Google

This is a digital copy of a book that was prcscrvod for gcncrations on library shclvcs bcforc it was carcfully scanncd by Googlc as part of a projcct

to make the world's books discoverablc onlinc.

It has survived long enough for the copyright to cxpirc and thc book to cntcr thc public domain. A public domain book is one that was never subjcct

to copyright or whose legal copyright term has expircd. Whcthcr a book is in thc public domain may vary country to country. Public domain books

are our gateways to the past, representing a wealth of history, cultuie and knowledge that's often difficult to discovcr.

Marks, notations and other maiginalia present in the original volume will appear in this flle - a reminder of this book's long journcy from thc

publishcr to a library and fmally to you.

Usage guidelines

Googlc is proud to partncr with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to thc public and wc arc mcrcly thcir custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing tliis resource, we liave taken stcps to prcvcnt abusc by commcrcial partics, including placing lcchnical rcstrictions on automatcd qucrying. Wc also ask that you:

+ Make non-commercial use ofthefiles Wc dcsigncd Googlc Book Scarch for usc by individuals, and wc rcqucst that you usc thcsc filcs for personal, non-commercial purposes.

+ Refrainfivm automated querying Do nol send aulomatcd qucrics of any sort to Googlc's systcm: If you arc conducting rcscarch on machinc translation, optical character recognition or other areas where access to a laige amount of tcxt is hclpful, plcasc contact us. Wc cncouragc thc use of public domain materials for these purposes and may be able to help.

+ Maintain attributionTht GoogXt "watermark" you see on each flle is essential for informingpcoplcabout thisprojcct and hclping thcm lind additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.

+ Keep it legal Whatcvcr your usc, rcmember that you are lesponsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just bccausc wc bclicvc a book is in thc public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other countrics. Whcthcr a book is still in copyright varies from country to country, and wc can'l offer guidance on whether any speciflc usc of any speciflc book is allowed. Please do not assume that a book's appearancc in Googlc Book Scarch mcans it can bc uscd in any manncr anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite severe.

About Google Book Search

Googlc's mission is to organizc thc world's information and to makc it univcrsally acccssiblc and uscful. Googlc Book Scarch hclps rcadcrs discovcr thc world's books whilc hclping authors and publishcrs rcach ncw audicnccs. You can scarch through thc full icxi of ihis book on thc wcb

at|http://books.qooqle.com/|

mm-.

^5

1?5

* »

/

FRIEDRICH EITSCHUS

KLEINE

PHILOLOGISCHE SCHRIFTEN

PCNFTER BAND:

VERMISCHTES.

LEIPZIG

DRUCK UND VEBLAG VON B. Q. TEUBNER.

1879.

/7n

2^

FRIDERICI RIT8CHELII

OPVSCVLA PHILOLOGICA.

VOLVMEN V:

VARIA.

LIPSIAE

IN AEDIBVS B. G. TEVBNERI.

MDCCCLXXIX.

Dieser letzte Band der kleinen philologischen Schriften Friedrich RitschTs vereiuigt ziemlich verschiedenartige Aufsatze, die bisher noch nicht zum Abdruck oder Wieder- abdruck gelangt waren: namlich erstens auf Encyklopadie, Methodologie und historische Entwicklung der t^hilologie^ sowie auf Antiquitaten und Geschichte beztigliche; zweitens solche, welche ihrem Inhalt nach einem der friiheren Bande angehoren; aber theils erst nach Abschluss jener geschrieben sind, theils von ihnen absichtlich oder unabsichtlich ausgeschlossen blieben; endlich eine Anzahl lateinischer Reden und Gedichte, sowie sonstige Aktenstiicke der akademischen EloquenZ; auch ein griechisches Poem.

Fdr die Auswahl triflft mich in diesem Bande in er- hohtem Masse die Yerantwortlichkeit; da nur fiir wenige Stficke eine bestimmte Willensausserung RitschFs vorlag: eine flir die Weihnachtsferien 1876 beabsichtigte ausfiihr- lichere Mittheilung seiner litterarischen Wiinsche vereitelte leider das unerwartet friih eintretende Abscheiden. Von gedruckten Stiicken hoffe ich nichts erhebliches iibersehen oder weggelassen zu haben^ kann freilich fiir pseudonym oder anonym erschienenes in dieser Beziehung nicht un- bedingt einstehen. Was mir bekannt geworden, ist alles in den bibliographischen Verzeichnissen des Anhangs zu- sammengestellt, die hoffentlich auch sonst manchem will- kommen sein, ihm wenigstens einige Miihe ersparen werden. Dass ich diese oder jene Eleinigkeit nicht wieder abgedruckt habe; wird eben so wenig der Rechtfertigung bediirfen, als dass ich aus den Recensionen der Hallischen und ersten Breslauer

VI

Jakre das ausschied, was nur ganz voriibergehenden Werth hatte. Auch dass ich den ohnehin ziemlich durchsichtigen Schleier der Anonymitat oder pseudonymer Chiflfern bei einigen Nummern jetzt gehoben habe, stimnit nur uberein mit dem Verfahren in den beiden ersten Banden.

Aber der Ausfiihrung liber die Parodos der Septem (N. VII, 5) ware bei RitschFs Lebzeiten mindestens die jetzige vielfach abweichende Ansicht gegeniibergestellt worden; die zwei Programme, die Theile des Poenulus behandeln (N. X), hatte er gar nicht aufgenommen, da er die baldige Gesammt- ausgabe des Stiickes, die er Schon 1865 als demnachst be- vorstehend bezeichnete, noch 1868 (s. Opusc.II Vorw. p. XXI) erhoffte. Ebenso wtirde er nie in einen unveranderten Ab- druck der Trolegomena de rationibus emendatiouis Plautinae' eingewilligt haben, da er eine seinen jetzigen Ansichten entsprechende Ueberarbeitung, die zugleich eine Kiirzung sein sollte, vorzunehmen und sie der zweiten Edition des Plautus einzuverleiben beabsichtigte. Indessen ist gegenwartig die Sachlage doch naturgemass eine ganz andere geworden, und was der Verfasser sich nie erlaubt hiitte, ist fiir den Heraus- geber nicht bloss erlaubt, sondern geboten: der unveranderte Abdruck dieser Akt-enstiicke in der Geschichte der Forschung. Nur schien es bei den Prolegomena nothig, in Anmprkungen auf die spatere Wandlung der Ausichten Ritschls hinzu- weisen mit besonderer Riicksicht auf die Revision aller^den Trinummus betreffenden Punkte, wie sie in der zweiten Aus- gabe dieser Fabel vorliegt; und es traf sich glucklich, dass der eine von deu drei ^socii' der neueu Plautus-Ausgabe, mein CoUege Scholl, sich dieser unerlasslichen Miihwaltung mit eben so grosser Freudigkeit wie Einsicht zu unter- ziehen bereit war.

Im Manuscript haben mir freilich noch meTirere Sachen vorgelegen, aus friihester Zeit weitere (partiell sogar schon gesetzte) Theile der Agathon-Arbeit, dann zwei Fragmente einer Plautinischen Prosodik von 1846 und 1850/51, an- gefangene Aufsatze iiber die Varronischen Satiren (angeregt durch die Oehler'sche Ausgabe); iiber Aic; Vorarbeiten fiir eine zweite Abhandlung iiber die ^poesis Saturnia'; noch

VII

weitere Untersuchungen iiber die Senatsbeschlusse^bei Josephus oder vielmehr Gber ^Romer und Juden in ihren intematio- nalen Beziehungen zur Zeit der romischen Republik^ Wie aberdie Agathon - Arbeit schon bald bei dem gereiftem keine Gnade mehr fand und beim Wiederabdmck der Habi- litationsschrift die nachtragliche Bekanntmachung anderer bis dahin latitirender Stiicke verschmiiht wurde, so blieben auch die neuen Entwurfe der Plautinischen Prosodik immer wieder liegen^ weil Mies diem docebat' (s. Opusc. II p. 535 Anm.); und noch weniger konnte ich niich entschliessen, nur be- gonnene Studien iiber Einzelheiten zu publiciren, die in- zwischen durch fremde oder eigene Forschungen vielfach modificirt sind. Auch fur die romisch-jiidische Untersuchung war durch die Revision dieser Fragen im J. 1873 eine so verwandelte Gmndlage geschaffen, dass nur nach tiefer greifender Retractation dem in diesem Bande p. 121 gegebenen Winke nachzukommen moglich gewesen ware. Bloss bei zwei Stiicken habe ich eine Ausnahme gemacht, die man, hoffe ich, billigen wird.

Die Vorarbeiten fiir Veit Werler (IV, 1) waren so weit gediehen, dass ich den Versuch die Resultate zusammen- zufassen um so mehr fiir geboten hielt, als gewiss so leicht nicht wieder jemand in den Besitz eines so reichen und so schwierig zu erlangenden Materials kommen wird. Und die N. II *Zur Methode des philologischen Studiums' bietet ja freilich nur Bmchstiicke und Aphorismen und insofern nur einen schwachen Ersatz f&r die wie ich bestimmt mich erinnere im letzten Band der Opuscula beabsichtigten allgemeinen didaktischen Erorterungen , in denen Ritschl seine reichen Lebenserfahmngen niederlegen woUte; aber doch meine ich, wer diese Zeilen liest, habe seines eigenartigen Lehrergeistes *einen Hauch verspiirt^

Am meisten fraglich mag wenn ich von der kleinen Probe einer Uebersetzung der Septem (VII, 4) absehe die Auswahl der Stiicke in den Nummern XIII XVI er- scheinen. Indessen gab mir hier eine unmittelbare Aeusserung fiir einen einzelnen Puukt erwiinschte Direction; auf einem fliegenden Zettel stehen die Worte: *Aus einer Masse latei-

VIII

nischerGediQhte gliickliche Wittenberger-Pfortner Zucht! , allerdings grosstentheils ungedruckt nur ein paar die mir gerade zur Hand sind, darunter das alteste wohl Yon mir iiberhaupt Gedruckte: freilich ohne objectiven Werth. . Aber es wird ja wohl gestattet sein^ ein paar Blatter auch dem bloss gemtithlichen Interesse personlicher Freunde zu widmen, durch die mein Buch^ wenn liberhaupt schliesslich, nur um Pfennige vertheuert wird/ Wie bei den lateinischen (Jedichten ist auch sonst verfahren: aus der grossen Zahl von Reden, die Ritschl wahrend 35 Jahren als Professor eloquentiae zu halten hatte, sind nur fiSnf, darunter drei schon einmal ge- druckte, von acht Gratulationsadressen zu Universitatsjubi- laen nur drei hier gegeben, derselbe Procentsatz oder ein noch geringerer ist in allen iibrigen Piecen inne gehalten. Doch gestehe ich, dass mich bei der Gestaltung dieser Auswahl noch eine allgemeine Erwagung leitetc; der Gedanke namlich, dass die geringen Beminiscenzen, die in der omciellen Thatig- keit des Professoris eloquentiae von der glanzenden Stellung eines Humanisten in der Bliithezeit der Renaissance noch iibrig sind, in unsem Tagen StQck fiir Stiick fallen und binnen kurzem ganz verschwunden sein werden und es des- halb ein culturgeschichtliches Interesse habc; von dieser alt- ehrwiirdigen Institution einigermassen manigfaltige Specimina aus der Feder eines so hervorragenden Latinisten zusammen- gestellt zu besitzen.

So ist in diesen fiinf Banden der Umkreis philologischer Thatigkeit im weitesten Sinne des Wortes umschrieben: iiber ihn hinauszugehen und auf andem Gebieten sich be- wegende Artikel, wie sie sich vereinzelt, allerdings meines Wissens nur sparlich findeu; aufzunehmen verbot die urspriing- liche Bestimmung der Sammlung.

Es ist mir Bediirfniss beim Ende der gemeinsamen Arbeit meinem verehrten Freunde Prof. Fleckeisen noch einmal fiir die ebenso kundige wie unermiidliche Theilnahme Dank zu sageU; mit der er fiir Correctheit des Dmcks und sonstige aussere Ausstattung der Opuscula vom ersten bis zum letzten Band treuste Sorge getragen hat

Und so schliesse ich dies Werk, das zusammen mit

IX

der Plautusedition vor allen andern den Namen Friedrich RiTSCHL ruhmyoll auf die Nachwelt bringen wird, mit dem Wunsche: moge der in ihm waltende energische, nach wahrer Erkenntniss ringende Geist durch seine befreiende, fast mochte ich sagen kathartische Eraft auch fernerhin viele Junglinge erwecken, ihre Arbeit auf die Bahn welche zum Ziele fflhrt leiten, sie zu rastloser Thatigkeit des Schaffens beleben und sie mit der Freudigkeit erfiillen, die alle begliickt, bei denen wie bei dem verewigten Meister die Lust an wissen- schaftlicher Forschung nicht bloss im Intellect, sondern zu- gleich in der Tiefe des Gemiithes wurzelt.

Heidelberg, August 1879.

Curt Wachsmuth.

INHALT.

Seite

I. Ueber die neaeBtc Entwickelang der Pbilologie (1833) ... 1 II. Znr Metbode des pbilologiscben Stadiums (Bracbbtucke and Aphorismen) 19

III. Gntachten ilber pbilologiscbe Seminarien (1863; nebst An- hang au8 1876) 38

IV. Znr Gescbicbte der classiscben Pbilologie 40

I. Veit Werler als Leipziger Docent und die Leipziger Plantus-

studien im Anfang des secbzebnten Jabrbunderts .... 40

II. Franz Passow (1833) 92

III. Karl Reisig (1833) 96

V. Eine Bericbtigung der republicaniscben Consularfasten. Zu- gleicb als Beitrag znr Gescbicbte der rdmiscb-judiscben inter- nationalen Beziebnngen (1873, mit Nacbtragen von 1874

und 1875) 99

VI. Recension von Scbdirs Gescbicbte der griecb. Litteratur, iibers.

V. Scbwarze u. Pinder (1830) 149

VII. Aescbylea . 165

I. A. F. N3.ke liber die tbebaniscbe Tetralogie des Aescbylus

(1871) 165

II. Aescbylus^Perser in Aegypten: ein neues Simonideum(1872) 194 III. Recension von Stager'8 'Aiscbylos Sieben gegen Tbebe'

(1830) 210

rV. Probe einer eigenen Uebersetzung der Sieben gegen Tbeben 220 V. Disputatio de Aescbyleae Septem ad Tbebas parodo (1836) 224

VIII. Euripidea 232

I. Zwei Miscellen zn Euripides

1. Cyklops 321 ff. und lon 1170 (1872) 232

2. Cyklops 560 (1869) 234

II. Recension von Scb5ne de personarum in Eurip. Baccbabus

babitu scenico (1831) 235

IX. Zu Aristopbanes 249

I. Recension von Aristopbanis comoediae ed. B. Tbierscb. I und VI, 1 (1832) 249

XI

Seite

n. Eritische Miscellen zu Aristophanes 272

1. Zu Aristophanes' FrOschen (1868) 272

2. Zu Aristophanes' Thesmophoriaznsen (1867) 283

X. Prolegomena de rationibus criticia grammaticis prosodiacis metricis emendationis Plautinae (1848) 286

XI. Dno programmata Plantina 552

I. Canticum Poenuli Plautinae emendatnm (1858, mit Zu-

satz auB 1839) 552

II. Scena Plautina Poenuli act. II (1866) 560

III. Anhang [zu Bacchides I 1, 17] (1867) 666

Xn. Philologische Miscellen 666

1. Yorrede zu der Ausgabe 'XenophontlB ezpeditio Cyri' (Hal. Sax. 1884) (1833) 666

2. Zu Isokrates (1868) 669

3. dTi^paTOC, t dyi^paTOC, f dtflpavTOC (1874) 570

4. Recension YOn Vossii Aristarchus ed. FOrtsch. I (1833) . 673 6. Ueber einen Codex palaeographicus als Handbuch fiir

Philologv:n zum Selbststudium der griechischen und latei- nischen Palaographie (1840. 1841) 677

6. Becension von Inscriptiones regni Neapolitani latinae ed. Th. Mommsen (1852) 684

7. Die Anwendung unserer Tactgesetze anf den antiken RhythmuB (1871) 592

8. ProBodiezwang (1876) 595

9. Erotemata philologica 597

Erste Serie (1868. 1860) 597

Zweite Serie (1870. 1871. 1872. 1873) 600

10. Recension mehrerer Handbucher der claaBischen Biblio- graphie (1833) * 613

XIII. Orationes latinae 627

1. Praefatio ad defendendam de Oro et Orione commen> tationem 627

2. Oratio de studii philologici et institntionis scholasticae neceBsitndine 631

3. Laudatio Caroli de Stein ab Alteustein (1840) 639

4. Oratio de comparatione inter Fridericos Guilelmos IH et im inatituenda (1842) 644

5. Oratio celebrandae memoriae Guilelmi Humboldtii (1844) . 655

6. Oratio de muneribus uniyerBitatis curatorum et rectorum deque libertate academica 663

7. Oratio de emendanda ratione academiarum et uuiversi- tatium (1848) 670

8. Oratio de Friderico Guilelmo IH universitatis Rhenanae conditore 679

XII

Seito XIV. Carmina latina 685

1. Consalntatio loannis Goerlitz conrectoris mnnns anflpicati (1826) 685

2. Epithalaminm in Albertxmi ducem Saxoniae et Victoriam Britanniae reginam (1840) 687

XV. Ein griechischea Gedicht: 'A66X90U toO r^rOuiv paciX^ujc Kal

TiXXiiou ToO AOcTpiaialiv CTpaTiiToO i^ iv ECipuTr^bqj \idxr\ (1824) 690

XVI. Akademische AnschlS^e, Gratnlationen, Adressen nnd Aehn-

liches in lateinischer Sprache 695

Anhang. Ueberblick iSber die philologischen Schriften Fr. Ritschrs 725

1. SelbstSjidig erschienene Werke 727

2. Sammtliche Programme . 730

3. Aufsatze in Zeitschrifben 741

4. BeitriLge zn Sammelwerken oder Schriften anderer . . . 755

5. Znsatze 756

Register 767

I.

Ueber die neueste Entwickelnng der PMlologie.*)

Seit dem vierzehnten Jahrhundert sind die Studien, die 497 wir unter dem mehrdeutigen Namen Philologie zu begreifen gewohnt sind^ mit einer im ganzen ununterbrochenen Liebe unter den gebildetsten Nationen Europas gepflegt worden, ohne dass sich vor der neuesten Zeit auch nur das Bediirf- niss geregt hatte, sich von der waKren Bedeutung sowie den eigentlichen Grenzen des Studiums eine klare und be- friedigende Rechenschaft zu geben. Denn zuerst in der Pe- riode der jugendlich warmen Begeisterung war es die Litte- 498 ratur der Griechen und Romer, die von Petrarca und seinen Nacheiferern in Italien zum Gegenstande nicht sowohl der

*) [Vortrag, gehalten in -der philomathischen Gesellschaffc zu Breslau am 22. August 1833, abgedruckt unter dem Wort Thilologie' im Conversations - Lezikon der neuesten Zeit und Litteratur, Bd. III (Leipzig, Brockhaus 1833) p. 497 506, hier nur mit der Zahl 88 unter- zeichnet; aber von diesem Abdruck erschien rait stehen gelassenem Satz, jedoch in acht volle Columnen umgebrochen, der Aufeatz in einer Reihe von Separatabzfigen mit dem Titelblatt: 'Ueber die neueste Ent- wickelung der Philologie; gelesen in der philom. Ges. zu Breslau am 22. Aug. 1833 von F. R.'. Uebrigens bedarf es kaum der Bemerkung, dass Bitschl diesen Aufsatz nicht ohne manigfache Zusiltze zum Ab- druck gebracht haben wilrde; denn er gibt ja, rasch in zwei Tagen niedergeschrieben (s. Ribbeck: F. W. Ritschl I p. 141), die Grundge- danken wieder, wie sie Ritschl ganz im Beginn seiner akademischen Th&tigkeit tlber diesen Gegenstand erwuchsen imd zuerst schon 1831/32 in seinen metrischen Vorlesungen vorgetragen wurden (s. Ribbeck a. a. O. p. 86 und 131). Leider fSa^nd sich aber nur die Notiz vor: 'adde meine eignen Ausstellungen gegen meinen Aufsatz', von diesen Aus- stellungen, deren Inhalt sich aus dem CoIIegienheft liber Encyclopildic leicht errathen iSLsst, selbst keine Spur. C. W.]

FK. RITHCIIELII 0PV8CVLA V. 1

2 DIE NEUESTE ENTWICKELUNG

Erkeimtniss als des Genusses und der Anschauung gemacht und mit unmittelbarer Uebertragung auf das eigne Geistes- leben naehgebildet wurde. Als somit erst einzelne Blicke in die antiken Zustande eroffnet waren, trat zunachst das Streben ein, sich vor allem in den moglichst vollstandigen Besitz des gesammten Stoffes zu setzen: daher die Periode der massenhaften Polyhistorie in Frankreich mit ihren Re- prasentanten Scaliger, Salmasius, Casaubonus, die mit glei- chem Eifer AUes umfasste, was nur den aussern Umfang der Kenntnisse vom Alterthum irgendwie erweitem mochte. Wahrend ira allgemeinen diese Tendenz, wenn auch bald mit mehr und mehr verengter Praxis, in der hoUandischen Philologie noch eine Zeit lang ihre Herrschaft fortsetzte^ kam eine jene Massen nicht sowohl belebende als mit ein- dringlicher Scharfe sichtende und zurechtlegende Kritik, die freilich nie ganz gefehlt hatte, zu ihrer strengen Durchbil- dung und vollen Anerkennung erst durch Bentley in Eng- land. Aber nun eben wurde auch das Studium ein immer mehr vereinzeltes, vom Leben losgerissenes, durch subjective Neigungen beschranktes und in zufallige partielle Bestre- bungen auseinandergehendes: daher die allmahliche Ablosung und Bevorzugung des Sprachstudiums, der grammatischen Gelehrsamkeit, der Wortkritik, zumal in Beziehung auf grie- chische Litteratur, vermittelt durch Hemsterhuis' Schule, ihren Gipfel erreichend in der Porson schen und mit uniibertroffe- ner Meisterschaft in der Hermann'schen. Das hiernach zer- streut Liegende zuerst in einigen Zusammenhang sowohl unter sich als wiederum mit dem Leben und der eignen Bildung gebracht zu haben, ist das grosse Verdienst Heyne's, zumal durch ihn auch die seit Petrarca vou den Philologen imbe- achtete, jetzt aber durch Winckelmann auferweckte Kunst- welt des Alterthums dem Kreise der Philologie zugefuhrt wurde. Kein Wunder, vielmehr, da jedes Extrem immer seinen Gegensatz hervorruft, nothwendig war es, dass dieses Streben, das Alterthum in seiner Totalitat zur Erkenntniss und zur Anschauung zu bringen, wodurch sich die deutsche Philologie charakterisirt, im Gegensatz zu der friihern sprach- lichen Einseitigkeit ein Ueberwiegen des antiquarischen Ele-

DER PHILOLOGIE. 3

ments begtinstigte^ wie sich dies bis auf den heutigen Tag^ der Hermann^schen Spraehphilologie gegentiber, in der Bockh- schen Schule geltend macht. Ein Gleichgewicht der Gegen- satze, oder vielleicht richtiger, eine Verkniipfung der Einsei- tigkeiten wurde am fruchtbarsten von P. A. Wolf versucht, der deshalb als der Reprasentant der deutschen Philologie gelten kann, und wird auch die Aufgabe der nachsten Phi- lologie bleiben.

Schon aus diesen geschichtlichen Umrissen folgt der richtige Gesichtspunkt fiir die Beurtheilung des in der neue- sten Zeit vielfach besprochenen Zwiespalts, ob Sprache, Grammatik, oder ob die sogenannten Realien das Hauptob- ject der Philologie ausmachen. Denn wenn jede in natur- gemasser Stufenfolge fortschreitende Entwickelung ihre un- bestreitbare Berechtigung in sich selbst tragt, so ergibt sich als die Aufgabe der deutschen Philologie das Zusammen- fassen des bisher in individueller Gestaltung zerstreuten Manigfaltigen zur objectiven Einheit und die eigentliche Belebung und Beseelung der todten, vorher nur durch son- demde Yerstandeskritik gesichteten Stoffmasse mittels der durchdringenden Idee. Auch hat sich heutzutage bei aller Yerschiedenheit individueller Standpunkte wohl allgemein das Bediirfniss fiihlbar gemacht, Philologie nicht mehr zu be- treiben als eine das menschliche Interesse nur iiberhaupt irgendwie in Anspruch nehmende Beschaftigung, als eine gelehrte, beilaufig auch zu allerhand Dingen niitzliche Lieb- haberei; vielmehr drangt sich, ausgesprochen oder unausge- sprochen, die Nothwendigkeit auf, sich der Berechtigung des ganzen Studiums bewusst zu werden, folglich die Nachwei- sung zu fiihren, welche selbstandige Stelle die Philologie als ein in sich selbst abgeschlossenes Ganzes im Zusammenhange 499 aller wissenschaftlichen Disciplinen iiberhaupt und im Ver- haltniss zu den verwandten insbesondere einnehme. Indem diese Nachweisung je nach der verschiedenen Begriffsbestim- mung, von der sie abhangt, ganz und gar verschieden aus- falien muss, lassen sich hauptsachlich drei Richtungen unter- scheiden, in welchen man zur Einheit wie zur Selbstandig- keit der Philologie zu gelangen bemiiht ist*

4 DIE NEUESTE ENTWICKELUNG

Die laut oder im stillen immer noch am weitesten yer- breitete Auffassnng geht von der allerdings nicht abzuwei- senden Thatsache aus^ dass die wissenschafbliche Behandlung der Sprache ein Hauptgeschaft der Philologen von jeher ge- wesen ist und noch ist, und macht dem zufolge die Spracbe der Griechen und Romer an und fttr sich zum Object und ihre Erforschung zum Ziel der Philologie. Nun hat zwar die SprachC; als ein wesentlicher^ ja, als der unmittelbarste Ausdruck des menschlichen Geistes^ ein unbestreitbares Recht, so gut wie andere Aeusserungen desselben^ eine eigne in sich selbst geschlossene und zu ihrer Existenz J^erechtigte Disciplin zu bilden; nimmermehr aber kann zwei einzekien^ willkiirlich aus der Reihe der librigen herausgegriffenen Sprachen derselbe Anspruch zugestanden werden. Aber es sind dies^ hat man oft genug wiederholt; die zwei Torziig- lichsten, in sich vollendetsten, durchgebildetsten Sprachen. Selbst dies wird heutiges Tages, nachdem man den wunder- vollen Bau des Sanskrit kennen gelemt, nicht mehr zuge- geben, wenigstens durchaus nicht in allen Beziehungen; aber selbst einmal zugegeben, berechtigt denn die anerkannteste Vorziiglichkeit zur Ausschliessung des zu derselben Sphare Gehorigen, nur zu einer niedrigeren Stufe der VoUkommen- heit Gediehenen, wenn es sich darum handelt, eben jene Sphare in ihrer voUen EigenthQmlichkeit zu erkennen? Be- rechtigt etwa, andere Analogien zu geschweigen, der aner- kannte Vorzug des romischen Rechts zum Ausschluss z. B. des deutschen und zur Beschrankung der Rechtswissenschaft bloss auf das erstere? Und nun zumal, wenn das -Ausge- schlossene so eigenthfimlich verschiedenartiger Natur ist, wie im Vergleich zu den classischen Sprachen z. B. die semi- tischen, die zu jenen als die allerwesentlichste Erganzung hinzutreten, um die (iberhaupt moglichen Wege menschlicher Sprachbildung in Vollstandigkeit zu iibersehen! Aber, kann man antworten, so ziehe man doch den semitischen Sprach- stamm mit in den Ereis der Philologie, nehme consequent den gesammten indogermanischen hinzu, und man hat die durch W. von Humboldt und Bopp in unserm Vaterlande begriindete allgemeine vergleichende Sprachwissenschaft. Wer

DEB PHILOLOGIE. 5

wird leugnen, das8 mit dieser, besonders wenn sich zu der historischeu Forschung die rechte Sprachphilosophie gesellt^ die nur selten zu finden ist, ein durchaus selbstandiges^ be- griffsmassig bestimmteS; menschlichen Strebens wiirdiges und YoUe Befriedigung gewahrendes Studium gegeben ist? Aber damit ist auch unvermerkt etwas Anderes untergeschoben an die Stelle dessen^ was Jahrhunderte lang unter dem Na- men Philologie getrieben worden ist; hier tritt der herr- schende Sprachgebrauch in seine Rechte; der ungestraft nie willkQrlich Terleugnet wird. Es kann zu dieser Einsicht die einzige Bemerkung geniigen; dass unter jenem Gesichtspunkte nicht einmal die antike Litteraturgeschichte als solche in den Bereich des Philologen fallen wiirde, sondern nur mittelbar zu seiner Kenntniss gehorte, sofem sie es grade ist^ die ihm die Sprachdenkmaler lieferi

Wahrend diese erste Ansicht die Sprache doch wesent- lich zum Object einer historischen Forschung und somit ihre Erkenntniss zum eigentlichen Ziel der Philologie macht^ geht eine zweite noch weiter und setzt die alten Sprachen nur Ciberhaupt als ein Mittel; als einen passlichen Stoff^ an welchem sich die rein formalen Disciplinen Hermeneutik und Eritik zu Qben haben. Hiemach wird die geschickte Hand- habung der letztem selbst als der wahre Endzweck der Phi- lologie hingestellt^ wahrend alle iibrigen; sonst noch von Philologen bearbeiteten Disciplinen nur in der Geltung von mittelbaren Hiilfswissenschaften auftreten, in deuen der Phi- lolog nicht ihrer selbst wegen^ sondem lediglich zum Behuf 500 der Ausiibung von Eritik und Hermeneutik orientirt sein mUsse. Nur eine Modification derselben Ansicht wtlrde es sein, wenn in demselben Sinne der Sprache auch die Realien der Philologie beigesellt wflrden, als ein zweiter Stoff oder Apparat; an welchem ebenfalls hermeneutische und kritische Fertigkeit, nur hier eben auf historischem Gebiete, erworben und herangebildet werden soUte. So trivial auf den ersten Anblick jene Bestimmung scheint; imd so sichtbarlich sie auch von der Bequemlichkeit eines eignen engherzigen Trei- bens urspr^nglich ausgegangen ist^ so kann sie dennoch imter einem etwas umfassendem Gesichtspunkte, gleichsam

6 DIE NEUESTE ENTWICKELUNG

auf eine hohere Potenz erhoben, ein ganz anderes und be- deutenderes Ansehen gewinnen und hat denn auch in solcher Eigenschaft neuerdings einen geistvoUen Vertreter gefunden an E. Gerhard. In der Einleitung zu dessen ^GrundzQgen der Archaologie' wird fiir die Aufgabe der Philologie grade- zu erklart, die Uebung des kritischen und hermeneutischen Forschungsvermogens an einem freigewahlten StoflFe, und zwar so, dass Philologie und Archaologie, Sprachauslegung und Eunsterklarung als sich erganzende Gegensatze eine Propadeutik fiiir die Geschichtsforschung zum Verstandniss ihrer Zeugnisse und ihres Bildervorraths abgeben und als Organon der Historie zu dieser in dasselbe Verhaltniss treteu, wie Logik als Begriffslehre und Mathematik als Formenlehre zur Philosophie. So wohldurchdacht diese Bestimmungen sind, so stehen sie doch zuvorderst demselben Einwurf einer willkiirlichen Beschrankung auf zwei *freigewahlte' Sprachen bloss, wie die der ersten Ansicht, und wenn ausdriiicklich zu- gegeben wird, dass die Ausschliesstmg des Orients oder der neueuropaischen Sprachen keine nothwendige, sondem ledig- lich eine niitzliche Begrenzung sei, so begibt sich diese Te- leologie durch das eigne Bekenntniss des Anspruchs auf Allgemeingiiltigkeit. Sodann wird zwar Einheit des philo- logischen Studiums auf gewisse Art gewonnen, keineswegs aber eine befriedigende Selbstandigkeit desselben errungen; denn wenn sich auch die Philologie gern gefallen lassen mag, ihre Stellung als fackeltragende Dienerin der Historie angewiesen zu erhalten, so wird sie doch schwerlich mit dem blossen ungreifbaren Lichte sich zu begniigen, auf allen und jeden positiven Gehalt aber zu verzichten geneigt sein. In der That verliert sie aber dadurch allen festen Grund und Boden, in dem sie bisher zu wurzeln meinte, und wird als schlechthiu formale Disciplin in das ungewohnte Element der freien Liifte versetzt, mit einem Worte, sie hort auf eine Wissenschaft zu sein, und wird eine wenn auch noch so ehrenwerthe Kunstfertigkeit; dagegen aber sich zu weh- ren, so lange sie aus sich selbst die Streitkrafte schopfen kann, wird man ihr nicht verdenken. Nie ist aber wohl die hier besprochene Ansicht schroffer hingestellt worden als

DER PHILOLOGIE. 7

Ton Ch. H. Weisse in seiner Sehrift ^ttber das Studium des Homer'; wonach es drei Jahrhunderte hindurch das einzige Geschaft der philologischen Schule gewesen ware, den Text der Schriftsteller des Alterthums in seiner Reinheit herzu- stellen; wonach die Resultate der Philologie durchaus nur negatiyer^ skeptischer Natur sein konnten^ ihr Geschaft bloss die Reinigung und Sauberung der Quellen sowie des histo- rischen Stoffes der Alterthumskunde ware, welche selbst wahrhaft nur durch kttnstlerische und philosophische For- scher^ wie z. B. AVinckelmann (und Ch. H. Weisse, setzen wir hinzu, vergl. p. 25), erbaut werden konnte; wonach die Philologie ihre eigenthttmlichen Grenzen flberschritte und in eine verwerfliche Art des Wissens verfiele, sobald sie, was Wolf, seinen wahren Beruf miskennend, spater zu unter- nehmen begonnen, eine positive Alterthumswissenschaft be- grunden wollte.

*Den Organismus des griechischen und romischen Alter- thums zur Anschauung ftthren' will die neueste Encyklopa- die der Philologie von G. Bernhardy (Halle 1832.). Wir woUen diese dritte Ansicht, zu welcher den ersten Anstoss die ScheIIing'sche Philosophie gab, und die heutzutage, wenn auch nicht ttberall zu klarem Bewusstsein durchgedrungen, doch durch eine gewisse stille Herrschaft ttber die Geister 501 ihre Frttchte tragt, etwas fasslicher also ausdrttcken, dass die Aufgabe der Philologie sei: die Reproduction des Lebensl des classischen Alterthums durch Erkenntniss und An- { schauung seiner wesentlichen Aeusserungen( Um aber dieser Begriffsbestimmung die gebtthrende Anerkennung zu ver- schaffen, ist eine doppelte Beweisftthrung unerlasslich, die weder bei dem Verfasser der neuesten Encyklopadie zu finden noch unsers Wissens anderweitig versucht worden ist. Er- stens ist zu zeigen, wie die manigfaltigen, anscheinend so heterogenen philologischen Disciplinen vom Standpunkte der aufgestellten Idee aus sich zu der Einheit eines organischen Granzen verknttpfen lassen; sodann ob und wie diesem Gan- zen das Recht erwachse, als eine integrirende Wissenschaft in den Ereis der ttbrigen einzutreten und mit ihnen gleichen Rang zu behaupten. Die erste Forderung hat man vielffiltig

8 DIE NEUESTE ENTWICKELUNG

filr schlechthiu unerfUllbar erklart, wie noch neuerlich nach Hegers Yorgange J. 6. Mussmann in den ^Vorlesungen uber das Studium der Wissenschaften und Ktoste auf der Uni- versitat' (Halle 1832)^ worin sich (iberall nur allzu sichtlich der Exoteriker preisgibt. Freilich kann jetzt eine Liste von vienmdzwanzig ^Theilen der Alterthumswissenschaft'^ wie sie Wolf in seinem ^Museum' (I p. 143) im Jahre 1807 gab, auch die geniigsamsten Anspriiche um so weniger befrie- digen, als dieses leblose Aggregat ganzlicli unlogisch anein- ander gereihter Einzelnheiten selbst fiir jene Zeit Verwun- derung erregen muss, fQr die es doch zunachst nur darauf ankam, das Studium zum ersten Male in seinem Gesammt- umfange aufzuweisen. Wenig mehr hat in dieser Beziehung die jiingste Encyklopadie gefordert, obwohl in anderer Riick- sicht allerdings der erste Versuch, der wirklich den Namen einer wissenschaftlichen Darstellung verdient. Denn indem sie 1) als ^EIemente der Philologie' die Hermeneutik und Kritik; 2) als Organon der Philologie die Grammatik; 3) als reale Wissenschaften der Philologie die Litteraturgeschichte, Geographie, Geschichte und Mythologie, und 4) als *Bei- werke der Philologie' die Kunst der Alten und die philolo- gische Litteraturgeschichte aufzahlt, damit aber eine^Archi- tektonik der Philologie' gegeben zu haben glaubt, wird man lebhaft an die P5Iitz'sche Classification der Poesie erinnert, wonach sie zerfallt in 1) Epos, 2) Lyrik, 3) Drama imd 4) Erganzungsclasse. Wenn aber von den wesentlichen Aeusserungen des Lebens die Rede ist, so bestimmt sich dies zunachst naher als das geistige Leben, als dasjenige, was allein auf ein allgemein menschliches Interesse an und ttlr sich einen Anspruch hat. Alles G^istesleben bewegt sich aber in vier wesentlichen Spharen, die einen mit innerer Nothwendigkeit geschlossenen Kreis bilden. Es sind dies die durch die vier Ideen des Guten, Heiligen, Sch5nen, Wahren bedingten Spharen der Sittlichkeit, Religion; Kunst, Wissenschaffc; entsprechend den vier Thatigkeiten des Han- delns^ Fiihlensy SchauenS; Denkens. In diesen vier wesent- lichen Geistesspharen miissen sonach alle philologischen Disciplinen aufgehen imd mUssen zugleich jene von diesen

DER PHILOLOGIE. 9

Yollstandig erschopft werden. Auch bedarf es in der That uicht der mindesten Kiinstelei; um in das socialc; religiose, kunstlerische und wissenschaftliche Leben des classischen Alterthums den gesammten Stoff der Philologie planmassig zu vertheilen. Denn es ergibt sich einfach und ungesucht 1) das gesellschaftliche Leben und sein Ausfluss^ seine concrete Erscheinung, Familie und Staat; 2) das religiose Leben und in demselben Verhaltniss dazu der Cultus. Die beiden ersten Halften dieser Kreise pflegen hergebrachter Weise in Ge- schichte und Mythologie abgehandelt zu werden; die andern Halften beider yerbindet man gemeiniglich als antiquitates politicae und sacrae mit einigen andern Realien, fiir die man eben sonst auch keinen rechten Platz weiss^ und gibt der willkiirlichen Sammelei den Namen von Alterthtimern. Diese jedes wissenschaftlichen PrincipS; jedes innem Bandes erman- gelnde Zusammenwiirfelung yielartiger Dinge kann unmoglich Yor einer strengen Betrachtung bestehen; denn auch dem einzigen liberhaupt Yerntlnftigen Gesichtspunkte, wonach AI- terthUmer zum Inhalt haben sollen die gewordenen Zustande, 502 die fortschreitende Bewegung aber anheimfallt der Geschichte^ halt sie nicht Stich^ darum, weil dann nichts entbinden wiirde Yon der Yerpflichtung; denselben Unterschied auch durchzufiihren an der Wissenschaft wie an der Kunst, Yon deneu doch die hergebrachten Antiquitaten keine Notiz neh- meu; thaten sie es aber^ ziemlich mit der Philologie selbst zusammenfallen wtirden oder doch init der Encyklopadie derselben. Warum also nicht lieber den unbehaglichen Schlendrian ganz aufgeben und den Stoff *der sogenannten Antiquii&ten in angedeuteter Weise in natflrliche; aus den Unterschieden menschlicher Geistesthatigkeit selbst abgezogene Bereiche Yertheilen? Die sogenannten hauslichen oder PriYat- alterthiimer aber^ sofem sie nicht das gesellschaffcliche Leben der Familie betreffen, jetzt grosstentheils ein recht lebloses Curiositatenspiel; konnen eine Bedeutsamkeit^ einen Anspruch auf Anerkennung nur erhalten; sofern auch sie als ein Aus- dmck des antiken Geistes aufgefasst werdeU; und da sich bei naherer Betrachtung leicht ergibt; dass es die kiinstlerische Geistesth&tigkeit ist, als deren Ausfluss sie erscheineU; so

10 DIE NEUESTE EXTWICKELUNG

ist ihneu damit die geziemende Stelle angewiesen. Es ist aber noch Qbrig 3) das kQnstlerische uud 4) das wisseu- schaftliche Geistesleben des classischeu Alterthums. Beide werdeu vermittelt durch die Poesie, die, mit der Kunst die Idee des Schonen theilend, mit der Wissenschaft dagegeu durch das gemeinsame Medium der Sprache zusammenhan- geud; mittels dessen beide zur Erscheiuung kommeu, dadurch ihre wunderbare Stellung zwischeu beiden erhalt. Wahrend jenes Verwandtschaftsverhaltuiss iu der Idee festgehalten werdeu muss, hat die Praxis den entschieden richtigen Weg eingeschlagen, die iibrigen Eiiiuste als ^bildende' zum Inhalt der Archaologie zu machen, die Poesie aber mit der Wissen- schaft zusammenzufassen als Litteratur und zu behandelu iu der sogenannten Litteraturgeschichte. Gleichwie nun diese Discipliu durch den luhalt des wissenschaftlichen uud poe- tischeu Lebens gegebeu ist, so wird durch die Form, mittels welcher jeuer Inhalt zur Erscheinung kommt, bedingt die Sprachdiscipliu, die Grammatik. Sie betrachtet aber die Sprache uur erst iunerhalb ihrer eignen Grenzeu. Der au- gedeuteteu doppelten Stellung der Poesie entspricht aber auch ein doppeltes ihrer Form; nebeu der allgeraein sprach- licheu Form, die sie mit den iibrigeu Gattungen der Littera- tur gemein hat, bedarf sie, um sich eben als Kunst geltend zu niacheu, ein kiinstlerisches Element, und zwar ist dies das musikalische. Denn in der Mitte zwischen den bildenden Kiinsten (zunachst der Malerei) und der Poesie steht die- jenige Kunst, an die sich' iu naturgemasser Anreihung die Poesie uumittelbar anlehut, namlich die Musik, und ein ste- tes Hiniibergreifen iu dereu augrenzendes Gebiet ist es, was die rein sprachliche Form zur poetischen macht, worUber nirgend so anschaulich gesprochen ist als iu Tieck^s Vorrede zu deu Minueliedern aus dem schwabischen Zeitalter. Die Darstellung dieses musikalischeu Elements aber, sofem es mit Bewusstseiu zum Zweck der Poesie angewendet worden, ist die Aufgabe der Metrik, die sich auch nach allen Seiten hin, freilich ganz uud gar nicht auf Aperschem Wege, losen lasst.

Nachdem hierdurch der Kreis philologischer Disciplinen

DER PHILOLOGIE. 11

vorlaufig erschopft ist, tritt uns sogleich als erster gewichtiger Einwurf entgegen^ dass durch solche Erweiterung alle Grenzen zwischen Philologie und Historie aufgehohen, und die Philo- logie selbst nichts Anderes als Geschichte der (rriechen und Romer im umfassendsten Sinne zu werden scheint. Ob die Philologie noch ein anderes Moment fiXr sich in Anspruch nehmen dflrfe, wodurch ihr eine selbstandige Existenz neben der Geschichte gesichert werde, soU hier noch unberiicksich- tigt bleiben; nach der bisher erorterten Ausicht ist aller- dings kein anderer Ausweg Clbrig. Es leidet aber auch die Philologie an ihrer Wlirde ganz und gar keinen Abbruch und kann sich mit der ganz ehrenvollen Einreihung in das weite Reich der Historie recht wohl zufrieden geben, wofern sie nur nicht einen zufalligen Theil derselben, sondern einen nothwendigen, wesentlich integrirenden, in sich abgeschlos- senen bildet und dadurch dennoch ihre, wenn auch immer- 503 hin secundare und relative Selbstandigkeit behauptet; wie denn am Ende ja auch die Meuschenhistorie selbst, von der hier allein die Rede ist, erst durch Beiordnung der Natur- historie zu der Historie auf hochster Stufe und in absoluter Selbstandigkeit erganzt wird. Die Philologie nach dem auf- gestellten Begriff ist aber ein wesentlicher Theil der Uni- yersalgeschichte dadurch, dass das classische Alterthum eine der Hauptstufen des allgemeinen Entwickelungsganges der Menschenbildung uberhaupt bezeichnet, was sich sogleich auf voUig klare Begriffe wird zuriickfiihren lassen. Obgleich namlich die vorher dargelegten Hauptspharen aller Geistes- ausserung in der lebendigen Wirklichkeit selbst nie verein- zelt und voneinander abgelost vorkommen konnen, sondem sich jederzeit zu einem organischen Ganzen gegenseitig durch- dringen, so besteht doch daneben sehr wohl, dass zu ver- schiedenen Zeiten, bei verschiedenen Nationen (grade wie bei dem Individuum selbst) bald die eine, bald die andere Gei- stesthatigkeit die iiberwiegende, die andern beherrschende, ihnen Mass und Farbe gebende gewesen ist. Und so ist fiir das Griechenthum das gestaltende und Alles durchdrin- gende Princip die Kunst; die Idee der Gesellschaft, des Staats

ist es, worin sich wie in einem Brennpunkt alle Strahlen

j

12 DIE NEUESTE EJNTWICKELUNG

des romischen Lebens sammeln; auf der Basis des chrisfr- Uch-religiosen Lebens ruhen die Bestrebungen und Yerhalt. nisse der germanischen Welt im Mittelalter; durch die Herr- schaft der Wissenschaft endlich erhalt die moderne Zeit, die nicht mehr eine einzehie Nation zur Tragerin ihrer geistigen EigenthUmlichkeit hat, ihre wesentliche Physiognomie. Hier- nach hat im Laufe der Weltgeschichte jede der vier Geistes- richtungen einmal eine Periode ihrer hochsten Durchbildung gehabt, und es ist nur noch die Frage^ was uns berechtigt, das Griechen- und R5merthum^ zwei dem Anschein nach fast diametral entgegengesetzte Welten, zu einer Einheit zu- sammenzufassen und als eine gemeinsame Bildungsstufe der Menschheit zu bezeichnen: eineFrage, welche dieselben Phi- lologeU; die das Studium des griechischen und romischen Alterthums zur Aufgabe ihres Lebens machen, bisher ebenso wenig zu stellen als zu beantworten gewohnt gewesen sind. Es geht aber alle Lebensentwickelung von der unbewussten Einheit eines ursprtlnglich ungetheilten Lebens auS; wie dies der Charakter des orientalischen Alterthums ist. Hiernachst ist der durchaus naturgemasse Weg, dass aus jener Einheit zuvorderst das aussere^ hierauf erst das innere Leben her- vortrete und sich zur besondem Gestaltung heranbilde. Erst wenn das in freier Besonderheit des Aeussern und des In- nern -durchgebildete Leben zur Einheit zuriickkehrt^ aber nun zu einer bewusstgewordenen^ ist der Ereislauf vollendet; aber dieses Schlussglied der Entwickelungskette fallt unserer Zukunft anheim. Dagegen ist die Entfaltung des aussem Geisteslebens grade durch die beiden Momente erschopft, deren Durchbildung als die weltgeschichtliche Aufgabe der Griechen und Bomer aufgestellt wurde. Denn das kUnstle- rische Yermogen wie das ethisch-politische tragen in ihrer eigensten Natur das unmittelbare BedOrfniss^ herauszutreten aus der bloss ideellen Existenz in die sinnliche Welt der Erscheinung als die wesentliche Bedingung ihrer Erftillung. Dagegen die religiose Idee zwar dieser aussem Manifestation auch fahig^ deshalb im Gange weltgeschichtlicher Stufenfolge auch das der Zeit nach nachste Glied geworden ist^ aber sie wesentlich so wenig nothig hat wie die ganz auf das

DER PHILOLOGIE. 13

innere Leben des Gedankens besehrankte Wissenschaftsidee^ daher eben wiederum diese beiden zusammenzufassen waren als die andere Seite aller besondern Lebensentwickelung^ wie solche das Eigenthum der ganzen^ durch die grosse Weltscheide des Christenthums dem Alterthume gegeniiber- gestellten Zeit ist.

Wenn hiemach die Geschichte griechischen und r5mi- schen Lebens als ein allerdings wohlbefugtes Ziel philolo- gischen Strebens, wie es die Gegenwart beut, erscheint, so kann doch auch damit der Begriff der Philologie nicht er- .schopft, oder doch nicht mit treffender Scharfe bestimmt sein. Denn ein Blick, besonders auf die Yergangenheit, er- 504 innert wiederum an die unyerausserlichen Rechte des herr- schenden Sprachgebrauchs, der, um Worte von Gerhard zu benutzen, Bentley, Ruhnken (vor Allen Hermann, setzen wir aus der Gegenwart hinzu) fQr Muster von Philologen und die zahlreichen Erzeugnisse grammatischer Eritik fQr den Kem der philologischen Litteratur gehalten wissen will. Eine"J Ausgleichung des Zwiespalts gibt aber der zur Bezeichnung der Aufgabe aller Philologie an die Spitze gestellte Aus- , druck: Reproduction des classischen Alterthums, an die Haifd, sobald dieser Begriff allseitig genug gefasst wird. Die ganze i bisher verfolgte Reproduction ist eine rein ideaJe; ihr muss erganzend an die Seite treten die reale Reproduction des ^ Alterthums, so weit diese der Natur der Verhaltnisse nach 1 gestattet ist. Sie ist aber m5glich und sonach nothwendig < in Erhaltung und Herstellung seiner realen Denkmaler. Hier , nun ist der Punkt, wo sich die grosse Bedeutsamkeit imd ( die mehrfache Stellung der Sprache im Bau der philologischen < Disciplinen zu Tage gibt. Denn die Sprache war uns 1) ein 1 Object der idealen Reproduction, sofern sie ein unmittelbarer , Abdmck des menschlichen Geistes ist; sie wird 2) auch Ob- ject der realen Reproduction, sofem sie die aussere, mate- , rielle Porm der erhaltenen Litteraturdenkmaler ist. Daneben , nimmt sie aber noch eine dritteWftrde in Anspruch, sofem sie als Tragerin des ohne Yergleich reichhaltigsten und un- i zweideutigsten Quellenvorrathes ffir das Alterihum der eigent- liche Schlfissel, das wahre Organon aller philologischen Er-

14 DIE NEUESTE ENTWICKELUNG

\ keuntniss heissen muss. Nicht weniger ist nun auch die Eritik und die Hermeneutik ebenso wohl Mittel als Zweck:

' Mittel zur Benutzung und Verarbeitung dieses Quellenvor-

j rathes behufs der idealen Reproduction des antiken Lebens;

j Zweck; indem ihr unmittelbares Resultat die erorterte reale

/ Reproduction selbst ist.

^■^ In diesen Verhaltnissen liegt also gleichsam der Central-

/punkt, in welchem die verschiedensten Ansichten von Philo- logie wie ebenso viele einzelne Faden zusammenlaufen und sich sammtlich als gleichberechtigt erweisen, sobald sie sich gegenseitig auerkennen, als unbefugt dagegen, sobald sie

/ sich eine einseitige Geltung verschaflFen woUen. Und dass dies in Wahrheit das Verhaltniss aller Gegensatze,.aller di- vergirenden und sich bekampfenden Richtungen ist, ist ja die grosse und beruhigende Lehre der ganzen Weltgeschichte,

i in deren Laufe eine schlechthin verwerfliche und absolut falsche Bestrebung noch niemals hat zu dauernder Geltung kommen konnen. Namentlich aber mochte man der HofT- nung Raum geben, dass sich durch den aufgewiesenen Zu- sammenhang insonderheit auch die Grammatiker und Eri- tiker unter den Philologen zufriedengestellt finden dOrften, da aus ihm grade unwidersprecblich folgt, dass, extensiv ge- nommen, die Behandlung der Sprache, weil diese unter mehr als einen Gesichtspunkt subsumirt wird, bei weitem das Ueber- gewicht unter allen philologischen Disciplinen habe und haben miisse. Aber, wendet man von anderer Seite ein, der Umfang einer also bestimmten Philologie iibersteigt, wie die , Erfahrung zu bestatigen scheint, das Mass der dem Indivi- duum zugetheilten menschlichen Krafte. Wir enthalten uns, dieses Vorurtheil thatsachlich zu widerlegen, weil die Hin- deutung auf Namen der Gegenwart leicht Unmuth erregen mag. Aber auch abgesehen davon ist der Einwand so nich- tig als nur immer moglich; welche Wissenschaft bote denn / in unserer Zeit nicht die schlagende Analogie dar, dass ihres Gesammtgebiets sich mit gleichmassiger Selbstthatigkeit zu bemachtigen nur auserwahlten Begabten vergonnt ist, des- halb der Einzelne nach dem Zuge individueller Neigung seine fordernde Bestrebung auf einzelne Bezirke beschrankt!

DER PHILOLOGIE. 15

Oder hort etwa der Romanist dadurcli auf Jurist zu sein, dass er nicht zugleich Germanist ist^ und dieser wieder, dass neben ihm noch z. B. der Griminalist wirkt? Das ist ja f&r den Begriflf der Wissenschaft das Allergleichgiiltigste _ Ton der Welt. Aber wohlbegrfindet ist dagegen die Forde- rung, dass jede besondere Thatigkeit sich das Bewusstsein erhalte, eben nur das Glied einer grossem Eette zu sein, dass sie sich die Erkenntniss erwerbe von der Stellung dieses 505 Gliedes im Zusammenhange mit den tibrigen, dass sie end- lich die Uebersicht bewahre tXber die Resultate der ver- wandten Einzelbestrebungen und ihre eignen Productionen in stete Beziehung zu diesen und zu dem bewussten Endziel aller Philologie setze. Statt nun indess die philologische Wissenschaft lediglich nach individueller Laune in zufallige Einzelthatigkeiten auseinauder fallen zu lassen, dQrfte es allerdings weit- erspriessliclier seiu; dem dankenswerthen, ein- sichtig ausgefUhrten Vorschlage Gerhard*s die verdiente Be- achtung zu schenken, wonach sich Philologen im engern Sinne und Archaologen in den Stoff der classischen Alter- tfaumswissenschaft dergestalt zu theilen hatten, dass jenen die auf dem Studium der Sprachdenkmaler beruhende Dar- stellung des antiken Litteratur- und Staatslebens^ diesen die auf dem Studium der Bilddenkmaler beruhende Darstellung des antiken Kunst- und Religionslebens anheimfiele; beide aber sich, was nicht oft genug hervorgehoben werden kann^ als Bauleute an einem und demselben Gebaude betrachteten. Auf die dieser Theilung zu Grunde liegende Uuzertrennlich- keit aller antiken Religions- vmd Mythenforschung von der Kunstdarstellung kann an diesem Orte nicht naher einge- gangen werden. Dass aber ein umfassender Name wie ^Al- terthumswissenschaft' Bediirfiiiss sei^ ist schon seit Wolf gefiihlt worden; eine seltsame Ziererei ist es, den Namen zu scheuen, weil er zu vornehm klinge. Entweder will doch der Philolog Wissenschaft des Alterthums, oder er will sie nicht; wer sie aber einmal will; warum soll denn der nicht bekennen diirfen was er will? Immer etwas Schiefes behalt dagegen der Ausdruck ^classisch' fiir die Alterthumswissen- schaft wie fQr das Alterthum selbst; denn indem wir den

16 DIE NEUESTE ENTWICKELUNG

urspriinglichen; yon einer parteiischen Bewunderung und ausschliessenden Anerkennung der betreffenden Litteratur aus- gegangenen Sinn fallen lassen^ wie er denn auch mit einer uniyersellern Weltanschauung nicht bestehen kaiin; lialten wir den Namen nur fest in Ermangelung eines Ausdrucks f&r die Gemeinschaft griechischen und romischen Lebens zu- gleich^ um den Gegensatz zum orientalischen Alterthume zu bezeichnen. Indem hiermit auch eine orientalische Alter- thumswissenschaft nicht allein zugegebeU; sondem ausdrQck- lich postulirt wird^ mag die Historie unbesorgt sein um die scheinbar immer weiter greifende Verengung ihrer Grenzen, selbst wenn mit der Zeit das Bediirfniss einer germanisch- mittelalterlichen Philologie sich regte und geltend machte. Sie wird fortfahreU; in grossartigen Umrissen das Walten des Weltgeistes durch alle Raume der Zeiten und Yolker hindurch zu yerfolgen und mit Dank die* Resultate er- schopfender Specialforschungen in ihren Zusammenhang auf- zunehmen, wie sie die Philologie, mit concentrirterer Kraft in ein engeres Terrain sich yersenkend, ihr darzubieten in sich Yeranlassung findet. Die Philologie hinwiederum wird sich Gber die yornehme Geringschatzung yon Seiten derjenigen Speculation zu trosten wissen, die das Erforschen und Wis- sen des Manigfaltigen; Factischen als ein Werwerfliches, gemeines' bezeichnet, die einen schlechthin ausschliessenden Werth nur dem Gedanken beilegt, der doch ohne die leben- dige Entfaltung in indiyidueller Gestaltung ebenso ode und inhaltsleer bleibt, wie die rohe Haufung des Besondem ohne den beseelenden Geist todt ist uud bedeutungslos; die Phi- lologie wird aber fortfahren ihren heitern Wohnsitz in jenen anmuthigen Gefilden aufzuschlagen, die durch Indiyidualisi- rung der Idee erst der wahren Poesie des Lebens theilhaf- tig werden.

Nach all diesem ergibt sich mit Sicherheit, was der heutigen Philologie in Deutschland denn die Nachbar- lander stehen dieser Stufe noch betrachtlich fem zumeist Noth thut. 'Die reale Reproduction ist diejenige Seite, auf welche die philologische Thatigkeit mit weit liberwiegender Energie sich geworfen hat. Dennoch yersteht sich nach

DER PHILOLOGIE. 17

dem Obigen von selbst, dass auch sie mit allem Rechte un- unterbrochen fortgesetzt werden musS; zumal da auch hier erst die neueste Zeit die richtige Mitte zwischen subjectiver Texteskritik und ihren objectiven Grundlagen zu lehren an- 5oc gefangen hat. Aber vorzugsweise wird doch zunachst das ^ Streben dahin zu richten sein, die vergleichsweise kaum in( ihren Anfangen begriffene ideale Beproduction des classischen < Alterthums in einiges Gleichgewicht mit der vorausgeeilten ' Schwesterbestrebung zu setzen. Davon mag die Nothwen- ' digkeit am besten einleuchten durch einen Blick auf zwei beispielsweise gewahlte Disciplineu; die bis zum heutigen Tage nur als fromme WUnsche in der Idee existiren: wir ' meinen wissenschaftliche Darstellungen der griechischen Lit- ^ teratur und der lateinischen Grammatik^ welche letztere firei- , lich ohne Assimilation der noch immer allzu scheu betrach-< teten allgemeinen sprachvergleichenden Forschungen einDing* der Unmoglichkeit ist. Das Fehlen eines wissenschaftlichen ' Gebaudes der Mythologie aber kommt nach der friiher an- gedeuteten Wechselbeziehvmg insonderheit auf Bechnung der archaologischen Alterthumsforscher, gegen die sich aber auch die sprachlich-antiquarischen Philologen bisher viel zu fremd verhalten haben. Eine wesentliche Forderung, zwar nicht ganz verkannt^ aber doch auch noch nicht gehorig anerkannt, ; verdient fUr die Bearbeitung aller Disciplinen der Alter- thumswissenschaft ohne Ausnahme eine besonders eindring- Hche Hervorhebung. Es ist dies die Wahrnehmung der^dop- pelten Seite jeglicher Discjplin, worauf die sich erganzenden TJnterschiede einer genetischen imd einer systematischen Darstellung beruhen; Unterschiede^ auf die sich auch mit gewissen Modificationen die neuerdings versuchte ^innere und aussere' Geschichte der Litteratur mit grosserm Rechte zu- rdckfUhren lasst, die indess hier weiter zu verfolgen der Raum gebricht. Doch kommen eben hierauf zwei Disciplinen zuriick, von denen man namentlich die eine niemals recht unterzubringen gewusst hat. Fiir jede selbstandige Wissen- schaft muss namlich die erste und oberstC; die Fundamental- disciplin, diejenige Isein^ in welcher die Idee jener Wissen- schaft; ihre Grenzen, ihr Inhalt und seine Gliederung ihrc

FR. BIT8CUELII 0PV8CVLA V. 2

18 DIE NEUESTE ENTWICKELUNG DEB PHILOLOGIE.

Darstellung finden^ so dass darin gewissermassen die ganze Wissenschaft selbst in nuce enthalten isi Sobald nun diese Darstellung den Weg nimmt, dass sie das allmahliche Werden (die Genesis) der Wissenschaft verfolgt und am Faden des zeitlichen Fortschritts ihres Inhalts sich bemach- tigt^ so ist sie eben genetische; systematische dagegen^ wenn sie sich sogleich an das Ende der Entwickelungsreihe stellt und; das Gewordene iiberschauend; zur Gliederung des Inhalts gelangt Dadurch sind also die sich ganz wesentlich ergan- zenden und einander vollig parallelei) DisciplineU; Geschichte der Philologie und Encyklopadie der Philologie, gegeben, in welcher letztem keineswegs die erste einen Anhang ab- geben darf.

Wir gedenken schliesslich, zum Beweise einer oft un- glaublichen Unbekanntschaft mit dem Standpunkte der eig- nen Wissenschaffc, der ganz neuerlichen Aeusserungen W. H. Grauerfs (Historische und philologische Analekten, MUnster 1833, Vorrede): ^Unsere philologische und historische Litte- ratur scheint gegenwartig auf dem Standpimkte zu sein, dass es mehr der sorgfaltigen Durcharbeitung einzelner Punkte und Fragen als ganzer Partien bedarf. Wir besitzen jetzt Yon den meisten alten Schriftstellern treffliche Ausgaben; iiber die allgemeine und Specialgeschichte viele vorziigliche Werke, im besten Geiste geschrieben; von den meisten Zwei- gen der Philologie und Geschichte recht gute Darstellungen' u. s. w. Worte von denen fast durchgehends das Gegen- theil wahr ist.

11.

Zur Methode des philologischen Stadiams.

(Bruchstilcke und Aphorismeu.)

[Ende der funfziger Jahre unseres Jahrhuuderts fasste

Ritschl den Plan^ unter obigem Titel zehn akademische

Vortrage des Inhalts^ wie er ihn in seinen Vorlesungen uber

Methodologie der Philologie damals zu geben pflegte; formell

natQrlich in der Abrundung^ wie sie die Zusammenfassung

ffir den Druck erforderte, zu veroflfentlichen, und zwar spe-

ciell zu Nutz imd Frommen der angehenden Studirenden.

Eine langere Reihe fliegender Blatter liegt vor, auf die

er mit eiliger Hand einige Hauptpunkte, welche er zur £r-

orterung bringen wollte, hingeworfen hat. Obwohl nun die-

ser Gedanke offenbar sehr rasch hinter anderen Arbeiten in

den Hintergrund trat und deshalb der Ereis des zu Behan-

delnden nicht entfemt angedeutet ist, auch dem was gege^ben

ist durchweg die stilistische Durcharbeitung fehlt, so bieten die

Blatter doch geracl^ in diesem ersten frischen Erguss einen

sprechenden Ausdruck der Art und Weise, wie Ritschl seine

Stellung als akademischer Lehrer gegeniiber seinen SchQlern

auffasste, und der Grundsatze, nach denen er ihre Studien

leitete. £s schien mir deshalb auch Unrecht, den Qberaus

lebendigen Hauch, der Alles durchdringt, durch irgendwelche

noch so geringfiigige stilistische Zuthaten zu storen; ge-

schweige denn dass ich den ungefahren Inhalt des ganz

Fehlenden nach Vorlesungsheften hatte erganzen mogen, was

zudem mehr als einmal bestimmt ausgesprochenen Wtlnschen

Ritschls entgegen gewesen ware. Es Hegt iu der Natur der

2*

20 2UB METHODE

Sache; dass unter der Hand diese Skizze sich zu einer Apo- logie der ^Bonner Schule' verwandelte: der personliche Cha- rakter des Ganzen sollte deshalb in der Vorrede betont und erklart werden. Danach ist, was sich etwa zum Abdruck eignet, im Folgenden geordnet worden. C. W.]

Vorrede.

Ob dieses Buch Anklang, gute Aufnahme findet^ danach frage ich in der That wenig. Viel will es nicht sein, was es aber sein will, das ist es auch und das kann ihm keine Kritik und kein UebelwoUen nehmen.

Man kann sagen^ das Meiste sei schon so oder ahnlich gesagt; und das Buch sei UberflQssig. Aber nicht^ dass Aehn- liches ahnlich; sondern dass dieses gerade so gefasst und ge- sagt werde; darauf kommt mir's an und kommt es denen an^ f^r die das Buch ist.

Nicht philosophische Begriindung und Untersuchungen; nicht historische Darstellung, sondern lediglich eine Summe praktischer Rathschlage, gerade auf das akademische Sta- dium^ wo der Grund zu legen, berechnet, hervorgegangen aus und beruhend auf der Summe aller personlichen Erfah- rungen. Fdr sie wird gar keine AlleingUltigkeit in Anspruch genommen; andere konnen^s anders^ konnen's besser machen; eines schliesst das andere nicht aus; sehe jeder wo er bleibe; aber auf eine bestimmte^ klar erkannte Weise muss es doch jeder einzelne machen^ und der einzekie Lehrer kann nicht alles fiir gleich wahr und richtj^ oder gleichgiiltig halten. Jeder einzelne Lehrer hat doch aber die Verpflich- tung, einen Weg^ den er fiir den rechten erkannt oder als einen rechten erprobt hat; zu lehren; jeder einzelne Lernende hat das BediirfoisS; sich eine solche i^eitung geben zu lassen: etwas muss doch also geschehen. Encyklopadie kann man nicht alle Semester lesen^ und doch kommen jedes neue Semester neue Studirende. Rathlos schwanken sie herum; sich selber Wege suchend. Hundert Bekenntnisse bezeugen; wie spat die Einzelnen zum Eechten gekommen, wie viel irre gegangeU; wie viel zu bereuen. Besser eine bestimmte

DES PHILOLOGISCHEN STUDIUMS. 21

Einseitigkeit^ als schwankendes Herumtaumeln zwischen^ schwankendes Suchen nach dem Nicht-Einseitigen.

Sehe jeder, wie er's treibe. Meine Art hat gute FrGchte getragen: Ihr seid die Frtlchte: also bleibe ich dabei.

Schlicht und popular; handgreiflich und leibhaftig con- cret, ohne alles Abstractionenwesen, zu unmittelbarer Nutz- anwendung.

Aber das Ziel ganz und gar nicht bloss praktisch; nicht etwa die Philologie, soweit und sofern sie der Stoff fur den Schulimterricht, die Gymnasialbildung ist, son- dern die Philologie als Wissenschaft.

Deswegen hort sie nicht auf, fur diejenigen zu sein, die allerdings der Mehrzahl nach eben nichts anderes als Schul- manner, als Gymnasiallehrer werden woUen, ja ist vielmehr die einzig richtige Philologie filr solche wahrend desUni- yersitatsstudiums, auf das praktische Einiibung nicht ge- hort, zu frtih ist, unfruchtbar bleibt, wie alle padagogischen Seminare in diesem Lebensstadium. Aus zwei GrOnden, einem popularen und einem tiefem. 1) Der gute Lehrer muss, auch zum Lehren, mehr haben und wissen in sich, als er braucht zum unmittelbaren Vonsichgeben, quantitativ und qualitativ; aus der Fillle heraus und aus der Tiefe hervor muss die f&r die unmittelbare Mittheilung, die praktischen Lehrzwecke ausgewahlte und abgewogene Quote des Stoffs sein, sie muss, in ihrer Begrenzung auch, die Eeim^higkeit fOr weitere geistige Entwickelung in sich halten. Jene Tiefe, diese Eeimfahigkeit kommt so weit ins Gebiet des In- tellectuellen fallend . nur aus der Wissenschaft. 2) Der Lehrer muss selbst einen innem Eern, Besitzthum haben, der Gber die praktischen Berufszwecke hinausreicht. Wenige sind so geborene Padagogen, dass sie darin ganz und gar aufgingen; die meisten haben noch ein ausser der Erziehungs- freude liegendes Bedfirihiss; das Einerlei der Jugenderziehung macht doch unter anderm auch mQde und matt trotz alle- dem und alledem, selbst das Lehren auf der Universitat

22 ZUR METHODE *^ "—

kriegt man satt, wenn nichts hinzutritt der Mensch wachst weiter und will wachsen, und als Lehrer behalt er doch immer und ewig denselben Standpunkt also keiner- lei Beeintrachtigung der H5he imd Freudigkeit des Lehrbe- rufs liegt darin, noch ein anderes daneben zu begehren. Ehedem mehr PadagogeU; jetzt mehr specifische Philologen anzuerkennender Unterschied und nicht ganz wegzuleug- nende Eluft schadet aber auch nicht, sondern wird ander- weitig gutgemacht mit Zinsen und reichlich ausgeglichen es mag und muss beiderlei Kauze geben . Der unverlier- bare Halt^ die innere Freudigkeit, die wissenschaftliche For- schung, das Bewusstsein festen Fuss in ihr zu haben, sie an seinem Theile mit fordern zu konnen und ihr dadurch wahrhafl; anzugehoren und sie sich zu eigen zu haben, sei die Fbrderung von noch so kleinem Umfang das kennen nur, die's in sich erfahren haben und an sich. Das gibt Gegengewicht, wodurch die Langwierigkeit des schweren Be- rufes aufgehoben, ertraglich gemacht wird, der Mensch sich oben hali Was hilft alles Declamiren von schonem, hohem Beruf der Jugendbildung und diesem Enthusiasmus? sehen wir den Dingen auf den Grund und nehmen sie wie sie fac- tisch sind, so ist es wahrlich kein Mangel an Idealitat, an wahrem Beruf fGr Jugendbildung, wenn einer durch sechzig Correcturen in derWoche, Jahr aus Jahr ein, sich todtmiide und caput fUhlt, und sich nach erfrischender Speise in der Stille seines eigenen Gemuths, als Alleinherrscher im Eam- merlein seines denkenden, forschenden Geistes sehnt. Das gibt ihm die Wissenschaft, die ihn mit den iiber den nach- sten Beruf hinausliegenden Ereisen des menschlichen Daseins in Yerbindung halt. Die Lust des Schaffens, des innem geistigen, ist durch nichts anderes zu ersetzen; und Schaffen, stetes Schaffen, im Eleinen oder im Grossen, ist das Wesen aller Wissenschaft, aller wahren. Und der Wahrheitssinn, seine Bewahrung, Scharfung, Reinhaltung, ist die bewun- dernswertheste Frucht aller wirklich wissenschaftlichen Thatigkeit, und damit sind wir 3) auf die moralische Wirkung des wissenschaftlichen Lehrers gekommen. Nicht nur fiir sich braucht der Lehrer, um geistig zu existiren,

[ tout sicn, in reiatiyem Masse, Jugend niemals./Heilige Scheu / edingteU; reinen; unerbittlicheU; /

DES PIIILOLOGISCHEN STUDIUMS. 23

Wissenschaft, sondem (auch abgesehen von dem sub 1 be-

merkten Intellectuellen) auch fQr die Schiiler. Die Lust des

Schaffens theilt sich mit und belebt und regt an wunderbar;

und der Respect vor der Wahrheit. Man schaue sich um

an den Gymnasien: wenn nur ein idealer Lehrer dran ist

(ond alle werden es nie^ die Mehrzahl selten sein^ bei der

Beschranktheit der menschlicheu Natur), er libertragt zehn

Unschopferische^ oder wissenslos Enthusiastische (welches

verlachte Hansnarren sind); und die SchQler hangen an ihm^

und er gibt der ganzen Schule Ton und Halt. Die Wissen-

schaft gibt Wahrheit^ und das Streben nach dem Festhalten

an der Wahrheit macht gut. Darum man so viel moralische

Wirkung mit achter Wissenschaft macht, imd sie das beste

moralische Erziehungsmittel ist, das ich kenne. NatQrlich

bei Aelteren, Reiferen mehr und unmittelbarer imd durch-

greifender^ aber yerleugnen thut sich, in relativem Masse,

dieselbe Eraft auch bei der

^or der Wahrheit, der unbedingt<

«nbarmherzigen.

Und das woUen wir doch ja nicht vergessen, um der jetzigen Generation gerecht zu werden und der grossen Wen- dung^ gegentlber den alten Padagogen. Sie erheiterten, er- quickten^ aber sie lehrten keine Arbeii Wir wissen es ja alle^ wie das behagliche Schlendern, das auf unmittelbaren Genuss hinwollte^ zugleich doch schlkff liess^ wenn auch an- genehm anregte und niitzlich unterweisend war; nur das mittelbar^ auf Umwegen i. e. durch die Arbeit errungene Wissen ist wahrhaft bildend. Die Wahrheit zu finden, und die Kunst sie den Schiiler wieder finden zu lassen, hat un- zweifelhaft (in historisch - sprachlichen Dingen) Fortschritte gemacht^ neue Wege^ sichere Methoden gefunden, die die gute alte Zeit nicht kannte. Und das ist es, wodurch die heutige SchuUehrer-Philologie wirkt und trefflich wirken kami; wenn sie yemilnftig ist; unyemilnftig aber kann alles sein imd werden.

Freilich ist ausser 1) dem Intellectuellen, und 2) dem Moralischen durch die Zucht des Intellectuellen; noch ein dritter Factor dbrig: das auf Phantasie und Geschmack wir-

24 ZUR METHODE

kende K^nstlerische, zu Strenge und Emst die Warme und Erhebung. Und das ist nun der Segen des Stoffes der Philologie, die unvergangliche^ unerschopfliche Kraft einer so wunderbaren Humanitatsphase^ wie die gesammte Geistes- eultur der antiken Welt, abgespiegelt in dem klarsteu; har- monischsten Schriftthume^ ist.

Es gibt Naturen, die ganz padagogisch angelegt. Ihnen ist das Lehren (nicht was sie lehren) Hauptsache^ der Stoff, als Mittel des Lehrens, gleichgiiltig mehr oder weniger. Sie suchen imd pflegen sich eine von Einseitigkeit freie Bildung zu geben. Man kann nicht gerade sagen, dass dergleichen Manner ein Segen fUr die Anstalten zu sein pflegten^ mit ihrem Encyklopadismus und stofflichen Indifferentismus, weil eben darin keine herzhaft anregende Kraft liegi Enthusias- mus liegt nur in der Einseitigkeit; das Encyklopadische kann nicht begeistern.

Dass die einen Philologie als Mittel fQr Schulbildung wollen, die andem Philologie als Wissenschaft, ist ein Unter- schied; der mich nichts angeht; und der uns allen nichts anhat^ weil die Wege zu beiderlei Art von Philologie durchaus dieselben sind fQr das akademische Studium. Nur durch die WissenschafiT geht es zu fruchtbarer Praxis.

^Die Philologie auf Universitaten soll mehr auf die praktischen Lehr- und Schulzwecke zugepasst werden; jetzt eine Kluft.*

Dagegen: ist das die einzige Philologie, die Noth thut? soll keine andere, zu keinem andem Zweck, mit keinen an- dern Ziel- und Gesichtspunkten tradirt werden auf Univer- sitaten? Soll es eine vergebliche Wamung sein, die Frank- reich, Italien geben, wo die Vemachlassigung der Philologie als Wissenschaft, deren Wiege jene Lander waren, sich so schmahlich gestraft hat im Laufe der letzten Jahrhun- derte fiir die allgemeine Bildung, Gelehrsamkeit, Wissen- schaft? AIso jedenfalls auch Wissenschaft der Philo-

f

DES rHILOLOGISCHEN STUDIUMS. 25

logie. Nun aber etwa zweierlei Vortrage, fiir die Wissen- schaft und fiir die Schule??

Zweitens auch fiir die Schule: gar manche Ziele gibt es, zu denen der geradeste Weg mit nichten der kUrzeste und zum Ziele fQhrendste. So wenig man den Theologen unmittelbar zum Prediger, zum Seelsorger appretirt, so wenig direct den Schulmeister, sondern durch den weisen Umweg der wissenschaftlichen Erkenntniss, die er weder in ihrer Tiefe noch in ihrem Umfang zu unmittelbarer prakti- scher Anwendung zu bringen hat.

Classische Alterthumsstudien geben ideale Be&uchtung und Neubelebung, ohne die alle hohere Cultur der Neuzeit verengt, versumpft, verkiimmert.

Unverwiistliche Magnetkraft der classischeu Alterthums- studien. Man sehe um sich: die edelsten Jiinglingskrafte fort und fort werden angezogen, trotz der hundert und hun- dert Lockungen anderer, ebenfalls berechtigter Richtungen, trotz allen Geschreies von Sichiiberlebthaben, trotz der jam- mervollen Aussicht auf aussem Lohn und Behagen des Lebens.

Eine reale Reproduction ist das, was die 'Philologie' (^grammatica') zu allen Zeiten als Eigenthum gehabt hat, ist das, was sie allein von allen wissenschaftlichen Fa- chern fCLr sich hat. Alle andem auf Beproduction ausgehen- den («= Historie) haben nur ideale.

Die Philologie hat sich erweitert allmahlich mehr und mehr nach der Seite der idealen Reproduction hin sie strebt nach dereinstiger Yermahlung mit der-Historie. Hierin liegt ihre Geschichte, Stellung, Zukunft. Aber so lange Menschen Menschen sind, wird die Vermahlung nie absolut vollzogen, werdcn die Thatigkeiten relativ getrennt sein.

Dieses sind schone Allgemeinheiten letzte Ziele die viele, bewusst und unbewusst, zuerst hinlocken zu dem classischen Alterthum, in denen man aber nicht verschwie- meln rauss, die zu nichts ftihren denn nun gilfs Arbeit,

26 ZUR METHODE

kein Genussschwelgen vor ihr keinem falleu die goldenen Friiehte von selbst in den Schoss, und wenn sie es thaten^ wiirde er keinen Genuss von ihnen haben.

Auf Rathschlage bis ins Detail hinein kommfs an Allgemeinheiten helfen nicht und lassen rathlos der Ho- deget soll gleichsam mit dem Studirenden aufstehen^ KafFee trinken, Mittag essen, zu Bett gehen, ihn immer begleiten, fiir die ganze Zeiteintheilung, fiir die Art wie er die Feder in die Hand nehmen, ins Tintenfass eintauchen, das Buch aufschlagen etc. soU bildlich gesprochen. Das hat sein Missliches zu lehren wird immer viel subjectiv bleiben kann leicht ins Lacherliche gezogen werden item aber es hilft.

Die Nichtphilologen haben gar keinen Begriff von der Art und der Tragweite unserer Methode, der kritisch-exege- tischen. Entweder nehmen sie auf lacherliche Weise das Unmogliche ftlr moglich oder die Besonnenem, die so obenhin uns in die Karten gesehen haben, das Mogliche fOr unmoglich; erschrecken vor dem unsinnig gefassten Begriff 'Hypothese' (Lieblingswort), haben keine Ahnung von der Ueberzeugungskraft , innern Wahrheitsnothwendigkeit und volligen Gleichstehung des subjectiven Combinations- und Erfindungsergebnisses mit dem ausserlich bezeugten; nicht davon, wie sich aus den kleinen Operationen dieser Art ho- here Gedankenfriichte aufbauen, welche Schlaglichter auf Auffassung des Ganzen eine einzige Buchstabenveranderung wirft. Die Sprachvergleicher sprechen verachtlich von der ^kritischen' Philologie; kritische Philologie, kritische Richtung hort man auch sonst oft.

Was soll das heissen? Sind sie die unkritischen? Dann habeant sibi.

Oder (im engern Sinne desWortes, wenn nicht von all- gemeiner Methode die Rede) weil sie sich mit Kritik der Texte beschaftigt? Ei, thut oder will sie denn das allein? Warum nicht eben so gut die exegetische? die verstehen will und Verstandniss lehren.

DES PHILOLOGISCHEN STrDIlMS. 27

Aber freilich gesuniie Exegese, die ihre Grenzen kennt, ihr Correctiv, ihre Erganzung in der Kritik die weiss, dass die Wahrheit immer auf dem schmalen Grenzstreif ge- funden wird, wo Exegese und Eritik in stets fltissiger Ge- schmeidigkeit in einander heriiber und hinQber spielen und weben die weiss, dass Exegese nur das eine Auge, neben dem immer das andere, das Auge der Kritik, wach und tha- tig und au qui vit sein muss, wenn nicht halbe Blindheit eintreten soU.

Also wenigstens doch die kritisch-exegetische oder exe- getisch - kritische.

Es bleibt eine Wohlthat, dass scharfe Messer erfunden sind, wenn auch mit ihnen gelegentlich mancher Unfug ge- trieben und einige Unschuldige todtgestochen werden.

/ Besser methodisch irren, als unmethodisch d. h. zufilllig ^

das Wahre finden.

Wer aus modernen Uebersetzungen der Classiker iiber die Elgin Marbles, oder tlber die romische Grundverfassung etc. schreibt, oder aus lateinischen Uebersetzungen iiber by- zantinisches Kaiserthum, der kann etwas ihm und vielleicht auch andern recht ntltzliches thun, kann sich damit in die Reihe der Archaologen (Kunsthistoriker), Antiquare, Histo- riker einrangiren; aber njemand nennt ihn einen Philologen.

Wer liber Accente und Spiritus, liber Lesarten und Schreibfehler der Texte etc. schreibt, kann eine sehr niedere Art der Beschaftigung oder eine hohere von sehr niederm Standpunkte treiben: aber er wird immer ein Philolog heissen.

Auf dieser Grnndlage, aus diesem Boden konnen Krafte der ersten Art und Friichte jener Art erwachsen, umgekehrt niemals. Sie miissen es nicht, aber die andem konnen es nicht.

Seminar zunachst und principiell nicht eine Praparanden- anstalt fQr Lehrer, sondem Pflanzschule fiir die Wissenschaft der Philologie. So nach dem Urmuster des Gottingischen, dessen gliickliche Copien alle andern sind.

28 ZUR METHODE

Biicherkenntniss. Mit einem Buch ahnlich wie mit einem Menschen: man muss es einmal gesehen haben^ taglich zur Bibliothek gehen und Buch fQr Buch mit unermiidlicher Geduld sich geben lassen. Anschauung gar viel werth, auch nur ganz ausserlich, Umfang, Ziel; Grenzen, Einrich- tung pragt sich ein als ein fassbares^ handgreifliches Gon- cretum, ja als ein gleichsam lebendiges Individuum. Blosser Titel = todte Abstraction, eben so schnell vergessen, wie in schwimmenden Umrissen als schwankes Bild aufgenom- men, oder viehnehr als kein Bild. Hier nun in Bonn zu- mal von solcher Mtihseligkeit befreit seltenes Gliick schwelgend in der Fttlle ! !

Mttssen suchen auf der Bibliothek Amanuensen zu wer- den. Einige wenige ttberall. Aber hier habe ich deswegeu das Institut der freiwilligen Amanuensen in grosserer Zahl geschaflfen. Die Bibliothek hat allerdings auch ihren Nutzen davon der indess selbst wieder doch nur zum Nutzen der Benutzer ist aber der weit und weit ttberwiegende auf Seiten des Amanuensen.

Lesen^ viel leseU; sehr viel lesen, moglichst viel lesen.

Philologische Studentenvereine, allerherrlichstes Incita- ment.

Allen mttssen alle Ziele gezeigt werden und die dahin ftthrenden Wege. Jeder schreitet nach dem Mass seiner Krafte vor, so weit es ihm gegeben ist. Wer unterweges stecken bleibt, hat den Gewinn des gemachten Weges und die Befriedigung des erreichten relativen Zieles. Eines schickt sich nicht fur alle. Die besten sollen Wegleitung erhalten, ausreichend bis zum Endziel; die schwachen sollen nicht ohne Ptthrung bleiben fiir ihr kleineres Stttck Weg und sollen die freie Aussicht eroffnet erhalten bis zu den letzten Zielen.

Man muss immer hinaufziehen, nicht herabsteigen, bei der Wahl des Massstabes fiir die Vorlesungen. Die schwa-

DES PHILOLOGISCHEN STUDIUMS. 29

chen werden nicht folgen; nicht iiberall folgen konnen; ihnen bleibt manches, vieles unverstanden. Dennoch^ dass ihnen ein Ideal vorgehalten wird, dass sie eine Ahnung der Grosse und Weite, Hohe und Tiefe der Wissenschaft, der Strenge ihrer Forderungen erhalten, dass ihr geistiger Blick die Grenzen menschlichen Eonnens umspannen lemt das ist ein unverlierbarer ewiger Gewinn fOrs Leben, ein stiller, unmerklich aber sicher wirkender Spom zum Aufstreben, ein Schutz gegen das Herabsinken zur Erde und humi repere.

Item was den Stoff der Vorlesungen betrifft: darauf kommt viel weniger an, dass sie bestimmte einzehie Eennt- nisse empfangen und mit sich forttragen obwohl auch~, sondem dass sie einen Eindruck empfangeU; wie man zu ihnen kommt, dass ihnen die Wege und Operationen in guter Exemplification vorgezeigt werden.

Lebensfreude ^sich zu fQhlen' und Geftlhl der person- lichen Bedeutsamkeit, sich zu wissen als Mitarbeiter am Dombau der Wissenschaft.

Und nicht als gedankenloser Handwerksarbeiter, sondem zwar unmittelbar praktisch thatig fUr die eigene Person nur an einem kleinen Sttick des Werks, aber mit der Eenntniss und Uebersicht des BauplanS; mit Bewusstsein liber Zweck^ Zusammenhang; Beziehung der Einzelarbeit auf das grosse ganze Werk.

^Als dienendes Glied schliess an ein Ganzes dich an.' Auch der unbegabteste hat mehr^ als wenn er nichts hat oder zum Schoppchenstechen geht^ wenn er z. B. einen Wortindex macht; obgleich es auch wahr^ dass keine Ar- beit so klein und gering, dass nicht nur der Beste gerade gut genug ist fClr ihre voUkommene^ gescheite AusfQhrung.

Auf der Schule berechtigt und erforderlich allerlei Bildungsstoff auf breitester Grundlage (obgleich auch diese jet^ zu breit!); aber mit der Universitat fangt eben schon eine relative Einseitigkeit an berechtigt zu sein.

30 ZUR METHODE

Erschopfung und Abschluss mit positivem Resul- tat bei Disputationen und Abhandlungen.

Darum keine weitschichtigen Themata und weitlaufigen Abhandlungen^ an denen nur so aussen herum; an zufallig herausgegriffenen einzelnen Punkten herumkritisi)rt wird.

Die Eritik muss durchschlageU; alles umfassen, bis auf den Herzpunkt dringen.

Also: kleine Stoffe von beherrschbarem Umfange.

Nicht Ruhe noch Rast muss ein Problem lassen bei Tag und bei Nacht.

Nil sine magno und Nil tam difficilest ist die QuintessenZ; in ihrer Vereinigung der Kernspruch.

Nur nicht aus Zagen vor der Grosse der Aufgabe das frische ZugreifeU; ohne viel Besinnen und pedantische Ord- nung; versaumt. Ein halber Tag; ganz dran gesetzt bei verschlossenem Zimmer^ reicht hin ein Dutzend Catullischer Gedichte zu lesen und so weit zu verstehen und zu goutiren, dass ein Bild der Art und des Individuums gewonnen. lu acht Tagen, wenn jede Nebenstunde ausgenutzt wird, lasst sich eine Demosthenische Rede durchlesen: und solcher acht Tage hat das Jahr 52.

In erster Linie steht, fttr Schule wie fiir Universitat, dass einer Lehrer sei, erst in zweiter, dass Gelehrter. Aber allerdings, je mehr der gute Lehrer ausserdem auch Gelehrter, desto besser als Lehrer. Ein idealer Lehrer nur an jedem Gymnasium!

NB. Nicht um moralischen Idealismus handelt sich^s (den kann auch der pure Padagog haben); sondem es gibt ja auch einen intellectuellen Idealismus.

Eeine Elugheit, und selbst keine Weisheit erzielt, was allein ein warmes Menschenherz zu Stande bringt: ein ^prz fiir die Sache^ die zu lehren ist, und fiir die MenscheU; denen sie gelehrt werden soll.

DES PHILOLOGISCHEN STUDIUMS. 31

Das wahre Eennzeichen eines rechten Lehrers ist^ dass er Schiiler zieht^ die besser sind als er selbst^ und dass es ihm eine Freude ist solche zu haben.

Der Lehrer muss wissen zur rechten Zeit aufzuhoren, den Lehrer zu spielen, zu gangehi; Glauben und Abhangig- keit zu fordem. An dem Fehlen dieser Kunst den Unter- geordneten im rechten Uebergangsmoment^ nicht zu spat^ als Ebenbiirtigen zu sehen, ist schon manches schone Yer- haltniss zu Grunde gegangen.

Ich finde nicht, dass durch zelotisch^n Glaubensterroris- mus die Fragen der Wissenschaft gefordert werden, dass sie je weiter gekommen waren zu ihrer Losung. Gut Ding will Weile haben, Zeit, um langsam zu reifen, und mit Geduld und einer gewissen Lasslichkeit getrieben werden. Man muss mit Behagen zusehen; das Rechte arbeitet sich allmahlich yon selbst heraus und durch. Hastige Leidenschaft liberstiirzt und hilfk nicht vorwarts.

Was Kraft der Wahrheit in sich hat, bricht durch wie das Samenkoni; das jedem Hinderniss zum Trotz die Erd- decke sprengt frfiher oder spater.

Schluss: Hier haben Sie zur Mitgift das Beste was ich Ihnen geben kann. Nun gehen Sie hin und thun danach. Und wenn Sie gethan und so was geworden sind; und das Alterthum in Ihnen lebendig geworden ist und das K5nnen stark, so stimmen Sie ein, wenn Sie es vermogen: dass die Bonner Schule einseitige Critici und Grammatici machC; oder keine Padagogen fiir die Schule ziehe.

Was will man tiberhaupt gegen die Bonner Schule? sind nicht gerade alle Seiten hier vertreten? misachtet irgend einer von denen, welche Einfluss iiben, das Terrain des an- dem? fehlt es an freudig anerkennender Wiirdigung der sich erganzenden Regionen?

Die Mehrzahl immer freilich exegetische Philologen; aber das ganz natiirlich; schon des iiberwiegenden praktischen Schulbedtbrfiiisses wegen. Zweierlei oder mehrerlei neben einander kann nicht jeder.

32 ZITR METHODE DES PHILOLOGISCHEN STUDIUMS.

Sehr gate und wohlmeinende Freunde sind es, die mir sagen, die Philologie und in specie die Bonnische Philologie mUsse umkehren. Es ist ja riihrend; wie sie das thun. Aber theils ist thatsachlich nichts umzukehren, theils ware es gegen das Gewissen (abgesehen davon dass, wenn beide Griinde nicht, man iiberhaupt mit funfzig Jahren nicht mehr umkehrt; und dass eine befestigte Einseitigkeit; wenn sie nur liberhaupt in ihrer Tendenz auch berechtigt ist^ iiber- haupt mehr werth ist als unsichere schwankende Vielsei- tigkeit).

Die Nationalwissenschaftler woUen Regeneration der Phi- lologie durch ihre Studien, und so alle.

Man verlangt; Philologie solle wieder sich vermahlen, Hand in Hand zusammengehen mit den Wissenschaften des LebenS; mit Theologie, mit Jurisprudenz. So weit das be- rechtigt, ei wohl, so sei es: aber indem die Theologen und Juristen wieder Philologen werdeu; darohne sie nichts rechtes sind, nicht indem wir Theologen und Juristen; da wir mitt- lerweile etwas geworden sind ohne Theologen und Juristen und auf eignen Fiissen stehen gelernt habeu. Wir haben genug im eignen Hause aufzuraumen.

IIL

Gntachten ttber pMlologische Seminarien.

[Nils Abr. Gy Iden, Trofessor der griechisehen Litteratur an der Alexander-Universitat in Finnland', hatte, um den Stand der philologischen Studien in seinem Vaterlande zu heben, im Friihjahr 1863 bei dem akademischen Consistorium yon Helsingfors einen Antrag auf Einrichtung eines philo- logischen Seminars eingereicht und, um seinen eignen Vor- stellungen grossem Nachdruck zu verleihen, sich an Ritschl mit der Bitte um ein Gutachten (iber die Bedeutung der- artiger Seminarien gewandt. Dadurch wurde der unten fol- gende Brief yeranlasst, den der Adressat, Professor Gyld^n, freilich selbst schon in dem ^Helsingfors Dagblad' yom 13ten Mai 1863 N. 109 hat abdrucken lassen, dessen Wieder- abdruck aber man auch bei uns gem lesen wird, da das Schreiben gegentiber auch bei uns local immer wieder auf- tauchenden ablenkenden Ansichten mit Energie und Warme die einzig richtige Methode schildert, die bei den Uebungen der philologischen Seminarien zu befolgen ist und der Ritschrs eigne Lehrthatigkeit die zahlreichsten und werthyollsten Frtlchte yerdankt. C. W.]

Hochgeehrtester Herr Professor!

£s gereicht mir zu lebhafter Genugthuung, dem ehrenden Vertrauen, welches Sie mir mit Ihrer Anfrage iiber philo- logische Seminarien erweisen, nach dem Mass meiner Erafte im Nachstehenden zu entsprechen.

Mir ist der Stand der classischen Studien, wie er zur Zeit, ausser Deutschland, in Belgien, Frankreich, Italien und HoUand ist, nicht unbekannt; wenigstens habe ich diesem Gegenstande, so weit ich mir theils personlich, theils aus Btlchem Eenntniss dayon yerschafiFen konnte, stets ein warmes

FB. BIT8CHRLII OPV8CVLA V. 3

34 PHILOLOGISCHE SEMINABIEN.

Interesse zugewendet. Es fehlt mir daher nicht an Ver- gleichungspunkten, mit Hiilfe deren ich mir eine begriindete und feste Ueberzeugung habe aneignen kbnnen. Ich schicke dies voraus, um dem Verdachte vorzubeugen, als beruhe mein Urtheil auf allzu einseitiger Eenntniss bloss der deutschen Zustande und auf engherzig patriotischer Ueberschatzung derselben.

Wenn nun aber einmal zugegeben wird (und auch in Ihrem Vaterlande scheint man ja diese^ Meinung zu sein), dass die Bliithe der classischen Studien in Deutschland nicht niedriger, sondem - aufrichtig zu sprechen ~ dass sie hoher steht als in den genannten benachbarten Culturlandern; so darf ich es auch mit einiger Zuversichtlichkeit aussprecheu, dass die eig^tliche treibende Eraft^ der wesentliche Be- fruchtungsquell jener Bltithe nirgends anders zu suchen ist als gerade in den philologischen Seminarien unserer Universi- taten. Vor 130 Jahren zuerst in Gottingen ins Leben ge- rufen^ hat sich diese Institution allmahlich so siegreich Bahn gebrocheu und so segensreich bewahrt; dass sie von dem BegrifP eines vollstandigen Universitatsorganismus bei uns gar nicht mehr zu trennen ist. Wahrend die iibrigen aka- demischen Schwesteranstalten sich schon seit langer Zeit gleichartiger Stiftungen erfreuteU; war es auch in dem so sehr im RUckstande gebliebenen Oesterreich^ als dieses endlich seit 1848 ebenfalls in die Bahnen deutscher Geistescultur ein- lenkte, einer der ersten Gesichtspunkte, dem man bei der dortigen Organisation oder Reorganisation von Universitaten und Gymnasien Rechnung trug; dass man liberall philologische Seminare einrichtete: in Wien, Prag, Innsbruck, Lemberg etc. Und wenn derErfolg irgendwo mitHanden zu greifen ist, soist er es hier. Denn wenn man anfangs, um classische Studien in Oesterreich uberhaupt nur begriinden zu konnen, schlechter- dings gezwungen war^ sich die nothigen Lehrkrafte in gEosser Anzahl aus dem tibrigen Deutschland zu verschreiben, so haben namentlich die philologischen Seminare von Wien und Pragy weil sie mit besonders tiichtigen Leitern besetzt waren^ so vortrefflich ein- und durchgreifend gewirkt^ dass nun schon seit einer kleinen Reihe von Jahren das Bedtlrfiiiss, fremde Erafte ins Land zu berufen, ganzlich aufgehort hat, und dass

PHILOLOGISCHE SEMINARIEN. 35

ein sich durchaas aus einheimischen Kraften recrutirender gelehrter Schullehrerstand gebildet worden ist^ der sich dem des Ubrigen Deutschland als ebenbiirtig zur Seite stellen darf. In das Mark der nationalen Bildung geht ja eben das classiche Studium; wie begreiflich, nur durch einen iiber das ganze Land verbreiteten grtindlichen Gymnasialunterricht (ibery der einen unverlierbaren Grund legt^ was auch fiir ein besonderer Lebensberuf oder specielles Fachstudium spater auf diesen Grund gebaut wird. Woher aber soU der griindliche Gym- nasialunterricht kommen als von guten Gymnasiallehrem? Woher aber wiederum soUen diese kommen, wenn nicht aus einer richtigen Yorbildungsschule auf der Universitat? Dazu reichen aber die Yorlesungen schlechthin nicht aus^ weil sie nur tbeoretische Eenntnisse und materieUe Uebersicht geben, nicht aber das was eben fiir den GymnasiaUehrer als wesent- liehe Erganzung hinzutreten muss: d. i. methodische Fertig- keit, die nur durch eigne Uebung der Krafte erworben wird. Wohl verstanden: nicht von der praktischen Fertigkeit des Lehrens selbst spreche ich; denn dieses wird nach meiner Ueberzeugung nur im Amte selbst gelemt und gehort gar nicht auf die Universitat, wie denn auch erfahmngsmassig alle padagogischen Anweisungen uud Anleitungen, die schon auf die Universitat verlegt werden, herzUch wenig Frucht tragen und nur die wirkUch nothigen Studien storen und beeintrachtigen. Sondem ich habe nur im Auge die Erwer- bung wissenschaftlicher Fertigkeit und die AnsteUung wissenschaftUcher Uebungen, durch die der kUnftige Gym- nasiallehrer sich befahige, auf bewusstem methodischen Wege, nach strengen Gesetzen und Gmndsatzen einer sowohl sprach- Uchen als sachUchen Erklamng, das richtige Yerstandniss der classischen SchriftsteUer zu bewirken, und zugleich zur syste- matischen Erkenntniss der Grammatik beider alten Sprachen zu fUhren, und zwar so dass die dazu erforderlichen geistigen Operationen in Fleisch und Blut iibergehen und mit Leichtig- keit und Gelaufigkeit gehandhabt werden. Es leuchtet ein, dass dies das blosse Anhoren von Vortragen nicht leisten kann, sondern dass Selbstthatigkeit dafiir eintreten muss, wie sie eben ein Seminar fordert und iibt. Daher auch die in

8*

36 PHILOLOGISCHE SEMINARIEN.

unsern Seminarien ubliche Zweitheilung in 1) Interpretations- iibungeny und 2) Disputationen liber selbstyerfasste kurze Abhandlungen philologischen Inhalts, dem Zwecke liberall aufs beste entsprochen haben, so dass darin kein Seminar- director^ wenn er auch die Freiheit dazu noch so sehr hatte^ jemals etwas geandert h&t. Ebenfalls einleuchtend ist es aber^ dass alle Erfolge von der TUchtigkeit und Geschicklich- keity der anregenden Krafb und der hingebenden Liebe dessen abhangen^ unter dessen Leitung die Uebungen stehen.

Meinerseits will ich mit einem doppelten Bekenntniss nicht zurdckhalten: 1) dass ich das Beste, was in philolo- gischer Beziehung tlberhaupt an mir ist, den Seminardbungeu meiner Lehrer Gottfried Hermann in Leipzig und Karl Reisig in Halle zu verd^nken mir bewusst bin; 2) dass das Beste, was ich etwa selbst geleistet haben mag als Uniyersitats- Professor, sicher das Nachhaltigste und Greifbarste, ebenfalls auf die Wirksamkeit der Seminare zurOckgeht, denen ich wahrend 30 Jahre vorzustehen so glGcklich war. Und ahn- liche Bekenntnisse wiirden iu Deutschland hunderte und aber hunderte alter und junger Philologen machen^ wenn sie da- nach gefragt wtirden. Selbstyerstandlich unterschatze ich dabei gar nicht den Werth guter Vorlesungen; aber einen gelehrten Schulstand yon der rechten TUchtigkeit schafiFt man damit allein nicht.

Nur eine Voraussetzung gilt freilich unbedingt ftlr eine wahrhaft wirksame Seminarbildung : die jungen Leute miissen sattelfest in der Grammatik beider alten Sprachen yon der Schule zur Uniyersitat kommen. Und da ist es denn freilich hochlich zu beklageU; dasS; wie ich zu meinem Erstaunen aus Ihren Mittheilungen entnehme, ein Theil jener unerlass-^ lichen Vorkenntnisse bei Ihnen gar nicht erworben, dass die griechische Syntax auf Ihren Schulen gar nicht systema- tisch betrieben und eingetlbt wird. Hier m^ste meines Erachtens yor allem Hiilfe geschaffk werden. Das Seminar selbst kann nicht der Ort sein, wo diese Vorstudien erst gemacht, die Grammatik erst gelehrt und gelemt wurde in ihrem Zusammenhauge ; es wiirde dadurch zu etwas gaiiz anderem als was es sein soll, namlich zu einer blossen Fort-

PHILOLOGISCHE SEMINARIEN. 37

setzung des Gymnasialunterrichts selbst, wahrend doch seine Bestimmung yielmehr ist, zur lebendigen und fruchtbaren Anwendung des au£ der Schule angeeigneten Stoffes zu fQhreU; durch die man nicht nur lernC; sondem zugleich lehren ler^e^ und zwar nicht ausserlich^ sondem von innen heraus leme. Darauf eben beruht ja der unschatzbare Werth einer wissenschaffclichen Tradition und Continuitat, vermoge deren sich eine geschlossene, sich selbst immer wieder aus sich selbst regenerirende Kette bildet von Lernenden, die zu Lehrenden werden^ deren Lehrlinge abermals schon die Eeime zu kanftigen Lehrern in sich tragen u. s. w. in infinitum. - Bei Ihnen wtirde unter so bewandten Umstanden wohl der erste Schritt sein miissen^ dass ein fahiger Mann dasjenige, was die bisherige Schule gar nicht mitgibt^ d. i. nach Ihrer Angabe griechische SjntaX; zum Gegenstand akademischer Yorlesungen machte^ welche obligatorisch waren fOr diejenigeU; die spater in das philologische Seminar eintreten wollten*, und sehr zweckmassig gewiss wiirden schon solche Vortrage zugleich mit praktischen Uebungen verbunden. Ich spreche nur yon griechischer Syntax, weil in Ihrem Schreiben nur von ihr ausdrUcklich die Rede ist. Ihrer Beurtheilung fallt ea an- heim^ ob ein umfassenderer Unterricht in griechischer und lateinischer nicht nur Syntax, sondern Grammatik iiber- haupt geeignet oder iiberfliissig sein mochte. Wenn dann die so vorbereiteten etwa einen zweijahrigen Gursus in einem gut geleiteten Seminar durchgemacht hatten^ so wUrde letz- teres wohl schon nach 3 4 Jahren seines Bestehens die ersten Lehrer liefern, welche die ersten Schritte thaten^ um wohlbefestigte Kenntnisse und gute Methode an die Schulen zu verpflanzen. Wieder 5 6 Jahre spater konnte dann schon ein Lehrerstamm von junger Bildung so weit vorhanden sein, dass jede Schule wenigstens eine solche wirkende Eraft besasse^ namentlich wenn unterdess Bedacht genommen wilrde, die am wenigsten brauchbaren alten Lehrer gelegentlich mit Pension zu removiren. In 15 Jahren wiirden Sie schon so ziemlich eine neue Generation von Lehrern in Thatigkeit sehen. Denn freilich: gut Ding will Weile habeU; und mit Dampf lassen sich ja geistige Reformen nicht vollziehen.

38 PHILOLOGISCHE SEMINARIEN.

Verzeihen Sie, wenn mich etwa das Interesse fttr die Sache etwas ttber die Grenzen hinausgefUhrt hat, die mir durch Ihre Anfrage gesteckt waren. Vielleicht finden Sie doch in meinen Aeusserungen eines und das andere gute Kom, das auch fttr Ihren Boden passt. Ich ^ttrde mich sehr freuen, gelegentlich wieder von Ihnen zu horen, welchen Erfolg Ihre so sch5nen, dcr warmsten Theihiahme werthen Intentionen und Bemtthungen gehabt haben. Mit der aas- gezeichnetsten Hochachtung habe ich die Ehre zu sein etc.

Bonn, 18. April 1863. F. Ritschl.

m

[An dieses Gutachten reihen sich naturgemass einige einem andern, amtlichen Schreiben (aus dem December 1875) entnommene Aeusserungen RitschFs, welche sich auf die vieler Orten ttbliche Tradition beziehen, dass ein Studirender der Philologie in das philologische Seminar nicht vor seinem fttnften oder sechsten Semester einzutreten habe.

An einer Stelle verwirfl; Ritschl auf das bestimmteste diese Tradition als im voUsten Widerspruch zu der Ueber- zeugung stehend, die er durch seine langjahrige Erfahrung als Seminardirector sich gebildet habe. Daran schliesst sich untenstehende Auslassung. C. W.]

Ich hatte immer gefunden dass, wenn auch selbstverstand- lich ceteris paribus oder prope paribus die h5here Anciennitat der Studienjahre eine gewisse Rttcksichtnahme billig erscheinen lasse, doch diese Rttcksicht entschieden unterzuordnen sei unter die principielle Bevorzugung der fthigern, hervorstechendere Erfolge in Aiissicht stellenden, wenn auch jttngeren Eriifte. Ich hatte gefunden, dass eine erst im letzten oder den beideu letzten Studiensemestem eintretende Theihiahme an Seminar- ttbungen doch mehr oder weniger nur gleichsam den aussem Menschen bertthre und ihm eine zwar immerhin ntttzliche Direction fttr kttnftige Studien gewahren kSnne, aber niemals den ganzen Menschen von innen heraus wissenschaftlich zu packen und methodisch durchzubilden vermoge, dass dazu vielmehr eine continuirliche Schulung von mehreren, wo m5g- lich nicht unter 4, Semestern erforderlich sei, um durchgrei- fend imd nachhaltig zu wirken. Ich hatte endlich gefunden,

PHILOLOGISCHE SEMINARIEN. 39

dass die angemessen friihzeitige Aufnahme wirklicher Taleute einen ungemein giinstigen Einfluss auf die ganze geistige Atmo- sphare eines Seminars ausiibt, indem die alsdann schon alteren und vorgeschritteneren Mitglieder den jiingeren als Vorbilder dienen, in diesen den Ehrgeiz der Nacheiferung wecken^ und durch ihr wissenschaftliches Ansehen die ganze Anstalt auf einer gewissen Hohe erhalten: lauter Vortheile, die durch allzu- raschen Wechsel des Personenstandes und ein verhaltnissmassig nur kurzes Verweilen in der Anstalt verloren gehen.

[An einer andern Stelle spricht Ritschl von dem Vor- theily den es gewahre, wenn man unter den lernbegierigen Studirenden, deren liberwiegende Mehrzahl ja iiberall aus Mittelmassigkeiten bestehe, ein wirkliches Talent erkenne, dies sogleich den ordentlichen, d. h. sich durch Arbeiten und Leistungen selbstthatig betheiligenden Mitgliedem einzureihen, ^ohne danach zu fragen, ob das betrefPende Individuum erst im zweiten oder in welchem sonstigen Semester stehe'. Dort beisst es weiter:]

Man gewinnt dadurch den Vortheil, eine noch ganz bild- same Natur gleichsam wie ein weiches Wachs formen und in stetiger Folge und einheitlichem Fortschritt mehrerer Se- mester hindurch successive bis zu einem gewissen Grade fertig gestalten zu konnen: wahrend an einem Studirenden, der schon eine Beihe von Semestern ganz auf eigne Hand, ohne mass- gebende Anleitung und von aussen kommende Zucht seinen, wenn auch an sich noch so fleissigen und strebsamen Studien obgelegen, dabei aber gar leicht mancheU; spater schwer wieder gutzumachenden Fehlweg eingeschlagen hat und in seiner Gewohnlieit (um im Bilde zu bleiben) einigermassen erstarrt ist wahrend an einem solchen, sage ich, in der Begel nicht viel mehr umzugestalten ist. Insbesondere hat sich dies auch bewahrt in Beziehung auf das Lateinschreibeny worin leider heutzutage die von den Schulen abgehenden jungen Leute grossentheils gar wenig fest und geiibt sind; worin sie aber auch ohne eine so zu sagen Woche fiir Woche fortgesetzte^ continuirliche Schulung von mehreren Semestern zu einer be- friedigenden Correctheit und stilistischen Fertigkeit schlechter- dings nicht gebracht werden konneiL

IV.

Znr GescMchte der classischen Fhilologie.

(Werler. Passow. Reisig.)

1. Veit Werler als Leipziger Docent und die

Leipziger Plautusstudien im Anfang des

sechzehnten Jahrhunderts.

[Der Humanist Veit Werler hatte das Interesse Ritschr» zunachst dadurch erweckt^ dass er eine Zeit lang im Besitz des *Vetus Codex' des Plautus war. Bei genauerem Ein- gehen auf die Personlichkeit dieses Mannes stellte sich aber alsbald heraus, dass in der in Betracht kommenden Litteratur nur einige allgemeine Phrasen tiber ihn, nicht das geringste Positive und Concrete zu finden war. Das reizte Ritschl zu eindringenden eignen Forschungen. Den Lebenslauf Werler^s verfolgend fand er, dass seine Wirksamkeit viel weitgreifender und fruchtbarer war^ als bekannt, und dazu in ganz eigen- thiimlicher Weise verkniipft mit einer sehr speciellen Rich- tung der damaligen humanistischen Bestrebungen Leipzigs^ sofem sich dieselben namlich ganz hervorstechend an dem Studium des Plautus entwickelten und Jahrzehnte festhielten.

Die Resultate der Untersuchungen iiber die bunten Schick- sale des Mannes wurden seiner Zeit im Rheinischen Museum fiir Philologie Bd. XXVII (1872) S. 33 ff. und Bd. XXVm (1873) S. 151 ff. mitgetheilt und offenbar bald darauf*) das

*) [Es war ein Irrthum meinerseitfi, wemi ich, dnrch die (ganz gegen Gewohnheit) sdttrige Handschrift get&uscht, annahm (s. Opasc. III p. XVIII), dass dieae Eedaction in das Jahr 1876 falle: denn in einem wesentlichen Punkte sind noch im Laufe dcs Jahres 1873 neae Re-

VEIT WERLER ALS DOCENT U. D. LEIPZ. PLAUTUSSTUDIEN. 41

Manuscript dieses Aufsatzes fiir den Wiederabdruck im dritten Band der Opuscula hergerichtet, wo denn auch jetzt das Ganze in der erweiterten Gestalt p. 78—119 zum Abdruck gelangt ist.

Dagegen hat weder in den ursprtinglichen Aufsatzeu noch in den spateren Zusatzen die Docenten- und Editoren- thatigkeit Werler's in Leipzig mehr als eine ganz flUchtige Bertlcksichtigung gefunden. Ueber diese schafiFte die wiin- schenswerthe Aufklarung; brachte sie aber auch in einem uberraschenden Maasse eine ganz neue und hochst milh- selige Beihe von Nachforschungen, die Ritschl mit dem ener- gischen Eifer betrieb^ mit dem er bis in die letzten Lebens- jahre hinein alles yerfolgtC; was einmal sein Interesse erweckt hatte. Es wurden namlich fdr diese Ermittelungen^ die sich auf Leipziger Plautus-Ausgaben aus dem Anfang des 16teu Jahrhunderts bezogeU; uber sechzig Bibliotheken in Gontri- bution gesetzt; in Deutschland wohl alle, wo irgend etwas zu erwarten war, desgleichen sammtliche der Schweiz und Hollands, ausserdem die Bibliotheken yon Gambridge uud London^ Rom, Turin und Florenz, sowie die von St. Peters- burg. Das Ergebniss der Nachforschungen war bei einer grossen Zahl dieser Sammlungen ein rein negatives, wie denn die ganze Schweiz von den gesuchten Plautusdrucken nur ein Exemplar (in Aarau) hat^ ganz Holland nur in Utrecht einige, in Deutschlaud unter anderen eigenthiimlicher Weise die zwei Leipziger Bibliotheken kein einziges Sttick besitzen, so bedeutende Bibliothekeu, wie die Berliner und Gottinger, nur je eins. Bei weitem die grosste Zahl bot MUnchen (19 Stiick); demnachst Zwickau (9), Erlangen (8)^ Wolfenbattel, Wien und Utrecht (je 7).

sultate gewannen, die bei jener Bedaction noch iinbekannt waren, w&hrend echon in den Berichtigongen am Schluss des zweiten Heftcs Ton Bd. XXyill des Rhein. Mnseums p. 852 Ritschl die Bemerkung hinsnftlgte: 'Ueber die in Bd. XXVIII p. 167 in negativem Sinne er- w&hnte Schriftfitellerei Werler^s, insbesondere auch seine <:£pigram- mata> haben weitere Nachforschungen ein sogar ziemlich reichhal- tiges Material ergeben, welches an einem andem Orte mitgetheilt und besprochen werden wird.' C. W.]

42 VEIT WERLER AL8 DOCENT

Die Hauptergebnisse dieser bibliographischen Unter- suchungen wurden von Ritschl bereits in einem Vortrag, den er zur Feier des 227sten Geburtstages Leibnizens in der K. Sachs. Gesellschaft der Wiss. (am 12ten Juli 1873)ttber Werler liielt; mitgetheilt und bildeten den Haupttheil desselben, wah- i*end die sonstigen, namentlich die spatern Schicksale Werler^s hier nur in allgemeinem Rahmen vorgefiihrt wurden.

Leider erfolgte damals nicht sofort die Publication des Vor- tragS; da noch einige specielle Nachforschungen zu erledigeu waren: und in Folge dieser Verzogerung unterblieb die Aus- arbeitung fiir den Druck dann ganz, da andere Arbeiten sich inzwischen vorgedrangt hatten. So fanden sich in Ritschrs Nachlass nur vor: 1) die kurzen Aufzeichnungen, die er sich fiir den frei gesprochenen Vortrag gemacht hatte, 2) ein sehr knappes Referat iiber den Inhalt dieses Vortrags, welches da- mals im Leipziger Tageblatt erschien, 3) ein etwas umfang- licheres Expose ttber vermeintliche Plautusdrucke Thanner^s, 4) eine reiche Fttlle bibliographischer Notizen und Abschriften. Es war die Absicht RitschFs; die letzteren in voUem Umfange zu verwerthen; denn es lagen ihm mit einer bis zwei Aus- nahmen alle die Leipziger Plautusdrucke gleichzeitig in na- tura vor, so dass er sich nirgends auf fremde Augen zu ver- lassen brauchte. Er liess die sammtlichen Titelblatter genau copieren, machte die eingehendsten und scrupulosesten typo- graphischen und bibliographischen Erhebungen und wollte so das Ganze zu einem durch Vollstandigkeit und Exactheit moglichst correcten 'Specimen typographo-bibliographicum^ ausarbeiten, in dem der allgemeine Fehler unserer Bibliogra- phien^ zumeist aus abgeleiteten Httlfsmitteln und nicht aus Autopsie zu schopfen, ganzlich vermieden war.

Die Veroflfentlichung einer solchen Arbeit (zu der ttbrigens alles bereit ist) scheint mir jedoch nicht dieses Orts: wohl aber wird es hier am Platze sein, die allgemein interessi- renden Punkte der ganzen Untersuchung moglichst mit den Worten RitschVs zusammenzufassen, insofern als hier einer- seits ein werthvoller Beitrag zur Charakteristik der huma- nistischen Thatigkeit, andrerseits zur Geschichte der Plauti- nischen Studien und ihrer Darstellung in dem ersten Aufsatz

UNl) DIE LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. 43

von Opusc. Bd. II eine positive Erganzung gegeben wird. Beigefttgt habe ich ausserdem RitschVs Intentionen ent- sprechend drei Anhange, deren erster zwei Briefe und eine prosaische Vorrede Werler^s enthalt/ wahrend derzweite eine Sammlnng seiner vollig unbekannt gebliebenen Gedichte bietet; im dritten sind ein paar Proben von der Art, wie Werler seine Interpretatoria hielt, mitgetheilt. C. W.]

Meine Absicht geht dahin, in ein Stilck Leipziger 6e- lehrten- und Universitatsgeschichte aus dem Anfang des 16ten Jahrhunderts einzuftihren. Der Held meiner Geschichte ist Veit Werler, erst Leipziger Student, dann Baccalaureus, dem- nachst Magister. In Briefen, in Vorreden und in manchen summarischen Berichten liber Leipziger Universitatsverhalt- nisse und humanistische Ereise jener Zeit kommt dieser Veit Werler aus Sultzfeld in Franken vor, aber immer nur als ehrenwerthes und geehrtes Mitglied jener GenossenschafL Wodurch er sich aber verdient gemacht und jene Achtung erworben habe, davon schweigt die Geschichte. Und nicht einmal ein Artikel in irgend einem Gelehrtenlexikon ist ihm gewidmet, wahrend hier doch viel unbedeutendere Gelehrte der Zeit eingehende Berticksichtigung gefunden haben; eben- sowenig findet sich in den bibliographischen Werken auch nur ein Verzeichniss seiner Schriften, geschweige dass seine Briefe und Gedichte je gesammelt waren, wie es bei so vielen Huma- nisten, zum Theil wiederholt geschehen.

Die im Folgenden mitzutheilenden ThatiSachen sind durch- weg aus weitlaufig zerstreuten, so gut wie nie benutzten, theils handschriftlichen theils gedruckten Quellen geschopft und aus fast voUiger Dunkelheit ans Licht gezogen.

Im Wintersemester 1500/01 auf der Leipziger Universitat inscribirt und eifriger Zuhorer von Hermann von dem Busche [s. Opusc. Bd. III p. 104J, schon 1501 zum Baccalaureus pro- movirt, wurde Werler 1507 hier Magister legens [s. ebd. p. 81] und war als solcher bis 1516 thatig [s. ebd. p. 107]. Er lebte in dieser Zeit im besten Einvemehmen mit den da- mals hier verweilenden Humanisten; so mit Richard Crocus, wie dieser selbst in einer gedruckten Anrede an die Docenten

44 VEIT WERLER ALS DOCENT

der Uniyersitat bezeugt*), und mit loannes Rhagius Aesti- campianuS; der ihm zu seiner Ausgabe von Cicero de oratore (1515) die Vorrede schrieb; auch den jugendlichen Ulrich Yon Hutten^ der bereits damals die hochsten Erwartungen erweckte, lemte er hier (1507/08) kennen.**) Am befreun- detsten aber wurde er (1513) mit Eoban Hesse, mit dem er bei grosser Aehnlichkeit der beiderseitigen Naturen in * ein sehr inniges Verhaltniss trat, das auch von beiden Seiten einen lebhaften poetischen Ausdruck fand.***)

Zwar ist Werler nie Leipziger Professor geworden, als welcher er ab und zu von neueren Gelehrten pradicirt wird+) (so geschwind ging das damals nicht; das langsame aber sichere Aufriicken der Magister in die Lehrstiihle der Professo- ren gab ja eben Anlass zu dem bekannten Spruch: Xipsia vult exspectari'). Wohl aber hielt er fleissig Vorlesungen, die unter andem Camerarius (1513 18 in Leipzig) horte, uud hatte wohl auch, um sein Leben zu fristen, Pensionare im Hause^ wie dies von anderu bekannt ist und fiir Werler aus der Dedi- cationsepistel an einen ^discipulus domesticus' geschlossen werden muss, die.er seiner Ausgabe einiger Lucianischer Dialoge vorausgeschickt hat.ft)

*) Namlich auf der Rackseite dcs Titelblatteg der Schrifi: 'R. Croci Britanni academie Lipsensis encomium congratiilaiorium ', wo es unter der Anrede: 'Sapientissimis et christianissimis viris rectoribus, doctoribus et magistris Lipsensibus M. R. Crocus s. p. d.' u. a. foi- gendermassen heisst: 'qui mecum familiarius vivunt quam ut nostrnm aiiquid ipsos lateat, Yitus Verlerus, Gregorius Aubanus et Georgins Heltius, viri (meo iudicio) in latina lingua non vulgariter eruditi.'

**) S. Opusc. III p. 93 und in Bezug auf die Zeit Litt. Central- blatt 1857 p. 756.

***) S. das Gedicht Werler'8 im Anhang II N. 18, wo auch das entsprechende von Eoban Hesse abgedruckt ist; vgl. auch Opusc. IIJ p. 105.

t) S. Pareus in der Vorrede zu seiner zweiten Plautusausgabe : 'Vito Werlero, harum litterarum in Academia Lipsiensi professori' und Lessing s^mmtl. Schriften III p. 28 der Ausg. v. Maltzahn: '1512 hat in Leipzig Veit Werler einige ComOdien des Plautus einzeln dmcken lassen... Er war Professor daselbst.'

tt) Sieh diesen Brief in Anhang I unter N. I; aus ihm erheUt, dass ein noch sehr jugendlicher Stndent, Alexander Dragstadius aus

UND DIE LEIPZIGEB PLAUTUSSTUDIEN. 45

Veroffentlicht hat Werler soweit wir nachkommen konnen in den ersten Jahren seiner Docententhatigkeit nichts; dagegen entfaltete er von 1511 bis 1515 eine ausserst fruchtbare litterarische Thatigkeit.

Drei Formen sind es ja, in denen sich damals die huma- nistischen Bestrebungen bewegten: Ausbildimg stilistischer Gewandtheit in lateinischer Prosa, lat^inische Yersification und Einf&hrung in die classische Autorenwelt

Dass Werler gleich den andern Humanisten Leipzigs ein correctes und elegantes Latein schrieb, konnen auch wir noch aus der schon erwahnten Vorrede, die er in dieser Zeit der Lucian-Ausgabe yorausschickte; sowie aus zwei spa- teren Briefen an Wilibald Pirckheimer [s. Opusc. III p. 92] erkennen.*) Auch sein lateinischer Versbau ist im ganzen gewandt und leicht^ obschon ab und zu ein metrisches oder prosodisches Versehen unterlauft. Es haben sich nicht we- niger als neunzehn langere Oedichte von ihm erhalten^ welche zumeist das Titelblatt von ihm besorgter Classikerausgaben schmQcken; er hatte namlich, wie andere Humanisten der Zeit, die vomehme Gewohnheit; seine Ausgaben durch ein poetisches Vorwort einzuftihren.**)

Was aber endlich die von ihm besorgten Text^ausgaben betrifft, so schlagt es geradezu ins Auge, dass es das Be- dQrfhiss der Vorlesungen war, welches sie hervorrief. Sie sind namlich sammtlich in Folio gedruckt, zeigen grosse Spatien, breite Rander und festes Papier; kurz, sind ganz geeignet zu dem, wozu sie bestimmt waren und auch nach- weisbar wirklich benutzt wurden, zum Nachschreiben in den Collegien.

In dieser Weise hat Werler 1512 und 1513 dieEpisteln des Horatius, 1513 fOnf lateinische Dialoge Lucians (Pali- nurus, Scipio, Virtus, Scapha, Hercules), 1514 Valerius Maximus und 1515 Cicero's Schrift *de oratore* heraus-

EislebeD, in Werler*8 'contabemiam' als 'discipalas domesticaB' lebie and anier seiner anflschliesslichen Leitung dem Stndiam des Latein and Griechisch oblag.

*) Diese Proben seiner lateinischen Prosa folgen in Anhang T. **) Die SammlnDg dieser Gedichte folgt in Anhang IL

46 VEIT WERLER ALS DOCENT

gegeben*), d. h. zugleich er hat in diesen Jahren Uber die betreffenden Autoren Yorlesungen gehalten, wie er es in der (im Anhang I abgedruckten) Vorrede zu seiner Lucian- Ausgabe Fol. 2^ ausdriicklich als seine Absicht bezeichnet. Fur Horaz' Episteln lasst sich seine exegetische Vorlesung^nach ihrem Inhalt sogar noch in ziemlichem Umfang reconstruiren E3 hat sich namlich ein 1513 bei Werler nachgeschrie- benes Heft seiner Vortrage erhalten (jetzt im Besitz der Dresdener Bibliothek)**), welches von einem Baccalaureus Vuolffgangus Sporbroth Aldenburgensis***) nachgeschrieben ist und die Unterschrift tragt ^finitum in Vigilia Tiburti*, welches meines Wissens der llte August ist, an welchem Tage also damals die Vorlesungen geschlossen wurden.f) Ausserdem ist es gelungen, je ein Exemplar der Ausgaben des Horaz, Lucian und Cicero aufzufinden, welches mit nach- geschriebenen Bemerkungeu bedeckt ist. Und wiederum stim- men die in dem Exemplar der Horazausgabe von 1512 bei- geschriebenen Marginalnoten so sehr mit dem Collegieuheft

*) Es Biad folgende Dnicke:

1) a) Q. Horatii Flacci epistolarum lihri duo, Impressum Lyptzk^ per

Melehiarem Lotterum a. 1512. b) Q, Horatii Flacci epistolarum libri duo. Impressum Ijyptzk. per Baccdlaureum Martinum Herhipolemem a. 1513.

2) L. Luciani Samosateni Dialogi etc. Pressi sunt . . . Lipsi in edihus

Lotterianis a. 1513, Mense Becemhri.

3) Valerii Maximi Civis Romani de factis ac dictis metnorabilihus Exem-

plorum Lihri navem etc. Vendwntur Lipsi per Melcldarem Lotte- rum in Eegione foeni. Impressi . . . a. 1514.

4) M. Tul. Cfceronis Pulcherrimi elegantissimique De oratore lihri ires etc.

Cura et impensis Melchiaris Lotteri Calcographi Lipsensis a. 1515 Mense Aprili. **) S. Falkenstein^s Beschr. d. Bibl. zu Dresden p. 265. ***) Die Farailie Sporbroth soll noch in Altenburg existiren. t) [Eine aiif das sauberate angcfertigte Copie dieses Hefbes fand sich in Ritschrs Papieren vor: es w3.re nicht uninteressant dieselbe als Zengniss fur die damals iibliche Interpretation einnial ganz zu ver- offentlichen; eine Probe folgt im Anhang III nnter N. III. Der Titel lautet: 'Digna notatu In Horatii epistolarum libros Collectanea A Venerabili Domino Magistro Vito Vuerlero Anno salutis M. 5^. 13 (liligenter lecta.' C. W.]

UND DIE LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. 47

Yon 1513, dass man sieht; dass beide bei demselben Lehrer nachgeschrieben, obwohl es offenbar nicht Niederschriften desselben Dictates sind, sondem wohl das eine aus der Yor- lesnng Werler^s von 1512, das andere aus dervon 1513stammt.

Vor allem aber hat sich Werler'8 Thatigkeit als Docent und Editor auf Plautinische Comodien erstreckt. Das Stu- dium des Plautus stand namlich damals in Leipzig in einem hochst bedeutenden Flor, mit dem nur noch der gleichzeitig in Strassburg Plautus zugewandte Eifer schwach vergleichbar ist.

In den Jahren 1504 bis 1521 sind in Leipzig dreissig und einige Separatdrucke einzelner Plautinischer (zu- sammen 15) Stiicke erschienen. Diese animirte Thatigkeit steht im engsten Zusammenhang mit den Yorlesungen liber einzelne StHcke des Dichters, welche zuerst Hermann von dem Busche, Werler's Hauptlehrer, dann Veit Werler hielt (bei welchem letztem auch Camerarius den Plautus inter- pretiren horte). Denn dadurch wurde ohne Zweifel das Be- dUrfhiss immer neuer und neuer Textausgaben fiir den 6e- brauch der Zuhorer hervorgerufen, indem die Drucker fast Jahr um Jahr einander den Rang durch die Herausgabe der- selben oder auch neuer Plautusstiicke abzulaufen suchten. Diese Ausgaben sind also nicht zum Handelsexport, sondem recht eigentlich ^in usum scholarum (academicamm)' bestimmt. Und wirklich sind die meisten heute in den Bibliothekeu aufiindbaren Exemplare mit Marginal- und Interlinearnoten bedeckty welche in den verschiedenen Exemplaren so gut wie identisch (z. B. in den drei Exemplaren der Epidicus-Aus- gabe von 1513 aus Miinchen, Gotha und Wolfenbfittel), weil in Vorlesungen nachgeschrieben, sind.

Drei philologische Dmcker, sammtlich schon seit 1491 95 thatig, wetteiferten im Anfang des Jahrhunderts in dieser Beziehungmit einander. JacobThanner, ein Erfurter, wie es in den Leipziger Chroniken heisst, in Dmcken jedoch gelegent- lich Herbipolensis genannt, Martinus Landsberg (Lantzberg) aus Wiirzburg, gewohnlich Martinus Herbipolensis, aber auch Baccalarius Martinus Herb. geuannt*), und Melchiar

*) Vgl. fiber sie Fr. Chr. Lesser: Typographia iiibilans, d. i. Kurz-

48 VEIT WERLER ALS DOCENT

(Melchior) Lotter*), der seine OfBcin, wie aus zwei Drucken der Aulularia von 1512 und 1513 und einem des Valerius von 1514 hervorgeht, Hn regione foenf^ also am Heumarkt hatte.

Und zwar lassen sich genauer drei Perioden scheiden: 1504—1508, 1511 1514 und 1517 1521, die sich auch schon ausserlich von einander abheben, indem in der ersten alles gothisch gedruckt ist, in der zweiten der Text rbmisch, die Personenbezeichnungen gothisch, in der dritten (wenig- stens zumeist) alles romisch. Das hangt damit zusammen, dass den Betrieb iu der zweiten Periode allein Melchiar Lotter tlbemahm, der sich einen Namen dadurch machte, dass er die lateinischen Classiker nicht mehr wie bisher mit Fracturschrift, unsern deutschen Lettern, ^gothisch* druckte, sondem fiir sie lateinische Schrift einfahrte, unsere so- genannte Antiqua.

In der ersten Periode namlich (von 1504 bis 1508) sind 6 StUcke in 7 Drucken nachweisbar, welche von dem gerade bis 1508 in Leipzig wirkenden Hermann von dem Busche be- sorgt wurden. Seine Plautusstudien werden von ihm selbst von allen seineu Biographen allerdings niemals auch sonst bezeugt, wie er denn die versificirten Vorreden, die er ganz wie spater Werler auf dem Titelblatt seiner Ausgaben voraus- schickte und die eben das entscheidende Eriterium bilden, weiterhin wenigstens theilweise in seine gesammelten Ge- dichte wieder aufnahm**) und spater (1521) eine Bliithen- lese Plautinischer loci communes mit Erlauterungen ver- oflfentlichte.***) Von den sieben Leipziger Ausgaben aber

gefasste Historie der Buchdrackerei etc. (Leipzig 1740) p. 249 f. und Jo. Imman. Mfiller Rosvino-Misn.: die Leipziger Buchdruckerei nach ihrer ersten Beschaffenheit (Leipzig 1720) p. 11 und p. 14 f.; Leich Annal. typogr. p. 246.

*) Vgl. flber ihn Lesser a. a. 0. p. 262 f., Mflller a. a. 0. p. 14, Leich a. a. 0. p. 27 f.

**) S. 'Hermanni Bnschii Pasiphili Epigrammatum Liber Ter-

cins' (Impressum Lips per Baccalarium Biartinum Lantssberck Civeni Lipsensem Calcographum a. 1504) auf der Rflckseite des Blattes mit Cust. CIIL

***) NHmlich in 'Herm. Buschii Pasiphili decimationum Plautinanim peraptades' (Paris, Simon Colinaeus 1521).

UND DIE LEIPZIGEB PLAUTUSSTUDIEN. 49

sind die zwei ersten bei Thanner erschienen, namlich:

1. AMphitryo Plautina, Hermannus Buschius Fasiphilus Amicis Saiutem: inimicis linguam (folgt Gedicht von Busch); auf dem letzten (24sten) Blatt Vorderseite: Am- phitryo Plautina per Jacobum Tanner ciuem Liptzensem exarata finit. Anno dni 1504. 27 fiauefnbris.

2. PLauti Comici poete clarissimi Asinaria emaculatissime impressa (folgt Gedicht von Busch); Fol. 21'' am Ende: Impressum Liptzk per Jaeobum Tanner Herbipolensem. anno 1506. Die 25 lunii.

Dagegen kam die letzte sicher bei Martinus Herbipolensis heraus, namlich:

3. Plauti clarissimi comici Aulularia (folgt Gedicht von Busch); auf Fol. 22^: Finit Plauii clarissimi comici Aulularia Liptzk per Baccalaureum Herbipolensetn Anno a reconciliata diuinitate octauo supra millesimum quingen- tesimumque.*)

£ine andere s. 1. et a. erschienene Ausgabe eines Plautus- stUckes tragt wenigstens das Druckerzeichen von Martin:

4. Plauti clarissimi comici Captivi (folgt Gedicht von Busch); am Ende des Stiickes auf Fol. 23^ steht das Buchdruckerzeichen.

FQr zwei weitere, gleichfalls mit Epigrammen von Busch gezierte und gleichfalls s. 1. et a. erschienene Stiicke gibt keinerlei Druckerzeichen einen Anhalt; es sind dies:

5. Plauti Elegantissimi comici Curgulio (folgt Gedicht von Busch); Fol. 16^ am Ende steht nur Finis.

6. Plauti lepidissimi comici: Menechmi (folgt Gedicht von Busch); Fol. 24^ am Ende steht nur Finis.

Von diesem letztern Stticke ist noch eine zweite, mit der angefahrten dem Text nach fast identische, mit denselben gothischen Typen gedruckte, aber entschieden neu gesetzte

*) Panzer Annal. typogr. VII p. 163 n. 248 fOhrt aus Henning'8 Bibl. 8. notitia libr. var. P. I (1766) p. 477 eine Qnartau8gabe die8e8 Stdckea 'cura Herm. Buschii' an, 8icber nur ein st&rker beschnitteneB FoIioex«?mplar, wie sich solche von diesen Drucken auch jetzt noch ab ond zu in den Bibliotheken finden, z. B. gerade yon die8em StQck in Erlangen.

FR. RITSCHKLII OPV8CVLA V. 4

50 VEIT WERLER ALS DOCENT

Ausgabe (7) erschienen, auch s. 1. et a., zwar ohne die Verse von Buschius, aber unzweifelhafk auch von ihm besorgt.*)

Filr diese drei Ausgaben ergibt eine scrupulose Unter- suchung der Typen das Kesultat, dass N. 5 und 7 von Marti- nus Herbipolensis gedruckt sind, 6 dagegen noch von Thanner. Thanner ist iibrigens jedenfalls sehr friih von dieser Plauti- nischen Betriebsamkeit zuriickgetreten. Denn wenn die Biblio- graphen noch vier Thanner^sche Plautusdrucke aus 1513 auf- fiihren, so ist das reine Fiction. Sie existiren nirgends und haben nie existirt: die Sache verhalt sich vielmehr folgender- massen.

Schweiger im Handb. d. cl. Bibliogr. II p. 77 P ftthrt vier Einzelausgaben Plautinischer Stiicke so auf:

Casina. Lips. Jac. Thanner 1513. fol. Cistellaria. L. Jac. Thanner 1513. fol. Menechmi. L. Jac. Thanner 1513. fol. Miles Gloriosus. L. Jac. Thanner 1513. fol.

Woher hat er die? Zunachst wohl aus Panzer^s Annales typographici Vol. VII (Niirnberg 1799) p. 182 n. 441, wo es so heisst:

Plauti Aulularia, Casina, Cistellaria, Menaechmi, Miles et Persa. Liptzk per Jacobum Thanner. 1513. fol.

Nur dass Schweiger (nicht mit Unrecht, wie sich zeigen wird) aus einer scheinbaren Sammlung mehrerer Stucke viel- mehr mehrere einzelne machte.

Woher aber schopfte Panzer? Er selbst citirt als seine Quelle Leich Annal. typogr. Lips. (in ^ de orig. et increm. typogr. Lips.') p. 93, wo man genau ebenso liest: Pl. A. C. C. M. M. et Persa: per Jacob Thanner. fol. 1513, also nur ohne Panzer^s ^Liptzk'.

Was war nun wiederum Leich^s Quelle? Er selbst citirt Biblioth. Carpzov. p. 214. Aber was steht hier? Nichts anderes und nichts weiter als Folgendes:

'*') Dies best^tigt sich auch dadurch, dass das Exemplar von N. 7 aus Breslau und das von N. 6 aus Bonn mit gleichen Noten bedeckt sind, d. h. beide in Vorlesungen von Busoh benutzt wurden.

UND DIE LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. 51

(in Folio)

22. Plautd Amphitryo. Lips. 1511. Ej. Asinaria ib. 1506. Ej. Aulularia & Cassina ib. 1513. Ej. Cistellaria, Menechmi, Miles & Persa. ib. eod. Ej. Stichus 1512. Trinummus 1514. & Truculentus

ib. 1512. Terentius cum Scholiis. Venei 1480. Also ein grosser Sammelband, wie dergleichen in hoc genere auch M&ichen und Wolfenbtittel besitzen; Zeile 3 und 4 sind nur der Kiirze wegen, weil die Jahreszahl dieselbe, in eihs gezogen worden. Aber von einem Druckernamen keine Spur!

Da nun aber Schweiger fiir seinen Jac. Thanner 1) kei- nerlei Gewahrsmann angibt^ da 2) auf allen befragten Biblio- tfaeken kein einziges solches Exemplar mit Thanner^s Namen vorhanden ist, und da 3) von den 4 Schweiger^schen StUcken mit der Jahreszahl 1513 wohl Leipziger Drucke, aber von dem Drucker Melchior Lotter entweder wirklich noch jetzt existiren oder wenigstens mit hoher Wahrscheinlichkeit als einst vorhanden erwiesen werden konnen (s. die AusfQhrungen uuten): so scheint es mir unzweifelhaft, dass Leich den Namen Jac. Thanner's eigenmachtig hinzugefiigt hat, sei es aus reinem Yersehen, sei es aus irgend einer Einbildung, die ihn einen Wahrscheinlichkeitsschluss auf Thanner machen liess (uudNB! in beiden Leipziger Bibliotheken existirt noch heu- tiges Tages kein einziges hier einschlagiges Exemplarl also gewiss schon 1740 nicht!).

Woher nun aber die Inconsequenz von Schweiger, dass er nicht auch einen Thanner^schen Persa und eine Than- ner^sche Aulularia von 1513 aus Panzer und Leich auf- nimmt? Nun, den Persa von 1513 fand er in Wolfenbtittel in natura vor und zwar als bei Lotter erschienen: und so glaubte er die Angabe seiner Quelle nach Autopsie berich- tigen zu konnen (p. 772*). Aehnlich mag er, da er in der WolfenbUtteler Bibliothek die Aulularia s. a., die Lotter^s Namen hat, fand, von da diese Firma auf die Panzer-Leich'sche von 1513 Gbertragen haben, indem er hier p. 770^ Lotter^s Namen hinzusetzte. Denn dieses ist zwar richtig, diese Aus-

52 VEIT WEBLER ALS DOCENT

gabe existirt aber jetzt einzig in Miinchen und Turin, deren Schatze von Schweiger nicht benutzt wurden, und kommt in keiner einzigen bibliographischen Notiz vor, aus der er hatte schopfen konnen.

Eine zweite Periode reicht von 1511 bis 1514. Sie wird beherrscht von dem Drucker Melchiar (sic) Lotter und dem Herausgeber Vitus Vuerlerus. Nicht weniger als 12 Plautinische Comodien in 16 noch jetzt existirenden, durch- weg trotz der sich nahe beriihrenden Jahreszahlen ver- schiedenen Drucken erschienen in diesem Zeitraum: sammt- lich mit den von Lotter liberhaupt zuerst eingefQhrten sog. romischen Typen, sammtlich auch mit meist ziemlich umfanglichen lateinischen Gedichten Werler's auf dem Titel, welche an seiner Herausgeberschaft nicht zweifeln lassen. Dazu kommen noch drei jetzt zwar verschwundene, aber aller Wahrscheinlichkeit nach einst wirklich vorhandene Drucke. Hier ist die Liste der 16 von mir in verschiedenen Biblio- theken aufgefundenen Drucke.

1. 3L Planti poefe Comicl in omni latina elegantia parentis ac principis Comedia prima: cui Amphitryo, nomen ab amtore ipso inditum est (folgt Gedicht von Werler); auf dem letzten Blatt (21'): Impressim Lypsiy per Melcfiiarem Lotterum Anno MiUesimo quingentesimo undecimo,

2. Plmiti lepidissimi poete Aultilaria ab Antonio Codro Vrceo utriusque tingtie doctissimo: pristine forme diligenter restitnta, illius enim finis antea desyderabatur (folgt Druckerzeichen Lotter's und ein Gedicht von Werler); auf Fol. 18': Impressa LyptzJc, per Meldiiarem Lotterum, In regione Foeni Anno domini. M, D. XIL

3. Neudruck der Aulularia mit demselben Titelblatt und demselben Druckvermerk, nur der Jahreszahl M, 2), Xllly aber mit andern Custoden und zahkeichen Textvarianten.

4. Neudruck der Aulularia mit einem im librigen gleichen Titelblatt, auf dem aber in dem Epigramm Werlers ein prosodischer Fehler im ersten Verse geandert ist (s. unten), und mit dem Druckvermerk auf Blatt 18': Impressum Lyptzk, per Melchiarem Lotterum, (s. a.).

5. Capteivorum Duortim fahula: a Plauto auctore ad pu"

UND DIE LEirZIGKR PLAUTUSSTUDIEN. 53

dicos nwres fada (folgt Gedicht Werler^s); auf Blatt IS"" bloss: Finis, (s. a.).

6. C(issina Plauti scitissimi. dectissima Comedia: qne Lectori candido hoc prestabit. Vt tanqnam in speciilo aliqm luce clarius cognoscere poterit senUem nequitiam : in Stalino hic representatam: esse omnino coercendam, comprimoidamque, ne: si secus fiat: plus meroris quam voluptatis sit postm emersurum. Sunt in calce huius fabule. amatorie quedam Plutarchi Cheronei .... narrationes. per Angelum Poli- tianuni virum eque doctum. Lacio donate (folgt Gedicht Werler's); auf Fol. 16': Mekhiar Lotterus Lips^i impri- mehat Meme Decenihi, Anno, XIII^

7. Cistellaria Scitissima et iucundi^sima Plauti fahula (folgt Gedicht Werler^s); auf Fol. 10': Baec Plautim Cistellaria Pressa est Lipsi in officina Melchiaris LoUeriy Anno dotnini, M, D, XII.

8. Plauti poete lepidissimi nohilissimique Epidicus. Lips* in aedibus Melch. Lotteri a, 1512. (Ende vorigen Jahrh. noch Yorhanden; s. unten.)

9. Plauti Poete lepidissimi nohilissimique Epidicus: Amo- rem et ignaviam fugiendam: verha insuper subdola decli- nanda aecuratissime ac doctissime indicans (folgt Gedicht Werlers); auf Fol. 12': Impressa Lipsi per Melc/iiarem LoUenim, Anno M, D, XIII, (ein Neudruck an Stelle der misrathenen sub 8, vgl. unten).*)

10. 3Iiles Plautina (folgt Gedicht Werler^s); auf Fol. 24': Haec Plautina Miles impressa est Lipsi in officina Mel- chiaris Lotteri. Anno. M. D. XIIII.

11. Mostellaria M. Plauti Lepidissimi Comici Fahula (folgt Gedicht Werler's); auf Fol. 18': Impressa Lipsi per

*) Auch hier erwahnt Panzer Annal. typogr. VII p. 180 n. 420 au8 Uirsch Libromm ab a. 1 50 saec. XVI typis exscr. millenarius II p. 6 n. 57 eine Quartausgabe desselben Jahres und desselben Ver- legers; doch hier ist nicht einmal nOthig an ein stSjrker beschnittenes iind dadorch dem Quartformat ^hnlich gewordencs Folioexemplar zu denken, wie es gorade von diesem Stucke die Gothaer Bibliothek be- sitzt: denn bei Hirsch steht der Dmck ganz klipp und klar unter Folio.

54 VEIT WEBLEK ALS DOCENT

Melchiarem LoUerumy Anno Millesimo quingentesimo de- cimo qmrtOy

12. Persa Plauti Coniici Luculentissimi lucundissima ac niti- dissima Comoedia; auf Fol. 15': Pressa est haec fahula Plautina Lipsi in officina Lotteriana emendatissime, Anno Millesinio quingentesimo XIII y (auf Fol. 15^ und 16' steht noch Plutarchi Cheronei Amatoria narratio Afigdo Politiano- interprete.)

13. Stichus Plautinus pudicitiam ac maritalem fidem etiam in sinistra fortuna servandam esse docens (folgt Gedicht von Werler); auf Fol. 12' in Uncialen: Impressa est hec iucundissima ac lepidissima Plauti fahula Lipsi in edibus Melchiaris Lotteri anno Millesimo quingentesimo duodecimoy

14. Ein Neudruck des Stichus mit demselben Titelblatt und demselben Druckvermerk wie N. 13, nur mit der Jahreszahl decimo tertio,

15. Trinummus M, Plauti Comici praestantissimi. Luaden- tissimique fabula. in quinque actus: %d assolent reliquae fere omnes: divisa, et in urbe Athenarum primum actitata in- terloquutores habet varii generis homines docet quid sit patris. filiique familias officium tum etiam qua integritate: fide: prudentia res illi commissas curare deceat (folgt Ge- dicht Werler's); auf Fol. 18': Impressa Lyptzk per MeU chiarcm Lotterum^ Anno M, D, XIIII,

16. Platdinum poema cui Truculento nomen est (folgt Ge- dicht Werler's); auf Fol. 16' Druckerzeichen Lotters und: Impressa est haec fabula Plautina Lipsi^ in aedibus Lotteria- nis mense Decembri, Anno do, M. D. XII,

Ausser diesen sechzehn Drucken ist in der Bibl. Carpzov. a. a. 0. die Existenz der Cistellaria, der Menaechroi und des Miles von 1513 bezeugt. Nun ist jetzt zwar bloss eine Lot- ter'8che Cistellaria von 1512, ein Lotter'scher Miles von 1514 aufzutreiben gewesen, und die Menaechmi sind in einem Lotter*schen Druck gar nicht nachzuweisen. Aber ich zweifle nicht, dass wir berechtigt sind auf Grund der Bibl. Carpzov. eine Ausgabe der Menaechmi von 1513 und zwar sehr wahr- scheinlich eine Lotter'sAe (17) anzunehmen, die nur heut- zutage zufallig ganz verscboUen ist, wie ja mehrere jener

UND DIE LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. 55

Ausgaben sich jetzt nur in einem einzigen Exemplar er^ halten haben, und z. B. die Asinaria von 1506 gar nicht in Deutschland, sondern nur in Utrecht.

Selbst von der Cistellaria (18) und dem Miles (19) mochte ich annehmen, -dass die Angaben der Bibl. Carpzov. auf vor- handen gewesene Ausgaben von 1513 hinweisen, die neben den heute nachzuweisenden von 1512 und 1514 ehemals existirt haben. Es lage ja an sich so sehr nahe, hier an Jahresverwechselung oder an nur durch andere Jahreszahl veranderte neue 'Titelausgaben' zu denken. Aber 1) ist die Angabe der Bibl. Carp. in Zeile 1, 2^ 3 und besonders 5 so ausnehmend genau und richtig, dass das beste Vorurtheil der Exactheit auch fiir Z. 4 erweckt wird, zumal da ja auch jetzt noch das letzte jener vier hier aufgeftihrten Stiicke, der Persa von 1513, existirt; 2) ist es in dieser Leipziger Periode offenbar, weil die nur fQr die Zuhorer bestimmten Auflagen ganz klein waren (vielleicht nur 100 Exemplare, vielleicht noch weniger stark), etwas ganz haufiges, dass von einem und demselben Stiick binnen 2 oder 3 Jahren bei demselben Drucker zwei Ausgaben herauskamen (NB! verschiedene Neudrucke mit andern Signaturen und mit sonstigen Yarian- ten), 80 dass es gar nichts verwunderliches hat, wenn die Cistel- laria zuerst 1512 erschien und schon 1513 wiederholt ward, desgleichen Miles 1513 und schon wieder 1514. Gerade so ist es bei dem Lotter'schen Stichus von 1512 und 1513, und dem Lotter^schen Epidicus vdn 1513, von dem ausdrticklich in dem poetischen Vorwort gesagt wird (s. unten das Epi- gramm Werler's), es erscheine als Ersatz fiir eine vorher herausgekommene misrathene, welche offenbar die von Panzer Annal. typogr. VII p. 175 n. 374 aus 'Hamburgische Verm. Bibl.' III (1745) p. 402 angefahrte*) von 1512 ist. Auch

*) Die Nachricht steht dort in der naiv anmuthenden Erz^hlung Joh. Christoph Harenberg'8 'viertes Sendschreiben von den gelehrten MerkwQrdigkeiten, die er auf seiner Beise in Westphalen wahrgenom- men hat'; und zwar sah Harenberg den Epidicus in Minden in dem ^Buchervorrath des Consistoriahaths Generalauperint. u. s. w. Audreas Melchior G5ring.' Eine NachforschuDg uber den Verbleib der Biblio- thek dieses Geistlichen in Minden ist leider resultatlos geblieben.

56 VEIT WKRLER ALS DOCENT

die Lotter'sche Aulularia von 1512 ist schon 1513 und gleich darauf uochmals s. a. wieder neu gedruckt worden, bloss um eiuen bei den beiden friiheren Ausgaben in den voraus- geschickten Versen begangenen prosodischen Schnitzer durch andere Fassung zu berichtigen.

Das war die Bliithezeit und der Hohepunkt der Leip- ziger Plautusstudien. In ununterbrochener Reihefolge hatte Werler binnen 4 Jahren 12 Plautinische Comodien in 19 Spe- cialausgaben (also fast 5 aufs Jahr) edirt und ohne Zweifel iiber sie seit 1507, wo er Magister wurde, als Busch^s Nachfolger gelesen; er wiirde unstreitig auch noch andere hinzugefugt haben^ wie yor allem so anmuthige Stiicke wie Pseudolus und Rudens wenn er nicht eben Leipzig plotz- lich verlassen hatte, was 1516 geschah [s. Opusc. III p. 98f.j. Daher also nach 1514 keine Edition von ihm mehr existirt und nun auf einmal jene reiche Continuitat hart abgebrochen erscheint.*)

*) Die nach den Leipziger Plantusdrucljen anf den Bibliotbeken angestellten Recherchen haben auch eine allen Bibliographen wie den Biographen Hesse^s unbekannte Thatsache nebenher zu Tage gefOrdert, dass (wahrscheinlich in der Zeit zwischen 1514—1520) eine durch ein Gedicht von Eobanus Hessus eingeleitete Ansgabe des Am- phitmo bei loannes Canappus in Erfurt erschienen ist. Es findet sich n^m- lich in Mtinchen ein s. 1. et a. erschienener (ubrigens auch mit Mar- ginal- und Interlinearglossen eines nachschreibenden Studenten bedeckter) Foliodruck (Unicum) mit folgendenj Titelblatt: 'Marci Plauti Comici Clarissimi Comoedia Lepidissima. Amphjtrio. Helius Eobanus Hessus Lectori. Italis illustri quantum Comoedia Plauto | Debeat, est scitu res gravis, apta tamen, || quippe adeo cnius foelix lascivia fertur, | vcllet ut hoc magnns luppiter ore loqui; || atque ipsae si verba volent Latialia Musae, { Plautino cuperent illa sonare melo. J Deliciae, veneres, urbana facecia, risus | quid valeant, Plauti scaena diserta docet. || Cnius Musa alacris cui non sapit, iUe profecto { nil sapit et sensu friget et ingenio. || Plautus hic est quem Rhoma suae decus incljta linguae ] et vocat et merito laudis honore fovet. || Quod si forte mihi non velles credere, Lector, | perlecto credes Amphytrione. Vale.' Das auf diesem Titelblatt bpigefiigte Wappen stellte sich als das nur umgestellte Er- fnrter Stadtwappen heraus, und durch die dankenswerthe Beihulfe des Herrn Eisenbahndirectors Herrmann in Erfurt ergab sich, dass eben dieses Wappen in einem andern Drucke des von 1508—23 th&tigen Erfurter Dmcliers loannes Canappus (Knappe), welcher auch andere Bficher

%

LND DIE LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. 57

Denn wiederum folgt, wie zwischen Busch und Werler, ein dreijahriger; iu dieser Beziehung ganz steriler Zeitraum. Erst von 1517 an lasst sich eine bis 1521 reichende dritte Periode datiren; sie bringt uns aber nur eine ganz dfirftige Nachzliglerschaft, welche in jeder Beziehung unerheblich, auch in der aussem Herstellung vernachlassigt ist. Nur zwei Plautus- stQcke, Amphitruo und Aulularia, sind in dieser Zeit, das eine zweimal, das andere fiinfma] neu aufgelegt worden, meist von Melchior Lotther (so schreibt er sich jetzt), daneben von Valentin Schumann (der griechischen Druck einfiihrte*)) und Nicolaus Fabri. Als Herausgeber erscheinen, und zwar wiederum mit versificirten Vorreden auftretend, untergeordnete Leute wie Herm. Tulichius und Joh. Am. Bergellanus, beide nur in den Lotterschen Drucken; sonst ist niemand nam- haft gemacht. Auch sind diese Ausgaben nicht mehr, wie bisher sammtliche, in Folio, sondern in Quartformat, zum Theil kleinem, erschienen, mit Ausnahme der beiden Lotterschen Stiicke von 1517 (N. 1 und 3), welche sich an die vorige Pe- riode auch in der Beziehung anschliessen, dass der Text ro- misch, die Personenbezeichnung gothisch gedruckt ist; wah- rend sonst in dieser Periode der ganze Text in romischen

Hesse^s edirte, dem Titelblatte beigefCigt war, Damlich in dem 'Exer- citiom noYe Logices in stndio Erffurdiensi . . . per Mag. Barth. Arnoldi de Vsingen instanratum' etc, welches laut Subscription 1616 von Knappe gedruckt wurde, und ebenso kebrt die nS,mliche Antiqua wie die des fraglichen Amphitruo in einem Knappe^schen Druck von 1514 (Suetoni Tranquilli Divus Titus Yespasianus etc.) wieder. Da nun Eoban von 1609—14 von Erfurt abwesend war, so wird die oben be- zeichnete Zeit die richtige sein (am wahrscheinlichsten 1614, 1515 oder 1516). Es findet sich jedoch nirgends in den Gedichten und Briefen des Hessus eine Andeutung, dass er uber den Amphitruo gelesen: nnd da er auch sonst nie einen alten Autor edirt hat, soviel wir wissen, so bleibt die MOglichkeit ofiPen, dass diese Ausgabe nicht von Hessns zu Vorlesungszwecken besorgt ist, sondern er hier nur die Arbeit eines Freundes empfehlend eingefuhrt hat, welche ihrer- seits freilich auch nichts ist als ein Abdruck der Ausgabe von Pius (Maiiand 1500) mit einigen Zuthaten aus der Recension des Pylades (Parma 1510).

*) S. Grosse Gesch. der Stadt Leipzig I (1842) p. 483; Leich Ansal. typogr. p. 37.

58 VEIT WEKLEK ALS DOCENT

(bei Schumann durchaus in gothischen) Lettern gesetzt ist. Es existiren namlich aus dieser Zeit folgende 7 Drucke:

1. M. Plauti poete Comici,,,. Comedia prtma: cui Amjyhi- tryo nomen ab auctore ipso inditum est (folgt Gedicht von Hermannus Tulichius, dann:) Lipsiae cx officina Melchiaris Lottheri, Anno millesimo quingentesimo decimo septimo,

2. M, Plauti poete Comici . . . . Comoedia prima: cui Am- phitryo nonmi ab auctore ipso inditum est (folgt Ge- dicht von loannes Arnoldus Bergellanus, dann:) Lipsiae apud Melchiorem Lottherumj Anno dhi Millesimo quin- gentesimo v^igesimo primo.

3. 3L Plauti Aulularia: mira iucunditat^ referta: quam Codrus ex mutila fecit integram. Lipsiae in aedibus LottliC' rianis. Anno a natali Christiano. M. CCCCC. XVII.

4. Plauti... Aulularia. Lips. Valent. Sdmmann. a. 1517 (wird angefiihrt von Panzer Ann. typ. VII p. 200 n. 629 aus dem ^Catalogus bibl. Ge. Christoph. Schwarzii academiae AltdorfF. dono datae', ist aber jetzt nicht mehr aufzufinden).

5. Aulularia plautina Comoediarum hpidissimaj quae.... a Codro Vrceo tamen est perfecta (folgt ^loannis Amoldi Bergellani ad Lectorem Sapphicon% dann:) Lipsiae: apud Melchiorem Dttther^um Anno dni. M. D. XXI.

6. Plauti lepidissimi poctc, Aulularia ah Antonio codro Vrceo... pristinae formac diligentcr restituta etc. Lipsiae ex Officina Valentini Schumann; auf Fol. 20': Lipsie in edihus Valentini Schumann Anno domini Millesimo quin- gentcsimo vigesimo primo.

7. Plauti Upidissimi poetc Aulularia ab Antonio Codro

Orceo pristinae formae dHigenter restituta etc. (folgt

Druckerwappen von Fabri); auf Fol. 20*: Lipsiae in edihus Nicolai Fahri Anno domini 1522.

Ofifenbar verschwand Plautus mehr und niehr aus dem Kreise der atademischen Vorlesungen, worin ihn namentlich Werler mit so viel ruhriger Energie wie gliicklichem Erfolg festgehalten hatte, als ein wesentliches Ferment demnach des Humanismus.

UND DIE LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. 59

Mit 1521 ist die Plautinische Betriebsamkeit wie abge- schnitteH; und der Humanismus selbst stirbt gleichzeitig so ziemlich ab^ Dank der reformationsfeindlichen Gesinnung des Herzogs Georg. Unter ihm trat eben die scholastisch-theo- logische Beaction ein und hielt an^ bis die humanistischen und mit ihnen die Plautinischen Studien gegen 1540; um welche Zeit Camerarius nach Leipzig berufen ward, zu neuem frischem Leben erweckt wurden.

Beabsichtigt wurde mit diesen Editionen lediglich die Her- stellung eines lesbaren Textes und dabei sind die deutschen Herausgeber ganz abhangig von den Italianern. Busch und Werler haben, wie eine Vergleichung der Drucke lehrt, kaum etwas anderes gethan als die Ausgaben von Sara- cenus und Baptista Pius wiederholt, manchmal sogar sklayisch, wie z. B. in den Menaechmen Buschius die des Saracenus (Venedig 1499). Dagegen zeigt sich auch nach 1512 bei Werler nirgends eine Benutzung des sog. ^Vetus Codex', der seit 1512 in seinen Handen war [s. Opusc. III p. 105 f.]. Ebeuso beruht die Ausgabe des Amphitruo von' Tulichius in allem wesentlichen auf der Recension des Py- lades (Pamia 1510), wozu einiges wenige aus der Ausgabe des Nicolaus Augelius (1514) gethan ist. Das lehrt eine Vergleichung der fraglichen Ausgaben und wird bestatigt durch das eigene Nachwort, welches Tulichius Fol. 21^ hinzugefugt hat und das also lautet: ^Hermannus Tulichius candido lectori. Ne, candide lector, suspiceris nos aliquid temere Plautinae Amphitryoni vel subtraxisse vel adiecisse, scias nos fere emendationem Piladis esse secutos (qui Plau- tum post Baptistam Pium recognovit, licet alii in aliis etiam a Pilade non iniuria dissentiant), praeterquam quod in pau- cis locis recognitionem Nicolai Angelii ut veriorem praetu- liiuus. Difficillimum sane est, quid in tam varia Plauti emendatione sequaris eligere, quandoquidem quotannis ferc aJiter ab aliis et dividitur et emendatur/

Schliesslich gewahren uns die in den erhaltenen Exem- plaren beigeschriebenen Bemerkungen (d. h. die Nachschrif- ten der Vorlesungen von Busch und Werler) noch einen Yollen Einblick in die damalige Interpretationsweise. Da

60 VEIT WERLEK ALS DOCENT

darf man freilich aucli niclit za viel erwarten: die Exegese beschrankte sich auf den nachsten Zweck des Verstandnisses, auf die Worterklarung, die alles etwas poetischer, gesuchter oder ungewohnlich gesagte fiir den Anfanger genau nnd breit umschrieb, und fiigte die nothdurftigsten sachlichen Erkliirungen in geographischen, my thologischen und ahnlichen Notizen hinzu. Vorausgeschickt wurde der Erklarung der einzelnen Scenen eine kurze Bemerkung iiber den Inhalt der Scene, und dem ganzen Stiick eine mit kiihnen Etymologien der Namen verbundene Erorterung des Charakters der auf- tretenden Personen. Gelegentlich dieser Etymologien zeigt sich freilich die Kenntniss des Griechischen bei Busch und Werler nicht im glanzendsten Lichte; z. B. leitet Werler in der Einleitung zum Epidicus den vermeintlichen Namen Stra- tophocles von CTpaxdc, cpu)c (vir) und kX^oc {glorid) her (s. Anhang III). Benutzt wurden bei der Erklarung gleichfalls wesentlich die Italianer. So ist auch die Vita des Plautus, die Werler in der Cistellaria von 1512 abdrucken liess und die auch in ein (jetzt in Miinchen aufbewahrtes) Exemplar seines Miles von 1514 eingeschrieben ist, unter Benutzung der bei Saracenus und Pius gegebenen Daten zusammen- gestellt. *)

Genau dieselbe Erscheinung zeigt sich bei Erklarung der Horazischen Epistehi. Auch bei dieser lehnt sich Werler an die Italianer, insbesondere an den Commentar von Landinus (Florenz 1482) und den von Mancinellus (Ve- nedig 1492) an; er bietet jedoch auch hier wie dort manches eigene. **)

Beilaufig ist es ganz ergotzlich zu sehen, was alles fiir Versehen die Studiosi damals beim Nachschreiben begingen***); sehr stark pflegen ihre Misverstandnisse namentlich im Grie- chischen zu sein: auch an Allotriis, die nebenher in die ^Hefte' gekritzelt wurden, fehlt es nicht.

*) lch lasse die Vita im Anbang III unter I abdrucken und gebe ebenda unter 11 den Anfaiig der Interpretation de8 Epidicus.

**) Eine Probe folgt im Anhang III unter III. ***) Bis zu Provincialismen, wie einer einmal ' conschwetum ' schreibt.

UND DIE LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. Gl

Anhang L Proben der lateinischen Prosa Werler's.

I.

Brief an Beinen Pen9ion3,r Dragst&dt aus fiisleben, als Vorrede Torgedrnckt Werler'8 Ausgabe von ffinf sogen. Lncianischen Dialogen (Lotter 1513), Fol. l^ bis Fol. 3^.

Viti Vuerleri Sultzveldii philosophiae politioris magistri ad mode- fol. i^ stissimnm et honeBtissimum adulescentem Alexandrum Dragstadium Eyslebensem, discipulum suum domesticum epistola.

Qnm nuper latina quaedam et haec non parum multa variorum scriptomm volumina in manus sumpsissem, Alezander mi iucundissime atque amabilissime, non omnino intempestive se tunc obtulerunt Lu- ciani Samosataeni hominis sane docti nec inemditi opera tum de veris narrationibus perscripta luculentissime tutn de aliis quoque rebus re- conditis ac scitu dignissimis pulcherrime verissimeque elucubrata. Quae dum ordine suo, dii boni, vix verbis consequi possum quanto gaudio quantaque animi alacritate, ut quaeque erant collocata, tumultuose et saltuatim percnrrissem , incidi tandem in eiusdem auctoris dialogos tanto dicendi lepore, tanto cultu, tanta denique verbomm elegantia concinnatos, nt dicere ausim illorum frequentem ac sedulam lectionem et ad linguam lacialiter excolcndam et ad vitam nostram salubriter instituendam fore procul dubio accommodatissimam. Hos accuratius dum iterum atque iteram perlegerem, res sane digna visa est quae ocnlis multorum subiiceretur , ne in hac Lipsensi litteraria palestra et amplissima et florentissima, in qua qum aliamm arcium fere omnium tum potissimum politioris litteratm*ae nunquam satis laudatum studium foi.2* ita viget, colitur augeturque in dies magis, ita optimus quisque ex vatum oratommque numero ea interpretatione , quae accuratissima et - diligeDtissima esse potest , studiosissimis et bene natis scholasticis enarratur, solus Lucianus nuUa sna culpa se quasi desertnm et in me- dio relictum esse ab omnibus hamm arcium doctissimis et disertissimis professoribus conqueri inre possit. Motus itaque vel hac sola causa meo indicio sicut honestissima ita fortasse non nihil fructus et utili- tatis allatura quosdam libellos a Luciano nitidissimo auctore ad mo- dnm dialogomm exaratos ac nostra ut spero opera curiose diligenter- que castigatos typis venustioribus effigiari et in publicnm prodire per- misi tibique ac omnibus cupidis eiusdem studii iuyenibus brevibus qnibusdam commentariolis lucidissime illustrare et planissime ut mihi facere videor interpretari constitui.

Cni autem hos quam tibi pocius nuncupatim dedicarem non facile veniebat mihi in mentem, Tibi inquam, mi Alexander suavissime, qui culta cnltissimomm poetamm ac oratomm studia ita sicienter et avide hau- ria, nt non tam stimnlo quam freno quandoque egere videaris. Agitur

62 VEIT WERLER ALS DOCENT

iam ni fallor aDnus secundas, cum in contnbernio meo mecnm degena me andis diligenter, observas fideliter, reyereris amanter, milii soli das operam non assiduam modo sed et alacrem. Qnare tna hac pervigili cura studioque non penitendo in tam imbecilla presertim adhac etatula tantos iam progressas atraque lingua fecisti, nt ipse qnoqne, cains ductu et auspiciis haec foelicissime agis, noununquam obstapescere 8o- leam et ita mecnm tacitns loqui:

0 decus ingenii celebrandaque nomina patris, Qui sobolem tantam progenuisse potest, fol.2^ Fausta diea nimium nitido nnmeranda lapillo,

Quae illi nascenti lumina prima dedit.

Corporis et fortnnae bona, quibus te natara pulcherrime ac eminentis- sime ornavit, tametsi ab iis contingat aliquem interdum gloriosiasime laudari, quia tamen nemo iustius veriusque laudibus eztollitur qaam cum a bonis animi (hoc est ab honestissimarum rerum studio, ingenii facilitate, morum suavitate virtutisque et probitatis expectatisaima in- dole) alicuius commendatio manat et proficiscitur, hoc loco commemo- rare non libet. Quid dicam de memoriae huius tuae prope incredibili bonitate ? Tam enim facile discis, tam tenaciter contines , nt omnium tuorum condiscipulorum , quos nactus es et nobilissimos et stadiosisai* mos, onauimi consensu non discere sed reminisci potius videaria. Quo- circa multum huic prosperrimo foelicissimoqae studiorum tuomm sac- cessui gratulor et mihi aeque gaudeo. Ne dubita, mi bellisaime Ale- xander, non parvum sed laboris ac honestatis ad te cumulatisaimum aliquando perventumm honorem, quod a tuorum complexu, a patriae deliciis, a sodalium lusibus et conviviis ablegatus, non quidem mercium commutandarum aut foenoris multiplicandi gracia (quod iam paasim fieri solet), sed ut politiorum stadiorum laudatissimis et probatissimis institutis omatas et auctus viaticum tibi ad seuectutem comparea non ferro, non flammis, non deuique tempestatibus ullis obnoxium, sed liberrimum, tutissimum atque perpetnum et in quod fortona qnoqae ipsa, omnium aliarum rerum domina ac dispensatrix, nnllum omnino habeat imperium. Non euim facile quia eloqui potest, quam haec hu- manarum litteramm et eloquentiae omatissima suavissimaque studia, si pleniuBCule etate ista, quam tu modo vivis, percepta et imbibita fuerint, quantum conferant ad omnem disciplinam et precipue iuria foi.s' scientiam percipiendam , quantum perceptam excolant magisque popu- larem reddant. Quamquam iam, si diis placet, in omnibus fere aliis per diversa Germaniae loca publicis gynmasiis quidam iactanticnli et stolidi osores nescio qua vanae scientiae persnasione confisi maiestatem latini eloquii ac sacros Musarum fontes turpiter audent reprehendere et morsu canino lacerare; hei quam temere (ne dicam stulte) hos bo- lum sapere existimantes , qui portentosis quibusdam et e media bar- barie emendicatis vocabulis ita rem ipsam de qua loquuntur involucris et enigmatis distorquent, ut iam aut Sphinge aut Oedipode vel Delio

UND DIE LEIPZIGEB PLAUTUSSTUDIEN. 63

aliquo enarratore illis opus esse videatur, si ab aliis doctissimis alioqui hominibus recte et inoffense intelligi debeani Sed de iis ego amplius ▼erbum facturus non sum, y]v }ir\ tic ujCTr€p cqpCKiav pXiTxri xai ap€Ti2n [f^v |ni^ Tic lijorep cqpn^^iciv pX(TTr) xal ipeQitx) oder vielmehr pX(TTr) )H€ Kdp^eCZrj == Aristopb. Lysistr. v. 476. C. W.].

Rcdeo ad te, Alexander, qui in hac re nec monitore nec consultore eges. Li Romulea enim lingua effiugenda diligenter ediscendaque se- dulo nemini tuorum aequalium cedis; Graeca vero ita foeliciter imi- taris, ut quottidie aliquid et scribas et legas, unde pleniore haustu dulcissima eloquentiae fluenta haurire possis. Quare ita ut coepisti perge porro ire, id est ameuiores litteras humanitatisque studia, quod tua sponte facis, percupide et alacriter complectere. Nihil est per deum immortalem, in quo tui praeceptoris animum facilius demereri possis, quam si flagrantissimo studio, cura, labore diligentiaque enitaris, nt in eum virum evadas,' in quem te evasurum fere omnes augurantur. Scis quam miriflce tuam non vulgarem neque pertractatam in bonis litteris capessendis industriam tuo patri Philippo Dragstadio viro in- tegerrimo et iureconsulto prudentissimo saepius seriptis meis insinua- verim iusserimque illum constantissime de te ac studio tuo quam opti-foLs mam et certissimam spem habere. Tui muneris omnino iam esse vi- detnr, Alexander, ut plane efflcias, ne me falso haec dixisse arbitretur et ne hac spe, in quam ego illum mea constantissima predicatione erexi, demum frustratus esse videatur. Quod ut sedulo, diligenter et accurate facias, non solum te moneo sed et hortor, urgeo, impello.

Interim vero hos Luciani dialogos iucundissimos et utilissimos (aunt autem Scipio, Scaphidium, Palinurus, Virtus et Hercules), quos privatim tibi dedicatos in usum publicum edo, diligcnter lege; illis veluti cnm quibusdam amantissimis convictoribus te oblecta creber- rime. Non olei crede mihi nec operae te penitebit, ita aures tuas teneras adhuc et molliculas suavissimo quodam sermonis sono implebunt et ora certo obtutu deflxa soloque intentos oculos, ut es maiuscularum rerum mirator egregius, aliquaudiu tenebunt. Qua re autem tenebunt? Nempe rerum gratissima varietate, vocabulorum splendore nitidissimo, sententiarum gravissimo pondere ac totius fere lacialis eloqnii expressa facie.

Sed ut mea epistola sunm aliquando pensum absolvat, iam vale et bonis litteris acriter iucumbe. Ego preceptor ac monitor tuis in hac re desideriis nunquam deero: age tu modo, ne tibi ipsi defuisse videaris. Iterum vale et salve. Lipsi octavo Kalendas Decembres anno natalis Christiani millesimo quingentesimo decimo tertio.

II.

Zwei Briefe Werler^e an Wilibald Pirckheimer, abgedruckt in J. Heumann'a 'documenta literaria varii argumenti' (Altorfii 1758) unter N. XXXXIII p. 287 flf.

G4 VEIT WERLER ALS DOCENT

EPISTOLAE VITI BERLEBI.

1.

(De Italornm ingeDiis et studiis ac praecipae de Bapt. Egnatio.)

287 S. D. Qaantam laetitiam yel potias volaptatem litterae mihi tuae

attulerint, Bilibalde vir clarissime, tacitas mecum cogito potios qaam ut scripturo mihi verba nunc succederent. Es tu homo certe humani- tate nemini secundus, quod ad me, licet longo locorum spatio separa- tum, occupatissimus ipse litterarum aliquid dare non intermiseris , et ita amanter te mihi rursus insinuaveris , ut nihil ad benevolentiae cu- mulum addi posse contenderim. Quas, Bilibalde, tibi tanto pro mu- nere grates, || quae reddam meritis congrua dona tuis? De Italorum in- geniis non inficias eo, quin illa sint vegeta et ingenuarum artium satis foecunda; non tamen usque adeo in ea re mibi excellere videntur, ut complures ex nostratibus non solum non aequare Latialem illam men- tis acrimoniam, scd etiam longo post se intervallo relinquere videan- tur. Peregrinatus sum iis iam aestivis studiorum vacationibus paulo liberius, mores hominum et urbes propius inspecturus grammaticoe plerosque salutavi, audivi non parum multos. Sed quid tum? en (qaod

2S8 pace aliorum dixerim) solus Baptista Egnatius in Venetorum floren- tissima urbe inventus est, qui graeci latinique sermonis mira facondia reliquis omnibus longe praestabat. Ductu illius ac opera rarissima quaeque ac visu dignissima toto quatriduo illic sum diligentius con- templatus. Fecit is inter loquendum tui sacpius quam honorificam mentionem ac tandem qum me discessurum pulcherrimo quodam chartaceo munere prius donasset, id crebro inculcabat: Bilibaldam tuum, immo meum, immo nostrum, mi Vite, meo nomine salatabis plurimum. Non potest dici, Bilibalde, quam homo ille sine controver- sia doctissimus te colat unice observetque reverenter, quod ideo scripsi, ut intelligeres Germaniam nostram quoad illam ingeniorum beatitatem non in postremis collocatam esse. Quod si, ut scribis vcrissime, Ger- manis munera, quae Italis, ob doctrinam proponerentur; (qois enim virtutem amplectitur ullam, praemia si tollas?) protinus omnia iam essent alba; sed bei nos ventus pascit, pascuntque inania verba ob idque male cum litteratis agitur viris. Desertae sunt patronis Musae. Vix unus ex Germaniae principibus studiis dat moUe otium animumqae a curis extricat, ut nibil de lodice paranda attonitus aliquid emoliatur, quod posteris quoque gratiam conciliare possit. Sed prohibent me ce- tera Parcae farique vetat Saturnia luno. Quod apud vos litterae mi- rum in modum florere incipiant, gaudeo communi patriae non medio-

239 criter, quaudoquidem futurum spero, ut tremens iam prope ac vacil- lans barbaries intra brevo tempus tota pellatur. Quod ut fiat, tui quo- que muneris erit; interim autem Luciani libellos quos parturis ut quam primum enitaris, Lucinam ipse supplex invocabo, ut opem huic operi pulcherrimo ferat, quo ii qui mansuetiora sectantur studia, ex

UND DIE LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. 65

horam foetnra fructus capiant uberes atque iucundos. Vale et me ama. Nempe tnuB Verlerus erit, dum viia manebit||atque tuum nomen tem- pns in omne colet. Iterum yale. Ticini decimo sexto die Decembr. anno XVUII.

TuuB Vitus.

2.

(De rebus suis non nihil exponit. 2. Reuchlinum et Huttenum rebus hnmanis ereptos luget. 3. Discordi Germaniae pax reddatur.)

Salve. Liberalissimi mores candidumque illud pectus tnum non

nisi gratiis ac amiciciae natum, Bilibalde doctissime, hoc egerunt nu-

per, ut ego insigniter auderem posthabito omni pudore quiddam per

litteras erubescere nescias, quod praesens vix expostulassem , abs te

petere fuerim ausus. Tui erat ignoscere homini suo semet ipsum pede

alioqui diligenter metienti; ita mihi omnia tecum garrire inque sinum

iuum libere quicquid habeam aut curarum aut nugarum effundere li-

citum putaram. Neque dubito, quin in hanc rem Bilibaldum, hoc est

amicum illum nulla ex parte cessatorem, totum effuderis, nisi fortasse

tanta superstitione teneatur, ut religio illi sit in Viti sui negotio mcn-

daciolis aliquot abuti. Quod multis iam mensibus scribendi ad te of- 290

ficinm intermiserim , nescio quibus verbis sim causam meam acturus,

si negotia causarum (id quod solent fere desides) quando mihi non sit

tantus negotiorum tumultus, quibus undique distringar, vereor quam

roaxime ne, si id praetexam, tota sim causa facile casurus. Tui

mellitissimam memoriam obrepsisse mibi, qum eorum, quos charos

habeas, oblivionem vera amicicia non admittat, non est qur in hac

quoqne re patrocinium aliunde petere habeam necesse. Vnde igitur,

inquies, tam diutnmum silentium? si nec occupationes tuae, quae nul~

lae Bunt, neque uUa oblivio amicissimi hominis memoriam tibi excu-

tere potuit? Audi, Bilibalde, id quod sane res habet, qur enim mani-

festa negabo? sum procrastinator ita mirificus, ut vix sit alius quis-

piam, quem mihi in re tam egregia anteferri, nedum conferri facile

patiar. Et sunt tam alta montium cacumina, quibus medius circumdor,

ut annus interim praetereat, quo nullus concedatur ad tam eximios

amicoB ac patronos litteris meis exitus, quos tamen omni officiomm

genere prosequi par erat. Vnde vel hoc solo nomine locum istum

male odi, quod perraro occurrant, qui aut hinc ad vos aut istbinc ad

nos conmicent Ita dum maxime ofQciosus videri cupio hominibusque

bene de me merentibuB hac saltem re gratificari, qum nihil praestatur

poftt longiuscnlam expectationem , fit ut ii incivilitatis, illi vero in- 291

gratitndinis me accusare non cessent. Si forte quemadmodum valeam

quaeris, Deo opt. max. auctore sat bene habeo, tibique sicut optimam,

ita longevam valetudinem imprecor, quo possis foecundissima animi

tui fetnra stndiosomm diutias locupletare paupertatem. Ego, si scire

cnpis, alterum fenne mensem venationi ita strenue fui deditns, ita in

FR. RIT8CHELII 0PV8CVLA V. 6

66 VEIT WERLER ALS DOCENT

opcre alioqui noii iniucundo detritus, ut qum singulas rea diligen- tius contemplor manumque operi nonnonquam adhibeo, factum est, ut veDator sim iam propemodum bonus et eques non omnino pessimus. Rides tu fortasse, dum ea legis, at rideres, sat scio, multo etiam ma- gis, si me equo impigre terram pedibus concutienti insidentem cer- vumque pleno cursu per inyia quaeque insequentem videres.

Quo animi aestu reverendissimi Bambergensis ecclesiae olim prae- sulis mortem pertulcrim, tute me etiam tacente facile consequi potes. Eram tuncViennae, nuUi minns quam buic rei intentns, ecce! nuncins adest, illius mortem et eam quidem ex incisione nobis significayit. Quo alii.animo fuerint, nibil moyeor ego, sit per me suum cuique pulcbrum; me certe tanto dolore affecit, ut consolationem fere nullam essem ali- quam diu admissurus. Et quid ni dolerem, Bilibalde mi? oneraverat ille me quondam immodicis promissis, ut Carolo, illius ex sorore ne- poti, quocunque proficisceretur studiorum gratia, yel comitem yel du-

292 cem potius me ipsum ezbiberem. Et Carolus calcaria, ut id agerem, incessanter admoyebat. Reyocabar ex Lipsensi Academia, parebam non sine maximo meo incommodo, interim yero non aliter quam Aeneas alter Virgilianus terra iactatus et alto. Quid aliud snpererat, quam ut tantorum laborum fructum et eum quidem mihi promissum demeterem aliquando? tam amplae spes mihi perbelle placebant, sa- trapam me esse putabam aliquem et aurei montes animo concepti iam me propemodum ferocem reddiderant. Sed (o fallaces bominum spes!) eam cristam mihi depressit unius capitis iactura et est haec fortunae non mediocris invidia. Quid de Carolo mihi sperandum sit, ne te multis morer, audi, per Musas et Gratias te oro. Erant sacerdotia illi minuscula duo, egi cum eo per litteras, quantum id fieri potuit, dili- gentius, fecerunt hoc, me etiam nesciente, amiculi complures, ut aetati meae paulatim iam ingravescenti consuleret, post tot exantlatos la- bores, post tam diligentem sibi plensque annis navatam operam, par esse, ut iam missio mihi concedatur, quo liceret per otium posthac studiis frui. Respondit illico: se habere iam, quibus sit eo beneficio- rum genere gratificaturus. 0 gratum discipuli pectus! o dubiam, immo nuUam potius inter mortales fidem! ita adsunt isthic vultures, qui multis etiam ante mensibus cadaver aliquod futurum praesentiant.

293 Vtinam hoc alieno ac non mei ipsius exemplo diligentius praevidissem!

Quod qum factum non sit, quis me prohibet, quin vocem illam serae prudentiae nimioque meo incommodo emptae emittam, scilicet: non sic putaram. Dispeream, nisi centies et eo amplios illnd hebrei poetae vaticinium mecum tacitus ipse submurmuraverim, quo serio ad- monet, ne principibus ac hominum filiis confidamus, in quibus nihil est tam firmum, tam stabile tamque durans, quod non sit aliquando, et id quidem brevi, in tantis felicitatnm somniis emigraturum. loannes Reuchlinus, vir ob trium liDguamm peritiam immortalitate dignns, boc proximo iam mense vitam cum morte feliciter commutavit. Id quod

UND DIE LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. 67

mibi tam acerbum fuit, ut multis annis nullius hominis digressus me discruciaverit grayins. Video tamen cum illo optime actnm, quod ab hoc saeculo non minus scelerato quam aerumnoso sit plane exemptus.

Rumor item apud nos longe lateque sparsus est, et ita sparsus, ut non parum multis fidem iam quoque fecerit, Ylricum Huttenum, vere nobilem iuvenem, et hunc quoque diem suum obiisse. Quodsi res ita habet (solet enim nonnunquam rumor et variare et augere , qnod ge- stnm est), doleo illud ingenium, illam in utroqne dicendi genere feli- cem venam tam immaturo interitu defecisse. Ita dira fati necessitas optima quaeque demetit, peioribus usque ad taedium relictis. Fuit mibi cum homine non vulgaris, neque omnino nova familiaritas, ut- 294 pote in Lipsensi olim gymnasio non penitendis auspiciis contracta, ubi qnm illic adulescentnlus ferme bonas litteras non omnino infeli- citer profiteretur, ita mihi primo statim gnstu placuit, ut spem illico de homine conceperim et amplam et raram. Vitio illi vertebatur, quod acerbius nonnunquam scripserit, quod convitia convitiis accu- mulaverit, quod plerosque insectaretur odio plus quam tragico. Sit ita. Sed provocatus, sed iuvenis, sed non nisi quando calamus inca- Inerat, qua tamen re neminem maiori quam se ipsum gravabat in- vidia. Si id vitium est, habet id cum mnltis commune. Non possnmus omnes Christum et principem et doctorem nostrum referre, qui male- dicentibus non vicissim maledixit, sed pro probris amamlentis salu- tarem nobis doctrinam rependit. Vtcunque sit, umbris illius tennem ac sine pondere terram opto, spirantesque crocos et reliqua quae se- quuntnr.

Vix credis, Bilibalde mi, quam me horum temporum tumultus offendant. 0 dii deaeque, quae insanas versat discordia mentes! itane animus praeceps per omne relabitur facinus? itane veluti furore quo- dam perciti in quemcunque obvium repente comua obvertimus? nonne mnti tibi videntur Germaniae nostrae principes, qui tales rerum hu- manarum pestes taciti spectare possunt? Ego qum audio illis manus aroputatas, hos crudelissime occisos deumque hominumque fidcm im- 295 plorare , quid alind cogitandum est, quam Marios Syllasque ab imis Tartari sedibus evocatos esse? Pompeius in iras hinc furit, hinc Cae- sar vesano accenditur igne. Est tanta cmdelissimoram hominum se- vitia, ut pro sua libidine, qua in quosque obvios grassantur, satis- factum sibi nequaquam putarent, nisi (o rem indignam!) in miserarum muliercularum miserrima corpuscula quoque sevirent. Et videt ista deus, nec fulmina torquet ab alto! Irasci quando iustius ille potest? Sic odio plus quam Vatiniano tumultuamur, quasi extrema nobis spes in eo sit collocata, et tamen qum haec agimus, perbelle Christiani nobis videmur, quasi haec nostra religio longe quicquam aliud deside- ret magis qusun concordiam, qua sola sublata Christiani non sumus. Litiens hoc loco ipsemet mihi temperabo, ne in principes immodestius qoid proferatnr, qum sciam non esse rem ludicram, cum love iocari,

6*

C8 VEIT WERLEK ALS DOCENT

quem eyocasse parara rite conceptis yerbis exitio olim foit, sed me miserae plebis miseret et piget qaorundam plus quam turcicae tyraimi- dis. Franciscas de Sickingen si Caroli Imperatoris aut consilio aut iussu, id quod plerique suspicantur, tam atroces suscitayit tumultus, babebit fortasse quo sese tueatur; at si suis ipse auspiciis rem tam arduam ac seditiosam tentare fuit ausus, deum mihi iratum inprecor, nisi baec scintilla, iAm paryo initio coorta, incendium yastissimam sit

29G aliquando paritura; solet enim, qui fumus esse coepit, illico igms fieri, et talis ignis, qui paulatim irrepens non eztiognatur facile; solet ma- lum, quod ab initio tam leve negligebatur , si sit auctum, in graye Christianae tranquillitatis dispendium erumpere tandem. Qum baec et alia tacitns quandoque mecum ipse cogito, soleo yehementer mirari, qur reliquae Germaniae et civitat«s et principes non idem in suis re- gionibus, quod Elyetii populari tantum freti consilio in sua terra fau- stiter praestant; at ipsi dum publica curant commoda, rem publicam habent paoatam; nos priyatis tantum inhiantes nec publico nec pri- vato fruimur satis commode. Aut ego mentior, Bilibalde, aut aliquis malus genius bene concordibus animis iratus hunc amarorem rebus huroanis infundit. Sed quid si flagitia nostra, quibus Deum quottidie irritamus, haec mereantur, et merentur procul dubio. Neque enim, ut Flaccus ait, per nostrum patimur scelus iracunda loyem fulmina ponere. Quid alii arbitrentur, divinare non possum. Ego puto principes in boc iam publico congressu nihil omissuros, quo huic tam sanguinolentae tragoediae finem aliquando imponant, cuius spectatores muti nimis for- tasse diu ezstiterunt. Sed quid tum? si cousultent grayiter, exequan- tiir yero nunquam. Concilium indicitur, statuitur locus, dispiciuntnr singula, et ea quidem soleani quodam ritu, sed dum in dies alius alium

297 expectat, dum quisque iter adomat suum, dum de ordine, quem hic aut ille consulendo capiat, longior est disceptatio, dum hinc atque hinc in medium consulitur, bona, crede mihi, temporis pars frustra effluit; sed de hoc plura nuoc nec licet nec libet scribere, quando- quidem illa mihi meique similibus deplorare tantum, adiuyare penitus non conceditur. Deu» optimus maximus tales tandem Germaniae prin- cipibus immittat aninios, ut nihil putent esse in tota yita pemiciosius, quam Christianos populos mutuis inter se latrociniis aut bellis digla- diari. Interim yero dum illa aut negligentius tractantur aut oninino negliguntur, fortasse bonos naucleros imitari praestat, qui posteaquam mare altius ingressi sunt, tanquam ex specula aliqua taciti yentos tempestateroque sonoram intentius contemplantur, donec coelum ali- quod serenius apparuerit.

De negotio Lutheri yix ausim scribere quae sentio; ita nunc yides a plerisque ad calumniam trahi ea, quae sincerissimo etiam animo bunt aut Bcripta aut dicta, interpretanturque in eam quam ipsi yelint partero, cum quo tamen hominum genere non puguo, sint per me unicuique libera, modo recta, iudicia. Perlegi nuper illius libellQm in

UND DIE LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. 69

Henricum octavum, Angliae regem, editum. Si coi isie scribendi modas placet, placeat; nihil improbo alioram Bententias, mihi certe tam acerba insectatio cum in omnibus honestis studiis, tum -praecipue in sacris probari neque potest neque debet. Faveo Luthero plurimum, 298 Euangelica lux adeo mihi cordi est,. ut mihi nuUo tempore unquam aliqnid fuerit in yotis magis, quam ut negotium hoc, qualitercunque sit coeptum, in lesu Christi ac evangelicae veritatis gloriam cedat.

En ! habes litteras bene longas, Bilibalde, quibua praeteriti temporis silentium nimia loqnacitate, ut puto, egregie compensavi. Extorsit has partim rei indignitas, partim vero humanitas illa tua humanissima, qua fretua nihil non mihi licere tecum putabo, quas tamen non recuso quominus damnes, imo ne legas quidem, si ita sit commodum. Hunc modo menm tam propensum in te animum non improbes. Quodsi te id facturum animadvertero , sat pulchre procedit; sin gratiam etiam iniero, felicitatis me partcm assequutum putabo. Vale, vir incompara- bilis. Ex Wisensteiga octavo die Octobr. a. 1522.

Vitus Berlerus ex animo ac toto pcctore tuus.

Anhang n.

NeuDzehn Gedichte Werler^s.

[Von Veit Werler^s Epigrammen, die Heumann ^commentatio isa- gica' zu seinen 'Documenta literaria' (Altorfii 1758) p. 107 erw&hnt, wnsste Ritschl, als er sich mit diesem Humanisten eingehender zu be- sch&ftigen anfing, im Bhein. Museum 6d. XXVIII p. 167 Opusc.III p. 113) selbst noch gar nichts zu sagen; bei fortschreitendem Suchen fand er drei solcher Epigramme auf den Titelbl&ttem Werler'scher Textausgaben. Diese verzeichnete er in den Zus&tzen, die fiir den Wiederabdruck jenes Aufsatzes in Band III der Opuscula bestimmt waren und nun ebenda p. 113 £P. zum Abdruck gelangt sind.*) Bereits damals fugte cr hinzu (p. 115 Anm. 15*^): 'Ob es dergleichen (carmina) Bonst noch gibt, wiirde vielleicht am ersten ermitteln, wer in der Lage w^re silmmtliche ans der Lotter^schen OfGcin hervorgegangenen alten Dmcke darauf durchzusehen.' Als er dann die mit diesenWor- ten bezeichnete bibliographische Untersuchuog mit dem im Anfang dieses Aufsatzes genauer geschilderten Eifer selbst ausfCihrte, fand er nicht weniger als neunzehn derartige Epigrammo WerlerV Zw51f von diesen schmficken die Titelbl&tter dcr oben (p.52fif.) verzeichneten Ansgaben Plautinischer Stiicke, die Werler besorgte, vier weitere stehen in &hnlicher Weise auf den Titeln seiner oben (p. 46) gleich- falls bereits genannten Ausgaben des Valerius Maximus , Cicero

*) [Es h&tte gleich an dieser Stelle des dritten Bandes ein Hinweis auf die Resultatc der weiteren Nachforschungen meinerseits nicht tmterbleiben soUen. C. W.]

70 VEIT WERLER ALS DOCENT

de oratore, von Horaz* Episteln und ffinf sog. Lucianiscben Dialogen. Hier- zu kommen noch drei grOssere: eines eu Ebren seines Lehrera Basch ▼on 1611, ein anderes an den ihm nahe befreundeten, 1513 in Leipzig studirenden Eobanus Hessus von 1514, endlich eins an Tarquinius Par- tbenius Dalmata, mit dem er in Ingolstadt in ein vertrautes VerhSllt- niss getreten, von 1513.

Bei dem Wiederabdruck dieser neunzebn Carmina ist ubrigens so- wohl die groteske Interpunction jener Zeit, die das beutige Versi&nd- niss gar zu beschwerlich macht, als auch das Uebermass grosser An- fangsbucbstaben beseitigt worden, die Orthographie aber unvei&idert gelassen. C. W.]

I. Zwolf Lobgedichte Werler's auf Plautus. (Auf den Titelbl&ttem seiner Ausgaben Plautinischer Stficke.)

1. Ode auf Plautus als Dichter im allgemeinen.

( Aus Tlautinum poema cui Truculento nomen est' Leipzig, Melch. Lotter

1512, auf dem Titelblatt)

Viti Vuerleri ode dicolos distropbos.

Perlege dulciflui numerosa volumina Plauti

Quisquis es, o iuvenis, Commoda si linguae, morum vel limes honesti

Pectus et ora movet. Nam Latii cultor sermonis sedulus ipse est

Laude priore tumens; Adde etiam variae specimen monimentaque vitae

Quae tibi cuncta dedit, Si modo multarum soccns tenet abdita rerum,

TuUius ut cecinit. Ergo Plautinos volvas sine fine labores,

Quisquis es, o iuvenis.

2. Sapphicon auf Plautus als Dichter im allgemeinen.

(Aus 'Persa Plauti Comici Luculentissimi lucundissima ac nitidissima Comoedia* Leipzig, Melch. Lotter 1513, auf dem Titelblatt)

M. Viti Vuerleri S. in Plautum Sapphicon.

Qui sacras totus coluit Camaenas

Kt bibit dulces Heliconis undas,

Sive qui cinxit viridante lauro

Tempora, Plautus, Vmbria hunc quondam genuit superba

Carmine et blandis fidibus canorum,

IND DIE LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. 71

Hic ubi excelsos celebrata muros

Sarsina tollit. Quumque bissenos superasset annos,

Ingeni cultor fugiens patemum

Limen ad magnae propere recessit

Moenia Roroae. Dulciter claras modulatnr artes

Tempore, invictus Cato, Fulvius quo

Scipid, et fama celebri perenne

Prorogat aevum. Criminum altricem domuit iuventam

Saepius longas vigilando noctes,

Vnde divini tacitus resurgit

Pectoris ardor. Asperos sensit tamen inde cursus

Vitae et infesti precium laboris;

Nam molam duro Cereris terendae

Munere volvit. Dii boni quanto studio et nitore

Hic suos auctor decorat libellos!

Carpit en luxum variique monstrat

Dogmata saecli. Ceme, ut Actaeam sequitur Minervam

Vultque ad exemplar pariter vagari

Illius, Graiae qui erat et Sicanae

Gloria terrae. Non queo laudes meritas referre

Tam pii vatis numero vel ore,

Quem stnpent snmmi medioximique

Laudibus ornant.

3. Sieben Epigramme auf die Plautinischen Com6dien.

(Aua 'Stichus Plautinus pudicitiam ac maritalem fidem eiiam in sinistra

fortuna servandam esse docens' Leipzig, Melch. Lotter 1512, und in

einem neuen Abdruck von 1513, auf dem Titelblatt)

Viti Vuerleri diatichon in Plautinarum fabularum utilitatem compositum.

Qui cupis ad vitae frugem Latiasque Camoenas Pergere, ne dubites: omnia Plautus habet.

Aliud.

Artes Thespiadnm et varios pro tempore mores Plautini monstrant commemorantque sales.

72 VEIT WERLER ALS DOCENT

Alind. Qaem moyet hinc risas, movet hinc pia cara Minerrae, Marci facandos verset in ore modos.

Alind. Cui placet Aasonio ladens comoedia socco, Hic volvat libros, Plaate diserte, taos.

Aliad. Crede mibi, incassum consumis tempora, si non Plautina assiduo scripta labore legis.

Aliud. Tempore vis modico si noscere plurima, Plaatum Ne cesses studio consociasse tuo.

Aliud. Desine: littus aras, ni docti fabula Plauti Haereat in manibus nocte dieque tuis.

4. Lobgedicht auf Plautus als Dichler ilberhaapi

(Aus 'M. Plauti poete comici in omni latina elegantia parentis ac prin-

cipis Comedia prima: cui Amphitryo nomen ab auctore ipso inditum

est' Leipzig, Melch. Lotter 1611, auf dem Titelblatt)

Vitus Vuerlerus lectori.

Vir doctissimus undecunque Plautus, Plautus deliciae Attici leporis, Plautus Romuleae lepos Camenae, Seu multo mage quod iuvat capitque, Plantus mente potens deisque iuzta Cunctis atque viris bonis amandus, Tersus, praecipuus, gravis, rotundus, Salsus, frugifer, elegans, disertus, Splendens, blandidnlus, volnptuosus, Comptus, dulciculus venustulusque, Subtilis, varius, facetus, insonH, FacunduB, nitidus nec indecorus; Plautus Castalidum comes sororum Scripsit versiculos scaturientes Multis sensiculis, nec inde turpes In se stulticias inepciasque Nulla et rustica dicta continentes, Sed verbis (iuvat hoc) probis sonantes Et cura vigili ropumicatos Cultu, munditiis, venustiore Contextu numeroque blandiore, Mirandam speciem simul ferentes. 0 foelix iuvenis senexque foelix,

UND DIE LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. 73

Foelix 0 pner et quater beate, Li coiuB placido sina quieBcit, Li cuiuB lepido vagatur ore, Plautus tam sacer agnitus poeta; £n ille dpx^Timov faceciarum Atque idem pater omnium leporum, Vir doctissimus utriusque linguae, Vir doctissimuB undecunque Plautus.

6. Auf Plautas' Aulularia.

(Aus 'PJauti lepidissirai poete Aulularia ab Ant. Codro Vrceo . . . pri-

stine forme diligenter restituta; illius enim finis antea desyderabatur'

in drei Abdrficken, Leipzig, Melch. Lotter s. a., 1612 und 1513, auf

dem Titelblatt*))

Vitus VuerleruB Plautum alloquitur.

Ante erat informis tuus hic, mi Plaute, libellus (tota haec tua, Plaute,

fabella die Ahdrilcke von 1512 und 1513),

Non secus ac miris corpora secta modis; Nam capiti finem cariosa absumpserat aetas,

Neu posset longa posteritate frui. Haud tulit hoc Codrus. Codrud doctissimus ille

Mox facili amissas carmine reddit opes Ac lacerata boni passim monimenta (monumenta die Ausgdben von

1512 und 1513) poetae

Cogit et effigiem iussit habere suam.

6. Auf Plautus Captivi.

(Aus dem Druck s. 1. et a. 'Capteivorum Daorum fabula a Plauto auc- tore ad pudicos mores facta', auf dem Titelblatt)

Viti Vuerleri Epigramma quo Plautus lectorem alloquitur.

Ille ego sum Plautus (quid enim manifesta negabo?), Quo duce sunt pulchris omnia plena iocis,

Inclyta quem genuit, si nescis, Sarsina vatem; Iccirco haec tantum Sarsina laudis habet.

Aspicis horrendo cur me crudelius ore? Eziguoque moves murmura parva sono?

*) [Wiederholt in Freytag's 'Adparatus litterarius' t. II (Lips. 1753) p. 1334 und in den 'Matanasiana' t. II (La Haye 1740) p.331, in wel- chen beiden Abdrtlcken die fehlerhafte, erst spSlter corrigirte Fassong tcia haec tua, Plaute, fabeUa in V. 1 wiederkehrt und in V. 8 Legit statt Cogit stcht, s. Opusc. III p. 114. C. W.]

74 VEIT WEKLER ALS DOCENT

Forsan Acidalio ne sim pollutuB amore

Blandiciasqne alias, lector amice, times? Hanc, rogo, sollicitam tntus de pectore curam

Disiice nec sensu commoveare tuo. Haec Capteivorum quam cemis, crede, fabella'")

Non est obscoenis commaculata locis; Sed decor et probitas, virtuB moresque pudici

Materiam libro constituere sno. Quare si sapias (neque enim te fallere mens est),

Hnnc yolvas placida sedulus ipse manu.

7. Anf Plautus^ Casina.

(Aus 'Cassina Plauti scitissimi electissima Comedia' Leipzig, Melcb.

Lotter 1513, auf dem Titelblatt)

Dicolos tetrastrophos Viti Vuerleri in Cassinam.

Plautus nectareis promere versibns DoctuB Cecropios vel Latios sales, Quem turbae docilis perpetuus sonus ToUit clara sub aethera,

Spargens in varios flumina rivulos Musarum modulo dulciter aspero Cassinam incinuit non nisi ad optimos Virtutis tetricae gradus.

0 quicunque cupis, lector amicule, Parnasi placidis saepe sororibus Vel Phoebo comitem te simul addere, Hunc tu perlege sedulo.

8. Auf Plautus' Cistellaria.

(Aus 'Cistellaria Scitissima et iucundissima Plauti fabula' Leipzig, Melch. Lotter 1512, auf dem Titelblatt)

Vitus Vuerlerns ad philomusaeam pubero.

Dum celebrat varios memorando carmine lusus

Vates cui titalura Sarsina docta dedit, Huius tam lepidos subito fecere lib^llos

Musa, Fides, Pallas, Gratia, Phoebu», Honoi Kt labor, ingenium, candor, facundia, risns,

Et nitor ac oris lingna diserta sui, Deliciae, cnltns, sollercia, cura salesqne,

*) [Der hier wiederkehrende prosodische Schnitzer fdbella ist, wie es scheint, nncorrigirt geblieben. C. W.]

UND DIE LEIPZIGER l'LAUTUSSTUDIEN. iO

Blandas cnm grata sedulitate lepos, Nec non diva Venua, per quam Cicerone canente

Omnia continuo prompta venire solent. Non igitur dubites, adulescens chare, Camaenas

Plautinas studio consociasse tuo, Inprimis*) quam doctus amat, cui Cistellaria nomeu,

Haec est non imo constituenda loco; Nam memorat madidi rabiem pestesque Ljaei

Atque Cupidineas tela tremenda faces.

9. Auf Plautus' Epidicus.

(Aqs Tlauti Poete lepidissimi nobiliBsimiqae Epidicus' Leipzig, Melch.

Lotter 1513, auf dem Titelblatt)

Viti Vuerleri Ode in qua libellus lectorem alloquitur.

Vt hoc purpureis margine formulis

Ostendit titulus, nomen Epidico

In primis mihi Comoedia reddidit

A servi studio et condicionibus.

Quod si barbarico culpa librarii

Omatu (hei pudet, hei) me prius extulit,

En nunc, quam nitidos quamque venustulos

Vultus restituit lima severior!

Vel tu, quisquis es, infans, iuvenis, senez,

Linguam qui Lacialem colis anxie,

Qua nil pulchrius est, utilius simul,

Qua nil dulcius est nilque pericius;

In Bumma: nihil hac mundus habet sacer

Excellencius aut nobilius magis

Vel quod dignius est discipulis probis;

Ergo quisquis es, infans, iuvenis, senex,

Me, quaeso, vigili mente recognitum

£t totum cnpido pectore conditum

Noctuma memores voce frequentius.

Quidni? immo penitus sensibus intimis

Me condas, tua quo gloiia nominis

Attingat celeri sidera limite.

Nanqae est turpe homini tempora in omnia

Torsisse ingenium non nisi inaniter.

^ [In dem MCbichener Exemplar dieses Drackes hat, um den un- gl^cklichen Heptameter zu heilen, jemand Inprimis durchgestrichen imd ^En an den Rand geschrieben. C. W.]

76 VEIT WERLER AL8 DOCENT

10. Auf Plantus' Miles gloriosus. (Au8 'Miles Plautina' Leipzig, Melch. Lotter 1514, auf dem Titelblatt)

Vitus Vuer[leru8] Militem loquentem fecit:

En ego conspicuis clarus sum roiles in armis,

Hispida ob id tristi nubila fronte gero; Plautus tela dedit, quo non foelicior alter

Barbara victrici stemere castra manu. Bello quantus erat Romanae gloria terrae,

Scipio, qui Tyrii contudit ora ducis! Marcellus pugnax, nulli quoque laude secundus

Fabricius quantus! Non minor ipse fui. Bellica signa sequi mea vis , studiosa iuventus,

Quaelibet et foedo dura sub hoste pati? En ades, aeratas ducas in praelia turmas,

Vt possit nuUo barbarus esse loco. Hoc simul efficiet eacra cum Pallade Phoebus

Et Parnasiaci montis amica cohors. lilorum auspiciis insigni cede peracta

Incljta tu statuas inde trophea tibi. Sic vives longam per plurima saecula vitam,

Sic tua crede mihi fama perennis erit.

11. Auf Plautus' Mostellaria.

(Aus 'Mostellaria M. Plauti Lepidissimi Comici Fabula' Leipzig, Melch.

Lotter 1514, auf dem Titelblatt)

Vitus Vuerlerus studiosis Plautinarum comoediarum lectoribus.

Plautus miranda praelustris numine Phoebi

Conditione fuit; Plautus vcrsiculis Musarum flnmina rivos

Digerit in varios; Plautus item Latio movet hinc certamina socco

Caecilioqne seni; Plautus praeclaros potuit puerilibns annis

Equiparare viros; Plautus commemit princeps Inmenque vocari

Romulei eloquii; Piantus florentis stndii nova palma favorque

Sedulitatis erat; Plautns longevi moris stndiosns amator

Voce theatra quatit; Plantns qnem nitido popnlus stnpct ore loqnenti

Pegasidumqne chorns;

UND DIE LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. 77

Plantns bis denos risn mordace libellos

Carmine concinuit, Ex qnibns hic praesens est Mostellaria dictus

Percelebri titnlo. Argnit astntos servos, convivia, Inxns

Immodicnmqne mernm Archadio devota deo Mnsisqne sacrata.

Hunc cole, tnrba, vimm; Hunc volvas, memores, discas, mireris et intro

Excntias penitns. Barbarns invideat! Qnid ni? dnm gloria linguae

Transeat astra tnae; lllins in tenebris et longum densa sub aevum

Nocte sepnlta iacet.

12. Auf Plantns* Trinnmmns.

(Ans 'Trinnmmns M. Planti Comici praostantissimi Lncnlentissimiqne fabnla' Leipzig, Melch. Lotter 1514, anf dem Titelblatt)

Vitus Vuerlerns ad lectorem hnins comoediae.

Hic Marci placida memorabilis arte libellus, Cui nnmmns titulum datque refertque suum,

Non est qur dubites, lector placidissime , totus Instrnet innnmeris corda tenella modis,

Si modo pervigili iamiam^tibi cognitns ore Angnlus illius largiter onmis erit.

II. Gedichte Werler^s auf andere Classiker (anf den Titelblattem der von ihm besorgten Ansgaben).

13. Epigramm auf die Episteln des Horatins.

(Ans 'Q. Horatii Flacci epistolarnm libri duo' Leipzig, Melch. Lolter 1612, und ditto Leipzig, Mart. HerbipoL 1613, auf dem Titelblatt)

Viti Vnerleri in epistolas Horatii epigramma. Horatius loquitur:

Vt titulus monstrat deductis arte figuris,

Qna nnlla in toto clarior orbe viget, Flaccns snm , patrio qni de cognomine primns

Narratnr Ijricos concinnisse modos. Forsitan horridnlns fueram mendosus et asper,

Nec poterant seriem quaeque tenere suam. lam novns et nitida videor cute pellere cunctas,

Namqne dedit labes officiosa manus.

78 VEIT WERLER ALS DOCENT

Quodsi nosse cupis, qnae sit via prozima laadi, Vnde homines famam, nomen et astra petant,

Ardoa quid virtas, quid mollis inertia saadet: Me lege, tanc yotis mox pociere tais.

14. Epigramm auf fflnf Dialoge Lucians.

(Aus 'L. Lnciani Samosateni Dialogi qui infra scripto carmine suis

nominibas ezplicantur ad comendam linguam et facundie cultum nan-

ciscenduni oppido quam aptissimi' Leipzig, Melch. Lottcr 1513,

auf dem Titelblatt)

Vitus Vuerlerus lectori.

Lucius excultos placido sermone lepores

Explicat in variis cultior ipse libris, In quibus est 'Virtus', 'Scapha', 'Scipio', sic 'Palinurus',

Et simul Herculei nomina clara ducis. Optimus orator, vates celeberrimus idem

Cetera et arbitrio versat ubique suo. RusticuB es (qnidni?), si non virtutibns ultro

Eximiis docti commoveare viri.

15. Epigramm auf Valerius Maximus.

(Au8 'Valerii Maximi Civis Romani de factis ac dictis memorabilibus

Exemplorum Libri novem tum propter stili matnritatem tum vero prop-

ter vite instructionem utilissimi' Leipzig, Melch. Lotter 1514, auf

dem Titelblatt*))

Vitus Vuerlerus Sultzveltensis.

Si vis candidule absoluta lector

Heus scripta Aeneadum tot et Pelasgum

Prudens noscere, si pium deique

Cultum sjderei nec invenustos

Mores temporis at vetustioris,

Clarum Romulei decus triumphi

Antiquosque duces, bonum Camillum,

Aut duros Curium boves sequentem,

Aut Brutos, Fabios, senes Catones,

Aut fortes Detios, patremque [patrem atque?] natum,

Aut Crassum immodicum, truces Cethegos,

*) [Wiederholt in Freytag's 'Adparatus litterarius' t. III (Lips. 1755) p. 643 f., vgl. Opusc. III p. 114. C. W.]

UND DIE LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. 79

Gracchos, si Marios, sabinde Drasos,

Aat quoa historiae ferant Latinae

Romana proceres domo creatos,

Posthaec "vis Geticas ciere gentes,

Vel Xersen rapido freto timendam,

Vel Poenam Libyco dacem furore

Bellorum celebrem, lubam, Dareium,

Vel Pyrrhum Ausoniam fuga timeatem,

Cjrum, Deiotharum, potentem in armis

Pellaeum rutilis magis Philippum:

Hunc iamiam Valeri librum diuma

Noctamaque manu legesque [legasque?] amesque,

Hunc doctorem habeas vagae iuventae,

Hunc longae comitem yiaeque sumas,

Mensis ille tuis recumbat, atque

Coniunctus capiti tuo frequenter

Cultus molliculum petat soporem,

Id quod rex Macedum dedit superbis

Chartis Iliacae sacris ruinae.

16. Epigramm auf Cicero's Schrift de oratore.

(Aas 'M. Tul. Ciceronis Pulcherrimi elegantissimique De oratore libri tres

non minore studio quam arte in edibus Lotterianis excusi: quibus

cerie mirus ille dicendi artifex se ipsum ut in aliis operibus alios

scriptores vicisse perhibetur' Leipzig, Melch. Lotter 1515, auf dem

Titelblatt)

Vitus Vuerlerus lectori.

Tullius orator patriae nova gloria terrae

Eximia multos condidit arte libros, Firma quibus nitidae famae monumenta paravit

Et longa verum posteritate decus. Inter quae vigili praesens tu pectore disce,

Consultum studio si cupis esse tuo. Non simile huic retulit doctrinae Graecia mater

Nec dare par meritis Bomula lingua potest.

80 VEIT WERLER ALS DOCENT

IIL Gedichte Werler^s zum Lob seiner Preunde.

17. Gedicht auf den Commentar seines Lehrers Hermann von dem Busche za Donafs Grammatik.

(Au8 'Hermanni Buschii Pasiphili in artem Donati de octo partibus orationis Commentarius ex Pristiano. Diomede. Servlo. Capro. Agretio. Phoca. clarissimis g^rammaticis cura et labore non mediocri ad pnbli- cam iuyentutis utilitatem institutionemque collectus' Leipzig, Melch. Lotter 1511, auf der RQckseite des Titelblattes)

Viti Vuerleri Sultsveltensis dactylicum Asclepiadeum in Her. Buschii Pasiphili praeceptoris sui undecunque doctissimi commentarium quem in Donati artem de octo partibus orationis studiosae pubi nuper ediderat

Libellus auctorem suum commendat.

Qui me composuit BuBchius affatim

Miris commemorat scripta nitoribus

Pulchris et decorat sensa laboribus

AxtiB grammaticae prima documina') '

Et linguae latialis penetralia

Emunctim reserans sensibus intimis,

Per quae (crede mibi) crescet honoribus

Confesiim innumeris Romuleum decus.

Surget quin etiam tota Latinitas

Priscas restituens non male litteras.

Eia ergo, o iuyenis, pectore feryido

Ac firma teneas mente reconditum,

Quicquid per modicas do tibi paginas,

Sed doctas yigili et Marte recognitas.

Non est, cur stolidos lustra per omnia

Deinceps grammaticos ingeniosius

Volyas foede operam et tempora collocans;

MaiuB continuo nam tibi commodum

Horum confero quam mille yolumina.

Hinc pro {punere donisque decentibus

Auctori meritas reddere gratias

Nec [Ne?] cesses animo effectibus oreque; *

Presens excoluit qui studium tunm

Musis et yaria sollicitudine,

Absens nec modo deest, ingenii quoque

Viyacis nitidos accumulat libros.

*) Cf. Opusc. III p. 114.

UND DIE LEIPZIGER PLAUTU8STUD1EN. 81

18. Gedicht an Helius Eobanas Hessas.

(Au8 'Helii Eobani Hessi Heroidum Christianarum Epistolae. opus No- Yitiam nuper aeditam.' Leipsig, Melch. Lotter 1514, 4. Blatt IX Vor-

der- ond Bilckseite; Blatt X Vorderseite)

Vitus Vuerlerua H. Eobano Hesso suo.

An quiB non faveat tibi nec onquam

Ardeat ingenti laudis amore tuae? An non quisquis homo probet libenter

Dotes quas lingua, mente animoque refers? Sive infirmus ero simulque febris

Hei male defensam torquet acerba cutem, Sive insit melior status yirorum

£t dicar voto dexteriore frui, Vel terras peragro yagus repostas,

Sive ego sim vitreis, Hesse, futurus aquis, Aut sit sors propriis iniqua rebus,

Aut mea regales archa refundat opes ; In somma: vicibns diem reducit

Crinitus radiis donec Apollo suis, Mellito mihi dulcior liquore,

Crede, meo semper pectore fixus eris. Hoc virtus merito facit decora,

Si data iuditio sit tua vita meo. Nam te tabifici movet nec ardor

Livoris, vultus sed sine nube geris; Nulli detrahis, omnibus sed aequus

Atque bonos tota sedulitate colis; Non vires animi dolor quieti

Frangit, nec sensus ira animosa premit^ Tu rectum scqueris, fngis mala, inde

Cultor amicitiae sedulus esse soles. Non te destituit fidele robur

Corporis, et rutilum fundis ab ore iubar. Vidisti varias peritus urbes,

Audisti claros clarior ipse viros, 0 foelix nimium sacerque vates,

Doctrina priscis aequiparande viris! En Phoebus tibi dona subministrat

Nec negat auratam Calliopea lyram, Qoa fretus (bone luppiter) probatum

Mira scripsisti nobilllate librum, In quo Christicolas doces sorores

Pulchra verecando verba lepore ioqui. Non lusus Veneris libidinesque

FB. KITSCHKLU 0PV8CVLA. V. 6

82 VKIT WERLER ALS DOCENT

Coniinet, at yeram relligionis opus: Illo qoid potoit magis disertnm

Esse? 0 ingenii gratia magna tni! Naso sic loquitnr Tomos adire

Non iussas nec adhac Caesaris ira fait; Sic doctam yideo loqai Catollam;

Sic est Rhomanus sermo, Tibulle, tuus; Sic Ruffus nitidus Propertiusque

Suaviloqua faciles voce dedere modos ; Talis Nestorei senis loquela

Dulcior Hybleo fluxit ab ore fayo; Et tales numeros dedit Pericles,

In cuius labris Pitho canora fuit. Tam claruB Siculo sonus profundo

Continuit miseras in sua damna rates; Sic tandem querulum lyra ciebat

Murmur ad lonias, doctus Arion, aquas; Tam dnlce Ismariis poeta in oris

Cantat, quum subiit fata cruenta, melos; Nec foenix aliud rogo propinquns,

Non aliud recinit funere carmen Olor: Quam hoc quod iam Latiae nitore linguae

Parturis, Hessiaci fama decusque solL Ergo perpetuum feres honorem

Et tua erit nullo Musa sepulta loco; Namque inter nitidos tibi poetas

Posteritas primum dat yeneranda gradum, Necnon cuncta leget nimis frequenter

Diyite de yena quae tibi scripta fluuni Tu Viti interea memor sodalis,

Quo tibi non alter iunctior esse potest, Sic comple Pyliam diu senectam

£t capiant anni tempora longa toi; Post yitae spacinm Deus per aeyum

Det tantis meritis munera digna tuis. Hoc pro te rogitant puer senexque, Haec etiam yoti summa, Eobane, mei est.

[In eben diesem Bache des Eobanus steht iiach Blatt 106 (Cast VII) auf twei nicht numerirten Bl&ttem (Sign. des ersten Blttttes: VIII) ein Gedicht yon Eobanus an Werler, welches auch mit einigen Varianten wiederholt ist in dem Drucke 'Helii Eobam Hessi Farragines duae' Halae Suey. 1539 auf FoL 243^ bis 244^ mit dem Titel: 'Ad Vitum Vnerlerum yirtutem inyidiae obnoxiam eese.' Ich lasse anch dieses

UND DIE LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. 83

Gedicht als Zeugniss der Frenndschaft Werler^s mit Hessns, die 1513 bei dessen Studium in Leipzig entstand, Bitschrs Absicht entsprechend hierunter folgen. C. W.]

H. Eobanus Hes. Vito Vuerlero suo sa. di.

Dulcis amicitiae nostrae comes, unica yerae

Fidelitatis gloria, Optima pars vitae melioris, denique yita,

Beate Vite, candida Quem nemo bonus odit, amant venerantur honorant

Quicunque non sunt pessimi: Sub (In Farr.) yiridi nobis nuper spaciantibus umbra

Propter susurranteis aquas Multaque de studiis consueto more loquutia

De livido sermo incidit. Qnestufl eras (memini) quam te sine crimine livor

Morsu insectetur perfido (flagellet improbo Farr,), Ne doleas: virtus haec praemia sola meretur

Apud furentem Zoilum; Vidit et indoluit summis te laudibus anctum

IUe ille quisquis (cunque Farr.) quisquis est. Doctus es et facilis floret tibi giatia linguae :

Quis liyor hoo tantus ferat? Comis et urbanns cum sis constansque piusque,

Venas miser depascitur. Per fora, per plateas, per compita, templa yiasque

Laudaris: hoc liyor dolet. Denique cuncta tibi pro voto cedere (ad yotum snccedere Farr.)

spectans

Paene eyiratus concidifc. Nil miserabilins totum liquet esse per orbem (rebus mortalibus ortum

est Farr.)

Qnam (sic Farr.) semper ardentem invidum (ardente invido Farr,). Ardet et incluso (occnlto Farr.) miseras calet igne meduUas;

Cupido non tantum furit. Saepe grayes misero flaipmae minuuntur amanti;

Hic igne nunquam liber est. Non grayiora (maiora Farr.) aliquis dederit^tormenta Perillus,

Non impius Mezentius, £t tantum (res mira) sibi nocet et dumtaxat

Se camifex eyiscerat. Aflpice, quam toryo distorquet lumina yultu,

Vt fictiles larvae solent, Quales ire ferunt furias noctuma moyentes

Lethargicis insomnia!

6*

84 VEIT WERLER ALS DOCEKT

Aspectam metnit yitam Bine crimine agentis,

Yt glauca solem noctua. Talem (crede mihi) cum tu patiare ferasque,

Sum paBsus ipse et nunc fero. Quod si perstiterint non desinere esse molesti,

Ytrumque nominabimus. Ardeat interea, quantum volet, ardeat et se

Livore inani torqueat: Nos alimenta igni dabimus virtutibus istis,

Nos gratia quarum fugit Cumque leget, si forte leget quae scribimus unquam,

Sacro puellas pectine Aspiciet nostrae fidei documenta yicissim,

Suspendet et se forsitan. Tu prior occurres illi stomachumqne moyebis

Praeliminari pagina. Huc quoque respiciet (nec enim leget omnia) liyor

Vitumque rursus perleget. Eheu quos gemitus dabis hic, moestissime liyor,

Tam firmo amore territus. Quin age ne garri contra: neu perfide latres,

Ni perditum iri te yoles. At tu, quicunque es lector sine labe futurus,

Ignosce Vito ac Helio. Est opus audaci muscas arcere flagello (flabello Her. epist),

Ne saepe pungant libere; Lrrequietum animal rostro mordente timendum

Facessat in rem pessimam. At tu nostrorum studii yitaeque sodalis

Quo yix magis quicquam placet. Ne doleas, si te malus insectatur et audet

Liyore dignum credere; Causa tua est yirtus, nunquam caret illa malignis,

Qui detrahant, osoribus: Quin, age, deride caeptoqne insiste labori:

Codro crepabunt Uia.

UND DIE LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. 85

19. Epigramm auf das heroischo Gedicht des Tranqaillas

Parthenias 'contra Thurcas.'

(Aos dem Drack 'Hec continentar in hoc opascalo. Tranqailli Parthenii Dalmate ad Deam Contra Tharcas Oratio carmine Heroico. Eiasdem Epistola ad Clarissimam ao Nobilem viram Hieronymnm de Croaria in Tapphain ntriaBqae laris doctorem. Item Epigramma Viti Verleri: Dayid Rotmand bachomensis: et Theoderici Spelt Prepositi Stachar- diensis' [1518?], 4. Backseite des Titelblatts)

'Vitos Verlerus

Sont qaibas alta plaoet tarritaqae tecta domorum

Erigere et Triviae marmora celsa deae; Pjrramidam moles, vasti Rhodos aarea Phoebi,

Laadantar Solymi templaqae sacra iagi, Nec non belligeris Babylon palsata qaadrigis

Et Maasolei saxa saperba rogi, Et Nasamoniacas qai iactet comibas aras,

Praescia quas fontis saepius unda rigat. Haec quamquam nimis est hominum mirata vetustas,

Quae nisi terrenas concelebrabat opes, Et septem dixit pulchri spectacula mundi

Eximia in yariis arte reposta locis. Sunt tamen aut valido Neptuni yersa tridente,

Inclyta vel carpsit nomina tempus edax, Aut quatiens tremulo terras vis abdita motu

Bellicus aut duro destruit aere furor, Horrifer aut Boreas simul et Vulcania pestis

Paulatim fines inssit habere suos. Carmina sunt ullo nunquam moritura sub aevo,

Non ea posteritas perdere sera potest; Carmina tam late famam sparsere per orbem,

Vt yix sint ipsis obliteranda deis; Carmina longevam pariunt per tempora vitam,

Vates aetati succubuisse vetant: Praecipue si sint (res est haec magna profecto)

Carmina Pierio plena liquore favi, Quale meus nuper cecinit non paupere vena

Tranquillus, stupidos qui fiacit ore viros. Quod si forte negas odiis commote protervis,

Livide vel stygio pectora felle madens, Nunc age pervigili modo volvas mente libellum,

Quem levat heroo fama sub astra sono. Mox dices: genins dabit illis saecula chartis

Atque est apposito pagina digna Codro.

86 VEIT WERLER AL8 DOCENT

[ ' Tranquillus PartheDius .Dalmata Poeta', mit dem Werler von Ingolstadt her (Ende 1516 und 1517) befreundet war (b. Opusc. III p. 107 f), widmete diesem in demeelben Jahre 1518 eine im Leipziger Gynmasium gehaltene Bede, die gleichfalls bei Melch. Lotter gedruckt wurde; sie erschien unter dem Titel 'Oratio De laudibus eloquentiae Auctore Tranquillo Parthenio Andronico Dalmata: in Gjmnasio Lipsensi pronunciata' und enth&lt auf der Ruckseite des Titelblatts den Dedica- tionsbrief , den ich als zweites Zeugniss seiner Verbindung mit Werler Bitechrs Wunsch entsprechend hier unten abdrucken lasse. C. W.]

Tranquillus Parthenius M. Vito Vuerlero viro doctissimo et

integerrimo S. D.

Quid sentiam de Lipsensi Gjmtiasio, a quo summa beneyolentia singularique honore tuis inprimis attestationibus exceptus sum, in Ora- tione qnam nudius tertius habui de laudibus eloquentiae breviter significavi, diffusius oportuniore loco meam mentem declaraturus. Quam quidem orationem (tamctsi doctas anres reformidat, quod obstrepenti- bus hinc inde rusticis exarata est) ad te mitto, quo nugas meas legendo quibus olim delectabare nostri memoriam revoces. Vale. Ex Lipsia VIII Calen. Septembreis.

Anhang m. Drei Proben der Exegetica Werler's in Leipzig.

I. Werlers Einleitilng iiber Plautus Leben.

(abgedruckt in der Cistellaria von 1512; eingeschrieben in ein Miinchener Exemplar des Miles von 1514)

M. PLAVTl VITA.

M. Plantus patria Sarsinas fuit ex Vmbria, quod ipse de se insi- nuat in fabula Mostellaria^ et alii veteres tradunt. Constat eum his temporibus Romae vixisse, atque in scaena prestitisse, quibus in civi- tate Pub. Scipio, Fulvius Nobilior et M. Cato excellentes habiti sxmt Ingenio perurbano fuit et maxime festivo, quod cum alia multa indi- cant, tnm Comedie ipsius plene iocunditatis ac leporum. Relata sunt ab A. Gellio complura in atticis noctibus de eruditione et fabulis Plautinis ex auctoritate M. Varronis, qui Plautum ait, cnm erogasset omnem pecuniam in scenicis omamentis, ad summam paupertatem fuisse redactum, eaque ratione in urbem rediisse, et operam pistori locasse ad victum comparandum his molis circnmagendis, quas trusa- tiles vocant, Hieronymns mannales appellavit. Et cum aliquamdiu in pistrino versaretur, ibidem fabnlas aliqnot dicitnr composuisse ut Saturionem et Addictum. M. Varro in libro de Plautinis comediis

UND DIE LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. 87

ferba haee posaii, qoae adBcribenda existimavi, ut a Gellio est obser- Taiaxn.

Feroniar sub Plaati nomine comoediae circiter C et XXX. Sed homo eraditissimua Laelius XXV damtazat illias esse censoit; neqae dabiam est, qain ista etiam, qaae a Plaato scripta non sant, veteram poetaram faerint: ut M. Accii, C. Plautii a quo dictae sunt Plautianae fabalae, non Plautinae.

Ceteram oum XXV a veteribus connumerentar M. Plauti comediae,

idendam est, preter illas XX (quae a nostris grammaticis consenau

omnium pro Plautinis habentar) tris a Gellio nominari: hoc est

Boethiam, Nervulariam, Fretum. Varro et Sex. Pompeius alias com-

plures nuncupant: ut Axtemonem, Frivolariam, Phagonem, Cestrionem

atqae Astrabam, easque inter Plautinas referunt. De Astraba tamen

Gelliufl et Nonius dubitaruni la fabalis suis secutus eet graecos aucto-

res, maxime Demophilum, Philemonem et Epicharmum Siculum, nt

HoratiaB Flaccus testatur, tantumque scribendi elegantia et salibus

visus est praestitisse , ut Epistola affirmare non dubitaverit, Mnsas

iptas Plaatino sermone fdisse locuturas, si latine loqui voluissent, quod

a Fabio Quintiliano refertur. Quocirca Gellius censor optimus omnium

Bcriptoram appellat eundem Plautum parentem ac principem in omni

latina elegantia. Vulcatius Sedigitus cum de ordine comicorum scribit

post Cecilium collocavit Plantum caeterisque omnibus praetulit. Nomen

Plauti deductum est a planicie pedum (ut est auctor Sex. Pompeius):

prins enim M. Plotus dicebatur. Hinc semiplotia calciamenta dicta

simt, quibus in venationibus uterentur. Obiisse traditur paucis annis

post Q. Ennium olympiade centesima XLV. Quantum iacturae factum

sit in eius obitu, testatus est idem Poeta his versibus de se com-

positis:

Postquam est morte captus Plautus, Comedia luget, scaena est deserta, Deinde risus, Indus, iocusque et numeri Innumeri simul omnes collachrymanmt.

IL Der Anfang der Interpretation des Plautinischen

Epidicus durch Werler.

(AuB den drei gleichlautenden handschriftlichen Noten des Miinchener, Gothaer und WolfenbQtteler Exemplars von Werler'8 Epidicus-Aasgabe

VOT 1B18)

Huios fabulae interlocutores sunt: 1) Periphanes qui introducitur patrisfamilias imaginem referens, utpote filii vitia vitabundas, honoris et modestiae custos. Latine autem interpretari potest 'circum quaque conipicans', irepl i. e. circum et (pa(vuj i. e. luceo; 2) Stratophocles postremi^siioa^ nequitiae commessator et ut natura militum est

88 VEIT WERLER ALS DOCENT

Bcortator, onde etiam sibi nomen mansit. cTpar^c enim graece exer- citns, q>djc vir et kX^oc gloria: quasi gloriam sibi in exercitn comparare Yolnerit; 4) Cberibolus coriuptae adolescentiae in tnrpibus auxiliator et consiliator; gandet enim consulere Stratopbocli : x^^^P^ gaudeo, pouX/|

vero consilium notat. 4) Apocides 6) Epidicus

Agitur Atbenis fabula dividiturque poetae Venusini praecepto in quinoB actus. Principinm primi boc est: 'beus adolescens', secundi mibi habetur initium: 'rem tibi sum elocntus omnem', tertii actns initium est id: 'atat, tacete, babete animum bonum'; quartus lUstus is est: 'cave praeterbitas ullas aedis, quin roges'; ultimus actus bio putatur: 'si quid est bniusmodi miseriamm.'

Zu Act. I Sccn. L

Loquuntur boc loco conservi duo: Epidicus alter qui domi manse- rat, alter vero Tesprio qui Stratipboclem comitatus fuerat in exer- citum. Ui primum, nt mos est servorum, se invicem adeunt. Postea Epidicus de Stratipbocle, Peripbanis filio, percontatnr.

Dann steben zu den ersten Verflen dicse Interlinear- scbolien:

V. 1 hens] vocantis.

quis properantem] abire festinantem apprebendit veste.

V. 2 odio es] importunitati, uteris me.

V. 3 conspicor] video.

V. 4 salve] Epidice.

V. 5 esse quod asBolet] quod consuetum est fieri.

V. 6 coena] splendida, opipara. . V. 7 quid tu agis] o Tesprio, nnm vitam ducis cx animi tui sen- tentia.

exemplum adest] petis ut valeam, ex vultu cognoscere liquido potes. is enim veluti mentis proditor tibi exemplum certum et validum dabit, quemadmodum agam.

111. Werlers Erklarung von Horatius Epist. I 1.

(nach Sporbrotb'8 Heft, von dem die Nacbschrift am Rande der Wer- ler^scben Ausgabe von 1512 nur der Fassung nach abweicbt.)

Haec prima Horatii epistola prohemii locum sortita est; Mece- natem enim suum iQloquens, qui sua sponte vehementer in omnes poetas propensus erat et in ipsos apprime liberalis, suscepti propositi ratio- nem explicat et copiose enarrat. Cum enim graviore iam aetate constitutus teneriores Musas omittere et res graves atque ex intima pbilosopbia depromptas litteris mandare constituisset, ingravescentcm aetatem veluti lascivioribus nequitiis ineptam suam in baec stndia properationem insinuat. Benevolentiam primo captat ab ipso Mae- cenate illum dignum iudicans qui sicut in primo suo carminnm opere

UND DIE LEIPZIGER PLAUTUS8TUDIEN. 89

laQdatos sit, ita iam postrema Mosa laadandus esse a se videatnr; captat a persona sna fayorem, cmn se yelnti beneficiornm in se collo- catomm memorem gratnmqne significet; a re deniqne ipsa, cnins ntili- tate et magnitndine propoeita anditores ipsos in snmmam adtentionem adducere nititnr.

V. 2. Bndis virga erat qna gladiatores, dnm libertate donabantur, ne gladiatnram amplins ezercerent, donari solebant.*) Vnde non nun- qnam pro libertate et fine rudis ponitur. Sensns est: 0 Mecenas, visne me Horatinm satis cognitnm iam et probatum exercitio Musamm aetate iam ingravescente et seyerioribns rebus magis apta itemm stndio poetico includere, quemadmodum gladiator mde donatns et a gladiatorio munere remissns iam mrsus in certamen revocatur?

v^. 4. Veianius gladiator quidam insignis et clams fuit, qui aetate declinata decursoque iam spatio ab arte sua gladiatoria discessit armaque ex antiquomm more in templo Herculis suspendit, qnod in eins dei tutela id artificium esse putaretur. **) ^. 6. Gladiatorii ludi ita a veteribus erant institnti, ut dno eiusdem aetatis, exercitationis, proceritatis^ virium et audaciae in mediam harenam prodirent, seque mutuis vubieribns saepe conficerent, nisi spectatomm clementia victor probiberetur, ne in victum et iam vulneribns confectum ulterius saeviret; quod tunc maxime fiebat, cum ille supplex populi in theatro sedentis opcm imploraret, quod significare videtur poeta noster, cum ait: 'Ne populum ^trema toties exoret harena.'***) ^. 7. Sicnt supra a gladiatorio munere, ita hic a cnmli certamine metaphoram sumpait. Nam ut errat qui equum, quo in iuventute hactenus victore usns sit, iam senem adhuc in stadio currere iubeat, ita ego, inquit Horatius, reprehensione non carerem, si ea studia, qnae in florida aetate exercni, nunc senex non relinqnerem.

V. 11. Vtramqne philosophiam significat hoc loco Horatius, phipicen, quae circa veri investigationem consistit, et ethicen, qoae vitae magistra ad rectas decentesque actiones nos perducit. Naturali enim philosopho snfficit quod vemm sit cognoscere, morali autem quod rectum iustumque est nosse non satis est, nisi recte iusteque agat; opns enim moralis virtutis non cognitione sed actione per- ficitur.f)

V. 20. Miro ordine et artificio procedit Horatius. Primo enim graviore iam aetate ea, quae leviora et adnlescentiae condonanda snnt, re-

*) Dieser Satz ist ans Landin entnommen.

**) Diese ganze Bemerkung ist fast w5rtlich aus Landin entlehnt. ***) Diese ganze Bemerkung ist gleichfallsiiast wdrtlich aus Landin entlehnt.

t) Die ganze Bemerkung wOrtlich aus Landin.

1)0 VEIT WERLER ALS DOCENT

linquenda iadicavit; deinde grayiora et quae ad bene beateqae vivendnm pertinent inqnirenda propoanit. Sed cnm ad ▼ernm in- ▼eniendnm optimo duce opuB nt, ex omnibus philosophorum fami- liii academicoi tanquam excellentioreB delegit. Verum cum neque nugas omittere, neque seria proponere, neque ad iUa recta ratione progredi satis sit, niii eodem ardentissimum studium, quo omnii Bocordia removeatur, accesserit. Iccirco tribus efficacissimii aptii- dmisque comparationibuB qnanto animi ardore haec prosequatur mire exprimit.*)

V. 28. Ljnceus homo tam certa oculornm acie ubub est auctore Valerio in titulo de miraculis [I, 8, ext. 14] , nt in Lilibeo portu Siciliae stans Carthaginensium egredientes classes intueretur. Vnde Lincei oculi illi acerrimi et acutissimi dicuntur. Solinus tamen hunc non Lynceum, sed Strabonem nominatum fuisse acribit.

V. 31. Chiragra morbus est manus occupans et contrahens sicut podagra pedes ; hanc nodosam vocat. Nam cum intemodiii dig^tomm crassior humor cohaerescat, turgescit locus tanquam nodi lapillive insint. Vnde illud Persianum [5, 58 sq.]: 'Sed cum lapidosa chiragra | fregerit articnlos.'**)

V. 37. AUusio est ad sacrificium, in quo veteres numero temario maxime ntebantur, quod is in divinis perfectus sit. Verg^ins in ludicro Bucolico [8, 73]: 'Tema tibi haec primum triplici diversa co- lore I Lilia circumdo, terque haec altaria circum | Effigiem duco: numero deus impare gaudet.'***)

V. 41. Incipit iam instituere bonimi virum poeta, cuius officium est fugere vitia et amplecti virtutes. Quamvis enim virtus sit habitus firmus in ratione bene suscepta, tamen, quoniam non potest intrare animum, nisi vitium ei contrarium prius removeatur, hinc ipsam vitiomm fugam initium virtntis esse dicit.t)

V. 45. Sensus Horatianus est iste: Si omnibus periculis laboribusque navigationem tuam ad Indos usqne instituis, hac sola ratione motus, ut paupertatem quae mala non est fugias, multo magis in tua patria sine periculo et labore discere et audire debes, ut pariter et rationibus doctus et auctoritate motua ea quae vulgus miratur vitare possis.

V. 52. Causa quare divitias virtuti proponat mcrcator, haec est, quod ipse pluris eas ex vnlgi opinione faciat quam virtutem ipsam.

V. 56. AUudit ad tres lani statuas, ad quamm mediam maxima fiebant negotiatomm commercia, qui omnes uno ore ita clamabant: ^'O eives cives querenda pecunia' etc.

*) Diei alies aus Mancinellus.

**) Diese Bemerkuig von 'Nam cum' an wdrtlich aus Landin. ***) Diese Bemerkung fast wdrtlich aus Landin. t) Diese Bemerkung von ^Quamvis' an wdrtlich aos Landin.

UND DIK LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. 91

y. 59. Institutuin hoc priscorum certe laudandum fuit, quo ut suorum animos honestis studiis imbuerent ac in virtute principatum puta- rent, cantilenam illis dictabant, cuius haec erat sententia, regem eum esse qui recte et honeste ageret.

▼. 61. Lucius Roscius Ottho consul legem tulit, ut in theatro equi- tibus romania ordines quattuordecim spectandi gratia darentur. Ottho tribunus plebis legem lulit, ne quis in ordine equestri spectaturus sederet, nisi sestertia qoadraginta milia possideret, quod si contingeret, quisquis esset sive ingenuus sive libertus, inter equi- tes spectare ei liceret in gradu decimo quarto.

V. 67. Puppius ille, cuius hic Horatius meminit, poeta tragicus fuit, ita affectus hominum movens, ut illis lachrymas frequenter conci- taret. Posuit autem hic illius fabulas pro omni spectaculo in theatro agi solito.

V. 70. Bationem significat poeta, cur non eodem iudicio quo populus romanus utatur, quam ex Aesopico apologo graphice et eleganter depromit. Viderat olim vulpecula astuta fera multorum anima- lium vestigia apud leonis antrum, sed ita tantum ut omnia essent ingredientium et non exeuntium; quae coniectura rata id quod erat, ideo non redire ingpressas feras, quod leo illas voraret, noluit ingredi, et roganti leoni, cur non ingrederetur, respondit deterreri vestigiis, quae adversa sibi, non autem aversa essent. Vt ergo ex vestigiis interitum suum timebat vulpes, si ad leonem ingrede- retur, sic signa sunt qnae pemitiem minitentur poetae, non dari sibi reditum a vitiis, si ad illa semel ingressus fuerit.

V. 79. Metaphora est a re piscatoria translata hoc sensu: sicut enim capti pisces mittuntur in vivaria, ita et ipse avarus captos custodit senes, ne evadant.*)

T. 8.3. Baiae Baiarum, plurativi numeri tantum, civitas est Campaniae amoenissima secus mare sita, nomen habens a Baio Vlixis socio iUic sepulto ; in huius agro propter aquas calidas et ad voluptatem et ad varios morbos commodas prepotentes illi et divites Romani aedificia mag^is impensis exstruere solebant, quod hic etiam poeta notat.

V. 90. Protheus Oceani et Thetios filius fuit, vates clarissimus, qui se in varias formas mutabat, auctore Ovidio libro 8 metamorphoseos [721 sqq.]

^Sunt quibuu in plures ius est transire figuras, Vt tibi, complexi terram maris incola, Protheu. Nam modo te iuvenem, modo te videre leonem, Nunc violentus aper' etc. Lege ibidem Ovidium.

V. 102. Nam qui aut atre bilis aut alius hnmoris affiuentia peccat, medico curandus traditur et illi suorum bonorum curatione inter-

*) Von ^ci4>ti pisces' bis 'evadant' w5rtlich aus Landin.

92 ' FRANZ PA8S0W.

dicitur traditarque a praetore curator unus ex his qui propinquior est gcntilitate. y. 106. Conclnsio haec est istiuB epietolae, qua ex stoicorum paradoxo dicit Bolos sapientes liberos esse, solos reges, solos denique diyites. Dicitque sapientem sano animo semper esse, quod in sua potestate 8it, corpore insuper valere affirmat, cum nihil committat unde morbus provenire possit, nisi forte corporis imbecillitate reddatur non sanus, cum aliquis humor in eo peccaverit. *)

11. Franz Passow.**)

449 Passow (Franz Ludwig Karl Friedrich), durch Woii

und Schrift eine der Zierden deutscher Philologie, ward gebo- ren am 20. September 1786 zu Ludwigslust in Mecklenbtirg- Schwerin und starb als Professor in Breslau am 11. Marz 1833. Durch hauslichen und Privatunterricht vorbereitet empfing er seine Schulbildung auf dem Gymnasium zu Gotha, wo vor -allen Friedrich Jacobs als begeistemdes Vorbild auf ihn einwirkte. Auf der Universitat zu Leipzig, die Passow 1804 bezog, war es Gottfried Hermann, dem er seine philologische und methodische Bichtung und Ausbildung verdaukte, zumal seit er, in dessen griechische Gesellschaft aufgenommen, im Wetteifer mit altem Genossen, wie Seidler, Linge, Thiersch, zu wissenschaftlicher Selbstthatigkeit und Selbstaodigkeit er- starkte. Nicht gerade mit pedantischer Begelmassigkeit an die hergebrachte Studienweise sich bindend; vielmehr einen grossen Tbeil seiner Zeit zwischen Landleben und Beiseaus- flfigen theilend, sah er 1806 in Dresden zum ersten Male reiche Kunstscliatze, durch die ihm der Sinn fiir die antike Kunstwelt aufging, der ihm spater als Director der Breslauer Universitatskunstsammlung zu statten kam. Schon 1807 nahm er eine Lehrstelle am Weimarischen Gymnasium an. Passow und seinem geistesverwandten Collegen Johannes Schulze ver- dankt jene Anstalt ihren gliicklichsten Flor in den Jahren

*) Von ^Dicitque sapicntem' an w5rtlich aus Landin. **) [Au8 ' Conversations-Lexikon der nenesten Zeit und Litteratur. Bd. lir (Leipzig, F. A. Brockhaus. 1833) p. 449—450, mit der Zahl 88 unterzeichnet. C. W.]

FRANZ PASSOW. 93

1807 10. Ein treflfliches Bild von der Wirkung, die durch einen seltenen Verein von klarem Wissen, geschmackvoUem und eindringlichem Vortrage, Adel und Energie der Gesin- nung, Feuer und Lebendigkeit des ganzen Wesens erreicht wurde, gibt ein ehemaliger SchUler in der ^AUgemeinen Schul- zeitung' (1831); und ein lebendiges Zeugniss geben Schiiler wie Gottling, OsanU; Weber (in Bremen). Andererseits wurde auch far Passow anregend die Nahe Goethe's, Wieland's, H. Meyer^s, Knebers. Ein noch freierer Wirkungskreis als in Weimar wurde durch einen Ruf an das Conradinum zu Jenkau bei Danzig dargeboten, und Passow nahm ihn 1810 an. Pada- gogische und patriotische Bestrebungen, in Gemeinschaft mit dem ersten Director Jachmaun untemommen, bezeichnen diesen Lebensabschnitt Passow's vorzugsweise; ein Anfang zu offent- licher Mittheilung der gewonnenen Ansichten und Erfahrungen wurde in dem von beiden herausgegebenen ^Archiv deutscher Nationalbildung' (4 Hefte, Berlin 1812) gemacht. Leider soUte er nichts ernten von dem was er gesaet; der Erieg und in seinem Gefolge die traurigen Zeitverhaltnisse losten 1814 die ganze Anstalt auf, und gaben Passow Musse ein Jahr lang theils auf Reisen, theils im anregendsten Umgange mit den trefflichsten Mannem Berlins, ja sogar noch als Zuhorer ^&o F. A. Wolfs zu verleben. Von 1815, wo ihm die Professur der alten Litteratur an der Universitat zu Breslau Qbertragen wurde, datirt sich die festere Gestaltung seines aussem Lebens wie seines geistigen Wirkens. Li einer Reihe von 18 Jahren gelang es ihm und seinem 1816 nach Breslau berufenen CoIIegen Karl Schneider, durch akademische Vortrage grossentheils exegetischer, seit 1829 auch archaologischer Art, wie durch die Leitung des 1815 emeuten Seminars, fortwahrend aber durch belebrende und ermuntemde Privateinwirkung, die philologi- schen Studien mit so gliicklichem Erfolg anzubauen, dass Breslan darin keiner deutschen Hochschule nachstehen diirfte und Schlesiens gelehrte Schulen mit einheimischen Zoglingen ausBreslau^s Pflanzschule besetzt werden konnten. Nur voriiber- gehend waren die Irrungen und Hemmnisse, die durch Passow^s personliche, selbst in einer eignen Schrift (^Tumziel', Breslau 1818) bethatigte Theilnahme an den damaligen Tumtlbungen

94 FRANZ PASSOW.

und Tornbestrebungen hervorgerufeu wurden; dagegen gleich unausgesetzt und rastlos zu allen Zeiten seine schriftstelle- rische Thatigkeit^ die hauptsachlich nach zwei Seiten hin fruchtbringend geworden ist. Erstlich gehort Passow zu denen, die durcb grossartige Auffassung und gescbmackyolle Behand- lung der Altertbumswissenschaft; in F. A. Wolfs Geiste Aner- kennung und Liebe fdr philologische Studien in einem weitem Ereise baben verbreiten helfen, ein Verdienst das bei den Oegenbestrebungen des Zeitgeistes nicbt hoch genug anzu- rechnen ist. Aber auch durch streng wissenschaffcliche Bear- beitung der Philologie hat er sich in der Oeschichte derselben eine ebrenvolle Stelle errungen. AIs wesentlich fortbildendes Olied in iHrem Entwickelungsgange miissen seine Leistungen ffir griechische Lexikographie gelten^ die durch Passow eine durchgreifende Umgestaltung und planmassige Begrtindung erfahren hat. Vorbereitend dazu war die Scbriffc: *Ueber Zweck, Anlage und Erganzung griechischer Worterbiicher' (Berlin 1812); die Ausfahrung liegt in vier Ausgaben seines Handworterbuchs (Leipzig 1819 31) vor. Nachstdem ist das Bedeutendste: ^Orundziige der griechischen und romischen Litteratur- und Kunstgeschichte' (Berlin 1829. 4), eine um- gearbeitete Ausgabe einer friiher (1816) erschienenen Ueber- sicht; welche sich auf die Litteraturgeschichte beschrankt batte. Zwar ist diese Schrift nur Orundriss in Tabellenform, aber in ihrem zweiten Theile das Wissenscbaftlichste, was iiber das Oanze der griechischen Litteratur bis jetzt gedruckt isi Eritische und exegetische Arbeiten sind die erschienenen Ausgaben und theilweise Uebersetzungen des Musaus (18 10), Dionysius Periegetes(1825), Longus (1811), Parthenius (1824), Persius (1809, unvoUendet) und der ^Oermania' des Tacitus (1817), sowie die vorbereitete und ho^entlich noch erschei- nende Paraphrase des Evangeliums Johannis des Nonnus*), und Xenophon Ephesius [(1833)j. In dem mit Earl Schneider begonnenen ^Museum criticum Vratislaviense' (1. Thl. 1820)

*) [Herausgegeben schon ein Jahr nach Passow^s Tode unter dem Titel 'Nonni metaphrasis evangelii loannei, recensuit lectionnmque varietate instruxit Franc. Passow.' Lipeiae 1834. C. W.]

KARL REISIG. 95

sollte die Ausbeute der Breslauer Handschriftenbibliothekeii; namentlich der Rehdiger^schen^ zu offentlicher Kunde gebracht werden. Zahlreiche Beitrage hat Passow zu kritischen Zeit- schriften geliefert, zu Sammelwerken wie Wachler's ^Philo- mathie'^ Bbttiger^s ^ArchaoIogie und Eunsf^ Raumer^s ^Histo- risches Taschenbuch'; wozunoch eine lange Reihe akademischer Gelegenheitsschriften kommt. Eine Sammlung dieser zer- streuten Aufsatze darf die gelehrte Welt von dem wtirdigen Wachler, dem Schwiegervater des Verstorbenen, erwarten.*) Von demselben ist eine ausgefiihrtere Schilderung Passow^s besonders als Mensch und nach seinem Charakter im Privat- leben in den ^Schlesischen Provinzialblattern ' (1833, April) verfassi £ine Skizze seines Lebens hatte Passow selbst als Stoff zu einer biographischen Skizze fiir dieses Werk gelie- fert, und sie wurde nach seinem Tode in den ^BIattem f&r litterarische Unterhaltung', 1833 Nr. 93 abgedruckt.

III. Karl Reisig.**)

Reisig (Karl Christian), als akademischer Lehrer und 72c Gelehrter ausgezeichnet in der neuern Philologie, war ge- boren am 17. November 1792 zu Weissensee in Thiiringen; daher auf seinen Schriften der consequent beibehaltene Name Carolus Reisigius Thuringus. Nachdem er von seinem Vater, einem praktischen Arzte, den ersten Unterricht erhalten hatte, kam er 1805 in die Klosterschule zu Rossleben und that sich durch eiserne Willens- und Gedachtnisskraft in unermiidlichem Privatfleiss hervor, dem er im Nothfall selbst durch leibliche Kasteiungen zu HQlfe kam. Auf der Uni-

*) [Eine SanimluDg der akademischen Gelegenheitsschriften Passow^s besorgte N. Bach (Fr. Passoyii opuscula academioa 1885), die fibrigen zer- streuten Abhandlungen gab geeammelt erst sein Sohn W. A. Passow Qnter dem Titel ^Fr. Passow^s vermischte Schriften' 1843 heraus. Dagegen erschien 1839 ^Fr. Passow^s Leben und Briefe; eingeleitet von Ludwig Wachler, herausgegeben von Albrecht Wachler.' C. W.]

**) [Aus TonyersatioDs-Lezikon der neuesten Zeit und Litteratur. Bd. 111' (Leiprig, F. A. Brockhaus. 1833) p. 726—728, wo der Artikel mit der Zahl 88 unterzeichnet ist C. W.]

9G KARL REISIG.

versifat Leipzig, die er 1809 bezog; wurde sein Talent als- bald von Heriuann erkannt und durch die Aufnabme in dessen Societas Graeca angefeuert. Hermann's Lehre und Umgang entschieden im wesentlichen fQr immer die Richtung^ die Reisig in den Zeiten bewusster Selbstandigkeit bei allem Wider- spruch im einzelnen und mancher partiellen Erweiterung fest- hielt und auf einen weiten Schiilerkreis fortpflanzte. Denn sofem Hermann als Reprasentant derjenigen Periode der Philologie gelten musS; in der sie unter der Herrschaft des sondernden Verstandes ihre formale Seite mit einem nie geahne- ten Erfolg angebaut sah; war Reisig vielleicht der genialste aller Hermannianer^ im besten Sinne des Wortes. Eine Folge seiner Verehrung fQr den Lehrer war die in Gesellschaft mit A. Meineke untemommene pseudonyme Herausgabe von ^Xenophontis Oeconomicus. Ed. Guil. Kusterus' (Leipzig 1812), worin die beabsichtigte , fast absolute Verherrlichung Her- mann's mit einem Uebermuth des Tones durchgefiihrt wurde, der zwar nur aus der arglosesten jugendlichen Eeckheit und dem angeborenen Hange zum Bizarren^ keineswegs aus irgend einem boswilligen Vorbedacht entsprang, aber doch nicht unverdiente Indignation - erregte, zumal sich zu der Derbheit nicht gerade tieferer Humor gesellte. Eine andere pseudonyme Schrift ahnlichen Tons, aber unahnlichen Ge- halts: ^PIutarchi vitae etc. Ed. Fabricius' (Leipzig 1812) ist auf Reisig's Namen nur durch eine willkGrliche, durchaus nichtige Vermuthung gesetzt worden. Die schon in Leipzig vorzugsweise auf Aristophanes concentrirten Studien setzte Reisig 1812 in Gottingen fort, bis ihn von hier nach Heyne's Tode der ausgebrochene Krieg vertrieb, indem er als Freiwil- liger in den sachsischen Banner eintrat und als Feldwebel diente. Nach Leipzig zuriickgekehrt vollendete er, von einer 727 grosstentheils in Gottingen erworbenen vorzuglichen Privat- bibliothek unterstiitzt, seine Schrift: ^Coniectaneorum in Ari- stophanem liber I' (Leipzig 1816). Mit feinsinniger Anwen- dung metrischer Beobachtungen und grammatischer Gelehr- samkeit^ die sich mit besonderm Erfolg auf Erforschung des individuellen Sprachgebrauchs wendete, und mit einer Qberaus glQcklichen und fruchtbaren Combinations- und Erfindungs-

KARL REISIG. 97

gabe legte er durch diese erste eindringliche und umfassende Behandlung des Aristophanes die Grundlage zu dessen neuerer Texteskritik und gewann Besultate, die selbst den Briten durch ein oft iiberraschendes Zusammentreffen mit den erst spater bekannt gewordenen Vermuthungen ihrer philologischen He- roen Anerkennung abnothigten^ obgleich die einseitige Strenge logischer Consequenz^ nie aber ein eitles Streben nach blen- dendem Effect^ auch manches Gewagte hervorrufen musste. Eine Fortsetzung der Toniectanea' oder auch eine Probe des nicht erschienenen zweiten Buchs war das ^ Syntagma criti- cum', mit welchem Reisig sich 1818 an der Universitat zu Jena habilitirte; gleichsam eine praktische Anwendung der gewon- nenen Grundsatze war die aus Mangel an zugegebenen Recht- fertigungen nicht selten misverstandene Textausgabe der ^Nubes' (Leipzig 1820). Mit dem akademischen Auftreten begann nun diejenige Wirksamkeit, die eigentlich die bedeut- samste in Beisig^s Leben Qberhaupt geworden ist. Eine Person- lichkeit, ebenso durch urkraftige Laune und behagliche Ge- nialitat der aussern Erschei;Qung einer akademischen Jugend zusagend^ wie durch scharfe Eigenthfimlichkeit und dogma- tische Entschiedenheit der Gedanken^ sichtbare Begeisterung f&r den Gegenstand; klare und lebendige Entwickelungsgabe in freiester; kunstloser und heiterer Rede zur Lehrthatigkeit wie geschaffen^ erwarb imd sicherte ihm einen Beifall und einen bildenden Einfluss auf die jungen Gemiither^ der selten in gleichem Umfange wiederkehren wird. Am glanzendsten bewahrte sich derselbe in dem yon ihm gestifteten sogenannten Privatissimum^ welches er eine Reihe von Jahren in Ualle^ wohin er mittlerweile berufen worden war, zum wahren Segen philologischer Studien leitete. Hier war es, wo seine Lehr- gaben wie in einem Brennpunkt sich sammelten; wo eine mit seltener Gewandtheit gehandhabte echt antike und doch zugleich individuell gefarbte lateinische Rede, die auch in Schriften wie nicht minder in manchem poetischen Product den Meister im Styl nicht verkennen lasst^ als Muster vor- gehalten und mit strengem Eifer nachgebildet wurde; wo die klarste Herrschaft iiber den mit treuestem Gedachtniss umfassten Stoff in allen seinen Momenten^ die Ueberlegenheit

FH. RIT8CHELII OPV8CVLA V. 7

98 KARL REISIO.

eines in jedem Augenblicke zu Gebote stehenden durchdrin- genden Scharfsinns, endlich ein bewundernswiirdiger Takt fiir alles Eigenthumliche der classischen Sprachen, die er sich gleichsam angelebt hatte und wie in unmittelbarer Anschauung nachfiihlte; wo ein Verein solcher Eigenschaften so fordemd wirkte, dass alle Theilnehmer jener Uebungen ihr Andenken segnen werden. Halb in die Jenaische, halb in die Hallische Zeit ^Ut seine Bearbeitung des ^Oedipus Coloneus' (Jena 1820 23), bedeutend geworden dadurch, dass neben Kritik und ziemlich gleichmassiger sachlicher wie sprachlicher Exe- gese in einer fortlaufenden ^Enarratio' der Versuch durch- gefiihrt ist, die Einheit des poetischen Kunstwerkes in ein zusammenhangendes Bild reproducirend zusammenzufassen und so auf Befriedigung des rein kiinstlerischen Interesses hinzu- wirken. In Uebereinstimmung mit dieser Tendenz strebte jetzt Reisig seine bisher iiberwiegend sprachlichen Studien des Alterthums allseitig zu erganzen und abzurunden, nahm romi- sche und griechische Antiquitaten in den Kreis seiner mit der regsamsten, stets schopferiscben Thatigkeit vorbereiteten Vortrage auf und hoffte fUr archaologische Studien den schon- sten Gewinn von einer Reise nach Italien, die er im Uerbst 1828 antrat. Doch schon in Venedig wurde seinem rastlosen Streben ein Ziel gesetzt; niemand hatte die Moglichkeit einer Botschaft geahnet, wie die von seinem dort am 17. Januarl829 erfolgten Tode war. Eine mit unparteiischer Liebe verfasste lebendige Charakterschilderung Reisig's gibt L. Pemice^s Ne- 728 krolog im ^lntelligenzblatt der Allgemeinen Litteraturzeitung' 1832 Nr. 6, ein heilsames Gegengewicht gegen die ins Schwarze malenden Darstellungen von Schafer (zu Plutarch IV p. 399) und Hermann (Vorrede zu Aristophanes 'Wolken' p. XVI).

V.

Eine Bericlitignng der republicanisclien Consularfasten.

Zugleich als Beitrag zur Geschichte der romisch jiidischen internationalen Beziehungen.*)

Die schon friihzeitigen internationalen Beziehungen zwi- 586 schen Romern und Juden^ wie sie uns nehen dem ersten Makkabaerbuche aus losephus' Archaologie entgegen- treten, knfipfen sich an eine Reihe von Gesandtschaften, welche von Judaa nach Rom abgingeU; um dessen Freund- schaft uud Bundesgenossenschaft (cpiXiav xai cu|Li|Liaxiav) zu gewinnen, die gewonnene zu sichern und immer aufs neue zu befestigeU; und so gegen die namentlich von syrischer, gelegentlich auch agyptischer Seite ausgehenden Bedrangnisse einen schiitzenden RUckhalt zu haben. Mochte dieser auch . fur die Juden grossentheils nur von moralischer Bedeutung seiu, der romischen Politik anderseits war ein sich so von selbst darbietender Anlass zur Einmischung stets genehm, um, bei den heillosen Verwickelungen und Kampfen jener ostlichen Volkerschaften, einen anfanglich nur nominellen Einfluss zur gegebenen Zeit fiir ein factisches Protectorat zu verwerthen.

1.

Die erste dieser Gesandtschaften beriihrt uns zwar fiir unsern nachsten Zweck nur erst sehr mittelbar; ich iibergehe sie indess nicht, weil es mir um einen vollstandigen und

*) [Rhein. MuBeum f. Philol Bd. XXVIII (1873) p. 586-614,]

100 EINE BERICHTIOUNG DER REPUBL. COKSULARFASTEN.

moglichst scharfen Ueberblick liber die chronologischen Folgen und Zusammenhange zu thun ist. Bereits vom ersten 107 -161 Makkabaerfiirsten ludas Mattathias' Sohne (regierend 587 ^* 593 Varr.) abgeordnet, ausgeftthrt durch Eupolemus,

loannes' Sohn, und lason, Sohn des Eleazar, bewirkte sie den gewahrenden SenatsbeschlusS; dessen wesentlichen Inhalt uns losephus XII, 10, 6 auszugsweise in schlichter KUrze berichtet, das Makkabaerbuch Kap. 8, 23 ff. in etwas rheto- 587 risirender Ausfiihrung gibt; beide zugleich mit dem Zusatz (Makk. V. 31 f.), dass der Senat ^leichzeitig ein Schreiben an Demetrius (Soter) in Syrien erliess mit der Weisung, sich aller Feindseligkeiten gegen Judaa zu enthalten. Diese Ge- sandtschaft ist denn klarlich gemeint, wenn im zweiten Mak- kabaerbuche 4, 11 in einer ganz beilaufigen, darum um so unverdachtigern Bemerkung des loannes Sohn Eupolemus bezeichnet wird als 6 TioiTicdjLievoc irjv Tipecpeiav urrep cpiXiac Kai cu|Li|Liaxiac Trpoc touc 'PuijLiaiouc. AIs Zeitbestimmung ist aus I. Makk. 7, 1 das Jahr 151 der Seleucidenara zu entnehmen (wahrend erst 9, 1 zu 152 fortgeschritten wird), 161/00 d. i. 593^^94 Varr., also die Zeit, iu welche der Tod des Aemi- Hus Paulus und die Auffiihrung der letzten Terenzischen Stiicke fallt. Namlich der Termin des Abgangs der Ge- sandtschaft, da deren Zuriickkunft ludas offenbar nicht mehr erlebte. *) Denn f^ 6b6c TroXXr) cqpobpa heisst es ausdriicklich Makk. 8, 19, womit auch die Angaben iiber spatere Gesandt- schaftsreisen trefflich stimmen. Und einige Zeit wird auch in Rom hingegaugen sein, bis der Senatsbeschluss gefasst und ausgefertigt ward, auch dieses in bester Analogie mit spatern Vorgangen: so dass wir wohl am sicbersten 160 gehen, das eigentliche Senatusconsultum mit 594 zu datiren. Sehr wohl stimmt hiermit der Ansatz des Eusebius in Olymp. 155, 1 nach der Armenischen Uebersetzung 11 p. 243 ed. Von., w*ahrend Hieronymus bei Scaliger p. 146 ed. alt. die bedeutungslose Differenz 154, 4 hat [bei Schone p. 127 eben- falls 155, 1]. Denn diese Specialdaten sind davon unabhan-

1) Vgl. C. L. W. Grimra im 'Exeget. Handbach zu den Apokry- phen' (Leipzig 1853) zu I. Makk. p. 131.

'- 2 •*! •"•

. : : i.- '

ROMISCIIE SENATUSCONSULTE BEI lOSEPHUS. 101

gig; dass Eusebius die Regierungsanfange der jiidischen Fursten um 4 Jahre nachdatirt. ^)

2.

Auf ludas folgt die Regierung seines Bruders lona- 588 thas von 593 611. Wie in den ersten Anfang derselbeni6i- 143 die Riickkehr der ludas-Gesandtschaft mit dem Abschluss des romiscben Biindnisses fiel, so ganz gegen ihr Ende die Emeuerung des letztern durch eine abermalige Gesandt- schafk^ fUr die unsere Quellen losephus XIII, 5, 8 und Makk. Kap. 12 sind, wahrend sich lustinus XXXVI, 3, 9 auf die allgemeine und in ihrer Fassung schiefe Notiz beschrankt: 'a Demetrio cum descivissent (ludaei), amicitia Romanorum petita primi omnium ex orientalibus libertatem acceperunt [!], facile tunc Romanis de alieno largientibus/ Das Gemein-

2) Anf ausdriickliche Berflcksichtigung bez.weise Widerlegung an- derer Aoffassangen oder Entscheidungen , deren die fast erdriickende Litteratur uber diese Gegenst&nde eine so reiche Fiille bietet, verzichte ich hier wie im Folgenden durchauSy und lasse meine Darstellung ein- fach fdr sich selbst sprechen; dieses auch da, wo ich einem yer8t9,n- digen Vorg^ger mich nur anzuschliessen habe, wie es vor andem, aus schon ^lterer Zeit, Jo. Tob. Erebs in den ^Decreta Romanorum pro ludaeis facta' (Lips. 1768) ist. Allm&hlich hat sich ja wohl eine goldene Mittelstrasse Geltung verschafft zwischen der Dickgl9,ubigkeit eines Palmer oder neuerdings v. Gumpach (um von den durch das Inspirationsdogma des Tridentinums auch fdr diese Apokryphen ge- bundenen katholischen Apologeten nicht erst zu reden), und der schier fanatischen Skepsis, wie frilher Rainold^s, besonders aber Werns- dorfs in der 'Comm. de fide historica librorum Maccabaeorum' (Wra- tislav. 1747), so kiirzlich mit wom5g1ich noch radicalerer Hyperkriiik von Gr&tz in seiner ^Geschichte der Juden' (Leipzig 1856) Bd. III p. 500 ff.: eine Mittelstrasse , die schon von Michaelis u. A. be- treten, auch in Ewald's 'Geschichte des Volkes Israel' eingehalten, mit musterhafter Umsicht und besonnenstem Urtheil in Grimm^s Mak- kab&er-Commentar verfolgt isi Den iiberzeugenden Ausfilhrungen dcs letztem z. B. iiber das ludas - Bundniss p. 119 ff. 130 f, ubcr die viel- verspottete Spartanische Gesandtschatt und Symmachie p. 187 ff., ilber die Verwirrungen und Widerepruche im 14ten Eapitel des Makkabaer- buches p. 219 f., h&tte ich wahrscheinlich, auch wenn ich alttestament- licher Theolog w^re, in Betreff des.Standpunktes nichts wesentliches hinzuzufcigen.

{

102 EINE BEKICHTIGUNG DER REPUBL. CONSULARFASTEN.

same zwischen losephus uud dem Makkabaerbuche ist^ dass iiber die Gesandtschaft nach Rom nur sehr kurz und kahl berichtet wird^ mit der flilchtigen Angabe, die Gesandten hatten ihren Zweck beim romischen Senat erreicht und von ihm Geleit- und Schutzbriefe (d. h. sowohl fiir ungefahrdete RQckkehr in die Heimat^ wie fiir Respectirung der ihnen gewahrten Bewilligungen) an die auswartigen Fiirsten und freien Stadte empfangen^); dass aber damit in die engste Verbindung die gleichzeitige Abordnung derselben Gesandt- scbaft nach Sparta gesetzt wird^ wohin die Abgesandten auf der Riickfahrt von Rom kamen (diTO Tfjc *Pu)|Lir|C dvacTpeqpouci 580 Trpdc Toiic CTrapTidTttc bei losephus, und nochmals dvacTpe- (povTcc eic Tf|V CTrdpTriv irapeT^vovTo); dass ferner von beiden des lonathas Schreiben an die Spartaner ausfuhrlich mitgetheilt wird uud in ihm die Gesandtschaft nach Rom als eigentlicher Hauptzweck der Reise hervortritt, und zwar als ausgefiihrt von Numenius, Sohn des Antiochus, und Antipater, lasons Sohu: in welchem lason es zu uahe Hegt den friihern Gesandten des ludas zu erkennen, als dass man sich solcher Combination fiiglich entziehen konnte. Der Unterschied beider Berichte liegt nur darin dass, wahrend sich in beiden das Schreiben des lonathas auf ein uraltes Freundschaftsbiindniss eines Hohenpriesters Onias mit einem angeblichen Spartanerkonig Areios (nicht ^Oniares ') bezieht, die hieriiber sprechende alte Urkunde bei losephus bloss er- wahnt wird (Tiepi Tfjc uirapxoucric f]|Liiv Trpoc ujiidc cuxT^veiac, f]c uTTOTeTaKTai To dvTixpaqpov), weil er sie, und zwar mit entschieden originalerem Geprage als Makk., bereits an einer frtihern Stelle XII, 4, 10 beigebracht hatte, dagegen Makk.

3) Genauer bestimmty sagt sogar das Makkab^erbach 12, 4 von iigend einer Leistung des Senats gar nichts, sondem spricht nur von den Greleitbriefen: was aber losephus ausdriicklich erganzt mit den Worten Tfic pouXnc ^iriKupwcdcnc tA Trp6T€pov aur^ irepi Tf^c 'toubaiuiv fpiXiac ^Tvwc|Li^va, wilhrend er zugleich die Geleitbriefe bestatigt mit Kal 6oucnc ^TTicToXdc Trp6c dTravTac touc paciXeTc Tfjc 'Aciac kuI EOpidTTTic Kal TU)v TidXcujv dpxovTac auTOic ko|lii2€iv, 6Tru>c dc^aXoOc Tf^c €lc Tf|v oiKciav KOjLiibffc bi* auTiiiv tv»xu)civ. Das andere oben angefiihrte Motiv fQr diese Schreiben dSrfen wir nach sonstigen Analogien unbedenklich suppliren.

ROMISCHE SENATU.SCONSULTE BEI lOSEPHUS. 103

12,20—23 (Ktti TouTO t6 dvTiTpa^ov tiIiv dmcToXiLv iLv diTe- CTCiXev) in freilich nur vier Versen vorliegt. Es liegt un- serm Zweck und m^inem Berufe eben so fern, Uber diesen hochst apokryphen Areios-Brief und die darin betonte Abra- hamische Blutsverwandtschaft, worin gleichwohl mit Andern auch Ewald Gesch. d. Volkes Israel IV p. 277f. (2. Ausg. 1852) einen geschichtlichen Kem anerkennen zu sollen meint, wie aberhaupt tiber die ganze Spartanische Verhandlung ein absprechendes Urtheil zu fallen Angesichts der wohl abge- messenen Bemerkungen Grimm^s p. 187 190.*) Nur aus der durchgehenden Verschiedenheit der Fassung des lonathas- Briefes in den beiderseitigen Berichten wird man nicht ar- gumentiren dtLrfen, da wir es hier nicht nur mit Deber- setzungen und Ruckiibersetzungen zu thun haben, sondern ganz offenbar auch mit zwar materiell richtigen Reproduc- tionen, aber zugleich subjectiv freien Redactionen einer Ori- ginal-Urkunde oder -Ueberlieferung^), die sich einigermassen (wenn auch nur einigermassen) parallelisiren lassen mit den naiv fingirten, aber die wirkliche Situation widerspiegelnden *Reden' bei den antiken Historikern. -— Uns kommt es hier 5£K) nur an auf den keinerlei begriindetem Verdacht unterworfe- nen Theil der Ueberlieferung, der die Romer betrifft.

Ffir die Zeit dieser Gesandtschaft nun haben wir nur den Spielraum von 2 bis 3 Jahren. Das zuletzt vorausge- gangene Datum in Makk. 11, 19 ist das Seleucidenjahr 167 = 609/10, wahrend das nachstfolgende in 13,41 und in Ueber- 146/45 einstimmung damit bei losephus XIII, 6, 6 das Jahr 170 = 612/11 ist, welches indess schon der Regierung von lona- 142 4i thas' Naehfolger Simon angehort. Aber zwischen 167 in Makk. Kap. 11 und dem Gesandtschaftsbericht in Kap. 12 liegt keine geringe Zahl von Ereignissen, betreffend die Wirr-

4) [VoUends gegen^ber dem ktlhnen Versuche in Hitzig'8 Geech. des Volkes Israel p. 346 f. , dem peloponnesischen ein hochst proble- matisches kleinasiaiisches Sparta zu sabstituiren.]

5) In diesem Sinne sagte schon Grotius zu I. Makk. 15, 10: 'hoc Benatus consultum [decreium] non esse quale Romae scripinm est, sed quomodo sensum cius Hebraeus Hellenistes Hebraeis scribens exprimere voluii'

1

104 EINE BERICHTIGUNG DER REPUBL. CONSULARFASTEN.

sale zwischen Demetrius Nikator, Tryphon und dessen Schutz- ling Antiochus VI (Alexander Balas' Sohne == Epiphanes, Dionysos). Das der romischen Ges^dtschaft in Makk. Nachstvorhergehende ist zuvorderst des Antiochus Erbebung auf den Tbron durch Trjphon und sein Biindniss mit lona- thas: 11; 54. 57 f. Die Thronbesteigung des Antiochus ist nach los. XIII; 1, 1, der ihn im 4ten Jahre seiner Herrscbaft durch Tryphon beseitigt werden lasst, nicht sicher genug zu datiren, weil losephus den Tod des Antiocbus spater ansetzt als Makk.: vgl. Duker zu Livius epit. 55 extr. Zuverlassi- gem Anhalt gewabrt, dass es Miinzen des Antiocbus schon 144/43 vom J. 168 Sel. = 610/11 gibt: s. Clinton^s Fasti Hellen. IH p. 329 (2. Ausg.): so dass dieses vermuthlich das Jabr des Regierungsantritts selbst ist. Sodann fallen uach dem Bund- niss des Antiochus mit lonathas und, in unmittelbarster Yer- bindung damit, des letztern kriegeriscbe Unternehmungen, die Makk. 11, 60 flf. erzahlt werden: woran sich denn eben die romische Gesahdtscbaft anschliesst AIso gerade 168 SeL, 144/43 moglicher Weise auch 169, wlire deren Jabr, also = 610/11 143/42 oder allenfalls 611/12 Varr., d. i. die Zeit des Lusitanischen Krieges gegen Viriathus und des beginnenden Numanti- nischen, als der uralte Pacuvius und der seiner dKiur) zustre- bende Accius zusammen auffiihrten, wenige Jahre nach der Einnahme Karthago's und Korinth's. Wiederum ist es kaum eine Differenz zu nennen, wenn wir bei Eusebius (Hier. p. 147 Scal.) den Ansatz Olymp. 159, 1 oder (Armen. p. 243) 158, 4 finden [p. 128 f. Sch.].

Fragt man schliesslich nach dem Motiv, welches lona- thas zu seiuer Gesandtschaft hatte, so liegt dieses auf der Hand. Trotz des Bundes mit Antiochus hatte er Ursacbe genug, vor dem arglistigen Tryphon auf seiner Hut zu sein, zumal da Antiochus nur ein Kind und Demetrius noch am Leben war, also Verwickelungen genug in Aussicht standen.

3.

591 Wemi zwischen der durch ludas angebahnten ersten

Verbindung mit Rom und ihrer Erneuerung durch lonathas etwa anderthalb Deceunien in der Mitte lagen, so folgte nun,

KOMISCHE SENATUSCONSULTE BEI lOSEPHUS. 105

wie sich zeigen wird^ auf die letztere desto rascher eine abermalige Gesandtscbaft unter lonatbas' Nachfolger^ dem dritten der grossen Makkabaer (oder Hasmonaer) Simon, der 611—619 an der Spitze seines Volkes stand. In Betreflf 143—135 dieser Sendung tritt uns nun zuerst der auffallende Umstand entgegen, dass sie von losepbus mit nur secbs ganz beilau- figen Worten erwabnt wird, indem er den Bericbt uber Si- mon's eigentlicbe Tbaten XIII, 8, 3 mit dem Satze scbliesst: KpaTficac bia TtdcTic tOjv TroXeiuiwv ^v eiprjvri tov Xoittov birj- TaT€ xpovov, 7TOiTicd)Lievoc Kai auToc Trpoc 'Pwjiiaiouc cumiiaxiav: wabrend bingegen im Makkabaerbucbe die An- gaben iiber dieselbe Sendung einen betracbtlicben Tbeil des ganzen 14ten und 15ten Kapitels f&IIen. Sodann aber liegen diese bier in einer solcben Unordnung und Verworrenbeit der Darstellung, mit solcben Spriingen, Wiederbolungen und Widerspriicben vor, dass nur mit Miibe zu einer klaren Ein- sicbt zu gelangen ist. Man vergegenwartige sicb nur die dortige Reibenfolge der Dinge:

Im J. 172SeI. (=614/15) Wernimmt man in Rom und 140^39 "bis nacb'^ (?) Sparta lonatbas' Tod und betriibt sicb dar- liber sebr; von Simon's Nacbfolgerscbaft in Kenntniss ge- setzt erneuem die Romer das alte Btindniss mit Judaa und die darQber sprecbende Urkunde wird vor dem Volke in Je- rusalem offentlicb verlesen': Makk. 14, 16 19. (Von freien Stficken werden docb die Romer eine so kindlicbe Sentimen- talitat gewiss nicbt gebabt baben; und wober sollten sie denn den Regierungsiibergang von lonatbas auf Simon iiber- haupt erfabren baben, wenn nicbt durcb einen Gesandtscbafts- bericbt, von dem docb bier nocb gar keine Rede war?) ^Auch die Spartaner entsenden an Simon ein Scbreiben, worin ausgesprocben ist, dass sie seine Boten ebrenvoll empfangen und dass sie in ibren Staatsacten baben nie*derscbreiben lassen, wie die jiidischen Gesandten Numenius, Antio- chus' Sobn und Antipater, Iason's Sohn^) gekommen

6) Wie konnte Idcwvoc nocb Tischendorf steben lassen, da sogar zum Ueberflnss -der Alezandrinos die oorrecte Form gibtl Anch Hand- Bchriften des losephus haben yerschiedene Male Idcwvoc.

106 EINE BERICHTIGUNG DER REPUBL. CONSULARPASTEN.

seieO; das alte Bimdniss zu erneuern': V. 20—23. (Das waren also eben jene Boten^ die denn doch natiirlich auch nach Rom abgesandt waren, wovon nur aber vorher nichts

592 stand, sondem erst im unmittelbar folgenden die Rede ist.) Denn nun heisst es weiter: *Damach (fiexa Taura) sen- dete Simon den Numenius nach Rom, um einen grossen goldenen Schild 6Xk^v (Var. 6XKfic, vielleicht zu streichen) ^vujv x^^i^v darzubringen: welche Huldigung denn auch so gut aufgenommen ward^ dass die Romer den alten Bund er- neuerten imd die freie Autonomie Judaas proclamirten': V. 24 26. (Das klingt doch gerade^ als hatte nun Simon eine zweite, von der Spartanischen unabhangige Gesandt- schaft nach Rom geschickt, und zwar in der alleinigen Per- son des Numenius! wahrend das doch erstens ohne Zweifel eine und dieselbe Reise war^ imd zweitens Numenius^ wie sich Makk. 15, 15 (und weiterhin bei losephus) zeigt, sogar mehr als einen Begleiter hatte. Wenn das jiieTd TaOra ir- gend einen verstandlichen Sinn haben soll, so konnte es nur etwa bedeuten, dass diesmal die Gesandtschaft zuerst nach Sparta, erst von da nach Rom ging, umgekehrt als die des lonathas: wogegen indess der in Anm. 10 erwahnte Dmlstand spricht) Ohne alle Vermittelung folgt jetzt mit schroflFem* Uebergange von V. 27 bis zum Schluss oder bis gegen den Schluss des Kapitels (worfiber man streiten kann nnd strei- tet) die Erzahlung von dem grossen Ehrendecret, welches die Judeu zum Ruhme des Simon \md seiner beiden bruder- lichen Vorganger abzufassen und auf ehernen Tafelu zu ver- ewigen beschlossen, und dieses zwar nach V. 27 4m Monat EIul des Jahres 1 72^ im 3ten J. des Hohenpriesterthums des Simon' (vgl. 13,41.42): also, wenn der EIuI der letzte Monat des burgerlichen Jahres ^) war und das Seleucidenjalir mit

139 dem April begann, = Marz 615 Varr. Und in diesem Do- cumeut soll nach V. 40 auch gestanden habeu, wie ^Konig Demetrius (II, Nikator) vemommen, dass die Romer eine

7) Ueber die doppelte Z^hliug des Elal als sechsien oder aber als iwdlflen Monats s. Ideler^s Handbach der Chronologie I p. 491ff. 522. 532 f. Tgl. 540. Wer ihn als sechsten nimmi, idUne sogar aof September 614 Varr.

HOMISCHE SENATUSCONSULTE BEI IOSEPnU«. 107

Gesandtschaft des Simou elirenvoll aufgenommen und die Juden zu ihren (piXoi Kai cu|ui|Liaxoi Kai dbeXqpoi erklart hatten.' (Aber wie soll denn das schon im J. 172 moglich gewesen sein, wenn doch diese ganze Gesandtschaft^ wie wir sogleich sehen werden, erst 174 nach Judaa zurOckkehrte? Um die- sen Widerspruch zu I5sen, scheute man sich frClher nicht, sogar zwei verschiedene Gesandtschaften des Simon inner- halb des kUrzesten Zeitraums anzunehmen ^): liber welche Unwahrscheinlichkeit wohl kein Wort weiter zu verlieren ist. 593 Nein, vielmehr stehen die historischen EiDzeJheiten des Ehren- decrets mit den Thatsachen der vorhergehenden Geschichts- erzahlung selbst in so starkem und vielfaltigem Widerspruch, dass der vermeintliche Gharakter einer wirklichen Gopie eines ofEciellen ActenstUckes in diesem Falle keine Glaubwiirdig- keit begrUnden kann, sondem auch hier an eine freie und zwar nichts weniger als sorg^Itige, vielmehr recht nachlas- sige oder willkiirliche Reproduction zu denken ist: wie das alles von Grimm p. 219 f. iiberzeugend dargethan ist.) Indem nun mit dem 15ten Kapitel weiter fortgeschritten wird zu den Untemehmungen des Antiochus Sidetes mid in V. 10 dessen Thronbesteigung als im J. 174 = 616/17 erfolgt er- 138/37 wahnt ist, heisst es V. 15 mit lockerster Verbindung oder Verbindungslosigkeit also: Kai ^XOe Noujiirjvioc Kai oi Ttap' auToi (also nicht N. allein, wie es oben V. 24 hiess) ^k *Pu)- pLr]c ?xovT€c ^TTiCToXdc Toic paciXeOci Kai Taic x^paic, ^v aic ififQamo Tdbe* AeuKioc uTraToc 'Pu)|uiaiujv TTToXeiLiaiiu pa- ciXei xciip^iv: worauf denn von V. 17—24 der ganze Inhalt dieses Schreibens folgt: wie namlich die Komer ^eine Bot- schaft des Simon, die einen goldenen Schild djrd ]uvd)V xi~ Xiuiv (Var. sogar TtevTaKicxiXiwv: s. u. p. 597 [112]) liberbracht, wohlwollend aufgenommen und ihr Gesuch um Emeuemng der alten (piXia Kai cujiijuiaxia gewahrt hatten; wie deshalb an alle FUrsten und Staaten, Inseln.und freien Gemeinden des Ostens, die V. 23. 24 in der Zahl von 22 namentlich aufge- fahrt werden (Demetrius in Syrien^), Attalus in Pergamum,

S) Man wflrde so auf die Jahre 612 nnd 615 kommen, was ich hier weder nHher ansfflhren noch auBdrficklich widerlegen mag.

9) Wenn man, nach der weiterhin festzustellenden Chronologie

108 EINE BERICHTIGUNG DER REPUBL. CONSULARFASTEN.

594 Ariarathes in Eappadocien, Arsaces in Parthien u. s. w.); De- peschen erlassen seien mit der Aufforderung; Frieden und Freundschaft mit den Juden zu halteU; etwaige jddische Fliichtlinge^ an Simon auszuliefem u. s. w.^ imd wie Abschrif- teu dieser Depeschen dem Simon zugeschickt seien'. NatOr- lich waren dies im wesentlichen ^identische Noten'; wenn auch vermuthlich in verschiedenem Tone gehalteU; und darum begntlgt sich der Verfasser, nur das eine Schreiben an Pto- 146—117 lemaus (Euergetes II, Physkon, regierend 608 637) als Probe zu gebeU; und zwar als ausgefertigt vom ^Consul Lucius*.

Ob nun eine so verworrene Darstellung daher ruhrt, dass diese Partie des Makkabaerbuches durch Interpolationen oder durch Umstellungen gelitten hat, wie dies beides ver- muthet worden, oder ob sie nur auf das Ungeschick und Unverstandniss desjenigen, der die ihm vorliegenden Mate- rialien zu redigiren hatte, zuruckgeht, diese Frage kann fur unsern Zweck fiiglich auf sich beruhen. Fiir diesen genQgt es, dass unter Berticksichtigung der iiberall in Parenthese hinzugefiigten Epikrisis, durch welche eine Anzahl von An- gaben als unbrauchbar beseitigt, bez.weise berichtigt wurde, sich ein einfacher, von Schlacken gereinigter, in sich wohl zusammenhangeuder Kern dcr ganzen Erzahlung herausschalt. Namlich dieser: dass im J. 172 Sel. unter Simon eine von

dieser Schreiben, statt des Demetrius vielmehr sohon den Antiochns Sidetes erwartete, so ist nicht ansser Acht zu lassen, dass dieser nicht angenblicklich folgte, sondem mehrere Monate dazwischen lagen; daes ja DemetriuB nicht todt, sondem nur in parthische Gefangenschaft ge- rathen war, aus der er mOglicher Weise jeden Augenbliok znrdck er- wartet werden konnte ; dass die blosse Nachrioht von dieser Gefiuigen- schaft dem Simon hinreichendes Motiv bot, um Angesichts der nun drohenden neuen Verwickelungen oder Unsicherheiten sich des er- neuerten rOmischen Schutzes zu versicliern; dass jedenfalls, wenn zur Zeit der Abreise der Gesandten Antiochus noch nicht zur Herrschaft gelangt war, dieser Regierungswechsel weder ihnen auf der Reise be- kannt werden mochte, noch schon nach Rom gedmngen zu sein brauchte. Ygl. iiber diese verwickelten Verh&ltnisse Clinton F. H. 111 p. 330 £f., der mir nur die chronologische Autorit3,t des Makkab&erbuchs, wohl zu merken wo es sich um die positiven Jahresdaten handelt, su nnterschHtzen scheint.

ROMISCHE SENATUSCONSULTE BEI lOSEPHUS. 109

Numenius und Antipater gefiihrte Gesandtschafb mit der werthvoUen Ehrengabe eines schweren goldenen Schildes nach Rom (und bei der Gelegenheit auch nach Sparta^^)) abging; in Rom die Bewilligung des nachgesuchten Freund- schaftsbilndnisses erreichte und zugleich diplomatische Schutz- und Empfehlungsbriefe an die ostlichen MacUte empfing, im J. 174 aber wieder nach Judaa zurUckkam. Es ist unbe- greiflich, wie man an der Namengleichheit dieser Gesandt- schaftsfUhrer mit denen unter lonathas Anstoss nehmen und daraus einen Yerdachtsgrund entlehnen mochte, da doch ge- rade im Gegentheil nichts natQrlicher war und zweckmas- siger sein konnte^ als dieselben Manner; die erst wenige Jahre vorher dieselbe Reise unternommeu und einen vollig ahnlichen Auftrag mit Gliick ausgefiihrt hatten^ jetzt als wohlerfahrene Unterhandler auch mit der neuen Sendung zu betrauen. Vgl. unten Anm. 12.

Was aber die Zeitberechnung der ganzen Reise im nahern 595 betrifft, so bieteu sich zwar an und fiir sich vorlaufig von dem 'Consul Lucius^ noch ganz abgesehen verschiedene Moglichkeiten dar, um dieselbe auf drei nacheinander fol- gende Seleucidenjahre zu vertheilen: (auf welche Moglich- keiten ich mich hier^ um nicht zu weitlaufig zu werden^ nicht weiter einlasse;) aber eine Combination stellt sich als die wahrscheinliche heraus. Der 'Monat EIuI' (Makk. 14, 27) hat nach dem oben erorterten mit dieser Frage gar nichts zu schaffen; vielmehr haben wir nur festzustellen, dass nach der dem ersten Makkabaerbuche zu Grunde liegenden Rech- nung^^) das Seleucidenjahr vom April des einen romischen

10) Dies doch wohl erst auf der Ruckreise, wie das erste Mal; gewiss wenigstens, wenn etwas darauf zu geben ist, dass nnter den Adressaten des Consul Lucius 15, 23 anch die Spartiaten selbst ge- nannt werden, da doch ein Schreiben an diese keinen Zweck gehabt h&tte, wenn mit ihnen die Gesandteu schon vorher ihren Vertrag ab- geschlossen hSLtten.

11) S. Ideler'8 Handb. d. Cbronologie I p. 447 f. 533 f.; vgl.p.430, irad in Betreff der gemeingiiltigen Rechnung p. 452. [Hinsichtlich dieser verwickelten Fragen muss ich mir hier versagen auf anderwei- tige Besprechungen neuerer Zeit einzugehen, wie auf die von Clinton III p. 371 ff., gegen den Ewald p. 56Gf. Anm.; von Wieseler so-

110 EINE UERICIITIOUNG DER KEPUBL. CONSULARFASTEN.

Jahres bis incl. Marz des iiachstfolgendeii reichte, wonach sich nachstehendes Schema ergibt:

171

172

173

1 I

Apr. Dec. Jan. Marz \ ^^ . Apr. Dec. J Jan. Marz Apr. Dec. Jan. Marz \ ►r. Dec. )

1]

174 ( API- [ Jan. Marz \

Apr. Dec. I

615

616

175

I

617

Jan. Marz

139 Wenn also die Gesandtschaffc etwa im Marz 615 von Judaa 138 aufbrach und im April 616 wieder heimkehrte (um die aller- knappsten Termine zu wahlen), so wird beiden Makkabaer- daten ihr Recht, und liegt Spielraum genug dazwischen fur die Anwesenheit in Rom und die Erwirkung eines gUnstigen Senatsbeschlusses. Selbst eine mehr als einjahrige Dauer der Reise aber hat nichts befremdliches, wenn man sich er- innert, dass es schon frQher hiess TroXXf) ccpobpa i\ dboc, und dabei theils die Schwerfalligkeit damaligen Seeverkehrs flber- haupt; theils den weitern Aufenthalt in Sparta in Anschlag bringt, liberdies auch als wahrscheinlich annimmt; dass die 696 Gesandten an denjenigen Punkten; bei denen sie doch einmal auf ihrer Heimkehr vorbeikamen, werden angelegt und die in Rom empfangenen Depeschen an ihre Adressen im Ori- ginal abgegeben haben^ statt sie erst mit nach Judaa zu nehmen und von da verschicken zu lassen.

Dass dem allen aber wirklich so war, das lasst sich nun durch anderweitige Beweismittel in liberraschender Weise darthun. Wenn oben als auffallig der Umstand bezeichnet

wohl in der Chronolog. Synopse der vier Evangelien (Gotha 1843) p. 451 ff. als in Herzog^s theol. Beal-Encyklop3.die I (Hambnrg 1854) p. 159; von Hitzig ziun Buch Daniel (Leipzig 1850) p. 225, w^omit za vergl. Grimm zam 2ten Makkaba^rbuche (ebend. 1857) 13, 1 p. 18G. Ich begnQge mich mit der einfachen Bemerkung, dass ich nicht ohne Grtlnde an der ira Text befolgten Rechnnng festhalte.]

RftMISCilE SENATUSCONSULTE BEI tOSEPHUS. 111

wurde^ dass das Simonische BiindnisS; dem das Makkabaer- buch zwei Kapitel widmet; von losephus nur mit einer fliichtigen Erwahnung von sechs Worten abgethan wird, so ist es derselbe losephuS; der, nur versteckter und unbeab- sichtigter Weise, an einer andem Stelle eine liberaus werth- YoUe Erganzung dieses Gesandtschaftsberichtes gibt. Es ist in Buch XIY, wo er, mit seiner Darstellung schon mitten in den Caesarischen Zeiten und dem Hohenpriesteramt des Hyrkanus II (683— -714) stehend, Kap. 8, 5 erzahlt; wie 71—40 diesem (im J. 707) auf sein Ansucheu von Caesar die Wie- 47 deraufrichtung der durch Pompejus zerstorten Mauem Jeru- salem's gestatt^t worden sei; und zwar mittels eines von Caesar bewirkten formlichen Senatsbeschlusses, der nach sei- nem vollstandigen Wortlaut, mit allen Curialien, mitgetheilt wird. Es wird niitzlich sein, denText des Autors vor Augen zu haben:

^TTiTp^TTei bi (KaTcap) Kai TpKaviu id ttic TtaTpiboc dvacTficai T€ixn TauTTiv aiTncaiLi^viu Tfjv xdpiv ^prjpiTTTO tdp TTo|UTniiou xaTapaXovTOC' Kai TaOT* dTriCT^XXei toTc uTrdToic eic 'Pu)|litiv dvaTpdqiai iv Tip KaTreTUiXiiu. Kai t6 T€v6|Lievov u7t6 tiic cut- 5 kXiitou b^TMa toOtov ?X€i t6v tp^ttov —- «Acukioc OuaX^pioc «AeuKiou ui6c CTpaTTiT^c cuvepouXeucaTo t^ cuTKXr|Ttu elboTc €A€K€)LiPpiaic iv Ttjj TTic '0)Liovoiac vaiu. Tpa^oiLievuj tiu b^T- «^OTi Trapncav Acukioc Kujttwvioc Acukiou ul6c KoXXiva Kai * «TTaTTipioc [* ui6c] Kupiva. Trepi u)v 'AX^Savbpoc (vielmehr

10 «'AvTiTraTpoc) Idcovoc kqii Nouiurivioc 'AvTidxou Kai 'AX^Hav- «bpoc AwpoG^ou 'loubaiwv TTpecpeuTai, dvbpec dTaOoi Kai cu)li- «^axoi, bieX^x^ncav dvaveouiuevoi Tdc TTpouTTTipTiLi^vac 7Tp6c «*Puj|LiaiQuc x«piTac Kai qpiXiav, Kai dcTTiba XP^cfiv cu|upoXov €Tf\c cu)Li|uiaxiac t^vo)li^vtiv dvriveTKav dTr6 xP^cifiv iuupidbuiv

15«TT€VT€, Kai TP<iMMCiT' auToTc i^Hiwcav boOfivai Trpdc t€ Tdc «auTovofiou^^vac TrdXeic Kai TTp6c touc paciXeTc uTrtp tou Trjv «T€ x^pciv auToiv Kai touc Xi|Li^vac dbeiac TUTXciveiv Kai ^r\hkv «dbiKeTcGar ibole cuvO^cOai qpiXiav Kai xapiTac TTp6c auTouc, «Kai Scuiv dberjGricav tuxcTv TaOT* auTotc TrapacxeTv, Kai TfjV 597

20 «KOfiicOeTcav dcTriba Trpocb^HacGai.» TaOTa ^t^V€to ^tti ^YpKavoO dpxi€p^ujc Kai dOvdpxou, ?touc dvdTOu |litiv6c TTav^-

112 EINE BERICHTIGUNG DER REPUBL. CONSULARFASTEN.

fiou (richtiger wohl TTavniLiou). Woran sich dann das eben- falls zu Gunsten der Juden erlassene Psephisma der Athener anschliesst.

Mit Uebergehmig alles ganz nnerbeblichen sind nnr wenige Varian- ten za notiren ans: Ambrosianus F. 128 snp. saec. XI XII, Lei- densis hibl. publ. Gr. 16. J saec. XI, Yat. Palatinns 14 saec. X, Regius Parisinus 1420 saec. XV (mit grossen L^cken in XIV, 10), Vossianus Leid. Gr. F. 26 saec. XII, deren Collationen mir zu Ge- bote stehen 2. ^pfipiirro Bekker. fppiiTTo die Hdss. diruta

iacehant die lat. Uebersetzung ydp ALV. ydp ^rt PR. nam

adhuc Uebers. 3. TaOr' ALV. raOra P. toOto R 6. crpa-

tiit6c] consul Debers. : s. Anm. 16 8. KoXXWa . . . Kupiva] In allen

Trihusbezeichnungen schwanken und wechseln die Hdss. durchweg zwischen den drei Schreibnngen koXX(v(][ xoXXtva und dem seltsamen KoXXivd. Da die Inschriften, meines Wissens ausnahmslos, ein lota adscriptum nicht haben, wie es denn schon ih dem SC. Lutatia- num de Asclepiade etc. CEPriA und TTOTTAIXIA [und in dem This- bllischen OATGtviA] heisst, so ist mindestens, wo es sich um alte Documente handelt, diese Sohreibung entschieden festznhalten. Man behandelte eben im Griechischen diese Ablativformen als Indeclina- bilia und hrauchte sie adverhialiter, wie das schon Becker im Handbuch II, 2 p. 408 richtig bemerkte 9. 'AXdSav&poc] s. Anm. 12 13. Kal Tf^v (piX(av die Hdss. 14. xp^cuiv jiiupidbujv it^vtc] ^n- quaginta milium soUdorum Uebers.; s. o. p. 593 [107] und vgL Grimm zu I. Makk. p. 211 f. 225 15. Trp6c tc Tdc. . .Kai Trp6c touc fi.] iTp6c T€ tAc. . .Kal irpdc p. LR. irpdc tcic. . .Kal irpdc p. A. irp6c Tdc. . .kuI p. P V. 7rp6c T€ Tdc . . . Kul Touc p. ein Munchener Exerptencodex (dessen Nummer ich jetzt nicht wiederfinde: TTcpi Trpccp^wv dGvuiv irp6c ^w- |Lia{ouc u. 8. w.) p. 266^ 16. Tf|v t€ ALB. Tf|v PV, auch Mon.

17. ^r]htv APV. jiin^^va LR 18. ^bole P. 16. oOv AV. placuit igitur Uebers. ib. bi LR. ib. T^p Mon. 21. ivdTou] s. Anm. 15

Wie? fragt rnan sich nach Durchlesung dieses Acten- stQcks ganz verdutzt; das soll der Bescheid sein auf ein 6e- such, die geschleiften Stadtmauern wieder aufbauen zu diir- fen? wovon ja in dem ganzen Schreiben auch nicht eine Sylbe steht, wohl aber dagegen eine Menge anderer, uns bereits wohlbekannter Dinge! Unter diesen ist ea nur die Wiederkehr derselben Gesandtennamen Antipater und 5j)8 Numenius ^^) und ihrer Vater lason und Antiochus, denen

12) An dem Namen 'AX^Havbpoc nimmt Scaliger keinen Anstoss, obwohl es doch nnr die offenbarste Verschreibung fiir 'AvriTraTpoc ist.

ROMISCHE SENATUSC0N8ULTE BEI lOSEPHUS. 113

wir bereits ein Dreivierteljahrhundert frtiher miter^Ionathas begegneten^ wodurch sich schon Scaliger Animadv. in Chron. Eus. p. 157 ed. alt. zu der Y®'^'^'^*'^^? bewogen fand, das ganze Senatusconsultum sei bei losephus an falsche Stelle gerathen und gehore nicht in die Zeiten des Hyrkanus II, sondem in Folge einer, in ihrem Ursprunge leicht begreif-. lichen, Verwechselung in die des (loannes) Hyrkanus I, Si- mon'8 Nachfolgers (619—647), in denen allerdings Numenius 136—107 und Antipater recht wohl noch am Leben sein konnten. Welche Vermuthimg denn Krebs mit vielem Eifer weiter zu begrflnden versucht hat. Aber hier machte Scaliger^s Scharfblick zu friih Halt. Hatte er aufmerksamer beachtet, dass wir ja hier dasselbe Ehrengeschenk eines kostbaren gol- denen Schildes, dieselbe Zusicherung des romischen Schutzes, dieselben Schreiben an die ^aciXeTc und 7t6X€ic mit der Auf- forderung zum Friedenhalten vor uns haben wie im Makka- baerbuche, so hatte ihm kein Zweifel bleiben konnen, dass uns bei losephus Qberhaupt kein nachsimonisches ActenstUck, sondem geradezu das dem Simon selbst ertheilte Senatus- consult erhalten ist. ") Wenn man hiergegen von einer 699

entstanden aus dem gleich nachfolgendea *AX^Sav&poc AuipoG^ou. Die- sen 'AXdSavbpoc aber liegt es nahe in dem Vater des 'AiroXXibvtoc 'AXcHdvbpou wiederznerkennen, der nach loa. XIII, 9, 2 und XIV, 10, 22 wenige Jahre sp^ter, in Gemeinschaft mit andern Begleitem, fiir die ziin^hst folgenden Gesandtschaftszwecke des Hohenpriesters loannes Hyrkanns I verwendet wurde. Vergleicht man damit die zweimalige Entsendung des Numenins nnd Antipater, so sieht man leicht, wie ab- sichtlich immer auf eine gewisse ContinuiiAt in. der Wahl des Gesandt- schaftspersonals Bedacht genommen wurde. Bei der Beharrlichkeit flbrigens, mit der sich in derselben Familie dieselbe Namengebung zu erhalten pflegte, dfirfte als ein Nachkomme wiederum der 'AX^Sav&poc GcoMpou in Anspruch zu nehmen sein, der nach los. XIV, 10, 10. 12 im Jahre 710 dem Hjrkanus II als Gesandter diente, da ja die Iden- 44 tit&t solcher Namenvarianten eine bekannte Erscheinung iat. [Ein Bchlagendes Beispiel gerade fCir Au}p66€oc und 0€6&ujpoc gab ich Opusc. phil. I p. 662.]

13) Gewiss w&re dies auch Scaligem nicht entgangen, wenn er in einer eigenen Bearbeitung des losephus auf diesen Punkt zurQckge- kommen w&re: ein Vorhaben, auf welches 'das von Scaliger durch- corrigirte Handexemplar des losephus' bei Bernays 'J. J. Scaliger'

FR. RITSCHFLII OPVSCVLA V. 8

114 EINE BERICHTIGUNG DER REPUBL. CONSULARFASTEN.

schwer b^greiflichen Fahrlassigkeit des losephus gesprochen hat (vgl. Grimm p. 227), so ist vorweg entgegenzuhalten, dass allem Anschein nach, um, nicht zu sagen ganz augen- scheinlich, der ganze spatere Theil der losephischen Archao> logie nicht zu einer abschliessenden Redaction gelangt ist, sondern grossentheils nur eine unverarbeitete oder nicht ge- nug verarbeitete Zusammenstellung angesammelter Materia- lien darbietet, vielleicht nur von der Hand eines Amanuensis.^^)

p. 227 hindeutet. Ob dies etwa gar dasselbe Exemplar ist, von dem 68 bei Fabricius (im Anhang znm 2ten Bande des Havercamp^schen losephns p. 67*) heisst: 'losephi codex Graecus, notatus passim manu Scaligeri, fuit in Bibl. celeberrimi viri Conradi Sam. Schurzfleischii. hodie exstat Vinariae in Bibl. Serenissimi Gothani Ducis'? Mit klaren Worten spricht die Scaliger'sche Absicht aus Casaubonus in den Exercitationes ad Baronii Annales I, 34 p. 140 (ed. Gen. 1655), wo er, von den 'vetustissimis exemplaribus quae in Regis Christianissimi Bibliotheca servantur' (man sieht nicht recht, ob auch des griechischen Textes oder bloss der lateinischen Uebersetzung des 'Kufinus') spre- chend, deren Collation er mit Caroli Labbaei MithQlfe bewirkt habe, hinzufiigt: 'quum id a nobis Illustrissimus Scaliger petiisset de edi- tione nobilissimi scriptoris tum cogitans: qnam immatura viri divini mors Reip. literariae invidit. Tum igitur ex unius aut alterius libri contentione didici, quod dudum eram suspicatus, hodiemis losephi libris nihil depravatius posse.inveniri: de quo tamen ne per somninm quidem tot interpretes videntur cogltasse.'

14) Wie es sich des nSiiem damit verh&It, darQber l&sst sich vor einer umfassenden und durchgreifenden Untersuchung der handschrift- lichen Ueberlieferung der Archaologie, wofiQr es noch an den aller- ersten AnflUigen fehlt, gar nichts sagen. Sehr merkwurdig ist in dieser Beziehung der Bericht des Emer. Bigot in einem Briefe vom J. 1669, der sich findet in 'Thomae Reinesii et lo. Andr. Bosii Epistolae mu- tuae, ed. lo. Andr. Schmidius' (lenae 1700) p. 381 f.: woraus ich das HierhergehOrige buchst&blich wiederhole: ^Les dis premiers livres des Antiquites i'avois conferes avec cet excellent Ms de la bibliotheque Royale, dont parle Casaubon dans les exercitations oontre Baronins. Pour les dis autres ie n'ai trouv^ aucun bon Ms, tous les Mss. que i'en ai v(\8, ^tant si differens de Timprim^ qu'il est absolument imposaible de les conferer. Tai autrefois cru et ie le crois encore, que losephe a publi^ deus fois les Antiquites. La premiere fois elles contenoient le texte des dis premiers livres, comme il est dans les imprim^, et les dis deraiers tels que le representent les Mss que i*ai vus. La se- conde edition devoit etre des dis premicrs livres tels qu^ils sont dans ce ms du Roy, et les dis derniers tels qu^est Tedition d'a present: tel-

ROMISCHE SENATUSC0X8ULTE BEI lOSEPHUS. 115

Den schlagendsten Beweis dafUr haben wir sogleich an dem eoo Conglomerat verschiedenartigster Senatsbeschliisse und son- stiger Decrete und Psephismen; die im lOten Kapitel des XIV. Buches ohne alle Ordnung zusammengehauft sind. Und von diesen steht eines, um dies im Vortlbergehen zu be- merken; sogar in der eugsten Beziehung zu demjenigen SC, welches an die Stelle des falschiich in Eap. 8 eingeriickten gehorte uud verloren gegangen ist: namlich das Decret des Caesar von 707 in §5: fdioc Kaicap uTraTOC Td Ti^iLiTrTov fKpiV€ 47 TouTouc ^xexv m\ Tcixicai t^v 'kpocoXuiniTaiv 7t6Xiv Kai KaT^X^iv auTTiv *YpKavdv 'AXeEdvbpou dpxiepea loubaiuiv Kai dOvdpXTiv, ibc fiv auToc Trpoaipf^Tai u. s. w. Denn ?KpiV€ wird doch nur kurzer Ausdruck sein fiir das was anderwarts bOT- paii cuTKXrJTOu lKpiV€ 10) heisst. Eine Sache fUr sich, aaf die hier nicht weiter einzugehen, ist eS; dass das to 7T^)Li7rrov nothwendig falsch ist, wofUr es nicht sowohl, wie vermuthet worden, to Tpiiov, als vielmehr wohl Td b€u- Tcpov heissen musste. ^^)

lement qoe rimprim^ d*^ presens seroit en partie de la premiere edi- tion et en partie de la Beconde. Cens qni ezamineront les Mss ne pourront pas etre d'an antre sentiment.' Wird es sich aQch mit dem Gnmde der betr. Differenzen nnstreitig anders verhaiten als nach Bi- gofs nnannehmbarer Hypothese, so wird doch die troBtiose Beschaffen- heit der handschriftiichen Ueberliefernng best&tig^ theils dorch des CasanbonnB in Anm. 13 mitgetheilte Aensserungen , theiis durch die Angaben des Herausgebers der Editio princeps (Basii. 1544) Amoldus Peraxylus Arienius, die man l>ei Fabricius a. a. 0. p. 64^ nachlesen kann. Aus ihnen, in Yerbindung mit andem Indicien, iasst sich ent- nehmen, dass ein Hauptgewicht auf die Unterscheidung voiist&ndi- ger und epitomirter Hdss. zu iegen sein wird. Ais einen Codez der Epitome kenne ich den Parisinus n. 1424 saec. XIU ezeuntis.

15) Fehier in den Zahien sind begreiflicher Weise nichts seltenes im losephustezte. So ss. B. wenn man XiV, 8, 5 zwischen nnserm SC. und dem daran geschiossenen Athenerpsephisma iiest: TaOra ^t^vcto ^iri TpKOvoG dpxt€p^uic Kal ^Ovdpxou ^touc ivdTOu jliiiv6c TTav^iiAou. Es hat dies nat&iich nichts gemein mit dem Datom des faisch eingeschai- teten SC, sondem geht anf die vorhergehenden, in die Zeit von Cae- sar^s Anwesenheit in Syrien (707) failenden Geschichten, wozu auch 47 der Monat Panemos Juni und Juli) so trefflich wie mdgiich passt. Nun setzt aber losephus selbst XI7, i; 2 den Regierongsanfang des HTrkanuB mit ausdrtlcklicher Nennnng der rdmischen Consuln in 685: 69

8*

116 EiNE berichtigi:ng der republ. consularfasten.

601 Fiir die chronologische Fixirung unseres Senatusconsul- tum gewinnen wir nun zwar zunachst wenig aus dem Wort- laut bei losephus. Dass der unmittelbar nach dem SG. er- wahnte Monat Panemos (= Juli) mit demselben gar nichts gemein hat, sondern vielmehr zu dem vorher Erzahlten ge- hort, ist an sich klar, wenn er nicht gar in Folge einer durch die falsche Einschiebung veranlassten Verwirrung erst aus dem Anfang des athenischen Psephisma hieher verschla- gen ist. Das Datum der Idus des December aber, an denen der Prator L. Valerius, Sohn des Lucius, den be- ziiglichen Vortrag im Senat hielt was hilffc es uns, wenn uns doch dieser Prator sonst ganz unbekannt ist? Mag es immerhin derselbe Mann sein, den wir als L.Valerius Flac- 131 cus im J. 623 als Consul finden*^), so konnte er darum doch

47 von wo es bis 707 nicht 9, sondem 22 Jafare sind. Und wenn vollends

69 71 statt 685 vielmehr 683 als Ausgangsponkt genommen wird, wie es

oben im Texte wiederholt geschehen ist (n3>mlich gleich vom Tode der

Alexandra an gerechnet), so brauchen wir sogar 24 Jahre. Wollte man

aber etwa von der Wiedereinsetzung des Hyrkanns durch Pompejus

63 =691 datiren, so w&ren das doch immer 16 Jahre. Da mit dem Zahl- zeichen 6' weder tg' noch Kp' nooh k&' &u88ere Aehnlichkeit haben, so ist schwer zu sagen, ob hier ein Fehler der Abschreiber vorliegt oder eine von den vielen NachHLssigkeitssunden des Autors selbst. Ewald a. a. 0. IV p. 386 Anm. denkt an eine Verwechselung von Hjrkanus und Simon , bezieht also das TaOra ^t^vcto . . . ^touc ^vdTou wirklich auf das unmittelbar voranstehende Senatusconsultum: auf welchem Wege wir aber noch weniger fiber die Schwierigkeiten und vor allem Qber die Neunzahl selbst hinwegkommen.

16) Auf diesen Consul L. Valerius Flaccus (L. f.) wQrden wir so- gar geradezu gefCihrt werden als den Veranlasser unseres SC, wenn auf die Ueberlieferung der alten lateinischen Uebersetzung , sei es des Rufinus oder des Cassiodorus, deren Alter allerdings tlber das unserer griechischen Codices weit hinausreicht, etwas zu geben w&re: denn darin liest man Lucius ualerius lucii filim consul. (Ich benutze deren Text nach den beiden Milnchener Hdss. des 12— 13ten Jhdts Cod. lat 4510 und 17404, aus denen mir Abschriften der betr. Stucke vorliegen: obwohl es allem Anschein nach nur eine Epitome ist, die sie enthal- ten.) Dass aber darauf gar kein Verlass ist, erhellt daraus, dass die- selbe Uebersetzung auch XI II, 9, 2 Odvvioc MdpKou ul6c CTpaTiiT<^c mit Fannim marci filius consul wiedergibt, w&hrend es doch einen Consul Fannius M. f. uberhaupt nie gegeben hat. [Sehr m5glich, dass beide Ueberlieferungen zn combiniren und als das UrsprClngliche anzusehen

BOMISCHE SENATUSCONSLLTE BEI lOSEPHUS. 117

ebenso wohl 614 oder 616 wie 615 die Pratur bekleiden. Und hier ist es denn nuU; dass uns der ^Consul Lucius' des Makkabaerbuchs den erwfinschtesten Ausschlag gibt.

Diesen Consul Lucius nachzuweisen hat man sich be- greiflich von jeher weidlich abgemUht. Man begegnete in ienen Zeiten einem L. Caecilius Metellus, einem L. Furius

. 142

Philo, aber jenem in 612, also zu friih, diesem in 618, also lag zu spat. *') Desto mehr ansprechen musste ein gerade in ^ die Mitte zwischen beide fallender L. Calpurnius Piso vom J. 615. Aber seit langer Zeit schon gab man diesen 139 wieder auf, weil sein Pranomen ja gar nicht i., sondern Cn, sei: ein Entscheidungsgrund, dem sich auch Grimm p. 224 unterwarf. Allerdings fahrt ja diejenige Quelle der Consu- larfasten, die allein das Pranomen gibt, Cassiodor, als die Consuln des J. 615 auf Cn. Piso et M, Popilius, Aber dem steht ein klares Autorenzeugniss gegenQber: das des Yalerius Maximus (genauer seines treuen Epitomators lulius Paris, dem wir die Erhaltimg der betr. Kapitel allein verdanken), bei dem man I, 3, 3 liest: 'Cn. Cornelius Hispallus praetor peregrinus M. Popilio Laenate L. Calpurnio cos. edicto Chal- daeos citra decimum diem abire ex urbe atque Italia iussit

idem ludaeos, qui Sabazi louis cultu Bomanos inficere

mores conati erant, repetere domos suas coegit.' Aber, hore ich sogleich entgegnen, gerade aus dieser Stelle wird ja immer und immer wieder das Pranomen Cn, citirt. Ja, aber seit wann denn? Ueber 60 Jahre seit Aldus (1503^®)) las man in mehr als 80 Textesdrucken iiichts anderes als L. Calpt(miOy als zum ersten Male in des Steph. Pighius Ant- werpener Ausgabe von 1567 Cn, Calpurnio erschien und nun in allen folgenden Ausgaben haftete, bis erst die neueste

istcTpaTiiYdcOTraToc: nach dem Sprachgebrauche und in dem Sinne, den kdrzlich Mommsen Ephem. epigr. 1872 p. 225 f. erOrtert hat.]

17) Wofern dieser Furius Philo wirklich das Pr^nomen L. und nicht vielmehr P. fahrte, wie bei Cassiodor. [Vgl. jetzt dardber Henzen im C. I. L. I p. 446.] Ihn nahm iibrigens Grotius an im Makkab&er-Commentar, aber ohne n&here Untersuchung.

18) S. Sber diese Jahreszahl die genaue Auseinandersetzung in Schweig^r'8 Handbuch d. class. Bibliogr. II p. 1104 f.

118 EINE BERICHTIGUNG DER REPUBL. CONSULARFASTEN.

Zeit zu L, darum zurQckkehrte ^*^); weil dieses die mittler- weile von A. Mai aus dem alten Yaticanus yoUstandig pu- blicirte Epitome gab. Lediglich also des Pighius Eigenmach- tigkeit hatte das[Cw. stillschweigend eingeschwarzt (denn in den angehangten ^Annotationee' sagt er kein Wort davon), und zwar nur durch willkiirliche Uebertragung aus Cassio- dor, wie das auch seine eigenen Worte in den ^Annales' II p. 487 deutlich genug erkennen lassen.*^) 603 Gibt es nun an sich durchaus keinen zwingenden Grund,

iu der Differenz zwischen Cassiodor und Valerius Maximus von vorn herein gegen den letztern Partei zu nehmen und uns auf Seiten des erstern zu stellen, bei dem es ja auch sonst an Irrthiimern, gerade auch in den Vomamen, nicht fehlt, 80 lasst die so augenscheinliche Congruenz der Angabe des Valerius M. mit dem Consul Lucius des Makkabaerbuchs, 140—188 dessen Amtsjahr nothwendig in die Jahre 614 616 fallen musS; die Entscheidung kaum zweifelhaft; dass ein

Lucius Calpurnius Piso

139 Consul des J. 615 war. *^) Und mit diesem Ergebniss

19) Eempf in seiner Aosgabe freilich nicht ohne die ausdrilckliche Verwahrung: 'in Calpurnii praenomine erratum est; consentiunt enim Valerii exempla (.^) cum Paridis cod. Vat. de Lucio, qui in fastis {?) Gnaeus vocatur.'

20) 'Consules afferuntor in Graecis tabulis Laenas et Piso; in Cassiodoro et Mariano Scoto Cn. Piso et M. Popillius: at Valerius Max. lib. primo cap. tertio M. Popillium Laenatem et L. Calpumium ho8 Consulos nominat; sed mendum librarij suspicor in Calpur- nij praenomine, quem alij Cneum Calpumium vocant.' [Dass Ma- rianus gar nicht in Betracht k5mmt und kein zweiter Zeuge neben Cassiodor ist, wissen wir seit Mommsen's Darlegung alle. •Uebri- gens liess auch Borghesi Oeuvres compL V p. 305 ^il Cn. Pisone console nel 615' ruhig passiren; desgleichen kfirzlich Mommsen in der Ephemeris epigr. 1872 p. 145.]

21) Seine Abstammung ist nicht nilher nachweisbar. Weder der 148 Sohn des L. Calpurnius C. f. C. n. Piso Caesouinus cos. 606, noch der 133 Vater des schon 621 das Consulat^^bekleidenden L. Calpuinius L. f. C.

n. Frugi kann er den geringen Jahresabsf^den nach fiiglich gewesen sein. Eher w3.re ldentitS.t mit dem erstgenannten denkbar, wonach die Liicke der Capitolinischen Fasten zu er^nzen sein wurde: L*CAL- PVliNIVS . C F . C . N . PISO . CAESONINVS IL Aber wenigstens be-

ROMISCHE SENATUSCONSULTE BEI lOSEPUUS. 119

stehen alle sonstigeu Umstaiide in so befriedigendem Ein- klange, dass wohl auch das letzte Bedenken schweigen muss. Als Pratoren fungirten in demselben Jahre: L. Valerius L. f. (cTpaiiiTOC bei losephus) ohne Zweifel als pr. urba- nus^ dem als solchem bei Yerhinderung der Gonsuln die EinfiihruDg der Gesandten in den Senat zukam^) und der jetzt deren Anliegen zum Yortrag und zu der Berathung im Senat bracht-e^ die zu einer gunstigen Beschlussfassung fiihrte; als pr. peregrinus (bei Val. Max.) Cn. Cornelius His- pallus, der wie durch eine Ironie des Schicksals einen Bruchtheil desselben jQdischen Volkes wegen des Versuchs einen fremden Cultus in Rom einzufUhren auswies uud in eai die Heimat zurUcktrieb. War die Gesandtschaft in den ersten Monaten von 615 ausgesegelt, so konnte es sich sehr 139 wohl fiigeu, dass sie^ nach langer Fahrt in Rom angelangt; wo damals schon der Numantinische Krieg genug zu sorgen gaby Wochen und Monate darauf zu warten hatte^ bis ihre Sache im December zur officiellen Verhandlung kam; imd ehe der ihnen gewordene Bescheid, ausserdem die zahlreichen Geleits- imd Schutzbriefe an die Fiirsten und Gemeinden des Ostens ausgefertigt wareu^ mochte dann leicht auch wieder so viel Zeit verstreichen, dass sie schwerlich vor Mitte des Jahres 616 wieder zu Hause eintreflfen konnten. Wenn 138 man aber Anstoss daran genommen hat, dass im Makkabaer- buche an der Spitze der den Gesandten mitgegebenen Schutz- briefe nur ein Consul genannt ist, so ist das so weit ent-

sonderes Verdienst oder Gliick des ManneB l^st sich nicht ftir die Wahrscheinlichkeit einer nach noch nicht 10 Jahren erfolgten Wieder- wahl Eum Consulat geltend machen: woriiber das N9.here bei Dru- mann GeBch. Roms II p. 61 n. 7. Wenn iibrigens in dem L. Cor- uelius Piso des J. 616 schon Norisius (1691) und Froelich (1744) ganz richtig den A€ukioc OTraToc wiederfanden, so folgten sie eben vor- pighischen Texten des ValeriuB Maximus. Nur ein flacher Einfall von Clinton F. H. III p. 382 war es, dass jener Acukioc f^lschlich m5ge uiraToc genannt und vielmehr nur cTpaTT]T<ic gewesen sein: wobei cr offenbar eben den L. Valerius L. f. des losephus im Sinne hatte.

22) Viele Belege s. in Becker^s Handbuch U, 2 p. 187, vgl. 403, und bei Rein in Pauly^g Real-Enc. IV p. 862.

120 EINE BERICHTIGUNG DER REPUBL. CONSULARFASTEN.

fernt ein Bedenken zu begriinden^^); dass es yielmehr einen neuen und schlagenden Beweis fiir die Glaubwiirdigkeit der Angabe abgibt. Dieses namlich darum; weil der zweite Con- sul nachweislich damals gar nicht anwesend war in Rom. Man hat sich ganz entgehen lassen, dass des Piso Amtscol- 189 lege Popillius Laenas gerade 615 dem Q. Pompejus im Ober- 138 befehl in Hispania citerior folgte und dass er ebenda auch 616 als Proconsul verblieb zur Fortftihrung des Numantinischen Kampfes: wofur die Belegstellen sammtlich aus Fischers Rom. Zeittafeln p. 134 f. zu ersehen sind. Die Beantwortung der miissigen Frage aber, wodurch es denn veranlasst sein mochtC; dass der nicht abwesende Consul sich durch den Prator vertreten liess, statt selbst deu Senat zu berufen, wird man uns ja wohl erlassen. /

Um schliesslich noch des Eusebius mit einemWorte zu

gedenkeU; so sind dessen hier einschlagende Ansatze durch-

aus unbrauchbar. Wenn Hieronymus Simon^s Gesandtschaft

136 in Olymp. 161, 1 = 618 (Arm. 161, 2) setzt, so mochte

605 man fast auf den Gedanken kommen, der Chronograph habe,

von dem ^Consul Lucius' des Makkabaerbuches ausgehend,

diesen in dem L. Furius Philo wiederzufinden gemeini Wenn

46 aber ferner bei demselben Hieronymus unter 01. 183, 3 = 708

zu lesen ist: ^Decretum senatus et Atheniensium ad ludaeos

mittitur, qui per legationem amicitiam postularant', so sah

schon Scaliger, dass diese Angabe der Verfasser lediglich

schopfte aus dem das romische SC. au falscher Stelle geben-

den losephustexte. Und da in der Armenischen Uebersetzung

23) Schon an und fiir sich nicht, da ja in der Vorstellang des Yerfas&crs nach Eap. S, 16 uberhanpt nnr ein Mann al\j&brlich an der Spitze des rOmischen Staates stand. Warum mEua aber in den Zeiten, auB denen die Materialien stammen, woraus das Makkab&erbuch zn- sammengeschrieben ward, nicht soll in Jud9A ein solches Gemisch von Wahrem, Ualbwahrem und Unwahrem uber Roms ZustSnde und Ge- Bchichte geglaubt haben, wie es uns in Eap. 8, 1 16 allerdings ent- gegentritt, gestehe ich niemals eingesehen zu haben, lange vorher ehe ich Ewald^B oder Grimm^s (p. 119) ^bereinstimmende AufiTasBung kennen lemte. Freilich soUte man dann auch die auf ganz gleichen FOssen stehende Senatorenzahl 320 in Y. 15 sUllschweigend auf sich bcruhen lassen.

ROMISCHE SENATUSCONSULTE BEI lOSEPHUS. 121

diese ganze Notiz fehlt^ so lage der Yerdacht nicht feni; dass wir es hier nur mit einer spatern Interpolation des ur- sprfinglichen Eusebiustextes zu thun hatten^ wenn nicht in jener ganzen Partie iiberhaupt eine sehr verktirzte Redaction des Armeniers zu Tage trate.

AUes Yorstehende mit geringen Veranderungen und wenigen^ meist durch Einklammerung bemerklich gemachten Zusatzen ist nur ein Ausschnitt einer schon vor awolf Jahren gefiihrten Untersuchung: *Romer und Juden in ihren intemationalen Beziehungen zur Zeit der Republik, vornehm- lich nach losephus': einer Untersuchung, die nur in Folge scKwerer Erkrankung nicht zum druckfertigen Abschluss kam. Gef&hrt wurde sie in Briefen an einen ftir diese Fragen sich speciell interessirenden Freund^ die noch vorhanden sind und vielleicht nicht unwerth waren, gelegentlich einmal voUstan- diger als in dieser Probe gedruckt zu werden. Nur einige chronologische Hauptresultate theilte ich daraus mit in Zu- satzen zu dem Bonner Proomium (Ind. schol. hib. 1860): ^ln leges Yiselliam Antoniam Comeliam observationes epi- graphicae '^ welche Zusatze erst in der Berliner Ausgabe des- selben Jahres (ap. I. Guttentag) p. XIII hinzukamen [jetzt wiederholt in Opusc. IV p. 441], eben deswegen aber auch zu Weniger Eennbuss gelangt zu sein scheinen. Und darum obwohl sie zunachst nur zum Erweise des Nebenpunktes dienten, dass die Senatusconsulte nie ohne Angabe von Zeit imd Ort gewesen seien**) sei es gestattet sie hier nach- stehend zu wiederholen. Nach Anfuhrung des SG. de Baccha- nalibus von 568, des nur wenige Decennien jiingem de Ti- ^^ burtibus*^), des in 676 fallenden Me Asclepiade Polystrato 7S

^*) Wirkliche leges nur mit dem Unterschiede , wie es scheint, dass die Ortsangabe voranBging, das Datam folgte.

*^ [Um das Ende des 6ten Jahrhanderts datirte ich dieses SC. (oder vielmehr dieses den Inhalt des SC. wiedergebenden Pr&torenschrei- bens) im Bhein. Mus. IX (1S53) p. 160 [Opnsc. IV p. 229] (wie an- deatongsweise sohon vorher Mon. epigr. tria p. 4. 7 and p. V [Opusc. rV p. 117. 121 und 166]) und P. L. M. £. Enarr. p. 41, w&hrend Mommsen

122 EINE BEMCHTIGUNG DEK RErUBL. C0NSULARFA8TEN.

135 Menisco', des Prienensischen von 619 im C. I. G. 2905 p. 572^^), fuhr ich dort fort wie folgt:

^Eandem rationem testantur apud scriptores servata exempla. Bis adscriptum est prid. kal. Octoh. in aede ApoUinis in Caelii ad Ciceronem epistula 1. VIII ad fam. 8 § 5 et 6: nihil enim in hoc genere discriminis inter senati consulta et auctoritat^s intercedit. Quattuor vel potius quinque exempla losephi Antiquitates ludaicae suppeditant; quae temporum ordine eo perscripta subieci 139 quem alio loco dedita opera firmabo. Anno igitur 615 u.c

L. Valerius L. f. praetor cuvepouXeucaxo Trj cuTKXrJTUj eiboTc A6K6|LiPpiaic iv tuj ttic 'Oinovoiac vaifi . . . teste losepho 133-131 XIV, 8, 5; anno circiter 621—623*) Fannius M. f.

praetor pouXfjV cuvrJTaTe irpo 6KTd) 6lbujv <t>6ppouapiujv 49 iv Ko|Li6Tiuj . . . XIII, 9, 2"); anno 705*) consulente L.

C. I. L. 1 p. 108 mit Visconti und Borghesi an der zweiten H&lfbe des TtenJhdts festhielt, wie auch Lange R5m. Alterth. II p. 367 (2.Au8g.). Neaerdings haben sich aof meine Seite gestellt Foncart 'Sdnatns- Conflulte inedit de Tann^e 170 avant notre ere' (Paris 1872) p. 25, Bacheler in Fleckeisen^s Jahrbtlchem Bd. 105 (1872) p. 568, und zu- letzt hat sich derselben Bestimmung auch Mommsen selbst ange- Bchlossen Ephem. epigr. 1872 p. 289.] 170 ^^ [Wozu seitdem noch das Thisb&ische von 584 gekommen ist

mit dem Eingang K6ivtoc Maivioc Tixou ul6c CTpaxnT^c t^ cuvKXr|Ti|i cuvePouXeucaTO ^v Ko^iCTiui Trp6 i^|Li€pOjv ^irrd €l6uiujv 'OicTiu^ppiuiv : hier aUerdings mit Voranstellung des Locals der Versammlung vor das Datum, aber bis jetzt als alleiniges Beispiel.]

*) [Die drei mit Stemchen bezeichneten Stvlcke fehlen B&mmtlich in Bardfs Liste der Senatstage im Hermes VII p. 15f.; nicht minder selbst das Prienensische.]

^^) Nothwendig in die Regierung von Simon^s Nachfolger loannes

135—107 Hyrkanus (619—647) fallend, gehOrt doch dieses SC. keinesweges dem

127—124 J. 627 oder 630 an, wie mit vielen Andem noch Hubner 'de senatus

populique B. actis' p. 67 (p. 623 in Suppl.-Bd. III der Fieckeisen^schen

133 131 Jahrb.) annahm, sondem ist aus unabweislichen Grfinden in 621 623

anzusetzen. Wozu es freilich noch ciner aus einem ganz andera Acten*

btQck zu entnehmenden ErgSnzung des hiBtorischen Zufiammenhangs

bedarf, sowie der Erkenntniss, dasB auch dieser Urkunde bei loBephus

eine mindestenB recht ungeschickte Stelle gegeben ist, abgesehen von

den Bonstigen UnzukOmmlickeiten seiner ganzen dortigen Geschichts-

erzahlung. Vgl. Anm. 31.

ROMISCHE SENATDSCONSULTE BEI lOSEPHUS. 123

Lentulo cos. iTpd btubcKa vel beKaTpiaiv KaXavbaiv 'Oktuu- 607 ppiujv, incertum quo loco, illud SC. factum, cuius per losephi XIV, 10 § 13—19 dispersa vestigia exstant*^); anno 44 710*) boTjiaTr cuTKXrjTOu, 8 i-fiveTo Tipo tt^vtc eiboiv <t)e- ppouapiiuv dv toi vail) 7r[Q 'Ojuiovoiac, rdioc Kaicap uTrfep 'lou- baiuiv ^Kpive e. q. s.: sic enim haec transponendo con- socianda sunt XIV, 10, 10^^); eodemque anno P. eos

^^ Gemeint ist das in dem Schreiben des PrMors C. Fannias C. f. (705) an die Koer XIV, 10, 15 nur erwahnte, die Befreiung der Juden vom Milit9>rdien8te betreffende SC: welchem Schreiben aber nach ausdrtLcklicher Angabe ((iTroT^TaKrai bi toi 6€6oTM^va) das SC. selbst als Anlage beigegeben war. Diese Anlage ist uns aber ioner- halb jenes Actenwustes, wenn auch in heilloser Zerstuckelung, mehr oder weniger verstflmmelt noch erhalten, und das sogar an drei ver- schiedenen Stellen : am relativ Yollst9,ndig8ten mit ausfiihrlichen Curia- lien in § 19; sodann schon luckenhafter in der ersten H^lfte des § 13 bis CaPaTtva, von wo an mit Titoc "Atnnoc CAt(Xioc? "A^iTnoc?) TCtou ui6c B6XP0C ein neues, obwohl eben dahin einschlagendes Document beginnt; endlich mit nur einfacher Angabe des Inhalts in § 16, aber hier mit dem Datum Trp6 bcKaTpiuiv KaXav6u)v *OicTwPp{u)v, w&hrend es § 13 Trp6 6(i)6eKa hiess, wovon eines oder das andere nur verschrieben sein kann: vermuthlich doch das letztere, da beKarpvSsv auch in dem einigermassen rftthselhaften ActenstCLck § IS wiederkehrt Lediglich ein abkQrzendes Verfahren ist es, wenn der actenma.88igen Formel 'L. Lentulus cos. senatum consuluit senatuique ita placuit' (oder ^hnlich) kurzweg substituirt wird A^vtXoc OTraToc clTre § 13, A^vtXoc OTraToc \i^€\ § 16, wofiir wiederum § 19 steht 6 A^vtXoc b6^\ia ili\v€fK€. Die grosse, um nicht geradezu zu sagen liederliche Freiheit, mit der diese SC. hier wiedergegeben werden, liegt auch darin zu Tage, dass das erstemal der Inhalt des Beschlusses vorausgeht, die Namen der Trap6vT€C (qui scribendo adfuerunt) erst nachfolgen, w&hrend in § 19 die um< gekehrte, richtige Folge eingehalten wird. Nicht minder auch darin, dass eigentlicher Senatsbeschluss nnd (pr^torische oder consularische) Notification desselben in der Fassung selbst durcheinander gemischt erscheinen. Wie es denn auch sonst noch vieles in diesen zersprengten Besten aufzuraumen und zurechtzustellen gibt.

**) Bei der uberlieferten Stellung des Satzes ^t^vcto . . . '0|Liovo(ac h&ngen ja diese Worte ganz in der Luft und entbehren aller Con- struction. Mindestens mQsste es doch heissen ^Y^veTo bi toOto t6 b^TMu . . . Was sollte aber dieser erzahlende Stil in einem officiellen Actenstuck? Der geschichtliche Zusammenhang ist kl9.rlich dieser: F. Id.Fehr. liess Caesar das SC. zu Gunsten der Juden fassen; Id. Mart. 8tarb er, ohne dass es zu dessen officieller Einregistrirung gekommen

124 EINE BERICHTIGUNG DER REPUBL. CONSULARFASTEN.

Dolabella M. Antonio cos. factum SC. Tfj irpd Tpiiwv elbojv 'ATTpiXXiiuv dv Tifi vaiu Tf^c 'Ojnovoiac ibidem testante losepho* u. s. w.

Diese damals. ohne Beweis hingestellten Satze hier aus- fiihrlicher zu begriinden; als es andeutungsweise vorstehend in ein paar Anmerkungen geschehen ist und weiterhin ge- schehen wird, wiirde tiber das eigentliche Thema des gegen- wartigen Aufsatzes allzuweit hinausgreifen. Auch habe ich mittlerweile Veranlassung gefunden^ einer jiingern Kraft^ die auch in orientalibus in einem bei classischen Philologen nicht gewohnlichen Grade ausgerfistet ist; eine voUstandige Bear- beitung sammtlicher romischer Senatusconsulte und sonstigen Decrete bei losephus als wiirdige und lohuende Aufgabe zu empfehlen, und habe Grimd zu der Voraussetzung, dass diese Arbeit, die selbstverstandlich ohne jede Kenntuiss sowohl meiner ungedruckten Untersuchungen als des vorliegenden Bruchtheils derselben ausgefflhrt wird, den Acta soc. phil. Lips. nicht zur Unzierde gereichen werde.*) Wie weit die beiderseitigen Resultate zusammentreflfen, bleibt abzuwarten. Es ist kein kleines Stiick Arbeit, das hier zu bewaltigen ist. Vor allem gilt es, das wiiste Actenfascikel denn so darf man es wohl bezeichnen , welches im lOten Kapitel des XIV. Buches ohne jede Ordmmg wirr durcheinander gewiir- felt ist, scharf zu sichten, um es fiir die beziigliche Zeit- geschichte noch ganz anders zu verwerthen, als es bisher auch nur annahemd geschehen ist. Es gilt, weit auseinander gerissene Stiicke richtig zu combiniren, falsch zusammen- geschweisste auseinander zu halten, liickenhafte als solche zu erkennen, mit Unrecht verdachtigte als wenigstens relativ, d. h. ihrem inhaltlichen Kern nach achte imd niitzlich zu verwendende Zeugnisse zu erweisen, imd so nicht nur auf die im Laufe der Zeit wachsenden internationalen Beziehungen zwischen Juden und Romern, sondern auch auf die politischen

war; ///. /(/. Apr. wurde deren Nachholung, d. h. Qherhaupt die Ratihibirung des ganzen SC. beBchlossen auf Antrag der Consuln P. Corneliua Dolabella und M. AntoniuB.

*) [S. Rhcin. Mub. XXIX p. 338 (unten p. 133) Anm. 1. C. W.]

BOMISCHE SENATUSCONSULTE BEI lOSEPHUS. 125

Zustande des Orients manches neue Licht fallen zu lassen. Mit der Behandlung der drei in ihrem vollstandigen Wort- laute, mit allen Curialien, erhaltenen romischen Senatuscon- sulte ist es nicht gethan: namlich des bei los. XIV, 8, 5 aus dem J. 615; des XIII, 9, 2 eingerttckten aus 621— 139 623 (Anm. 27. 31); des XIV, 10, 10 stehenden, welches 133-131 sich selbst unzweideutig durch die Consuln des J. 710 datirt, 44 go9 aus der Regierung des Hyrkanus II (683—714). Nicht nur 71—40 kommt dazu das mit unvollstandigem Wortlaut, jedoch mit einem grossen Theil der Curialien XIV, 10, 13 und 19 mit- getheilte aus 710 (Anm. 28); desgleichen das in moglichst 44 unauthentischer Fassung, aber mit erschopfender Wiedergabe des Inhalts erhaltene, welches in dem Pergamenerdecret XIV, 10, 22 steckt; sondem ausserdem noch eine Reihe einfacher Erwahnungen verschiedener b^TjuiaTa Tfjc cuykXi^tou, wie § 24. 25, deren genauere Beziehungen zu ermitteln und festzustellen sind. Ein ferneres Feld der Forschung bietet sodann, ausser den eigentlichen Senatusconsulten, die nicht kleine Zahl blosser Decrete dar^ n*amlich der Caesarischen^) oder den Caesarischen Zeiten angehorigen, in welche durchweg Licht und Ordnung und chronologische Bestimmung erst noch zu bringen ist, aber auch gebracht werden kann. Endlich nehmen ein besonderes Interesse die kleinasiatischen Psephis- mata in Anspruch. Unter ihnen obenan das eben erwahnte Pergamenische in §22, dessen ganze Stilisirung zwar wunderlich verwildert ist, ofter bis zur Unverstandlichkeit, voller Anakoluthien, auch offenbar mit einer starken Lucke zwischen KaOujc dberjGTicav und ttic tc PouXfic fi|iu»v, welches aber dennoch unverkennbar nach einem vorliegenden achien Original abgefasst ist, in dem freilich der von dem Ueber- arbeiter am Schluss hinzugefiigte Schnorkel von der uralten Abrahamsfreundschaft sicherlich nicht stand: man miisste denn annehmen, die Pergamener hatten dasselbe Motiv, das

^^ Diese CaeBarischen Decrete muss nar sehr oberfl&chlich ange- sehen haben, wer von ihnen sagen konnte: 'quae nemini emdito, at opinor, hodie frandem flEkcient. ' Und doch that das kein geringerer als F. A. Wolf, von dem man jene Aeassenmg nicht ohne ErBtaunen in einer Acmerkung za Saeton Caes S4 p. lOS liest.

126 EINE BERICHTIGUNG DER REPUBL. CONSULABFASTEN.

die jiidischen Gesaudten ihrerseits gebraucht^ aus Oourtoisie wiederholt. Aber weder mit den Pergamenischen Verhaltnissen lasst es sich in Einklang setzen^ noch fiir die romischen Be- ziehungen richtig verwertheU; wenn es nicht; mit Ausschluss

133 jeder andern Zeitbestimmung^ entschieden in das Jahr 621

134 (oder allenfalls 620) gesetzt und, wie schon Anm. 27 an- gedeutet wurde, in die engste Verbindung mit dem SC. in XIII, 9, 2 gebracbt wird. Und zwar, um es mit Einem Worte zu sagen, besteht diese darin, dass Hyrkanus I nicht bloss eine, sondern in seiner wachsenden Bedrangniss kurz nach- einander zwei Gesandtschaften nach Rom schickte: fiir wel- chen Nachweis es allerdings einer so eingehenden Vertiefung in alle Specialitaten der verwickelten jiidisch-syrischen Zeit-

610 geschichte bedarf , dass dies die schwierigste Partie der ge- sammten Untersuchungen (iber die losephischen Urkunden wird.*^) Indem ich die am Ende des lOten Kapitels zu-

^^) So lange man zam Ansgangsponkte den im Psephisma ge- nannten *Avt(oxoc 6 ^aciXcOc *Avti6xou ul6c nimmt nnd an ihm fest- 128 hHlt, ist es nnr m5g1ich an des Antiochns Sidetes (f 626) Sobn A. CjzicenuB zu denken, der abwechsehid und in stetem Eampfe mit 111 96 seinem Halbbruder A. Grypus Qber Syrien herrschte von 643 bis 658, also in der That gleichzeitig mit einem Hyrkanus (n&mlich H. I), was bei keinem andem Antiochussohne Antiochns zutrifft, der hier mdg- lich w&re; denn des A. Eusebes Sohn nnd Nachfolger A. Asiaticns f^lt ja (abgesehen von allem andem) schon daram weg, weil er in 69 64 den paar Jahren seiner Regiemng (685 690) wahrlich froh war, Ruhe und Thron fflr sich zu haben, und nicht daran denken konnte, sfch an den Juden zu reiben. Was aber der Ejzikener ihnen anthat, ist bei losephus Xni, 10, 1. 2 zu lesen; es k9mmt im Grunde nnr auf eine KdKU)cic und Tr6p6ncic Tf)c xuOpoic hinaus, nnd schliesst ab mit der fracht- losen Herbeirafung llgyptischer Hillfstrappen unter PtolemUrUS Lathyras, 106 kurz vor des letztem Verjagung durch die eigne Mutter im J. 648. AIso knrz vor diesem Zeitpunkte ware man hiemach versucht das SC. des Pergamenerpsephisma erlassen-zu denken. Aber (ganz abgesehen von der damals schon lHngst verlorenen Autonomie Pergamnms) sieht man nur etwas genauer zu, was eigentlich in dem SC. steht, so er- kennt man, wie sehr weit die Unbilden des Antiochus, gegen welche die Juden bei den R9mern Schutz suchten, nnd die Bewillignngen nnd Zusicherangcn der letztem hinausreichen Qber eine wenig erhebliche KdKuicic Tf^c T^c ; sie sind von der Art, dass jener Antiochus den Juden gegeniiber uberhaupt niemals in einer Lage gewesen ist, wie sie das

r5mische senatusconsulte bei iosephus. 127

sammengestellten Psephismen der Halikarnassier, Sardianer^ 6ii Ephesier fQr diesmal iibergehe, ebenso wie die der Delier und der Laodiceer in § 14 und 20, will ich nur noch in aller KQrze darauf aufmerksam machen, wie falsch seit Cor-

SO. Yoraussetzt. Trefflich passt dagegen alles auf den Antiochus

Sidetes, anf den sich das SC. bei los. XIII, 9, 2 bezieht. Die gegen

Antiochus gerichteten Bestimmungen beider SC. eriDnern durch die

grOsste Aehnlichkeit gegenseitig an einander und stehen in gleich-

m&ssiger Beziehnng zu dem Bericht des losephua in XIII, S, 3 liber

die Friedensbedingungen. Wenn sich diese drei parallel lanfenden

SttLcke nicht vollstajidig decken, so erkl^ren sich die Differenzen thcils

aas den verschiedenen, wenn auch sehr nahe zusammenliegenden Zeit-

pmikten, in welche die SC. fallen, theils ans der Fluchtigkeit des

losephus. Wie unvollst&ndig dessen Bericht Gber den Eampf zwischen

Antiochus und Hyrkanus in XIII, S, 2. 3 ist, zeigt die Reihe von, den-

Belben Eampf betreffenden Thatsachen, die in dero erst XIII, 9, 2

stehenden SC. mehr enthalten sind. Dieses selbst und die damit zu-

sammenh&ngende Qesandtschafb musste losephus, wenn er sie einmal

nicht in die Erz&hlung von XIII, S § 2 und 3 motivirend einarbeiten

woUte, wenigstens glcich nach § 3 anbringen, statt sie, als nur flber-

hanpt in dijB Qeschichten des Antiochus und Hyrkanus einschlagend,

ftiemlich gedankenlos erst XIII, 9, 2 anhangsweise nochzubringen. Je ge-

Hauer and scharfer man in alle Einzelheiten der Zeitverhaltnisse ein-

dringt was natdrlich fdr eine Anmerkung viel zu weit fOhren

^Cirde , desto einleuchtender wird es, dass die Worte dieses SC:

Td i|iiiXaq>iie^vTa (so mit Leid., B«g., nicht Hinq>icd^vTa; gesta der lat.

TJebersetzer) irapd t6 ty\c cvykkiyTOxj b^TMa, nur auf das im Pergamener-

peephisma enthaltene SC. gehen; was bliebe denn sonst auch dbrig

^ls an die Gesandtschaft des Simon von 615 zu denken, in welchem 139

^alle es doch allermindestens t6 TrpoToO y€v6^€vov b^YMa heissen

xnasste? Es liegt zn Tage: von den ersten rOmischen Befehlen (Pseph.

Perg.) nimmt Antiochus wenig Notiz; erst den in Folge einer zweiten

Cresandtschafb des Hyrkanns empfangenen fdgt er sich nnd schliesst

Trieden. Und beidemale ist es derselbe 'AtToXXi6vioc 'AXcEdvbpou, der

nach Rom geschickt wird. Einem »0 geschlossenen innem Zusammen-

liange und seiner zwingenden Ueberzengungskraft steht nun nur das

'AvTioxoc 6 paciXcuc 'Avti6xou ul6c im Pergamenerpsephisma ent-

gegen, muss aber eben dagegen fallen. Es ist eine, vermuthlich sehr

alte yertauschnng mit An^n^^P^o^ ^i<^^) n&mlich Demetrios Soter,

dessen Sohn der Sidetes war: sei es durch Abschreiberirrthum , oder

dnrch Yerwechselung desjenigen, aus dessen Feder die ganse nach-

l^sige Fassung jenes Psephisma stammt. Beilaufig bemerke ich,

dass in Niebuhr's El. hist. u. phil. Sclirifben I p. 251 die chrono-

logische Rechnung nm mehrere Jahre verschoben ist.

128 EINE BERICHTIGUNG DER REPUBL. CONSULARFASTEN.

sini das Athenische Psephisma in XIV, 8, 5 mit seinem Arehon Agathokles in Olymp. 163, 2/3 gesetzt wird, statt in 183, 2/3.»«) <U2 Eine reichlieh lohnende Emte verspricht schliesslich dem

Bearbeiter dieser Documente die nach Moglichkeit zu bewir- kende Herstellung ihrer Texte. Denn wie der gesammte Text des losephus, trotz der guten Namen neuerer Herausgeber, einer der verwahrlostesten ist, so sind es insbesondere die

'*) Corsini^s Fast. Att. IV p. 114 f. recht gedankenlose Zeit- beBtimmang beraht anf gar nichts anderm, als dass er bei Petavias gelesen hatte, das unmittelbar vorhergehende rdmische Senatascon- sultam gehOre nicht anter Hyrkanns II, sondem anter Hjrkanus I. Wenn aber doch das SO. nar ^lschlich in dieses Kapitel verschlagen ist, and wenn deshalb aach die daraaf folgenden Worte rauTa ^t^vcto ^Tri TpKavoO a. s. w., wio bereits oben erOrtert, auf das SC. gar keinen Bezag haben kOnnen, sondem ganz nothwendig auf das vor dem SC. erz&hlte, wirklich den Hyrkanas II betreffende gehen, so hat es doch nat&rlioh darchaas dieselbe Bewandtniss auch mit den Einleitangs- worten zu dem Athenischen Psephisma: iiOparo *6^ Kal irapd toO tuiv 'AOnvaiuAT bi]pio\) ti^&c TpKav6c u. s. w. Und zum Ueberfluss sagt ja 80 anzwe'deutig wie nur mdglich das Psephisma selbst, welcher Hjr- kanusgemeint ist: ^ircibi^ TpKav6c *AX€Hdv6pou dpxiepcuc Kal ^Ovdpxnc Tuiv *iouba{u)v u. 8. w. Die dem SC. vorangehenden Gteschichten sind aber die des J. 707 » 01. 183, 2/3. So sehr verfehlte hier auch Ewald a. a. 0. p. 457 Anm. das Einfache, dass er die Beantwortung der Frage, welcher Hyrkanus gemeint sei, Won der Zeitbestimmung der in der Urkunde angegebenen Athenischen Obrigkeit abh9.ngig' machen wollte. [Bloes Corsini^s vermeintlicher Autorit&t folgten auch Meier Comment. epigr. (Halle 1852) p. 79, Grasberger in Urlichs' 'Verhandl. der WOrzb. phil. Gesellschaft' (1862) p. 13, Dittenberger de ephebis Att. (GOtt 1863) p. 5, Westermann in Paul/s Beal-Enc. P p. 1476, wenn sie den aus einer Inschrifb des OiXicTiup I, 1 2 Inschr. 1, 1 «= *€<pim. dpx- n. 4097 ans Licht getretenen Archon 'Ata- 6oKXf)c, indem sie ihnindem 'At. des losephus wiederzufinden meinten, in 01. 162 ansetzten, w3>hrend der Wahrheit viel n^her kam K. Eeil im Rhein. Mus. XVIII p. 67 mit der ungefS.hren Bestimmung 47 40 V. Ch. Und diese Unbestimmtheit w&re sogar gerechtfertigt, wenn man, wiewohl ohne nSliem Anhalt, auch von dem Psephisma ann&hme, seine StelluDg bei losephus sei ebenfalls keine exacte^ sondern das- selbe, nur als unge^hr in diese Zeit gehdrig, anhangsweise von ihm nachgebracht. Uebrigens ist die Identit&t beider Agathokles an sich wahrscheinlich genug, wenngleicH nicht zwingend.]

RfiMLSCHE SENATUSCONSITLTE BEI lOSEPHUS. 129

Urkundenstticke, die von wenigstens zum Theil heilbaren Verderbnissen wimmeln, vor allem in den Personen- und Tribusnamen^ worin (namentlich XIV, 10, 10. 13 und 19) wahre Nester von Entstellungen stecken. Sind auch manche dieser handschriftlichen Ungethiime langst gebandigt, z. B. dpuipia = Ouexoupia, dpxiepeuc = 'epxieuc (schon von Cor- sini), TTrjioc = TTojuiTTriioc , cppoupioc TiauXou = Ooupioc AuXou, -um von Kleinigkeiten wie KapTtouvioc = KaXTioupvioc u. s. w. nicht erst zu reden, so braucht man doch auch jetzt noch fast nur aufs Gerathewohl hineinzugreifen, und die eviden- testen Emendationen fallen einem wie von selbst in die Hand. Z. B. wenn es XIII, 9, 2 heisst TTap6vT0C Aoukiou Mavviou AouKiou uioO McvTiva (jui^VTiva oder iuevTiva oder jievTivd die Hdss., wie vorber zum Theil juiaviou) statt tt. Acukiou MaXXiou AcuKiou uioO Tpo)LievTiva, wo der Tribusname schon von Becker Handb. II, 2 p. 408 wohl richtig so erganzt wurde, wahrend die Form MdvXioc fiir ilanlius nur Appian gebraucht hat, MdXioc nur auf spaten Inschriften vorkommt. (Die eine Mdnchener Hds. hat manlio, die an- dere manilio,) In dem fatuj 'PapiXiiu (papiXXiu) Pal. ^aTiXXiuj Leid.) Tatou utiu uTidTUj XIV, 10, 20 steckt natarlich 'PepiXuj, d. i. der Consul suffectus von 709 C, Caninius C. f. JRehihis 45 (vgl. § 10). Desgleichen § 21 in TTdTrXioc CepouiXioc TToTrXiou uWc rdXpac dvGuTiaToc vielmehr OuaTiac, namlich P. 5er- cis vili%is P. f. Vatia Isauricus, Consul 706. Dass die Tribus 48 Mevevia, woftir indess die Hdss. |uevTivia oder inevTTivia geben, § 10 vielmehr Mevrivia zu schreiben, bedarf kaum der Erinnerung**), so wenig wie dass XIII, 9, 2 Aoci8e'ou

^^) Nach dieser Analogie kOnnte man freilich aach in dem obigen H^iva oder ^cvrtva XIII, 9, 2 lieber Mevnvia als. [Tpo]|H€VT(va suchen, obwohl an hiesiger Stelle allerdings noch der kleine Unterachied des i in der Endung hinzutriti. Am schwersten zu erledigen bleibt ebenda fatou Ce^TTpujviou TTevvaiou uloO, wie zuerst Bekker hat drucken lassen statt des fatou der Valgate. Der Leid. gibt Trevv^ou, Pal. ttcv-

V

vaCou, Ambr. irevatou, Voss. irevndCou, beide letztgenannte mit tp« '^^^- vcoO am Rande. M5glich, dass hier Ausfall und Yerschiebung zusammen- gewirkt haben nnd noch ein drittes Redactionsmitglied (oder Beglau- bigungszeuge) genannt war, z. B. ein TT€[ck^]vvioc oder [ClTr^v(6)ioc.

PB. RIT8CHELII OPV8CVLA V. 9

130 EINE BERICHTIGUNG DER REPUBL. CONSULARPASTEN.

in AujciG^ou zu corrigiren war, selbst weiin dieses nicht die Hdss. gaben. Dass ferner XIV, 10, 10 und wiederum § 13 und zum drittenmal § 19 die Schreibung TripTivTiva lediglich eine verkehrte Eigenmachtigkeit von Jac. Gronov ist; wies ich schon Rh. Mus. XV p. 637 [Opusc. IV p. 760] nach, nachdem als einzig richtige Form das, auch hier wirklich und z war eins timmig iiberlief erte, T ti p ti t i v a bereits von M o m m s e n dargethan war. Was fiir eine Tribus XIV, 10, 19 mit Aico- jnra (alcojiiac Ambr., Leid., Voss.) gemeint sei, wurde freilich wohl niemand mit auch nur annahernder Sicherheit errathen (die man dem Gronov^schen, von Dindorf-Dabner adoptirten AlcKuXiv<;i keinesweges nachrUhmen kann), wenn es uns nicht der Palatinus mit seinem al^iXiac sagte. U. s. w. cum gratia in infinitum. Schliessen will ich mit nur noeh einem, aber einem Haupt-Namenmonstrum : dem unsinnigen MdpKUJ louXiiu noiuTTTiiiu uiiu BpouTOu dvGuTTdTUJ in dem Ephesischen Psephisma § 25. Varianten kenne ich keine als das unntitze irovTiou uiiu ^pouTU) des Palatinus. Es kann doch keine Frage sein, dass gemeint ist M. lunius M. f.

43 Brutus, der Morder Caesars, der 711 als Prator (6 CTpaTTiTOC cuvex^pnce im Psephisma selbst neben obigem dvGuTrdTui) die Provinz Macedonien proconsulari potestate verwaltete, von da aber nach der Gefangennahme des C. Antonius mit sechs Legionen nach Kleinasien libersetzte und hier gegen Ende des Jahres mit Cassius in Smyrna zusammentraf: woruber das Nahere bei Dio, Plutarch, Appian. Und bei dieser Ge- legenheit war es, dass ihn die ephesischen Juden um die

614 Gestattung ihrer ungestorten Sabbatfeier angingen: ein An- liegen, das sich damals immer aufs neue wiederholte. Aber wer kann glauben, dass ein schlichtes MdpKOu uiijj hatte in das ungeheuerliche TToiuTTTiiiu uitp iibergehen konnen? Viel- mehr wird man sich zu erinnern haben, dass Brutus von Q. Servilius Caepio adoptirt war, um sogleich auf diese Hei- lung des Verderbnisses gefiihrt zu werden: MdpKU) 'louviui (MdpKOu) uiuj KaiTriuJVi BpouTU): wenn man nicht das u\[ujJ

Ueber das Mass der sonstigen Namenverderbnisse geht das wenigstenB nicht hinaas.

ROMISCHE SENATUSCONSULTE BEI lOSEPHUS. 131

als nur aus den Endbuchstaben von Kaiiriujvi entstanden an- sehen und noch einfacher schreiben will MdpKiu 'louviqj toi KaiTTiujvi BpouTUJ.^) Die lateinische Uebersetzung hat in beiden Mtinchener Hdss. nichts als itUio marco h^ntc, Leipzig, Novbr. 1872. (Mit Zusatzen von 1873.)

Epimetrum.*)

Theils eigene dTTijidGeia (wenn das Wort erlaubt ist), 837 theils Mittheilungen von Freunden, wie namentlich Jacob Bernays und Alfred von Gutschmid, haben mancherlei Nachtrage zu dem obigen Josephinischen Aufsatze hervorgeru- fen, von denen die wichtigem hier ihren Platz finden mogen.

Die p. 598f. [113 f.] Anm. 13 besprochene Absicht Sca- liger's, den losephus zu bearbeiten, lasst sich zu noch Yollerer Gewissheit bringen aus seinen eignen an Carolus Labbaeus gerichteten Briefen, aus denen ich das Hieher- gehorige nach der Ausgabe Lugd. Bat. 1627 nachstehend aus- hebe. ImNovember 1606 schreibt er an ihn p. 677: ^Scribis mihi luculenta losephi exemplaria extare in Bibliotheca. Oro te, ut in libris in Appionem videas, an historia extet, quae in excusis Graecis deest, in Rufino autem tota extat. locus

•*) Correcter ware freilich MdpKtjj Nouviiii (MdpKou ulifi) BpoOTip 'Fui Kal Kamiiuvi, oder noch exacter Tip Kal KotvTip KaiTriiuvi; aber wer wird auch von diesem Concipienten diese Art von Correctheit erwartenl Schreibt doch, seltsam genng, Dio XLI, 63 sogar 6 KaiTriiuv 6 BpoOTOC 6 MdpKoc (wenn anders ^der Ueberlieferung sn trauen ist); imd in andererWeise Cicero Philipp. X, 11, 26. 26 Q. Caepio Brutus ohne M, nnd ohne lunius^ ganz wie es auf MQnzen bei Eckhel II, 6 p. 24 f. Q . CAEPIO . BRVTVS PROCOS heissi Wie konnte doch, einem 80 klaren Indicinm gegenfiber, Ewald a. a. 0. p. 413 Anm. sich daza verleiten lassen, alle vier ans Ende des Kapitels gestellten Psephis- men tlber einen Eamm zu scheren und der Zeit Hjrkanus' I zuzu- weisen, wenn er dies auch von dem ersten, dem Pergamenischen, ganz richtig erkannte (und nur wiederum darin fehlgriff, dass er aus ihm Thateachen fQr die Regierung des Antiochus Grypus zu gewinnen sucbte).

•) [Rhein. Museum f. Philol. XXIX (1874) p. 337--344.]

9*

132 EINE BERICHTIGUNG DER REPUBL. CONSULARPASTEN.

est paginae 942 , ubi lacuna relicta est. Vtinam eam nobis explere possis! Deinde libro ib\ cap. 15 Tfic dpxaioXoT. multa desiderantur dogmata, quae Latina Rufini editio habet. Si exemplaria illa haberem, losephum meliorem dare possem. Sed senectus longinquum iter instituere prohibet. Tamen, ni grave est, eas lacunas nobis exple.' Schon im December desselben Jahres wiederholt er seine Bitte p. 678: *Si loco- rum losephiy quorum alteris litteris memini, ope tua copia mihi fiat; unde lacunae in editionibus expleantur, magnam a me inibis gratiam.' Rasch genug hat Labbaeus Scaliger's 388 Verlangen, wenn auch leider nicht seiner Erwartung ent- sprochen; denn bereits im Februar 1607 erwidert dieser ihm p. 679 wie folgt: *Mirum vero, de tot losephi codicibus ne unum quidem absolutum reperiri. Quia vero characterem antiquum omnium ^) esse dicis, fieri non potest quin multa ex illis corrigi possint, quae depravata in editione circumferuntur. Vnum velim affirmanti mihi credas, infinita esse in losephi vulgata illa editione, quae nemo intellegit. Quaedam, ut puto, feliciter eruimus. Sed si varias omnium codicum lectiones nancisceremur, non pigeret etiam de illo praestantissimo scriptore bene mereri.' In sieben folgenden Briefen, die bis in den December 1608, also bis kurz vor Scaligers Tod reichen, ist dann nicht weiter die Rede vom losephus.

Die in derselben Anm. 13 aufgeworfene Frage, ob und wo etwa der von Fabricius erwahnte, zuletzt in Conr. Sam. Schurzfleisch^s Besitz gekommeue *Iosephi codex Graecus, notatus passim manu Scaligeri' u. s. w. noch vorhanden sei, hat ihre vollstandige Beantwortung gefunden. Das gedachte Exemplar wird, wie nach Fabricius^ Andeutung zu vermuthen

^) Diesea 'omnium', sowie vorber 'de tot losephi oodicibas', ist offenbar von s&mmtlichen Schriften des losephas (c. Apion., bell. lud. n. 8. w.) za verstehen, liber deren in der Pariser Bibliothek vor- handene Handschriften ich mich nS.her za unterrichten keinen Anlass hatte. Denn dass von der Arch3,o]ogie sicb dort nur ein (relativ) volUt^diger Codex erst dea 15ten Jhdts, und ausserdcm noch eine ganz verkQrzte Epitome vorfindet (beide von mir erw&hnt p. 697 [112] und 600 [116]), ward mir a. Z. von meinem leider allznfrdh heim- gegangenen Freunde Fr. Dflbner bezeugt.

ROMISCHE SENATUSCONSULTE BEI lOSEPHUS. 133

waF; in der grossherzoglichen Bibliothek zu Weimar auf- bewahrt und ist mir mit gewohnter Liberalitat zur An- und Durchsicht verstattet worden. Diese Autopsie ware indess gar nicht einmal erforderlich gewesen^ um zur nahem Eennt- niss des (wie sich Bernays 'J. J. Scaliger' p. 227 ausdrlickte) Won Scaliger durchcorrigirten Handexemplars ' zu gelangen: denn schon im J. 1783 hatte dessen sammtliche Marginal- noten mit vielem Fleiss Villoison excerpirt und in seinen Turici erschienenen 'Epistolae Vinarienses' p. 80 92 zu- sammengestellt. Damit man jedoch von ihnen nicht zu hohe Erwartungen hege, habe ich Herrn Dr. Ludwig Mendels- sohn denselben, der p. 608 [124] als ersch5pfender Bear- beiter sammtlicher Josephinischer Urkunden in Aussicht ge- stellt wurde') zu einer eingehendern Berichterstattung veranlasst^ die ich hier folgen lasse.

*Der machtige Folioband ist ein Exemplar der von Ar- 339 lenius fQr Hieron. Froben und Nic. Episcopius 1544 besorgten editio princeps des griechischen Originaltextes, laut Aufschriften des Titelblattes nach Scaliger^s Tode der Reihe nach gehSrig dem F. Gomarus, W. Goes und Schurzfleisch.*) Angebunden ist Sylburg'8 Clemens von Alexandria 1592 *ex typographeio Hieronymi Commelini', gleichfalls frtiher in Scaliger s Besitz. Auf den Randern nun jener Frobeniana befinden sich aller- dings Verbesserungen von Scaliger^s sehr sauberer und leser- licher Hand, und zwar durchgehend vom Anfang bis zum Ende: aber nach Quantitat und Qualitat so unbedeutend^ dass von einem ^durchcorrigirten' Handexemplar in keiner Weise

*) Der Anfang daza ist bereits gemacht in der Dissertation : 'De senati consnlti Bomanomm ab losepho Antiq. XIV, 8, 5 relati tem- poribns commentatio . . . scripsit Lndovicus Mcndelssohn Oldenbur- gensis.' Lipsiae typis B. G. Teabneri. 1873. 36 pp. [Die vollst&ndige fiearbeitnng a. d. T. : 'Senati consulta Bomanorum quae sont in losephi Antiqaitatibas disposuit et enarravit L. M.' erschien in den Acta boc. philoL Lips. Bd. V p. 87—288. C. W.]

^ Von Scaliger selbst fehlt jede Eigenthomsnotiz; die des Goma- rns laatet: 'F. Gomari; ex illastris p. m. Scaligeri testamento', die des Goes: 'Nanc aatem sam Wilelmi Goes. 1657', die des Schurz- fleiflch: 'Nnnc ex anctione Goesiana pervenit ad Bibliothecam Schnrz- fleischianam.'

134 EINE BERICHTIGUNG DER REPUBL. CONSULARFASTEN.

die Bede sein kann. In sehr iiberwiegender Zahl sind es beim Lesen sich von selbst ergebende Berichtigungen falscher Wortformen, Accent- und Spiritusfehler u. dgl., von denen ja alle altem griechischen Drucke wimmeln, selten wirkliche textuelle Verbesserungen, wie wir sie von einem eine Recen- sion beabsichtigenden Scaliger erwarten. Und dennoch mQssten um dieser weuigen letztern willen sammtliche Bemerkungen Scaliger's, ^cuius nuUam unam litteram perire' wir mit Lobeck wiinsclien, ans Licht gezogen werden, wenn dies nicht langst geschehen ware in den ^Epistolae VinarienseS; in quibus multa Graecorum scriptorum loca emendantur ope librorum ducalis bibliothecae et cura lo. Bapt. Casp. d'Ansse de Villoison' Turici 1783. 4. p. 80 ff., deren Kenntniss ich RitschVs GUte verdanke. Villoison gibt hier neben den sammtlichen Scali- ger^schen Verbesserungen zum losephus und Clemens^) auch

340 die gleichfalls nicht sehr erheblichen Emendationen und kurzen Notizen, die Schurzfleisch auf dem Rande einer zweiten ihm gehorigen, jetzt gleichfalls zu Weimar befindlichen Frobeniana

, angebracht hai Was nun die Hauptsache, Villoison^s fides, anlaugt, so lasst sich ihm fCir seine Angaben (iber Scaliger Schurzfleisch^s zweites Exemplar habe ich noch nicht ge- sehen im allgemeinen nur ein gunstiges Zeugniss aus- stellen: in dem von mir genau verglichenen 12ten, 13ten und 14ten B. der Antiquitaten habe ich verhaltnissmassig weniges nachzutragen oder zu berichtigen gefunden^), unter diesem wenigen fast nichts vou Belang. Aehnlich waren die Er-

') Ueber den Werth der letztern, an Zahl iibrigens noch geringem, zu urtheilen iet nicht meines Berufs: fiir unsem Zweck sind sie nur deswegen wichtig, weil dnrch sie wenigstens der terminns post qnem der Entstehung der Bemerkungen zum losephus, n&mlich 1592, fixirt wird. Vielleicht k5nnen wir geradezu Scaligers letzte Lebensjahre als Abfassungszeit ansetzen, mit Berufung auf die von Ritschl citirten Worte des Casaubonus, dass die 'immatura viri divini mors' die beab- sichtigte AuHgabe verhindert habe. Jedenfalls weist alles auf eine uno tenore geschehene LectCire. [Vgl. oben p. 338 (133).]

^) Bei der Wiedergabe der 25 Berichtigungen Scaliger^s zuui 12ten Bnch ist ein Irrthum nntergelaufen , bei den 46 zum 13ten B. zwei, bei den 32 zum 14ten B. allerdings fiinf, aber zum Theil leicht er- klHrliche und entschuldbare.

ROMI8CHE SENATUSCONSULTE BEI lOSEPHUS. 135

gebnisse bei der CoUationirang gr5sserer Partien aus andern BQchem. Darnach wiirde es zwecklose Raumverschwen- dung sein, die von Yilloison im grossen und ganzen geniigend besorgte Publication hier zu wiederholen^ wenn auch viel- leicht ein kiinftiger Editor des losephus^ um sein Gewissen zu beruhigen^ gut thun wird^ die Eenntniss der Scaliger'schen Berichtigungen aus der Weimarer Quelle selbst zu schopfen/

Zu den unzweifelhaften Namenverderbnissen^ die den losephustext in so ungewdhnlichem^ oft grauenhaftem Masse entstellen^ gehort obenan das TTottXioc CepouiXioc TToTiXiou uioc rdX^ac dvOuTraxoc in XIV, 10, 21, da es Galbae in der gens Servilia bekanntlich nicht gegeben hat. Wenn ich dafUr p. 613 [129] Ouariac vermuthete und damit den Consul des J. 706 P. Servilius P. f. Vatia Isauricus, der 708 pro- consul Asiae war, bezeichnet fand, so war mir entgangen, dass derselbe Vorschlag (oder, was auf dasselbe hinauskommt, Bariac) schon in R. Bergmann's Abhandlung ^de Asiae Romanorum provinciae praesidibus' im Philologus II (1847) p. 684 Anm. 336 gemacht war. Derselben Vermuthung neigte sich auch Mommsen zu, schon im C. I. L. I n. 622 p. 183, wiederholt zu Borghesi's Oeuvres compl. IV p. 59, obgleich an ersterer Stelle hervorhebend, dass dieser Servilius Isauricus sich des Cognomen Vatia enthalten zu haben scheine. Auf dieses Bedenken ein besonderes Gewicht legend versuchte ueuerdings Waddingtonin den Tastes des provinces Asiati- ques de Tempire Romain' (Paris 1872) p. 75 f. (»== ^Le Bas et Waddington: Voyage archeologique enGrece et en Asiemineure' 341 II, 3 p. 680) eine andere Herstellung, namlich KdcKac, indem er an den Tribunus pl. des J. 710 P. Servilius Casca, den Morder Caesars, dachte, den moglicher Weise (denn ein Zeugniss gibt es nicht) Brutus zwischen Juni 711 und Ende 712habe mit der Civilverwaltung derProvinz betrauen konnen. Die Hypothese hatte einigen Halt mehr, wenn es wahr ware, dass die Handschrifben des losephus fdXKac gaben, was erst von den Herausgebem sei in fdXpac verandert worden. Darin hat sich indess Waddington von Havercamp's nach- lassiger Angabe TdXKac in MSS* tauschen lassen. Fiir*

136 EINE BERICHTIGUNG DEB REPUBL. CONSULARFASTEN.

Havercamp gab es ja gar keine andere Handschrift fQr diese ganze Partie als diejenige, aus der diese selbst erst von Jacob GronoY in den ^Decreta Bomana et Asiatica pro lu- daeis' etc. (Lugd. Bat. 1712) ans Licht gezogen war^ d. h. den Leidener Yossianus, und aus diesem fQhrt Gronov p. 16 ganz richtig T<iXKac als liberlieferte Schreibart an; alle iibrigen bis jetzt bekannten Hdss. der Leidensis bibl. publ., der PalatinuS; der Ambrosianus, denen sich die lateinische Ueber- setzung mit publii gaibe filins (sic) anschliesst geben TO^Xpac, was freilich seinerseits dem Ouariac nicht naher steht als •foi^Kac.*) Wiederum einen andern Weg schlug A. von Gut- schmid ein. Ihm schien rdXpac aus rX6pXoc entstanden (wie BipXoc ftir Bibulus und ahnliches mehr)^ und damit gemeint der friihere Volkstribun, spatere Prator P. Servi- lius Globulus, der 691 Statthalter der Provinz Asien war (s. Waddington p. 55). Palaographisch gewiss in hohem Grade ansprechend: wenn nur nicht die Zeit allzu friih erscheinen musste im Yergleich mit den um ein bis zwei Jahrzehnte spatern, iibrigens so gleichartigen Erlassen, in deren Mitte jenes Schreiben des Servilius an die Milesier steht.

Unbedingt Recht wird aber derselbe haben, wenn er in dem TiToc "Attttioc Titou u\dc BoX^oc bei losephus XIV, 10, 13 Z. 26 Diud., wo ich nur ganz im Voriibergehen p. 607 |123] Anm. 28 fliichtig an ein 'AtiXioc oder "AjiTrioc als das wahrscheinliche erinnerte, den uns aus Cicero und Caesar b. civ. III, 105 wohlbekannten Pompejaner T. Ampius Balbus von 705 ff. wiederfand: eine Vermuthuug, die mir auch mein Col- lege L. Lange sogleich miindlich mittheilte. Und in § 19 342 Z. 22 ist ja aucli mit Titoc "Attttioc Titou uioc BdX^oc we- nigstens das Cognomeu richtig iiberliefert, wahrend es § 13 Z. 21 wieder mit anderm Verderbniss BdXTUJC heisst. Noch einmal aber ist ''Attttioc fiir "AiiTiioc verschrieben § 19 Z. 30, wo, wie ebenfalls v. Gutschmid sah, durch einen gliicklichen Zufall uns ein Client jenes Balbus entgegentritt in dem

^) So fern sich iibrigens f und OY zu stehen aoheinen, dennoch sind sie anch anderwHrts mit einander vertauscht worden: z. B. in der Variante OuaX^pioc nnd faX^pioc bei Dionys. Arch. XI, 4 (s. OpuBC. phiL I p. 500).

BOMISCHK SENATUSC0N8ULTE Bill lOSEPHUS. 137

TiTOC "A^TTioc M^vavbpoc: eine uns schon durch Cicero ad fam. XIII, 70 vorgefflhrte Personlichkeit. Doch solcher Er- mittelongen und Elarungen sind noch manche andere iibrig. ^)

Im librigen auf wenige nachtragliche Bemerkungen mich beschrankend, will ich zuvorderst es als eine wohl allzu grosse Vorsicht bezeichnen, wenn ich p. 603 [119] mit absichtlicher Unbestimmtheit, um keiner scharfem Entscheidung vorzu- greifeU; ausserte, es sei wie eine Ironie des Schicksals, dass in demselben Jahre, in welchem der Praetor urbanus einen fQr die Juden so gunstigen Senatsbeschluss herbeif&hrte, von seinem CoUegen, dem Praetor peregrinus, ^ein Bruchtheil desselben jQdischen Volkes' wegen des Versuchs, einen frem- den Cultus in Rom einzuftihren, ausgewiesen und in die Hei- mat zurQckgetrieben ward. Ich ging dabei aus von dem Wortlaut des Valerius Maximus: ^ludaeos . . . repetere domus suas coegit*, und fand es nicht wohl vereinbar, dass die- selben Gesandten, die wir vom romischen Senat so ehrend behandelt und entlassen sehen, die Schmach einer Auswei- sung erfahren hatten. Anderseits indessen, woher sollten denn damals andere Juden in Rom kommen? da doch an eine bereits bestehende jQdische Colonie daselbst oder auch nur eine Niederlassung einzelner Juden in damaliger Zeit schwerlich mit einiger Wahrscheinlichkeit gedacht werden kann: ganz abgesehen davon, dass ein rein zufalliges Zu- sammentreffen der jQdischen Gesandtschaft und einer davon vollig unabhangigen Judenausweisung in einem und demselben Jahre an sich doch wenig glaubliches hat. AIso: nicht so- wohl ein ^Bruchtheil' des jiidischen Volkes, als vielmehr der jQdischen Gesandtschaft selbst wird zu verstehen sein. Denn natiirlich waren deren Fiihrer nicht ohne ein grosseres oder geringeres, vermuthlich sogar ziemlich betracht- liches Gefolge von untergeordneten Personen; von diesen mag, ohne dass selbst ihre Chefs darum zu wissen oder damit einverstanden zu sein brauchten, jene religiose Sectirerei be-

0 In XIV, 10, 25 (p. 614 [130]) wird wohl das einfachate sein MdpKqj Mouviuj TiJ) KaiiriuDvi BpoOrqi dveimdTifj.

138 EINE BERICHTIGUNG DER REPUBL. C0NSULARFA8TEN.

343 trieben imd von dem orthodoxen Prator dagegen eingeschritten sein. Ob und wie weit die Gesandten selbst von dieser Mass- regel mitberOhrt wurden, inwiefern sich etwa die bmden pra- torischen Collegen dabei in Opposition oder Disharmonie mit einander befinden mochten, dariiber muss es jedem iiberlassen bleiben sich die ihm zusagende Yorstellung zu bilden; wahr- scheinlich bleibt^ schon unter Beriicksichtigung der damaligen Seefahrtsverh*altnisse; dass die gemassregelten Uebelthater weder vor der Riickkehr der Gesandtschaft noch nach der- selben fiir sich allein werden in die Heimat zurtickgeschickt sein, auch nicht ihretwegen die Gesandten selbst in Ungnaden entlassen^ sondern dass vielmehr die Ausdriicke des Valerius Maximus etwas oberflachlich gewahlt und nicht in strengster Wortlichkeit zu nehmen sind.

Die vielleicht allzu knapp gehaltene BeweisfQhrung, mit der ich in Anm. 31 p. 610f [126f.] die Datirung des Per- gamenerpsephisma in 621 begriindete, vertrug wohl nach einer Seite hin noch einen erlauternden Zusatz^ den ich jetzt wortlich aus meinen alten Papieren hinzufUge^ ohne mi6h weiter auf die speciellen Belege und Citate einzulassen. ^Die ziemlich zweideutige Attalische Testamentsgeschichte ^) hatte nicht sofort den Uebergang in entschiedene romische Herrschaft; zur Folge. Erst kampfte man ja noch vier Jahre lang gegen Aristonikus, ehe die formliche Besitzergreifung und Einverleibung als romische Provinz Asia stattfand. Gleich nach der Eroffiiung des Testaments^ welches wenigstens nach des Florus Angabe (I, 35) ohnehin nur auf 'bonorum meo- rum' (heres esto p. R.) lautete, wird man sich, auf den An- trag des Ti. Gracchus, zunachst nur des koniglichen Schatzes bemachtigt, den Stadten aber eine ahnliche Scheinautonomie gelassen haben^ wie man es ja auch in Macedonien that zwischen der Schlacht von Pydna und der definitiven Besie- gung des Pseudo-Philippus. In dieser vierjahrigen Zwischeu- periode konnten sich demnach die Pergamener sehr wohl

') Vgl. Meier unter Tergamenisches Reich' in Erscli nnd Gruber'8 Allg. Encykl. III, 16 (1842) p. 414 ff. (Die sonstige Litteratur citirt Hertzberg ' GeBchichte Griechenlands unter der Herrschafb der ROmer ' 1 p. 335 f. Anm. 15.)

ROMISCHE SENATUSCONSULTE BEI lOSEPHUS. 139

cufi^axoi der Romer nennen. Ist dem aber also, dass ein PergamenisGhes Decret dieser Art weder vor 621 noch nach 625 denkbar ist^ so liegt darin wieder die erwunschteste Bestatigung fiir die lediglich aus innern GrQnden geschopfte Erkenntniss, dass das in jenem Decret erwahnte romische Senatusconsultum seinem historischen Inhalte nach in die- U4 selbe Zeit gehoren miisse/

In Bezug auf den Consul AeuKioc des Makkabaerbuchs (p. 601 [117] ff.) ist die Frage an mich herangetreten^ wie es sich denn erklare^ dass nicht derselbe Prator^ der in der jiidischen Angelegenheit dem Senat prasidirte, auch die von diesem beschlossenen Schutzbriefe habe ausfertigeU; sondem dafQr den Consul habe eintreten lassen. SoUte nicht das *nec scire fas est omnia' genug Antwort sein? Mit beinahe demselben Rechte konnte man ja fragen, warum nicht der die Schutzbriefe ausstellende Consul auch dem betreffenden Senat prasidirt habe. DafUr gab es doch sicherlich keine verbietende Vorschrift; sondem hing der Natur der mensch- lichen Diuge nach alles von unberechenbaren Umstanden ab^ wie moglicher Weise selbst von so kleinen, dass doch einem Prator oder Consul eben so gut wie andem Sterblichen ein- mal ^pituita molesta' sein oder ^laterum dolor aut tussis aut tarda podagra' eine Stellvertretung wunschenswerth oder uothwendig machen konnte. Jedenfalls ware es sehr wenig gerechtfertigt^ auf ein so unerhebliches Bedenken hin in dem AeuKioc uTTaroc des Makkabaertextes nur einen Misgriff des Autors statt AeuKioc cxpaTTiTOC zu sehen^ durch welche An- nahme wir allerdings einen und denselben Prator Lucius Valerius L. f. ftir beide Amtshandlungen gewannen. Ich be- zeichnete das p. 603 [119] Anm. 21 a. E. als einen ^flachen Einfall ' CIinton's, und das wird es nach allen Forderungen ge- sunder Methode auch bleiben, so lange uns schlechterdings nichts nothigt eine derartige Yerwechselung auzunehmen: darum nichts nothigt, weil ein Consul Ijucius ftir dasselbe Jahr so bestimmt wie moglich nachgewiesen ist.

Von nebensachlichen Chronologicis bertihre ich nur noch zwei Punkte, und zwar bloss um in Etirze anzumerken, dass ich mit dem tiber sie gesagten das letzte Wort noch nicht

140 EINE BERICHTIGUNG DER REPUBL. CONSULARFASTEN.

gesprocheu glaube. Dasist 1) die Frage (p. 600 [115]), ob statt des bei losephus XIV, 10, 5 steheuden fdioc KaTcap (maToc t6 TT^fnTTOV ein TpiTOV oder ein beuTepov auzunehmen, und 2) ob nicht doch ebenda § 13 (p, 607 [123] Anm. 28) das irpd bu)5eKix KaXavb&v auch neben dem iTp6 beKaTpiiliv in § 16. 18 zu halten sei. Sind auch die dortigen Entschei- dungen nicht ohne Bedacht gegeben, so sehe ich doch sehr wohl ein, dass sie entweder naher begriiudet oder aber mo- dificirt werden mdssen, was mich fQr diesmal dber meine Absicht hinausfiihren wiirde. Januar 1874.

Nochmals der romische Senatsbeschluss bei losephus Antiqu. XIV, 8, 5.*)

423 Nach so eingehenden Erorterungen, wie sie vorstehend

gegeben sind [namlich p. 419 428 von L. Mendelssohn und zwar zur Vertheidigung seiner Ansicht gegen Mommsen's Behandlung der fraglichen Urkunde im Hermes IX p. 281 S. gerichtet], bleibt mir in der That nicht viel zu sagen Qbrig, wenn ich mich auf das Wesentliche beschranken und nicht in untergeordnete Nebenpunkte einlassen will.

Einer 6|i6voia in unserer Streitfrage steht als Haupthin- demiss der Tempel der '0 |i 6 voia entgegen, von dem der in Rede stehende Senatsbeschluss datirt ist. Einen solchen Con- cordientempel, in dem hatte konnen eine Senatssitzung ab- gehalten werden, gab es im J. 615 in Rom nicht, sagt Mommsen, soudern erst seit dem beriihmten Bau, den der Consul Opimius im J. 633 nach der Ermordung des C. Gracchus errichtete: dessen Verwendung fUr Seuatsversamm- lungen in spatem Zeiten allerdiugs ausser allem Zweifel ist. Dies steht fQr Mommsen so fest und gilt ihm so sehr als endgiiltig entscheidende Instanz, dass er, als standen wir mit einer anerkannten Thatsache im offenen Widerspmch, e r

^^9 aber mit seiner eignen Meinung auf dem festen Boden des Thatsachlichen, den Schluss seiner Abhandlung (p. 291) recht

^) [Rhein. MuBeum f. Philol. Bd. XXX (1875) p. 428—436.]

ROMISCHE SENATUSC0N8ULTE BEI lOSEPHUS. 141

kurz angebunden in dem logischen Schluss gipfeln lasst: ^wenn Ritschl und Mendelssohn das nach losephus von dem Dictator Caesar [nach M/s Annahme] veranlasste Senatscon- sult in das J. 615 versetzen, so widerlegen diese Hypo- these die Eingangsworte: CTpaxTiTOC cuvepouXeiicaTO Txji cut- KXr|TUj elboTc AcKC^ppiaic dv tiu t^c 'Ojiovoiac vaqj.*

Wir fra^en natiirlich nach dem Beweise fiir die aufge- stellte Behauptung. 6ab es wirklich im Anfang des 7ten Jhdts d. Si keinen zu einer Senatssitzung geeigneten Concordien- tempel? Drei Cultusstatten der Concordia waren damals tlber- haupt Yorhanden in Rom. Die eine ist die im Anfang des zweiten punischen Krieges nach der Dampfung eines Sol- datenaufstandes vom Prator L. Manlius gelobte^ aber erst zwei oder drei Jahre spater (537. 538) errichtete und dedi- cirte^) aedes Concordiae, die ausser bei Livius 22 , 33 und 23, 21, abgesehen von der nackten Erwahnung des Pranestiner Kalenders, nicht weiter vorkommt, daher auch von niemand fQr Senatsversammlungen in Anspruch genommen worden ist; wir konnen sie also ebenfalls auf sich beruhen lassen. Fast ein Jahrhundert alter war ein zweites Heiligthum der Concordia, welches der vielberufene Aedil Cn. Flavius zur Feier einer Standeversohnung im J. 450 stiftete nach Livius 9, 46 und Plinius N. H. 33, 19. Aber es war das, wie bei letzterm zu lesen, nur eine aedicula, in der natUrlich fttr eine Senatsversammlung kein Platz war. Uebrig ist drittens der, wiederum um mehr als ein halbes Jahrhundert friihere Bau des M. Furius Camillus, von diesem im J. 388 er- richtet nach Beilegung des gewaltigen Standekampfes zwi-

*) Wenn es in der erstem Stelle (537) bei Livins heisst: 'in reli- gionem venit, aedem Concordiae, qnam per seditionem militarem biennio ante [nnr ein Jahr vorher nach Sigonins] L. Manlius praetor in Gallia vovisset, locatam ad id tempns non esse. itaqne dnumviri ad eam rem creati a M. Aemilio praetore urbis Cn. Pnpius et E. Quinctius Flami- ninuB aedem in arce faciendam locaverunt', in der sweiten Stelle aber (53S) wiederum: ^et dunmviri creati M. et C. Atilii aedem Con- cordiae, quam L. Manlius praetor voverat, dedicavemnt' -^: so wird eben der Zeitpunkt des von einer ersten Commission untemommenen Banes und der nach dessen Vollendung von einer zweiten Commissioa vollzogenen Dedication nnterschieden.

142 EINE BERICHTIGITNG DER REPUBL. C0NSULARFA8TEN.

schen Patriciern und Plebejern und Einsetzung des plebe- jischen Consulats. Er ist es, der die liberaus prachtvolle * Emeuerung erfiihr, die von Tiberius im J. 747 begonnen 430 ward und 763 durch feierliche Einweihung zum Abschluss kam. Diesen Camillustempel also, sollte man meinen, stande nichts im Wege als Yersammlungslocal eines Senats im J. 615 zu denken. Aber nein, gerade diese Fdglichkeit leugnet Mommsen, und damit kommen wir zum eigentlichen Eem seiner Beweisfdhmng, die, allerdings iiberraschend genug, wortlich in folgenden Satzen (p. 289) enthalten ist: ^Dass Camillus mehr als eine Eapelle oder einen Altar geweiht hat; nothigt nichts anzunehmen^); und von Flavius ist es ausdriicklich bezeugt, dass er nur eine Eapelle von Bronze (aedicnla aered) errichtet hat.'

Einmal zugegeben, dass ^nichts nothigcv mehr als eine Eapelle oder einen Altar anzunehmeU; so wird doch schon im allgemeinen die entgegnende Frage berechtigt sein^ was denn nothige mehr als eine Eapelle oder einen Altar nicht anzunehmen? Wenn ein Heiligthum ausdriicklich als blosse aedieula bezeichnet wird^ ein anderes aber nicht^ so spricht doch die Prasumtion eher dafiir^ dass dieses andere eben nicht eine blosse aedicula^ sondem eine wirkliche aedes war. Aber dieses zumal dann^ wenn uns ausdriicklich be- zeugt wird; dass die Errichtung jener aedicula als solcher gar kein normaler Fall, sondem vielmehr ein durch ganz besondere, vollig ungewohnliche Umstande bedingter war, d. h. naher, dass ein als volle aedes gelobter und beabsich- tigter Bau nur aus Noth zu einer blossen aedicula zusammen- schrumpfte. Denn so berichtet uns Plinius: ^FIavius vovit aedmn Concordiae, si populo reconciliasset ordines^ et ciim ad id pecunia publice non decemeretur, ex multaticia faenera- toribus condemnatis aediciilam aeream fecit in Graecostasi' u. s. w.: durch welchen Bericht die kurze Andeutung des

') Schon 1S45 ansserte er sich in demBelben Sinne in den Ann. d. Inst. arch. 6d. 16 p. 294: 'Ipsam Camilli aedem hand magnam foisse snspicor, sed aedicnlam, nti Flaviana^ qnae et ipsa dicitnr aedis' : worQber s. u.

ROMISCHE SENATUSCONSITLTE BEI lOSEPHlIS. 143

Livius: ^aedem Concordiae . . . mmma invidia ndbUium dedi- eavit' ihr Licht empfangt.

Aber mehr: erweist sich schon darch das gesagte der Schluss Yon dem Bau des Flavius auf den des Camillus als ungerechtfertigt; so fehlt es nun sogar anderseits nicht an Beweisen, die uns positiv ^nothigen% allerdings an mehr als eine Kapelle oder einen Altar des Camillus zu denken und einen wirklichen Tempel anzunehmen. Zwar wenn es bei Plutarch vit. Cam. 42 heisst: ^i|iTi(picavTO ttic ^^v ^O^o- 431 voiac l€p6v, ujC7T€p €uiaTO KdmXXoc, €lc Tf|v dTopdv xai Tf|V dKKXriciav fiTroTrrov im toTc T^T^vrm^voic ibpucac6ai (welche Stelle Mommsen p. 287 allein citirt), so ist daraus nichts zu entnehmen^ weil i€p6v das eine wie das andere bedeuten kann: wohingegen der unzweideutige Ausdruck fiir einen wirklichen Tempel va6c ist^ womit eine blosse Eapelle oder ein Altar niemals bezeichnet wird. Aber gerade diesen Aus- druck braucht ja derselbe Plutarch kurz vorher, wo er des Camillus Gelobniss selbst berichtet mit den Worten: Kai

TTplv €lC€X6€lV ^€TacTpa(p€ic €IC TO Ka7r€TU)XlOV €UiaTO TOIC

6€0ic KaT€u60vai Td 7rap6vTa jrpoc Td KdXXiCTov ii\oQ, uitocx6- ^€V0C vaov 'O^ovoiac lbpucac6ai Tf^c Tapaxfic KaTacTdcric Womit er deutlich genug zeigt^ in welchem Simie er das Up6v genommen wissen wollte: gerade wie er auch von dem doch ausgemachter Weise vollkommenen Tempelbau des Opi- mius, den mit v€U)C Appian civ. I; 26, mit aedes ausser An- dem Augustinus de civ. d. III, 25 bezeichneU; erst nur i€p6v, aber gleich darauf tou V€u» sagt C. Gracch. \1, ein andermal nur einfach to Tfjc 'O^ovoiac i€p6v Cic. 19.

Ich will nicht mit GefQhlsgriinden streiten, kann mich indess ihrem Einfluss doch nicht ganz entziehen. Erwagt man namlich die Hartnackigkeit und Langwierigkeit des voraus- gegaugenen StandekampfeS; die Grosse und Tragweite der endlichen Errungenschaften einer-, der gebrachten Opfer anderseits, so mochte es doch schon an sich wenig wahr- scheinlich dQnkeU; dass den Empfindungen des romischen Yolks und des Camillus selbst, deren Brust sich wie von einem schweren Alpdruck erlost fuhlen musste, als symboli- 8ches Gedachtnissmal fiir eine so bedeutungsvolle Ausgleichung

144 EINE BERICHTIGUNG DER REPUBL. CONSITLARFASTEN.

anscfaeinend unversohnlieher Gegensaize sollte eiiie kleine Eapelle oder ein blosser Altar genHgt haben. Yielniehr: 'gern gibt man sieh dem Glauben hin, dass Camillus in dieser vollendeten Thatsache den Abschluss des nur zu lange fortgesponnenen Haders erkannte; die religiose Weihe der neuen Eintracht der Gemeinde war die letzte offentliche Hand- lung des alten Kriegs- und Staatsmannes und der wdrdige Abschluss seiner langen und ruhmyollen Laufbahn': Worte Mommsen's Rom. Gesch. I* p. 299, denen ich kaum etwas hinzuzusetzen habe.

Aber iiber die Gefiihlsregion hinaus liegt endlich noch der Eindruck, den die beredte ZusammensteUung des von Camillus gestifteten Heiligthums^und seiner Emeuerung durch Tiberius in Ovid^s Fasten I, 641 648 auf jeden unbefangenen Leser machen muss. Kein Zug verrath hier eine Inferioritat 432 des Camillusbaues, der vielmehr als ein dem Wesen nach dem Tiberiustempel ganz ebenbiirtiger gegeniibergestellt wird: mochte ihn auch an ausserm Glanz der letztere noch so weit iiberragen. Ein Wort hatte ja dem Dichter geniigt, den Abstand zwischen einem Tempel und einer geringen Kapelle oder einem Altar bemerkbar zu machen, zumal ja dies seiner Intention dem Tiberius gegeniiber ersichtlich ent- sprochen hatte.

AIso: nicht nur hindert nichts, sondem mehreres ^nothigt' auch, alles empfiehlt aber, anzunehmen dass Camillus ein Bauwerk schuf, geraumig genug um auch einen frequens senatus aufzunehmen. Und so ist denn, dass der Camillus- tempel diesem Zwecke wirklich gedient habe, bisher auch ohne Anstand angenommen worden, wie frflher z. B. von Sachse Gesch. u. Beschr. d. Stadt Rom I p. 390, Becker Topogr. p. 312, so ueuerdings von Lange R5m. Alterth. II * p. 372. An nur vereinzelten Angaben iiber die Verwendung auch anderer Tempel zu solchem Zweck fehlt es ja auch sonst nicht in unsern Ueberlieferungen, wie das schon die Zusammenstellung bei Htlbner ^de senatus populique Rom. actis* p. 19 (p. 575 in Supplbd. III der Fleckeisen'schen Jahr- biicher) vor Augen stellte.

Von dieser Seite ware demnach unsere Datirung des in

ROMISCHE SENATUSCONSULTE BEI lOSEPHUS. 145

Rede stehenden Senatsbescblusses wobl am wenigsten ge- fabrdet Wenn iinsere Ermittelung^ dass dieses Document^ statt bei losepbus in XIII, 8, 3 6ingereibt zu werden, nur in Folge fabrlassiger Redaction in XIV, 8, 5 gerietb, von Mommsen eine Werwegene Hypotbese' genannt wird, so will icb iiber den BegriflF von ^Hypotbese' bier nicbt weiter recbten, obwobl icb meine, dass der wissenscbaftlicbe Spracb- gebraucb nicbt eigentlicb einer jeden Combination oder Con- jectur diesen Namen zu geben pflegt. Indessen *in verbis simus faciles*. Aber warum Werwegen'? Dass ein solcber Vorgang an sicb nicbts unerbortes ist und der Analogien nicbt entbebrt, ist docb Mommsen ganz gewiss nicbt ver- borgen. Und nun zumal im vorliegenden Falle, fQr den die bandgreiflicbe Ursacbe so ausdriicklicb nacbgewiesen worden ist, die freilicb M. mit ganzlicbem Stillscbweigen iibergebt. Oder ist es denn etwa nicbt wabr, dass uns im 14ten Bucbe des losepbus die sammtlicbe Masse romiscber Actenstiicke in einem geradezu baarstraubenden Cbaos von Unordnupg und Verwirrung vorliegt, also eine nur einigermassen auf- merksame und verniinftige Redaction gar nicbt erfabren bat? Wenn aber das, wo bleibt da die Notbigung, ja die Berecb- tigung, jedes einzelne gerade an dem Orte, an den es jetzt iss verscblagen ist, festzubalten, wenn die scblagendsten innern GrQnde dagegen sprecben? Was kann aber scblagender sein als der baare Unsinn, dass bericbtet wird', die Juden batten von Caesar die Erlaubniss erbeten, die von Pompejus nieder- geworfenen Mauern Jerusalems wieder aufzuricbten, Caesar babe dies Gesucb gewabrt und einen darQber sprecbenden Senatsbescbluss bewirkt, der wortlicb mitgetbeilt wird, in dem aber keine Sylbe stebt von einem Wiederaufbau der Mauern, dagegen eine Menge anderer, auf die Erneuerung eines vorber bier gar nicbt erwabnten Scbutz- und Freund- schaftsbtindnisses bezUglicber Dinge, die nocb dazu in auf- fallendster Weise genau ebenso ineinem bundert Jabre frQbem Senatusconsultum vorgekommen waren? Wobei die von M. geltend gemacbte Entscbuldigung, dergleicben BescblUsse und Urkunden seien nacb traditioneller Scbablone gefasst und abgefasst worden, Angesicbts der nacb einem vollen Jabr*

FB. RIT8CHELII OPV8CVLA V. 10

146 EINE BERICHTIGUNG DER REPUBL. CONSULARFASTEN.

hundert so ganzlich veranderten Yerhaltnisse sicherlich nicht ausreicht und stichhaltig befunden werden kann. Und was jenen voUstandigen Widerspruch zwischen der Ankiindigung und der authentischen Wiedergabe des Inhalts des Senats- beschlusses betri£Ft^ so gestehe ich^ dass mir die zur Besei- tigung desselben vorgebrachte Veiinuthung eine (wenn auch in etwas modificirtem Sinne) viel Werwegenere Hypothese' zu sein scheint als die Annahme einer verkehrten Stellung der Urkunde. Denn jene Vermuthung besteht in nichts anderm, als dass man entweder ^eine nachlassige Gedankenverbin-, dung annehme^ so dass dem Schriftsteller die Zwischen- bemerkung iiber die dem Senat zugleich aufgegebene Bdnd- nisserneuerung in der Feder geblieben'; oder dass ^ein diese Emeuerung einleitender Satz vor kqi xd T€v6|i€V0V utto tiic cuTKXriTou bdf^a toOtov f x^i tov Tpoirov ausgefallen' sei. Nichts konnte in der That weniger gliicklich sein als die Empfeh- lung dieses vermeintlichen Auskunftsmittels. Was sollte denu dieser ausgefallene oder dem Schriftsteller dessen sonst freilich genugsam constatirte Nachlassigkeit sich hier bis zu geradezu blodsinniger Gedankenlosigkeit steigern wiirde in der Feder stecken gebliebene Satz eigentlich enthalten? Doch nothwendig die, und zwar irgendwie naher motivirte Angabe^ dass Uberhaupt die Juden damals die Emeuerung des (tcic . . , . TrpouTTTipTii^vac Tipoc 'Puj^aiouc x^piTac Kai (piXiav) alten^ d. h. 100 Jahre frQher abgeschlossenen, Bfind- nisses erbeten hatten: ein Antrag fiir den es, wie bereit-s mein Vorredner ausgeftlhrt, in den damaligen Zeitumstanden, 434 bei der ganzen politischen Lage der Dinge, gar keinen ver- standlichen Entstehungsgrund gab. Aber sei es: factisch be- richtet doch der Schriftsteller (dann unmittelbar vorher) von einem andern Gesuch der Juden, namlich dem den Wieder- aufbau der seit Pompejus zerstorten Mauern Jerusalems be- treffenden. Da aber davon in der, zum Beleg des vorher gesagten nachfolgenden* Urkunde kein Wort steht, so hatte man ja wiederum nur die Wahl, entweder anzunehmen dass der Redactionscommission des romischen Senats ein auf die Wiedererrichtung der Mauem bezUglicher Passus (was natQr- lich niemand im Ernst glauben wird), oder dem losephus

EOMISCHE SENATUSCONSULTE BEI lOSEPHUS. 147

selbst die Mittheilung des darUber sprechenden Documents oder wenigstens des in dieser Beziehung gefassten Beschlusses *in der Feder geblieben' sei. Oder lag ihm nur etwa nichts urkuudliches dariiber vor? Ganz im Gegentheil! Er selbst gibt ja in einer andem Stelle, wenn auch in noch so knapper Fassung; von der durch Caesar erfolgten Resolution ausdrtick- lich Nachricht, in XIV, 10, 5: fdioc KaTcap uTraToc t6 Tr^jLiTrrov (Schreibfehler fiir Td beuTepov) ?KpiV€ toutouc ^x^xv xal t€i- xicai Tr^v 'kpocoXu^iTwv 7r6Xiv u. s. w. Eann etwas klarer sein, als dass die Erwahnung dieses ActenstUcks in XIV, 8, 5 gehorte, und nur in Folge der unglaublichen Verwirrung, in der das ganze lOte Eapitel eine Masse der verschieden- artigsten Urkunden, ohne jedwede Spur «iner verniinftigen B>edaction, durch einander gewiirfelt hat, dort ausgelassen, hier gelegentlich nachgebracht ist? Und Angesichts dieser Thatsache sollte es ein verwegenes Wagestiick sein, umgekehrt es fQr moglich, uhd wenn die schlagendsten Specialgrdnde hinzutreten, fUr wahrscheinlich zu halten, dass. ein einem frflhem Orte einzuverleibendes Document an einen spatern gerathen sei? und dass diese ungemein einfache Versetzungs- operation den Vorzug verdiene vor einer Uberaus kiinstlichen, und doch die auffallendsten Inhaltsbedenken nicht einmal beseitigenden Ltlckentheorie? Nein, entweder thue man eine, ich will gar nicht sagen wohlgeordnete, sondem nur irgend- wie leidlich geordnete Reihenfolge der Josephinischen Ur- kundensammlung dar, oder man erschrecke auch nicht mit einer Zaghaftigkeit, die auf minder Orientirte leicht den Ein- dmck weiser Vorsicht machen mag, vor einem Beispiel mehr unter einer so grossen Anzahl gleichartiger Beispiele, gegen deren Anerkennung sich doch niemand wehren kann.

Ob es rathlich sei, mit Mendelssohn das uTraTOC im ersten Makkabaerbuch nur ftir falsche Uebersetzung eines im hebraischen Original mehrdeutigen, eben so gut als Prator wie als Oonsul zu fassenden Ausdmcks zu nehmen, oder ob die da- dnrch erzielte Identitat zwischen ihm und dem Prator Lucius 435 bei Valerius Maximus um einen zu ^theuren Preis' erkauft sei (Mommsen p. 287), dariiber muss ich die Entscheidung compe- tentem Richtern anheimgeben. Gewiss ist dass, wenn der eine

10*

148 EINE BERICHTIGUNG DER REPUBL. CONSULARFASTEN.

CoDSul im Eriege abwesend war, und wenn danu sein zu Hause verbliiebener CoUege, wie doch gelegentlict vorkommen konute, durch irgend eine Verhinderung (ein voriibergehendes Verreist- sein, eine Erkrankung oder dergl.) von der Leitung der Ge- schafte abgehalten war, dann gar nichts anderes iibrig blieb, als den Prator stellvertretend fiir ihn fungiren zu lassen, mochte er die betreffende Verhandlung friiher eingeleitet haben oder nicht. Daran, dass wir von einem solchen Hindemiss im gegebenen Falle nichts naheres wissen, eine im iibrigen wohlbegriindete, durch das giinstigste Zusammentreffen aller einschlagenden Umstande triftig empfohlene Ueberzeugung scheitem zu lassen, wiirde ich, bei der volligen Unberechenbarkeit von Zufallsmog- lichkeiten, als eine angstliche EleinmUthigkeit empfinden, mit der ich fur meinen Theil mich nicht zu befreunden vermochte. Und kaum sollte man denken, dass sie Mommsen selbst ernst- lich nach seinem Geschmack fande (er, der seiner ^felix audacia' keinen kleinen Theil seiner wissenschaftlichen Triumphe ver- dankt) Angesichts der Worte seines Rom. Staatsrechts H, 1 p. 212 Anm. 1: ^Dass auch der in Rom anwesende Consul ein ihm obliegendes Geschaft einem Prator iibertragen konnte, ist nicht zu bezweifeln; aber iiblich war es nicht.' Das geniigt uns ja aber auch. Eben so wie es uns geniigt, dass die Tribusan- gabe bei d^n Namen der beurkundenden Zeugen, L. Coponius CoIIina und * Papirius Quirina, zwar nicht dem altesten 6e- brauche entspricht, wie das Mommsen schon in den R5m. For- schungen I p. 47 f. hervorgehoben hatte, aber docb bereits im Prienensischen Senatusconsultum vom J. 619 vorkommt, wie er spater selbst anerkannte in Ephem. epigr. I p. 289. Denn da die neuere Sitte doch irgend einmal zuerst in Uebung ge- kommen sein muss, so mochte allerdings die Nothigung schwer einleuchten, die Grenzscheide gerade erst innerhalb der vier Jahre von 615 bis 619 anzusetzen.

Indessen dergleichen will ja auch Mommsen keinesweges als Beweise angesehen wissen, sondern nur etwa als secundare corollaria, die seine Zeitbestimmung begiinstigen, ohne dass sie die entgegenstehende ernstlich beeintrachtigen. Und so diirfen wir doch vielleicht der Hoffnung nicht ganz entsagen, ihn noch fiir unsere Auffassungen zu gewinnen.

VL

Recension

von

Fr. SchSirs GescMclite der griecMsclieii Litteratur.

Nach der zweiten Auf lage

ans dem Franzdsischen tLbersetzt von F. Schwarze, I. Band 1828;

II. Bd. ubers. von M. Pinder 1830; III. Bd. libers. von dems. 1830.*)

Die Geschichtsclireibung antiker und insbesondere grie- 321 chischer Litteratur ist seit der Mitte des sechzehnten Jahr- hunderts alle nothwendigen und nicht nothwendigen Stadien einer fortschreitenden Entwickelung, von der hiilflosesten Kiudheit an bis zu den Anfangen bewusstwerdender Selb- standigkeity mit so langwieriger Gemachlichkeit und succes- siver Yollstandigkeit durchgelaufen^ dass man sich wohl be- rechtigt glauben sollte, von den ersten Decennien des neun- zehnten eine verhaltnissmassig erschopfende Losung der Auf- gabe zu erwarten, welche dem Interesse des Sprachforschers und des Historikers gleich nahe liegt oder liegen sollte. Es war durch die Natur der Sache gegebeU; dass allererst chro- nologisch-biographische Sammlungen das weitschichtige Material massenweise zusammenschafften; und was in solcher Absicht durch redliches Bemiihen und treufleissige Emsigkeit

*) [Aus Allgem. Liti-Zeitung, Halle u. Leipzig 1831 Nr. 121—124 p. 321—349. Diese Recengion war allerdings in wenigen Tagen 'leider sehr bedi^gt und etwas flfichtig mitunter' geschrieben (s. Bibbeck: Ritschl I p. 92), aber doch eben ein Ausfluss der sehr griindlichen Studien, die R. f^ seine Yorlesung uber Geschichte der griechischen Poeaie trieb (s. ebd. p. 82 ff. 100 ff. 301 ff.) C. W.]

150 RECENSION VON FR. SCHOLL's

von den Gyraldus, Meursius, Vossius, Jonsius u. a. mit grosserer oder geringerer Ausdehnung des Planes und Vollstandigkeit des Details, wenn auch ohne sonderliche Kritik des Ueberlieferten oder Erspriesslichkeit der Methode, geleistet worden, muss als Basis alles spater gewordenen in verdienten Ehren gehalten werden. Auf ihr erhob sich das dauerhafte Werk des arbeitsamen Fabricius, mit wenigstens summarischer Verarbeitung des gebotenen Materials, zugleich aber mit so reichlicher Erweiterung desselben, dass ein Ueber- blick, wie ihn doch die Vorganger unbeabsichtigt gewahrten, in der unermesslichen, plan- und ordnungslos vollgespeicherten Niederlage nicht mehr moglich war. Ein neues Element trat bei ihm zuerst hinzu, das der bibliographischen Nomenclatur, zwar unter dem rechten Gesichtspunkte ein wesentlich integrirendes der Litteraturhistorie, aber in der dermaligen Gestalt eine vollig fremdartige Zuthat, ein leidiges 322 Aussenwerk, welches mit Darstellung der Litteratur gar nichts zu schaffen hai Liegt es nun gleich nahe genug, die Berechtigung des bibliographischen Elementes zu finden in der Auffassung, wonach Textesbearbeitungen, Ausgaben, Com- mentare die Momente einer bis auf die Gegenwart fortge- ftthrten aussern Geschichte der einzelnen Litteraturdenkmale bilden, so hat sich doch zu einer (zugleich meihodisch in- structiven) Wiirdigung der einander successiv bedingenden Leistungen noch keine ausgeftihrte Darstellung erhoben. So- gar noch regressiv in jener bibliographischen Richtung be- wegte sich der geistlose Mechanismus des fingerfixen Har- less, dem der ganze Begriff der Litteraturgeschichte in dem Pluuder registermassigen Notizeukrams vollig aiifging. So lasst sich denn der Faden einer fortschreitenden Folge erst wieder aufhehmen mit den Versuchen, deren hochstes und in jder That auch hoheres Ziel dahin ging, die durch die materialistische Periode in diirrer Namen- imd Factenauf- schichtung oder in niichternnaiver Geschichtserzahlung ge- wonnene Stoffmasse sofort durch einen ausserlich zusammen- fassendeu Schematismus iibersiclitlich zu machen, der sich begniigte, vermittelst gewisser allgemeiner Gattungsbegrifte die Gesammtheit der Einzelheiten auf synthetischem Wege

GESCHICHTE DER GRIECHISCHEN LITTERATUR. 151

in ein wohlrubricirtes Fachwerk regelrecht zu classificiren. Diese rein systematische Darstellungsweise, im allgemeinen noch bis jetzt die herrschende, die zunachst in dem unaus- gebauten GerQste bloss andeutender Grundrisse ihre innere Leblosigkeit am unverkennbarsten zur Schau stellte, hat selbst durch ihre verspateten, wenn gleich befahigtsten Reprasen- tanten^ einen Groddek^ Mohnike u. s. w. die Schwachen nicht verstecken konnen, die sich dem tiefer dringenden Blicke in der lockern Zusammenordnung des ausserlich Ho- mogenen zu zwar partienweise zerfallenden, aber unbeseelten Aggregaten kundgibt. Erst einer neuern Zeit war es vorbe- halten, auf jenen yorbildenden Grundlagen die wahre Idee der Litteraturgeschichte zu fassen, jener geistig bewegten, zeugungskraftigen Zeit, in welcher das I^eranbliihen deutscher Nationallitteratur den Blick erschloss zu unmittelbarer An- schautmg verwandter Zustande der Yorzeit, wo ein von den Heroen deutscher Eunst und Philosophie in divinatorischer Begeisterung ausgehender Blitzfiinke in dem unentwickelten Bewusstsein von hundert sympathisirenden Geistern zu heller Flamme ausschlug, wo endlich in unmittelbarer Anwendung auf antike Litteratur F. A. Wolf, welcher der Alterthums- wissenschaft ihr selbstandiges Leben schuf^ die Aufgabe aus- 323 sprach und mit sicherer Meisterhand die Umrisse zu dem Bilde zeichnete, welches ausgefiihrt zu sehen ihm so wenig vergonnt war^ als ihn selbst zur Ausfiihrung seine Individua- litat befahigte. So hat sich denn^ unter den beriihrenden Einfliissen der immer mehr zu einheitlicher Auffassung hin- drangenden Speculation , zu allgemeinem Einverstandniss wenigstens der Stimmbefahigten die Ansicht durchgebildet^ dass die Litteratur, zumal der hellenischen Welt begriffen werden milsse als grosse^ in sich selbst organisch gegliederte Einheit, die das reine Product ist und der treue Abdruck der ethischen und geistigen Nationalkrafi; oder Stamm- thQmlichkeit; und so wiederum das wahre Mass fUr diese; dass somit die einzelnen Erscheinungen der Litteratur zu fassen sind als eine fortschreitende Eette naturgemasser^ durch die Summe der politischen, religiosen, kunstlerischen^ wissenschaftlichen und praktischen Gesammtbildung noth-

152 RECENSION VON FR. SCHOLL^S

wendig bedingter^ und durch die localen und temporellen Einwirkungen des aussern Lebens manigfaltig niiancirter geistiger Entwickelungsprocesse; und dass demnachst die Aufgabe des Litterarhistorikers diese ist, den wesentlichen Zusammenhang jenes genetischeh Stufenganges wie die har- monische Gomposition eines lebensvollen Gemaldes von einem treuen Spiegel dergestalt reflectiren zu lassen, dass nicht nur ein grossartiges Totalbild in seiner Ganzheit zu leben- diger Anschauung gebracht werde^ sondern auch die einzelnen Gruppen und Figuren in scharf abgegrenzter Individualitat, in dem wechselseitigen Verhaltniss ihrer causalen Verkettung durch Mittelglieder und Uebergange, und in der consequen- ten Beziehung zu dem Centrum des Ganzen mit lichtvoUer Klarheit hervortreten. Ist nun gleich zu durchgreifender Verwirklichung dieser Idee iu einer umfassenden AusfUhrung griechischer Litteratur noch keinVersuch gewagt worden, so sind doch als partielle Bestrebungen mit Auszeichnung hervorzuheben die Leistungen von Fr. von Schlegel und von Creuzer, Namen die hier genannt werden mit RUck- sicht auf die Lichtpartien der freilich unvollendeten, aber zumal ftir .hellenische Lyrik so ideenreichen Geschichte der Poesie, und der noch speciellem Darstellung der hi- storischen Kunst der Griechen. Andere Arbeiten geben entweder bloss wenig eindringliche Andeutungen, wie sie durch das Mass eines Grundrisses bedingt sind, z. B. Creu- zer's Epochen und die in ihrer Art treflflichen Passow'schen Grundzuge, oder stehen doch nur insofern unter dem nicht ganz abweisbaren Einfluss jener mitunter auch nur zu hal- bem Bewusstsein gebrachten Ansicht, als sie ihre Anerken- nung beilaufig und ganz im allgemeinen, in isoHrt stehenden Einleitungen etwa, aussprechen, ohne irgend in der Aus- fiihrung davon durchdrungen zu sein: wie letzteres namedt- lich von Mohnike gilt. Gleichzeitig aber neben der orga- nischen Ansicht der Geschichte der Litteratur erhob sich in Deutschland die Kunstkritik nicht nur zu einer an sich 324 strengern und consequentern Wurdigung, sondern hauptsach- lich zu dem universellern Standpunkte einer unbefaugenen Charakteristik und gleichmassig anerkennenden Schatzung

GESCHICHTE DER GRIECHISCHEN LITTERATUR, 153

der im Lichte des welthistorischen Zusammeiihanges ange- schauten antiken Kunstproductionen. Yor andem mag der durch die Winckelmann'sche Periode machtig angeregte A. W. von Schlegel als Reprasentant dieses Standpunktes genannt werden, eines Standpunktes^ der sich gleich fem halt von der traditionellen WillkUr und zunftmassigen Parteilichkeit eng- herzig bewundemder Philologen^ die sich Jahrhunderte lang in yager und anmasslicher Declamation gemachlich ergingen, wie auf der andem Seite von der trivialen Rhetorik und seichten Analjse kleinmeisterlich abwagender Franzosen. Die Charakteristik der litteraturhistorischen Bestrebungen der neuern Zeit ist abgeschlossen mit dem Zutritt eines dritten Momentes. Es liegt dies in der Wiederaufnahme der frQhest^n chronologisch-biographischen Richtung, die aber gesteigert erscheint zur Potenz einer combinatorisch er- ganzenden Kritik des im vollstandigen Reichthum der Tra- ditionen und Ueberreste iiberschauten Materials. Die Ergeb- nisse solcher Kritik, die auch dem scheinbar Unbedeutenden, abgelost und vereinzelt Erscheinenden in den Ueberliefemn- gen des Alterthums durch sinnige VerknUpfung seine bedeut- same^ integrirend eingreifende Stelle im Bau des Ganzen anweist und dieses selbst aus seinen Triimmern zu recon- struiren sucht, liegen vor in den monographischen Special- forschungen der neuern historisch-philologischen Schule; nur dass die in solcher Absicht vorlaufig zugerichteten einzelnen Gliedmassen noch der gemeinsamen Auferstehung entgegen- sehen, die sie zu ganzen Korpern versammeln und ihnen den lebendigen Odem des Geistes einhauchen soll.

Es geben also die combinatorische Stoffkritik; die orga- nische Geschichtsansicht und die universelle Kunstanaljse die drei jetzt gleichzeitig vorliegenden Momente, deren be- herrschende Zusammenfassung die Bedingung einer zeitge- massen Geschichte griechischer Litteratur ist, zu deren wiir- diger Ausfiihrung noch das formelle Erfordemiss einer mog- lichst objectiv gehaltenen, in reproducirender Tendenz zu einem klinstlerisch abgeschlossenen Ganzen hinstrebenden Darstellung treten wird. Mit nichten aber durch die Idee der Litteraturgeschichte bedingt, und deshalb raumlich aus-

154 RECENSION VON PR. SCH5LL'S

zuscheiden wiirde die summarische Zusammeufassung der wesentlichen Besultate aller friihem Untersuchungen^ und die beurtheilende Nachweisung ihres innern Fortschrittes sein: so wiinschenswerth auch theils zur Selbstrechtfertigungy theils zum Behuf philologischer Methodik eine abgetrennte Zugabe jener Art bleiben wird.

Fragt man nunmehr nach dem Yerhaltniss des Scholl- schen Werkes zu den bisher charakterisirten Standpunkten, so kann zwar das Urtheil nicht lange schwankend sein; indess erfordert es die Unparteilichkeit, vorher auf gewisse Verhalt- 325 nisse des Buches aufmerksam zu machen, die einer Recension desselben ganz disparate Gesichtspunkte anweisen konnen. Zu- erst namlich hat man einWerk vor sich, das einestheils im Jahre 1823 fiir Franzosen herausgegeben wurde, andrerseits jetzt durch allerhand Modificationen dem deutschen Publi-

cum accommodirt worden ist Da

nun an diese [die Schoirsche Originalarbeit] der durch die vorgangigen Erorterungen gewonnene Massstab angelegt werden soll, dieser aber seine Wahrheit und nothwendige Berechtigung nirgends so augenfallig bewahrt, als an der Periode der lebendigen, aus der Wurzel heraus entwickelten Bildung der Litteratur, so wird der diese Periode begreifende erste Theil des vorliegenden Werkes zum Hauptaugenmerk der folgenden Beurtheilung genommen werden. Denn die spatere Litteratur ist Uberall viel mehr ein Gemachtes als ein Gewordenes, und es kann hier, wenn schon ein leidliches Zu- sammenordnen der Zufalligkeiten einer zu Grabe gehenden Litteratur nicht eben besondere Schwierigkeiten bietet, doch selbst eine an registermassiges Aufzahlen grenzende Darstel- lung einen einigermassen ertraglichen Ersatz fiir wissen- schaftliche Behandlung geben.

Bei dieser Begrenzung unserer Recension sei es uns in- dess erlaubt, wenigstens im allgemeinen die Anerkennung der in alle Wege verdienstlichen und das Original wesentlich fordemden Leistungen des Herm Pinder zugleich mit dem Bedauem auszusprechen, dass nicht schon der erste Band in diese H*ande kam. Dass es bei dem Uebersetzer des ersten Bandes mit dem Franzosischen nicht gar wohl bestellt war,

GESCHICHTE DER GRIECHISCHEN LITTERATUR. 155

deutet der Vf. selbst in der Vorrede an

Dass nun solche Blossen [wie sie in den ^EinschaltuDgen 326 des ballhomisirenden Uebersetzers' Schwarze sich zeigen] Yon dem zweiten Uebersetzer nicht gegeben worden, ware das geringste Lob; vielmehr hat das Werk ausser der fort- laufenden Berichtigung und Erweiterung im einzelnen eine so wesentliche VervoUstandigung durch selbstandige Hinein- arbeitung auch umfangreicherer Partien (wie Bd. II p. 311 318 fiber die agyptischen Papyrus) gewonnen^ und durch die von tiichtiger bibliothekarischer Bildung zeugende Ver-

arbeitung des bibliographischen Materials eine Bereicherung

<

erhalten, dass mau keinen Anstand nehmen darf zu behaupten, Herr Pinder habe aus demWerke gemacht, was sich unbe- schadet der urspriinglichen Anlage daraus machen liess. . . . Das Schoirsche Werk hat seit seiner franzosischen £r- scheinung und wiederum seit seiner Verdeutschung theils zu so glanzenden Empfehhingen bestochen, theils bei dem gros- sern Publicum so viel Eingang gefunden, dass es nothwen- dig einen gewissen Grad von Brauchbarkeit haben muss. Wir glauben diese nicht zu verkennen^ wenn wir sie einmal als eine allgemeine und zugleich aussere, sodann auch als eine besondere und innere ansehen, und jene darein setzen, dass es dberhaupt das erste Buch ist, welches in einem zwi- schen dem dickleibigen Fabricius und schmachtigen Compen- dien in der Mitte gehaltenen bequemen Umfange und anjetzt in deutscher Sprache das ganze Gebiet griechischer Litteratur begreift: (denn die Fuhrmami'sche Maculatur ist eben kein Buch:) die andere aber theils in die gewahlte Beichhaltigkeit und verhaltnissmassige Zuverlassigkeit der mit franzosischer 327 Liebhaberei und buchhandlerischem Interesse betriebenen Bi- bliographie, theils in die Popularitat einer iockem Geschichts- erzahlungy deren fassliche Charakterlosigkeit kein Nachdenken allzusehr beschwert. Eurzweg also, das Buch vereinigt die doppelte Qualitat eines brauchbarer zugestutzten Harless iTir Editionenjager und Bibliomanen, und eines Handbiichleins fClr Damenbibliotheken. So folgt denn unmittelbar die Stelle^ die es in der Reihenfolge der oben in Umrissen gezeichneten litteraturhistorischen Richtungen einnimmt; indem es Uber

156 RECENSION VON FB. SCHOLL's

die systematische Methode nach keiner Seite hinausgeht.

389 Je weniger wir also die Person des schon durch so un-

befangene Selbstschatzung ehrenwerthen Yerfassers irgendwie zu verletzen wtlnschen konnen, um so entschiedener mdssen wir dem Werke selbst^ wie es nun einmal vorliegt, als ein gleichgiiltig von wem ausgegangenes Product der Zeit, mit strenger Priifung entgegentreten, sofern ihm namlich der Rang einer wissenschaft- lichen Leistung ertheilt worden ist. Damit meinen wir nichts weniger als gelehrten Eram und Notizenklauberei, sondem gerade nur eine relative Annaherung an die im Ein- gang gegenwartiger Recension in wenigen Grundziigen ent- worfene Idee einer Historiographie classischer Litteratur. Der Vf. selbst wird sich nicht bergen konnen, dass die dort gemachten Anforderungen keinesweges zu hoch gestellt sind, um auf eine fUr die ^hommes du monde' bestimmte, dem gebildeten Theile der Nation geniessbare Darstellung nicht

sso ihre vollkommene Anwendung zu finden. Der einzige Zweifel konnte sich gegen die Berechtigung des dritten Momentes, der combinatorischen Eritik des historischen Details, erheben: aber hierbei gilt es ja bloss die Resultate, und wenn diese nicht Gemeingut der Gegenwart werden konnten, was ware dann Philologie mit ihren oft so zersttickelten Bestrebungen, als eine halblebendige Leiche, Tod und Verwesung in sich selber tragend, mit der sich das Leben nimmer in Aussoh- nuug zu bringen im Stande ware! Der andere Punkt, die asthetische Kritik betreflFend, hat zu dem Schoirschen Werke eine um so nahere Beziehung, als ausgesproehener Massen eine Art von Werthbestimmung der einzelnen Litteraturmo- numente ausdrticklich in den Plan des Vfs aufgenommen war.

Der Vf. nennt sich selbst

einen strengen Classiker, und legt darauf ein unverkenn-

bares Gewichi Wenn nun aber der

Vf. glaubt, ^dass der deutsche Leser die Verschiedenheit der asthetischen Grundsatze mit Billigkeit dulden werde', so halten wir einmal dafiir, dass laxer Indiflferentismus und laue Toleranz in Sachen der Wissenschaft den ersten Nagel zu

GESCHICHTE DER GRIECHISCHEN LITTERATUR. 157

ihrem Sarge bringen, und begreifen noch weniger, wie jene Differenz der Principien ^auf die Beurtheilung der griechi- schen Litteratur selbst keinen Einfluss haben soU, weil Clas- siker und Romantiker die Meisterwerke derselben gleich bewundem' u. s. w. Als wenn das Verhaltniss einer al- leinigen Berechtigung und des Mitberechtigtseins identisch ware! Endlich, dass dem Vf. vom Organismus geschicht- licher Bildungen nicht einmal eine Ahnung aufgegangen war, lag schon in den wortlich ausgehobenen charakteristischen Aeusserungen aus Yorreden und Einleitung klar genug zu ssi Tage. Fande sich nun wenigstens eine Art yon Ersatz da- tHr vor, wie er sonst begabteren Katuren nicht versagt ist, die nur zu einer lebendig-klaren Erkenntniss der Idee nicht durchgedrungen sind, so dfirfte man allenfalls diesen Mass- stab der hochsten Forderung einmal auf sich beruhen lassen. Wir meinen namlich, dass, wo wenigstens ein dunkles na- tiirliches Bedtlrfniss, ein unentwickelter innerlicher Drang nach einheitlicher Auffassung, als dem in Wirklichkeit ge- setzten Resultate jener Idee, vorhanden ist, schon eine solche zur Elarheit des Gedankens keinesweges hindurchgebildete geistige Disposition zu unbewusstem HerausfQhlen desWah- ren, zu einer die einzelnen Momente zwar nicht mit Conse- quenz beherrschenden, doch leidlich zusammenordnenden und im Lichte der antiken Yerhaltnisse anschauenden Auf- fassung hindrangen miisse, und bis zu einem gewissen Punkte auf rein 'naturalisirendem Wege wirklich hinfQhren konne. Leider konnen wir dem Yf. selbst dieses bedingte Lob nicht zugestehen; vielmehr ist ihm der einfachste Zusammenhang der geschichtlichen Yerhaltnisse wie im grossen so im kleinsten so wenig gegenwartig, dass man Seite vor Seite nicht sicher ist, einer Unrichtigkeit^ Ungenauigkeit, Unklar- heit, Schiefheit, selbst Widerspriichen und den unlogischsten Confusionen in der Yorstellung und Darstellung des rein Factischen zu begegnen; der Vf. ist so wenig orientirt in den von ihm betretenen Regionen, dass er, rechts und links anstossend, herumtappt wie in einer dunkeln Kammer, in die einer aus der hellen Mittagssonne gesperrt wird. Daher denn bei dem Mangel an festgehaltenen Gesichtspunkten die

158 RECENSION VON FR. SCHOLL^S

Ungleichheit der Behandlung und die absolate Herrsehaft des SingulareU; die sich in der umstandlich-breiten^ mitunter . steifzierlichen Darstellung nicht verstecken kann. Die Be- grQndung dieser Urtheile durch Belege wird man in der nachstehenden Reihe von Bemerkungeu Qber das Einzelne finden^ worin dem Gange des Werkes selbst gefolgt werden soll. Das ist aber alles der Fluch des Dilettantismus: der Yf. kann die griechischen Autoren gar nicht gelesen^ kann deswegen nur ein traumartiges Bild vom hellenischen Alter- thum habeU; und muss somit Qber die Dinge^ weil er uber sie mitsprechen muss, wie der Blinde von der Farbe reden. Zwar spricht der Vf. selbst ein paarmal von Quellen, aus wel- chen der Inhalt seines Werkes geschopft sei; indess zeigt eine Vergleichung von p. 5 der £inleitung und p. XIV der Vorrede sogleich, dass damit nur die (neuern) Schriftsteller gemeint sind^ ^welche diejenigen Materien behandelt haben, wovon in dem Werke die Rede ist, und die von Fabricius, HarlesS; Groddek, Wachler u. a. gesammelt sind', folglich

auch und hauptsachlich wohl diese letzteren selbst

333 Es entspricht nun zwar die auf solches Raisonnement

gestUtzte Eintheilung in die mythische, poetische, Athe- nische, Alexandrinische, Romische und Bjzantinische Periode unserer Ansicht von der Darstellung griechischer Litteratur keinesweges, sofern namentlich die Geschichte der urkraftigen Bildungszeit der Poesie, wegen des stetigen, vor- und riickwarts und nach allen Seiten eingreifenden Fortgangs, wie aus Einem Gusse sich gestalten muss und nicht durch gewaltsame, willkiirliche Einschnitte zerrissen und zersplittert werden darf: so dass eine zweite Reihe von einem zweiten Anfangspunkte, der Entstehung der Prosa, aus- und nun pa- rallel neben der ersten fortlauft. Indess mag doch ein von dem herkommlichen disparater Massstab um so weniger eigensinnig festgehalten werden, als er erst durch einen wirklichen Versuch seine Wahrheit zu beglaubigen hat. Aber die Kriterien der ersten Perioden von den genannten konnen wir so wenig mit Stillschweigen libergehen, als sie der Leser ohne EopfschQtteln (ibergehen wird. Die erste Periode, heisst es, ist ganz mjthisch; in der zweiten Periode nimmt die

GE8CHICHTE DER GBIECHISCHEN LITTERATUB. 159

griechische Litteratar ihren Anfang; aber ohne die Kunst in Prosa zu schreiben gibt es keine wahre Litteratur; ^diese Kunst, welche uns so einfach scheint^ war jedoch den ersten Schriftstellern Griechenlands nicht bekaunt; erst zu Solon's Zeit ward sie erfunden/ Mit dem J. 594 (dem J. der Solonischen Gesetzgebung) wird also die rein poetische Pe- riode abgeschlosssen (etwa wie eine Eassenregistratur oder eine Litteraturzeitung mit dem 31. December). Mit deut- lichen Worten ist also gesagt, die wahre Litteratur der Grie- chen beginnt mit der dritten Periode der griechischen Litte- ratur; die erste Periode von dieser ist die, wo es noch keine Litteratur gab, und ihre zweite, wo es noch keine wahre Litteratur gab. Man zweifelt vielleicht; es steht wirklich so

da^ und ist p. YIII gedruckt

Wenn durch solchesVerfahren ein Bild gegeben ist von sss der altesten Periode griechischer Poesie, so ist eine Palette mit einem Dutzend aufgetragener Farbenhaufchen auch eins. Freilich ist tadeln leichter als besser machen^ und man konnte dies dem Rec. vorzuhalten um so geneigter sein^ je 336 unbilliger vielleicht die Forderung scheint; aus kimmerischer Finstemiss Licht und Klarheit zu verlangen. Gerade deshalb erlauben wir tms durch wenige Bemerkungen die Gesichts- ponkte anzudeuten, unter denen aus jenem Chaos etwas ganz anderes und erquicklicheres gemacht werden konnte, und man wird alsdann wiederum um so geneigter sein, bei den an sich um vieles lichtvollern und ohne solche Schwierigkeiten zu behandelnden Partien griechischer Litteratur uns fiir unsere Ausstellungen die weitlaufige Motivirung billig zu erlassen. Dass jene rtlstig aufmarschirende Namenreihe [heiliger Sanger] Yor historischer Kritik nicht in ihrer Integritat bestehen konne, bedarf zunachst keines Erweises. Dass sie aber eine aus den ungleichartigstenlndividuen zusammengewiirfelte isty konnte doch dem Zusammensteller kaum entgehen. Wir heben sogleich den Thamyris auS; als entschieden dem Epos zugehorig; nicht der Lyrik: woran sich von selbst die Be- merkung eines andern Mangels knQpfb. In dem ganzen ersten Zeitraum ist namlich der Frage^ ob und in welcher Weise eigentlich eine vorhomerischePoesie iiberhaupt zu statuiren

160 RECENSION VON FR. SCHOLl/s

sei; als eines streitigen Punktes mit keinem Worte gedacht. Nun gehoren zwar Meinungen^ wie sie z. B. Vossius aus- sprach : ^ qui ante bellum Troianum fuisse dicuntur poetae^ a poetis ficti sunt'^ heut zu Tage wohl ziemlich zu den Anti- quitaten; indess waren doch theils die fdr solche Meinung angefilhrten oder anzufdhrenden Zeugnisse der Alten, eines HerodotuSy Aeschines, Androtion^ Aristides, die zu mancher- lei Discussionen Anlass gegeben haben^ einer summarischen Besprechung nicht unwerth; unerlasslich aber war jedenfalls die aus Homer selbst direct und indirect zu fUhrende Nach- weisung vorhomerischer Epik und Epiker: worCiber es nicht an interessanten Wahrnehmungen fehlt. Darin geht aber deB Vfs. Harmlosigkeit so weit, dass weder er selbst noch der Leser aus seinem Buche weiss, ob eigentlich seine ganze ^alteste heilige Poesie' Lyrik war oder Epos. Zwar sollte es billig keinem Zweifel mehr unterliegen, dass in einer wissenschaftlichen Darstellung griechischer Litteratur die Ge- schichte der Lyrik der Geschichte des Epos vorangehen muss

337 Uebrigens sind wir. selbst so weit entfemt, den (oder mit Hoeck die) Olympus nebst Hyaguis u. s. f. von einer Ge- schichte hellenischer Lyrik ganzlich auszuschliessen , dass wir in ihnen vielmehr wesentliche Momente sehen: nur muss die Art der Yerbindung eine ganz andere sein. Es f&hrt uns dies wieder auf einen Punkt, worQber es dem Vf. abermals an klaren Begriffen ganz und gar fehlt; das sind die musi- schen Verhaltnisse

838 . . Aber jedenfalls durfte nicht mit Stillschweigen beseitigt werden ein so wesentlich charakteristischer Gegensatz, wie der zwischen besanftigend erhebeuder Kitharodik und enthu- siastisch erregender Aulodik, ein Gegensatz, der sich auf eine so unabweisliche und fiir die Scheidung und reproduci- rende Gestaltung der lyrischen Poesie so fruchtbare Weise ausspricht, gleichmiissig in Stamm- und Cultusverhalt- nissen. Dass nun namentlich diese letztern so gar keine Berticksichtigung gefunden haben, das ist ein dritter Mangel, der einer Sichtung der vielbelobten heiligen Poeten ThUr und Thor versperren musste. Wir diirfen unsere Ueberzeu-

GESCHICHTE DER GRIECHISCHEN LITTERATUR. 161

gong, dass die sammtlichen Sanger jener Urperiode in wohl- geordnete Gruppen zerfallen nach gewissen Religions- oder CultoQkreiseD^ zu denen sie in einer engverkniipfenden Be- ziehung stehen, nicht gerade zum durchgreifenden Massstabe fOr des Yfs Darstellung machen; die Annahme eines Musi- schen Cultuskreises, die Unterordnung der betreffenden Na- menunter mehrfach abgestufte orgiastische und mystische Culte w^den selbst erst weiterer BegrOndung bediirfen; aber anderes spriugt doch wie von selbst bei nur einiger Aufmerk- samkeit.in recht klar begrenzter individueller Gestaltung aus der chaotischen Masse hervor, wie die (bekanntlich schon anderweitig hervorgehobene) Gleichartigkeit der drei dori- schen Eitharoden des Apollinischen Cultuskreises, Olen (den der Vf. auch Olenus nennt), Chrysothemis (der ganz fehlt) und Philammon, der Reprasentanten der drei Cultussitze Delos, Kreta und Delphi; anderes beruht selbst auf unverachtlichen Zeugnissen des Alt^rthums, die 339 doch eine wCirdigende Beachtung yerdienten, wie die scharfe Unterscheidung des Aristophanes :

'Opcpeuc \xkv Yoip TeXeToic 9* fijLiTv KaTibexle (p6vu)v t'

dTT^X^cGai,

Moucaioc b' dHaK^ceic t€ v6cu)v Kai xptic^iouc.

Welche Menge der bedeutendsten Fragen ist aber [bei ui Homer] gar nicht oder kaum mit einem Worte berUhrt! Welches ist eigentlich die in den Homerischen Gedichten geschilderte Zeit? Sind Ilias und Odyssee die Erzeugnisse einer und derselben Periode, oder lassen sich wesentliche Mo- mente fiir eine betrachtliche Altersverschiedenheit geltend machen? (woriiber schon gediegenes von Benjamin Con- stant vorgearbeitet Worden). Welches ist das Verhaltniss der Homerischen Gesange zu hellenischer Mythologie, und wel- ches ihr Einfluss auf eine organisirende Gestaltung derselben? Welches ihr Einfluss auf griechische Erziehung und Bildung aberhaupt? ihre WCirdigung und differente Schatzung bei Philosophen? bei Historikern und Geographen? (Andeutungen Qber das personliche Yerhaltniss des Dichters zu den ge- schilderten Localitaten) und anderes der Art.

PR. BITSCHELII 0PV8CVLA V. 11

162 RECENSION VON FR. SCHOLL^S

344 Der Hauptmangel [in der Behandlung der Eykliker] ist aber die ganzliche Verkennung des weitgreifenden Gegen- satzes zwischen der Homerischen und der Hesiodischen Sangerschule^ eine Sache die, sobald man sich nur iiber den Begriff des yielleicht nicht yoUkommen congruenten Aus- drucks Schule yerstandigt; kaum noch yon jemand abge- wiesen werden dtirfte und auch yon dem Vf. insofem aner- kannt wird^ als er p. 130 den Uebergang zum Hesiodus mit den Worten nimmt: *Eine den Homeriden in Asien* ahnliche Sangerschule bildete sich in dem Europaischen Griechen- land. An der Spitze derselben stand Hesiodus' u. s. w. Solche Ausdrucksweise gibt freilich Gegnern leichtes Spiel. BIoss beilaufig ausgesprochene Anerkennung aber konnte natiirlich weder die Darstellung der kyklischen Dichter iiber den Mischmasch ungleichartiger Aggregate, noch die Ge- schichte der Hesiodischen Poesie liber die Diirftigkeit bezie- hungsloser, abgerissener Einzelheiten erheben. Am Schluss des yierten Abschnittes steht ganz yereinsamt^ wie zwischen Himmel und Erde schwebend, Epimenides.

345 Es lasst sich nach dem Bisherigen erwarten, dass am allerweitesten yon einer organischen Darstellung entfemt die Geschichte der Lyrik sein wird. Hier reinigen zu wollen, ware ein Herculisches Unteraehmen: wir beschranken uns auf wenige allgemeinere Bemerkungen. Ein yoUig zerstiickeltes Wesen musste hier schon aus der gewahlten Periodenabthei- lung heryorgehen, durch welche die im innigsten Zusammen- hange einer ununterbrochenen Entwickelung fortschreitende Lyrik in eine yorsolonische und nachsolonische zerschnitten und in zwei Zeitraninen getrennt abgehandelt wird. Eine kurze Uebersicht der beliebten Rubriken wird dafiir wie fQr

einiges andere den Beweis geben

Wir dachten, den Vf. selbst hatte yor diesem wirbelnden Chaos Schwindel und Ohrensausen anwandeln miissen. Von der hellenischen Lyrik lasst sich schlechterdings eine wissen- schaftliche Darstellung nicht anders geben, als nach den yerschiedenen Entwickelungsperioden, durch die sie bei den yier hellenischen Stammen sich durchbildete, indem z. B.

GESCHICHTE DER GRIECHISCHEN LITTERATUtt. 163

die Elegie nebst der iambischen Poesie nichts anderes ist^

als die Form, in welcher die Lyrik liberhaupt bei den

lonem erschien. Jener Gesichtspunkt ist so durchgreifend

und ausreichend, dass nach unserm DafQrhalten mau nicht

einmal zu der Annahme eines altesten nomischen Stiles ug

genothigt iat, wie er nach Bockh^s Ideen in Passow's Grund-

ziigen p. 78 (2te Ausg.) aufgestellt ist, einem Werkchen,

dessen 2te Abtheilung uns das Wissenschaftlichste scheint,

was wir iiber griechische Litteratur im ganzen besitzen.

Wie YoUstandig lasst sich alsdann der Stufengang der ele-

gischen Poesie verfolgen, wie befriedigend der Uebergang

nachweisen der ursprUnglichen, eigentlichen Kriegselegie des

Kallinus und Tjrtaeus in die vom Polemisterischen entklei-

dete politische Elegie des Tyrtaeus, ISolon, Theognis; dann

die Entfaltung des gnomischen Keimes, der bei Solon und

Theognis noch gebunden erscheint im politischen Elemente,

und zu selbstandiger Gestaltung sich erst ablost durch die

Dichter, die neben dieser didaktischen Poesie in elegi-

scher Form eben auch das didaktische Epos umfassen,

Phokylides und Xenophanes: was iibrigens zum Theil gar

nichts neues und schon mehr als einmal ausgefQhrt worden

ist. Um vieles schwieriger freilich ist die Behandlung des

aolisch-melischen und in hoherm Grade der dorisch-chorischen

Lyrik (in welchen Formen der nomische Stil aufgehen muss)

sowie demnachst der dithyrambischen

Nicht geniigender ist der Ursprung und Fortgang der S47

dramatischen Poesie deducirt

Bei der reichen Fiille von Vorarbeiten, die gerade hier sich

darbot, war es gar nicht mit bedeutenden Schwierigkeiten

verknQpft, durch eine eindringliche Verarbeitung der einzel-

nen Momente, die sich bei der verh^altnissmassig grossen

VoUstandigkeit der Ueberlieferungen beinahe an den Fingem

herzahlen lassen, ein recht anschauliches Bild der progres-

siven Stufenfolge zu gewahren. Aber so verschwimmt alles

in nebliger TrUbe, in welche hier vorzugsweise schon durch

analysirende Beriicksichtigung der betreffenden Hauptstellen

der Alten, die der Vf. doch sonst hin und wieder anfiihrt,

des Aristoteles u. s. w. Licht gebracht werden konnte, und

11*

164 RECENSION VON FR. SCH0LL'S GESCH. D. GRIECH. LITT.

an factischen Unrichtigkeiten aller Art fehlt es neben der Oberflachlichkeit eines vagen Raisonnements im ganzen hier

so wenig als anderswo

Wir hatten gern wenigstens noch die Behandlung der

348 Historiker und der Philosophen des dritten Zeitraums einer Musterung unterworfen: aber das Mass dieser Blatter steckt uns hier Grenzen. Die Resultate der Priifung wiirden im ganzen dieselben sein; zur Rechtfertigung gegen den Vor- wurf ungerechter Harte konnen die bisherigen Belege gentlgen.

Wir haben im Eingange die Verdienstlichkeit der biblio- graphischen Bemiihungen des Vfs gebiihrend hervorgehoben. Das Lob gilt jedoch nur der Litteratur der Editionen: eine Aufzahlung der in den bibliographischen Repertorien ge- wohnlich unter dem Titel 'Erlauterungsschriften' verzeich- neten Litteratur lag ausser dem Plane des Vfs und wurde erst von dem Uebersetzer mit hineingezogen auf eine Weise, der man eine geringere Beschrankung von Seiten des Ver- fassers und Verlegers (vgl. Vorr. p. XIV) hatte wtlnschen sollen

Sehr niitzlich ist das von p. XVH bis LVHI reichende Verzeichniss von Sammelwerken, die eine Mehrzahl griechi- scher Schriftsteller in sich enthalten. Hier bewegt sich der Vf. in seiner wahren Sphare und lasst an Vollstandigkeit und Genauigkeit wenig zu wiinschen iibrig

349 Eine gleich niitzliche und erfreuliche Zugabe zu dem Werke wiirde die von Herm Pinder in der Vorrede zum zweiten Bande versprochene ^Notiz von den bedeutendsten griechischen Handschriften' gewesen sein, die nach dem Vor- wort zum dritten Bande ^aus verschiedenen Griinden unter- blieben ist'. Der hauptsachlichste davon diirfte leicht dieser sein, dass iiberhaupt der Plan fiir eine anhangsweise zu ge- bende Darstellung viel zu umfassend war, und die Ausftihrung eine der miihsamsten. Mochte es Herm Pinder gefalleU; den Plan unabhangig von dem Schoirschen Werke zu verfolgen und uns recht bald mit einer Arbeit zu erfreuen, die eine wirkliche Liicke ausfiillen wiirde.

VIT. Aeschylea.

I.

August Ferdinaud Nake Qber die thebanische Tetralogie des Aeschylus.

Dem Andenken Ludwig Schopen^s gewidmet .*)

Es war nicht lange vor meinem Weggange von Bonn, 193 als ich, die aus Nake's Nachlass in did dortige Universitats- Bibliothek gekommenen handschriftlichen Papiere einer ra- schen Durchsicht unterwerfend, meine Aufmerksamkeit na- mentlich durch die den Aeschylus betreffenden Aufzeichnungen gefesselt fand, die zum Zweck von Vorlesungen ttber die Septem, die Perser^ den Agamemnon^ den Prometheus und die Eumeniden niedergeschrieben waren. Indem mir hier derselbe Verein von philologischen Tugenden, der Nake's veroffentlichte Arbeiten kennzeichnet und ihnen ihren so an- erkannten wie eigenartigen Werth verlieh, im unmittelbarsten Bilde entgegentrat, f&hlte ich mich gedrungen an der Be- friedigung, die mir diese LectUre gewahrte, Nake's altesten Schfiler, meinen lieben alten Freund Schopen theilnehmen zu lassen und mit ihm zusammen einen Theil der vergilbten Blatter durchzugehen. Wie zu erwarten, nahm Schopen, dessen treues Gemuth dem seit einem Vierteljahrhundert heimgcgangenen Lehrer eine unverbriichliche Pietat bewahrte,

. *) [Au8 Rhein. Museum f. Philol. Bd. XXVII (1871) p. 193-214 mit einigen Zus&tzen.]

166 A. F. nake: die thebanische

an meiner Mittheilung das warmste Interesse, nnd so er- freuten wir uns denn gemeinschaftlich daran, iiberall den Spuren selbstandigster und gewissenhafbester^ von lauterm Wahrheitssinn getragener Forschung, so feinsinniger wie massYoller Combination, einer stet^ auf den Gedanken ge- richteten Belebung des Stoffs^ zugleich auch^ neben liebens- wQrdiger Milde des Urtheils*), der saubersteU; manchmal fast an Filigranarbeit erinnernden Ausfiihrung nnd durch- sichtigsten Darstellung zu begegnen, wie sie mir aus Nakes Druckschriften bekannt^ Schopen ausserdem aus lebendigster personlicher Erinnerung vertraut waren. Vieles erwies sich 194 ja, wie natiirlich, vom Fortschritt der Zeit uberholt; dennoch blieb der Einzelheiten genug, was uns zu verdienen schien der Vergessenheit entzogen und zu gemeinem Besten erhalten zu werden. Eonnten wir es beide, von nahern Interessen und Aufgaben in Anspruch genommen, nicht unseres Berufes finden, uns selbst einer solchen Auswahl des dauemd Werth- vollen, auch jetzt noch nicht Yeralteten znm Behuf einer Veroffentlichung zu unterziehen, sondern mussten wir dies jdngern Kraften, die etwa dazu Neigung und Fahigkeit hat- ten, anheimstellen, so empfanden wir es doch als eine Mah- nung der Pietat einerseits gegen den unvergesslichen Lehrer, anderseits gegen den amtlichen Vorganger, der durch eine zwanzigjahrige erfolgreiche Wirksamkeit so wesentlich zur Blate der Bonner Philologie beigetragen , wenigstens durch ein zu Ehren Nake^s mitgetheiltes Specimen sein 6e- dachtniss im Ereise der schnelllebigen Fachgenossen zu er- neuern und fiir weitere Jahre wach zu halten. Am geeig- netsten schien uns dazu, nach einigem Schwanken, die Ein-

*) [Auoh auf N^e passen vollkommen die Pr&dioate, die G. Hermann in seinen anmuthigen Hipponakteen einem andmi Lieblings- schCQer gab: ^Seidlerus ille semper aequus et lenis.' Sonst kam nur bei Nftke^s Persdnlichkeit nooh ein Anflug von feierlicher, obwohl im- mer heiterer Gravit&t hinzu, die Seidler'n durchaus fremd war. Dass die oben gerdhmte Klarheit und Durchsichtigkeit der Darstellung Nilke'n nicht von Haus aus eigen war, zeigt Hermann^s Brief vom J. 1812, den icti Opusc. phil. I p. 762 fiP. mittheilte; mit Genugthuung nimmt man aber wahr, wie sehr sich N&ke Hermann^s Ermahnung zu Herzen genommen und was sie gefruchtet hat.]

TETRALOGIE DES AESCHYLUS. 167

leitung zu des Aeschylus Sieben gegen Theben. Nicht als wenn uns mit ihr heutzutage etwas absolut neues in den Resultaten geboten wiirde; Uber die Hauptsache^ die Com- position der thebanischen Tetralogie^ sind wir ja seit 1848 durch authentisches Zeugniss zweifellos unterrichtet. Aber gerade dass lange vor diesem Wendepunkte, in einer Periode die alle paar Jahre eine neue Hypothese liber den tetralogischen oder doch trilogischen Zusammenhang der Sieben gegen Theben auftauchen und eine wahre Fluth wi- derspruchsYollster Meinungen iiber diese die damalige philo- logische Welt bewegende Frage anschwellen sah: dass in dieser Zeit Nake es allein war, der, was kein Yerstand der Yerstandigen sah, unbeirrt vom Gewirr und Geschwirr des Tages in der Stille seines cppovTiCTripiov mit schlichtem Sinn und dem sichem Takt besonnener Methode erkannte und vom Eatheder seinen Zuhorem mit (wenn der Ausdruck erlaubt ist) anspruchsloser Bestimmtheit vortrug, damit aber, wie die spatere urkundliche Entdeckung bewies, genau den Nagel auf den Kopf traf : gerade das musste uns die Wahl dieses Thema's vor jedem andern empfehlen. Finden etwa rigorose Beurtheiler, dass damit doch kein eigentlich neuer Beitrag zur Wissenschaft gebracht werde, nun so bleibt es doch immer einer zur Geschichte der Wissenschaft, und auch ein solcher steht ja wohl gelegentlich einer philologischen Zeitschrift nicht Ubel an, wenn auch f&r das ^Zierlich den- ken und ^iiss erinnem Ist das Leben im tiefsten Innern' die heutige Zeit eben keinen Sinn mehr hat.

Wir verabredeten also, dass ich die Bedaction dieses Stucks des Nake'schen Nachlasses tlbemahme und dasselbe in der Form eines Briefes an Schopen zum Abdmck brachte: und zwar im Bheinischen Museum^ dessen friihere Serie ja 195 selbst Schauplatz und Denkmal von Nake's erfreulicher Tha- tigkeit gewesen war. Zuerst die Trennung von Schopen und Bonn verzogerte die Ausfiihmng des gemeinsamen Gedankens; das Einleben in neue Verhaltnisse drangte ihn allmahlich noch mehr in den Hintergrund. Dem Freunde selbst war als- bald das (mit Krinagoras zu reden) k^cGai ic TrXedvujv, ^Heiv eujLiov dXacppoTepov beschieden; und welches Hriste desiderium

168 A, F. nake: die thebanische

8ui' er hinterliess, haben ihm erst k^rzlich in ruhrender An- hanglichkeit Schiiler und Freunde durch die Grabstele*) be- zeugt; deren anmuthige Einfachheit mit seinem eigenen Wesen in sprechender Harmonie steht^ und deren Brustbild in dem klugen und doch so treuherzijgen^ grundehrlichen Gesicht, nicht ohne einen Anflug von schalkhaftem Humor^ das ganze heitere Behagen des Lebenden**) widerspiegelt, welches er nach Aussage der Mitlebenden mit seinem Nake gemein hatte. euK6Xu) jiifev dvGdb', €uk6Xu) b' dK€i.

Die durch den Tod des Freundes ergangene Mahnung an das ^labuntur anni' und die darin liegende eindringliche Warnung vor dem *spem incohare longam' bringen mich endlich dazu, in friedseligen Ferientagen das alte Versprechen mit einem V S L M einzulosen, ehe denn es zu spat wird. Und in diesem Sinne eines HAVE PIA ANIMA, oder noch lieber HAVETE PIAE ANIMAE, woUe man die nachfol- genden Mittheilungen aufnehmen.

Entnommen sind sie in der Hauptsache einem aus dem Sommersemester 1833 stammenden Yorlesungsheffc iiber die Sieben gegen Theben, welches die Bonner Bibliothekssigna- tur 8. 303 a tragt (in A. Klette's ^Catalogus chirographorum in bibl. acad. Bonn. servatorum' part. I (1858) p. 6 n. 35), Aber dieselbe Tragodie hatte Nake schon frilher in Bonn dreimal zum Gegenstande von Yorlesungen gemacht: im Winter 1819/20 (in Verbindung mit Sophokles' Konig Oedi-

*) [Die Aufschrift anf derselben, ebenso einflEU^h gehalten:

LVDOVICO . SCHOPENO

VIRO . BONO . IMPRIMIS DISCIPVLI . ET . AMICI

F . C NATVS EST . XVII . OCT MDCCXCIX OBHT XXII NOV MDCCCLXVII

ist Yon Ritschl concipirt. C. W.]

**) [Den Theilnehmem an der im J. 1841 in Bonn abgehalienen vierten deatschen Philologen-Versammlung wird noch in Erinnerong sein, mit welchem allgemeinen herzlichen Jubel bei einer der geselligen Fest-Znsammenkunfte ein heiterer, auf Schopen 'als das Urbild rhei- nischer Fidelit&t' ausgebraohter Toast aufgenommen wurde.]

TETRALOGIE DES AESCHYLU8. 169

pus), im Sommer 1823, im Winter 1828/29 (zugleich mit So- phokles' Antigone): und bereits im letztgenannten Jahre trug er, insbesondere auch in Bezug auf die Sphinx als Satyr- drama, den 1823 nur erst angedeuteten Grundgedanken vor, den er 1833 vollstandig ausfuhrte. Gelegentliche Verwei- sungen auf andere Hefte, namentlich iiber Agamemnon, die Perser und die Antigone (S. 302 d. 303 c. 303 d = 24. 26. 31 Kl.), beriicksichtige ich in der Weise, dass ich die dor- tigen Erorterungen, wenn sie nicht allzu weitgreifend sind, einschalte oder in Anmerkungen beibringe, meine Worte iiberall von den Nake'schen durch Elammern [ ] scheidend. Dass eine nur auf den eigenen Privatgebrauch berechnete Niederschrift (graphisch Gbrigens, abgesehen von zahlreichen Abktlrzungen, von der wohlthuendsten Zierlichkeit, ahnlich i96 wie sie etwa einem Porson oder F. Jacobs eignete), um ge- druckt bequem lesbar zu werden, einiger stilistischen Nach- hdlfe bedurfte, ist selbstverstandlich; es ist diese indess mit moglichst schonender Hand vorgenommen. Z. B. wenn es Nake liebt, nach dem Vorbild des ''Oti der alten Gramma- tiker neue Satze bloss mit einem freistehenden ^Dass' zu gestalten, oder zuweilen mit ^Bemerke, dass'. Einige Male empfahlen sich auch Streichungen meist kleinern Umfangs. Wenn an sich die etwas behagliche Breite einer iiberall auf moglichste Deutlichkeit bedachten Darstellung wohl noch mehr KCLrzungen vertrug, so schien doch durch solche der individuelle Charakter des Originals zu sehr verwischt zu werden, als dass man dieser Versuchung noch weiter nach- geben durfte. Wo indess der Verfasser selbst getilgt oder etwas als zu tilgen bezeichnet oder durch einen spatem Zu- satz ersetzt hat, da bleibt natiirUch die frQhere Fassung ganz weg.

Leip*zig, im September 1871.

Auf die Vorstellung, dass die Septem in nahem Zu- sammenhange mit einer oder mehreren andern Aeschyleischen Tragodien* verwandten Inhalts gestanden , konnten leicht 1) die Betrachtung der thebanischen Fabel, ihrer Ausdehnung und ihres Zusammenhanges, 2) die Betrachtung der auf uns

170 A. F. nake: die thebanische

gekomineuen Titel Aeschyleischer TragodieO; und bei einigen der Fragmente unter diesen Titeln fahren. Der erste, der etwas hierher gehoriges vermuthet hat^ mag Stanley sein *In Catalogum commentarius t.Vin Butl. p. 78' (bei Schutz vol. V p. 7): *Bellum Thebanum ab ipsis primordiis usque ad exitum persecutus videtur Aeschylus: eo enim pertinent hae tragoediae: Adioc, CqpiTH, OibiTrouc, Neiii^a, 'eTrid dm*0ri- paic, *eX€ucivioi, *OctoX6yoi, 'eiriYOVOi.' Derselbe Stanley zur TttoG. p. 156 Butl.: ^Totam Thebaicam historiam pluribus fabulis complexus est Aeschylus^ sicut antea monuimus, ex quibus huic praecesserunt Adioc, CcpiTH, OibiTrouc' Die *Octo- XoYOi abgerechnet; die gewiss nicht hierher gehoren, und ein paar andere zugerechnet^ sind das gerade dieselben Stflcke und grossentheils in derselben Ordnung^ wie wir sie gleich von andern nach Stanley zusammengeordnet sehen werden. Stanley erklarte sich nicht naher tiber die Art des Zusam- menhanges der von ihm genannten Stiicke. Nach ihm stellte man die Frage bestimmter, und fragte in Beziehung auf munser Stiick: da die Stiicke des Aeschylus in Trilogien bei- sammen standen^ da die Septem wahrscheinlich mit zwei andem StUcken verwandten thebanischen Inhalts zusammen gehorten^ welches mogen diese beiden andem gewesen sein? Siebelis bei Welcker Trilog. p. 360 (ich habe die Schrifk nicht) stellte Oedipus, Laius, Septem als eine Trilogie auf. Andere, in der Meinung, dass die Septem durch ihren Schluss ein folgendes StUck einleiten und ankiindigen, vindicirten den Septem die mittlere Stelle in einer Trilogie, und zwar war Bockh ^de tragicis Graecis' p. 269, auch Genelli *das Theater zu Athen' p. 21 geneigt, die Epigonen als drittes Stiick auf die Septem folgen zu lassen. Ueber das erste und iiber die andem von Stanley genannten erklarten sich diese nicht. Endlich Hermann ^de compositione. tetralogia- rum trag.' (Lipsiae 1819) p. X. XI cf. p. VI stellte auf : Laius, Oedipus, Septem.

AUes umfasste Welcker in seinem merkwiirdigen Buche *die Aeschylische Trilogie Prometheus, nebst "Wi^ken iiber die Trilogie des Aeschylus iiberhaupt', 1824, der bekannt- lich zuerst den durchgreifenden Satz aufgestellt und durch-

TETBALOGIE DES AESCHYLUS. 171

gefOhrt hat^ dass innere VerbinduDg und Zusammenhang der drei StQcke einer Trilogie Grundgesetz der Kunst des Aeschy- lus gewesen.

Ich habe davon schon ofter gesprochen*) und theils meine Anerkennung dieser sinnreichen Auseinandersetzung^ theils hie und da einen Zweifel geaussert. Hier nur so viel. Mehrere der von*ihm durch Conjectur ^ufgestellten Trilogien hat Welcker auch fiir mich zu einem hohen Grade von Wahr- scheinlichkeit gebracht; und mich Qberhaupt iiberredet, dass diese Eunstform bei Aeschylus weit iiblicher und allgemeiner gewesen^ als man vor Welcker geahnt hatte. Dass nun aber diese Eunstform dem Aeschylus die einzig gilltige gewesen, davon kann ich weder eine innere Nothwendigkeit im Wesen der Dichtkunst erkennen^ noch wiirde ich wagen ohne neue Zeugnisse es anzunehmen. Und immer noch kann ich mich nicht des schon mehrmals geausserten Gedankens erwehren^ ob nicht die Betrachtung der einen auf uns gekommenen Trilogie, der Orestie, welche ein wahres Muster einer Tri- logie ist in dem Sinne wie Welcker Trilogie nimmt^ uns zu sehr besticht und allzu geneigt macht^ dieselbe Eunstform aach anderswo zu vermuthen. Dariiber pflege ich mir zu sagen: Gewiss alle Tragodien des Aeschylus trugen das Ge- prage eines grossen Genius im einzelnen wie in der Anord- nung im grossen; aber es gab da doch gewiss Abstufungen, nnd wahrscheinlich hat Aeschylus nie eine vollkommenere Schopfung aufgestellt als eben diese siegreiche und allgemein gefeierte Orestie, das Werk des ausgebildeten^ reifen nach unserm Masse schon bejahrten Dichters. Sollt-e nun nicht diese YoIIkommenheit auch mit in der dieser Schopfiing eigenen; hochst vollendeten trilogischen Form^ in der kunst- los vollen Vereinigung dreier StQcke, die doch auch jedes fiir sich ein Ganzes bilden^ zu einem grossen Ganzen beruhen? Und schliessen wir mit Becht aus der Beschaffenheit dieser yollendetsten Trilogie auf dieselbe, oder auch nur auf eine

*) [Namentlich in den Einleitungen zu den Persem. und zum Prometheus, womit auch die zum Agamemnon und den Eumeniden zu yergleiohen.]

172 A. F. nake: die thebanische

ahnliche Ennstform der iibrigen Trilogien des Aeschylus? Femer: da es ja doch Fabeln, StoflFe in der Mythologie, als der Quelle der Tragodie, gegeben hat, die nicht in allen ihren Theilen dichterisch und gerade tragisch, d. h. f&r die Dichtkunst und gerade fQr die Tragodie geeignet waren: wer mag es glaublich finden, dass Aeschylus einen schonen Stoff verschmaht, wenn er nur zu einer Tragodie reichte, oder gar dass er solchen Stoff durch Aufnahme von ungeeigneten Bestandtheilen zu drei Stiicken ausgedehnt, nur um eine zu- sammenhangende Trilogie zu gewinnen? Mein Besultat war: die Moglichkeit, dass Aeschylus andere Male Trilogien aus Stucken gemacht haben konne, die weit lockerer, nicht durch Zusammenhang der Fabel, sondem etwa durch Aehn- lichkeit oder Contrast in einem Verhaltniss zu einander standen.

Beklagenswerth ist der Mangel an aussern Zeugnissen. Nur wenige Trilogien sind ausdriicklich bezeugi Zwar bleibt immer Hoffhung iibrig: wie denn die Lykurgie des Aeschy- lus als zusammenhangende Trilogie erst neuerdings durch ein neuentdecktes Scholion ausdrUcklich bezeugt und festge- stellt worden ist. Aber Vorsicht ist nothig. Zum Beispiel: wie leicht man in dem Argumentum der Phoenissen aus dem Guelferbytanus (bei Matthiae p. 159): imfifQamai bi dird ToO xopov eupmibou Ooiviccai irap' dvTibiacToXfjV tujv iirva im eripac AicxuXou* TauTq t«P Tfi uiroG^cei KdKeivoc XP^Tai ^v Tiij beuT^pijj auf den ersten Blick den trtlgerischen Beweis finden konnte, dass die Septem das zweite St^ck einer Trilogie gewesen, dariiber s. meine Note zu Pers. 524.*)

*) [Hier heisst es, mit Vergleichang des auch in der Einleitimg znm Agamemnon beigebrachten , im wesentlichen wie folgt:] Zn Pers. Vers 524, oder besser noch zn Vers 204, gehOrt das Citat des Schol. Gnelferb. zu Eurip. Orest 210: ir^Xavoc t6v TrXaKoOvra, \bc AlcxOXoc ^v TpiTifj 9iiciv. Ebenso derselbe Scholiast ibid. zu Vers 1481: \bc Kal iv tCij TpiTqj 6pd|naTi o0t6c ^r^civ iv ti^i XOPH' ti|i «KdbjLxoc ^lnoXe» (= Phoen. 638 flf.). Desgleichen zu Vers 28: 6 6^ CoqpoKXf^c ^v Tifi p' bpd|iaTi T^ccapac yierdL Tf\c 1(piavdccr]c (= Electr. 168). Diesen spaten und schlechten Sprachgebrauch in der Art des Citirens kennen bloss Leute, die nur solche Codices und die Stucke darin so geordnet hatten, wie unsere gewOhnlichcn Codd., aus denen die ersten Ausgabcn

TETRALOGIE DES AESCHYLIS. 173

Was nun die Septem betriflft, so theile ich aus den oben zu Anfang angegebenen Ursachen und aus gewissen innern Griinden, d. h. aus Anzeichen, die in deu Septem selbst ent- halten zu sein scheinen, mit den Obengenannten und mit Welcker die Ueberzeugung, dass das Stfick in einer Trilogie mit zwei andern Stiicken desselben thebanischen Fabelkreises, und zwar in einem innern Zusammenhange mit diesen, ge- 199 standen habe. Aber wir mUssen jetzt Welcker selbst horen, der zuerst in dem oben angefiihrten Werke, dann neuerdings anderswo alle dem Titel nach, und hie und da nach Frag- menten, zur thebanischen Fabel gehbrigen StUcke des Aeschylus in drei Ereise thebanischer Tragodien, in drei Trilogien zusammengefasst hat: Trilog. p. 354 ff. 359 ff. 372 ff. Ich gebe den von ihm angenommenen Inhalt der einzehien Tragodien moglichst kurz an.

Erste Trilogie, Oedipodea:

Laius Sphinx Oedipus

Sein Tod durch des Der Fremdling Oe- Ausgang des Oedi-

unbekannten Soh- dipus besiegt n die pus nach Entdek-

nes Hand. Sphinx und gewinnt kung des Vater-

als Lohn Scepter mordsundderBlut-

und seine Mutter. schande.

Zweite Trilogie, Thebais:

r

(vgl. ^Nachtrag zu der Schrift ilber die Ae8ch.Tril.' p. 144 ff.) Nemea Septem Phoenissae

Dritte Trilogie, Epigoni: Eleusinii Argivi Epigoni

Diese letzte will ich hier nicht durchgehen, weil Wel- cker seitdem die Anordnung selbst geandert hat. Zu betonen ist hier Gbrigens, dass solche Abanderung Welcker's Sache

flossen. Wimderlich und beschwerlich ist auch die Citirongsweise dee Schol. Phoen. 834: CoqpoKXf^c ^v tCJi rf^c 'Avtit6vtic 6pd|iaTi, und eines andern ebend. 239: AlcxOXoc ^v b' 'ATCi|i^|ivovi 6vo|ia2:o|i^v4J &pd^aTi oOtoO.

174 A. F. nake: die thebanische

im allgemeinen nicht schadet. Die Moglichkeit des Irrthums im einzelnen hatte er selbst Yon Anfang an zugegeben. Nur 80 yiel leuchtet ein, dass wir bei Constituirung von Trilogien durch Conjectur und Combination auf schlQpfrigem Boden stehen. -^ Ausserdem ist zu bemerkeu; dass der nachher zu nennende Droysen nur diese erste Anordnung Welckers Yor Augen hat^ und gegen sie spricht.

Welcker^s neueste Anordnung steht in der Allg. Schul- Zeitung Febr. u. Marz 1832, in einer Abhandlung ^Thebais und EpigoneU; auch des Amphiaraos Ausfahrt und Alk- maeonis genannt', wo er nach einem scharfsinnigen und sehr interessanten Yersuche, die beiden alten epischen Gedichte, Thebais und Epigonen, ihrem Inhalte und Gange nach dar- zustellen, die darauf gebauten zwei Trilogien des Aeschylus (die Oedipodea nahm er an wie frUher) so stelit:

p. 164 ff. Thebais (welchen Titel der Trilogie er hier

weniger bestimmt annimmt):

Nemea Septem Eleusinii

Die sieben Helden Bestattung der sie-

in Nemea, Tod des ben argivischen Hel-

Fiirstenkindes Ar- den, durch Theseus

chemorus. Spiele. vermittelt; etwas

von Antigone.

200 p. 229 ff. Andere (oder die Oedipodea mitgerechnet dritte)

Trilogie:

Epigoni Argivi Phoenissae

Alkmaeon's Mutter- Schlacht beiGlisas Anordnungenindem

mord^Einleituugdes (Tod des Laoda- eingenommenen

Zuges der Epigonen mas , Eteokles' Theben : Einsetzung

gegen Theben. Sohn, Siegd.Ther- des Thersander in

sander, Polynices' die Herrschaft. Sohn).

Gewiss ist diese Anordnung, iiber deren Abweichung von der friihern sich Welcker p. 171 Anm. 164 ausspricht, geschickter als jene friihere, welcher J. G. Droysen (Mes Aeschylos Werke fibersetzt von ', Berlin 1832) mehreres,

TETRALOGIE DES AESCHYLUS. 175

wie mir scheint, mit Grund entgegensetzt, Thl. 2 p. 153 flF.: Yon welchen Ausstellungen aber einiges auch noch Welcker s neueste Anordnung trifft, wie namentlich die Bemerkung wegen Nemea. Was ich auch dieser neuesten entgegen- zusetzen habe^ und weswegen mir eine andere Anordnung wahrscheinlicher ist^ ist in der Etlrze Folgendes.

Von ein paar der herbeigezogenen Tragodien, nament- lich den Phoenissae, wissen wir so wenig, so gar wenig, der Titel ist so fur uns nichtssagend, dass es unmoglich scheint, sich derselben zur Construction einer Trilogie nur mit einiger Sicherheit zu bedienen. Daher denn diese Phoe- nissae sich nach allen Seiten hin und her schieben lassen. In Welcker's erster Anordnung sind sie Endstdck der zwei- ten (die Oedipodea mitgezahlt), in der zweiten Anordnung Endstiick der dritten Trilogie; nach Droysen^s Anordnimg, in der er doch selbst noch sehr zu schwanken bekennt, An- fangsst^ck der zweiten Trilogie, so : Phoenissen, Septem, Epi- gonen. Also drei ganz verschiedene Annahmen von sinnigen Mannem: welche Verschiedenheit doch offenbar beweist, dass in dem Titel selbst nichts liegt, wodurch demselben ein Platz angewiesen wiirde. Und in der That wissen wir von dem Stiicke nichts als was der Titel besagt, dass es einen Chor Yon phonicischen Weibem hatte, woraus sich dann feraer mit Wahrscheinlichkeit, wegen der Phoenissen des Euripides, vermuthen lasst, dass es phonicische Weiber in Theben waren. Das ist aber auch alles. Das einzige Fragment aus Aeschylus' Phoenissen bei PoUux VII, 91 (fi^m. 238 Dindorf) besagt uns nichts. Ein anderes (frgm. 239) wird nur vermuthungsweise in die Phoenissen gesetzt und kann ebenso gut in einem andern Stiick thebanischen Inhalts gestanden haben. Was noch mehr ist: da der grie- chische Katalog keine Phoenissen des Aeschylus kennt, so liegt die Vermuthung sehr nahe, dass das einzige Citat aus einem solchen Stiick, eben bei Pollux, auf einem Irrthum des PoUux beruhe, der in seinen Citaten nicht im- mer zu den genauesten gehort.*) Als Beispiel kann dienen

•) [Nicht wenig wflrde aich Nake gefreut haben, wenn er Bek-

176 A. F. nake: die thebanische

201 das neuerdings im Bhein. Museum [I p. 499 = Opusc. I p. 361] von mir besprochene CKdcpiov E^vuXX* ^nicev.

Was nun die Anordnung iiberhaupt^ die ganze^ betrifft, so beruht Welcker^s Hauptbeweis f&r die zweite und dritte Trilogie auf der von ihm gegebenen Darstellung des Inhalts uiid Ganges jener alten epischen Gedichte, der kyklischen Thebais und der Epigonen. Diesem Inhalte und diesem Gange der zwei alten Gedichte habe sich Aeschylus ange- schlossen; aus diesem Inhalt und Gange sei die Folge und der Inhalt der thebanischen Tragodien des Aeschylus zu er- mittehi. Wenn ich den Unterschied zwischen Epos und Tragodie, den doch schon das Alterthum^ und den auch schon Aeschylus kannte^ bedenke^ so scheint mir das nichts weniger als sicher^ ja, wenn ich die Wahrheit sagen soll^ nicht ein- mal recht wahrscheinlich. Freilich war^ und das nahm man schon lange an^ das alte Epos Hauptfundgrube der Tragodie, und wohl besonders des Aeschylus; aber sollte Aeschylus so geradezu Epos dramatisirt haben^ die Theile der epischen Fabel so reihenweise, eine hinter der andern weg, in Tra- godien umgesetzt haben?*) Ein Theil der Fabel war doch wichtiger, tragischer, einer weniger wichtig, weniger geschickt zur Tragodie: z. B. der Epigonenkrieg sichtlich weniger beruhmt und weniger durch tragisches Element empfohlen als der erste Erieg gegen Theben, so dass sich gleich von Yomherein zweifeln lasst, ob Aeschylus, dem alten Epos zu Liebe, auch diesen Epigonenkrieg gleichmassig wie den ersten in einer ganzen Trilogie weitlaufig auseinander gebreitei

Damit hangt zusammen, was scharfsinnig Droysen a. a«0. eingewendet hat, zwar zunachst gegen Welcker's erste An- ordnung, es trifffc aber auch die andere mit. Ich will das noch ein wenig ausfiihren und deutlicher sagen als Droysen. Das Epos hat die Aufgabe, Begebenheiten imd Schicksale

ker'8 Ansgabe erlebt ond ans ihr ersehen h^tte, dass gar nicht q)oi- viccaic, sondem cppuvl verschrieben fiir qppuEl die heglaubigte Ueberlieferung ist.]

*) l8t nicht anch die 8o ganz nahe Verbindung der Zeit nach verdilchtig? In der Orestie sind bedeutende Zeitr^ume zwischen den Stilcken. [Gleichzeitiger Zusatz, aber eingeklammert.]

TETRALOGIE DES AESCHYLUS. 177

zweier Hauser^ Volker, die gerade mit eiDander in Collision sind, in fortlaufender Erzahlung, neben einander hergehen zu lassen und in einander zu schlingen, in der Art, dass das Interesse getheilt und bald auf den, bald auf jenen Theil gerichtet wird. Der Tragodie steht es zu, das Interesse auf einen Theil, ein Haus, Geschlecht zu concentriren. Den Argiyerhelden in Nemea verkiindigte der Todesanheber den ^6poc, natiirlich ihren )Li6poc, den ungltlcklichen Aus- gang ihres Unternehmens. Das geht nicht mit den Septem zusammen, welche den thebanischen Erieg ganz vom theba- nischen Standpimkte betrachten, alles auf die innere theba- nische Angelegenheit beziehen, nur die Rettung der Stadt hervorheben, die Besiegung der Argiver nur implicite, und den Tod der Argiverhelden gar nicht erwahnen.*)

Ich wende mich begierig zu dem, was man innere 202 Entscheidungsgrtinde nennen kann, zu Griinden aus etwas vorliegendem, zu unserm -Stficke. Anderes wird bei der Er- klarung vorkommen; ein paar Hauptpunkte sind schon hier zu erortem.

Da ist nun Eins, ein Punkt, ein Wort, das, indem es mehrere der angenommenen Moglichkeiten mit eins aus- scheidet, einen sichern Stiitzpunkt zu geben scheint ftir an- dere Bestimmung. Die beiden feindlichen Brfider, Eteokles und Polynices,' fallen in den Septem, der letzte Mannesstamm vomHause des Laius, ohne Einder nachzulassen. Damit ist zuerst Bockh's und anderer, auch DroyseVs, Annahme ausgeschlossen, die den Septem als drittes Sttlck die Epi- goni folgen liessen. Aber auch*die Welcker^s, welcher in der bei ihm folgenden, sich unmittelbar anschliessenden Tri- logie die Epigonen behandelt glaubte. Ich sage ausge- schlossen: wenn namlich (iberhaupt, wie es doch sein muss,

*) Schimmemder Gedanke Droysen^s, eine Adrastea, argivische Trilogie wollen wir sagen, bestehend ans Nemea, Argiver, Eleasinier, anzanehmen, in deren Mittelstdck die Argiverhelden , die in den Sep- tem nur beschrieben werden, handelnd aufgetreten seien: eine Trilogie, welche nicht Fortsetznng der Thebais, sondem der Thebais gleichsam parallel lanfend den thebanischen Erieg vom argivischen Standpnnkte betrachtet habe. [Bei Nake im Texte selbst. Vgl. n. p. 210 (188).]

FK. BIT8CUELII OPV8CVLA V. 12

178 A. F. NAKE: DIE THEBANISCHE

aus erhaltenen Stiicken sich etwas aiif folgende oder nicht folgende verlorene schliessen lasst. Man verstehe mich wohl: man distinguire und mache sich an diesem Beispiel deut- lich, in wie weit eine Tragodie die andere in der Trilogie bedingen musste, in wie weit nicht. Wenn Aeschylus in den Septem iiber den Punkt der Kinder schwiege, darQber schwiege ob Eteokles und Polynices Kinder hinterlassen oder nicht, so ware nichts zu sagen, so ware res integra: er konnte im nllchsten Stiick oder in der nachsten sich anschliessenden Trilogie Kinder des Eteokles und Polynices annehmen nnd erscheinen lassen. Dass dieselben vorher in den Septem erwahnt gewesen, war nicht erforderlich. Da aber der Dichter hier dem Eteokles und Polynices Kinder ausdrucklich ab- spricht, so ist auf keine Weise zu glauben, dass er in einer unmittelbar folgenden Tragodie oder Trilogie denselben Kinder noch angedichtet habe. Wie hatte er sich den so natiirlichen Leitfaden aus den Septem zu einer Tragodie oder Trilogie hiniiber, die er doch schon im Sinne hatte als er die Septem schrieb, die er selbst als Fortsetzung der Septem betrachtet wissen wollte, selbst so ohne Noth und gleichsam muthwillig abgeschnitten? Wenn kein Sohn des Eteokles, kein Sohn des Polynices, so gibt es hier keine Epigonen uberhaupt.

Die wichtige Stelle ist V. 828, wo nur der eine Scho- liast dem einfachen Ausdruck di^KVOuc Gewalt anthun will, und Joh. Miiller (s. Schiitz zu 905 seiner Ausg.) solche zu verstehen scheint, die male natos filios haben. Die andem, auch die Uebersetzer, Voss,. Droysen, geben es richtig Jcindlos, kinderlos'^ und wie konnte Aeschylus selbst angenommen, dass das Wort ^tti KaKiu Tex^^viac bedeuten konne wie konnte Aeschylus es hier anders als in dem gewohnlichsten 203 gangbaren Sinne genommen haben? Auch nimmt Welcker (vgl. Schul-Ztg. p. 124. 168 und Nachtr. p. 153) an, dass das Geschlecht, der Mannesstamm, des Oedipus mit Eteokles und Polynices in den Septem zu Grunde gehe. Wie ver- einigt nun Welcker, wie Droysen, dieses dT^KVOuc mit dem, was sie von dTriTOVOic V. 903 halten?

Femer: der Schluss der Septem verlangt keine

TETRALOGIE DES AESCHYLUS. 179

Ausfiihrung der That der Antigone in einem nachst- folgenden Stilcke. Davon suo loco.*) Etwas dergleichen wOrde das gelehrte Argumentum der Sophokleischen Anti- gone nicht verschweigen^ sondem neben dem Euripides den Aeschylus mitnennen. Welcker selbst Schul-Ztg. p. 170. 174. 175 rabattirt bedeutend von dem frQher verlangten^ und re- ducirt die Thatigkeit der Antigone in dem problematischen Fblgestiick gar sehr. Droysen, der auf die Septem gem die Epigoni folgen lassen will^ musS; wie ich^ das Auftreten und die Handlung der Antigone nicht nothig gefunden haben. (Eeine Strafe wird in den Septem dem Bestatter des Po- lynices angedroht; nur im allgemeinen Hinweisung auf ver- muthlichen Unwillen des Volks Vers 1044.) Gerade darin sieht Welcker Schul-Ztg. p. 175 mehr.

Endlich drittens weisen die Septem auch auf kein Stiick wie die '€X€ucivioi. KeinWort vonLeichen, von Leichen der Argiver, wie denn (nach schon oben gemachter Bemer- kung) nicht einmal der Tod der Argiverhelden erwahnt ist: nur allgemeiner Bericht Mie Stadt ist gerettet', 7T^7ttu)K€V KO^Trdc^aTa , KaXoic fx^i TOt ttX^Tct' dv tl TruXuj^aciv 792ff., woraus sich denn nur schliessen lasst, dass die Argiverhelden geschlagen, vielleicht auch erschlagen sind (Welcker Schul-Ztg. p. 171 extr.). Leichen, ausdrdcklich erwahnty sind nur die des Eteokles und Polynices. Das alles wird durch die Lectiire noch deutlicher werden, wo dann auch suo loco von mehreren einzelnen Stellen zu handeln sein wird. Vorlaufig bezeichne ich hier als solche, die noch zu besprechen sind, V. 748. 49 und 903 dTriYOVOic.**)

Aber wohin ich mit allem diesen steuere: die Septem machen Uberhaupt den Eindruck; dass es mit dem Ge- schlecht des Laius und Oedipus nun vorbei sei, dass der Dichter mit ihnen die thebanische Fabel abschliesse. Hieher gehoren Stellen wie 813 auToc b' dvaXoT t^voc, 955. 960

*) [Da die anderweitige AusfCQiniDg dieses Panktes den Umfang einer Anmerkung Qberschreitet, so lasse ich sie als besonderes Supple- ment am Schluss dieser Mitiheilungen nachfolgen.]

**) [Niedergesohrieben finden sich in den yorliegenden Bl&ttem solche Besprechnngen keine.]

12*

180 A. F. nake: die thebanische

IXri^e bai|iu)v. Leicht die bedeutendste ist das eine Wort in dem Ghorgesange vor der Katastrophe, 744: aiuiva b* dc TpiTov |i€V€i, was nur hochst gewaltthatig auf die Epigonen konnte ausgedehnt werden, da offenbar in dieser Zahlung Laius mitgerechnet ist, wie einstimmig die Scholiasten (wohl nach herrschendem Sprachgebrauch) und die Interpreten annehmen.

Aber auch liberhaupt enthalt dieser Chorgesang, auf- ^^ merksam betrachtet, den Schliissel zu allem, und umfasst in deutlicher Umzeichnung die Theile und Hauptmomente der thebanischen Fabel, welche der Dichter im Auge hatte: zwei bereits voUendete, Laius und Oedipus, welche der Chor re- capitulirt (aus welcher Recapitulation, wenn man sie als solche anerkennt, sich nicht beweisen lasst, dass diese Gegen- stande nicht in dem zunachst vorhergegangenen Stlicke vor- gekommen sein konnen), um auf die dritte noch bevor- stehende, eben sich nahernde Katastrophe aufmerksam zu machen und vorzubereiten, den Untergang des letzten Mannes- stammes dieses Hauses, und so das Ganze in seinen Theilen zu umfassen. Vgl. Welcker Trilogie p. 365; gut auch Silvem Anmerk. p. 128.

Da hatten wir also ja die so gewiinschte und auch mir, wo sie sich gleichsam vpn selbst darbietet^ wo man sie aus noch vorliegenden Documenten wahrscheinlich machen und entwickeln kann, angenehme Dreizahl und zwar in hochster VoIIkommenheit: drei Stoffe von h5chster, auch tragischer Bedeutung, die drei Hauptmomente der thebanischen Fabel, mit Ausscheidung dessen, was die epische Dichtkunst nicht iibergehen konnte, was aber dem Tragiker, der die Culmi- nationspunkte zu tragischer Wirkung aus der Fabel heraus- greift, weniger zusagte; drei Stoffe und Hauptbestandtheile der thebanischen Fabel, geschieden durch Zeitraume, wie die Hauptmomente der Atridenfabel in der Orestie. Den drei alijjv€c in Vers 744 entsprechen: Katastrophe des Laius, Kata- strophe des Oedipus, Katastrophe der Sohne des Oedipus. Ich brauche nun kaum auszusprechen, welche trilogische An- ordnung ich im Sinne habe; es ist die von Hermann (auch Siebelis: s. oben) angedeutete, von Hermann nur durch einen,

TETRALOGIE DES AESCHYLUS. 181

wie auch mir scheint^ schwachen Grimd aus V. 710. 711 gestUtzte, durch meine Ausfiihrung hier hoffentlich besser empfohlene*):

Laius^ Oedipus^ Septem.

Aber hier scheint nun eine Schwierigkeit entgegenzu- treten. Laius und Oedipus stellte zwar schon Welcker, dem Droysen folgt, in seine Oedipodea, aber zwischen beide in der Mitte eingeschaltet die Sphinx. Wohin soUen wir mit dieser Sphinx? Denn es ist wohl zu beachten, dass hier nicht der Fall vorliegt wie bei den Phoenissen, die sich nach oben gemachter Bemerkung uberall hin schieben lassen. Mit der Sphinx ist es der Fall, dass dieses Stiick schon seinem Titel zufolge Sphinx kann ja doch nur die allgemein bekannte aus der Geschichte des Oedipus sein seinen bestimmten Platz in der Fabel des Oedipus hat. Ich gebe im Folgenden meine schon alte, ein paarmal in Vor- lesungen angedeutete Yermuthung, hier zum erstenmal aus- gefahrt, durch die wir etwas auch an sich recht wUnschens- werthes, ein drama satyricum zu unserer Trilogie ge- winnen.

Yoran gehe ein Sprachgrund, aus Beobachtuug des Sprachgebrauchs eines Schriftstellers, der die Sphinx citirt. Athenaus XV, 674 D (fr. 219 [jetzt 243] Dindf.), wo er zwei Verse der Sphinx beibringt (die mir was freilich nicht immer zu entscheiden ist und gerade in diesem Falle nicht ^5 entscheidend abgesprochen sein soU mehr satyrisch als tragisch zu sein scheinen), nachdem er vorher AlcxuXoc b* dv TUJ Xuoji^viu TTpo|iTi0€T citirt hatte, fahrt fort mit Kaixoi dv T^ d7TiTpci<po|Li^vri C(piTT'^ eiTTiuv tuj h\ E^viiJ . Wir haben von Athenaus so viele, und von der Art wie er Dra- men citirt so sehr viele Beispiele, dass wir einen Sprach- gebrauch des Athenaus annehmen und, wenn er von seinem gewohnlichen Sprachgebrauche abweicht, vermuthen konnen, die Abweichung habe etwas zu bedeuten. Nun ist die dem

*) [Aach Hermann verliess hier sp&ter die frflhere richtige Spur cmd schlug yon der beruckenden Magie der Welcker^echen Phantasie verffihrt einen neuen Irrweg ein.]

182 A. F. nake: die thebanische

Athenaus mit andera guten, noch alten Grammatikern und Schriftstellern gemeinsame regelmassige Art, Tragodieu und Komodien zu citiren, die kurze, ohne weiteres den Namen des Stiickes mit oder auch ohne iv zu setzen. Erwei- terung, Umschreibung, wie im Scholion Barocc. bei Matthiae zu Eurip. Phoen. 239 60 iv b* *ATa|Li^|Livovi 6vo)Lia2IoM^vuj bpd)iaTi, scheint nur neueren eigenthtimlich. Gewiss weiss ich so viel, dass Athenaus, wo er Stiicke von Aeschylus und Sophokles citirt ich habe diese Stellen notirt nir- gends weiter einen solchen Zusatz macht wie ^v t^ im- Ypaqpoii^vri iv Ttu dmTpaqpoii^viu. Wozu also derselbe hier? Darin, dass er schon vorher ein Stiick des Aeschylus citirt hat, kann der Grund nicht liegen, weshalb er das zweite so umschreibend citirt. Denn man sehe bei ihm 11, 51 C: irap* AlcxuXiu dv 0puHiv , dv bk Kprjccaic, IX, 394 A: AlcxOXou dv Tiu TpaYiKiu TTpu)TeT , Kdv OiXoKTTjTq bk —, beide Male kurz, ohne iv be tiu dTTiTpacpofi^viu oder iw bk TaTc dTTiTpaqpo- ^e'vaic. Ich meine, Athenaus will mit iv Tfj dTTiTpaq)o^evT) CqpiTTi deutsch: in dem Stiicke, welches Sphinx liberschrieben wird sagen, dass das Stiick kein ge- wohnliches, weder Tragodie noch Komodie ist. Dazu passt vortreflflich und auffallend XV, 686 A : Kai Tap outoc ( Aristias) dv TaTc dTTiTpaqpojLievaic KTipciv iqtx]: denn die Kfipec des Aristias sind notorisch ein drama satyricum: vgl. Toup Epist. crit. in Suid. p. 71 (Lips.); auch Welcker nimmt es dafQr, wo er vom Satyrspiel handelt. Ferner gehort hieher Athenaus IX, 402 A: Touc KXeoja^vouc toO 'PriTivou biOupdjLipouc' iLv iv tio dTTiTpacpojLi^vuj MeXedTpuJ touto icT6pTiTai, wo der Zusatz iv Tiu dTTiTpa(po|Li^vtu gcmacht wird, weil von einer besondem Gattung die Rede ist. Eine Tragodie Meleager hatte er citirt iw MeXedTpiu schlechtweg.*)

*) Offenbar wusete die Zeit des Athen&us schon nicht mehr recht, was sie an einem drama satyricum h&tte, wohia man damit sbllte. bp&ima ist, aus einigen Beispielen za schliessen, eine nicht onubliche Bezeichnung dieser Zeit fur das drama sat^rricam. So nennt bpdpa Photius die 'OctoX6toi, Dionjsius von Halikarnass den Inachus des So- phokles, und Athen&us selbst sagt XV, 685 C: Coq>oKXf)c iv Kpicei T(|i bpd^QTi, obwohl er allerdings anderw&rts ganz genau caTupiK(|)

TETRALOGIE DES AESCHYLUS. 183

Wichtiger ist, dass die Sphinx^ so viel ich sehe^ kein 206 Stoff filr die Tragodie ist. Das zerffiUt in zwei Momente. 1) Ein Ungeheuer Aeschylus wird sie nicht anders ge- bildet haben als die Fabel bei Apollodor III, 5, 8: Frauen- antlitz, Untertheil und Schweif des Lowen, Fittige des Vogels passt nicht zur handelnden Person in der Tragodie. Dar- uber mehr in der Einleitung zu Aeschylus Persern, bei Ge- legenheit des G^aukos.'*') 2) Angenommen etwa, dass die Sphinx in der tragodie nicht gesprochen, oder nicht einmal sichtbar geworden: die Fabel selbst, die ganze Yorstellung ist untragisch. Ein menschenwiirgendes Ungethiim sei es nun, dass die Sphinx bei Aeschylus die Menschen,* wie die meisten (z. B. Argum. Septem) angeben, gefressen, oder

hinzaftlgt, wie ein paarmal bei Satyrspielen des SophokleB, und noch dfter bei solchen des Aoh&ns. In der vorher erwSlhnten Stelle IX, 394 A TpaTiKiii TTpuDTcT etatt carupiKip. [Hier mit kleinen Zns&tzen aaa der von N&ke selbst citirten Einleitong za den Persem, wo fSr den rXaOKoc TT6vtioc geltend gemacht werden die Worte des Pausa- nias IX, 22, 7: AlcxuXiiJ bi Kal ic Troinav 6pd|uiaT0C ^E/]pK€C€v.]

*) [Indem hier N&ke in leeenswerther Auseinandersetzang mit

Entschiedenheit den fXaOKoc TT6vtioc als Trag5die, wie ihn Welcker

fasste, bestreitet nnd verwirffc,^ betoat er namentlich aach die mon-

BtrOse Gestalt dieses ^ koboldartigen D&mons', dieses ^ misgestalteten

Spaks vonSchiffermSrchen', als mit der Wiirde einer Trag5die schlecht-

\nn anvertr&glich, and nimmt davon Veranlassang, eine 'Gallerie von

Beispielen' aas dem Gebiete des Drama zasammenzastellen, die einen

tnehr oder weniger fremdartigen , aas edler Menschenbildang irgend-

^ie, wenn selbst nnr darch die Farbe, heraastretenden Tjpas auf-

ipreisen. So bespricht er nach einander, in verschiedenen Abstufuugen,

die Figaren des Memnon, der Danaiden, der lo, des Chiron und der

Centaoren, der Sphinz, der Enmeniden. Das Resultat dieser £r-

wagnngen, welche anch die etwaige Annahme einer absichtlich mil-

demden und veredelnden Darstellung nicht unberacksichtigt lassen,

ist in die Worte zusammengefasst:] 'Aeschylus liebte zwar auch in

der TragOdie seltsame Thiergestalten vor das Auge des Zaschauers

za fahren, aber weder er noch die griechische Trag5die ilberhaapt

hat Halbthiere, besonders redend, agirend, oder gar als Haupt-

person eingeftihrt. Dergleichen Ungethume fielen von selbst dem

drama satyricum zu, von dem es recht eigentlich eine Seite war,

solche zu schildem.' ^Jener DHmon der Schiffer und Fischer [Glaukos]

h&tte geradezu einen komischen Eindrack auf der tragischen Bdhne

hinterlassen.'

184 A. F. nake: die thebanische

dieselben in den Abgrund gestflrzt diese ganze Vorstel- lung des Menschenwiirgens ist nicht tragisch. Dagegen zeigen Beispiele in geniigender Anzahl^ dass Ungeheuer^ ungethum- liche Wegelagerer und Menschenschlachter, vorzugswei^e Helden des drama satyricum waren. S. die Aufzahlung und Classification^ worunter ausdriichlich eine Rubrik dieser Art, bei Welcker .im ^Nachtrag' p. 296 flf. Das einleuchtendste Beispiel; das schon fiir sich allein geniigen wurdC; ist des Euripides Cyclops.*) 207 Man wiirdige nur recht die Weisheit der Tragodie. in

diesem Punkte. Unverkennbar beabsichtigt ist eine Milde- rung; Temperirung des grasslichen und an sich geradezu widerlichen Stoflfes und Wesens durch Umgebung mit dem Chor der von Natur muntem und muthwilligen Satyrn, die sich denn auch in solchen Satyrspielen unter Zwang und in Furcht possirlich genug geberdet haben mogen. Womit zu verbinden, dass just durch diese Satymumgebung das Greu- liche in das Gebiet der Marchenwelt geriickt wurde: wie denn z. B. jener Cyclop gleichsam ein Oger, Popanz ist, vor dem man sich nach Kinderart doch nicht gar zu arg entsetzt, weil man die Dichtung erkennt. Uebrigens war die Sphinx gerade nicht dasj was wir Popanz nennen; war sie doch schon durch ihr Rathsel, das sie ja der Fabel nach von den Musen hatte, einigermkssen poetisch.

Auch tiber die Verbindung meines Satyrspieles Sphiux mit den drei Tragodien vermag ich die befriedigendste Aus-

*) [Hier folgt die episodische Bemerknng:] Hat Weioker die (eigentlich nicht hieher, nicht auf diese Classe von Satyrspielen bez^liche) Notiz des Porphyrio zor Ars poet. 221: ^hoc est, satjrica coepemnt scribere, ut Pomponius Atlantem vel Sisypham vel Ariad- nen' ? Sehr interessante Stelle: Pomponius, der Atelianendichter, dramata satyrica! Wenn das, so doch wohl nach griechischen Mustem. Ich finde die Notiz nirgends, namentlich nicht in Bothe'8 Fragm. Comicorum, aber da fehlt freilich mehr. Fflr Atlantem hat ein g^ter Codex, den ich verglich, (Ualantem, die besser zu Satym passen mdchte als der Himmelstr&ger Atlas. Der schlaue Sisyphus war no- torisch auch im griechischen Satyrspiel Held. Ariadne passt aach 8ch5n zu einem Chor von Satym. [Eingehend besprochen von Welcker ' die griech. TragSdien ' III p. 1363 f.]

TETRALOGIE DES AESCHYLUS. 185

kunft zu geben. Im allgemeinen ist tiber die Yerbindung oder Nichtverbindung des drama satyricum mit seinen Trago- dien, d. h. iiber die Frage, ob dasselbe in innerer Verbin- dung und Zusammenhang der Fabel mit den Tragodien der- selben Trilogie gestanden (denn dass jedesmal drei Tragodien mit einem Satyrspiel*) zusammengestanden, ist nicht zweifel- haft), Streit oder wenigstens Disseusus imter den Gelehrten. Ich habe innern Zusammenhang, wo die Fabel die Mog- lichkeit darbot^ immer sehr wahrscheinlich gefunden^ ohne darum denselben fiir nothwendige Regel zu halten: (so wenig wie ich den trilogischen innem Zusammenhang der Tragodien f^ nothwendige Begel halte^ und noch weniger.) Beispiel yon Nichtzusammenhang scheint der TTpo)LiriOeijc caTupiK6c. Wie man auch iiber den Inhalt der Tragodien Phineus, Perser, Glaukus urtheilen moge^ der TTpojLiTiGeuc wird stets jenen drei Tragodien schwer zu assimiliren sein. Dagegen ein Beispiel von Zusammenhang ist das jetzt be- wiesene Satyrspiel des Lykurgus in der Lykurgea. Bis dahin war mein Hauptbeispiel und Beweis der Proteus, iiber dessen Zusammenhang mit der Orestie, und die deut- lich vorspielende Hinweisung auf den Proteus in der ohne- dies seltsamen langen Aeusserung UberMenelaus(Agam.617ff.) ich schon vor langer Zeit in Vorlesungen gesprochen.**) So jetzt auch Droysen, der nur, wie manchmal in Worten ge- sucht oder dunkel; so hier bei AusfUhrung dieses Stotfes seine Phantasie auf eine dem Philologen wirklich unerlaubte Weise schalten lasst. Man sehe nun doch, wie ahnlich unser sos Fall dem des Proteus in den Zeitverhaltnissen der Stdcke ist. Im drama satyricum Proteus wurde ausgefUhrt, was in der ersten Tragodie angekntlpft war; in der Sphinx, was in der zweiteU; Oedipus, mit Nachdruck historisch er- wahnt sein musste als Yerdienst des Oedipus und Wende- punkt seines Schicksals. Nur dass hier der Zusammenhang noch genauer, Bau und Gliederung noch organischer war:

*) [Dass N&ke von einer Alcestis als viertem Drama einer Tetra- logie nichts wusste, ist nicht seine Schnld.]

**) [Die Hefbe {Iber Agamemnon ond Enmeniden geben dayon ZeagniBB.]

186 A. F. NAKE: DIE THEBANI8CHE

denn Proteus ist doch mehr nur Episode in der Atridenfabel^ namentlich in der Fabel vom Hause des Agamemnon^ Menelaus ohne innere Nothwendigkeit in jene Stelle des Agamemnon eingef^gt. Niemahd wiirde dort die Erwahnung des Menelaus^ wenn sie nicht da ware^ vermissen*, ihr Dasein befremdet yielmehr, wenn man nicht darin eine Hinweisung auf das Satyrspiel Proteus erkennt. Dagegen in der Sphinz wurde ein eigentlicher Bestandtheil der Fabel^ der nur fQr die Tragodie nicht geeignet war, in der Eunstform, in die er passte^ am Ende des Ganzen dem Zuschauer vorgef&hrt. Wie schon^ dass so das rathselhafte Ungeheuer; das wahrend der Tragodie immer fabelhafk abenteuerlich im Hintergrunde gestanden hatte, zuletzt hervortrat; Oedipus noch einmal, im Conflict mit einem marchenhaften Ungethiim, von dem in der Tragodie nur berichtweise gesprochen war, siegreich! Wohl nicht ohne Absicht ist die Erwahnung der Sphinx Sept. V. 776. 77.

Gehen wir jetzt zu Einzelnem (iber. Das zweckmassige, dem Satyrspiel der Natur der Sache, der Satyrn, nach in der Regel zukommende landliche Local wird uns auf an- genehm tlberraschende Weise durch sicher sehr alte Fabel, yon der auch Aeschylus nicht abgewichen sein wird, dar- geboten. Wir haben vor uns das OiKeiov (<t>iKiov) 6poc (0ik* bei Hesiod also auch der Name des Berges sichtlich ur- alt), worfiber vgl. Heyne zu Apollod. HI, 5, 8, Valckenaer zu Eurip. Phoen. 813; Pausanias (wo von der Lage) IX, 26, 2 und daselbst die Interpreten (Siebelis). Bei ApoIIodor heisst es: im xd Oikciov 6poc dKaOeCcTO, Kai toOto TrpouTeivc 6ripaioic. Seltsam, dass sie sich dann nach ApoIIodor (wo auch Heyne stutzt) von der Akropolis gestiirzt haben soll.

Ich enthalte mich, die Anordnung des Satyrspiels Sphinx, wozu man leicht versucht sein konnte, divinationsweise aus- zumalen. Namentlich ist leicht und ergotzlich zu denken, wie die Satym sich gefQrchtet haben mogen, die dem Un- gethiim vielleicht (wie im Cyclops) dienen mussten. Schon erscheint der Sphinx gegendber, von den Satym wahrschein- lich geleitet und untersttitzt, der weise Fremdling Oedipus.

Ueber die Fragmente der Sphinx ist Folgendes zu sagen.

TETRALOOIE DES AESCHYLUS. 187

In Fragm. 219 [jetzt 233 bei Dindorf] (jenem schon besprochenen bei Athenaus, worin das satyrische wohl auch in solcher Erwahnung des Prometheus liegt) ist der H^voc natQrlich Oedipus.

Zu Fragm. 220 [234] CcpiTTa bucajLiepiav irpuTaviv Kuva (man vemimmt gleich aschyleischen Pomp) 7T^|i7T€i, ist Droy- sen's, dem die Sphinx wie Welcker Tragodie ist (Th. 2 p. 226); Erklarung Mer zum Hades hinab sandte die'209 u. s. w. nur vielleicht richtig. Das mUsste sonach aus dem Schluss-Chorgesange sein. Ebenso gut kann es aus dem ersten Chorgesange sein: 7t^|li7T€i, sc. luno, nach Apollodor III, 5, 8 (oder Name einer andem Gottheit; denn nicht alle nennen einstimmig die luno): so dass der Vers die Ankunft, Her- kunft der Sphinx besagte.

Das dritte Fragment, 221 [235], sagt uns uichts. Etwas dariiber s. unten zu Vers 371, wegen [C. G.] Haupfs p. 322 eitr. ♦)

Aber Fragm. 220 [234] ist naher zu betrachten. Aristo- phanes Ran. 1287 hat den Vers, wo Euripides zur Verhoh- nung des Aeschylus allerlei Verse und Verstheile aus Stiicken, Tragodien, des Aeschylus zu einem seltsamen Ganzen, das Unsinn, doch einen Schein des Zusammenhanges hat, zu- sammenflickt. Ist es nicht unpassend, kann man fragen, dass da Euripides oder Aristophanes unter tragische Verse des Aeschylus einen aus einem Satyrspiel mengt? Gewiss nicht. Damm nicht, weil der Vers, wie viele im drama satyricum, das in dieser Hinsicht Parodie der Tragodie ist, tragischen Charakter hat buca|Li€piav 7TpuTaviv Kuva : wie sich denn gewiss mehr satyrische Chorgesange bei Aeschylus so zu tragischer Hohe erhoben haben. Ich darf aber auch eine

*) [Za Vers 871 findet sich im Heft gar nichts, am Bande der AaBgabe nar das Citat 'Haapfs' wiederholt, der seinerseits, anter VerweiBang aaf Spanheim (bei ihm p. 111), daa Citat des HesychiaB: KvoOc 6 ^K ToO fiHovoc f^xoc. X^€Tai bk Kal kvo/|. kqI 6 tutv ttoMiv (|i6q>oc, d)C Alcxi^Xoc Cq>iTT^ vielmehr aaf die dS6vuiv ppiOofA^vujv xv6at and die ito|uiit{^ouc xv6ac irobOjv in den Septem 153. 371 bezogen wissen will, woza Spanheim die andere Glosse des Hesychias anftihrte: Xv6ar al xoiviK(6ec, al toO dHovoc cOpiTT^c. Nftke'8 Urtheil darflber ist nicht angedeatet, aber anschwer za errathen.]

188 A. F. nake: die thebanische

andere Moglichkeit nicht yerschweigen; die mir eingefallen^ und die sich gar wohl horen lasst^ wenn wir auch so Gefahr laufen^ yon den wenigen auf uns gekommenen Fragmenten der Sphinx noch eins zu yerlieren. Es ist nicht einmal so entschieden ausgemacht^ dass jener Vers aus der Sphinx ist Zwar das Scholion sagt: TaOra hk dx CtpiTTOC AlcxiiXou. Aber mehrere Beispiele in den Scholien zu dieser Stelle zeigen^ dass merkwttrdig genug! (waren schon Stttcke yerloren? oder die Exemplare selten?) die Grammatiker, schon gute, altC; nicht genau mehr wussten^ aus welchen Stttcken des Aeschylus alle die Yerse und Bruchstttcke waren^ welche dort Euripides zusammenleimi Was aus dem Agamemnon ist, wissen sie naturlich, so gut wie wir. Aber zu 1270 KubiCT* 'Axaiiliv etc. sagen die Scholien: 'ApicTapxoc xai 'ATToXXiivioc, dTTiCKeqiecGe 7t60€V elci (was doch wohl gleich- sam Worte des Aristarch und Apollonius sind); Ti^axibac bt ^K TriXccpou AlcxiiXou* 'AcKXriTTidbric bfe H IqpiTcveiac. Dnd zu 1294: Td cuTKXivfec ^tt* AiavTi* Tijiaxibac (pr\c\ toOto dv dvioic iir\ YP«<P€c9ai' 'AttoXXuivioc be (priciv ^k 0pqccdiv auTO clvai. Wie, wenn es eine blosse Grammatiker-Yermuthung ware, dass der Vers CcpiTTCt 7T^|li7T€i aus der Sphinx des Aeschylus sei? entstanden daher, dass der Grammatiker wusste, 210 Aeschylus hat eine Sphinx geschriebeU; und weil hier die Sphinx yorkam, schloss, dass das wohl nirgends anderswoher als eben aus dieser Sphinx des Aeschylus sein werde. Der Yers konnte recht gut aus einem Ghorgesange desOedipus des Aeschylus sein.

Was die ubrig bleibenden Stttcke betriflft, so werde noch einmal an den einnehmenden Einfall Droysen's; eine Adrastea; oder wie wir sagten, eine argivische Trilogie aufzustellen, erinnert. Mit den Phoenissen kann niemand sagen wohin. '€TTiTOVOi scheinen allerdingS; aber^ schon wegen der oben erwahnten geringern Wichtigkeit des Epigonen- krieges; nicht in ausgebreiteter Trilogie^ den Epigonenkrieg betroffen zu haben^ also nicht nach Stanley in Gatalog. dram. Aesch. die Herakliden. Vgl. schliesslich [G. G.] Haupt, dessen besonders gegen Welcker gerichtete Bemerkungen im Excurs HI zu den Septem kein besonderes Resultat geben.

TETRALOGIE DES AE8CHYLUS. 189

Was die Zeitbestimmung der Septem und somit der Trilogie betrifffc, so kniipft sieh diese Frage bekanntlieh an die beriihmte Stelle in Aristophanes Ran. 1021. 22: bpa|i(i 7T0ir|cac bdioc eTvai, und 1026 ff.: ciTa bibd£ac TT^pcac lieTd toOt* . Die Sache bediirfte kaum wieder besprochen zu werden, wenn nicht neuerdings Welcker Schul-Ztg. p. 177 extr. (wo fibrigens in den Worten 'nach den Persem irrig setzt' ein Druckfehler sein muss) ein Versehen des Aristophanes annahme. Nach den Worten des Aristophanes scheint es auf den ersten Blick, dass die Septem vor den Persern gegeben worden, wahrend doch ein vollkommen glaubwdrdiges Scholion daselbst ausdrQcklich sa^: oi TT^pcai TTpdTcpov bebibaYii^voi ciciv, elTa o\ ^itra dm 0r|Pac. Dass Aristophanes selbst die Sache anders stellte, erklart dasselbe Scholion fdr ein ucTcpov iTpdTepov, eine zu entschuldigende Ungenauigkeit des AristophaneS; und so Welcker fQr ^ein gleichgdltiges Versehen'. Ich wfirde es auch als solches zu ertragen wissen; aber es bietet sich eine unbedenkliche Ab- hQlfe; wodurch den Worten des Aristophanes gar kein Zwang geschieht; in dem andern Scholion: Td bk clTa xal Td jLieTd toOto ou O^Xouciv dKOueiv Tipdc Tdc bibacKaXiac, dXX' iy/ Xcw Ti|i KaTd toOto ibiba£a Kal t6 ?Tepov. Dartiber kurz, aber passend, Reisig Coniect. p. 224. So auch wir, wenn wir von Goethe's Jugendwerken, wodur'*^ er zuerst wieder den ganzen Quell der Dichtkunst eroffnet, sprachen, konnten sagen: ^da schrieb er den Werther; dann (nach dem) den Gotz', ob- gleich der Gotz friiher ist als Werthers Leiden.

An der sichern Angabe, dass die Septem nach den Persem gegeben worden, haben wir einen terminus a quo, um die Zeit der Septem zu berechnen; demi da die Perser nach der didaskalischen Notiz im M^vujvoc, 01. 76, 4, zur Auffiihrung kamen, so nothwendig die Septem nach 01. 76, 4. Aber wir haben auch einen terminus ad quem: das Todes- jahr des Aristides. Denn noch bei Lebzeiten des Aristides 211 muss unser Stttck gegeben worden sein, wenn etwas ist an der prachtigen Anekdote bei Plutarch vita Aristid. cap. 3 p. 320 C und wieder Apophth. reg. et imp. p. 186 B. Wann ist nun Aristides gestorben? Ich weiss nicht auf welche

190 A. F. nake: die thebanische

Grttnde hin Welcker Sehul-Ztg. p. 179 sagt: ^weil das Todes- jahr des Aristides nicht sicher bekannt ist', und dann : ^Ari- stides hat wahrscheinlich nicht einmal die Aufftthrung der Perser erlebt.' Droysen Th^ 2 p. 307 spricht sehr be- stimmt: 'Im vierten Jahr nach Themistokles' Verbannung, kurz Yor der Zeit als Perikles sich zu den offentlichen An- gelegenheiten wendete, starb Aristides der Gerechte; das war im Jahre 470, 01. 77, 2.' Sonach ware die Zeit der Septem fast aufs Jahr gewiss, zwischen 76, 4 und 77, 2. Allein so geschwind scheint das nicht zu gehen, Droysen mttsste denn, woran ich sehr zweifle, ein neues ganz sicheres Datum haben. Ueber des Aristides Todeszeit dttrfte die bestimmte Angabe die des Gornelius Nepos Aristid. cap. 3 extr. sein: ^decessit autem fere post annum quartum quam Themisto- cles Athenis erat expulsus.' Diese Yertreibung aber setzt man mit Diodorus Sic. XI, 54 ff. (ygl. Zumpt^s Annales) in 01. 77, 2. Also Aristides starb 01. 78, 2. So bleibt es also wohl bei dem langst von Hermann de choro Eumenidum p. X in seinem Grundrisse des Lebens des Aeschylus hin- gestellten, dass die Septem zwischen 76, 4 und 78, 2, und zwar wahrscheinlich nicht unmittelbar vor dem Tode des Aristides, sondem etwas vorher, und zwar mit einer neuen Limitation^ die auf Hermann^s und Bockh's Annahme, dass Aeschylus 77, 4 nach Sicilien gegangen, beruht zwischen 76, 4 und 77, 4 (473—469 a. Chr.) gegeben worden.*)

Oder ist es etwa mit der unser Stttck i^nd den Aristides betreffenden Anekdote, wie mit der von dem durch die Eume- niden verbreiteten Schrecken? Die Antwort ist schwer. Droysen scheint unbedenklich zu glauben. Zweifelnd spricht Welcker Schul-Ztg. p. 178. 179, mit Hinweisung auf die

*) [Hier verweist N&ke in Betreff der Reisen des Aeachylas anf eeine frQhem Besprechungen des Gegenstandes, und erw&hnt nnr karz, dass auch er nur zwei Beisen angcnommen, was ja auch Hernuuin selbst a. a. 0. p. XVI als staithaft zugebe, n&mlich 1) ^so um die Zeit des Sieges des Sophokles, und warum nicht wegen dieses Sieges?' 2) 'nach der Orestie.' Dass die gegebene Zeitbestimmung der the- banischen Tetralogie nur um ein Jahr fehlging, wissen wir ohne unser Verdienst jetzt alle.]

TETRALOGIE DES AESCHYLUS. 191

Anekdote vom Palamedes-Sokrates. Aber zu Grunde scheint doch auf jeden Fall zu liegen, dass zu der Zeit selbst die Leute bei jenen Versen des Aeschylus an den Aristides dachten, auch wohl Aeschylus selbst, als er die- selben dichtete. Dass der Dichter *den Athenem *die grossen und seltenen Eigenschaften des Aristides auch nach dem Tode desselben vorhalten konnte*, wie Welcker sagt, ist mir nicht recht wahrscheinlich.

[Hiemachst geht das Heft auf einige ^ hier nur anzu- 212 deutende andere Punkte' tiber; handelt von dem richtigen Titel des Stiicks "€7tt* im 0r|pac, nicht im drjpaiC; wel- ches letztere nur den Eomodien des Alexis und Amphis zu- gestanden wird; von der Siebenzahl; von Telestes als 6pxTiCTr)c, nicht UTroKpiTric, des Stiicks, wahrscheinlich in der RoUe der Chorftthrerin; darauf von den Ausgaben und Herausgebern. Aus dem letztgenannten Abschnitt er- scheint bemerkenswerth das ^Lob Schtttz'enS; z. B. im Ver- haltniss zu dem um den Zusammenhang selten bemtthten^ am Einzelnen haftendeU; manchmal ordentlich stumpfsin- nigen Blomfield'; feraer die unerwartete Aeusserung ttber Klausen: ^mit dem ich auch darin stimme^ dass ich sehr starke Emendationen im Aeschylus nicht nothwendig erachtC; so unvoUkommen unserer Codices aussere Autoritat ist'^ mit dem noch befremdlichern Zusatze: ^diesem Urtheil hat sich auch Hermann^ seit lange mit Aeschylus beschaf- tigt; mehr und mehr genahert'; endlich die nachstehende Herzenserleichterung: ^Was soU man aber dazu sagen^ wenn man [bei Welcker] ttber Hermann eben jetzt folgendes liest: ehe er uns im geringsten ttberzeugt hat, dass er wirk- lich von einer Aeschylischen Tragodie, oder ttberhaupt einem Werke der alten Poesie das Verstandniss des Gedankenzu- sammenhanges und Plans besitze »? Was werden die vielen dazu sagen, die von Hermann gelernt zu haben dankbar be- kennen denn gelernt haben sie alle und viel; was das Ausland; England? was die Folgezeit? Vielleicht dass es schwierig ist, den Plan einer Aeschyleischen TragSdie auf- zufasseU; es im weitesten imd umfassendsten Sinne zu thun

192 A. p. nake: die thebanische

vielleicht unmoglich; dass manche Versuche dieses zu leisten nur halbe und Viertels-Wahrscheinlichkeiten, manche geradezu Tauschungen sind, welche Hermann, die Aufgabe des Philo- logen und Kritikers im Sinne, nur Beweisbares erstrebend,

von sich ablehnte/ Den Schluss der ganzen Einleitung

bildet eine detaillirte Analyse des Stiicks und seiner Glie- derung nach den einzelnen Theilen. Es ist das nur ein Auszug aus einer mit erschopfender AusfOhrlichkeit durchgeRlhrten gleichartigen Betrachtung, die sich uber die Technik sammt- licher Stiicke des Aeschylus, und ^auch die des erweitern- den Sophokles' erstreckt, wie sie von Nake in der Einlei- tung zu Sophokles' Antigone im Winter 1828/29 gegeben worden. Die grosse Ausdehnung dieser, ein mehrfaches In- teresse gewahrenden Vergleichung dfer beiden Dichter lasst sie indess, zumal sie von unserm eigentlichen Thema doch zu weit abf&hrt, fiir eine Mittheilung an diesem Orte un- geeignet erscheinen. Vielleicht, dass das diesmal Gebotene 213 andere zu weitern Veroflfentlichungen aus dem Nake^schen Nachlass anreizt.]

Supplement

za p. 203 [179] Anm.

[Die im obigen Texte nur angedeutete Ansicht Nake's von der Schlusspartie der Sieben gegen Theben lasse ich hier ausgefQhrt folgen, wie sie sich in seinem Handexemplar, der Dindorf-Teubner'schen Ausgabe von 1827 {S. 208 a = p. 5 n. 21 KL), auf den leeren Seiten 41 und 42 nieder- geschrieben findet: einem Exemplar, welches zu Septem, Aga- memiion und Eumeniden dichtgedrangte, zu den Persem nicht wenige, zum Prometheus vereinzelte handschriftliche Margi- nalien enthalt.]

Das Schlussstdck von Vers 1005 an ist kein neues (viertes!) ^7T€ic6biov, steht nicht zwischen zwei Chorgesangen, sondem ist ein Bestandtheil, eine Erweiterung der nach dem letzten Chorgesang mit 861 beginnenden fHoboc, wodurch der Todtenklage und Grabesfeier eine eigenthiimliche, sehr inieressante Richtung und Wendung gegeben wird. Da nam-

TETRALOGIE DES AESCHYLUS. 193

lich die Todtenklage, wie 1002 04 angedeutet wird, wie mehrere Tragodien mit dem Gange zur Beerdigung schliessen will, so wird durch den Herold diesem Gange eine neue Gestalt durch die Theilung der Schwestern und des Chors gegeben. In andern StUcken pflegt alles zu diesem Geschafte sich zu vereinigen. Man hat nun diesen Schluss, doch mehr aus Griinden moderner Aesthetik, tadeln woUen: be- sonders Siivem p. 134 40. Ich zweifle kaum, dass der schwesterliche Heldenmuth der Antigone, den Bruder trotz eines Yerbotes zu bestatten, alte Fabel sei, gliicklich auf- gegriifen von Aeschylus, der dadurch eben einen unerwar- teten Ausgang der Todtenklage herbeifQhren wollte. (Anders Welcker Schul-Ztg. p. 170: Mes Aeschylus Erfindung scheint die Treue und der Muth der Antigone zu sein .') An- dere haben die Sache entschuldigeu; erklaren wollen durch die Annahme, dass dieser Schluss Einleitung zu etwas noch zu erwartendem; Hinweisung auf die in einem unmittelbar folgenden Stdck auszufiihrende^ und vom Dichter wirklich ausgefiihrte Handlung der Antigone sei; und haben in dieser Stelle den Hauptbeweis dafilr gefunden, dass die Septem Mittelstiick einer Trilogie gewesen. So Welcker, besonders fniher. Das weiss ich mir kaum zu denken. SoII die That der Antigone Haupthandlung des folgenden Stiicks ge- wesen sein? Das ging nicht. Sophokles hat mit seiner Kunst aus der That der Antigone ein Stiick gemacht^ aber indem er in diesem Stiick die Antigone den Entschluss zuerst aussprechen, zuerst unbemerkt vollstrecken^ indem er dann die Thaterin entdecken liess u. s. w. Aeschylus aber nimmt in unserm Stiick zu viel vorweg; als dass er genug fur ein si4 ganzes neues Stiick behielte: das Raisonnement der Antigone^ den offenen^ stadtkundigen Entschluss zu begraben trotz jenes BeschlusseS; ja den Anfang der Ausfiihrung selbst (denn sie geht ja hier unmittelbar hin zum Begraben): so dass fiir das neue Stiick kaum etwas anderes als die Bestra- fung oder Nichtbestrafung der Antigone iibrig bliebe.

Oder ist die Ausfiihrung der That und die Bestrafung oder Nichtbestrafung eine Handlung des folgenden Stilcks gewesen^ welches denmach aus mehreren HandlungeU; man

PR. RITSCHELII OPVSCVLA V. 13

194 AESCIIYLUS' PERSER IN AEGYPTEN.

weiss nicht wie verbunden, bestanden haben miieste? Ist ebenso wenig wahrscheinlich. AUes das scheint auch ge- fahlt worden zu sein. Welcker neuerdings, Schul-Ztg. p. 174. 175, stimmt immer mehr und mehr von der Nothwendigkeit der Ausf&hrung herab, und bleibt zuletzt dabei stehen, dass in dem folgenden StQck die That der Antigone nur bei- laufig 8. seine sehr starken und sprechenden Ausdrucke p. 174 init. , in eine andere von ihm aufgenommene Hand- lung verflochten, vorgekommen sei. Wenn nun das, wozu die grosse Vorbereitung, der grosse Apparat hier? Und wenn das, so konnte ja wohl der Dichter auch mit dieser Hinweisung auf die That der Antigone sich ganz begnOgen, um nur seinem Stiick eine, wie oben bemerkt, ^berraschende Wendung der Todtenklage und Grabesfeier zu geben. Ueberhaupt muss doch das Gefiihl, als lasse der Schluss unseres StQcks noch eine Ausftihrung erwarten, kein so noth- wendiges sein. Hermann hatte dies Gefiihl nicht, Droysen nicht, wie bereits oben ersichtlich ward. Ja der Dichter hat, dass man dergleichen nicht erwarte, vorgebaut: keine Strafe ist in dem Volksbeschluss festgesetzt. Der Herold warnt nur vor moglichem oder wahrscheinlichem Unwillen des Volkes: 1044. Der Chor ist ungewiss, ob die Stadt strafen werde oder nicht: 1066. Ja 1071. 72 zeigt er die Erwartung, dass die Stadt bald anders denken konne.

n.

Aeschylus' Perser in Aegypten: ein neues Simonideam.*)

114 Gegen Ende Juni^s d. J. gelangte aus Kairo durch ein

Schreiben des Herrn Professor Heinrich Brugsch an unsem Prof. Georg Ebers die iiberraschende Eunde nach Leipzig, dass in Aegypten in jiingster Zeit eine ^sehr alte, in Un- cialen geschriebene' Handschrift der Perser des Aeschylus zum Vorschein gekommen sei. Naheres wurde iiber sie nicht

♦) [Rhein. MuBeum fQr Philologie Bd. XXVII (1872) p. 114—126.]

AESCHYLUS' PERSER IN AEGYPTEN. 195

weiter angegebeii; als dass Mie Ueberschrift in Hufeisenform der altgriechischen Bdhne geschrieben sei^ zugleich mit An- gabe der Stellung der Personen und des Chors auf der Scene', und folgendermassen laute:

APKeCIAiXOC <\PICTOM<\XOY innOKAeiAHI

TAiXYKGJNOC THN eBAOMHN TGJN OPAOHKONTiX K<\l

enT<\ TPiXrcoiAiGJN.

GewQnscht wurde gleichzeitig, da der Uebersender doch nicht ohne Bedenken war^ dass diese Ueberschrift einem Eenner griechischer Handschriften vorgelegt wiirde.

Das Mitgetheilte klang nun freilich nicht sehr erbaulich. Dass ein ArkesilaoS; Sohn des AristomachoS; einem Hippo- kleideS; Glaukon^s Sohne^ den Codex zum Geschenk gemacht, vielleicht fQr ihn selbst abgeschriebeii; milssten wir, so sehr es aus d^m Ereise des Gewohnlichen heraustritt, als eine irgendwie veranlasste Absonderlichkeit allenfalls hinnehmen. Aber wie seltsam dann schon an sich die mit solcher Um- standlichkeit gemachte, fUr den vorliegenden Zweck schier unverstandlich weither geholte numerische Bezeichnung des InhaltS; statt eines einfachen toOto to pipXiov oder jdbe Td AlcxOXou bpd^a oder dgl.? Und nun voUends die Zahlbe- stimmungen selbst! Was heisst das^ dass die Perser die ^siebente' Tragodie genannt werdeu? Etwa die siebente in der damals in den Handschriften iiblichen Reihenfolge unserer 115 heutigen sieben Stficke? So weit wir nach Analogie der erhaltenen Handschriften zu urtheilen vermogeu; haben die Perser niemals die letzte Stelle eingenommen. Und selbst zugegeben: wie widersinnig doch die Verbindung zweier ZahlungeU; deren eine von der zufalligen Anordnung spater Handschriften ausginge, die andere die Gesammtzahl der Tragodien des Dichters ins Auge fasste! Also etwa gar das siebente Stdck in der chronologischen Reihe der Aeschj- leischen Dichtungen? Nun, dann hatte AeschyluS; zuerst auftretend 01. 70, 1, in den 27 Jahren bis 01. 76, 4, in wel- chem die Persertetralogie zur AuffQlirung kam, nur 7 Stflcke, in den folgenden 17 Jahren bis zu seinem 01. 81, 1 er-

13*

196 AESCHYLUS' PER8ER IN AEGYPTEN.

folgten Tode nicht weniger als 80 Stticke gedichtet! iiber welche Ungeheuerlichkeit kein Wort weiter zu verlieren ist. Aber ferner: die Gesammtzahl von 87 Dramen selbst (um den Namen TpaYU^biai nicht zu streng zu nehmen); sie stimmt ja .weder mit dem Zeugniss der Vita, die 70, noch mit dem des Suidas, der QO^Stiicke des Aeschylus zahlt. Woher also die dritte Zahl? Wir wissen zu gut, was um ein halbes Jahrtausend n. Chr. die alten Grammatiker von diesen Dingen wussten und nicht wussten, um mit ziemlicher Sicherheit wissen zu konneU; dass ihnen schwerlich andere und reinere Quellen flossen als die spater von Suidas und dem Biographen ausgeschopften. Was aber ganz gewiss ist^ das ist, dass sie von der ^Stellung der Personen und des Chors' auf der (noch dazu ^in Hufeisenform gestalteten'!) Biihne absolut gar nichts wussten und wissen konnten.

Trotz aller dieser gleich von vom herein aufsteigenden, ja sich unabweislich aufdrangenden Yerdachtsgriinde war indess da oub^v dcT* dTTiL^OTOV doch der Moglichkeit Raum gelasseU; dass die mitgetheilte Ueberschrift vielleicht gar nicht urspriinglicher^ gleichzeitiger Bestandtheil des iibrigen Codex, sondem etwa eine spater hinzugefUgte alberne Spielerei sei; die dem Werthe der Handschrift selbst keinen Abbruch thue. Indem wir uns also in Leipzig den eventuellen Er- werb derselben in angemessener Weise zu sichem suchten^ baten wir nur zunachst mittels einer Anzahl bestimmt for- mulirter Fragen um vorgangige Auskunft iiber die aussere und innere Beschaffenheit des Codex. Diese Auskunft er- folgte in iiberraschend griindlicher Weise. Ausser der ausser- lichen Beschreibung des Codex traf statt der namentlich gewiinschten genauen Collation gewisser, besonders entschei- dender Partien des Stiicks alsbald eine von Herm Professor Brugsch und seinem Bruder mit bewundemswtlrdiger Hin- 116 gebung und Ausdauer unter erschwerendsten Umstanden ge- machte vollstandige Durchzeichnung des ganzen Codex ein, nach welcher das sogleich folgende Facsimile sowohl des An- fangs (a) [p. 198] als des Schlusses mit der Subscription (b) [p. 199] angefertigt worden: woraus denn freilich sofort die vollige Gleichartigkeit und demnach Gleichzeitigkeit der

AESCHYLUS' PERSER IN AEGYPTEN. 197

Ueberschrift ^) mit dem nachfolgenden Texte selbst in die Augen sprang.

Der Codex hat hiernach eine so ganz und gar unge- wohnliche Gestalt, dass dieselbe eben nur in der supponirten individuellen Absicht einer als Geschenk dargebrachten Privat- gabe eine Erklarung finden wiirde. £r besteht namlich aus ^fOnf langen, schmalen BlatterU; man mochte fast lieber sagen Streifen, von dOnnstem, fast durchsichtigem Perga- ment; die an ihrem obern (schmalen) Ende an einem Elfen- beincylinder so befestigt sind, dass man alle filnf Streifen bequem um den Cylinder zu rollen vermag.' Die Lange eines solchen StreifeU; so weit er mit Schrift bedeckt ist (Qber das Mass der unbeschriebenen Rander fehlt nahere Angabe), betragt nach meiner Messung der Durchzeichnung 60 61, die Breite 9 10 Centimeter, nur bei der Subscrip- tion zwischen 1 1 und 12. Das letzte (fiinfte) Blatt ist bloss auf der Vorderseite beschrieben, die andern vier Blatter auf beiden. Der lohalt vertheilt sich (nach Dindorfscher Vers- zahlung in den Poetae scenici) folgendermassen:

1* = Ueberschrift, und Vers 1—119 bis MCr, in 88 Zeilen lb = Ver8 119—233 <\CTY bis HOAIN, 110 Zeilen 2* = Vers 234-352 XHiXCiX bis NeOJN, 111 Zeilen 2^ = Vers 353— 457 diHPSeN bis diN^^lAE, 111 Zeilen 3* = Vers 458—584 KYKAOYNTO bis TOIA<\N<\, 112Z. 3^ = Vers 584-716 l<\N<\CI<\N (so) bis <\Mc|)<\, 112 Zeilen 4* = Vers 716—810 0HN<\C bis CYA<\NO, 113 Zeilen 4^ = Vers 810-947 YAeniMnP<\N<\l bis <\PIA<\|c|)YN (so), 113 Zeilen

*) Die mit der abgeschmackteBten Symmetrie vrild dorch einander gehenden Zeilen hat sich der yerfaMer, obwohl aie sich auf mehr als eine Weise lesen lassen, dem Sinne nach wahrscheinlich in dieser Beihenfolge gedacht: 'ApKcciXaoc *ApicTO|Lidxou 'iTnroKXcibi) fXaiiKuivoc Toiic TT^pcac, rfjy ^p66^iiv tiIiv dYbo/jKovTa Kal ^irrd TpaYipbuiiv AlcxOXou €iKpopiujvoc ToO *€X€uciv6e€v. Td toO bpdinaTOc irp6cunra' Xop6c fipdy- TU)v, 'ATTtXoc, 'ATOCca, z.lplr\c, €!6ujXov Aapciou, Xop6c (dieses zum zweitenmal): oder wie man sonst die Personennamen ordnen will. Was die aof beiden Seiten des untem XOPOC stehenden Zeichen be- denten soUen, weiss ich nicht; yermuthlich gar nichts.

198 AESCHYLUS' PERSER IN AEGYPTEN.

= V. 948-^1076 ZliXNOJN bis AYC0POOIC || TOOIC,

90 Zeilen, und Subscription.

a

s~-

"^ ca ^ i^ TrepcNC

<5Tis

Y£Yd)OpiU;N0C V13O0niC

O

C

■T^^€MeNTr€pCU)NTvAJNOIXON\6NU0N€X

X b>.K€ c 6.ie\NTnatxK^\e fTMKd. fr«ju N i>;

<1)N6 U^NKMTrO-WXpYCu; Ne i^ pixNUp N^

YX(^KecK^T^a-rpecB£ib. noxc5vYtoc6.n ^.■^AepiHCB^cixeYci^^ptioreNHceix cToxwp6.ce(()opeYeiN^M4)ih.eNOCT\oi

Tu;iB6.C 1X6 |u;iKixmOAYXprcOYCTpcU-ld.C H i>sH K6i KO M b.NTl CHixN OpCOXOTTt ll^ le

AESCHYLUS' PERSER IN AEGYPTEN. 199

oixmAA+uuToice. hxae p o oic rooic

KcuMsidlj^TUir Txo

^ i oooo"co Jr-^ '

KKcn C(^ o -H . u/o.Tpvi

otjkClo&v/Ic^ lioyTV

^Die Schrift'; heisst es in dem hieher gelangten Bericht, *sehr vergilbt, ist wunderschbn; die Unterschrift (Blatt 5) scheint einer spatern Epoche anzugehoren, sie ist hier dicker tind die Tinte weniger gebleicht' In der That, selbst in der Durchzeichnung^ obwohl diese in nothgedrungener Eile und keineswegs in der Absicht gemacht worden, um als Unterlage einer streng getreuen Facsimilirung zu dienen, bieten xms die Schriftziige ganz den Typus dar, den wir um das sechste Jahrhundert n. Ch. zu setzen pflegen. Dazu stimmt denn auch sehr wohl das Datum der Subscription, die, aus den in Subscriptionen iiblichen SchnSrkeleien') in Cursivgriechisch (ibertragen; also lautet:

2) Wie anter anderm aoch im Chisianos des Dionysios von Hali- kanuuM, dessen Subscriptdon in meinen Oposc. phil. Bd. I aof Tafel I facsimilirt ist.

200 AESCHYLUS' PERSER IN AEGYPTEN.

Kai Tobe Tfic Tuav 0ecca- XoviKeujv TToXei (so) PipXioGrj-

KnC ^^ O"' H"'. 1vb. TpiTTJ.

6 CKeuo9uXa£ AeovTioc

Die Miihe; diese Datirung der verzwickten Indietionen- rechnung auf die gewohnliche Aera zu reduciren, hat mir die Freundlichkeit des in diesen Dingen sehr versirten Herm Dr. Riihl, jetzigen Docenten unserer Universitat, abgenom- men^ dessen Bemerkungen ich wortlich folgen lasse.

^Nach meiner Ansicht ist der erste Buchstab in der vorliegenden Zahl kein Sigma, sondern ein Stigma/ die oo dariiber sind Omega^s zur Bezeichnung des Dativs, wie in der beiliegenden Abscbrift aus dem Ambrosianus A. 4.1nf.^) Demnach ware zu lesen: (fTei) ^HaKicxiXiocTiu dpbo^nKOCTUj 6Yb6ip. Das Jahr 6078 nach Erschaffung der Welt nach griechischer Rechnung ist aber gleich dem J. 570 n. Ch. nach unserer Rechnung; da das Jahr der Erschaffung der Welt = 5508 V. Ch. ist. Das Jahr 570 n. Ch. ist aber auch wirklich dritte Indiction; denn da die Indiction dadurch bestimmt wird, dass 3 v. Ch. == Indictio I ist, so gibt, wenn man zu dem Jahr n. Ch. 3 addirt und die Summe durch 15 dividirt, der Rest die Indiction. Die nachweislich friiheste Anwenduug der Indiction fallt nach Jaffe ins Jahr H8 356 n. Ch. Gemeint wird hier sein die Indictio Graeca oder Constantinopolitana; welche mit dem 1. September beginnt. Sollte der erste Buchstab der Zifferbezeichnuug wirklich ein Sigma und kein Stigma sein, so wUsste ich keine andere passende Aera als die sogenannte Diocletianische, welche seit dem Anfang des 4ten Jahrhunderts vorkommt und noch heute bei den Eopten in Gebrauch isi Sie beginnt mit dem 29. August 284 n. Ch. Das Jahr 278 dieser Aera ist also » 562 n. Ch. Die Indiction trifft aber dann nicht zu, indem hier 562 n. Ch. nicht Indictio III; sondem Indictio X ist/

3) d. i. ans einem Codex von Xenophons Hellenika, der die Unter-

_UJ _U)— UJ UJ

schrift hat: f ^TeXciOien Tvj) ? U) V p ^xei 6862 1344 n. Ch.

AESCHYLUS' PEBSEB IN AEGYPTEN. 201

Nach allem diesen mochte man wohl wieder einiges Zutrauen zu der fides des agyptischen Fundes fassen, sah sich nun aber desto dringender auf die Prilfung der innern Beschaffenheit des von dem Codex gegebenen Textes ange- wiesen. Sie wird sich am anschaulichsten vor Augen stellen lassen durch den buchstablichen Abdruck zweier Proben. Und zwar wahle ich dazu die beiden Chorgesange 532— -583 und 633 680 deswegen, weil sie W. Dindorf im Philologus Xni (1858) p. 458 ff. genau hat nach dem Mediceus ab- drucken lassen, so dass die zusammenhangende Vergleichung einer aus dem lOten oder llten und einer aus dem angeblich 6ten Jahrhundei*t stammenden Textesiiberlieferung vergonnt ist. Wenn die Zeilenlange im Original bis auf verschwindende Minima die gleiche ist, so ist es nur der Typendruck, der eine erhebliche Verschiedenheit unvermeidlich gemacht hat.

(Siehe die beiden StQcke:

Vers 529-584 = f. Z. 77— f. 3^ Z. 12

Vers 631-683 = f. 3^ Z. 41-73 auf Seite 202 und 203.)

Wer, der jemals eine alte ja selbst eine junge Dichterhandschrifb^ vollends eine aus dem 6ten Jahrhundert; gesehen hat und diese Proben auch nur einer oberflachlichen Durchsicht imterzieht; wird nicht staunen fiber die aussere Einrichtung eines Textes, der nicht nur die metrischen Verse nicht zeilenmassig absetzt, vielmehr in Einem fort wie reine Prosa schreibt; sondern diese seine Prosazeilen selbst weder mit einem vollen Worte, noch auch nur mit einer vollen Sylbe schliesst; sondern der rohesten Symmetrie zu Gefallen mittels der unsinnigsten Wortbrechungen sogar einzelne An- fangs- oder Endbuchstaben in verschiedene Zeile^ flberschies- sen lasst, wie es sonst nur in den verwahrlostesten Tnschriften vorkommt; der in Folge dessen auch in den lyrischen Partien nicht die Spur von metrischer Versabtheilung be- 121 wahrt, wie sie uns z. B. in den Euripideischen Phaethon- Fragmenten in so lehrreicher Weise der Glaromontanus bie- tet; der femer zwischen verschiedenen SceneU; selbst wo Uebergang von Dialog zu Chorgesang oder umgekehrt ein-

202 AESCHYLUS' PERSER IN AEGYPTEN.

0

119 neMn€TeCAOMOYCMHK<\ITinPOCK<\ 530

KOI CinPOC0HT<\IK<\KONXOJZeYB<\CI A

eYNYNnepca)NT0JNMer«\A<\YX(ONK«\inoA

Y<\NAP(ONCTP<\TI<\NOAeC<\C<\CTYTOCOYCCO NHAeKB<\T<\Na)NneN0eiANO<DeP(OIK<\TeK PYM^^^CnOAA^^IA^^n^^A^^ICXePCIK^^AYHTPAC K<\TePeiKOMeN<\IAI<\MYA<\AeOICA<\KPYCI

KOAnoYCTerroYC<\AroYCMeTexoYC<\i<\iA64o <\BPorooinepciAec<\NAP(ONno0eoYC<\iiAeiN

<\PTIZYri<\NAeKTP(ONTeYN<\C<\BPOXIT(ON<\C XAIA^^NHCHBHCTePtlN^^^DeiC^^ineNOOYCI rOOIC<\KOPeCTOT<\TOICK<\ir(OA€MOPONTCON OIXOMeN(ON<\IP(OAOKIM(OCnOAYneN0H

NYNAHnpon<\c<\MeNCTeNeir<\i<\ci<\ceK K€NOYMeN<\2eP2HCMeNHr<\reNnonoi sso

2eP2HCA<\n(OA€C€NTOTOI2€P2HCAen<\N

T€necn€AYC<I)PON(OCB<\PIA€CCinONTI

<\ICTinOTeA<\PeiOCMeNOYT(OTOT<\BA<\

BHCenHNTOi<\PXOCnOAIHT<\ICCOYCIAOC

<WAOC<\KT(OPn€ZOYCT€K<\l0<\A<\CCIO

YCOMOnT€POIKY<\N(OniAeCN<\eCM€N 660

Hr<\roNnonoiN<\ecA<\n(OAec<\NTOToiN

<\eCn<\N(OAe0POICIN€MBOA<\ICAI<\AI<\O

N(ONX€P<\CTYT0<\reK0Yr€IN<\N<\KT<\YTON

(OC<\KOYOMeN0PHIKHC<\MneAIHPHCA

YCXIMOYCT€KeA€Y0OYCTOIA<\P<\nP(O

TOMOPOIAH<t)eYA€l<I)0eNTeCnPOC<\N<\

rK<\NHe<\KT<\C<\M0IKYXPei<\CO<\ePP<\NTd^l 670

CT€NeK<\IA<\KN<\ZOYB<\PYA<\MBO<\CONO

YP<\NI<\XHO<\TeiN€A€AYCB<\YKTONBO<\

TINT<\A<\IN<\N<\YA<\NrN<\nTOM€NOIA<\AI

AeiN<\l<t)eYCKYAAONT<\inPOC<\N<\YA(0

NH€n<\IA(ONT<\C<\MI<\NTOYO<\neN0eiA

<\NAP<\AOMOCCTePH0€ICTOKe€CA<\n<\l 68o

AeCA<\IMONI<\XHO<\AYPOMeNOirePO

NTeCTOn<\NAHKAYOYCIN<\ArOCTOIA<\N<\

AESCHYLUS' PEBSEK IN AEGYPTEN. 203

eir«\PTiK<\K(i)N<\xocoiAenAeoNMONO m

C«\N0NHT(ONneP<\C€inOIHP<\ieiMOYM

<\K<\PIT<\CICOA<MMa)NB<\CIAeYCB<\PB<\

P<\C<\<I)HNHieNTOCT<\n<\N<\IOA<\l<\NHAYC

0PO<\B<\rM<\T<\n<\NT<\A<\'N<\XHAI<\BO<\

C(t)N€P0eN<\P<\KAYeiMOY<\AA<\CYM 64o

Oir<\TeK<\l<\AAOIX0ONICJN<\r€MON€C

A<\IMON<\Mer<\YXHIONT<\INeC<\TeKAO

M(i)Nn€PC<\NCOYCireNH0€ONn€MneT€

A^^NojoiONOYnwnepcic^^ieK^^AYM^eN

H<DIAOC<\NHP<|)IAOCOX0OC<DIA<\r<\PK

€KeY0eNH0H<\IA(t)N€YCA<\N<\nOMn 660

OC<\NeiHC<\IA(t)N€YCA<\PeiONOION

AN<\KT<\A<\PeiONH€OYT€r<\P<\NAP<\Cn

OT<\nOJAAYnOAeMO<D0OPOICIN<\T<\IC

0eOMHCT(t)PA€KIKAHCK€TOnePC<\IC

0€OMHCT(t)PAeCKeN€n€ICTP<\TON€Y

€nOA(t)K€IH€B<\AHN<\PX<\IOCB<\AHN

l0IIKOY€A0en<\KPONKOPYMBONOX

0OYKPOKOB<\nTONnOAOC€YM<\PIN eeo

<\€IP(t)NB<\CIA€IOYTI<\P<\C<|)<\A<\PONnh

<l><\YCK(t)NB<\CK€n<\TeP<\K<\KeA<\P€k\N

OIOn(t)CK<\IN<\TeKAYHICN€<\T<\XHA€C

nOT<\A€CnOTOY<D<\NH0ICTHri<\r<\PTIC

€n<\XAYcnenoT<\T<\iNeoA<\i<\r<\PHAH 67o

K<\T<\n<\COA(t)AeB<\CK€nATeP<\K<\K€A

<\Pei<\NOI<\l<\l<\l<\l(t)nOAYKA<\YT€<DIAOI

CI0<\N(t)NTIT<\A€AYN<\T<\AYN<\T<\n€

PIT<\IC<\IAIAYM<\AI<\rOI<\N<\M<\PTI<\n<\

C<\ir<\IC<\IT<\IAe2e<D0IN0<\ITPICKAA

MOIN<\€C<\N<\€C<\N<\€CA(t)niCT<\niC 68o

T(t)NHAIKeC0HBHC€MHCnePC<\ireP<\IOI

TiNAnoAicnoNeinoNONCTeNeiKeKOHT

I

204 AESCHYLUS' PERSER IN AEGYPTEN.

tritt; keinerlei Abtheilung kennt oder nur den kleinsten Zwischenraum lasst; der, auf irgendwelche Trennung auch bei jedeni Wechsel der sprechenden Personen ganzlich vei> zichtend; die Namen der letztem durchgangig mit dem ein- zigen Anfangsbuchstaben /wie X'^), di, A fflr Xopoc, "Arocca, Aapeioc) in so ununterbrochener Continuitat mit den vorher- gehenden und nachfolgenden Textesworten bezeichnet, dass man sich nur mit der verdriesslichsten Muhe zurecht findet? Alles zusammengenommen ware in der That kaum eine raf- finirter ausgedachte Bosheit erfindbar, wenn sich der Schrei- ber, um den kUnftigen Leser griindlich zu argern, ausdrQck- lich die Aufgabe gestellt hatte, ein Lesen und Verstehen ^mit Hindernissen' im eminentesten Sinne zu bewirken.

Wird man auch diese Singularitaten, die nirgends ihres gleichen finden, auf Rechnung der individuellen Marotte eines Privatgeschenks setzen wollen, dergleichen wir nicht berechtigt seien mit dem sonst gewohnlichen Massstabe zu messen? Doch sei selbst dies; mogen wir uns im Noth- falle Unerhortheiten gefallen lassen; was aber jeder Nach- sicht ein Ziel setzt; das sind erfahrungsmassige Unmog- lichkeiten. Fiir eine solche aber muss es unbedingt gel- teU; wenn in einem anerkanntermassen so, wie es ims aus byzantinischer Zeit iiberkommen ist^ vielfaltigst verderbten Drama eine gegen 500 Jahre altere Handschrift auch nicht einen einzigen der mehr oder minder schweren Schaden durch eine reinere Ueberlieferung heilt; ja nicht eine einzige nen- nens- oder irgendwie beachtenswerthe Yariante darbietet; sondem sich durch nichts als einige elende Schreibfehler ^) vom landlaufigen Yulgattext unterscheidei Dass dies aber das Yerhaltniss beider Texte ist, davon kann sich jeder durch eigene Yergleichung der oben abgedruckten^ iiber mehr als hundert Yerse sich erstreckenden Proben mit der ersten

4) Nat&rlich war aach das in der vorletzten Zeile des ganzen Stdcks (Facsimile b) an dritter Stelle erscheinende X, v/ie es der Durchzeichnimg nachgebildet worden, ein X. Vers 948 ist Z vielmehr

5) Wie Vers 666 AMneAIHPHC ffir dMirebiyipcic, 669 CTHriA fflr CTUTia, 676 AIAfOIAN far bidtoiev u. a.

AESCHYLUS' PERSER IN AEGYPTEN. 205

besten gedruekten Ausgabe, die nur von Hermann^schen und Dindorfschen Emendationen frei ist^ so leicht iiberzeugen; 122 dass ich mir die undankbare Milhe ersparen darf^ die ein- zehien Belege yoUstandig zu registriren.

Bei dieser Sachlage also^ was ist schliesslich der Humor von der im ^Wunderlande' Aegypten gemachten Entdeckung? £s darf getrost ausgesprochen werden: wenn je etwas gewiss war, so ist es dies, dass wir hier den reinen Schwindel vor uns habeU; dass wir einer, nicht einmal mit dem zu erwar- tenden Geschick gemachten, frechen Falschung gegeniiber ^stehen. Zwar das mechanische Geschick in der Nachbildung ausserlicher Alterthumlichkeit ist ja gross genug, um selbst Sachverstandige, die nur auf die innere Beschaffenheit nicht naher eingehen, zu tauschen; aber um desto erstaunlicher ist in Beziehung eben auf dieses Innere das Ungeschick, ja ge- radezu die Dummdreistigkeit und Plumpheit^ mit der solche Falschung ins Werk gesetzt worden. Von einem leidlich klugen Betriiger hatte man doch wenigstens erwarten sollen^ dass er etwa einen der vier altesten Drucke Aldina^ Tur- nebiana, Robortelliana, Victorio-Stephaniana seiner Copie zu Grunde legte, oder aber irgend einen unschwer aufzutrei- benden jungen Codex des 15ten Jahrhunderts: aber nicht einmal diese anfangliche Muthmassung bestatigte sich. Viel- mehr hat er im allgemeinen ganz und gar den auf der Por- 8on'schen Ausgabe ®) beruhenden Dindorfschen Text, wie ihn die altern Teubner^schen Drucke, namentlich (da mir im Augenblick nicht alle zur Hand sind) der vom Jahre 1827, bieten, als Vorlage fiir seine Copie benutzt. Daneben aber ist er schlau genug gewesen, hie und da eineu Blick in noch eine andere Ausgabe zu werfen und daraus^ um seine Ab- schreiberei einigermassen zu verstecken, einzelne Lesarten

6) Nicht etwa diese selbst oder ihren (von Sch&fer besorgten) Weigel^Bchen Abdmck von 1817, wie sogleich daa Vers 632 seit Tnr- nebnfl vorangeschickte, von Dindorf mit Blomfield beseitigte, demnach auch im ^Aegyptiacua' fehlende dXX' beweist Mit dem Tauchnitzer Druck, den ich augenblicklich nicht vergleichen kann, hat es ohue Zweifel dieselbe Bewandtniss wie mit dem Weigerschen.

206 - AESCHYLUS* PERSER IN AEGYPTEN.

aufzunehmen : und das ist, wenn nicht alles tauscht^ die Wellauer sche gewesen. Das schlagendste Beispiel ist Vers 571, wo er bei Dindorf-Teubner zwischen 6d und CT^ve drei Sternchen als Zeichen einer Liicke vor sich hatte und sich dadurch veranlasst fand, die Hermann'sche Conjectur fppavTQi einzurilcken, die von Wellauer, und von ihm allein, in den Text gesetzt worden. £in blosses Versehen kann es 123 sein, wenn er, wieder mit Wellauer, Vers 647 in den Worten f\ q)iXoc dvfjp, fj q)iXoc dx^oc das zweite fj fortliess. Aber kein Schreibfehler ist es, dass er Vers 329 statt ToiiLvb^ y' dpx6vTWV setzte Touwvb^ y' dpxa»v vOv nach Ganter^s Con- jectur, die bei Wellauer im Texte steht. Desgleichen in der vorletzten Zeile des ganzen Stucks (Facsimile b) Txi^\\f{i) Toi C€ fiir ixi^\\f{D ce ebenfalls mit Wellauer, wenn auch zu- gleich buc0p6oic fiir bucGpooiciv gegen ihn.') Dnd dieser Mitgebrauch der Wellauer^schen Ausgabe gibt wohl auch den Schliissel zum Verstandniss der wundersamen Zahlung in der Ueberschrift, welche die Perser als Tfiv ^pb6^Tiv tujv . . .TpQTiwbiuav bezeichnet: dennWellauer ist der einzige mir bekannte Herausgeber, der diesem Stuck die letzte Stelle angewiesen hat.®)

Von wem stammt nun die so geschickt-uugeschickt ge- machte Falschung? Wer, zumal hier in Leipzig, wird

7) SS>mmtliche angefQhrte Lesarten gibt zwar auch die Hermann- 8che Ansgabe, aber daneben so viele und bedeutende Abweichongen, von denen der ' Aegyptiacus ' keine adoptirt hat, dass die etwaige Annahme, sie selbst habe dem Schreiber vorgelegen, gar wenigWahr- scheinlichkeit h'd.tte.

8) Wer sich indess theils auf diesen Umstand, theils anf die oben verzeichneten UebereinBtimmungen stiitzen wollte, um als das eigent- liche Original der &gypti8chen Abschrift nicht sowohl den Dindorf- Teubner^schen Text, als vielmehr gerade den Wellauer^schen anzn- sehen, wcirde wiedernm iiberBehen, dass der kleinem Discrepanzen von diesem weii mehr sind als von jenem: wie 548 vOv 6f) statt vOv ydp, 557 Coudboc Btatt Couc{6atc, 568 bi\ q>eO statt q>€0, 651 Aap^ov. ^i Btatt Aapcid. i^^ (Druckfehler fdr Aapeidv. i^^), 661 Tidpac statt Ti/)pac u. a. m. Mit v5lliger Bestimmtheit einem verschmitzten Falsarius hinter seine Schliche zu kommen hat begreiflicher Weise seine Schwierigkeit.

AESCHYLUS' PER8ER IN AEGYPTEN. 207

nicht zuerst an den vielberufenen Namen des palaogra-

phischen Schreibkilnstlers Simonides denken? dessen glei-

chen in solcher Technik und Industrie, so viel wir wissen,

bisher nicht erstanden ist. Freilich zahlt er schon seit

mehreren Jahren zu den Todten; auch ist es bei seiner hin-

langlich constatirten Sinnesart nicht sehr wahrscheinlich,

dass er etwa einen gleich geschickten Schiiler gebildet und

in ihm sich einen rivalisirenden Concurrenten herangezogen

habe. Indessen, warum konnte denn das Perser-Fabricat

Xiicht noch aus seinen Lebzeiten stammen und aus irgend

^elchen Ursachen erst jetzt ans Tageslicht getreten sein?

-Aber mehr: ist denn Simonides auch wirklich und wahrhaf-

'fcig todt? Englische Zeitungen waren es allerdings, die ihn 124

tereits am 19. October 1867 in Alexandrien gestorben sein

liessen, und daher ist dieselbe Notiz auch in Freund Eck-

^tein's Nomenclator philologorum p. 536 libergegangen. Ich

:fUrchte indess sehr^ in einer editio auctior et emendatior

^ird die Angabe mit einem Fragezeichen erscheinen, wenn

«ich nicht gar inzwischen das Gegentheil als Gewissheit

lierausstellt. Warum, das wird den Lesern dieser Blatter

^nachstehender, von W. Dindorf freundlich mitgetheilter

Passus eines Briefes sagen, den derselbe unter dem 25. Oc-

"tober 1868 von Dr. Tregelles, dem bekaunten Herausgeber

des Neuen TestamentS; aus Plymouth empfing: ^Some time

ago an account was published in England of the death of

Simonides at Alexandria; but since then the Rev. Donald

Owen; an English clergymaU; has found him in Russia oc-

cupied with the preparation of Historical Docu-

ments for the Russian Government.'

Man sieht; wenn diese Nachricht, wie es doch den An- schein hat, richtig ist, so hat 6 Kupioc KujvcTavTivoc CifLiU)- v\br\c das kalligraphische Geschaft in recht analoger Weise fortgesetzt. St. Petersburg ist es also jetzt, von wo Auf- klarung dariiber zu erwarten steht, ob wir es mit einer Per- son von Fleisch und Blut, oder mit einem mythischen Wesen zu thun haben. Jedenfalls sind wir hiernach der Nothiguug enthoben^ den Zusatz der Ueberschrift dieses Artikels *ein neues Simonideum' im Sinne eines blossen Gattungsbegriffs

208 AESCHYLUS' PERSER IN AEGYPTEN. _

2u interpretiren; denn die Vermuthung liegt wohl nicht fem, dass die Todesnachricht der offentlichen Blatter vom leib- haftigen ^Verstorbenen' selbst in sehr errathbarer Absicht veranlasst worden ist. Die einzige Notiz, die sonst fiber die Herkunft des Perser-Codex hieher gelangt ist^ dass er namlich von einem * griechischen Geistlichen'^) producirt worden sei, ist begreif licher Weise nicht geeignet, den Glaa- ben an bona fides zu begUnstigen. Leipzig; August 1871.

Nachtraglich ist es sogar vergonnt, eine Vergleichung der Schriftziige unseres Codex mit der eigenen Handschrift des leibhaften Simonides anzustellen. Es ist eine^ in Deutsch- land vermuthlich wenig bekannte Druckschrift:

125 ^Report of the council of the Royal Society of literature on some of the Mayer Papyri, and the palimpsest ms. of Uranius belonging to M. Simonides. With letters from MM. Pertz, Ehrenberg, and Dindorf. London: John Murray , Trflbner and Co. 1863'

welche auf p. 28 acht Zeilen der vielberufenen Uranios-Hand- schrift facsimilirt gibt (gerade diejenigen; die das verrathe-

M eN LO ^4-Tb.CAAeNTU; N Ri>CI >s6uON

G \cn GNTe-Tt>^cii.ee>4TVnT\ kjj n/

O \V;H CeiCT6.C K.^W^^/y<x) NTlON

i^ii>ce\c€^eicenT^sfi^Ti>^>^i

9) Nach anderer Lesart: 'von einem griechiBchen Anie.'

AESCHYLUS' PERSER IN AEGYPTEN. 209

rische Kar' £^f)v ib^av enthalten), wie ich sie nebenstehend xylographisch wiederhole.

Halt man diese Probe mit denen des Aeschylus-Godex

zusammen, so enthalt der Schriftcharakter beider zwar nichts

zwingendes; umi eine und dieselbe Hand anzunehmen; aber

aoch durchaus nichts widersprechendes. Denn der ganze^

allerdings beim ersten Blick ins Auge springende Unter-

schied lauft darauf hinaus^ dass dieselben Grundformen der

fiuchstaben das einemal mit fliichtigem Griffel in ddnnen;

schrag geneigten Ziigen auf das Blatt geworfen^ das andere-

mal mit festerer Hand geradestehend und breiter aufgetragen

aind. Wenn der Uraniostext ungefahr die Cursiv-MajuskeP^)

der Herculanischen Papyrus oder der Hyperides-Reden fur

Lykophron und Euxenippus wiedergibt^ so nahert sich der

Aeschylustext weit mehr dem Typus der Normal-Majuskel,

"Wie sie uns z. B. in den Ambrosianischen Fragmenten der

Ilias, auch in den (wenngleich etwas starreren) Euripidei- 126

3chen Phaethonbruchstiicken des ClaromontanuS; desgleichen

l>ei Hyperides gegen Demosthenes entgegentritt. Daraus

folgt indess weiter nichts^ als dass der Schreiber wenn

^s derselbe war bei dem einen Falsificat gar nicht anders

^ls in flOchtigem Cursiv schreiben wolltc; bei einem andern

^s von Yorn herein auf eine sorgfaltigere Malerei abgesehen

liatte. Gewisse besondere Ziige sind beiden Schriftarten ganz

^emeinsam^^), vor allem das wunderlich geschnorkelte ^, ob-

^ohl ja allerdings auch dies in den genaimten Papyrus und

sonst sein mehr oder weniger entsprechendes Ebenbild hat.

Sei dem allen indess wie ihm wolle, fiir die Hauptsache

ist es gleichgiiltig, ob *der Simonides' oder *ein Simonides'

als Urheber zu gelten hat.

10) 'Majoskel' sage ich, nm den mehrdeutigen Aosdrucken 'Un- cialen' und 'Capit&ler' absichtlich aus dem Wege zu gehen.

11) Eben dahin kann man auch das Y z9.hlen, deBsen Beiu nicht durch eine gerade Linie, sondem durch eine feine Schlinge gebildet wird. Desgleichen das Zusammenh&ngen und lueinanderfliessen der obem Qnerstriche oder Spitzen der benachbarten Buchstaben TT T T I, welches die Deutlichkeit so h&ufig beeiutr&chtigt; u. a. m.

PR. KITSCHELU OPV8CVLA. V. 14

210 RECENSION VON PR. STAQER^S

Hoffentlich ist das agyptische ^pjiaiov nicht inzwischen schon an eine continentale Akademie oder transmarine Uni- versity verkauft!

III.

Recension von Fr. Stager: Aischylos Sieben

gegen Thebe tlbersetzt ond durch Anmerkangen erl&utert. Halle 1827.*)

193 Wir haben diese Relation fttr zweckdienlich

erachtety um einestheils des Yfs Standpunkt zu bezeichnen; der; wie leicht ersichtlich; nicht sowohl der unbequeme Stand- punkt wissenschaftlicher Strenge^ die nach dem Ideale ringt^

194 als vielmehr die gemachliche Ruhebank leicht befriedigter Unwissenschaftlichkeit ist; andemtheils; um des Yfs eignen Massstab zur Grundlage gegenwartiger Beurtheilung machen zu kdnnen. Obwohl nun dieser Massstab selbst, wie im Ver- folg klar werden wird, ein eben so unrichtiger als unzurei- chender ist; so ist doch auch jenen massigen Anforderungen keinesweges Gentige geleistet worden. Denn wenn, um von dem Formellen des iambischen Dialogs auszugehen; der Yf. sich nur die Freiheiten genommen zu haben meint, die man bei allen drei griechischen Tragikern findc; so beruht dies entweder auf verzeihlicher Selbsttauschung oder auf unver- zeihlicher Unwissenheit. Oder bei welchem Tragiker hat der Vf. eine so gewiasenlose Handhabung der Verstechnik gefundeU; wie er selbst sich nicht iibel nimmt^ wenn er z. B. in V. 16

Die Kinder und die liebe Heimath, die Pflegerin

dem Leser die Wahl lasst, entweder im vierten Fusse einen Bacchius oder im fiinften einen Creticus zu finden: einVers- schema, wie es sonst nur noch in einer ziemlich anrQchigen Schulausgabe des Prometheus vorkommt; oder wenn er den

*) [Jenaische allgemeine Litteratar-ZeitQog 1S30, Febraar Nr. 26. 26 p. 193— 206, wo der Ariikel mit 'A. B. C nnteneichnet ist.]

iJBERSETZUNG DER SIEBEN GEGEN THEBE. 211

zweiten und vierten Puss mit einem Spondeus ziert, wie V.1039 'will ihn wggtragen', V. 1050 ^Zwietracht schliesst'; oder gar den Trimeter mit demselben Fusse schliesst, wie V. 5 'Unglack traf^', V. 63 'Sturm antobt', V. 495 'Win- dungen rings auf; V.448, den Rec. der Unglaubigen wegen ganz hersetzt:

Bestellt, voll Feuer, muthig, Btark Polyphontes

Wofem nun der Vf. geneigt sein konnte,

jene Unformen nicht sowohl fllr fehlerhaffce Versflisse als

vielmehr f&r prosodische Schnitzer gelten zu lassen, so wird

doch auch jener Vorwurf nicht ehor erledigt sein, als z. B.

die merkwdrdige Anapastentheorie, wie sie sich in der Pra-

xis des Vfs kundgibt, mit griechischen Musterstellen belegt 195

sein wird. Nach jener Theorie namlich kann in einem jeden

Fusse des iambischen Trimeter ein Anapast stehen, ausser

im sechsten; und zwar, je zerstiickelter durch Wortschliisse

die einzelnen Sylben sind, desto lieblicher scheint sich der

Anapast dem Ohre des Vfs einzuschmeicheln. Man ver-

suche, diesen Eindruck durch Recitation folgender Verse in

sich zu reproduciren, doch nicht ohne mit einem herzhaften

Athemzuge den Anlauf dazu zu nehmen:

Chor. Steht das nicht bei den G5ttem? Et. Verlassen doch, bo

heisBfs Die gram den Menschen, nicht eingedenk der GOtter sind

Was aber femer ausser dieser .^ganz materiellen 6e- setzmassigkeit der Versification , wie sie allenfalls durch Abzahlen mit den Fingern zu erreichen ist, zu ein^r kunst- lerischen Nachbildung antiker lamben erforderlich sei, (lavon scheint der Vf. nicht die leiseste Ahnung gehabt zu haben, obwohl ihm gerade hierin die im Jahre vorher erschienene Vossische Uebersetzung hatte vorleuchten sollen: wir meinen die durch das kunstvolle Ineinandergreifen von Vers-, Fuss- und Wort-Casuren zu wechselvoller Anmuth bei strenger Einheit ausgebildete Rhythmik des griechischen Trimeter. Der Vf. mag aber seine Uebersetzung fiir Eenner oder Nicht- kenner (*die der fremden Sprache unkundigen Gebildeten*)

14*

212 RECENSION YiON FR. STAGER^S

berechnet haben: letztere miissen jedenfalls bei Lesung sol- cher Verse, wie gleich unter den ersten funfeehn vier Sttick onterlaufen:

Mu88 der, der auf dem Schiff | de8 Staats den Lanf bewacht Da8 Steuer lenkt, darch Schlaf | das Auge nicht erquickt

bei Aeschylus den eintonigen modemen Alexandriner wie- derzufinden glauben, der den Vers in zwei gleichformige Halften zerlegt; und sind sie von der Natur mit einiger- massen feinem Gehor begabt, die gepriesene Eunstmassigkeit der griechischen Dramatiker auch in dem Bau folgender Trimeter vermissen, die ihren Namen allzudeutlich an der Stim tragen, und wenigstens den Kenner sogleich an die geschmacklose Spielerei des Solensers Kastorion erinnern:

Und Wehge8chrei. | Das wende Zeus, j der Schirmende Der Manneszeit | auch wer ihr 8chon | entaltert ist

wie man denn dieser monotonen Gesellschaft iambischer Dipodien auf den ersten zwei Seiten der Uebersetzung be- 196 gegnet. Eben dahin gehoren die in lauter iambischen Wort- f&ssen gar kranklich einherwankenden Verse, die durch ge- haufte einsylbige Worte vollends allen Halt verlieren, wie:

Mu88 der, | der auf | dem Schiff j de8 Staats | den Lanf | be-

wacht

Doch ihr | mds^t jetzt, | auch wer | noch nicht | erreicht | die

Kraffc

u. a. Dass sich vereinzelte Beispiele der geriigten Vers- formen aus den umfangreichen Ueberresten der griechischen Tragodie auflesen lassen, wUrde ein seichter Einwurf sein; denn alles abnormC; das in beschrankter Erscheinung Ent- schuldigung erlialt, wird durch gesetzlose Haufung unertrag- lich; weil Ausnahme nicht Regel; sondem eben Ausnahme ist.

Aber noch von einem andem Gesichtspunkte beurkundet der von dem Vf. sich selbst gesetzte Kanon, die Freiheiten sich.zu erlauben, die man bei allen drei griechischen Tra-

tJBERSETZUNG DER 8IEBEN GEGEN THEBE. 213

gikern antreffe; die Gedankenlosigkeit seines Erfinders. Denn die Aufgabe war eben^ den Aeschylus, und weder den So- phokles noch den Euripides^ «zu tibertragen. Auf den lang- aushaltenden; schweranstrebenden Senar des Aeschy- lus im Gegensatz zu dem fliichtigen des Euripides konnte den Vf. wenigstens BL Voss aufmerksam machen (Vorr. zu Aesch. p. IX), wenn ihm auch die gewichtvoUe Hervorhebung jenes Gegensatzes bei Aristophanes unbekannt war. Wie gegenwartig die verdeutschte Tragodie vorliegt, wlirde frei- lich Hr. Stager, wenn Dionysos, zUmend tlber die Verun- glimpfung eines seiner Meisterwerke, zu ihm herantrate und an ihn die Aufforderung ergehen liesse, wie dort an den EuripideS; mit diesem verlegen ausrufen mUssen: 9^p€ ttoG toioOto br\T& jLioucTi;

Hier ein paar Proben fQr hundert; wieder nur von der ersten Seite, die uns fiir keines einzigen Mangels Nachwei- sung im Stich lasst:

oljLiuiYlictciv 9*, dbv Zeuc &Keir]Tr\p\oc

Und Wehgeschrei. Das wende Zeus, der Schirmende

Doch wie wenig dem Vf. die Aufgabe klar geworden war, durch treue Bewahrung des individuellen Charakters ein Kunstwerk zu reproducireU; dafiir gibt das betriibendste Zeugniss die vol- lig willkiirliche Behandlung der Chorpartien. Wie immer, so steht auch hier der Vf. dem zwiefachen Tadel bloss, einmal durch die allerlaxeste Gesetzgebung seiner unwissenschaft- lichen Bequemlichkeit den erwiinschtesten Vorschub geleistet zu haben, und doch auf der andem Seite seine Gesetze in gedankenloser Inconsequenz mit Fiissen zu treten. Wie will der Vf. seine Willkiir in der Wahl der Chormetra vor einem wissenschaftlichen Standpunkte rechtfertigen, da er sie aus- driicklich p. 55 durch die Verlegenheit motivirt, in die den Uebersetzer die Eigenthtimlichkeit der Aeschyleischen Poesie setze? Demohngeachtet, warum gibt dieselbe Uebersetzimg, die z. B. den dochmischen Rhythmus des ganzen ersten Chor- gesangs fallen lasst, denselben anderwarts, wie V. 686. 705 if., 197 getreu wieder, wo er doch wohl nicht mehr Volksthiimlich-

214 RECENSION VON FR. STAGER^S

keit hat als dort? denn wunderlich genug gibt sich Hr. St.,

der seine Chormetra, wie wir eben sahen, mit seiner

Schwache entachuldigt, in einer andern Stelle die Miene, als

habe ^angemessene Wahl des Versmasses, mit Riicksicht auf

das besonders ausgebildete Geftihl des Volkes/ den Ueber-

setzer geleitet. Wofern nun gegriindeter Weise (zu welcher

Annahi^e Rec. sich keinesweges berechtigt glaubt) des Vfs

Rhythmen wirklich dem individuell ausgebildeten GefUhl des

deutschen Volkes entsprachen, so miisste man allerdings

diesen Volksgeschmack, der in einer beliebigen Zusammen-

wiirfelung langer und kurzer Sylben, holpriger und stolp-

richterVerse seine Befriedigung fande, nicht ohneWehmuth

beklagen; aber wiederum stande es noch nicht in Conse-

quenz, dass es fiir den U.ebersetzer eines fremden Kunst-

werkes Pflicht sei , einem so verwahrlosten Geschmack durch

behagliche Accommodation zu huldigen, statt durch gewissen-

hafte, mit weisem Mass gemilderte Strenge die Emp^ng-

lichkeit fiir das zwar Fremdartige, aber dabei wahrhaft

Grossartige zu wecken, welchem Streben doch wahrlich in*

unsern Tagen der Sinn der Gebildeten auf das erfreulichste

entgegenkommt. Doch welches Publicum von dem Vf. unter

dem Volke gedacht werde, wird vielleicht aus denjenigen

Stellen klar, die allerdings einen gewissen leichtfasslichen,

popularen, wenn auch nichts weniger als kunstgerechten Takt

haben, der an die volksthiimliche Romanze erinnert, z. B.

V. 122:

Und die Ziigel, gez&amt durch Rosses Gebiss, Verktbiden klirrend den blutigen Tod. n. s. w.

Denn wem fallt nicht hiebei ein:

Es ritten drei Reiter zum Thore hinans

oder andere Balladen gleich heitern Charakters? Wem da- gegen fallen dabei die ausdrucks- und empfindungsvoUen Dochmien des Aeschylus ein, in denen sich das von Leiden- schaft bewegte, zwischen Furcht und Hoffnung bangende Ge- miith so malerisch abspiegelt? Wie nun der Grundcharakter der eben angezogenen Verse offenbar anapastisch ist, so darf dagegen nicht verhehlt bleiben, dass alle anapastischen

Cbersetzung der sieben gegen thebe. 215

Systeme unserer Tragodie (V. 822 S. 861 ff. 1054 ff.) von dem Uebersetzer sich dieselbe Behandlung wie die eigent- lichen Chorgesange haben gefallen lassen miissen^ wodurch der wesentliche Unterschied beider, von welchem dem Vf. eben so wenig wie von der tiefen innern Bedeutung der anti- strophischen Entsprechung eine Ahnung aufgedammert zu sein scheinty auf das grUndlichste vernichtet, und die ver- schiedenartigsten Elemente zu einem imerfreulichen Chaos vermengt worden sind, auf welches die Worte der Tragodie Anwendung erleiden: TroXXd b* dKpiTO^upxoc (Moucac) bocic ouTibavoTc dv ^oGioic qpopeiTai. Die Uebersetzung mag Hr. St. in seinem eignen Exemplare nachlesen Y. 360 ff.

Nach diesen Darlegungen ist es schwer zu begreifen, i98 welchen Sinn man mit den Wortei^ des Verfassers zu ver- binden habe: 'Ich kenne wohl die Mangelhaftigkeit meiner Verse; aber dieser mache ich mich lieber schuldig als der Mangelhaftigkeit des Gedankens. Die richtige Declamation muss vieles wieder gut machen.' Abgesehen davon, dass die vorliegende Uebersetzung doch nicht bloss zum Declamiren bestimmt ist, so gesteht Rec. keinen Begriff von einer De- clamation zu haben (der obendrein das Pradicat einer rich- tigen zukomme); die aus einem Mischmasch principlos dahin- hilpfender; einherschleichender,- kopfaber stolpernder Vers- zeilen gesetzmassige, wohllautende, mit kiinstlerischem Be- wusstsein gewahlte Rhythmen herausdeclamiren, kurz, welche gut machen soll, was der Uebersetzer schlecht gemacht- Gleichwohl hat sich Hr. St. eines namhaften Mitkampfers zu getrosten, der in seinem ^Nachtrag zu der Schrift iiber die Aeschylische Trilogie' p. 81 f., bei Gelegenheit einer gleich unkritischen und ungrammatischen Apologie des hun- dertkopfigen Ungeheuers im Prometheus, in hartnackigem Irrwahne an den FIuss kunstgerechter Declamation appellirt, die solche hassliche Flecken auch fiir das geiibteste Ohr gldcklich verkleistere. GlGckliche Harmlosigkeit eines geist- reichen Dilettantismus!

Aber auch das gegenwartig in Rede stehende Princip des Vfs, durch Mangellosigkeit des Gedankens die Mangel- haftigkeit des Versbaus zu iibertragen, ist leider, wie alle

216 RECENSION VON FR. STAGER'S

bisher beleuchteten Punkte, in der Durchfiihrung nicht minder als in der Aufstellung verungluckt. Denn es lasst sich die Mangelhaftigkeit des Gedankens, die der Vf. in seltsamer Verblendung von seiner Uebersetzung entfernt wahnt, in einer vierfachen Abstufung dergestalt nachv^eisen, dass ge- rade sie als eine die Mangelhaftigkeit der metrischen Form entschieden iiberwiegende erscheint. Wenn namlich die bisher blossgestellten UnvoIIkommenheiten in Anschlag gebracht und die mangelhaften Gedanken in unaschyleische, unpoeti- sche, ungriechische und undeutsche classificirt werden, so diirften sich wenig Verse ausfindig machen lassen, denen nicht einer der namhaft gemachten Mangel anklebte.

Was nun zunachst die unaschyleische Sprache der Stager'schen Uebersetzung anlangt, so laufb diese, wie nicht anders zu erwarten, parallel mit der unaschyleischen Vers- technik. Durch Bewahrung der eigenthiimlichen Farbe, durch den gehaltenen Ton des Ganzen das individuelle Bild der Aeschyleischen Poesie in schopferischer Lebendigkeit wieder- zugeben diese Idee war freilich unserm Vf. nicht auf- gegangen, und wir konnen demselben nicht widersprechen,

199 dass ihm Aeschylus eine ganz fremde Sphare der Poesie ist. £s ist allbekannt, dass aus demselben Gesichtspunkte der Vossische Homer in seiner jetzigen Gestalt etwas verfehltes ist; nur dass hier Kraftfiille der Grund ist, dort Kraftlosig- keit. Wenn Voss durch zu starke Farbenaufbragung das Original iiberbietet und durch das Zuviel fehlt^ so fehlt Hr. St. durch das Zuwenig, und assimilirt das Original seiner eignen Mattherzigkeit. Der Beweisfiihrung sind wir von selbst iiberhoben, sobald der zweite Punkt begriindet ist, der den ersten involvirt. Wenn nun der Vf. p. 55 keinen An- stand nimmt, sich Leichtigkeit des Ausdrucks beizulegen, so hat er im allgemeinen nicht Unrecht, aber es ist dies aucb

200 ein sehr zweideutiges Lob. Es ist wahr, Anlage zur Ge- schraubtheit, zum Schwulst scheint dem Vf. die Natur ver- sagt zu haben; aber dagegenhat sie ihn mit einer prosaischen Niichternheit ausgeriistet, mit der man nicht einmal gute Prosa schreiben kann, und die selbst dem des Aeschyleischen

iJBERSETZUNG DER SIEBEN GEGEN THEBE. 217

Eanststils Unkundigen die Stager'sche Uebersetzung nach den ersten 20 30 Versen recht griindlich verleiden muss. Wie das Edle und WlirdevoUe des Originals trivialisirt, das Gedrangt- kraftige verwassert, das mit besonnenem Takt bedeutsam Gev^ahlte leichtfertig verwischt worden ist, dafQr zeuge die imparteiische Stimme der Uebersetzung selbst, der zur Ver- gleichung die Vossische gegeniibertreten mag.

Zu dem ungriechischen Elemente, welches sich wie ein 201 heimlicher Schaden durch die ganze Uebersetzung hindurch- zieht, und an einzelnen Stellen in recht hasslichen Geschwtlren zu Tage bricht, gehort zuvorderst die grosse Masse alles desjenigen, was sich unter dem milden Namen der Untreue zusammenfassen und schon in den oben gegebenen Proben mit Leichtigkeit erkennen lasst, obschon bei dem Vf. selbst nach p. 55 kein bedeutender Zweifel an der erreichten Treue aufgestiegen zu sein scheint. Auf den ersten Seiten steht die reichste Auswahl von Belegen jeder Art ftir des Vfs entweder willkOrliche oder ungelenke Handhabung des grie-

chischen Textes zu Gebote

. . . Mit gleicher Willkiirlichkeit ist sowohl Wortstellung als Satzbildung und Periodenbau fast durchgangig verkehrt und verdreht worden; ob Hauptsatze zu Nebensatzen oder Nebensatze zu Hauptsatzen gemacht und dadurch sinnvolle Concinnitat in haltlose Zerflossenheit, beziehungsreiche Nach- drilcklichkeit in unzeitige Breite aufgelost, alles Wechselver- haltniss der Gedanken zerstort und der Zielpunkt des Sinnes 202 verfehlt werde dergleichen Kleinigkeiten scheinen den Vf. 80 wenig zu kUmmern, als ob er Kadmeer mit dem e oder ae schreibt

Den Gulminationspunkt des Ungriechischen bilden die offenbaren Misverstandnisse, die den Sinn des Schriftstellers

verfalschen

. . Die Beschranktheit des Baumes gestattet nicht, die ganze Fluth misverstandener Stellen loszulassen : nur noch ein paar, wie sie uns eben beim Blattem zu Gesichte kommen ... 203

. . . Das Undeutsche der Uebersetzung .... kann fiiglich

218 RECENSION VON FR, STAGER^S

um 80 kiirzer angedeutet werden, je vereinzelter wirklich diese Anstosse vorkommeii, und je mehr wir Ursache haben zu den Anmerkungen zu eilen.

Hier ist uun leicht in die Augen fallend^ dass ihr Ver- fasser mit Behaglichkeit sich in einer gewissen Breite ergeht, wie denn gleich die erste Anmerkung mit der umstandlichen Widerlegung einer widersinnigen Meinung des Scholiasten

204 anhebt Da die Anmerkungen nach p. 56 den beschei-

denen Zweck habeU; grosstentheils nur eine Rechtfertigung der Uebersetzung zu geben, so wird man nicht eben erwarten, dass die wissenschaftliche Behandlung unserer Tragodie d^ durch gefordert sein werde, wie sich denn dies schon daraus abnehmen lasst, dass sich der Vf. fast das ganze Stuck hindurch nach einigem Hiniiber- und Heriibersprechen tlber die Meinungen der Interpreten allezeit bei der Vulgate zur Ruhe zu begeben pflegt, auch wo diese unwidersprechlich

fehlerhaft ist Und doch kann die beliebte Vulgaten-

reiterei kaum ungliicklicher angebracht dein als bei einem so depravirten Schriftsteller, wie Aeschylus ist, dessen Heil einzig auf scharfsinniger Conjecturalkritik beruhi Wenn gleich aber diese dem eigentlichen Philologen anheimfallt, was Hr. Stager, wie es scheint; nicht ist*), so konuten ihm doch namentlich die antistrophischen Chorgesange zu der Einsicht verhelfen, wie unzertrennlich das Geschaft des Eritikers von dem des

guten Uebersetzers sei Einfaches Abzahlen der Sylben

hatte dem Vf. manche verdeckte Schaden der Art aufgedeckt, wie z. B., um nur Einen zu nennen, V. 345 ff. vgl. mit V. 357 ff. wahrscheinlich vom Dichter so geschrieben worden sind:

KOpKOpUTCtl b* dv' ficTU, TTOTl b* 6pKdV(;i TTUpYUJTq*

7rp6c dvbpoc b* dvf|p bopei KaiveTai.

TravTobaTroc bi KapTTOC x^Mdbic ^ecujv dXYuvei Kupcac TTlKpdv 6)Li)Lia 9aXa)LiTiTT6Xujv.

*) [Dies ist um die UrheberBchaft des Artikels zu Terdecken (aber freilich nicht bloss aas diesem Grunde) geschrieben. St&ger war n&mlich damals gleich Ritschl Priyatdoceot in Halle; s. Ribbeck: Eitschl I p. 99. C. W.]

iJBEKSETZUNG DER SIEBEN GEGEN THEBE. 219

itt6Xiv ist mit Hermann als Jnterpretament herauszuwerfen; bopei und Kvjpcac rechtfertigen sich selbst. So entsteht ein concinner Gegensatz: strepitm fit per urbem et ad moenia (denn nichts ist einfacher als 6pKdvTi tt. von der mit Thur- men besetzten Stadtmauer zu verstehen)^ oder deutlicher: himultus et in urbe est et extra urbem. Die Verwechselung des r\ und ic ist bekannt genug. Mancherlei bei dieser Stelle nicht mit Unrecht erhobene Bedenklichkeiteu, die man bei Hn. Stager p. 81 nachlesen kann, erledigen sich auf diese Weise von selbst.*) Ist aber diese Emendation richtig, so kann Hn. St.'s Uebersetzung nicht anders als sehr unrichtig sein; jedenfalls hatte er die Obliegenheit darzuthun, wie z. B. das von ihm libersetzte TtToXiv sich mit dem Metrum vertrage. Aber schon die blosse Betrachtung des Sinnes konnte den Vf. auf eine und die andere Corruptel fiihren. Wer z. B. wird dem Aeschylus eine so unertragliche Tauto- 205 logie zutrauen wie V,'501 f. 'Q-xKa TTaXXdc, t^t* dTXiTTToXic, TTuXaici TCiTUJ.v dvbpdc ^x^aipouc' uppiv —? Wie nahe liegt die Verbesserung: TTuXaici t^itov' dvbpoc dxOaipouc* uppiv.

Wenn nun noch hinzugefiigt wird, dass den Vf., we- uigstens momentan, der logisch-richtige Gebrauch des Denk- vermogens zu verlassen scheint, so werden die Anmerkungen zur Geniige gewiirdigt sein. Ein interessantes Beispiel dieser psychologischen Erscheinung findet sich p. 61, wo die An- merkung zu V. 28 aus circa 10—12 Satzen besteht, von denen fast kein einziger mit dem vorhergehenden oder nachfolgenden in einem begreiflichen Zusammenhange des Gedankens steht. Dem Leser wird dabei ungefahr zu Muthe, wie bei gewissen Scenen in Tiecks bekannter Novelle.

Vorangeschickt ist der Uebersetzung auf vier Seiten eine historische Einleitung fiir den bescheidenen Hausbedarf, die sich gerade wie ein Kindermahrchen liest, z. B. p. 5: .

. . . Gegen diese platte Naivitat des Stils sticht wunder-

*) [Als Urheber dieser Emendation ist Ritschl bereits genannt Ton seinem Breslaner Schiiler K. Enger: de Aeschjliifl antistrophicorum responsionibus part. I (Vratisl. 1S36) p. 27. C. W.]

220 EIGENE UBERSETZUNG

lich ab die erhabene Hohlheit einer Phrase wie folgende: ^die Geschlechter leben ond sind das fortdauernde Besondere in dem fortdauemden AUgemeinen^ namlich im Volke ', die wie hereingeschneit kommt. 906 Damit jedem Theile des Buches sein Recht geschehe^

bemerken wir zum SchlusS; dass in dieser Uebersetzung die langst verschollene Sceneneintheilung wieder hervorgekramt worden ist. Druck und Papier stehen in umgekehrtem Ver- haltnisse zum Werthe des Buches.

IV.

Probe einer eigenen Uebersetzung der Sieben

gegen Theben.

(V. 163—269 der Hermann^schen Ausgabe.)

Eteokles. Euch frag' ich, euch, ihr unertragliches Gezttcht, Ist dies das Rechte, schafft Gedeihen dies der Stadt,

166 Und Muth dem Kriegsvolk, dem hier rings umlagerten, Dass vor der Schutzgottheiten Bilder hingestiirzt Ihr schreit und wehklagt, Greuel dem Verstandigen? Nie doch im Ungliick, noch im Schoss des Gliickes auch, Mag zugesellt ich jemals sein dem Weibervolk.

170 Denn hat es Obmacht, unertraglich ist sein Trotz,

Und isfs in Furcht, noch schlynmres Leid fiir Haus und Stadt. Auch jetzt, die Biirger so zu wild verworrner Flucht Antreibend regt ihr alle auf zu feiger Angst. Die Feinde draussen fordert ihr aufs trefflichste,

175 Selbst von uns selbst bezwungen werden drinnen wir. Das erntet, wer mit Weibern je zusammenwohnt. Und wenn jetzt wer nicht horen wird auf mein Gebot, So Mann wie Weib, un(l was da zwischen beiden sei, Das Todesloos sei wider den beschlossen straks,

180 Der Steinigung des Volkes soll er nicht entgehn. Des Mannes Sorg' ist, nicht das Weib berathe das, Was draussen; drin dich haltend stifte Unheil nicht. Horst oder horst du nicht? sprech' ich zu taubem Ohr?

der sieben gegen thebe. 221

Chor. Oedip'8 theurer Sohn, zur Angst riss mich hin*) Der Streitwagen Drohnen (welch Drohnen!), als 186

Im Radrollen dort die Nab' hart erklang, Und des stetswachen Ross- Gebiss Steuer, der Flammengebornen Zaume.

Eteokles. Wie denn? der Schiffer, der zum Vorderdeck entflieht 190

Vom Steuer weg, gewinnt der wohl der Rettung Weg, Wenn ihm das Schiff ankampfet gegen Meeresfluth?

Chor. Aber -ich kam vorstiirzend zu der Gotter uralten Bild- nissen, den Ewigen vertrauend, als der Donner des heran- 195 wettemden grausen Unwetters an den Thoren erscholl, da erhob ich mich in Angst zum Gebet an die Seligen, dass sie ihren Schutz halten mochten iiber die Stadi

Eteokles. Dass Feindesspeer die Mauer wehre, das erfleht.

Chor. E5mmt das nicht von den Gottem?

Eteokles.

Doch die Gotter auch, 200 Heissfs, weichen selber aus bezwungner Stadt hinweg.

Chor. Nimmer mein Lebelang weiche der Gotter hohe Ver- sammlung; moge ich nimmer im Sturm berennt die Stadt, und vom feindlichen Feuer ergriffen das Kriegsvolk erschauen. 206

Eteokles. Mit deinem.Gotterflehn berath' uns schlimm nur nicht. Denn Folgsamkeit ist Mutter thatengliicklichen Erfolges, ist das Gliick uns hold; so heisst das Wort.

*) [Nor bei diesen VerBen ist eine genaoe Nachahmong des Metrums in den dochmlBchen Partien probeweise versucht. C. W.]

222 eigene ubersetzung

Chor.

Sie isfs; doch die Gottheit hat hohere Macht noch. Oft 210 in der Noth richtet sie den Rathlosen auf auch aus schwe- ren Grams liber das Auge niederhangendem Gewolke.

Eteokles. Der Manner Sorg' ist's, Opfergab und Weihgeschenk Den Gottem darzubringen, wenn die Feinde draun; 215 Zu schweigen deine und zu harren drin im Haus.

Choe. Durch der Gotter Huld isfs, dass wir bewohnen eine unbesiegte Stadt, und dass uns wehrt die Thurmbefestigung den Feindesschwarm ab. Welcher Tadel mag dies verwerfen?

Eteokles. Nicht ja verarg' ich's, dass dej: Gotter Stamm du ehrst. 220 Nur dass die Bdrger du mir nicht feigherzig machst, Bleib ruhig hier, und fiirchte dich nicht allzusehr.

Chor.

Ungewohntes GetSse horend durch einander gewirrt, kam

ich in zagender Furcht zur hohen Burg, dem heiligen Sitz,

hieher.

Eteokles.

225 Nicht doch wenn ihr von Todten und Verwundeten Vernehmet, greift das auf mit lautem Elageruf. An solchem Mord der Menschen weidet Ares sich.

Chor. Fiirwahr da hor' ich auch der Rosse Wiehern schon.

Eteokles. Nicht was du horest hore allzu oifenbar.

Chor. 230 Es seufzt von Grund auf feindumzingelt unsre Stadt.

Eteokles. Geniigt es nicht, dass Sorge trage Ich dafiir?

Chor. Ich zagC; denn das Rasseln an den Thoren wachst.

der sieben gegen theben. 223

Eteokles. Wirst schweigen du und nichts der Stadt verkUndigen ?

Chor. O Schatzgemeinschaft, nicht verrathet diese Burg.

Eteokles. Tod dir, vermagst du schweigend nicht zu tragen dies! 235

Chor. Ihr heimischen Gotter, lasst nicht Knechtschaft mich umfahn !

Eteokles. Du selber knechtest selbst dich und die ganze Stadt.

Chor. Allmachfger Zeus, wend' auf die Feinde dein Geschoss.

Eteokles. 0 Zeus, zu was erschufest du das Weibervolk?

Chor. Zu leiden gleich den MannerU; deren Stadt besiegt. 240

Eteokles. Du widersprichst, den Bildern nahend wiederum?

Chor. In Ohnmacht reisst die Zunge mir die Angst dahiu.

Eteokles. Ein leichtes fordr' ich, ^abst du leicht Gewahrung doch.

Chor. Yerktode 's nur sogleich mir, und ich weiss es gleich.

Eteokles. Schweig; Ungltlckserge; schrecke mir die Freunde nicht. 245

Chor. Ich schweige; mit den andem trag' ich das Geschick.

Eteokles. Dies Wort anstatt der friihern nehm' ich an von dir. Und ausserdem^ wegtretend von den BilderU; fleht Verstand^ger; dass Mitstreiter uns die Gotter sein. Und wenn du vernommen mein Geliibde; dann auch du 250

Stimm an des Jubelpaans heiFges Sdhnelied, Stieropferweihende Satzung des Hellenenvolks,

224 DISPVTATIO DE AESCHYLEAE

Ein Sporn den Freunden, losend alle Feindesfurcht. Ich selbst, des Landes Gottem, den stadtschirmenden^

265 Den Feldeswaltem und den Htttern auch des Markts, Der Dirke Quellen, selbst auch des Ismenos Strom, Wenn wohl es ausgeht und die Stadt gerettet wird, Gelobe, dass den Gottera Stiere opfernd und

Mit Lammesblut die Gotterherde trankend wir 260 Trophaen weihen, und der Feinde Beuteschmuck

SoU an den heirgen Terapeln prangen speerdurchbohrt. Das sollst du von den Gottern, ohne Seufzen, flehn, Und nicht mit nutzlos ungestiimem Angstgeschluchz. Denn nicht entfliehst du darum deinem Schicksal mehr.

266 Ich aber will sechs Manner, selbst der siebente, Dem Feind als Kampfesgegner mit grossart^ger Kraft, An die sieben Mauerpforten aufzustellen gehn,

Eh' hast^ge Botscffkft nahet und schnellwogende Geriichf, und Feuer schiiren in dem Drang der Noth.

V.

Disputatio de Aeschyleae Septem ad Thebas

parodo.*)

36 In Francisci Passovii opusculis academicis ab N. Bachio

editis quae p. 101 sq. mei mentio fit**), eam sciendum est

*) [Inserta est haec disputatio Hbelli a Roberto EDger 'de Aesclijliis antistropliicoram responsionibus' (VraiiBlaTiae apud F. E. C. Leuckart a. 1836) editi§8 p. 36 46. Ibi igitur haec narrat auctor: 'Carminis huius fabulae (Aeschylcae Septem ad Thebas) primi quae

condicio sit supra significaTi Quocirca quoniam neque negare

antistrophicam responsionem neque affirmare simpliciter condncit, in- tegram intellexi sibi hanc rem poscere disputationem , ut quidquid statuitur quo slatuatur iure perspiciatur. Deterrebat tamen rei diffi- cultas summa, imperfectum vero relinquere quod inchoavi semel pige- bat: ita ut nihil acceptius atque commodius mihi accidere posset quam quod Fridericus Ritschelius praeceptor meus mihi significavit, quum totam hanc rem cum eo communicassem, facile me posse ex hac difB- cultate expediri, si quam emendando huic carmini operam navarit, in meum converterim usum. Ipsa eius verba haec sunt: «In Francisci Passovii eto' C. W.]

**) [Ibi in adnotatione parodus describitur ex Ritschelii sententia,

SEPTEM AD THEBAS PARODO. 225

et me et editore inyito factam soli deberi plagularum cor- rectori Lipsiensi^ qui nescio quo iure quae non Passovii manu ascripta in margine videret et adeo testaretur conglutinanda s? cum Passovianis et cum doctis hominibus communicanda pu- tavit. Sed quoniam potestas non est dT^vr]Ta TTOieTv acc' fiv fj TTCTTpaTM^va, emaculabo saltem et aliqua ex parte defen- dam, quae aliena culpa deformata innotuerunt.

Et ab anno quidem CIOIOCCCXXX, quo Aeschyli Septem ad Thebas publicis scholis primum sum interpretatus^ cum numquam, ubi ad choricum carmen primum eius fabulae ventum erat^ de reliquis difficultatibus huius parodi explica- tius dicere omisi^ tum de metricis rationibus sic iudicavi^ ut ambiguum esse monerem^ essentne antistrophis lamentantium virginum verba disponenda an non esseni Mitto nunc quae fere disputare in utramque partem consueverim^ quorum expo- sitio amplius sibi spatium poscit; tantum addo^ antistrophicae responsionis* quibusdam in partibus tot tamque luculenta vestigia extare, ut qui per universum carmen potuisse for- tasse illam pertinere statuerit, ei certe exemplo aliquo^ quo usque progredi in hoc genere liceret, ostendendum fuerit et via monstranda, qua incedenti cuipiam felicius succedere singulorum emendatio posset. Eiusmodi exemplum reliquis longe probabilius dixi illud esse quod a Seidlero est propo- situm^ sed tamen ita hoc ipsum comparatum, ut quibusdam in locis etiam limari et perfici posse videretur. Quod qui- dem hac specie studui declarare.

TTpoiub6c. I 6peO)iai q)op€p& ^etaX* SxH-

a. II ILAcGeiTai CTparoc CTpaT^Trebov Xiiriwv,

80 ^€1 TTOXUC 6b€ X€UJC TTp6bp0|Li0C iTTTT^TaC.

p'. III

ai6€pia k6vic ^€ TT€i6€i q)av€Tc*,

fi 'vauboc caq)f)c Jtuilaoc Stt^Xoc TTOTdTai.

praemissis nimirum Bimpliciier his TerbiB: ^n m&rgine haec non Passovii manu adscripta: «Ritschl.»* C. W.]

FR. BIT8CHRLII OPV8CVLA V. 16

226 DISPVTATIO DE AESCHYLEAE

dXacib^fiviov 7T€bi' ^TTXoKTUTr' lUTi xp'mttt€i podv,

85 Pp^M€l b* d|LiaX^TOU blKaV libaTOC dpOKTUTTOU.

a/ V Iib tib luj I(b itb 6€oi 6€ai t' dp6|LA€V0V KaKOV dX€ucaT€.

P'. VI

Poqi UTT^p T€lX^U)V 6 X€UKaCTTlC 8p-

vuTai Xadc duTp€TTf)c ^tti tt6Xiv biiUKiuv.

T. vn

90 Tic fipa ^uc€Tai, Tic fip' ^TTapK^C€i 6€d»v f\ 6€av; TT6T€pa bfiT* i^xd) TTOTiTT^cuj pp^Tr) bai|Li6vu)v;

b\ vm

ioj )idKap€C €U€bpOl, &K^al€\ PpCT^OJV

95 ?xtc6ar Ti ^AXoilacv dTdcTovoi;

€'. IX

dKOUCT* t\ OUK dKOU€T' dCTTibuJV KTUTTOV;

tt€'ttXujv Kai CT€q)^ujv tt6t' €l ^f) vOv, &\xqn XiTdv ^Ho^€V

€'. X

KTUTTOV b^bopKa* TfdTaTOC oux ^vdc bop6c. 100 Ti {iilexc] Trpobu)C€ic cu TTaXaix6uJv "Apric tciv Tdv tcov;

b\ XI luj iib xpwcoTTriXTi^ baT|Liov, Imb* (m- be Tr6Xiv, fiv ttot* €ikpiXriTav f6ou.

CTpoq)f| a'. 105 6€oi TToXiouxoi xQov6c, Tt* Ttc TrdvT€c €icib€Te TTap6^vujv

iK^ciov X6xov bouXocuvac uTrep*

KO|LAa Tr€pl ttt6Xiv box|LioX6q)UJV dvbpuiv 110 KaxXd2l€i TrvoaTc "Apeoc 6p6)i€Vov.

CTpoq)f) p'. dXX' ili ZcO, ZeO, TrdTcp TTavTcX^c, 39 TTdvTUJC dpri^ov baiujv dXuJciv.

'ApT€Toi Tdp TrdXicjna Kdb)Liou KUKXoOvTar q)6poc b* dprjujv SttXujv

116 bldbCTOl b' (iX T€VUUJV tTTTTiuJV

KivupovTai q)6vov x«^ivoi.

SEPTEM AD^^THEBAS PARODO. 227

dTTTd b* dTnvopec Trp^Trovxec CTpaxoO bopuccooTc cdtaic TiuXaic dpbojLiaic TTpocicTavTai TrdXu) Xax6vTec.

dvTiCTpoq)f) a'. 120 cu t' ili AiOT€vk, q)iX6|iaxov KpdTOC, ^ucittoXic T€VoO TTaXXdc, 8 9' ittttioc ttovtom^6iuv fivaH iX6up6Xuj TToceibdiwv jiaxavqi dTTiXuciv q)6piuv, ^ttiXuciv bibou.

dvTiCTpoq)f| p'. 125 cu b* "Apnc, q)€0, Kdb^ou dTnuvujnov tt6Xiv q)uXa£ov Kr)b€cai t* ^vapTil^c.

Kai KuTTplC, aT€ T€VOUC TTpO^dTlWp,

fiXeucov, c^0€V tap ^E ai|LAaTOc y€y6va^€V* XiTaTci C€ 0€OkXutoic _ 130 dTTuoucai TT€Xa2l6)Li€c9a.

Ka\ cu AuK€i* fiva£, Auk€ioc y€vo0 CTpaTUJ baiuj ct^vojv AaTiuic T€ Koupa t6£ov €U TTUKdCoU.

<;. XII 40

135 I I I f

StoPov dp^dTiuv d|Liq)i tt6Xiv kXuuj'

ili tt6tvi* "Hpa,

^XaKOV didvujv ppi0o|Li^vu)v xv6ai.

t: XIII "ApTe^i q)iXa,

140 bopiTivaKTOC al0f|p iTTl|LAaiV€Tai.

Ti tt6Xic fi|LA|m TTdcx€i; Ti T€vric€Tai;

TTOT b' ^Tl T^XOC ^TTdT€l 9€6c;

?'. XIV

dKpopdXuJv b* dTrdX£€UJV Xi0dc f pX€Tai dj q)iX' "AttoXXov, 145 Kdvapoc iv TTuXaic xoi^koWtujv caKcuJv.

r. XV Ik bi Ai60€v

7ToX€|LA6KpavTov d^vdv TcXoc dv jnoixcu- ci, cu jidKaip' fivacc* "OTKa TTpo tt6X€ujc,

^TTTdTTuXoV ?bOC dTTlppUOU.

15*

228 DISPVTATIO DE AESCHYLEAE

CTpOq)f| t'. 150 llb 7TavaXK€lC 0€Ol,

iib T^X€ioi T^Xciai t€ ffic Tacb€ 7TupToq)uXaK€C

7t6Xiv bopiTTOVOv ^f) TTpobwG' ^TepopctTiLAOVi CTpaTlU' 155 kXu€T€ TTapG^viuv, kXu€T€ TTavbiKOuc x^ipoTdvouc XiTdc.

dvTiCTpoq)f) t'.

\(x) q)iXoi bai^ovcc,

XuTfjpioi t' d^q)ipdvT€C 7t6Xiv beiSaO* djc q)iXo7T6X€ic 160 ^^Xccd^ '9' kpaiv bi^iiuv, ^€X6)i€V0i b' dpfjEaTe *

q)iXo0uTiuv bi TOi TrdXeoc 6pTivuv ^vfjcTOpec fcTc ^oi.

Non fuerat difficile universum carmen bis quindecim personis ita disponere, ut singulis bina commata tribuerentur, excepto quidem hegemone, cui semel tantum recitandum esset. Sed stropharum indicia ab toto vel dimidio choro eanta- tarum in quibusdam locis negari nequit tamquam sua sponte ofiFerri, et apertissime quidem a v. 150 (sequimur Wellaueri numeros): praeterea eodem valet metrorum a v. 111 et 125 aequabilitas. Deinde autem quemadmodum in carminis fine 41 universi chori recitatio noii a singulorum, sed a cunctorum invocatione deorum incipit (iib TTavaXK€Tc dcoi), ita quae simil- lima invocatio stropham p' praegreditur inde a v. 105, item videtur una cum congruis versibus antistrophae p' praemissis (120 sqq.) ad universum chorum referenda. Quo facto sin- gularia commata remanent XV, e quibus quattuor ita collo- cata sunty ut stropharum continuitatem intercipiant. Nec caussa latet eius rei. Nam cum chori partes et singulorum partes choreutarum^ si universe et generatim rem censemus^ eo differanty ut hi ab singulis terriculis, quae in oculos auresve trepidarum virginum incidunt, proficiscantur ad subi- tas lamentationes fundendas legitimamque supplicationem commendandam; illius autem propria sit ipsa precatio^ seda- tior ea et aequabilior; malorumque brevis tantum ad moven- dos deorum animos descriptio: consentaneum est primum singulis personis distribui ipsum initium carminis. Deinde a lamentatione et ad communes preces cohortatione transi- tum parat Martis invocatio v. 102, cuius dei auT6x8ovoc velut fortuita mentio iniecta esset ultimo versu praegressae per- souae. Post cantatas autem strophas a' p' earumque anti-

8EPTEM AD THEBAS PARODO. 229

strophaSy quae in tranquilliore instantium periculorum com- memoratione continuaque deorum imploratione versabantur^ denuo repentinis terroribus v. 135 (IH I) virgines exani- matae in novos planctus erumpunt, quos quidem iam singil- latim^ ut ab initio^ et ita simul persequuntur^ ut iustitutam ab universo choro deorum invocationem continuent^ singula singulis lamentis nomina deorum iungentes. Atque sic demum intellegitur, cur eorundem deorum quorundam mentio iterari in hac parte carminis commode potuerit; nam praeter luno- nem^ quae sane nova accedit; tum Dianae tum Apollinis tum Palladis mentio iam facta antea ab universo choro erat. 42 Tantum autem videtur affirmari haud haesitanter posse, nec duodecim apparere personarum vestigia, quas in hac Aeschyli fabula sibi indagasse visus est Muellerus in Aesch. Eumen. p. 78 sq.; nec quattuordecim, qui numerus satis per se su- spectus Passovio placuit et Ahrensio in Diar. scholasi a. 1833 p. 270. Nec magis Bambergeri ratio commendatur (de carm. Aesch. a part. chori cani p. 47 sqq.); tam illa in- concinna, ut nihil supra. Gontra singularum personarum ullas partes esse negans Klausenius totum carmen integris disposuit strophis et antistrophis in Diar. scholast. a. 1830 p. 1171 sqq.; unde aliquot scripturas in propositam a nobis chori speciem ascivimus. Mirum est autem tamquam con- trariorum loco ab omnibus haberi metrorum responsionem et recitationem singillatim factam; insignis enim ars quae- dam poetarum in eo conspicitur^ ut etiam quae a singulis personis recitarentur particulae^ numerorum concinnitate exae- quarentur. Quae ars si in hoc ipsum carmen cadit^ licet hoc ita uti fecimus significare^ ut Graecis litteris metrorum congruentia, numeris autem notetur ordo personarum. Ac multo certe minus dubitationis, quam stropharum ab toto choro cantatarum, membrorum illorum singularium responsio habet. Quod quidem cum de v. 135—149 ab uno quoque facile concedatur (quis enim importunum illud ''ApT€)Lii qpiXa vel l ill, serio tueatur intrusa in vulgatis libris v. 135 et 139?); tamen aliquanto minus probabilitatis habere in ipso carminis initio videri possit. Verum hanc ego partem, quo- modocumque de carminis universi dispositione iudicabitur,

230 DISPVTATIO DE AESCHYLEAE

non sine aliquo siiccessu et ita emendatam esse arbitror, ut 43 etiamsi de nulla responsione cogitem, tamen non videar in tollendis librorum vitiis aliter versari posse. Mitto nunc ea commendare^ quae cum non leve momentum habeant^ tamen* sua sponte in oculos incurrunt: systematum concinnitatem vel hiatu vel syllaba ancipite vel aliqua clausula terminato- rum^ sententiarumque membra suis finibus coartatarum. Sed quae inprimis criticos vexarunt versus 84 verba, de eis non

improbabiliter, ut putamus^ sic ratiocinamur.*)

45 Superest ut de proximis dicatur^ in quibus cum Ppc^ci

aptissime ad nebia referatur, TroTdTai nuUo modo ferri potest, ita ut aut errore additum aut alieno loco insertum videatur. Quorum hoc quidem loco posterius usu venisse, alia quadam licet assequi argumentatione ex metrica ratione petita. Qui enim v. 89 adiectus est dimetro dochmiaco bacchius, eundem veri simile est v. 82 excidisse, quem non inepte ita quispiam addere possit, ut biiuKiuv participio itidem oppositum putet altenim participium Trepdcac. Probabilius tamen est huc re- ferre istud TroTciTai, quod eo quem nunc tenet loco prorsus ineptum hic aptissimum est, modo avauboc in S 'vauboc convertatur.

*) [Hanc ratiocinationem , qaa Ritschelias coniecturam supra pro- positam Aacib^iiviov TiebV dTrX^KTUTr' ibrl xpiiitnex podv firmavit, Enge- rus quemadmodum in scholis a praeceptore publice prolatam acce- pit suis verbis in latinum sermonem convertit. Cuius disputationis summa haec est. '€X€6€|avdc traditum dupliciter non esse graecum, tt€6iottX6ktuttoc vocabulum mirabili prorsus et inaudita ratione com- positum, neque sufficere Hermanni (elem. d. metr. p. 269) tt€&{* 6TrXo- KTUTToc, cum KTUTTctv nuUo modo activa significatione dici possit: prae- terea pod constanti poetarum usu clamorem denotare nec tamen aptum esse ad equinarum strepitum ungularum vel armonim stridorem eigni- ficandum: denique prorsuB non intellegi, cur strepitus istius descriptioni tanta tribuatur vis, ut per tres pertineat enuntiati partes. In emendatione vero proficiscendum esse ab optimorum librorum scriptura t{ xp^M^fCTQif qua iliTl vulgato ibcl praeferendum commendetur; depravationem antem huius voculae ad proxime quod antecedit vocabulum pertinuisse ita ut TT€br 6TTX6KTUTr' vidcatur scriptnm fuisse antiquitus; reliqua fere con-. Bectaria cbbc et pod in ^odv mutandum et ^X€&€|ivdc in ^Xaab^fiviov, pro quo librariuB ^Xcbdjuviov invenerit et ac margini ascriptum alieno loco interpoBuerit. C. W.]

SEPTEM AD THEBAS PARADO. 231

Hac igitur remota difficultate reliquorum quorundam hic quidem praetermittimus expositionem^ ubi id agitur solum ut antistrophicam universi carminis qui velit restituere respon- sionem, ei exemplum aliquod proponatur^ non perfectum illud omnibusque numeris absolutum^ eiusmodi tamen exemplum, unde proficiscens facilius quispiam quid omnino de respon- sione ista statuendum yideatur, iudicare possit. Multa enim etiamnum accuratiori esse relicta indagationi vel in singu- lorum quorundam tractatione vel in stropharum iusta dispo- 46 sitione probe sentimus ueque difficultates ignoramus^ quae aut omnino removeri non poterant aut eas flagitabant muta- tionesy ut dubitari possit, an probabilitatem superet emen- dationis violentia. Eiusmodi sunt dubiae nonnullae metrorum responsioneS; eiusmodi hiatus ille yss. 122. 123 admissus; huc pertinet ambigua vss. 131. 132 correctionis ratio; huc deni- que suspecta sane eorum mutatio metrorum, quae cum om- nino non inusitata sunt tum exemplis comprobantur ex ipso hoc carmine petitis, veluti v. 122 ix6up6Xiu fiaxavqi TToceibdv. Haec igitur cogitanda omniaque denuo suis perpendenda mo- mentis; certum ut fieri de hoc carmine iudicium possit ista- que disceptetur quaestio, num per totum pertinere carmen antistrophica videatur responsio an etiam monostrophicae sint particulae quaedam quibusque illae^ extremum si repe- riatur verum, finibus contineantur. Quorum indagatio ab hoc quidem loco aliena est.

VIII. Enripidea.

I.

Zwei Miscellen zu Euripides.

1. Cyklops 321 ff. und lon 1170.*)

398 Wenig gliicklich ist Hermann in der Behandlung der

Verse des Cyklops 321 ff. gewesen. Nebensachlich ist, dass statt oub' oib* 6ti Zeuc nicht nur ansprechender, son- dem durchaus logisch nothwendig das von Matthiae vorge- zogene 6 xi ist, wie denn auch Kirchhoff, Nauck, Dindorf

394 einmttthig geschrieben haben: oub' oib* 6 xi Zeiic dcx* i^ov Kp€(ccujv Geoc. Wenn nun der Cyklop so fortfahrt nach den Hdss.:

ou |LAOi jneXei to Xoi7t6v. ibc b* ou |bioi \xl\eXy fiKOucov* 6Tav fivujGev 6|LiPpov ^kx^ij, iv TTjbe TreTp(ji ctctv' fx^ CKriva)|biaTa, f\ ^ocxov 67TTdv rj ti Gripeiov bdKoc baivujLievoc ev CTe'T0VTi TCicTep' uTiTiav ^TreKTTiibv TOiXaKToc d)Lwpopea 7T€ttXov Kpouu), Ai6c ppovTaTciv elc fpiv ktuttiuv

so fehlt nicht nur, wie keinem kritischen Herausgeber. entgehen konnte, alle Construction, sondern man weiss auch

*) [Aas den 'Acta societaiis philologae LipBiensis' Bd. I (1872) p. 393 95, mit der Anmerkang: 'war urspriinglich fQr das Rheinische Maseom niedergeschrieben, daher hier in deatscher Fassung: w&hrend ich Bonst ftir dieBe^Acta» lateinische vorgezogen h&tte.' C. W.]

ZWEI MISCELLEN ZU EURIPIDES. 233

weder, was iv CTetovTi heissen soll, iioch wie TreTrXov Kpoueiv ein donnerartiges Gerausch hervorbriiigen konne. Gleich- wohl hat an letzterm Hermann keinerlei Austoss genommen, wahrend Musgrave Ti^bov, Hartung ttiGov fQr TreTrXov wollte: beides gleich wenig einleuchtend. Das unzweifelhaft riqh- tige fand ein strebsamer junger Philolog, Walther Gilbert aus Dresden: dTreKTridJV fdXaKTOC djLicpopea TrXeujv. So wird das Object zu Kpoiiu) das vorausgegangene facT^p* UTTTiav, und damit ein dem derben Cyklopenhumor vortrefflich ent- sprechendes Gepolter bezeichnet, welches nach dem Austrin- ken eines ganzen Eimers Milch nur allzu nattirlich war. Mit dem dv CTe'TOVTi aber wusste Hermann so wenig fertig zu werden, dass er zu dem hier gar nicht motivirten Aus- wege griff^ den Ausfall eines ganzen Verses anzunehmen^ ohne dessen etwaigen Inhalt auch nur durch eine Exempli- fication anschaulich zu machen. Wie er ihn sich aber auch dachte, nicht unbedenklich blieb doch ein CTeyovTi schon wegen des eben vorausgegangenen CTetvd. Dasselbe Be- denken trafe auch Scaliger's eu ctct^v t6, wenn selbst dieses Prasens neben dem Prateritum ^ireKTmuv statthafb ware. Dass aus diesem selben Grunde Reiske^s eO tctt^v t€, das bei Dindorf Gnade gefunden^ logisch falsch sei^ ent- wickelte Hermann durchaus richtig. Es muss also etwas anderes in iv ctctovti stecken. Dem Sinne nach ware man- cherlei denkbar: dv \ix^^ t€, dv CTipdbi T€, iv kXivij t€, oder dv cxoXr) T€, oder wenn man von den Buchstabenziigen ganz und gar absahe, fjcuxwJC T€, fjWuJC T€, €u6u|lau)c T€ u. dgl. m.; palaographisch liesse sich allenfalls freilich immer nur allenfalls ev ct€T€i T€ oder iv ct^tij t€ denken, wenn 395 nicht auch dagegen^ wie gegen Scaliger^s Conjectur, die eben erst dagewesenen CTCTvd CKnva)^aTa sprachen. Irre ich nicht, so ist

eNCTeroNTi

entstanden aus

erreAONTe

und das Ganze so zu schreiben:

8Tav fivujGev S^ppov ^kx^ij,

iv Ttjlbe TT^Tpijl CT^TV' ^X^ CKTiviw^aTa,

234 ZWEI MISCELLES 2X ErElFlI>t5.

f\ ^oqcov OTTTov f\ Ti ©np€iov ^dxoc baivu^€VOC" eTT^^'*'^ re Tocxtp' uirriav, eTreicmuiv t^^^^o^ du<popea vXewv, Kpouu), Atoc ppovraiciv ek ^v cnnrunf.

Anderwart« int allerdings ein ursprungliches CTe'Tn doitrh Glo»»em Terdrangt worden. So ohne Zweifel im lon 1196f.:

icdv Tijibe MOxOui irrnvoc eicrriirrei bouoic Kujpoc TreXeiiifV' AoEiou t^ ^v bo^oic dTpecTQ vaiouc* .

DaMH ich an solche Wiederholungen nicht glaube, bekannte ich schon Opusc. phiL 1 p. 341 f. und sehe dass aueh An- dere, wie z. B. Weil zum Prometheus 255, derselben Mei- nung sind. Die im lon gemeinte Oertlichkeit wirdVer8ll29 mit CKnvdc, 1133 mit CKr]vu)|Liaciv, 1168 mit creTTI bezeichnet, und Ho wird es auch au obiger Stelle (nicht weniger als 28 Verse spater) geheissen haben:

Kdv Tifibe iLAOX^iw TTTTivdc elcTriTTTei CTCTq

2. Cyklops 560.

3,7 Im Cyklops V. 558 K. (563 N.) gibt Silen dem Cy- klopen Anweisung zum Weintrinkeu mit den Worten

6€C VUV TOV dtKUJV' eupu6|LAU)C K^T* fKTTie,

ujCTiep |bi' 6p^c TTivovTa, x^CTiep ouk ^ila^

(oder ouK ^Ti nach Nauck'8 ansprechender Vermuthung). Die Situation hat mit feinem Verstandniss Boissonade aufgefasst, dessen W^orte Hermann wiedergibt. Aber wenn dann das Gesprach also fortgeht:

KYKA. & d, Ti bpdceic; CGIA. nbe^ujc i^inucTica,

welchen Sinn kann da das Futurum haben? Silen hat ja

eben mit deu Worten xjSj^'^^? o^»^ ^M^ schon ausgeirunken

agg und nichts weiteres zu thun, und der Cyklop ist verbliifiPt

*) [Rhein. Maseum f. Philol. Bd. XXIV (1869) p. 327 f.]

ZWEI MISCELLEN ZU EURIPIDE8. 235

und entriistet iiber das was Silen tliut, nicht was er thun wird. Im Archetypus war der Platz fiir das Personen- zeichen nicht ausgefiillt, indem aber dieses Spatium liber- sehen wurde, ging

T I A P A I C OJ C H A e OJ C in TIAP ACeiCHAeOJC

iiber. Denn Euripides schrieb gewiss

K. & S, Ti bpac; C. ibc fibeujc i^inucTica.

Eine Antwort auf die PVage ist das nicht; aber es braucht auch keine zu sein und soU keine sein; jedenfalls' ist auf ti bpdccic ein fibeujc i^inucTica noch viel weniger eine Antwort, wie es nur bei ti Ibpacac oder ti bebpaKac der Fall sein wiirde.

II.

Recension von *Fr. Godoh. Schoenii de personarum in Euripidis Bacchabus habitu scenico commentatio.'

Leipzig 1831.»)

So sehr auch die dramatische Kunst der Griechen Ge- 569 genstand manigfaltiger und zum Theil sehr ehrenwerther Untersuchungen gewesen ist, so ist doch eine Seite des Theaterwesens noch auffallend wenig beleuchtet, und fast nur in Einzelheiten, in zerstreuten, beilaufig niedergelegten Notizen oder oberflachlichen Andeutungen beriihrt worden. Ueber die architektonische Einrichtung des griechischen Theaters besitzen wir Darstellungen, mit denen man vor der Hand ausreichen kann; auf die Kunst der Decoration da- gegen, auf den Apparat scenischer Costiimirung, iiberhaupt auf die Art, wie die Biihne sich bei Auffiihrung von Dramen im aussem dem Zuschauer darstellte, hat noch niemand sein Auge im ganzen und grossen gerichtet. Die trocken zusam- menstoppelnde Aufzahlung der einzelnen Apparatstiicke bei

*) [Ans der 'Allgemeinen Liiteratur-Zeiiang', Halle nnd Leipzig 1831, Dec. Nr. 232-234 p. 569—587; vgl. Ribbeck: Ritachl I p. 321.]

236 BECENSION VON F. G. SCH5NE

Pollux im IVten Buche gibt nichts weniger als ein anschau- liches und zusammenhangendes Bild; aber sie gibt eiu Fun- damenty auf welchem eine tiichtige Forschung^ die aber hier vorzugsweise durch ausgebreitete und vielseitige Eruditiou bedingt wird, weiter bauen und gewiss ein verhaltni^smassig befriedigendes Gauze wird construiren konnen. Gar keine Erwahnung verdieuen hier die Antiquare der frfihern Jahr- hunderte: (ausser den vom Vf. des vorliegenden Buches p. 5 namhaft gemachten stehen noch einige im VIII ten Bande des Gronov'schen Thesaurus:) denn ihreWeisheit geht Uber die uuver»rbeiteten Notizen des PoUux nicht hinaus; von Neuern fiuden nur Genelli und Bottiger hier eine Stelle als solche^ die auf dem Felde zu arbeiten begonnen haben. Aber die ungriindliche, unter dem Schein des Geistreichen oberflachliche Manier Genelli^s in seinem ^Theater zu Athen' hat es durchaus an den unerlasslichen Vorstudien^ sowie an einer festen^ durch niichterne Eritik geregelten Methode mangeln lassen; Wahrheit und Bewahrung liegen ihr wenig am Uerzen ; cavalierement greift sie aus der Luft^ wo sie keinen durch Vorganger geebneten Boden findet; an- geregt ist manches^ abgeschlossen und begriindet weniges. Bottiger dagegen^ befahigt vor vielen zur Losung der Aufr gabe, hat sich leider au ein paar monographischen Darstel- 670 lungeU; zu denen er in seiner archaologischen Betriebsamkeit Anlass fand^ geniigen lassen.

An diese Vorlaufer schliesst sich der Vf. der gegenwar- tigen Schrift, eiu Schuler des friih vollendeten Reisig, an, je- doch in weit ausgedehnterem UmfangC; als der Titel gerade auzunehmen berechtigt, und uberhaupt in einer Weise^ die fiir die Erschopfuug des interessanten Gegenstandes wie fiir die schriftstellerische Thatigkeit des Vfs gleich viel hoffen lasst. Den Mittheilungen des Vfs (p. 3. 4) zu Folge haben wir eigentlich in der vorliegenden Commentatio nur einen Theil des von ihm verfolgten Planes ausgefUhrt. Die Arbeit, wie sie sich zumeist auf ein Drama des Alterthums, die Bakchen des Euripides, bezieht, ging von der Beschaffcigung mit demselben auch urspriinglich aus. Auch kann man fiir eine vollstandige und allseitige Bearbeitung, wie sie im Plane

DE EVRIP. BACCH. HABITV SCENICO. 237

des Yfs lagy das gedachte StUck vor andern geeignet nennen^ sofem neben den erheblichen Schwierigkeiten fiir Kritik auch das kdnstlerische Interesse in Anschlag gebracht wird, wel- ches die im ganzen musterhafte dramatische Oekonomie^ so- wie die iippige Frische und Lebendigkeit der Schilderuugen, und die von dem Stoffe auf den Dichter selbst iibergegangene Begeisterung bakchischer Trunkenheit gewahrt. Denn darauf dringt der Yf. vorzugsweise und stellt es als das Ziel seines Ringens heraus, dass nicht iiber der noch so geniigenden Reinigung und selbst Erklarung des Einzelnen die Einheit des Ganzen und seine grossartige Bedeutsamkeit hintange- setzt werde. Um aber zu solcher Auffassung den rechten Standpunkt zu gewinnen^ musste ihm die Euripideische Bakchusfabel mit ihrem aus einem so vielseitig ausgebreite- ten Mythenkreise und so eigenthtimlichen Cultus entlehnten Stoffe veranlassen; seine Studien und Untersuchungen auf einen weitern Kreis, als dies bei Bearbeitung griechischer Dramen gerade liblich ist, auszudehnen: wobei manche An- regungy die ihm durch Welcker^s Arbeiten ward, nicht zu verkennen ist

Auch fiir diese Beschrankung des Planes auf die Darstellung 571 der gesammten Costiimirung darf die Wahl der Bakchen eine glQckliche heissen. Der rauschende Dionysosdienst mit seinem entschieden vorherrschenden Charakter der Sinnlich- keit musste einen so glanzenden Reichthum, so iippige Fiille der scenischen Ausstattung entfalten (woran es denn der schmucksiichtige Dichter auch nicht hat fehlen lassen), dass darum mit der gelungenen Yeranschaulichung der scenischen Auff&hrung des einen StQckes zugleich Grundlagen fiir eine allgemeine Skenographie der griechischen Tragodie gegeben sein mussten. Die Bearbeitung einer solchen hat sich aber der Yf. entweder schon als Aufgabe gestellt oder dflrfte sich mit ROcksicht auf die wesentliche Liicke, die da- durch ausgefiillt wiirde, noch dazu entschliessen; am dan- kenswerthesten mit Einschluss auch der Komodie. Dazu k5mmt aber noch der grosse Reichthum an Ueberlieferungen aus dem Alterthume, da der vor allen andern Culten enthu-

238 RECENSION VON F. G. SCHONE

siastisch gettbte und weit verzweigte Dionysosdienst nieht nur Schriftstellern jeder Gattung zahllose Veranlassung zu Verherrlichungen, Erwahnungen und Beriihrungen gegeben hat, sondem auch Hauptobject der bildenden Kunst der Griechen gewesen ist. Gerade diese Seite des Gegenstaudes ist auch von dem Vf. mit Einsicht gewttrdigt und mit durch- gangiger Sachkenntniss berttcksichtigt worden. Wenden wir uns aber von der allgemeinen Anerkennung einer nicht all- tliglichen Belesenheit, scharfsinniger Combination und stren- ger Kritik, und der Gabe lebhafter Anschauiing sowohl als Veranschaulichung, die dem Vf. von keiner Seite versagt werden wird, zunilchst zur Charakteristik seiner Methode. Alleni ttbrigen vorangeschickt muss die Bemerkung werden, dass sein Augenmerk, wie es nach dem Stande der Dinge am meisten Noth that, durchweg mehr auf Ermittelung des Thatbestandes gerichtet war, auf vollstandige Zusammenstel- lung des positiven, historisch gegebenen und dessen Verar- beitung zu einem Gesammtbilde, denn auf Ergrttndung der den einzelnen Erscheinungen zu Grunde liegeuden Idee. Den Grund^ auf dem die Untersuchung fortschreitet, bildet, wie billig, immer das, was aus dem Euripideischen Drama selbst vorliegt oder sich herausfinden lasst; damit werden alsdann zusammengestellt theils die allgemeinen Berichte ttber thea- tralische Costttmirung, anderntheils die Erscheinungen, in welchen andere Schriftsteller und die Meister der plastischen Kunst dieselbe Person oder dasselbe Stuck ihres Aeussem auftreten lassen, uhd daraus die Erorterung des bakchischen, des koniglichen und jedes andern Personals fttr die Euripi- deische Scene nach Costttm, Haltung und Geberde abgeson- dert. Aus der schon angedeuteten. Celebritat Dionysischer Stoffe, und in Erwagung dass gerade das Euripideische Drama das Vorbild fttr mehr als eine Nachahmung in Sprache und Bild geworden ist, lasst sich ermessen, welclie Menge von anderweitigen Darstellungen, bei Dichtern, my- 572 thologischen und sonstigen Schriftstellem, endlich in Kunst- werken, mit steter Hinweisung auf das Aehnliche oder Unter- scheidende, zum Vergleich benutzt worden ist. Was aber besonders vou Kunstwerken, deren umfassende Kenntniss

DE EVRIP. BACCH. HABITV SCENICO. 239

Uberhaupt nur wenigen Begiinstigten verstattet ist^ ubersehen oder nicht gekanut^ kurz unberUcksichtigt geblieben ist, darf dem Yf. nicht allzu hoch angerechnet werden, da Halle, nach den Anfangsworten der Empfangniss- und Geburts- ort der Schrift, zur Erwerbung eines voUstandigen Appa- rats archaologischer HUlfsmittel vorzugsweise ungeeignet heissen kann.

Dazu ist Rec. im Gegentheil eher geneigt; in dem wirk- lich grossen Fleisse des Vfs, der bei so knaupligen Gegen- standen doppelt anerkennenswerth ist, ein Uebermass zu finden, und eine, wie ihn dUnkt, unabweisbare Ausstellung daran zu knUpfen. Der Vf. hat sich von dem fUr Monogra- phien, wie die tagliche Erfahrung lehrt, schwer zu vermei- denden Fehler nicht frei zu halten vermocht, durch allzu angstliche Genauigkeit im NachweiseU; durch mitunter wirk- lich luxuriose Anhaufung von Notizen und Belegen^ und durch eine Umstandlichkeit der Argumentation und BegrUn- dung; die nichts hinzuzusetzen Ubrig lasst, den gleichmassigen FIuss der Darstellung zu storen und einer abgerundeteU; Ubersichtlichen Gestaltung des Ganzen Eintrag zu thun. Welcker's Worte Uber das Postulat solcher verdriesslichen Schwerfalligkeity im *Nachtrag zur Trilogie' p. 96. 97, sind fUrwahr beherzigenswerth. Wir verkennen nicht das zu Grunde liegende, an sich unbestreitbar lobliche Streben, den vorliegenden Schatz reicher Materialien in grosster VoIIstan- digkeit zu verarbeiten, mit besonnener Abwagung aller ein- zelnen Momente Schritt fUr Schritt bis zur hochsten Evidenz vorzudringen, und fUr den Leser die moglichste Veranschau- lichung und Ueberzeugung zu bewirken: aber \xr\blv fiTav! Der Vf. hat etwas ahnliches selbst gefUhlt, wie die desfall- sige Entschuldigung p. 8 zeigt. Es ist eine weise Eunst- regel alter Redekunst, dass es zweckmassig sei, auch manches nicht zu sagen, was sich sagen liesse, ebensowohl in mate- rieller wie in formeller Beziehung. Wer sich durch gewisse, wenn auch sonst noch so gediegene Monographien Uber elegische und Uber epische, auch komische Poesie der Grie- chen durchgearbeitet hat, und orientirt ist in der Litteratur antiker Litteraturgeschichte, wird Beispiele fUr das erste wie

240 RECENSION VON F. G. SCHONE

fiir das letzte in Bereitschaft haben. Mag es auch, zumal dem jiiugern Schriftsteller und dem Inhaber voller Adver- sarienspeicher, einigen Eampf kosten, dem Reiz erschopfender AusfiihrungeU; die die Nagelprobe aushalten; zu widerstehen: die Selbstiiberwindung muss geUbt werden, und sie lohnt sich. Uebrigens triflFt der Vorwurf mehr die zweite Halfte der Schrift; welche dem Chorpersonal gewidmet ist, und ist da zum Theil von der Art der Auordnung abhangig, auf welche spater noch die Rede koD\men wird.

In naher Verbindimg damit steht eine ganz verwai||^te Neigung des Vfs, die aber ebenso wenig ihm allein oder vor- 573 zugsweise zur Last gelegt werden soll, sondem die er ge- mein hat mit Hunderten, und die seit den Zeiten der Hol- lander fast das Ansehen eines Privilegiums philologischer Monographien erhalten hat. Es betrifft dies die ganz ge- legentlich angekntlpfte, aber gleichwohl nicht selten Seiten lang ausgesponnene Erorterung von allerhand von der Haupt- sache selbst naher oder weiter abliegenden Fragen, auf die eben nur beilaufig im Verlauf der Darstellung die Rede kommt. Dergleichen kann interessant, lehrreich, wichtig sein: warum aber damit den natiirlichen Gfang der Unter- suchung unterbrechen, die Rede buntscheckig fiberladen und, wie dies in namhaften kritischen Leistungen, die vielleicht dem Vf. nahe genug lag zum Vorbilde zu nehmen, der Fall ist, den Leser durch wahrhaft labjrinthische Irrgange fiihren, noch dazu ohne den Ariadnischen Faden von Ueberschriften oder Eapitelangaben? Was ist vollends zu sageu, wenn man sich auf die Eunst der gegenseitigen Einverleibung und In- einanderschachtelung des Heterogensten gar noch etwas grosses zu gute thut? Warum werden nicht langere Ausfiih- rungen der Art in besondere, raumlich ausgeschiedene Excurse verwiesen? sind sie aber geringern Umfangs, in Noten unter den Text? Rec. weiss sehr wohl, mit welchem Gewicht man gegen Textesnoten die Instanz vorzubringen pflegt, dass sie uicht in antikem Geiste und Gewohnheit seien. Ein bekannter deutscher Uebersetzer des Herodotus wiirde zwar dies nicht einmal zugeben; ihn verdrossen die unzahligen Parenthesen, die jetzt die Lesung des Historikers erschweren; ganz ge-

DE EVRIP. BACCII. HABITV SCENICO. 241

wiss, meinte er, waren sie ursprUnglich niclits anderes als Noten mit a) p) t) gewesen denn wanim liatte Herodot in einer so einfachen Sache nicht auch so gescheidt sein soUen wie wir jetzt und, gedacht gethan, nahm flugs die Parenthesen oben heraus und setzte sie unten als Noten wieder an. Doch Scherz bei Seite; Wyttenbach hatte Recht, wenn er sich scheute, zu einem Kunstwerke wie die Vita Ruhnkenii Noten zu machen: aber eine kiinstlerische Dar- stellung und eine gelehrte Forschung ist auch zweierlei. Macht man aber geltend, dass ja auch jede Untersuchung, Forschungy in gewissem Sinne ein Kunstwerk sein solle; wohl; wodurch wird Rundung der Darstellung mehr erreicht, wenn das Ungehorige und Fremdartige hineingezogen oder wenn es iiber Bord geworfen wird und ein getrenntes Gebiet ftir sich einnimmt? Uebrigens muss dem Vf. zum Lobe ^achgesagt werden, dass keine der manigfaltigen Erorte- rungeu; die dem Buche einverwebt sind, so fremdartig ist, dass sie nicht in einem Zusammenhange mit der Hauptten- denz stande; Mythologie und Culttis, Theaterwesen und Sit- tengeschichte der Alten sind die Kategorien, worunter die behandelten Ge^genstande, die man in dem reichhaltigen Index YoUstandig aufgeftihrt finden kann^ insgesammt fallen.

Die aussere Einrichtung des Buches ist die, dass die scenische Ausstattung der einzelnen Personen des Euripidei- 574 schen Drama in XH einzelnen Kapiteln durchgenommen wird. Vorausgeschickt ist jedesmal eine innere Charakteristik der Person, weil dem lunern zu entsprechen eben die Auf- gabe imd die Bedeutung des Aeussern war.

Die Tendenz der griechischen BQhne, die innere und aussere Pers5nlichkeit; namentlich in der physiognomischen Bildungy dergestalt in Uebereinstimmung zu bringen, dass durch jene dem Zuschauer diese augenblicklich erkennbar wurde^ ersieht man aus der Maskenbeschreibung^ die uns Pollux gegeben hat. Ferner sind einzelne Situationeu des Drama, so weit sie ein^Moment zur Bestimmung der sceni- schen Costiimirung enthalteU; zu HUlfe genommen. So; um uns zu deutlicherer Ausweisung der Darstellungsmethode an ein Einzelnes anzuschliessen; grUndet der Vf. seine Unter-

FR. RITSCIIKLII OPV8CVLA V. 16

242 RECENSION VON F. G. SCH5nE

suchuDg iiber das Aeussere des Bakchos mit Recht darauf^ dass ihn Euripides in doppeltem Gharakter auftreten lasst; zuerst als fingirten Oiener des Gottes Dionysos, als Thia-

sosfOhrer des Chores ; dann aber gegen das Ende

des Stiickes als Dionysos selbst; im vollen Glanze seiner

Gottlichkeit erscheinend

Uebrigens scheint der Vf. nach p. 20 zweifelhaft gewesen zu seiu; ob neben dem Diadem noch eine Epheubekranzung oder iiberhaupt eine Hauptbekranzung stattgefunden habe^ wiewohl er sich zur Bejahung der Frage hinneigt. Uns 575 dUnkt der Zweifel unstatthafL Hauptbekranzung und Haupt- binde werden ganz gewohnlich als zusammengehorige Sachen erwahnt, wie Eurip. El. 163. Ennius Alex. fr. 3 volans de caeh cum corona et tamiis, Pindar Isthm. IV (V), 69 Bkh. Xdjipav^ o\ CT^cpavov, (p^p€ b* eujLiaXXov jLiiTpav. Helden und Siegem wurden Kranze mit Tanien zugeworfen , Paus. IV, 16, 4. Nep. Alcib. c. 6. Endlich zeigen unzahlige Stellen und bildliche Darstellungen, dass der den Alten so beliebte Ehrenschmuck des Hauptes gewohnlich in einem von einer Binde umschlungenen oder auf andere W^eise damit vereinig- ten Kranze bestand, so dass oft, wo Taivia oder ^iTpa allein, zugleich an ein CTecpdvui^a zu denken ist und umgekehrt: Theokrit n, 121. Plin. N. H. XXI, 3. Thucyd. IV, 121. Serv. z. Aen. V, 269, die Stelleu bei Ruhnkeu zu Tim. p. 246. So ist Herakles der Sieger im Mus. Pio-CIem. VI tab. 132 ,geschmiickt, so Terpsichore auf einem Herculanischen Ge- malde, Pitt. d'ErcoI. tom. H tav. 5, so vor allen viele Bak- chische Personen, wie der Vf. selbst hie und da angibt und denselben Schmuck p. 144 den chorischen Personen zutheilt, ja Bakchos selbst bei Libanius IV p. 189 Rsk., und in der Dionysosmaske im Mus. Napol., welche Zoega bei Greuzer Symb. III, 498 beschreibt.

Die theatralische Bekleidung des Bakchos wird im niten Kapitel aufgestellt, mit Voranschickung oder Einflech- tuug dessen, was im allgemeinen das Tragodencostiim an- geht. Aeschylus, wie er den Glanz und die Wiirde der BQhne iiberhaupt durch reichere Ausschmiickung erhohte, so hatte er aueh personae palJaeque repertor honestae ein

DE EVRIP. BACCn. HABITV SCENTCO. 243

angemessenes Costiim eingefiihrt; eine CToXrj, weit und tief herabwallend^ prachtvoll und wflrdig; wie es Heroen und

Heroinen geziemend war Daher ftlhrt der Tra-

godenanzug den Auszeichnungsnamen CToXrj, auch cu))idTiov; doch irrt sich der Vf., wenn er glaubt, dass dieses Gostum in Antiphanes' Versen bei PoUux VII, 59 gemeint sei, die er so schreiben zu miissen glaubt:

TttTcb' iv CToXaTc auTaTci TeTpaYiubrm^vaic CKcX^aic T€ Kai Tidpaic.

Wir lassen den erstenVers dahingestellt sein, wo sich noch dieses und jenes vorschlagen lasst; den metrischen Fehler im zweiten aber trage man kein Bedenken durch Streichung 576 des T€ KOi (t€ rUhrt ohnedies bloss vom Vf. her) zu besei- tigen. Denn Jungermann's Codez Pal. (Antw.) hat CK€X^at cirdpatc, der Voss. CK^X^at cirdpaic, worin CK€X^aic, Tidpaic unmittelbar gegeben ist. Die Zusammenstellung aber mit CKcXdaic und Tidpaic zeigt, dass von einem barbarisch-asia- tischen Anzuge^ der in einer bestimmten Tragodie vorkam

(TCTpatipbrmdvaic) die Rede sei

Durch diese ganze Darstellung des Dionysischen Co- 578 stUms, welche wir hier nur sehr summarisch mit einigen Erweiterungen und Erinnerungen gegeben habeU; erhalt das, was 0. MQller ^Handbuch der Archaol. der Kunst' p. 510 flf. kurz dariiber erortert, theils weitere Begrilndungy theils be- trachtliche Vervollstandigung, sowie auch fiir andere Theile der Costflmlehre die vorliegenden Untersuchungen zur Ver- gleichung mit den gleichen Partien des Miiller^schen Werkes nicht undienlich sein Werden. In derselben Art wie Bakchos ist das Ubrige Personal der Tragodie behandelt, der iiber- mdthige Pentheus Kap. IV, der weise Seher TiresiaS; der greise Kadmos (Kap. VI ), die untergeordneten Boten- und. DienerroUen Kap. VII; k(irzer die Agaue mit ihrem Gefolge (Kap.V), weil der Theil ihres Costiims, der Dionjsisch ist, spater voUstandiger beschrieben wird. Vielleicht am meisten gelungen und an Aufklarungen reich sind die Abschnitte iiber das Konigscostiim, iiber den Aufzug des Sehers und iiber die scenische Erscheinung der untergeordneten Personen.

16*

244 RECENSION VON F. G. SCHONE

In das Einzelne weiter einzugehen gestattet der Ort nicht;

daher nur Eins. Bei den koniglichen Insignien, Scepter,

Purpurgewand und Diadem, hat der Vf. geftihlt, dass des

Plutarchus Autoritat (p.40) fiir das Diadem einigem Zweifel

unterliegen kann. Ganz recht in gewisser Hinsicht. Denn

579 nicht ebenso wie das Scepter wird jenes von den Ti;agikern

als Zeichen der koniglichen Herrschaffc genannt, und es ist

das von den Schriftstellem aus der macedonischen und ro-

mischen Zeit so oft erwahnte Diadem (Stelien b. d. Interpp.

zu Diodor I, 47 p. 57 Wess.) kein hellenisches Konigsinsigne,

sondem ein persisches, welches sich Alexander nach Diodor

XVII, 77 p. 220 zuerst umlegte, eine blaue, weiss durch-

wirkte, dberall gleich breite Hauptbinde, welche um die

Tiare des Eonigs geschlungen wurde: Xenoph. Cyrop. VIII,

3, 14. Curt. ni, 3, 19. Spanheim de praest. num. VIII p. 466.

Ein solches Diadem nebst der Tiare trug Darius in Aeschy-

lus' Persern, nach V. 660. Ein solches auch war es, was der

vom Vf. p. 41 genannte Demetrius als Zeichen der konig-

lichen Wtirde annahm; daher diese Notiz nicht zum Erweis

eines gleichen Schmuckes der griechischen Theaterkonige

dienen kann. Eben dieses persische Diadem ist zu denken,

wenn alte Grammatiker bei Casaubonus zu Suet. Caes. 79 es

als Ehrenzeichen der macedonischen d. h. nachalexandri-

schen Konige, um die Kausia gelegt, anfUhren; es ist bei

diesen, doch ohne Kausia, gewohnlich auf macedonischen

MUnzeu zu sehen. Ob nun Plutarch dieses von den Persern

herubergekommene Diadem, oder die gewohnliche hellenische

Hauptbinde, welche denselben Namen fiihrt, verstanden habe,

indem er von den Buhnenkonigen spricht, ist nicht zu er-

kennen; gewiss aber ist, dass Demosthenes, aus dem er seine

Notiz entlehnt^ nichts davon erwahnt. Der Vf. aber hat jene

Scheidung nicht gemacht. Namlich eine Hauptbinde als

Ehrenschmuck der Konige hatte allerdings auch die grie-

chische Biihne, und vielleicht eine ganz ahnliche; nur sind

Name und Insigne nicht in dem Sinne zu fassen, dass dies

Diadem, wie das persische, das charakteristische Merkmal der

Konigswiirde gewesen ware. Vielmehr fand dies in Folge

des beliebten Gebrauchs von Hauptbinden iiberhaupt statt.

DE EVRIP. BACCH. HABITV SCENICO. 245

was bei den Alteu eine Sitte von vielfacher Bedeutung und der allgemeinsten Anwendung war. Denn es galt als Schmuck- und Ehrenzeichen jeglicher Art^ als Symbol der Freude, der Festlichkeit; der Hoheit und Wiirde, der Heiligkeit, priester- lichen Auszeichnung und religiosen Verehrung, wie der Vf. selbst an mehreren Stellen nachweist, vgl. p. 56 fF. 100. 103. 138 ff., dazu Schol. zu Pind. Nem. XI, 37, Hesych. und Fest. s. V. taenia.

Gewissermassen eine zweite Abtheilung der Schrift bil- den die Untersuchungen liber den Chor der Bakchantinnen, dessen Ausstattung, und fiber die des Bakchischen Thiasos

im allgemeinen, von Kap. VIII XII

Die elegische Episode iiber den Mangel umfassender und 58o eindringlicher Forschungen uber das ganze Wesen der dra- matischen Chore ist allerdings nicht ohne Grund. In dem von dem Vf. p. 74 76 beigebrachten lasst sich aber nicht eben etwas neues bemerken. Dass Sophokles, wie Suidas und der Biograph berichten, den Chor von zwolf Personen auf funfzehn vermehrt habe, steht gar nicht im Widerspruch mit dem Aeschylischen Gebrauch der letzten Zahl. Wie in andem Stucken konnte die Neuerung des jiingern Dichters sofort von dem altern angenommen und in dessen spatem Tragodien nachgeahmt werden. F(lr die Zeit der Orestie, fiir die die Funfzehnzahl durch Hermann unwidersprechlich nachgewiesen worden, wiirde jene Annahme passen, da jene Trilogie nach 01. 77, 4 (dem ersten Auftreten des Sophokles) ssi fallt. Man konnte sogar auf solcher Grundlage fortbauen, und diejenigen Aeschylischen Stiicke, fiir die sich ein funf- zehnzahliger Chor wahrscheinlich machen lasst, durch das Grenzjahr 01. 77, 4 chronologisch bestimmen (nicht auch umgekehrt die mit der Zwolfzahl vor jenes Jahr setzen, da dem Dichter, wenn er es nach den mythischen Verhaltnissen passend fand, freistehen musste zur alten Zahl zuriickzu- kehren). Viel wird freilich dadurch nicht gewonnen. Gegen die von manchen beliebte Vierzehnzahl bedurfte es jetzt kaum noch einer Demonstration. Unabweislich aufge- drungen wiirde den tragischen Dichtem jene Zahl nur durch irgend eine Vereinbarung mythischer Personen in der unab-

246 RECENSION VON. F. G. SCHONE

anderlich festtitehendeu Zahl 14 sein. Eine solche aber ist nicht bekanni Die misgliickte Construction einer Aufstel- lung des vierzehnzahligen Chores fQr die Supplices des Euri- pides ist durch die vom Vf. p. 76 citirte Abhandlung von M. Axt vollkommen beseitigt; doch war noch vor Reisig^ dessen Andeutung Enarr. Oed. Col. p. CLX von Azt ausge- fiihrt worden, Elmsley zu nennen im Class. Joumal Nr. XVII p.56; was dem Vf. entgangen ist Die p. 76 vorgeschlagene Veranderung des beKaT^ccapec (ib') beim Scholiasten des Dio- nysius Thrax (nicht bei diesem selbst, wie der Vf. sagt) in Viiloisons oder Bekkers Anecd. 11; 746, 29 in le' (denn le' ist wohl offenbar Druckfehler). und zwar wegen der Nahe des Kb' vom komischen Chore, ist uns nicht wahrscheinlich. Bleibt doch auch dann immer noch die von dem Vf. nicht berilcksichtigte zweite Beweisstelle fiir die Vierzehnzahl in der Vita Aesch. Robortell. (Aesch. t. VIII p. 162 Butl.). Es scheint aber die Angabe auf einer sonst richtigen Be- obachtung zu beruhen und nur schief ausgedrUckt zu sein, auf der Beobachtung namlich des in gewissem Sinne unleug- baren Vorherrschens der Siebenzahl in den tragischen Chor- gesangen, welches sich auf die Theilung des Chores in die zwei f)|biix6pia griindet, ausserhalb deren dann noch der jedes- malige ChorfCihrer stand. Aus der Unterscheidung des Ge- sammtchorftlhrers und der zwei Hemichorienfiihrer dUrfte sich auch die von dem Vf. p. 75 aufgeworfene Frage der Verwunderung beantworten lassen^ was denn fOr eine Ver- anlassung gedacht werden konnC; warum der ^qui primus in his quippiam novavit' (es war kein Grund, gegen unverdaeh- tige Zeugnisse den Namen des Sophokles zu umgehen) die Erweiterung der Chorzahl zu 15 Personen vorgenommen habe? Die Sichtung und Erklarung der betreffenden Aus- drticke xopHT^c, Kopucpaioc, jLiecoxopoc u.s.w. liegt aber noch sehr im argen; Bockh's flUchtige Bemerkungen Gr. tr. pr. p. 58. 59 reichen wenig aus. Endiich versteht Rec. schlech- terdings nicht, wie eine Aufstellung des vierzehnzahligen Chores (dergleichen Hermann Praef. Suppl. versuchte) den Athenem schon deshalb hatte verwerf lich erscheinen miissen, m weil sie an das beriichtigte CTTOpdbriv des Aeschylus erinnerte.

DE EVRIP. BACCH. HABITV SCENICO. 247

Damit hat es ja eine ganz und gar verschiedene Bewandt- nisS; und wird der Yf. bei naherer Ansicht die kleine Ueber- eilung sicher sogleich zuriicknehmen^ so wie er sich selbst nach den bisherigen Darlegungen nicht verhehlen wird, dass das Ylllte Kapitel ^de choricarum personarum partibus et numero' das schwachste im Buche sein ddrfte

Ein seltsames Versehen ist dem Vf. p. 33 bei Behand- 685 lung eines Epigramms des Addaeus (Anal. II^ 242) begeg- net^ in dessen einen Pentameter auf einmal Dorismus hinein- gebracht wird, wahrend das ganze Epigramm in ionischem Dialekte ist: ciVoiTa kqi CKrivac d^pdbe Trauo^evac. Ohne Zweifel verleitete dazu Scaliger's CKTivac TrevGoM^vac. Auch hier wundern wir uns iiber die Verwerfung des Jacobsischen Urtheils liber eijiaTa, welches Wort uns allerdings inept scheint. Mag man immerhin mit dem Vf. Td BdKXOu eijiaTa niistrionum tragicorum habitum' erklaren^ so ware es doch ein in doppelter Rticksicht abgeschmackter Gedanke; nachdem von Euripides gesagt war: *in Arethusa liegst du begraben', nun fortzufahren: ^eigentlich aber sehe ich nicht dieses ftir dein Grabmal (oder Denkmal^ nach des Vfs Sinne) an, son- 586 dern vielmehr die Kleider und Schuhe der Biihne'; eine lacherliche Umschreibung des Theaters. Ueberhaupt aber ist die ganze Wendung durchaus gezwungen, und das von Jacobs z. Anth. Gr. Bd. IX p. 237 verglichene Epigramm des Diodorus (Anal. II, 187) passt gar nicht. Dort ist der Gedanke ganz anders eingeleitet mit den ausdrUcklicheu Worten: ^miss nicht (jbifi ji^Tpei) des Themistokles Namen nach seinem Grabmal, sondern nach Salamis' u. s. w. Wir erkennen gar nicht den Gegensatz zwischen diesem Grab- mal und einem andern als Spitze des Epigramms, sondern vermuthen als Sinn des Dichters Folgendes: Meinen Tod betrachte ich als den Untergang der Tragodie, dein Grab ist zugleich das Grab des Biihnengottes selbst', und schrei- ben demnach:

cov b' ou TOUTOV dTib TiGejiai Tdcpov, dXXd Td BdKXou

crmaTa, was auch Scaligern einfiel. Denn der Cod. Vat. hat fijiaTa,

248 RECENSION V. SCHONE DE EVR. BACCH. HABITV SCEN.

Pal. fjibiaTa. Das Nachste, Kai CKTivdc f)uipaX€ ireiGoiuievac, wo- von Bruiick'8 k. ck. crj 6m ireiG. und Jacobs' k. ck. alc ^eta irevGoc f pac viel zu weit abliegt, fiihrt auf einen Vorschlagi wie etwa:

ci^jLiaO', S Kai CKrivdc f^paXe ir^vOei cdc,

oder, wenn man lieber will, dXXd t6 BdKXOu cfi)bia, t6 Kai . An dem metonymischen cf\yLa fiir OdvaTOC wird man keinen Anstoss nehmen. Etwas mehr Energie konnte freilich dem Gedanken nicht schaden.

Die Latinitat des Vfs verdient um so ausdriicklicheres Loby mit je sichererm Bewusstsein sie sich vom germanisi- renden Schlendrian entfemt halt, und je unverstandiger sie (bei Gelegenheit eines vom Vf. geschriebenen Prograrames) irgendwo getadelt worden ist. Proprietas in der Wahl der Worte, Angemessenheit der Wortstellung, lateinischen Satz- bau und ein kraftiges individuelles Geprage wird man selten vermissen; Licorrectheiten im einzelnen hatten um so mehr

vermieden werden soUen, je kleiner ihre Zahl ist

. . Anderes iibergehen wir, konnen jedoch das altvaterische 687 Bacchabtis auf dem Titel nicht ohne Riige vorbeilassen, zu welcher Form nicht der mindeste Anlass vorlag. Ein anderes ware es, wenn Euripides auch ein Stiick Bacchi gedichtet hatte ; so aber miisste Bacchabus auf Romer zu Cicero's Zeit ganz denselben Eindruck machen, als wenn wir bei unsern Altvordem lesen: 'von denen Bakchantinnen'.

IX.

Zn Aristoptaanes. I.

Recension von Aristophanis comoediae ed. B. Thiersch. Tomus I continens Plutum, Prolegomena in Aristophanem et C. Ferdinandi Ranke commentationis de Aristophanis vita partem primam, und Tom. VI P. I con-

tinens Ranas. Leipzig 1830"^).

Die gegenwartige Ausgabe der sammtlichen Eomodien 409 des Aristophanes, von welchen bis jetzt zwei, der Plutus und die Ranae, erschienen sind, macht auf nichts geringeres Anspruch, als alle bisher erschienenen Ausgaben dieses Eo- mikers sowohl in kritischer als ezegetischer RUcksicht zu iiberbieten und Uberfliissig zu machen (Prolegom. in Aristoph.

p. VII. VIII)

So glanzende Versprechungen mUssen unsere Erwartung von den Leistungen des Hn. Herausgebers natUrlich in einem hohen Grade spannen, und der Rec. muss gestehen, dass er nach Lesung dieser Stelle mit nicht geringer Neugierde gleich das ganze Werk durchgegangen ist. Allein unsere Erwartung wurde nicht befriedigt. Wir mussten uns .viel- mehr bald Uberzeugen, dass Hr. Thiersch weder der grossen Aufgabe, die er sich gestellt, gewachsen sei, noch Uber-

*) [AuB der ^ Allgemeinen Litteratar-ZeituDg', Halle ond Leipzig 1832, November Nr. 212—214 p. 409—431. Dass Ritschl der Ver- fasser dieser anonym erschienenen Recension sei, errieth Ranke Belbst, B. Ribbeck: Ritschl p. 103 Anm. 2. C. W.]

250 RECENSION VON C. F. RANKE

haupt fiir die Kritik mid Exegese des Aristophaues die ge- 410 horigen Eigenschaften und Eenntnisse besitze^ so dass wir in seinen Leistungen zwar einen unermildeten Fleiss und Begeisterung fUr eine gute Sache, nicht aber einen Fort- schritt in der Erklarung und kritischen Behandlung des Aristophanes anerkennen miissen. Das kritische Material, das durch die bisherigen Bemiihungen ausgezeichneter Manner fiir den Aristophanes zu einem grossen Reichthum heran- gewachsen ist, wusste Hr. Th. an vielen Stellen nicht ge- horig zu benutzen: in der Erklarung hascht er nach dem Neuen und Seltsamen, und verwickelt sich dadurch haufig in sonderbare Irrthiimer. Auf der andem Seite verweilt er bisweilen lange bei trivialen und gewohnlichen Dingen; was andere gesagt haben, wird oft wiederholt, aber auch ohne gehorige Verarbeitung. Um so willkommener ist die mit grosser Gelehrsamkeit und mit angstlicher Accuratesse ab- gefasste ^commentatio de Aristophanis vita' vom Hn. Director RankC; deren erste Halfte den grossten Theil des ersten Bandes dieser Ausgabe (p. XLIX CDLII) einnimmt. Dem- nach woUen wir, um diese Anzeige nicht zu weit auszu- dehnen, unter Nr. 1 nur die genannte Abhandlung naher betrachten, dagegen soUen unter Nr. 2 Proben von der Eritik und Exegese des Hu. Thiersch gegeben werden, wodurch wir unser eben im allgemeinen ausgesprochenes Urtheil als gerecht zu bewahren hoffen.

Nr. 1. Ueber das Leben des Aristophanes ist uns so weniges tiberliefert, dass diejenigen, welche die Commentatio des Hrn. Ranke noch nicht geleseu haben, sich gar sehr dariiber wundem werden, wie man iiber dieseu Stoff so vieles schreiben konne. Dies wird indessen bei einer nahern Betrachtung dieser Schrift leicht erklarbar: denn Hr. R. wolite nicht allein iiber die ausseren Lebensumstande. des Aristophanes Aufschliisse geben, sondem auch den Zusam- menhang der Aristophanischen Eomodien mit dem politi- schen und geistigen Leben des Athenischen Staates und Volkes entwickeln, was wiedemm ohne eine tiefere Durch- dringung und Priifung der erhaltenen und verlorenen Stiicke dieses grossten aller Eomiker nicht geschehen konnte. Mit

DE ABISTOPHANIS VITA. 251

deu aassereh Lebensverhaltnissen des Aristophanes beschaf- tigt sich die Commentatio von p. XLIX bis CCCXVIII, und zwar nach folgender Ordnung. Zuerst wird alles aufgesucht und zusammengestellt, woraus der Eindruck^ den die Aristo- phanischen Eomodien von jeher gemacht haben, zu entneh- men ist. Hr. R. beginnt hier mit den Zeitgenossen des Dichters, und durchlaufi; alle Zeitraimie bis auf den unsrigen herab (p. XLIX LXXXIX). Diese Untersuchung, die mit Gelehrsamkeit und Belesenheit reichlich ausgestattet ist, hangt mit dem Hauptthema nur lose zusammen und wird durch eine eigene Methode hier und da langweilig. Was kann es z. B. helfen daraber lange hin und her zu rathen, ob der^ii strenge Cato ilber Aristophanes giinstig oder ungiinstig geur- theilt habe? Vgl. p. LXXVII. Diese Prage ist hier um so iiberflQssiger, als weder fiir das eine noch fiir das andere eine historische Spur aufgewiesen werden kann. Von einem Heros wie Platon, zumal wenn historische Ueberlieferungen da sind, dies zu wissen, ist freilich schon eher der MUhe werth. Dariiber wird p. LV LX weitlaufig, aber doch etwas imbestimmt gehandelt, namentlich iiber die Frage, von welcher Seite die AuffQhrung des Aristophanes imter den redenden Personen des Platonischen Gastmahls zu fassen sei. Hr. R. aussert sich dariiber so:

Hiervon scheint ims gar manches einer Berichtigung zu bediirfen. Zuerst konnen wir darin, dass Platon den Aristo- phanes im Gastmahl redend einfiihrt, keine so besondere Auszeichnung finden. Den Eratinus konnte Platon ohnehin nicht wahlen, ohne einen starken Anachronismus zu begehen. Auch sehen wir in der Rede selbst, welche er den Aristo- phanes halten lasst, keine besondere Ehre fQr denselben. Platon hat darin die phantastische Seite der Aristophani- schen Eom5die hochst gliicklich nachgeahmt. Die Fahigkeit, phantastische Gebilde zu schaffen, wird dadurch indirect dem Aristophanes eingeraumt, weiter aber nichts. Ob iiberhaupt (fiese EinfQhrung des Aristophanes von einer fiir ihn giin- stigen oder ungtlnstigen Seite zu fassen sei, lasst sich nur dann mit einiger Sicherheit bestimmen, wenn die Stellung

252 RECENSION VON G. F. RANKE

und Bedeutung seiner Person fiir das Gastmahl ausgemittelt ist. Diese ist aber ganz dieselbe wie diejenige^ welche Agathou in demselben Dialoge hat. Der Hauptzweck des Gastmahls ist darauf gerichtet^ die zur Zeugung treibende Begeisterung (fpu)c), diese ewige und immer thatige Eraft, in ihren ver- schiedenen Manifestationen und Wirkungen darzustellen. In rein geistiger Hinsicht springt dieser schaffende gottliche Trieb am meisten in die Augen bei dem Dichter und Philo- sophen: beide treibt jener ^pujc zur Erzeugung der sch5nsten Kinder, der Reden, Begriffe und Ideen. Der Dichter zeugt (nach Platonischer Lehre) ohne Bewusstsein, der Philosoph dagegen mit Bewusstsein und schaffender Freiheit; den letz- tem reprasentirt im Gastmahle Sokrates, den erstern Agathon und Aristophanes. Weil eben der Dichter gebunden und 412 ohne Selbstbewusstsein zeugt, so wissen auch Aristophanes und Agathon uber denjenigen Gott, dem sie alles verdanken, uur sehr unbestimmt zu sprechen; mit Recht aber werden sie von Alcibiades (p. 218 B) zu denjenigen gerechnet; welche an der philosophischen Wuth und Trunkenheit Theil hatten; Trdvrec tdp KeKOivuivrJKaTe Tfjc (piXoc6(pou ^aviac t€ Kai paKxeiac. Yon solchen Leuten^ die ohne Bewusstsein dichten^ ist es dann auch nicht zu verwundem, wenn sie liber ihre Eunst selbst nicht im klaren sind, und gegen ihren Willen von Sokrates iiberwiesen werden, dass derselbe Mann Tragodieu uud Komodien zu dichten verstehen miisse. Vgl. den Schluss des Gastmahls. Im ganzen ist also in der Einfdhrung und Zeichnung der beiden Dichter eher Tadel als Lob ent- halten, freilich ein solcher Tadel; den sie mit allen ihren Eunstgenossen gemein haben. Ganz verfehlt finden wir auch die Aeusserung des Hn. R. (iber die Stelle des Gastmahls p. 221 B, wir meinen die Worte: ^eundem (Aristophanem) etiam summa veritate extemum eius (Socratis) corporis habi- tum descripsisse.' Wenn man die Stelle des Aristophanes (Nub. 359), wo die Wolken den Sokrates so anreden: ou Toip fiv fiXXiu t' uiraKoucaijiev tujv vOv jbieTeuipococpicTUJV, TTXf|V f| TTpo^iKiu* TiD ^ev cocpiac Kai TViwjLinc oiiveKa, coi hk 6ti PpevBuei t* dv Taiciv 6boTc Kai TUMpOaXjLiib TrapapdXXeic, Kdvu7r6bTiToc KaKd Tr6XX* dv€X€i Kdcp* f])biTv ceMVOTipocwTreTc

DE ARISTOPHANIS VITA. 253

wenn man also diese Stelle mit der ihr entsprechenden Pla- tonischen: fTreiia fjioiTe ^^6k€i, u5 *ApiCT6(pav€C, id c6v br\ toOto, Kai dK€i biaTrop€U€cOai ujcircp Kai dv06b€, Pp€V0u6m€voc KOi TuxpOaXjLiui TrapapdXXuiV, in ihrem Zusammenhange ver- gleicht: so wird man in der letzten Stelle eine verhohnende Anspielung auf den Aristophanes finden: denn was er zur Herabsetzung und Yerhohnung des eitlen und flunkemden Philosophen gesagt hatte, eben das muss er hier zur Ver- herrlichung des sich immer selbstbewussten Weisen ange- wendet horen. Dass der ausgelassene Komiker im Gast- mahle sonst etwas schonend und ohne weitere personliche Beziehungen behandelt wird, davon mag der Grund darin liegen, dass Aristophanes hochst wahrscheinlich nicht mehr lebte, als Platon sein Gastmahl schrieb. Denmach mochte das Gastmahl iiberhaupt wenig geeignet sein, um daraus zu erseheU; wie Platon iiber den Aristophanes geurtheilt habe, am allerwenigsten aber^ um daraus auf eine gUnstige Stim- mung des ersteren fQr den letzteren zu schliessen. Dass Platon gegen die Person wie auch gegen die Dichtungsart des Aristophanes die starkste Abneigung fiihlte, dafiir spre- chen entscheidende Stellen aus der Apologie und den BClchern vom Staat; und keinesweges steht mit diesen das Symposion in einem Widerspruch, wie wir eben gesehen haben. Und daher konnen wir auch nie glauben^ dass Platon auf den gestorbenen Aristophanes das schone Epigramm

a\ XdpiT€c T^jLi€v6c Ti Xapeiv, 8tt€p ouxi TreceiTai, CriToucai i|iuxfiv €upov 'ApicTOcpdvouc

gedichtet habe. Vielleicht ist Platon der Komiker der Verfasser 413 desselben. Auch Hr. R. tragt Bedenken gegen die Echtheit des EpigrammS; aber nur aus dem unzureichenden Grunde^ dass es nur von spateren Schriftstelleru erhalten ist Das Anek- dotcheu; Platon habe dem Tyrannen Dionysius, da dieser die Athenische Verfassung kennen zu lernen gewiinscht hatte^ die Wolken des Aristophanes als eine geeignete Quelle zu- geschickt; halt Hr. R. wohl nicht mit Unrecht ftir eine Erdich- tung. Wenn aber etwas wahres daran sein sollte; so wUrde auch darin kein Lob fQr den Aristophanes liegen^ sondern

254 RECENSTON VON C. F. RANKE

eine bittere Ironie auf die Athener^ in deren Staate es wie in den Wolken des Aristophanes bunt und kraus hergeht. Was sonst noch das Yerhaltniss des Aristophanes zum Platon betrifit^ so haben wir uns gewundert, dass auch Hr. R. in den Ekklesiazusen eine Parodie auf die Platonische Lehre und Schule gefunden hat. Traeterea' (p. LV) Vix negari a quoquam poterit/ (wir wenigstens leugnen dieses) ^flcclesia- zusarum quam scripsit comicus fabulam contra ipsius philo- sophi doctrinam disciplinamque fuisse compositam.' Wir glaubeu; dass Hr. R. bei der Fortsetzung seiner Commentatio^ wo er iiber Inhalt und Bedeutung der Ekklesiazusen nahere Aufschltisse geben muss; durch eine sorgfaltige Betrachtung dieser Frage auf ein anderes Resultat hinauskommen wird. Einstweilen wollen wir daher mit unserm Einspruche warten. Nachdem Hr. R. die Urtheile aller Zeiten uber den Aristophanes aufgezahlt hat^ wendet er sich zu einer Unter- suchung Uber dessen Leben und Gharakter. Dieser Unter- suchung aber geht eine andere vorlaufige iiber die QuelleU; woraus wir Nachrichten iiber Aristophanes schopfen konnen, voran (p. XCI— CIII). Diese Quellen sind ein pioc *ApiCTo- (pdvouc von einem anonymen Verfasser, eine andere Biogra- phie von Thomas Magister, Suidas, femer einige Noten der Scholiasten. Von der ersten Quelle wird sehr grdndlich be- wieseU; dass ihr Urheber meistens aus den eignen Aeusse- rungen des Aristophanes bald richtig und bald unrichtig seine Erzahlung geschopft habe. Dann gibt es noch ein Schriftchen eines unbekannten Verfassers, welches theils No- tizen iiber die Lebensumstande des Aristophanes und anderer Komiker, theils fiber die Komodie im allgemeinen enthalt. Um iiber dessen Autoritat und Quellen zu entscheiden, schickt Hr. R. abermals eine vorlaufige Untersuchung iiber den Kanon der Alexandrinischen Grammatiker voraus, worin viele falsche Vermuthungen und Ansichten von RuhnkeU; der bekanntlich iiber diesen Gegenstand zuerst eine ausfQhrliche Untersu- chung angestellt hat, berichtigt werden (p. CIV CXXII). Das Resultat dieser Untersuchung zeigt, dass der Anonymus in seinem Urtheile iiber die Komiker von den Alexandrini- sehen Grammatikern nicht abhangig gewesen sei (p. CXXII),

DE ARISTOPHANIS VITA. 255

dass er dagegen doch noch aus unverdachtigen Quellen ge-

schopft habe

. . . . Bald darauf folgen noch zwei vorlaufige Untersu- 414 chungen^ die eine Uber die Didaskalien, die andere iiber die uns erhaltenen Scholien des Aristophanes (p. GXXXI bis CLXXXII). Dann erst kommt Hr. R. zur Auseinandersetzung der Lebensumstande des Aristophanes, und zwar so^ dass er ira ersten Abschnitt (Kap. XV) ttber die Eltern des Dich- ters und deren Stand handelt. Mit dem Besultate des zwei- ten Abschnitts^ der sich auf die Lebenszeit des Aristophanes beziebt (Eap. XYI)^ konnen wir nicht ganz iibereinstimmen. Dieses wird aber so (p. CXC) hingestellt: Vixit Aristophanes , ab Olymp. octogesima quarta ad centesimam usque Olym- piadem.' Da Aristophanes zum erstenmal 01. 88, 1 eine Komodie auffiihren liess^ und zwar unter dem Namen eines andern^ weil er wegen seiner Jugend noch nicht hervorzu- treten wagte: so mag das Geburtsjahr; wie Hr. R. dies be- stimmt hat, der Wahrheit sehr nahe kommen^ obgleich auch dieses noch wohl um eine Olympiade zuriickgeschoben werden muss; anders aber mochte es sich mit dem Todesjahre ver- halten. Dieses hat Hr. R. in die hundertste Olympias ver> legt^ weil nach der Angabe des Suidas (s. v. 'Apapoic) der Sohn des Aristophanes, Araros, zuerst in der lOlsten Olymp. ein StUck aufgefiihrt habe. Da wir nun aus andem Quellen wissen, dass Aristophanes seit 01. 97, 4 zwei Komodien durch den Araros hat auffQhren lassen: so schliesst Hr. R., Araros habe sich wahrend der Lebenszeit des Aristophanes mit den vaterlichen Stficken beholfeU; nach dessen Tode aber sei er mit einem eignen hervorgetreten. Diese Combination ware so unwahrscheinlich nicht, wenn sie nur eine bessere Stiitze hatte als diese unbestimmte Angabe des unzuver- lassigen Suidas, und wenn nicht tiberdies noch andere*Um- stande dagegen sprachen. Denn zuerst miisste man anneh- men, Aristophanes habe in zwolf oder wenigsteus acht Jahren nur zwei Komodien verfertigt, ja selbst nicht einmal so viele: denn da unter den beiden genannten Komodien^ Aeolosikon und Kokalos, von der ersten eine zweite Ausgabe existirte, so ist nichts wahrscheinlicher; als dass gerade diese Ueber-

256 RECENSION VON C. P. RANKE

arbeitung eines schon frQher gefertigten StUckes am Lebens- ende des Aristophanes von Araros aufgefuhrt wurde. Also hatte Aristophanes wahrend dieses langen Zeitraums streng genommen nur eine neue Komodie gedichtet. Ein anderes Indicium gegen die Ansicht des Hn. R. finden wir in dieser Stelle des unbenannten Biographen (p. XVII, 29 vor Dind. Acham.): ^v toutiu bk tiu bpd^aTi (im Plutus) cuv^ctt]C€ tiu TiXriGei Tdv ui6v 'ApapoTa xai outuj ^CTriXXaHe Tdv piov TiaTbac KaTaXi7TU)V TpeTc, OiXmTTOv 6|Lia)vu^ov tiu TrdTTTTiu xal NiKOCTpa- Tov xai 'Apap6Ta, b\ ou Kai dbibaSe t6v TTXoOtov. Nach diesem Grammatiker verschied also Aristophanes bald nach Auffflh- rung des Plutus, und dagegen streitet auch nicht die Nach- richt aus einem Argumentum des Plutus: TcXeuTaiav bfe bi- bdSac T^iv KU)^iubiav TauTTiv (den Plutus) ^tti tijj Ibiiu 6v6^aTi Kai t6v ui6v auToO cucTfjcai *Apap6Ta b\ auTfjc (lies b\* auToO) 415 ToTc GeaTaTc pouX6^€Voc Ta uTT^Xoma buo b\ ^Kcivou Ka9fiK€ KuiKaXov Kai AioXociKUJva : denn es wird hier iiicht gesagt, dass Aristophanes bei der Auffahrung der zwei letzten Stlicke noch gelebt habe; er konnte diese als ein ErbstUck seinem Sohne hinterlassen. Die Nachricht des ersten GrammatikerS; dass Aristophanes den Plutus durch den Araros gegeben, und des zweiten, dass er ihn unter seinem eignen Namen gegeben, hat Clinton (Fasti p. 101, vgl. Dindorf Aristoph. Fragm. p. 80) so vermittelt, dass Araros im Plutus den Pro- tagonisten gemacht habe. Wir nehmen demnach das erste Jahr der 98sten Olympias als das Sterbejahr des Aristo- phanes an.

Nun folgt eine lange Untersuchung iiber das Yaterland des Aristophanes (p. CCI— CCLVI); deren Resultat ist, wie zu er- warten, dass Aristophanes ein geborner Athener sei : allein die Frage Ober das Yaterland des Dichters hangt genau zusammen mit einem eignen Yerhaltniss, worin Aristophanes mit dem Dichter und Schauspieler Philonides und mit dem Schauspieler Kallistratus gestanden hat, Den Gang, welchen Hr. R. in' dieser Untersuchung eingeschlagen, ins einzelne zu verfolgen wiirde uns zu weit fQhren. Wir bemerken daher nur so viel, dass Hr. R. alle Momente dieser verwickelten Frage voll- standiger zusammengefasst und sorgfaltiger erwogen hat als

DE ARISTOPHANIS VITA. 257

alle diejenigen, welche frdher (Sdvern, Dindorf, Hermann) oder gleichzeitig mit ihm (Hanow, Ritter) denselben Gegenstand besprochen haben. AUein auch so mochten sich gegen das von Hn. R. dargelegte Resultat noch mancherlei Bedenken erheben lassen^ besonders gegen diejenige Methode des Hn. R.y wonach er einige Nachrichten der Scholiasten und Gram- matiker glaubt, andere dagegen verwirft, wo die Griinde fur das eine oder das andere nicht immer liberzeugen. Nach Hn. R. ist das erste Sttick des Aristophanes unter dem Namen des Philonides gegeben worden, und dies ist ohne Zweifel wahr. Das zweite und dritte Stiick, die Babylonier und die Achamer, soU Eallistratus unter seinem Namen aufgeftlhrt haben. AUes, was der Dichter der Achamer von sich selbst sagt, und was man bisher auf den Aristophanes bezog, das soll von Eallistratus verstanden werden. Das scheint uns nun freilich eine sehr gewagte Behauptung. Der Schau- spieler Eallistratus wird auf einmal der erste Eomiker Athens, nach welchem selbst der Perserkonig sich erkundigt. EaIU- stratus ist auch so gefallig, den gefahrlichen Process, welchen Eleon wegen der Babylonier gegen deren Verfasser erhob, auf sich zu nehmen. Mit einer bestimmten Evidenz wird uber diesen Gegenstand wohl nie entschieden werden, vorzUglich aus zwei GrQnden: erstens, weil man nicht wissen kann, inwiefem die von Aristophanes edirten Stiicke (und die besitzen wir) von den aufgefiihrten verschieden gewesen sind; zweitens, weil die Nachrichten der Scholiasten zu schwankend sind und meistens auf blossen Yermuthungen beruhen. So sehr wir die GrUndlichkeit des Hn. R. bei dieser Untersuchung anzuerkennen wissen, so sehr mtissen wir es tadeln, dass er in deren Bereich so viel Heterogenes gezogen hat. Gleich beim Anfange derselben werden so viele Zuriistungen gemacht, dass man kaum sieht, wo er hinaus will. Jede der Nebenuntersuchungen wird wieder durch einen allgemeinen ganz gewohnlichen Gedanken ein- geleitet, wodurch dann die ganze Methode unertraglich lang- weilig wird. Am meisten haben wir uns gewundert Uber die Episode p. CCX— CCXIV, worin der Demagog Peisan- dros zum Eomiker gestempelt wird. Unnfltz finden wir den

FB. RITSCHELn OPySCYLA Y. 17

258 RECENSION VON C. F. RANKE

Beweis, der nach dieser Untersuchung folgt (p. CCLVII CCLX), Aristophanes namlich sei kein SchUler des Sophisten Prodikus gewesen. Die Yeranlassung dazu gab Riickert, der neueste Herausgeber des Platonischen Gastmahls. Dieser hatte Uber die Rede des Platonischen Aristophanes die nich- tige Yermuthung aufgestellt, es werde dadurch die Methode des Prodikus dargestellt und persiflirt: allein damit wollte doch wohl Rdckert selbst nicht behaupteU; Aristophanes sei ein Schiiler des Prodikus gewesen, so dass Hr. R. hier nicht 416 allein gegen eine nichtige Yermuthung, sondem auch gegen einen Schatten streitet. Nachstdem wird liber die Anzahl und die Namen der Aristophanischen Stiicke ausfiihrlich und mit erwiinschter Bestimmtheit gehandelt (p. CCLXIX CCCXIY). Hr. R. zahlt einstweilen alle Stlicke auf, welche unter dem Namen des Aristophanes angefQhrt werden; ob mit Reeht oder nicht, wird er spater zeigen. So findet er eine Anzahl von 54 Stficken, eine Zahl, welche auch die meisten Grammatiker angeben. Dindorfs Untersuchungen in den Fragmenten des Aristophanes werden hier yielfach berichtigt. Durch eine sehr feine Combination hat Hr. R. ermittelt, dass die alten Grammatiker die Eomodien des Aristophanes nach dem Alphabet geordnet haben. Daraus wird nun zum ersten Male klar, warum das ffipac die neunte und die ""OpviOec die fiinfunddreissigste Eomodie genannt wird; denn nach einer alphabetischen Ordnung nehmen diese Stficke wirklich jene Stellen ein. Yon nun an folgt eine Aus- einandersetzung liber die einzelnen Aristophanischen Stdcke, sowohl liber die erhaltenen als verlorenen, nach einer chro- nologischen Ordnung, soweit diese moglich ist. In dem bisher edirten ersten Theile dieser Commentatio wird (iber f&nf Stiicke, wovon zwei verloren und drei erhalten sind, gehan- delt, iiber die AaixaXfic, BaPuXiuvioi, 'Axapvftc, *lTnrfic, Ne- q>Aai. Wir wollen diese Untersuchungen einzeln betrachten.

1. AairaXfic p. CCCXYm— CCCXXIX. Seidler, Savem und W. Dindorf hatten vor Hn. R. schon manches fiber diese erste Eomodie des Aristophanes ausgemittelt, so dass man jetzt Uber die Haupttendenz derselben nicht mehr zwei-

DE ARISTOPHANIS VITA. 259

feln kann. Hr. R. hat die Forschungen seiner Vorganger benutzt; und besonders durch Anwendung einer bisher unbe- kaunten Stelle des Suidas bereichert, obgleich es seine Ab- sicht nicht sein kann^ alle Fragmente genau zu erlautem. Dieses hat gethan Fritzsche, dessen ^commentatio de Ari- stophanis Daetalensibus', zwar spater (1831) erschienen, aber ungefahr gleichzeitig mit . dem Werke des Hn. R. geschrie- ben ist. Dadurch kann^ was der letztere gesagt, bisweilen erweitert oder erganzt werdeu. So ist z. B. von Hn. R. die Yermuthung aufgestellt^ dass dieses StUck an den Lenaen (01. 88, 1) aufgefiihrt sei; aber der Beweis daftir ist nichtig. Fritzsche hat eben dasselbe besser zu bewahren gewusst p. 9. So viel uns auch Uber den Inhalt dieser Eomodie bekannt isl, so wenig wissen wir von der Anlage derselben, besonders von dem Yerhaltnisse des Chors zu den handehiden Personen. Hr. R. spricht sehr unbestimmt dariiber. Er glaubt unter anderm, man habe eine Eomodie in der Eomodie geseheU; und diese Yermuthung stiitzt er auf eine sehr unzuverlassige Stelle des Etymol. M. s. v. bpajLia. Auf keinen Fall kann man die Darstellung, wie Hr. R. sie sich deukt (p. GGCXXI), nach der Einrichtung des griechischen Theaters wahrschein-

lich finden .

. . . . Geht es wohl an, dass dieselben Personen erst auf der Btihne als Schauspieler und dann in der Orchestra als Ghorpersonen oder Tanzer erscheinen? Denn aus den Schmausenden bestand der Ghor, welcher versammelt war im Tempel des Herakles. Diesen muss also die Orchestra dargestellt haben. Freilich wird der Ghor an den Yorfallen auf der Scene Theil genommen haben^ und darauf mag die Stelle des Suidas unter d. W. AairaXcTc sich beziehen. Hera- kles selbsty so meint Hr. R.^ war bei dem Schmause in seinem Tempel gegenwartig, und daftlr wird der 60ste Yers aus den Wespen

OU0' 'HpaKXflc Td beiTTVov dHaTrariliiLievoc

aDgefiihrt; allein daraus lasst sich eher das Gegentheil be- weisen. Auch wird aus einem Fragment bei Suidas (22 Dind.)

rdv '€p€X0^a jlioi xal rdv Aly^a xdXei

17»

260 EECENSION VON C. F. BANKE

etwas zu rasch geschlossen, dass diese beiden Herren auf der Buhne wirklich erschienen seien. Nicht alles, was gerufen wird, pflegt auch zu kommen. Ueber die Entwickelung und den Ausgang des Dramas hat Hr. K nichts gesagt. Sehr ge- fallig scheint uns die Yermuthung von FritzschC; dass mit einer Anklage des ausschweifenden Jiinglings und mit einer Yerdammung desselben, als eines untergeschobenen Sohnes, das Stftck beschlossen sei.

417 2. BapuXuivioi p. CCCXXIX - CCCXLIV. Auch ttber die Babylonier hat Fritzsche gleichzeitig (1830) mit Hn. Ranke eine ausftthrliche Monographie geschrieben. Beide stimmen darin ttberein^ dass Eukrates^ der Demagog, eine Hauptrolle darin gespielt habe; beide haben vermuthet^ dass der Process, welcher in einigen Fragmenten des Stttckes er- wahnt wird, gegen diesen Taugenichts gerichtet gewesen und zu seinem Verderben ausgefallen sei, eine Vermuthung, die wirklich sehr gefallig ist und mit allem, was uns von den Babyloniern erhalten ist oder ttber sie ausgesagt wird, sehr gut zusammenstimmt. In Beziehung auf den Chor weichen die beiden genannten Gelehrten von einander ab. Fritzsche hat sich p. 17 mit gewohnter Heffcigkeit und Leidenschaft- lichkeit gegen Dindorfs Annahme, der Chor habe aus den Babyloniem oder gebrandmarkten Sklaven bestanden, erklart, aber doch weiter nichts als eine unbestimmte Declamation beigebracht. Hr. R. ist mit Recht, wie es uns scheint, der Vermuthung von W. Dindorf gefolgt:

Ganz recht! In

der Orchestra stellten sich diese Barbaren in Reihen, in denen der Chor seine Tanzbewegungen ausftthrte. Darauf bezieht Hr. R. mit Recht auch ein anderes Fragment (47 Dind.):

^'lcTacG* i(pelf]C n&wec im TpeTc dcTTibac.

Auf der Scene, worauf die Griechen immer nur wenige uiTOKpiTai zu sehen gewohnt waren, hatte man mit diesen Reihen von Sklaven nichts anfangen konnen. Ueber den

418 Antheil, welchen diese gebraudmarkten Sklaven an der Hand- lung genommen hatten, ist von Hn. R. nichts entschieden. Sehr wahrscheinlich ist die Vermuthung von Fritzsche^ dass

DE ABISTOPHANIS VITA. 261

die hartbedrUckten Bundesgenossen in dieser Gestalt aufge- fiihrt wurden. Da die Sklayen^ welche auftraten, in der Mtihle dienten, und da Eukrates, eine Hauptfigur dieses StUckes, Miihlen besass^ so yermuthen wir^ dass die Yon den Dema- gogen schwer bedrdckten Bundesgenossen als die Mtiller- knechte dieses Eukrates dargestellt wurden. Durch die Ver- dammung des Eukrates, womit das StUck wahrscheinlich en- digtC; wurde dann auch wohl das Schicksal dieser armen Menschen gelindert.

Eine andere Yermuthung iLber den Inhalt der Babylo- nier, welche frtiher schon Sdvem (Uber die Vogel des Ari- stoph. p. 29) aufgestellt und die Fritzsche (a. a. 0. p. 49) etwas derb abgewiesen hat, ist von Hn. R. angenommen.

Suvem hatte die Stelle des Etym. M. p. 311, 1,

wo dieser Vers (dvrjp tic fmiv ^criv dTKivou^evoc) angefiihrt wird, nicht verstanden und daher in jenem dvi^p * den Gorgias vermuthet. Vgl. Dindorf a. a. 0. p. 60. Den Aristophanischen Vers hat Fritzsche so einfach und genQgend erklart, dass man darin wobl kfinftig nicht mehr den Gorgias suchen wird. Allein Hr. R. hat dies selbst wohl gefiihlt, glaubt aber durch andere Spuren die Vermuthung von Stivera besser

zu bewahren Dieser Beweis, den wir nicht

anerkennen, besteht in Folgendem. Ein Jahr nach AuffQh- rung der Babylonier sagt Aristophanes mit einem Rflckblick auf dieselben in den Acharaem V. 633 642:

<t>aciv b' eivai ttoXXujv dTaGuJV aTrioc u^Tv 6 110111x1^0 Traucac ujLiac JeviKoTci X^yoic |Lif| Xiav dHaiTaTacGai ktX. Nun aber kam (so argumentirt Hr. R.) im Anfange des- 419 jenigen Jahres^ worin die Babylonier aufgefQhrt wurden, Gor- gias als Gesandter nach Athen, um fQr seine Vaterstadt Leontini die Hiilfe der Athener zu gewinnen. Von ihm be- richtet uns Diodorus XH, 53 also: ouxoc oOv KatavTricac elc rdc 'AGrivac Kai TapaxOeic €ic Tdv bfi^ov bieX^xGl toTc *AGri- vaioic TT€p\ Tdc cumiiaxiac Kai tij!i levilovTx Tf^c X^Eeujc iHixXviJEe touc 'AGrivaiouc, dvTac euqpucTc Ka\ (piXoX6TOuc. Dio- dorus (so sagt Hr. B.) stimmt sogar in einzelnen AusdrQcken mit Aristophanes fiberein, und daher sind unter jenen Ge- sandten^ von denen Aristophanes in den Achamem spricht.

262 RECEN8I0N VON C. P. RANKE

Gorgias und seine Genossen zu yerstehen. Allein die ganze Aehnlichkeit besteht darin; dass Aristophanes von SeviKOi X6toi und Diodorus von einem EeviJov Tfjc Xllewc redet. Die ganze Combination^ die auf dieser schwachen StUtze ruht; ist offenbar verfehlt: denn wie konnte Aristophanes die Ge- sandtschaft von Leontini durch dird rdiv Tr6X€UJV ol irp^cpeic bezeichnen? Das sind die GesandteU; welche von den tribut- pflichtigen Stadten der Athener ankamen, und durch ihre Beden diese giinstig *f{ir ihre Biirger zu stimmen suchten. Dass dergleichen Stadte gemeint sind^ zeigt am klarsten der letzte Yers jener Aristophanischen Stelle:

Kttl Touc brjiLiouc ^v raic tt6X€Civ bciHac djc binLiOKpaToOvrai.

Wir wundem uns daher, wie ein so besonnener historischer Forscher wie Hr. R., auf solche nichtige Indicien bauend,

diesen Ausspruch wagt: ^Aristophanes in Baby-

loniis propterea reprehenderat Athenienses, quod Gorgiae oratione decepti naves in Siciliam miserant et bellum cum Peloponnesiis gerendum ita amplificaverant.'

3. 'Axapvfic p. CCCXLV-CCCLXXII. Hier kann die historische Forschung schon einen festern und sicherern Schritt gehen, da das Stiick, dessen Bedeutung und Zusam- menhang mit der Geschichte des athenischen Yolkes er- klart werden soll, selbst erhalten ist. Was Hr. R. dartiber gesagt hat, wie auch Uber die nachstfolgende Komodie, die ^liTirfic, das konnen wir als eine vortrefifliche Einleitung zur Lecttire dieser beiden Stdcke empfehlen. Nur diejenige Miihe scheint uns vergeblich^ welche Hr. R. sich gegeben hat, um ausfindig zu machen^ wen wohl Aristophanes in den Rittern unter dem Namen des Agorakritus angedeutet habe. Er ver- muthet unter diesem Namen einen Schiiler des Phidias^ den Agorakritus aus Paros^ der aus einer Aphrodite eine Nemesis gemacht und diese in Rhamnus aufgestellt hatte. Darauf soll die Umkochung; welche der Aristophanische Agorakritus mit dem Demos vornimmt, sich beziehen. Diese Aehnlich- keit liegt so fem, dass von den athenischen Zuschauern 420 wohl nicht leicht jemand dieselbe herausfinden konnte^ f&r

DE ARISTOPHANIS VITA. 263

diese aber dichtete doch Aristophanes. Dami sieht man auch nicht ein, warum der Dichter diesen Mann zuerst unter dem Bilde eines infamen Wursthandlers aufgeftihrt habe. Wir halten diesen Agorakritus ftir eine allgemeine Person und daher seinen Namen fUr erdichtet. Auch konnte Aristo- phanes keinen wirklichen Menschen fiir seine Bolle wahlen, weil er ihm eben zwei sehr entgegengesetzte Rollen auftragen woUte. Zuerst muss dieser Mann durch Schlechtigkeit und Unverschamtheit den Eleon besiegen^ diese RoUe hatte der Dichter freilich irgend einem andem berdchtigten Demagogen der damaligen Zeit zutheilen k5nnen; derselbe Mann aber zeigt sich durch die Umkochung des Demos als den gr5ssten Wohlthater des Staats, und diese Ehre w*are doch fQr jeden Demagogen zu bedeutend gewesen. Endlich sagt uns ein wichtiger Zeuge^ dass Agorakritus eine ailgemeine Person seiy ein Zeuge, auf den Hr. R. sonst mit vollem Recht viel zu halten pflegt, namlich Aristophanes selbst, Y. 1257. 58:

AHM. d|Liol W t' S Ti coi ToOvo|Li' etTr*. AAA. ^ATOpdKpiToc* dv T^Top^ TCtp Kpiv6^€V0c ^Pock6^t]V.

Agorakritus ist eine ahnliche Figur wie die Praxagora der EkklesiazuseU; die ihre Weisheit ebenfalls auf der Agora erlemt hat.

Am Schluss dieses ersten Theiles der Gommentatio folgt eine Exposition liber die Wolken, p. CDXX CDLIL Die neue Ausgabe derselben von Hermami; welche gleichzeitig mit der Commen^tio erschienen ist^ konnte Hr. R. noch nicht benutzen; sonst wtirde er Uber Einiges, wie wir glauben, anders geschrieben haben^ besonders tiber die Frage, welche die erste und zweite Ausgabe dieses Stdckes betrifft.

Was den Inhalt der Wolken betri£Pt; so hat Hr. R. zu 4n zeigen gesucht, dass der Dichter vorzfiglich die Laster der

Jugend habe ztichtigen woUen (p. CDXXVIII)

Diese Ansicht sucht Hr. R. demnachst durch eine Betrach- tung des Inhalts der Wolken zu bewahren; allein er f&hrt daf(ir mehr einzelne Stellen an als die Anlage des ganzen Stiickes. Uns erscheint nach einer solchen Ansicht sowohl

264 BECENSION VON C. F. RANKE

die Person des Strepsiades als des Chores sehr rathselhaft und unerklarbar. Nicht weil Strepsiades einen verschwen- derischen Sohn hat^ sondem weil es in seinem eignen Herzen schwarz aussieht^ entschliesst er sich ein Schurke und Be- trdger zu werden. Auf sein Haupt fallt also auch vorzQg- lich das Unheil dieses Beginnens zuriick. Der yerschwen- derische Sohn gibt ihm nur die Yeranlassung; sich in seinem wahren Lichte zu zeigen; Sokrates und seine Gottinnen geben die Gelegenheit und Mittel zu der schlechten That; wozu Strepsiades nur gar zu geneigt war^ er^ der yon sich sagt (V. 483):

X^yeiv jLi^v ouK fv€CT*, dTrocTepeiv b' fvi.

Strepsiades und Sokrates sind auch die Hauptpersonen des Stiickes, Pheidippides spielt im ganzen eine untergeordnete Rolle. Die Rede des Xdyoc biKaioc, worin freilich von den Yorzugen der alten Erziehung gesprochen wird^ kann auch nicht alles beweisen; dass die beiden Reden vorzuglich yon der Erziehung sprechen, ist ganz natUrlich: denn sie haben einen jungen Mann zu liberreden^ der nach der einen oder nach der andem Art gebildet werden soU. Wir erklaren uns ganz entschieden fiir die Ansicht^ dass Aristophanes die- jenige Richtung der neuem Zeit, worin alle wahrhaft ethi- schen Grundlagen umgestossen wurden^ im Gegensatze gegen die frtihere, worin hohe Sittlichkeit bliihte, zeichnen wolle. Strepsiades selbst gehort dieser neuem schlechten Richtung an: ein Product derselben ist die bodenlose Sophistik; die mit trUgerischer Rhetorik alles Heilige und Wahre umstosst: als den Gipfel dieser Sophistik dachte sich Aristophanes (aus Irrthum) den Sokrates. Er und die iibrigen Sophisten miissen also in ihrem Leben und Wirken dargestellt werden. Sie 483 sind es Ubrigens nicht, welche die neue sittenlose Zeit allein geschaffenhaben: denn Strepsiades und Pheidippides sindauch ohne sophistischen Unterricht schon boshaftschlecht genug: die Sophisten als die argste Ausgeburt der neuen Zeit sind nur diejenigen, welche diese schlechte Richtung auf alle Weise f5rdem, besonders dadurch, dass sie sich der Jugend be- meistem und dieser zu allem Schlechten Anleitung geben.

DE ABISTOPHANIS VITA. 265

Sehr gem stimmen wir mit Hn. R. darin Uberein^ dass der Spott des Aristophanes in voUem Masse den wirklichen Sokrates treffe^ nicht eine allgemeine Person; welche diesen Namen fiihrt. Aber eine Inconsequenz glauben wir darin zu sehen, wenn Hr. R. p. CDXLsq. sagt: ^id unum iterum iterumque inculcandum esse credo; Socratem quia Atheniensis est eiusque figura comoediae aptissima, non quia summus et princeps fuerit sophistarum, reliquis sophistis missis^ ab Aristophane esse irrisum.' Man sieht leicht^ worin eine solche Annahme ihren Grund hat: Hr. R. will dadurch die Unge- rechtigkeit des Aristophanes gegen den Sokrates lindern. Allein das gelingt auf diese Weise am allerwenigsten. Denn wenn selbst Aristophanes den Sokrates nicht fiir den argsten Sophisten ansah; warum stellt er ihn dann als solchen dar? Warum zeigt er uns den Sokrates als denjenigen, gegen welchen die ubrigen Sophisten beinahe verschwinden, und mit welchem etwa nur Prodikus verglichen werden konne? Was konnte Sokrates dafiir; dass er ein eingeborener Athener war, oder dass seine aussere Figur in einer Komodie Effect machen musste? Aristophanes ware der unbilligste und ungerechteste Mensch geweseu; wenn er von solchen Zufalligkeiten aus- gehend uns den Sokrates als das Haupt der Sophisten dar- gestellt hatte. Wie wir diese Frage, warum Aristophanes den Sokrates so arg durchgezogen habe, anseheu; so konnen mit Gonsequenz wohl ilberhaupt nur drei Ansichten darUber aufgestellt werden: 1) Aristophanes verfolgt den Sokrates aus Pfivathass; 2) Sokrates verdient die Ziichtigung des Eo- mikers; 3) Aristophanes hat sich geirrt. Gegen die erste dieser Ansichten streitet der uns sonst als redlich bekannte Charakter des Aristophanes; gegen die zweite streitet die Geschichte der Philosophie und das ganze Leben des Sokrates: die dritte Annahme dagegen kann durch viele historische Indicien bewahrt werden; sie vnrd uns also auch allein iibrig bleiben. Und warum soUte Aristophanes nicht auch einmal haben irren konnen? Und so halten wir es auch fiir eine un- nUtze Miihe; wenn man den Euripides mit Haaren in die Wol- ken hereinziehen und ihn mehr als einmal darin gezUchtigt erk<ennen will, wie Reisig und ihm folgend auch Hr, R. ver-

266 RECENSION VON C. F. RANKE DE ARISTOPHANIS VITA.

sucht haben (p. CDXLVIII)

424 Aristophanes hielt den Sokrates fiir noch arger als den Euri- pides; denn dieser hatte ja nach Aristophanischer Vorstel- lung sein eitles Geschwatz vom Sokrates erlernt. Vgl. Ran/ 1482 1499. Dagegen, dass Euripides wirklich in den Wol- ken aufgetreten sei^ wie Reisig glaubte^ hat sich Hr. R. mit Recht erklart. Die Stelle des Pollux X 156 iT^Teupov W, oii xac ^voiKibiac Spvieac ^TKaGeubeiv cu^P^Pt]K€V, 'ApiCToqpdvric \iye\, uJCTTcp Kai Kpe^depav, ^v Taic NecpAaic, hat indessen Hr. R. wohl unrichtig auf V. 227

fTTCiT* dird TappoO touc Gcouc uTTcpcppovcTc

bezogen, indem er TTCTCupou statt TappoO zu lesen vorschlagt; a]lein TT^TCupov ist eine Latte oder Stange, wofiir Strepsiades den Hangekorb des Sokrates nicht ansehen konnte. Gewiss hatte PoUux die Stelle V. 1434. 1435

Ti bfjTV^Trcibfi Touc dX€KTpu6vac aiTavTa |Lii|LieT, ouK kOieic Kai Tfiv K^TTpov Kdrri EuXou KaOeubeic;

im Sinne, als er jenes schrieb, las aber in seinem Exemplare entweder TrcTeupou oder hatte, wie Hermann vermuthet, die erste Recension der Wolken vor sich. Auch darin werden Hn. R. (p. CDLI) wohl wenige beistimmen, dass durch den gerechten und ungerechten Xotoc bekannte athenische Per-

sonen reprasentirt wlirden

Die Natur der beiden X6tuj ist so allgemein, dass ihnen keine individuelle Person aus der attischen Geschichte ent- spricht; vergebens wird man also nach einem lebendigen Manne umhertappen; denn hier kann man immer nur einen Schatten fassen. VoUends der biKaioc X6toc kann durch nie- mand reprasentirt werden, weil er plotzlich zur Gegenpartei tibergeht. Will man unter ihm einen bestimmten braven und gerechten Mann sich denken, so muss man diesen auch gleich wieder als einen Ueberlaufer sich vorstellen. Aber warum werden diese Reden noch immer mit den unpassenden Namen biKaioc und fibiKoc aufgeftlhrt? Fttr den ersten lasst sich kein Grund angeben; der andere liesse sich etwa aus

BECENSION VON B. THIERSCtf S AUS6ABE DER FROSCHE. 267

dem Sttlcke selbst rechtfertigen. Allein auch nur der unbe- holfene Strepsiades, der sich in die Eunstsprache nicht zu finden weiss^ bezeichnet den X6toc ^ttujv durch SbiKOC \6joc (V. 117. 884): sie selbst nennen sich f^TTUJv und Kpelrrwv.

Nr. 2. Nachdem wir bei diesem ersten Bande uns schon 425 so lange aufgehalten habeu; so woUen wir die darin ent- haltene Recension des Plutus von Hn. Thiersch nicht weiter berflckisichtigen; sondem seine Ejritik und Exegese des Aristo- phanes an der Ausgabe der Frosche pr^en und beurtheileiL

Dem Texte der Frosche geht vorauf eine ^quaestio de Ranarum fabulae nomine^ aetate et occasione' (p. VII XIII), auf die wir unsere Aufmerksamkeit zuerst richten wollen Bekanntlich ist diese Eomodie nach den Froschen, welche wahrend der Ueberfahrt Uber den unterirdischen See ihre Gesange anstimmen, benannt. Gewiss hatte Aristophanes bei der Abfassung dieser Scene keinen andern Zweck, als jene Ueberfahrt durch diese sonderbaren Gesange interessanter zu machen: den Namen f[ir das Stiick entlehnte der Dichter von dieser Stelle deswegen, weil sowohl er als die griechi- schen Eomiker (iberhaupt durch ungewohnliche und phan- tastische Namen die Neugierde ihres Publicums zu spannen suchten. So nahe alles dieses liegt, so kann doch Hr. Th. diese unbedeutende Partie nicht, ohne eine sehr luftige Yer- muthung darauf zu bauen, fahren lassen: ^Quare (p. VIII) non absonum fuisset (erat), si Euripidis argutias verbosas et alienas cum diverbiis tum choris insertas, quae saepius in hac fabula castigantur, etiam sub Ranarum canticis casti- gatas statuissent.' Der arme Euripides! Aristophanes hat denselben ohnehin schon oft genug zur Zielscheibe seines Spottes erkoren; aber damit konnen sich mehrere neuere Eritiker noch nicht begnfigen; sondem wollen ihn auch an vielen Stellen finden^ wo Aristophanes nicht an ihn ge- dacht hat. /

Ueber die Zeit der Auffuhrung (01. 93, 3) waltet kein Zweifel ob, weil eine uns erhaltene didaskalische Notiz die- selbe genau angibt, und dann aus dem StUcke selbst die

268 EECENSION VON B. THlEBSCtfS

Wahrheit dieser Angabe eatschieden bestatigt wird. Hr. Th. konnte also hier nur Bekanntes wiederholen und die schon 426 von andern entdeckten Indicien fQr die Zeit der Auffiihrung zusammenstellen. Schwieriger ist schon die Frage tiber die zweite Auffiihrung. DarUber meldet nach einer bedeutenden Auctoritat der Verfasser des prosaischen Arguments: outuj bk dGau^dcGn rd bpajLia bid TfjV ^v auTiD Trapdpaciv, ujctc koi dvebibdxOri, ujc cprici AiKaiapxoc. Diese wiederholte Auf- fuhrung setzt Hr. Th. zwei Jahre 8p*ater in 01. 94, 1 gleich nach Yertreibung der Dreissigmanner. Allein dann inQsste man nothwendig annehmen, die ' zweite Recension sei an yielen Stellen umgearbeitet, und bei dieser Annahme ist es sehr auffallend, dass von der Umarbeitung dieses hochbe- riihmten Stiickes auch keine Spur mehr auf uns gekommen ist. Die vielen Erwahnungen von der gewonnenen Seeschlacht bei den Arginusen konnten bei einer Auffiihrung um 01. 94, 1 immoglich stehen bleiben; ebenso wenig die Berathungen liber Alcibiades: denn damals sehnte sich niemand nach demsel- ben, wenn auch die Nachricht von seinem Tode noch nicht in Athen bekannt geworden war. Viele Stellen der Para- basis konnten nur unmittelbar nach jener Schlacht einen passenden Sinn haben. Will man demnach nicht annehmen, dass die zweite Becension vielfach iiberarbeitet und schnell wieder untergegangen sei: so wird man kaum etwas anderes wahrscheinlich finden, als dass die Frosche an demselben Peste oder etwa zwei Monate spater an den grossen Diony- sien zum zweiten Male aufgefiihrt worden seien. Fiir diese Vermuthung spricht besonders die Angabe des Dicaarchus, dieses Stiick habe wegen seiner Parabase so sehr gefallen, d. h. wegen desjenigen Theils der Parabase, worin der Chor die Aussohnung mit manchen wahrend der Herrschaft der Vierhundert compromittirten BQrgem anempfiehlt, und dem Schenken des BQrgerrechts an jene Sklaven, die bei den Ar- ginusen gefochten, seinen Beifall zollt. Vgl. V. 697 (685) 745 (737). Allein diese Stelle konnte nur kurz nach jener Seeschlacht so gut gefallen. Bei einer solchen Annahme ist es nun leicht erklarlich, warum sich von der zweiten Bear- beitung gar keine Spur erhalten hat. Denn die Indicien,

AUSGABE DEB FBOSCHE. 269

welche Wilhelm Dindorf von einer zweiten Bearbeitung in unserm Stflcke zu finden glaubte^ sind mit Erfolg als nichtig gezeigt worden.

In dem Abschuitte liber die ^occasio fabulae* (p. XI XIII) beschaftigt sich Hr. Th. mit Wegraumung von zwei unhaltbaren AnsichteU; welche Frischlin und Ranke darUber aufgestellt haben: dann folgt gleich eine andere ^quaestio de Ranarum fabulae consilio' (p. XIV— XXIX). Ueber diesen Punkt lasst die Elarheit und Eindringlichkeit der poetischen 427 Darstellung, die wir in den Froschen vor allem bewundem^ kaum einen Zweifel zu, und wenige Stacke sind gegen eine verkehrte Auffassung durch Inhalt und Anlage so gesichert als die Frosche, obgleich auch hier einige Sonderlinge den Wald vor den Baumen nicht sehen konnten. Die richtige Ansicht iiber Inhalt und Zweck der Frosche hat Hr. Bohtz in einer eignen Abhandlung ausfQhrlich dargelegt. Mit ihm und andern stimmt Hr. Th. im ganzen tiberein, allein ausser dem Hauptzweck will er noch ein ^consilium peculiarius (se- cundarium)' in dieser Eomodie gefunden haben. Dieses wird uns schon p. XY als eine treffliche Neuigkeit angepriesen: •• ••••••.•.•••..••.

Jetzt folgt eine Auseinandersetzung {iber die fiinf dramati- schen Richter^ worin er eine falsche Ansicht von Lessing widerlegt und die Stellen des Aristophanes flber diese Richter zusammengestellt werden. Nachdem dadurch die FUnfzahl derselben gen(igend bewiesen ist; so spricht Hr^ Th. seine

Ansicht (p. XX VIII) also aus:

Auf eine lustige Weise werden hier Examinanden und Exa- minatoren zusammengeworfen ^ um ja nur die Zahl fUnf herauszubringen; aber auch so will es damit noch nicht recht angehen. Denn der Examinanden sind nur zwei^ Aeschy- lus und Euripides, Examinator ist nur einer^ Dionysus. Allein das stort nicht weiter: denn da kommt noch hinzu Sopho- kles als parteiloser Zuschauer^ und Pluto als Yorsitzer des Gerichtes: nun machen aber zwei und drei doch fUnf, und da haben wir die fiinf dramatischen Richter. Diese werden verspottet in ihrem dummen Treiben, wie sie die yorzUglich- keit der Tragiker aufzufinden suchen. Dass ausser einer ganz

270 RECENSION VON B. THIERSCHJs

handgreiflichen Unahnlichkeit der fftnf genannten Personen aus den Froschen und der ftinf athenischen Richter die letzteren kein Examen anstellen; sondern nur nach dem Ein- druck, den die verschiedenen StiLcke auf sie und die Zuschauer 428 gemacht haben^ iiber deren Vorzliglichkeit entscheiden; da- durch hat sich Hr. Th. nicht irre machen lassen. Wer von dieser durch Hii. Th. beigebrachten Combination noch nicht ganz iiberzeugt ist, der wird endlich mit der naiven Erkla- rung getrostet^ dass sich noch mehr Beweise dafiir anfiih-

ren liessen^ aber die Sache sei ohnehin klar

Wenn man diese Tendenz in den Froschen nicht erkennt, so mussen nach der Behauptung des Hn. Th. manche Par- tien derselben unversfandlich oder albem erscheinen; allein diese Pai*tien sind insgesammt von der Art, dass sie nur demjenigen Schwierigkeiten machen, welcher aus den komi- schen und oft phantastischen Darstellungen Ernst und Wahr- heit nicht herausfinden kann. So viel liber die Prolegomena.

Was die Bearbeitung des Textes betriflPt, so finden wir unter demselben einen besondem Rand f&r kritische und einen fQr exegetische Noten. An der ersten Stelle werden die Varianr ten der bisher bekannt gewordenen Handschriften und der vor- zUglichsten alteren und einiger neuem Ausgaben erwahnt. Die durchgehende Beriicksichtigung der Varianten aus den alten Ausgaben muss bei einem Schriftsteller wie Aristo- phanes ziemlich iiberfliissig erscheinen. Denn das kritische Material ist durch die Bemiihungen ausgezeichneter Manner bisher zu einem solchen Beichthum herangewachsen, dass man die alten Ausgaben entbehren und iiberspringen kaniL Alte Ausgaben haben nur dann einen Werth, wenn sie aus alteren und reineren Handschriften, als uns noch zu Gebote stehen, abgeleitet sind. Beides ist bei den alten Ausgaben des Aristophanes nicht der Fall. Hr. Th. wiirde also zweck- massiger nur Varianten aus Handschriften; wie Im. Bekker, erwahnt haben. Den Angaben von Im. Bekker hat Hr. Th. iiberall unbedingten Glauben beigemessen: den verdienen die- selben aber nicht wegen der Nachlassigkeit der englischen Correctoren. Vgl. Hermaun in der Praef. zu Aristoph. Nub.

AUSGABE DER FROSCHE. 271

1830 [p. X]. Demnach kann man auch auf die abgeleiteten Angaben des Hn. Th. uber den RayennaS; Venetus und die « drei Mutinenses nicht tiberall mit Sicherheit bauen. Ueber die Art und Weise, wie der Text in dieser Ausgabe con- struirt werden soU; sind keine allgemeinen Grundsatze an- gegeben; auch mochten sich dergleichen aus dem Verfahren des Herausgebers nicht leicht auffinden lassen. Der rich- tigste und einfachste Grundsatz in der Eritik des Aristo- phanes besteht wohl darin^ dass man sich immer den besten und altesten Handschriffcen; besonders dem Ravennas und VenetuS; anschliessC; soweit andere Riicksichten; wie der 429 SprachC; des Metrums und dgl.^ dies gestatten. Allein diesem Grundsatze ist Hr. Th. haufig untreu geworden^ offc aus blosser Sucht etwas eigenes oder neues zu geben. Dieses Urtheil konnen wir nur durch einzelne Proben bestatigen.

WoIIten wir auf diese Weise das ganze Stiick nach der 430 neuen Recension durchgehen, so wilrden wir finden, dass Hr. Th. fast immer das Schlechtere dem Besseren, das Unzuver- lassige dem diirch Handschriften wohl Bewahrten yorgezogen hat: am ungliicklichsten ist er, wo er eigne Verbesserungs- yersuche in den Text bringt: da bemerkt man sehr leicht Mangel an Geschmack, Sprachkenntniss und kritischem Takt. Wer wird z. B. in V. 112 das neugebackene auToO, was ganz miLssig steht, dem unanst5ssigen toutouc, was durch Codices so gut bewahrt ist, vorziehen? Allein wir begniigen uns die verungliickten Versuche des Hn. Th. nur in we- nigen Versen aufgezahlt zu haben, und wenden uns zum exegetischen Theile der Anmerkungen. Darin muss zuerst auffallen, wie so viel Heterogenes zusammengehauft werden konnte. Viele Noten beziehen sich auf so triviale und all- gemein bekannte Dinge, dass man glauben sollte, der Vf. habe fQr SchUler oder Dilettanten schreiben wollen; andere dagegen wie die ganze iibrige Einrichtung der Ausgabe zeigt, dass dies nicht der Zweck des Vfs war. Unzweckmassig finden wir es ferner; dass so haufig lange Stellen aus den Scholien angefuhrt werden^ zumal da es an gangbaren Aus- gaben derselben keinesweges fehli Wo Bs. Th. von andern

272 KRITISCHE MISCELLEN

Erklarem abweicht, da verliert er sich gewohnlich in das Seltsame, wovon beinahe auf jeder Seite merkwtirdige Bei- spiele vorkommen. Am besten sind diejenigen Bemerkungen, welche in der Mitte stehen zwischen Trivialem und Neuem, und deren sind doch zum Gliick nicht wenige. In der Con- stitution der lyrischen Partien und in der Abtheilung der Strophen und Verse schwankt Hr. Th. zwischen dem, was die metrischen Scholiasten und dem, was die neueren Theo-

retiker gelehrt haben

431 Das Papier ist vortrefflich, die griechischen Typen sind

geschmacklos.

II.

Kritische Miscellen zu Aristophanes.

1. Zu Aristophanes' Froschen.*)

1.

508 In des Herakles Schilderung der Unterwelt heisst es

V. 145 ff.:

elra p6pPopov ttoXuv 146

Kttl CKUJp deiVWV dv bk TOUTIIJ K€1|LX^V0UC,

e! 7T0U H^vov tic t^biKrice TrdiTTOTe,

f\ TtaTba pivdiv TdpTupiov ucpeiXeTO,

f\ |Lir|T^p* i^X6r|C€V, f{ TtaTpic Tva9ov

^TTdTaHev, f\ 'ttiopkov SpKOV uj|lioc€V, 160

f{ MopcijLiou Tic pficiv ^H^TpdipaTo:

worauf Dionysos fortfahrt:

vf| Touc Beouc ^xP^iv fe 7Tp6c toutoici kcI Tf|V TTuppixnv Tic fjLiaBe Tf|V Kivridou:

alsdann aber Herakles zu den Lichtseiten des Hades libergeht. Anstoss nahm hier Cobet, und nicht.mit Unrecht, an dem im sechsten Satzgliede V. 151 wiederholten Subject tic, wahrend es nach seiner ersten Stelle V. 147 in den vier fol- genden Gliedem weggelassen war. Denn nichts anderes als

*) [Rhein. Museum f. Philol. Bd. XXIII (1868) p. 608—617.]

ZU ARISTOPHANES. 273

diese Storung der Conciimitat war doch wohl der Grund, warum er Mnemosyne II p. 213 vorschlug f\ MopcijLiou ^ficiv Tiv* ^HeTP&U^ciTo: nicht eben wahrscheinlich. Aber grossem Anstoss hatte geben sollen^ dass der Vers liberhaupt dem Herakles in den Mund gelegt wird: dem Herakles^ der vor- her in dieser Scene kaum ein paar Namen von Dichtem zu nennen weiss^ iibrigens aber so wenig Eenntniss von ihnen hat, dass er liber ihren Werth oder Unwerth immer erst von Dionysos belehrt werden muss. Seine Sache ist es, die groben Frevler gegen die allgemeine Meral zu nennen, die in dem Schlamm-Morast der Unterwelt ihre Strafe er- leiden; diesen mit bitterm Spott die Frevler im musischen Gebiete gleichzustellen kommt nicht der realistischen Natur des HerakleS; sondem der Eunstkennerschaft des Dionysos 609 zu. Es muss^ dtlnkt mich^ jedem einleuchten^ dass die ur- spriingliche Folge der Verse vielmehr diese war, dass Hera- kles seine Rede V. 151 mit f| 'niopKOV SpKOV djjLxocev schloss^ Dionysos aber fortfuhr:

vf| Touc 9eouc ^XP^IV fe Tipdc toutoici kci 162

Tf|v TTuppixnv Tic fjLiaBe Tf|V Kivnciou, 163

f| MopcijLiou Tic ^f^civ dHeTpctM^ctTO. 161

Wo es im ganzen nur zwei Satzglieder sind^ kann selbst-

verstandlich das tic eben so gut zweimal wie nur einmal

stehen.

Was kann uns bei solcher Sachlage erwiinschter kom- men, als dass an eine Versversetzung schon im Alterthum gedacht worden? Denn wenn es in den Scholien zu unserer Stelle heisst, Aristophanes von Byzanz habe hier (zu welchen Versen, wird uns nicht genauer gesagt) t6 dvTicifjLia Kal t6 clfMa gesetzt; und wenn nach dem Anecdotum Farisinum^ in Uebereinstimmung mit Isidor, d. h. nach Sueton (p. 140 bei ReiflFerscheid) ^antisigma ponebatur ad eos versus, quorum ordo permutandus erat': so scheint doch nach dem oben entwickelten nichts naher zu liegen als die Combination^ dass es eben der Vers 151 war, dem das Antisigma vorge- setzt wurde, das correspondirende Sigma aber an der Stelle stand, wohin jener Vers versetzt werden soIItC; was wiederum kaum eine andere sein konnte als nach V. 153.

FR. BITSCHELII OPVSCYLA V. 18

274 KRITISCHE MISCELLEN

Sieht so auf den ersten Blick alles glatt und einfach genug aus, so erheben sich jedoch bei etwas tiefer gehender Betrachtung Bedenken so gewichtiger Art^ dass sie noth- wendig erst erledigt sein miissen; ehe die obige Combination Anspruch auf Giiltigkeit machen kann. Und zwar erheben sie sich theils aus anderweitigen Angaben tlber die Bedeu- tung der genannten kritischen ZeicheU; theils aus dem Wort- laut des Aristophanischen Scholions. Wir dUrfen uns also zunachst einen kleinen Excurs iLber die in Rede stehenden CT])Li€Ta um so weniger erlassen^ je unzureichendere Antwort die mir bekannte semeiographische Litteratur auf die hier sich aufdrangenden Fragen gibt.

Nur noch einmal, so viel wir wissen^ kommen Antisigma und Sigma tlberhaupt vor, in den Scholien zur Odyssee zu den Versen e, 247. 248:

T^Tpr|V€V b* fipa TidvTa Kai ^p|Lioc€V dXXiiXoiciv, TdjLicpoiciv b* fipa TrjV t€ Kai dp|Liovir)civ dpacccv

(mit der Variante fipTip€V fQr das, auch Aristarchische, fipac- C€v). Und zwar ist es wiederum Aristophanes, der nach 610 dem Bericht der Scholien touc biio ctixouc toutouc t6 auTd tp€TO 7T€pi^X€iv fijLicpuj, b\6 Tifi jLifcv ciTMa, Ttp bi. dvTiciTMa im- TiOTictv : wogegen Aristarch genau nachwies, dass und warum die Verse nicht tautologisch seien, sondern zwei sehr wohl zu scheidende Momente des ganzen Geschafts bezeichneten. Etwas ganz anderes ist es also hier als in den Froschen^ wofUr das Antisigma und Sigma verwendet ward. Und doch wird uns die Anwendung in den Froschen auch durch die anderweitigen Berichte Uber die crm^Ta ausdrticklich bezeugt. Denn im Anecdotum Romanum (p. 142 Reiflf.) heisst es: to bi dvTiciTlLia KaB* ^auTd (im Gegensatz des 7T€PI€Ctit|li^vov) TTpdc Touc dvriXXaTM^vouc t67TOuc, und ebenso im Venetum (p. 144): Td bi Ka6* ^auTd dvTiciTjLia (vorher ficTiKTov genannt) Tipdc Touc dvTiXXaTM^vouc t67TOuc. Beidemale zwar noch mit dem Zusatz Kai diTCjibovTac oder Kai |Lif| cuvcjibovTac, was ge- radezu eine dritte Anwendung ware, da 'Widerspruch' doch an sich mit Umstellung so wenig gemein hat wie mit Tau- tologie oder Dittographie. Lassen wir indess die Bewandt-

ZV ARISTOPHANES. 275

nisS; die es mit dieseni; wer weiss welchem Gebiete entnom-

menen oder auf welcbe Zeit beziiglichen Zusatz baben moge^

hier auf sich beruhen: gewiss ist jedenfalls^ dass weder die

Angaben der Homerscholien und der Aristophanesscholien

in der zu erwartenden Uebereinstimmung stehen, noch auch

die Stelle der Frosche bei unbefangener Betrachtung die

Moglichkeit darbietet; etwas tautologisches in ihr zu finden.

Leicht konnte daher jemand der Yermuthung geneigt werden^

dass der Grammatiker Aristophanes nicht genau dasselbe

System kritischer Zeichen fur den Homertext und den Text

anderer Dichter^ namentlich wenigstens des AristophaneS; in

Gebrauch nahm^ sondern entweder sein ursprQngliches Sy-

stem weiterhin liberhaupt reformirte^ oder aber aus irgend

welchen Zweckmassigkeitsgriinden gleich anfangs fdr yer-

schiedene Texte gewisse Modificationen praktisch fand. Aber

Yon diesem^ schon an sich ziemlich precaren Wege muss

uns eine andere Erwagung ganzlich abbringen: die Yerglei-

chung dessen, was Aristarch that in analogen Fallen;

wenn auch keinesweges in dem Sinne^ als sei etwa fQr beide

von vom herein Uebereinstimmung vorauszusetzen, wovon

ja vielmehr das Gegentheil in Betreff des Asteriskos aus-

driicklich bezeugt wird im Anecd. Par. p. 139. Antisigma

und Sigma nun finden wir bei Aristarch Qberhaupt gar nicht,

sondem statt dessen vielmehr Antisigma mit der den corre-

lativen Yersen vorgesetzten cTiTMrj. Zweimal begegnet un^

diese ameiwcic, zu Ilias B, 192. 203—205 und 9, 535 -537.

538—541 (ohne 540); aber merkvdirdiger Weise dient sie sii

auch hier wieder zwei verschiedenen Zwecken, und zwar,

was uns noch naher angeht, genau denselben zwei verschie-

denen Zwecken, flir die wir bei Aristophanes von Byzanz

Antisigma und Sigma verwendet sahen. Denn in der ersten

Stelle der Ilias sollen die Yerse so umgestellt werden,

dass auf den mit Antisigma bezeichneten V. 192 unmittelbar

folgen die drei TrapecTiTjLi^voi (denen, wie es weiterhin heisst,

f| CTifMfl ftapdKCiTai) 203—205; in der zweiten sollen ent-

weder nur die drei ersten^ olc to dvTiciTjLia TrapdKeiTat , oder

aber nur die drei letzten, olc al CTifMai TrapdKeivTai, dem

echten Texte angehoren, weil sie sich gegenseitig decken:

18*

276 KRITISCHE MISPELLEN

elc fotp Tf|V au-rfiv Y^TpaMM^voi elci bidvoiav: also wie bei Aristophanes in der Odyssee wegen Tautologie der Ge- danken (Dittographie). Und genau dieselbe Bedeutung wird uns Clberliefert in den Angaben des Anecd. Paris. (in Ueber- einstimmung mit Isidor): ^antisigma cum puncto^) poneba- tur^ cum eiusdem sensus versus duplices essent et dubitare- tur qui potius legendi'^ und des Anecd. Bom. im zweiten Abschnitt: Tifi hi. dvTiciTjLia Kal Tr| CTifMri (*ApiCTapxoc xp^iTai), 8Tav buo iSci bidvoiai t6 auT6 cimaivoucai , nur mit dem thorichten Zusatz tou ttoititou T€Tpacp6Toc d^cpoT^pac, Sttujc Tf|v ^T^pav 2Xr|Tar Ttjj bi XP^^vqj Kal ai buo eup^6r|cav o6k 6pGa)C ^xovicat, worin wir offenbar nur das misverstandliche Autoschediasma eines unkundigen Grammatikers vor uns haben.^) So befremdlich es nun auch auf den ersten Blick sein mag, dass fiir zwei anscheinend so gar yerschiedene Zwecke ein und dasselbe Zeichen von Aristarch gebraucht worden sei, so durchaus einfach und naturlich wir vielmehr das Gegentheil fanden^): der Macht der Zeugnisse miissen

1) Nor ans Misverstajidniss dieser Worte* ist das ihnen voran- gestellte falsche Zeichen 3 entstanden.

2) Ob es ebenfalls nur auf ein MisverstSjidniss znrQckgeht, wenn das Anecdotnm Harleianum (p. 144 R.) an die Stelle der criTMr) zwei CTiTMai (••) setzt, oder ob diese Bezeichnnng nach Aristarch wirklich von irgendwem eingefuhrt wnrde, muss dahingestellt bleiben. Die Bedeatong wird ganz gleich angegeben: t6 bi dvTiciTMa xal al 6O0 CTiTjLioi, fiTav xaTd t6 ^Ef^c 6lc ^ t6 o0t6 v6imo Kciiiicvov koI iirl iii^v ToO TTpOT^pou T(e€Tai t6 dvT(ciTMa, iirl bk toO beuT^pou ol 6O0 CTiT|Lia(.

3) Das Bedurfniss einer Unterscheidung hat sich denn auch wei* terhin sehr entschieden geltend gemacht, wie aus den alten Berichten uber die omcla aufs deutlichste hervorgehi Dass es nichts weniger als buch8tS.blich zu nehmen, wenn diese ausdrficklich den Namen 'Ap(- CTOpxoc (*ApiCTdpxou, *ApiCTdpx€io) an der Spitze tragen, wie das Anec- dotum Bomanum in beiden Abschnitten, desgleichen das Harleianum, ist fur den Ueberlegsamen (ja selbst fiir den, der nur die bx-nXf^ iT€pi€- CTiTtLi^vT] als Zeichen filr 'Aristarchische Lesarten' beachtet) eben so klar, wie dass uns die Marginalzeichen des Codex Yenetus nur einen &usserst nnzuverl&ssigen, ja trQgerischen Anhalt geben. Auf Aristarch selbst ist, was unsere Frage betrifft, in jenen 'Anecdota' mit Sicher- heit nichts zu beziehen als das oben im Text dber dvT(ctTMa koI CTiTfLii^ angefiihrte, obgleich auch hier die Erkl^rung einseitig und unvollstHndig ist In den tibrigen Stdcken k5mmt weder dieses Dop-

ZU ARISTOPHANES. 277

wir uns dennoch fiigen und einen Einheitspunkt zu finden 5is suchen, in dem beide Bedeutungen aufgehen. Und das wird wohl kaum in anderer Weise gelingen, als in der es schon W. G. Pluygers *de carminum Hom. veterumque in ea scholiorum retractanda editione' (Lugd. Bat 1847) p. 3 ver- suchte. Beide Anwendungen fallen unter den (freilich etwas vagen) BegriflF einer Storung der urspriinglichen Con- tinuitat von Versen, wie sie nicfat minder durch eine zu- fallig eingetretene Versversetzung; als durch zwei gegen die Absicht des Dichters neben einander stehende Parallelsatze bewirkt sein konnte. Im letztem Falle hatte der Eritiker die freie Wahl nach eigener Entscheidung (woran man einen Anklang in den oben angefiihrten Worten Sttwc Tfiv ^T^pav ?Xr|Tai erkennt), und so sehen wir auch in Ilias 9 den Ari- starch anders entscheiden als Zenodot; an sich sind beide Partien gut und unverwerflich, im Gegensatz zu schlechthin verwerflichen Eindringlingen, durch .die ja allerdings auch die echte Continuitat der Verse gestort wird, die aber als des Dichters geradezu unwtirdig durch den Obelos athetirt wurden. Alles was von des Aristarch dvTiciT^a und CTiTMrj, wird nun ebenso auch von des Aristophanes dvTiciT^a imd cifMOt gelten diirfen; je nach Lage der Sache gelten mtissen. An sich ist es also gleich statthaft, in der Stelle der Frosche an Versversetzung oder an Tautologie zu denken, und diese beiden Moglichkeiten sind nunmehr an dem Wort- laute des Aristophanischen Scholions zu messen.

Es ist in seinem vollstandigen Zusammenhange also iiberliefert: Tivfcc hk ou fP^cpouci t6v vf|TOuc Geouc ctixov, sis dXX' dqpaipoOciv airrdv Kai Tdv iif]C outuj fP^qpouciv J^ trup-

pelzeichen noch das (AristophaniBche) Antisigma mit Sigma nur uber- hanpt vor; vielmehr erscheinen dafilr zwei andere Beseichnnngen: 1) das dvTtciT^a xae* ^auT6 D, ohne dT^a oder cnT^f), ond 2) das dvTiciTMa ir€pi€CTiT|L*^vov 0*: jenes Trp6c toOc ^viiXXaTM^ouc t6- irouc, dieses firov TauroXoTfl ^al Tf|v aOrfiv bidvoiav bcOTCpov X^, wie 68 gleichlaatend im ersten Abschnitt des Anecd. Rom. nnd im Vene- tam heisst. Eine', wie man anerkennen mnss, dnrchaas zweckm&ssige Scheidnng, nur keine Aristarchische. Ffir das, was Aristarch wirklich that, sind nns allein die ansdrticklichen Angaben der Scholien (Aristo- nikns nnd Didjmns) massgebend.

278 KRITISCHE MISCELLEN

plXTiv Tic f^aOe Tf|v Kivnciou. bi6 Kai *ApiCToq)dvnc Tiapa- TiOnci Td dvTiciTMa Kal Td ciTfiia. Dass es uicht Aristophanes war, der den Vers 152 (vf| touc Oeouc . . .) strich und im Folgenden Tf|V in f\ verwandelte; geht doch aus dem Gegen- satz von Tivtc bi und Kai 'ApiCToqpdvTic so deutlich wie mog- lich hervor. Hochstens kann er die Streichung und das f\ gebilligt^ oder den ihm ohne jenen Yers und mit diesem f\ Uberkommenen Text als Grundlage genommen imd an ihn seine cimeiuicic herangebracht haben. Dies einmal ange- nommen: welchen erdenkbaren Grund hatte er denn dann gehabt; in dieser Versfolge:

f\ TiaTpdc fvdGov

dTtdTafev, f\ *7TiopKOV SpKov ujjiiocev, f| MopcljLiou Tic ^ficiv dHeTpdipaTO, f\ TTuppixnv Tic IjLiaGe Tf|v Kivriciou

eine Tautologie oder Dittographie zu sehen? sei es^ dass er die zwei letzten Verse oder selbst nur den letzten dem Herakles oder dem Dionysos zutheilte: in welchem letztem Falle ja auch der Anstoss^ den er zwei Jahrtausende vor Cobet hatte an dem wiederholten tic nehmen konnen^ weg- gefallen ware. Aber auch zur Vermuthung einer Versver- setzung lag in jener Reihenfolge kein ersichtlicher Anlass, jedenfalls gar kein nothigender Grund vor. In beiden Fallen bleibt also das bi6 der Scholien gleich unverstandlich. Aber es hat auch nicht einmal die geriugste Wahrschein- lichkeit; dass des Aristophanes ai|Li€iu)cic sich auf einen des Verses 152 entbehrenden und in dieser Gestalt von ihm gutgeheissenen Text bezogen habe. Wer soUte denn liber- haupt auf den Gedanken kommen, aus eigener Bewegung diesen an sich so durchaus unverdachtigen; in den Zusam- menhang trefflich passenden Vers zu athetiren? Zumal wenn die vorangehenden Verse dem Herakles gelassen wur- den: weil dieser dann von den Schrecken des Hades zu des- sen Freuden ohne alle Vermittelung iiberginge; womit die jetzige Lebendigkeit des durch Dionysos' Zwischenrede unter- brochenen Dialogs in der fiihlbarsten Weise beeintrachtigt wiirde. Nein^ die Notiz der Scholien kann nur die Bedeu-

ZU ARISTOPHANES. 279

timg habeii; dass der Yers in manchen Exemplaren ledig- lich in Folge einer zufalligen Auslassung nicht stand^ und dass irgendwer, der gerade nur ein solches Exemplar vor sich hattC; um doch construirbare Satze zu gewinnen, 5u das folgende Tf)V TTuppixilv, plump und flach genug, in f\ TTuppixnv verwandeln wollte. Von dem Eritiker Anstophaues ist es aber eben so unglaublich; dass ihm keine Handschrift, welche Yon dieser Liicke frei war^ zu Gebote gestanden habe, wie dass er die yollkommene Angemessenheit des frag- lichra Yerses habe yerkennen konnen.

AIso: Yon welcher Seite man es auch betrachte, das b\6 ist und bleibt unerklarbar, moge man den Yers 152 halteu oder streichen, und das dvriciTfLia Kai ciTMOt auf Tautologie oder selbst auf Umstellung beziehen. Will man sonach die Scholien nicht entweder logischen Unsinn sagen lasseU; oder ihnen ich weiss nicht welche verkehrte Auslegung der Aristophanischen CTmeTa zutrauen^ so miissen sie als ver- sttimmelt und liickenhaft angesehen werden. Nach den tiv^c, die den Yers 152 nicht lasen^ miissen SXXoi zur Erwahnung gekommen sein, die eben eine stattgehabte Yersversetzung vermutheten (oder auch geradezu den Yers 151 als unrichtig gestellt bezeichneten): und daran schloss sich dann das bid Kai 'ApiCToq)dvnc ganz folgerichtig an.

So sind wir denn auf einigen Umwegen wirklich dahin gelangt; fiir die im Eingange aus innern Griinden empfohlene Umstellung auch eine aussere Bestatigung zu finden^ der man mindestens einen hohen Grad von Wahrscheinlichkeit nicht absprechen wird. Ich habe nichts hinzuzufiigen^ als dass ich dasjenige^ was Fritzsche zu den Thesmophoriazusen p. 52 und zu den Froschen p. 106, Nauck Aristophanis Byz. fragm. p. 65, Osann Anecd. Eom. p. 81f., Bergk Aristoph. vol. II praef. p. XYI (ed. 2) iiber diese Yerse gesagt haben, kenne, aber durch die obige Darstellung auch ohne pole- misches Eingehen auf das Einzelne fiir erledigt halte.

2.

Weiterhin im StiLck wird die Ankunft des Dionysos und Xanthias beim Charon in den Yersen 179 ff. also geschildert:

280 KBITISCHE MISCELLEN

EA, if^ pabioOjLiai. Al. xPHCTic el Kal f^vvdbac.

XU)pa)|Li€V im t6 ttXoTov. XA. ujott, TrapapaXoO. 180 ZA. TOUTi Ti fcTi; Al. toOto; Xi^vri vf| A(a

auTTi *cTiv fiv fcppaZe, Kai 7tXoi6v t' 6pw. EA. vf| Tov TToceibui, kScti t* 6 Xdpiwv outocC. Al. xaip* iS Xdpiuv u. s. w.

515 Diese Stelle las man ohne AnstosS; bis H. 6. Hamaker

in der Mnemosyne VI p. 211 den Vers 180 fiir ein unechtes Einschiebsel erklarte und dies Meineke^n so einleuchtend machte^ dass er in dessen Ausgabe gar nicht mehr im Texte erscheint, sondem auf den untem Rand verwiesen ist. Horen wir die Grtinde. Erstens: ^praepostere Dionysus, quem pa- ludem et cymbam Charonis nondum animadvertere e sequenti versu manifestum est, in hoc versu ita loquitur, ut ipsum et Xanthiam dudum haec ante oculos habere dicas.' Das ist so richtig, dass sich nichts dagegen einwenden lasst. Man darf hinzufugen, dass es iiberhaupt unnatiirlich ware, zuerst den Kahn und dann erst den See zu erwahnen, statt die umgekehrte Folge zu bewahren, in der ja auch Herakles V. 37 flF. beide Gegenstande genannt hatte. Der zweite Grund ist: ^male etiam Charon inducitur exclamans d)6ii Tra- pa^aXoO: is enim, quantum e sequentibus coUigere possumus, post tertium demum versum conspicitur . . .' Eben so ein- leuchtend richtig. Aber wenn es sich um eine gestorte Ordnung handelt, wamm denn gleich an Interpolation denken und im Wegschneiden Hiilfe suchen, statt das nachste und einfachste Mittel der Umstellung anzuwenden? Alle Be- denken sind gehoben durch diese Anordnung der Verse, die ich keinen Augenblick anstehe fQr die Aristophanische zu halten:

EA. ifd) pabioO^ai. Al. xP^CTdc el Kai fcvvdbac. 179

ZA. TouTi Ti fcTi; Al. toOto; Xijiivri vr| Aia isi

aOTTi 'cTiv fiv fqppaCe. EA. Kal TtXoidv t* 6pdi. 182

Al. x^P^M^v in\ t6 ttXoTov. XA. u)67T, TtapapaXoO. iso

ZA. vf| t6v TToceibuj, KficTi f* 6 Xdpwv outoci. iss Al. xoiP* ^ Xdpuiv u. s. w.

Erst wird der See sichtbar; dann der Eahn darauf, den zu

ZU ABISTOPHANES, 281

erreichen das Ziel des Dionysos ist; aus ihm erschallt jetzt das db6Tt des Charon; einen Moment darauf wird dieser selbst erblickt, demgemass von Dionysos angerufen: eine natur- lichere Reihenfolge der Dinge ist nicht wohl denkbar. Nur ein Einwurf dagegen bleibt noch zu erledigen, den Hamaker's oben einstweilen tibergangene Worte enthalten: ^et etiam si adesset (Charon), servum non habet, quem id facere (TrapapaXoG) iubeat. nulla certe in sequentibus famuli mentio fit, et quod paullo post Baccho remige utitur, id ipsum indicat alium praeterea adiutorem praesto ei non esse.' Aber das heisst doch wirklich, mitVerlaub zu sagen, nodum in scirpo quaerere. Ich weiss nicht, ob man die Auffassung 5i6 gelten lassen wird, dass TrapapaXoO iiberhaupt strenge Be- ziehung auf eine bestimmte Person gar nicht zu haben braucht, vielmehr in technischem Gebrauch nur unserm^an- gelegt' entsprechen, somit von Charon wie fiir sich selbst gesprochen sein konnte, so gut wie ein Ausruf ibdtr u. dgl. Aber wenn auch nicht: warum soU denn Charon nicht einen Ruderknecht bei sich haben und dennoch den Dionysos mit- zurudem heissen konnen? Vor der Zumuthimg, zwei Ruder im Eahne vorauszusetzen, wird man doch wahrlich nicht zu- rtickschrecken! Dass Th. Kock meinen konnte, Charon komme mit seinem ujdTT irapa^aXoO nicht am diesseitigen, sondern am jenseitigen Ufer an und setze dort einen Todten ab, der eben so habe rudern miissen, wie es weiterhin Dio- nysos thue, treffe dagegen diesseits erst zwei Verse spater wieder ein, das hat er jetzt gewiss selbst als eine in jeder Hinsicht verfehlte Vermuthung aufgegeben.

3.

Zwischen den beiden vorstehend, besprochenen Stellen liest man V. 165 ff.:

Al cu bfe Ta CTpi&^aT* auGic Xd^pave. 165

EA. Ttpiv Kal KaTaG^cGai; Al. Ka\ Tax^ujc jli^vtoi Tidvu. EA. jLif) bf]Q\ keTtuuj c', dXXct jLiicGwcai Tiva

Tuiv ^Kcpepo^^vujv, ficTic im toOt* f pxeTai. Al. idv bi fif| eupui; EA. t6t* ^ii^ fix^iv. Al. KaXwc Xctcic. 169

282 KRITISCHE MISCELLEN

Was in allerWelt soU hier t6t* iii* &feiv heissen? Mag man den Infinitiv im Sinne von Sye, oder (natiirlich allein richtig) Yon fa &t€iv nehmen^ weder kann doch Xanthias sagen wollen^ dass ihn Dionysos fiihren solle, noch dass er ihn solle das Gepack fiihren lassen. Wieder aufnehmen und tragen soll Xanthias das Gepack, d. i. griechisch Xa^- pdveiv (atpecGai) und q)^peiv, aber nicht &fexv, Was sich die Interpreten unter diesem Sifeiv gedacht haben^ weiss ich 617 nicht*), da keiner ein Wort dariiber sagt; dass aber Aristo- phanes T6T*l^*fx€iv Hass niich's behalten' geschrie- ben hat, scheint mir unzweifelhaft.

Auch das verstehe ich nicht^ wie mein Freund Dindorf dem ddv hk \if\ eupuj die in. den Scholien erwahnte Lesart ddv hi |Lif| Ix^ (m^ *X^) vorziehen konne. Dass Dionysos noch keinen Lohndiener hat, wissen und sehen wir^ da er eben einen suchen soll; die Frage ist nur, ob er einen fin- den werde. Gar aber dpfupiov hinzuzudenken; wie die Scho- lien wollen, ^wenn ich aber kein Geld habe', ist noch un- statthafter; ob er Geld hat oder nicht, muss doch Dionysos wissen und kann nicht das letztere mit ddv als einen zu- kunftig etwa eintretenden Fall setzen. Und noch dazu fehlt es ihm ja nicht an Geld, als er spater dem Charon den Fahrlohn zu zahlen hat. Die Synizesis |Lif| eupu) (oder wie es die Scholien fassen, die Krasis Mnupuj) ist doch aber um kein Haar auffalliger als das zweisylbige }ii\ auT6v in den Ekklesiazusen Y. 643.

4) Auf Stellen wie in den Acharnem V. 957 : xdv toOto K€p6dvr|c &f\uy t6 <popT{ov, €(i6ai|Liovf)C€ic cuKO<pavTiiiv y* oCfvcKa, wird sich ja wohl niemand berafen, da hier dY€iv (popTiov mit nichten 'tragen' be- deniet, sondern im Sinne von ^eine Ladung, eine Fracht (als Handels- artikel) fQhren' gesagt ist, wie schon bei Homer dTU) 6* alOwva dbr]- pov. So ofk dort im StClck vom wirklichen kdrperlichen Tragen jenes q>opT{ov die Rede ist, steht regelm&ssig q>^p€iv: Y. 927 tv* uOt^v ^vbf)- cac <p^pw ; 932 £v6iicov t^jv ^fiiroXfiv oOtwc 6injuc &v \ii\ <p^pwv ko- TdHri ; 950 toOtov Xa^ibv iTp6cPaXX* dirou poOXei q>^pu)v* ; 966 xdi- Tru)c KaToiccic aOT6v cOXaPoOfxcvoc* irdvTUJC iii^ otccic o06dv Oti^c, dXX* 6^u)c, woran sich dann erst das Kdv toOto K€p6dvi;)c n. s. w. in anderm Sinne anschliesst.

ZU ARISTOPHANES. 283

Ob der Vers 167 toiv iKq)epo|i^vuJv, ficric in\ toOt' Ip- X€Tai, den Hamaker gestrichen wissen woUte^ Meineke wirklich aus dem Texte entfernte; dem Dichter zuzutrauen oder als erweiternder Zusatz anzusehen sei^ darUber mag sich streiten lassen; in beiden Fallen wird aber das nichts- sagende in\ toCt' zu beseitigen sein. Darin steckt zwar weder dm ttXoOv noch itd Ctut', wie Eock vermuthete (das letztere auch rhythmisch falsch); wohl aber wQnschte man das langst von Bergk (vor Teuffel im Rhein. Museum XV p. 472 f.) gefundene in\ TaijT' langst in die Ausgaben auf- genommen.

2. Zu Aristophanes' Thesmophoriazusen.*)

Der Zwiegesang zwischen Agathon und den ohne ess

Zweifel hinter dem Ekkyklema zu denkenden^ aber nicht

sichtbaren Musen in Aristophanes' Thesmophoriazusen

hat, wie jetzt wohl sicher erkannt ist^ den metrischen Bau,

dass der Musengesang antistrophisch ist, wahrend die vier

Zwischenreden des Agathon sich nur in analogen Rhythmen

und Versformen bewegen^ d. h. analogen sowohl unter sich

als mit denen des Musenchors. In dem ersten Strophenpaare

des letztem entsprechen sich aber nicht die Schlussverse

106. 113:

bai^ovac fx€i ceplcai

T^pac lepdv Trpoqp^pujv.

An sich zwar ist jede dieser beiden Versformen metrisch gleich untadelig; mit der zweiten schliesst Agathon seine Anrede V. 1 10 T^aXa CijiouvTibi fq^ mit der ersten der Chor sein zweites Strophenpaar v. 119. 125 *'ApT€|Liiv dTreipoXexn und &pc€Vi poqi b6Ki)Liov. Aber das hilft uns doch nichts fUr das erste Strophenpaar. Wo hier der Fehler steckt^ zeigt sich leichty wenn man mit der ganz glatten und unverdach- tigen Antistrophe

Xo^P€ KdXXiCTac doibfic

0otp' iv eujLioucoici Tijiaic

T^pac lepdv 7Tpoq)^pu)v

*) [Rhein. Maseum f. Philol 6d. XXII (1867) p. 6S8.]

284 KRITISCHE MISCELLEN ZU ARISTOPHANES.

die auch dem Wortlaute nach keinesweges unanstossige Stroplie zusammenhalt:

Tivi hk bai|Li6vu)v 6 Kdiinoc; ^ X^T^ vuv €U7ricTU)C bk Tou^dv baijLxovac ^x^i cepicai.

Und zwar liegt der stilistische Anstoss genau in demselben WortC; das auch den metrischen gibt, in baijLXOvac. Denn wer darf einem zierlichen Dichter, wie sowohl Aristophanes als insbesondere auch gerade Agathon, eine so armliche Wiederholung nach dem eben vorhergegangenen bai)Li6vu)V zutrauen? Es kann wohl kein Zweifel sein, dass vielmehr geschrieben stand

jLxdKapac ^x^i cepicai.

Auch die Erklarung der erhaltenen Scholien euTiicTUJc exei 7Tp6c To Touc Oeouc ujLxvficai Kai £uXoTf]cai passt zu jLxdKapac so gut wie zu baifiovac.

X.

PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

CRITICIS GRAMMATICIS PROSODIACIS METRICIS

EMENDATIONIS PLAVTINAE.*)

[Ritschelius noster si in yivis esset dubitari nequit quin Prolegomena in Plautum sua iterari in Opusculis noluerit, quippe quae non tam retractare quam nova eaque pressiora edere dudum in animo haberet. Quod consilium ut exseque- retur cum nec ipsi nec nobis contigerit; iam non erat cur rarum praeclarumque ingenii documentum a ceterorum so- cietate seiungeretur. Nam quanti etiamnunc aestimetur li- bellus yere aureus cum ex horum studiorum ratione patet tum inde elucet^ quod pauca quae prostant exemplaria a Calyariis nostris nimio veneunt pretio. Quare novam edi- tionem ita adomayimus, ut eorum rationem haberemus qui- bus Ritschelius easdem postea quaestiones tractabat. Vltra procedere ne eis quidem locis licuit; de quibus Ritschelium non nulla adnotaturum fuisse pro certo affirmari posset. Nam talibus qui modus erat adnotationibus? Nequaquam id spec- tari poteraty ut coUigerentur quae iam de his rebus per multorum hominum curas disputata essent: immo unus Rit- schelius quid senserit ac pronuntiaverit significandum erat. Et profecto tanta eius est auctoritas in crisi Plautina^ ut

*) [T. MACCI PLAVTI COMOEDIAE ex recenfiione et cnm ap- parato oritdco Friderici Ritschelii. Tomns I. Bonnae, H. B. Eoenig. a. MDCCCXLVIII p. VII-CCCXLVI.]

286 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

vel qui dissentiat ab eius rationibus accurate eas cognoscat oporteat. Eorum autem quae in Prolegomenis proposuit quid retineret Ritschelius respueretve facillime ex altera Trinummi editione perspici poterat; inde igitur quae paulo molestius colligenda erant iam ipsis Prolegomenis adhibui- mus una cum ceteris quae commemoranda esseni Quo in- stituto speramus fore ut tirones maxime adiuventur in in- dagandis yeris rationibus emendationis Plautinae.

Fridericvs Schoell.]

CAPVT L

Yii E Plautinis codicibus Trinummum tenentibus circiter

triginta, quos per Italicas potissimum bybliothecas dispersos vel inspexi vel excussi; hos delegi quibus ad hanc fabulam emendandam uterer, reliquorum exempla per aliarum fabu- larum opportunitatem exprompturus: A Ambrosianum palim- psestum, B ^Veterem' codicem Camerariiy C eiusdem ^Decur- tatum', D Vaticanum Vrsiniauum, E meum quendam in Etruria emptum, F Lipsiensem, G H K Vaticanos. Quibus accedit Z editio princeps. De his libris omnium primum video mihi singillatim dicendum esse.

A Membranae palimpsestae bybliothecae Ambrosia- naC; huc saeculi XVII initio delatae, ut Angeli Mai praef. in Iliadis &agm. p. IV testimonio constat, ex illustri illo coe- nobio S. Columbani Bobiensi, cuius accurate perscriptam hi- storiam Amedeus Peyron Ciceronis orationum fragmentis a semet editis praemisit: in Ambrosiana bybliotheca ab eodem Maio repertae et aliqua ex parte descriptae libro singulari Mediolani armo huius saeculi XV emisso ^M. Accii Plauti fragmenta inedita' e. q. s.: denuo a me pertractatae et ali-

vm quanto plenius descriptae in epistula Mediolanensi ad Grodo- fredum Hermannum data, quae in Diumis antiquariis Darm- stadiensibus anni cioiocccxxxvii p. 737 sqq. [= Opusc. phiL n p. 166 sqq.] legitur. Pristinam codicis scripturam, quam nimia liberalitate ad Antoninorum aetatem Maius referebat, rectius Niebuhrius Opusc. hist. et phil. I p. 174 saeculi esse quinti dixit^ potuerat fortasse quarti: simillimam eam anti-

EMENDATIONIS PLAVTINAE^

287

quissimo Vergilii codici Vaticano, pauUo antiquiorem ut puto ceteris qui exstant latinis libris antiquissimis; etiam Bembini codice Terentii^ Posterior scriptura, qua yalde rudi et in- condita Veteris Testamenti quidam libri exarati sunt, saeculi VIIII esi Singulae membranae quas quarum fabularum partes teneant^ in singularum fabularum praefationibus di- cam, in fine autem operis uno in conspectu coUocabo: ad Trinummum haec spectant quae in&a posui.

Integer codex Plautinus cum octonarum membranarum; vel potius quatemorum membranarum parium^ fasciculis compositus fuerit, quos hodie quatemiones vocare consuevi- mus: tales fasciculos integra fabula complebat quattuor et dimidium^ his eos numeris in ultimarum paginarum imo margine signatos: LV, LVI, (LVII,) LVIII, (LVIIII). Hi fasciculi quas olim continebant Trinummi membranas sex et triginta, earum hodie tantum duodeviginti superstites sunt, sive novem membranarum complicatamm paria: nam casu factum est ut duomm parium compage soluta nunc quattuor membranae singulares exstent: quae sunt fasciculi LVI ter- tia et sexta itemque tertia et sexta insequentis fascicali. In- teger autem unus tantum fasciculus superest, qui est ex illis alter: reliquorum quid et quantum servatum sit, planissime ex hac quam subieci tabula apparet, in qua litteris deperdi- ix tas, serratas autem membranas eis numeris notavi, quibus paginamm ordinem posterioris scripturae Angeli Mai manus significayit^ *) *

Paginanun ordo Fabulae partes CodiciB fascicali

/ 35. 36 =. 1-19 et 20—22 ,

// 19. 20 -= 23 38 et 39 57

//, 37. 38 = 58—76 et 77—95

[ B. b.

LV

\ \\ 43. 44 = 172 190 et 191 209

\\ 29. 30 = 210 226 et 227 244

\ 45. 46 = 244 264 et 264 282 ^

*) [Haec tabala repetita est in praefatione alterioB Tnnuinmi editionis p. XIII sq.]

288

PROLEQOHENA DE RATIOXIByS

Paginaram ordo

253. 54 =

/ 39. 40 =

7. 8 =

255. 56 =

265. 66 =

9. 10 =

41. 42 =

267. 68 =

Fabnlae 283-298 316-332 352—366 385-399 417—434 454—472 492—510 530—548

partes

et 298 et 333 et 367- et 400- et 435 et 473 et 511 et 549-

Codicis fascicnli

315 351 ■384 416 453 491 529 ■567

637-654 et 655—671

736-754 et 755-773

= 1045-1060 et 1061—1078"

= 835—848 et 849-863 x

LVI

} Lvn

LVIII

Lvim

Harum paginarum pleraeque ea condicione sunt, ut im- pigro mentis oculorumque labore si non omnia, at plurima legi potuerint: minus commode lectio processit in p^inis 43-

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 289

et 265: plara quam yelles eyanuenint in paginis 19. 30. 45. 46. 255: omnium pessime habitae sunt paginae 266 et 18. In commemorandis Ambrosiani libri scripturis quanta fieri cura potuit illud studui, ut qnae certa essent^ quae incerta, diligenter annotarem. Itaque saepe yel tU viddur adieci vel^ quod eodem valere yolui, hac nota usus sum (A). Praeterea earum litterarum, quae quales essent erui non posset, spatia ubi licebat numeravi horumque numerum spatiorum totidem

punctis mediis signaTi, velut v. 14 al . eret^ uide E.

A quo genere punctorum aliud genus ipsa forma discrevi^ xi quo ipse librarius ut compendium scripturae faceret usus est, ut V. 92 atq- et animosq onosgere^ item neq- v.205. 352. 377. QUITQ- 855. Nam praeter hoc ipsum que par- cissimus ille^ ut est consentaneum^ compendiorum fuit, nec fere huiusmodi in Trinummo quicquam exstat praeter n pro NON V. 308 et fortasse campanu v. 545. Vt autem, quae evanuerunt litterae, etiam qua fere mensura essent aliqua certe ex parte significarem: (nam constanter hoc fieri pluri- mas ob caussas non potuit:) hac nota I eas litteras signavi^ quae cum una lineola perpendiculari constent^ exilium api- cum adiectione inter se discretae^ possint vel I esse vel E vel T yel F: a quarum similitudine summa proxime P lit- tera, aliquo intervallo B et D absunt, longe autem amplitu- dine sua velut A, H (cuius constans haec forma est K), U, E, Q distant^ longius etiam M et N. De quo iam monui Parergon Plautinorum p. 284 annot.^ explicatius autem dicam; ubi Ambrosiani codicis scripturam exemplo lithogra- phi arte facto declarabo, quale iam Angelus Maius edidit ad emendandum Plautum utilissimum. Hinc enim est^ ut nunc exemplo tantum utar, quod in Palatinis libris, qui e similis scripturae codice manarunt, velut lintro reperitur pro iintro V. 3, Imodo pro i modo v. 583. 587, ^w pro in v. 651: hinc illud quoque multo gravius quod, cum plerumque ne in Am- brosiano quidem I et E discemi possint^ perexiguam illorum librorum esse fidem consequitur ad testandas accusativorum formas omnis omnes, et quae harum similes sunt plurimae. Omnem autem annotationem meam unumquemque puto etiam me non monente ita interpretaturum, ut de Ambrosiani xii

FB. BIT8CHELU 0PV8CVLA V. 19

290 PROLEOOMENA DE BATIONIBVS

scriptura nihil sibi calidius persaadeat nisi quod in illo ex- stare ipsis verbis tester^ omnium autem minime in eis pa- ginisy quae fortiorem lituram passae sunt^ de Ambrosiani cum recepta scriptura consensu quicquam e silentio nostro coniectum eat. Itaque ubicumque libros dixi simpliciter, in- tellegi reliquos volo praeter A. His ubi illud addidero, personarum vel notas vel nomina in ipsis sermonibus Am- brosianum nulla haberC; sed pro eis, ubi in medios versus incidunt; binarum litterarum spatia vacuay videor in praesens potissima breviter complexus esse.

Ceterum omni asseveratione et possum et debeo affir- mare, summa quae in me est et cura et fide in id me incu- buisse^ ut de Ambrosiano et vere et plene testarer. Qua affirmatione non viderer opus habere, nisi ab amicis narra- retur (ipse enim legere non soleo^ quae bilem inutiliter mo- tura sint) valde importune in me nuper invectum esse, quem etsi et neglegentissimum hominem deprehendissem et parum a natura ad iudicandum factum nossem, tamen pauciorum gratia in eo adiuvisset, ut iterum adita Ambrosiana byblio- theca Plautinas membranas denuo inspiceret. Qui sicubi sibi visus est vel aliquanto plura legere vel aliquid quam ego rectius: potest id quidem verum esse: nam qua ego pervi- cacia vel superbia negem. potuisse fieri? sed profecto verum non habebitur propterea quia ille dicit. Quam enim fidem veritatis habere eius testimonium poterit; quem cum legere nescientem nos^ quid esset legerC; docuissemus Musei nostri philologici t V p. 128 sqq. f= Opusc. phil. II p. 202 sqq.], recens doctum comperimus e sero tirocinio ad subitariam xm immaturi magisterii professionem emergere? Tali igitur testi si crederemus, quod fortasse oculis nostris olim vel locupleti testimonio doctioris eiusdemque diligentioris hominis creden- dum erit, verendum erat profecto ne cum illo levitatis cul- pam ipsi communicaremus : sin obloqueremur, unde redar- guendi documenta, dum ad vada caenda Elteni moramur^ pe- teremus? Tacere igitur quam latranti respondere in prae- sens praestabat: interim, dum recolere hospitium Mediola- nense per feliciorum temporum opportunitatem licuerit; suo quisque arbitratu, utri plus confidat, ipse viderit.

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 291

CAPVT n.

Prias autem quam ad reliquos codices breviter percen- sendos pergam, in ipsa illa tabula^ qua membranarum ad Trinummum spectantium ordinem explicavi, mihi etiam com- morandum esse sentio. Qua duce si cum deperditarum mem- branarum intervallis eas fabulae partes, quae inter servatas mediae sunt, contuleris; facile intelleges quibusdam in locis aliquanto plura Ambrosianum codicem continuisse quam quae ibi hodie leguntur: intelleges autem hoc argumento, quod universae eius libri condicionis eadem est aequabilitas et ac- curata concinnitas, quae propria esse tam antiquorum codi- cum solet. Omnino enim etsi Plautinas fabulas satis constat temporum iniquitate non modo singulis saepe versibus cor- ruptas haberi, sed easdem etiam integris partibus truncatas: tamen hoc ipsum genus deprayationis longe quam vulgo cre^ ditur latius patet. Amphitruonem^ Aululariam, Casinam^ Ci- stellariam, Bacchides, quibus addenda StichuS; nemo nescit xiv ita mutilas esse^ ut integri vel actus vel scaenae interciderint^ sine quibus ne intellegi quidem nunc argumenti continuitas et complexio possit. Contra integra praeter ceteras haec ipsa habita est TriuummuS; e qua ne unus quidem a gram- maticis versiculus profertur quin in ea hodie reperiatur. Quam fabulam etsi talem qualis vulgatur plerique non in- commode lectitavimuS; tamen illa quam significavi via ac ratione demonstrari potest reapse satis lacunosam esse.*)

Quodsiy quam commode sic instauratae Trinummi partes ima xxvi cum initio Truculenti in singulas membranas deperditi nunc xxvn fasciculi LVIIII quadrent, tamquam uno oculorum contutu perspicere voles, hoc utere quod infra posuimus exemplo.

*) [Qaae hic (inde a p. XIV med. usqne ad p. XXVI fin.) de TriDammi laconis Ritschelias dispntaverat, ea iterata et aliqaa ex parte retractata sont in praef. ed. alt. p. XV med. oBqae ad p. XXX med.]

19*

292 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

P. p = Trin. 1079—1093 et 1094— suppl. 15 Q. q = suppl. 16—1111 et 1112—1127

R. r = 1128-1144 et 1145—1162

S. s = 1163—1175 et 1176-1189

T. t = Truc. inscriptio et prol. 1 18 U. u = prol. 19— fin. et I, 1, 1—10

X. X = I, 1, 18—36 et I, 1, 37-55

Z. z = I, 1, 56—74 et I, 1, 75—1, 2, 14.

CAPVT in.

Nunc demum licet ad ceteros codices enumerandos per- gere, qui hi sunt.

B^Vetus codex' Camerarii, post hunc tractatus a Conrado Rittershusio et lano Grutero, quorum opera Taub- manno praesto fuit, item a Caspare Scioppio, postremo a Philippo Pareo: Camerario permissus a Vito Werlero Franco professore*) Lipsiensi, qui eum anno Cioioxii dono acceperat a Martino Polichio Mellerstadiensi primo universitatis Vite- bergensis rectore: postea de Camerarii heredibus Grutero intercedente emptus et in Palatinam bybliothecam illatus saeculi xvii initio, eiusdem autem saeculi anno xxii cum ceteris libris Palatinis Romam ablatus, ubi inde ab illo tem- pore inter bybliothecae Vaticanae codices Palatinos servatur numero 1615 inscriptus. Quarum rerum omnium plenissima xxvm documenta in ea commentatione congesta sunt, quam olim de crisi Plautina scripsi Musei philologici Rhenani a Wel- ckero Naekioque editi tomo IV insertam, p. 511 sqq. et 535 sqq. [= Opusc. phil. II p. 99 sqq. et 125 sqq., cf. III p. 67 sqq.]. Antiquiores numerorum notationes codex habet

~ et rursum inductas 1230 (an 1235?) et 1188 (an 1185?

an 1187?). Scriptus est saeculo XI in ccxiu membranis formae maximae, quamquam non pergrandis mensurae, qua- rum duae ultimae vacant scriptura: sed scriptus nec una manu et saepe valde rudi, omninoque satis dispari ratione.

*) [Vide Bupra p. 44.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 293

Nam cum haud rarO; nuUa tamen in hoc genere constantia^ bifariam divisas paginas habeat, rursum autem in his incre- dibili inconstantia duplicem continuandorum versuum ordi- nem: quod quale sit explicatum est Parergon p. 488 sq.: tum alias in aliis partibus manus apparet eodem tempore ita occupatas fuisse^ ut a singulis librariis^ monachis opinor coenobii alicuius Germanici eisque yalde indoctis^ singula pensa conficerentur. Quo factum est ut et quarundam pa- ginarum partes atque adeo quaedam paginae integrae pror- sus Yacuae relictae sint^ et quibusdam in locis iustae men- surae quatemionibuS; ut qui quas deberent Plauti partes non caperenty novae membranae postmodum inserendae fuerint: quarum rerum exempla Poenulus potissimum et Persa osten- dunt. Indidem illud explicandum quod; cum pleraeque pa- ginae binorum et quinquagenorum versuum sint, tamen in aliis is numerus ad Liv auctus est^ in aliis per yarios gra- dus ita imminutuS; ut exstent in quibus propter insolitam litterarum granditatem xxxiv tantum scripti sint Ceterum hunc codicem sciendum est Plautinas fabulas XX omnes eo qui vulgatur ordine complectr una cum VIDVLARIAE in- scriptione Truculento subiecta^ praemissam autem Amphi-^^xix truoni a fol. 1 6 ad 9 a QVEROLVM. Harum fabularum XXI indicem prima pagina tenet his verbis praemissis: ^ln hoc uolumine continentur comediae plauti numero XXII ', unius autem versus spatio relicto inter Epidicuf et Bcuihidef nomina. Quod quo spectet inde intellegitur^ quod rursum in ea pagina, in qua incipit Amphitruo^ quae est fol. 96, haec leguntur: ^ln hoc uolumine continentur comediae plauti nu-

mero ' (erasum est VIII) cum indice octo fabularum

priorum nunc prorsus eraso. Apparet igitur ab initio seor- sum scriptis octo prioribus postea demum accessisse in fine adiectas posteriores duodecim^ in principio Querolum« De correcturis secunda manu factis^ quarum in certis fabulis et multitudo magna et memorabilis ratio est^ dicam ad Militem gloriosum [p. XVIII sqq.]: ad Trinummum enim hoc fere nihil pertinet. Verborum distinctio persaepe aut nuUa est aut prava: quod quidem genus discrepantiae facile intelligitur pau- cissimis exemplis et tantum speciminis caussa commemorari

294 PROLEGOMENA DE BATIONIBVS

potuisse. Contra diligenter annotaYimus, si quae in yersuum distinctione codex singularia haberet: quos ille plerumque, si a canticis recesseriS; recte discriptos servavit^ et ut^ sicubi bini in unum contracti sunt, saepe pristini ordinis index grandiuscula littera in medio versu relicta sit: de quo dixi Parergon p. 439. Personarum uotis is codex^ e quo hic ductus^ in ipsa sermonum continuitate graecis litteris utebatur, plane ut in Bembino libro Terentii factum. Eius consuetudinis modo plura modo pauciora vestigia B servavit in Poenulo^ PseudulO; TruculentO; etiam in Bacchidibus, id quod tetigi XXX Musei nostri philol. t. IV p. 355 sq. [= Opusc. phil. II p. 294sq.]: sed constanter idem mos per ipsam Trinummum pertinet. In-qua quemadmodum A littera cum Megaronidis tum Philtonis^ B6Z6KX litteris Calliclis, Lysitelis, Lesbonici, Charmidis, Stasimi, Sycophantae personae notantur*), ita quae postrema persona prodit Plaudite recitans, item pos- trema littera, quae est Q vel u), cum in Terentio constanter, tum hoc uno loco in Plautinis libris significata est. Hinc perspicitur subtilius quam verius Bentleium in Andr. V, 6, 17 illam u) notam coniecisse e GA. litteris ortam esse, quibus CANTOR nomen significaretur. Verum eandem quod ad cantoris personam Horatio duce rettulit^ id eum puto tam recte vidisse, ut non dubitarim CANTOR nomen adscribere. Cui sententiae confirmandae non incommode adhibebitar no- tabilis memoria optimorum librorum in exitu Persae fabulae, qui hic est in BCDE: plaudite pantio. Nam in hoc non video quid latere possit nisi CANTIO. Quodsi cantio, qua prolusum esse fabulae actioni scimus, eandem etiam seque- batur^ nihil mirum est a prodeunte post actorum discessum cantore etiam plaudite illud vel ualete et plaudite pronuntia- tum esse. Sua sponte apparet disparem esse earum fabula- rum rationem^ quae compluribus versibus terminantur ab ipso argumento alienis. In quo genere quattuor tantum in- scriptiones B servavit: GREX in Asinaria, CATERVA in Captivis et Cistellaria, POETA in Epidico.

*) [Cf. praef. edii alt. p. LVsq.]

EMEKDATIONIS PLAVTINAB. 295

C *Codex alter' Oamerarii^ ^Decurtatus' Parei, praeter hos tractatus a Grutero^ Rittershusio^ Scioppio et nuper a Bothio : olim bybliothecae S. Corbiniani Frisingensis (id quod haec in principio inscriptio testatur: Uib. iste e xxxi fce marie. & scicorbi fririg.'), uude per quas vicissitudines ad Camerarium perTenerit nescitur*): una cum Yetere et de huius heredibus emptus et in Palatinam illatus ibique nu- mero 1613 notatus et direpta Palatina in Yaticanam trans- latus^ sed hinc sine Vetere Parisios abreptus anno superioris saeculi lxxxxviI; huius autem a. xv bybliothecae Hei- delbergensi restitutus. Scriptus est saeculo XII in ccxxxvm membranis formae quadratae^ cetera disparis condicionisy quarum prima nihil nisi fabularum XII poste- riorum; quae solae insunt, indicem in pagina prima scriptum tenet. Yidenda de eo quae diximus de crisi Plaut. p. 514 sqq. 535 sqq. [= Opusc phil. II p. 103 sqq. 125 sqq.]. Ibidem p. 163 sq. [= p. 12 sqq.] certis argumentis docuimus^ prius quam decurtaretur omnes fabulas XX complexum esse. Manu nec eleganti scriptus est nec eadem: verborum distinctione multo etiam quam in Vetere perversiore: versuum distinc- tionC; nisi paucis in scaenis iambicis, plane nuUa: numero versuum in singulis paginis plerumque xxvi: personarum nominibus cum scaenarum initiis tum mediis in sermonibus per primas XVIII fabulas modicis, per Trinummum Trucu- lentumque paucis, sed ut vacua plerumque spatia relicta sint. Cf. ad Trin. v. 45. 276 annotata. Denique ordinem fabula- rum semel moneo cum in hoc tum in eis quos infra posui codicibus eundem quem in B esse. l\(Iihi autem cum Vra- tislaviae degenti Decurtati copiam Christiani Baehrii comitas fecisset, hac opportunitate usus Emestus Schneiderus claris- simus collega accurato exemplo ^PIauti Truculentum e codice Heidelbergensi expressam' edidit a. cioiocccxxxiv. E quo illud quoque cognoscere licet, in hac fabula^ et in hac qui- dem sola^ sive ipsum librarium sive aliquem lectorem ali- Tcicicn quando coepisse veros versuum Plautinorum exitus et prin- cipia interposita lineola/ notare: in quo tamen consilio non

*) [Cf. Opiuc. phil. II p. 104. in p. 58 sq. ado.]

296 PBOLEGOMENA DE BATIONIBVS

diu perstitii Quod qui fecit, non ab eo, unde C descriptuS; codice profectus est, sed aliquo antiquiore usus: id quod non posse non ita esse infra apparebit.

D Yaticanus 3870^ eleganter picto insigni gentis Me- diceae ornatus, quod non dubito quin ad Leonis X pontifi- catum spectet. Hunc simulatque in Vaticana repperi, intel- lexi illum codicem esse, quem de crisi Plaut. p. 156 sqq. [= Opusc. phil. n p. 5 sqq.] e Poggianis epistulis docuissem a NiCOLAO Treverensi in Germania investigatum a. Cioccccxxviiii Romam pervenisse^ lordani Vrsini cardinalis manibus traditum. Continet is in cccvui membranis prae- ter posteriores fabulas XII his praemissas Amphitruonem, Asinariam, Aululariam et dimidiam partem Oaptivorum usque ad III; 2, 4: vacuas paginas habet unam et dimidiam f. 59 in fine Aululariae, sex f. 70. 71. 72 post OaptivoSy partem paginae f. 20 b post Amphitruonis IV, 2. Eius tanta est cum C similitudo, ut non solum aetate, scripturae genere^ forma membranarum prorsus gemelli sint^ sed etiam versuum distinctione vel potius non distincta continuitatC; atque adeo multitudine versuum in singulis paginarum scriptorum. £ius- dem autem Vrsiniani beneficio patuit^ quae utrique codici cum Vetere cognationis ratio intercederet. Qui cum per primas comoedias multo quam per posteriores constantius LU versuum in singulis paginis numerum servet, totidem apparuit Vrsinianum in binis paginis (quippe senos et vice- nos in singulis) perscriptos exhibere: ita quidem ut tres fa- xxxm bulas Amphitruonem; Asinariam^ Aululariam LViii paginae Veteris; totidem autem membranae Vrsiniani capiant. Qua quidem congruentia luculentissime probatur ex uno fonte et B et CD manasse. Discriminis autem inter C et D fere hoc tantum intercedit^ quod hic et una manu eaque sat aequa- biliter scriptus est^ et aliquanto quam C saepius eadem manu iuter scribendum correctus, et in verborum distinctione minus vitiosus: quo quartum hoc accedit^ quod compendiorum scri- bendi pauUo frequentior usus in D est quam vel in B vel in Cy in qtlibus praeter y pro gwe, e pro ae, u pro um et quae eiusdem sunt generis, pauca illiusmodi exempla exstant.

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 297

E meus est, undecim abhinc annos emptus a Molino Florentino librario et antiquario: chartaceus saeculiXV, for- mae maximae sed modicae mensurae, foliorum cclxxvi, quorum unum inter Asinariam et Aululariam; duo et dimi- dium inter Epidicum et Bacchides scriptura yacant^ a sin- gularum paginarum versibus xxxi ad xxxviii procedens nuUa constantia. In praemissis chartaceo codici aliquot membranis cum excerpta e Plauto quaedam tum Index fabu- larum tum haec leguntur: ^SEbastianj BeniuieNJ & amico4. Quir eum tenet sub pena excommunicationif papalif reddat.' Posteriores fabulas XII secunda manus tanta sedulitate cor- rexit, ut hac in parte prorsus pro duobus codicibus haben- dus sit. Primam igitur et secundam manum in annotatione mea additis a et b litteris^ ut soleo etiam in reliquis codi- cibuSy discriminavi usque ad mediam scaenam iv actus II: hinc de secunda manu propter eas quae infra patefient caus- sas plerumque prorsus tacui. Versuum distinctio eadem est xxxiv quae in CD et ceteris praeter B libris omnibus.

F Lipsiensis bybliothecae senatoriae, formae maximae sed modicae mensurae^ in cccxim membranis^ quarum pa- ginae xxviiii yersuum sunt, nitidissime saeculo XV scrip- tas fabulas XX complectens: saeculo XVI in Hispania pos- sessus ab Hieronymo Surita CaesaraugustanO; postea ad 6a- tavos aliquo casu delatus, anno autem cioioccxxxviii; ut testatus est lo. Frid. Christius, ^hastae Lipsiensis academiae inter Sellianos libros subiectus et Curiali bibliothecae re- demptus.' Aliquando post Hieronymum Suritam fuisse Fri- derici Adolphi Hansem ab Ehrencron traditur a Fabricio Bibl. lat. p. 27 Em. Eo Hermannus usus in Elementis doctrinae metricae: collatione a Christio facta, quae Dresdae servatur, Lindemannus. Breviter de eo dixi de crisi Plaut. p. 172 sq. [= Opusc. phil. II p. 23 sq.].

G Vaticanus 1629 fabularum viginti, antiquioribus numeris 790 et 1889 notatuS; saeculo XV scriptus in cccxiii membranis formae maximae, versuum in singulis paginis XXXI, in Trinummo Truculentoque aliquot folia perperam traiecta habens. In fine legitur ^Liber PoOGii fecretarii

i Ctfi'iii5^ « Ix lAit:':i If:*»'^ i^i^LJ" p:^z^ acceptif ab

ilS:2§ laiTT^ T^3^^ ierfrci sitt. Of^:i«^*ct§ ftxsm ca qnae Pibrerr:» r^ r3 oirsrtsE :l2£ cc^> nn ei:

z-nifcixLiB*. ^^«^ijt 12. fTfri^* f*x2t5f XXH2.

iii-.&,^*:ixieL

K V^if^AXx* 1:^:3 •frxi^iiaL sfcKTLlf. iiL»aEi'::i nvT xTTT—i 5:r2ii*e- iiikiziiifce. T-fr!SX l3l ri ^mz T\T_ Ct:ai«:e£:iis* «'.tiL^l^^irrLr ffmrfif. <<f^ xs Ax : uiiTLT E: L'L?:'L3L. * p»:i^^5ro:c-f:«LS A.ii*?flt XH «f?x p»xf:is ut

TjiriTLr ; L.LTi ^.. <!>:_': ^ii* :".-:i':'l»^ ::^'X_^ >:fiij-« -.«_ ^ 7n*fTiL:2?<?a-'f rLXT rfi_': 'Jirf 5*f|T*taL ^ F?«;'L'L^«: ax Tmrxiaiiiim. HrriL Vi.ii.:i:i.:ran. : i»:?* su**»: lI«: X^I ^Limt^ i^r^rrisMns Z~fT^^ lr7>c~^5 Lzr^TtfXfim. ii':-jjiL ll ifntiiiznimi lEnis sto- •?! j^ I~- A^L : ixiTL ii:'. ilti lL_l5 fa^ Axij:x3* ifeSL»>ni- "^.i:^ Tc-j^zj^LiELik iTikviiA & TiLrrf T^friLL^fCL^L TrtiLiTTTT: &x^em •fTLiL 7L»inazi- : uul ^ ^ir:iii tcl ia:»?!:. :':tt "Itl:»!:* ViiiScaziis ■;• . .1-1 nrTfT x: ii-t:»: iCtrL^trijiL -l iii»:aLr«:a»f fz.":**^^rmm Tr.'":«:iL»^irf- XLZi-fiL i3iirrCL":*irf i4:rj:CLr:i*f xiifLLLXL mza, pos^ ij-:rk 7'~TiTTi i*jrxLL ii: lIu** ^»:a»:*:»: i^rf c "itjL Tr^t-"" t^ in

-•^l-X HiiLL LLL ::L>CJ:LriLL«:uJrL ^^f-^ LX L^rTCk^LZIiifLii :-XL2SSK Zl

iu^iii* TtfrsTLCL^aci^rf - T«: r^L^-iLr* xl'^:-':?:!:^ Vi coLxiAia L^siTf^ikLTii!' fcr:"xrirf rxrri^'JL»f ^^^rfa^LLiL f:.»frm i»f «rLrt»- rtTLT xiiJ~: Li.k^^ Lr»fiL> jf »^f c :: ^il ^ .aoL iZiik xxlLiis» ;ft£x- TT-i^rx^- 5!>i<iL»- Ji". L»f rirj: ^'irCfr^rLiL ::•:»> ii^lh-jl 2>:ri2L li-

Tr-.rXIL TT-"^ f^ i^ in.UL JiTL-X LIX

r*i X TrLx::^"? joxx lh rt *«i.a-rLXL 'rir^jiiiL < iLiL-i^Me

-i *v- : ^LiJ.^'..\^ JL:rAX'ir:-:r. . ; uitf i. CUh.x^vvl xxx V<

-;>. -i>- 1?:- : ij I:iijj-»f *. ,L«:a-»^ai^t ftr Li«i»tL:jxv: >ti

iir-ssk. x».a 1^*^^ xiiii: xi?:*i. /cir iujt-l^ ^ >. ^ ^^ I^J^sq^o.

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 299

Praeterea B litteram sciendam est nec scripti nec im- xxxvi pressi libri indicem esse^ sed meae scripturae. Quam si etiam ^ talibus aliquotiens apposui^ quae cum pridem mea couiectura inyenissem^ postea ab aliis quoque excogitata vidi, non id alio consilio feci, nisi quod aliquam fidem veritatis habere complurium consensus solet.

CAPVT IV.

Dixi de externa librorum Plautinorum condicione: pro- grediendum est ad eorum indolem mutuasque rationes et successiones explicandas. Quo ita defungar^ ut quae olim cum ^de crisi Plautina' disputavi*) tum in praefatione ad Bacchides Halis a. cioiocccxxxv editas exposui tum aliis quibusdam locis attuli, brevi enarratione comprehendam^ sed ea post tot bybliothecas pervestigatas multis partibus vel correcta vel locupletata: praetermissis tamen quae aut le- viora videantur aut in dubia coniectura posita^ cuius firman- dae documenta quamvis quaerens nulla reppererim: e quo genere velut illud est de Romano codice Longolii quod Parergon p. 404 annot. tetigi. Vt autem, quibus e fontibus per quos tamquam rivulos memoria omnis scripturae Plauti- nae per saeculorum vicissitudines ad nostram aetatem pro- xxxvn pagata sit, uno oculorum contutu cognoscatur, stemmatis artificio utar ad perspiciendas cognationis rationes utilissimo, in quo perditos libros graecis litteriS; latinis superstites no- tavi. Id autem post diutinam- meditationem intellexi non posse simplicius quam sic construi.

*) Eodem qao illam ego commentationem elimavi anno cioiocccxxxv 'Symbolas ad historiam philologiae' saas lo. Caspar OreUias edidit Turici, qaibas codicis a Nicolao Treverensi reperti intermortaam memoriam item e Poggii epistalis redintegravit. Sed qaae ibi p. 9 de reliquis libris et scriptiB et impressis narravit ne Palatinoram quidem codicam rationem habens, quaeque de fundamentis normaque universa instaurandi Plauti praecepit, eorum nec fides est nec utilitas.

300

PBOLEGOMENA DE RATIONIBVS

a

P

b e

VIII prioram XII posierionim

octo priomm reliqui

qui supersant fere

omnes

0 Ea 0 Eb F

U K Z

xxxvni Propositam tabulam ut iam enarrem commentando, de

a quidem nihil nisi hoc dici potest, integras eum fabulas Yarronianas XXI praeter eas partes complexum esse, quas etiam ab Ambrosiauo afuisse certum est: in quo numero prologus Pseuduli prope totus et aliquot scaenae Stichi ha- bendae sunt: Bacchidum autem locum post Aululariam fuisse, de quo in Parergis dictum p. 391 sqq. Tali codice quarto p. Ch. n. saeculo Servium et Donatum usos esse ex eis col-

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 301

ligi potest quae uberius disseruimus Musei nostri philol. t. IV p. 568 sqq. [= Opusc. phil. II p. 319 sqq.]. Praeterea veri simile est caruisse illum personarum notis in continui- tate sermonum, pro eisque vacua spatia habuisse minio sup- plenda: quod cum deinceps non fieret, eyenit ut postmodum (in T puto) multa sermocinantium nomina e coniectura ad- denda essent. Secuta est ea aetas^ qua et Amphitruonis scaenae quaedam et una cum Aululariae exitu contiguum principium Bacchidum interciderunt. His igitur partibus care- bat is codex quem p littera signavimus, integras etiamtum Gasinam, Gistellariam totamque Vidulariam tenens, quippe quas fabulas integras sexto saeculo Priscianus tractaret. In eodem vel eiusdem generis codice puto Mostellariae scaenas primum traiectas esse: harum enim turbarum Parergon p.439 monstravi eam rationem esse, ut de yicenorum (vel fortasse xxi) versuum paginis cogitandum sit: tot igitur versuum mensuram (quam yides paryo discrimine ab Ambrosiani norma distare) codici P eo confidentius tribuo, quo certius iam supra apparuit alium versuum numerum h. e. senorum et yicenorum in eo fuissC; unde nostn antiquissimi originem duxerunt. Hunc t dixi: qui qua condicione tum fuerit, cum xxxix tamquam traduces alios peperit, satis docere hodierna species fabularum Plautinarum potest; praesertim cum Ambrosiani exemplo comparata. Nam cum Amphitruonis *) Aululariae- que et Bacchidum lacunas atque Mostellariae turbas tamquam hereditate accepisset, noya clades haec accessit, ut et in fine truncatus Yidularia careret et in priore parte plurimis mem- branis deperditis yalde mutilam haberet Gistellariam et om- nino non paucis in locis, Gasinae potissimum et Gistellariae, siye situ et madore afiTectus siye aliquo casu lacer legi non

*) De nna Amphitmone scio dabitari poBse ntmm iam prins an nnnc demnm mntilata sit: qnando de Prisciano non satis certa res, prolata ex deperditia Bcaenis dno testimonia ntmm antiqnioribns gram- maticis accepta referat an snae lectioni debeat. Item certo demon- strare illnd neqneo, Casinae Cistellariaeqne lacimas Yidnlariaeqne iac- taram primnm in t exstitiBse, nec in bc demnm factas esse. De taiibns qnoniam in ntramqne partem disceptari potest, posni qnod snadere ipsa rei probabilitas yideretnr.

302 PROLEGOMENA DE BATIONIBVS

posset et lacinias potius quasdam yersuum quam verborum continuitatem servaret. Praeterea autem alio invecto fabu- larum ordine h. e. eo qui nunc obtinet^ Bacchides ab Aulu- lariae societate divulsam postposuit Epidico: quo factum ut nunc duae lacunae esse yideantur, quae una fuit utriusque fabulae communis. Pristinus enim ordo, non dicam qualis fuerit, sed qualis fere, conici ex Ambrosiano potest, qui hoc longe diverso collocatas habuit: tres primas, Bacchides, cum Curculione Captivos, Casinam Cistellariam Epidicum Merca- torem Mostellariam Militem gloriosum Menaechmos Trinum- mum Truculentum Vidulariam Poenulum Persam Pseudulum Rudentem Stichum: quem quidem ordinem falli non videor XL cum ita interpretor, ut non consulto, sed aliquo casu singu- lari tres fabulas extremas Trinummum Truculentum Vidula- riam dicam superiorem in locum irrepsisse. Et Bacchides quidem inter Aululariam Captivosque is quoque legit, qui non novicio saeculo excerptis e Plauto adverbiis breve glos- sarium illud condidit*), cuius cap. II mentionem fecimus: quod quo libello edidimus, in eo locum illum omnem, qui est de coUocatarum fabularum ordine in aliis libris alio, de- dita opera pertractavimus [Opusc. phil. II p. 237 sqq.]. No- vnm autem ordinem quod iam olim ad Calliopivm auctorem rettuli coniectando, id nunc teneo hac ratiocinatione fretus, quod et fuit Calliopii recensio quaedam Plautinarum fabula- rum et ex ea ipsa recensione, nisi omnia faliunt, nostri libri mss. fluxerunt. Cuius quidem rei etsi memoriam e codicibus circiter nonaginta a me inspectis unus tantum pertenuem servavit, isque solas octo fabulas priores complectens, tamen fides nec esse addubitanda videtur nec, si id sequimur quod

*) Eius tanto maior est auctoritas, quod non tantnm Vidnlariam usorpavit, sed etiam Amphitruonem Bacchides et CiBtellariam integras habuit Qni cum etiam in aliia fabulis ea legerit, quae in BCD desi- derantur: (quo ipsum illud scbeviter rettulimus e Trinummo commemo- ratum:) apparet eum Bimili Ambrosiani codice, vel qualem a descripsi- mu8, U8um esse. Ceterum ordinem comoediarum prorsus singularem est secutus, quo illae sic sese exceperunt: Asinaria Aulularia Bacchides Captiyi Casina Cistellaria Curculio Epidicus Menaechmi Mostellaria Truculentua Trinummus Poenulus Vidularia Budens Miles Meroator Pseudulus Persa Stichus Amphitruo.

EMENDATIONIS FL^VTINAE. 303

sit probabile, octo tantum fabularum finibus circumscribenda. Est autem qui illud testatur Ottobonianus 2005 (olim V. 4. 21. et B. III, 15) membraneus anno cioccccLviii xli Ferrariae scriptus, singulis comoediis elegantissime picta em- blemata, Gasinae autem septem yersibus extremis hanc in- scriptionem praemissam habens: CALLEOPEVS, iterum hanc sex extremis Cistellariae: Becitator Galliopns: similiter atque in plurimis libris Terentianis et factum et erratum esse constat. Hanc igitur Calliopii recensionem; si recte conieci; satis per ceteras partes a nobis descriptus t pi^ se ferebat.

Mutatum fabularum ordinem secuta est earundem in duas partes diremptio, quarum altera ab Amphitruone ad Epidicum, a Bacchidibus ad Truculentum altera pertineret. Ex illarum codice b repetendi B et D, quorum binas partes ex eis quae supra attulimus intellegitur seorsum scriptas esse: repetendus «7*), qui est membraneus Musei Britannici

16 C

XI ' rectius autem ut opinor undecimo quam decimo sae-

culo tribuitur**): repetendus denique is (Z), qui fons exstitit reliquorum octo fabulas priores complectentium, saeculo autem vel XIV vel XV scriptorum fere omnium: quorum etsi pergrandis numerus est, tamen nuUus vel ex 13 vel ex D vel ex J manavit. Verum hoc, ubi ad octo priores eden- das venero, et demonstrabo et singillatim persequar: nunc hoc unum occupo, summam esse quattuor illorum similitudi- nem multoque maiorem quam quae in posterioribus fabulisxLii inter B et T et r\ intercessit. Et T quidem volui Tvrnebi illas membranas esse, quarum virtutem monstravi de crisi Pl. p. 155. 531 sqq. [Opusc. phil. II p. 4. 121 sqq.]: quas qui in Francogallorum terris fortasse superstites indagarit, dici nequit quam sit de Plauto bene meriturus. Quae membranae

*) [Cf. Opuac. phil. III p. 119.]

**) His ne quis qnartum addat, qnem in Marciana bybliotbeca FIo- rentina hodie exstare Henricus Eeilius noster teatetur Pbilologi t. I p. 182, sciendum est typotbetae yitio illum XI saeculi esse legi, qui rit XV^ Sed duo sane alii tabulae supra positae olim addendi emnt, quo8 nunc consulto praetermisi.

304 PR0LEG0M9NA DE RATIONIBVS

quemadmodum quosdam versus (versuumve partes) servarunt in B desideratos^ ita circiter viginti 13 servavit, quos in r\ excidisse codicum CD consensus docet (velut Trin. 322. 904) : sed ut tamen altera ex parte etiam in CD reperiantur quam- quam numero pauci, qm a, B absint, velut Mostellariae V> 1, 10. cf. Trin. 1174. Atque hoc uno indicio satis iam cau- tum esse existimo, ne quis CD libros ex ipso B repetere animum inducat. Neque temere quicquam propterea, quod vel in B solo vel in solis CD legitur, calidius putandum est fidei aut plus aut minus habere: immo ex coniuncta demum horum trium onmium memoria illud eruendum, quod videatur in communi fonte exstitisse. A cuius tamen exemplo facile sane generatim iudicanti patet longe propius B quam CD abesse, qui ab illo minore aetatis quam praestantiae intervallo distent. Verum ipsi CD qua externa, eadem scrip- turae quoque similitudine ita continentur, ut alterum qui in promptu habeat, fere sine uUo incommodo carere altero possit. Nam horum quidem etiam propior est affinitas, quam quae inter BDlJl intercedit: nisi quod tamen neutrum ex altero descriptum esse certum est. Hinc igitur est quod, cum breviter loquimur, fidem omnem Plautinae scripturae recte dicimus in Ambrosiani Palatinorumque memoria consistere. Ceterum ti eum fuisse codicem oportet, in quo XLni primum sublata iusta versuum distinctione poetae verba ad prosae orationis similitudinem scriberentur, quoniam quae ita nova versuum non metricorum discriptio prodiit, ea non umquam alia in C atque in D est, verum communis utrius- que. Vt hac quoque in parte illi r\ codici multum et B et, ut consentaneum est credere, T praestent.

In Germania autem servatae posteriores fabulae duo- decim postquara ex hominum litteratorum usu et consuetu- dine elapsae per aliquot saecula delituerant: (nam etiam qui ^Thesaurum latinitatis' illum condidit e saeculi XII codice ab Angelo Maio Class. auci e Vat cod. ed. tomo VIII vul- gatum, solas octo priores tractavit:) saeculi XV initio inter Italos ex uno D innotuerunt, e quo quotquot illarum exstant sive scripta sive impressa exemplaria praeter BC originem traxerunt omnia. Qui cum anno cioCGCCXXVim uti supra

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 305

diximus ex Germania allatus esset, suo iure Georgius Merula potuit in praefatione anni ciocccGLXXii illas comoedias ^qua- draginta abhinc annis repertas' dicere, non curans pauculo- rum annorum discrimen. Ab hoc autem testimonio profectum esse Thaddaevm Vgoletvm apparet^ qui in praefatione edi- tionis Parmensis a. cioiox emissae de tempore manifesto consentiens alius rei memoriam paullo obscurioribus verbis his admiscuit: ^si codici meo fides adhibenda Basileae escripto Lxxvii abhinc anno: ex eo exemplari e quo xii ultimae comoediae Plautinae emanasse dicuntur/ Id quo spectare videatur, planius ex Alberti de Eyb (sive de Eyben), vernaculi Bacchidum interpretis, narratione intellegitur a. cioioxviii chartis consignata ac fortasse non aliunde nisi ex Ygoleti praefatione petita: VDiese hernach zwolff geschrieben^ Co- ^t^iv moedien seint lange zeit wol bey fiinffhundert Jahren, oder mehr, verlohren und verboi^en gewesen: und newlich in Con- cilio zu Basel wider gefunden worden.' Ficticium hoc omne, quamquam ne Niebuhrio quidem Opusc. I p. 163 quicquam suspitionis movens: fictum autem ab eis, qui cum quadra- gesimum a Merulae praefatione annum viderent in id fere tempus incidere, quo concilium Basileense habitum esset tot antiquis scriptoribus primum repertis illustrC; horum socie- tate Plautum quoque et facili et levi coniectura comprehen- derent. Confidenter enim iudicare licet, quod non ex alio nisi ex Vrsiniano novicios libros oriundos esse ipsa scripturae congruentia clamat. Ita quod v. 56 in noviciis libris prave legitur denuntiafy id inde ortum est, quod simplici nuntiaf in uno D superscriptum est de, Ita corruptae v. 926 scripturae loquar ea prefenti^ loquare ei praefenti originem e re levissima hac duxerunt, quod cum loquar eapfenti vel loquare ahfenti BC habeant; exilis lineola perperam accessit in D loquar ea pfenti, quam adeo servavit F. Idem F quod v. 929 in- fipienter exhibet, solam habet hanc caussam^ quod proficisce- batur a calami errore quo in D infipientier scriptum pro infipientior. Eiusdem librarii errore cum v. 450 in D fibi uxorem positum esset pro uxorem fihi, neglecta ea nota^ qua ille errorem ipse correxisset, pravus ordo in EFZ transiit. Consimilis origo horum: nunquam v. 336, quaque in Z 341;

FR. RITSCUKLII OPV8CVLA V. 20

306 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

fiat 594 aliorumque numero plurimorum, quibus congerendis nolo longus esse. Graviora tamen reliquis haec sunt, quod in uno D elapsa v. 276. 463 fcn^af et egOy quae etiam si- xLv millimae ceteroqui condieionis liber C servat, item ab EFZ absunt: vel quod eiuf egestatem in solis DEFZ transponitur V. 338; eorundemque communis est v. 411 eariwn/' corruptela. Quid; quod eis locis, qui correctionem secundae manus in D passi simt, non raro in partem noviciorum librorum primae manus scriptura transiit, secundae in alteram partem? Velut cum V. 410. 851 obiciaf et tetigit F exhibet cum Da, tu obiciaf et tegit e Db reliqui susceperunt, vel v. 347 e Da hcibemuf in FZ^ hdbeamuf in E manavit e Db, item v. 837 ruere e Db in Z et E mg,, frangere e Da in EF. Quam- quam plerumque sane in EFZ transiit quod in Db esset, non quod in Da, ut v. 286. 288. 321. 665. 1083: quam rationem obtinere memento^ ubicumque nulla Db mentione facta e solo Da discrepans scriptura in annotatione affertur, ut V. 266. 278. Hinc autem intellegitur iam habuisse Vrsi- nianum secundae manus correcturas illas, quo tempore fons exstitit noviciorum codicum.

Nicolai autem Treviri codex simul atque Romam ad- vectus est, ilico de parandis apographis cogitari coeptum esse et res ipsa facit ut credamus et plenissime Poggii epistulae testantur. Quod quidem consilium duplicem eventum habuit. Aut enim archetypum exemplum omni religione simpliciter transcribebatur, aut correctis pro virili parte innumerabili- bus scripturae vitiis et corruptelis novum genus librorum peperit. Et huius quidem generis per litteratae Europae terras codices hodie exstant plurimi, pauciores prioris et quod sciam Romae tantum et Florentiae. Pertinent huc et 6r et propius etiam ad D accedens 0, qui est nitidissime in xLvi pulcherrimis membranis scriptus Laurentianus, inter Gad- dianos pl. LXXXXI. 12 , ipsam extemam speciem Yrsiniani summa fide vel minutissimis in rebus referenS; ut exemplo docui Musei philol. IV p. 356 [= Opusc phil. II p. 295]. Rursum huius ipsius apographum vix ambiguis indiciis in- tellexi E esse^ qualis quidem a prima manu prodiit h. e. Ea, Eius igitur scripturam per totam Trinummum sedulo

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 307

apposui hoc consilio, ut eo possem aliquando pro ipso D in eis fabulis uti, in quibus non paratam haberem Yrsiniani collationem. Qui quam exiguo aut propemodum nuUo inter- vallo inter se distent, ostendere talia possunt qualia habes V. 303 pro ingeo, 398 Uf, 411 Jdftif 532 inopf herendo, 877 cofce, geminatum v. 761 mihi^ v. 748 e depq^taf natum de-

pnpitaf Denique ad idem genus. ut mittam alios, ille liber referendus, quem NicOLAi NiccOLi manu scriptum in Mar- ciana quae Florentiae est bybliotheca Laurentius Mehusius vidit et in praefatione ad Ambrosii Traversarii Epist. et orat. p. XLIII diligenter descripsit: unde ni fallor profectus principem Plauti editionem Fabricius Bibl. lat. p. 15 Ern. nuUo argumento dixit e Florentino codice expressam esse. Transeo ad correcta exemplaria, quorum indolem et ra- tionem summatim descripsi de crisi Pl. p. 172 sqq. [= Opusc. phil. II p. 23 sqq.]. Ac primum corrigendi operam illam sciendum est non aliorum in aliis codicibus aliam fuisse^ sed semel ab uno aliquo critico susceptam et perfectam^ qui con- solito illa aetate more ac consilio optime sibi videretur ea re de Plauto et bonis litteris meriturus. Quis fuerit qui hoc praestitit, ignoratur: de Antonio Panormita, Plauti illo studiosissimo, atque adeo scaenarum quarundam noviciarum scriptore, quam 1. s. s. p. 177 [= 30] coniecturam ausus xlvii sum, eam ne nunc quidem habeo qui firmius quam Merulae testimonio commendem, ^sive mandante Nicolao Quinto Ro- mano pontifice sive Alphonso rege Apuliae' incredibiliter in Plautum saevitum esse querentis. Atque adeo magis eo ani- mus inclinat, ut ipsum fuisse Poggivm credam, cum et Ro- mae potissimum atque Florentiae, non Neapoli correctorum multitudo exemplorum exstet, et consilium certe rei perfi- ciendae ille ipse in ea parte epistularum professus sit, quae solae adhuc lucem viderunt.*) Sic enim libri IV epist. 4 scribit: ^Liber est illis litteris antiquis corruptis, quales sunt Quintiliani, et multa in multis desunt. Non faciam trans- scribi, nisi prius illas legero atque emendavero: nam nisi viri #ruditi manu scribantur, inauis erit labor.' Item

♦j [Cf. praef. Mil. glor. p. XVI sqq.]

20'

308 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

epist 17: ^Transscribitur modo donoque mittetur Duci Me- diolani^ qui eum per litteras postulavit. Marchio item Fer- rariensis petiit: dabitur illis, sed ita corruptus, ut vere a barbaris redire postliminio videatur/ Et paullo post: ^Nullus, mihi crede, Plautum bene transscribet, nisi is sit doctissimus: est eis litteris, quibus multi libri ex antiquis, quos a mulie- ribus conscriptos arbitror (!), nulla verborum distinctione, ut persaepe divinandum sit/ Verum hoc de Poggio quomodo- cumque se habet, tali quale hic significavit studio et indu- stria certa et constans nata est recensio quaedam, pertinens ea etiam ad octo fabulas priores: qua etsi effectum est ut, qui scriptor antea propter portenta scripturae instar prae- clusi thesauri fuisset, nimc certe aliquo modo et legi et in- tellegi posset, atque adeo haud pauca fatendum est vel xLvm vere vel probabiliter emendata esse: tamen simul in- credibiUs Plauto clades illata est. Nam quae erat iUa aetate criticae artis imbecillitas et tamquam infantia, saepissime le- gitima emendatio in summam coniciendi libidinem inter- polandique temeritatem evasit cum magna mutandi imperitia coniunctam. Quae ratio universa cum insecutis saeculis lit- teratos homines, ut in hoc genere parum vel curiosos vel prudentes, prorsus lateret, evenit ut cum ante Camerarium omnes editiones adulterato fundamento niterentur, tum recen- tioribus quoque multae ex Italica iila interpolatione sordes inhaerescant. Eius autem recensionis exemplum in paucis plenum (rectius enim plenum videor quam integrum vocare) F praestat: cuius simillimo codice secunda manus nostri E libri usa in hunc summa industria intulit corrigendo, quid- quid a primae manus scriptura discrepans in illo codice deprehenderet. Ita igitur factum est ut, cum Vrsiniani in- dolem Ea reJJraesentet, plenum interpolatae recensionis exem- plum Eh habeamus. A quo pleno exemplo variis intervallis alii codices, eique numero plurimi, ita recedunt, non ut um- quam novae mutationes in tralaticiarum locum substitutae sint, sed ut earum parte tantum recepta alias quicumque fuit propagare veritus ad veterem scripturam redierfl. Hac via mixtae e Z) et F (ut brevitatis caussa sic loquamur) recen- ^iones ortae sunt, interpolatae illae quidem, sed raodice in-

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 309

terpolatae: qualium in numero cum H tum K sunt, fortasse etiam lo. Baptistae Pii itemque Dionysii Lambini ^prisca exemplaria' vel ^antiqui codices'; qui tamen possunt etiam prorsus congrui cum FEh fuisse.

Ad mixtum autem genus etsi Z proxime accedit, non tamen tali e codice expressa est: immo aut similis nostri xlix E liber Merulae praesto fuit utramque in se recensionem socians, aut, quod lubentius amplector^ duobus ille simul usus est, quorum alter interpolationem integram, integram Vrsiniani scripturam alter referrei De Trinummo loquor: nam Bacchidum quidem^ Mostellariae^ Menaechmorum; Militis atque Mercatoris nullum^ id quod ipse conqueritur, nisi inter- polatum librum (sive Mibros') nactus est, eumque, ut facile conferenti patet, gliscente librariorum neglegentia ad extre- mam turpitudinem depravatum. Sed septem ultimas idem laetatur 'simplices et intactas a censoribus' sese habuisse^ et ^quanquam mendosas, multo tamen veriores'. Verum quas intactas accepit, vehementer erret qui intactas publi- casse putet: quot enim e novicia recensione scripturas par- tim recte partim praeter veritatem asciverit/ singulis paginis annotatio uostra docet. Quem ille delectum saepe non sine iudicio habuit. Qui cum iure suo (ut e multitudine exem- plorum per saturam quaedam delibem) a correctore velut condttcibile (cum A) sumpserit v. 36, es (cum B) v. 47, ignauiam 132, quod nieae 141, ad te 161, ita est (cum A) 196, quod bibit 250, loni 272, par tuis (cum AB) 279, /w- mineni (cum AC) 308, quaedamst (cum B) 324, parta 347 (cum A)y an minus 349 (cum eodem: nam tantum operarum vitio mimuf exptessum), tibi 472, edam 474, mirum ni tu 495,- transpositionem versus 510 (cum solo A), censes 563, cmquam tam 574, rapis 680, rogetn 758, ex seUntia 771, ge- rere rem 773, terere 796, habet 868, absinthium pro absentium 935, cui rem pro quo irem 956, ibo ad 995, nunquam 1004, mores pro homines 1028, istis 1043, neqneo pro metuo 1132, l tu neuis e Nonio 1156, arbitro 1161 (cum B), omninoque ea onmia,' a quibus discrepantem tantum scripturam solis additis BCDEa iitteris in annotatione posuimus, ut v. 278. 311. 336. 354. 360: tamen nec in aliis correctorem sequi

310 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

ausus est licentius mutatis (ut v. 207. 242. 308. 317. 445. 492. 537. 552. 584. 929. 973. 1014. 1015. 1017), nec in eis quae sua ipsius coniectura rectius posse corrigere sibi videretur: qualia sunt v. 192 cureSy 265 amoreni, 512 no- stramne nutriceni, 708 te tueris, 787 nie aetatis, 813 nMxu- mumstf 822 quos nwi, 864 speoulatur, 932 molestumstj 933 in pontum (curn B), 971 hoclie is unquam pro hodiei sum quam, 993 acdpi (h. e. accepi) te nmcto, 1046 hominibus, 1141 nec quiy 1170 itast, 1185 hominist affatim pro ho^nini stat fatim: omnia vel vera vel proxima veris. Quamquam nec desunt exempla, quibus vel immerito spemeret merito ab illo pro- bata, ut V. 646 difficiliSj 715 eueniat, 912 im^ liercle, 946 si est molestum, 1058 tutelam pro tu te iam, vel ipse demum sive bonam scripturam corrumperet, ut tecum invecto v. 171, penetrassem 314, quando 529, fregere 836, meapse 974, sive corruptam corrumperet magis, ut v. 72 ex aniiq' tue (h. e. ANTiQVAE tvae), pro quo annique tui F, eflfecto animi tui, vel 487 neqt4e uiae saltem, 532 interficier, 798 effodias aunnn et quae sunt similia. Sed maximus tamen eorum numerus, quae immerito a correctore invecta Merula immerito servavit. Contra peculiarem cum illo laudem in eo genere participat, quod ad sermones suis personis distribuendos spectat: qua- rum notas cum D plerasque, uti supra dictum, omisisset, Li harum spatia in FEhZ e sola coniectura suppleta et ma- xima quidem e parte recte suppleta habemus. Vide tameu ad Trin. 50. 193. Quo plus nobis licere in eodem genere existimavimus, sicubi tralaticium nominum ordinem senten- tiarum ratio dissuadere videretur, velut cum ultimam paen- ultimamque scaenam Trinummi reconcinnavimus Lysitelis pro CallicHs persona reposita: praesertim eum ipso B cbdice autiquiores fuisse illas turbas supra viderimus.

capvt V.

De editionibus Plauti singillatim exponendi iudicandique otium nobis satis ampla de crisi Plautina disputatio illa fecit, quae in illis examinandis praecipue versatur. Cui ad- denda quae Parergon p. 403 annotavimus. lUa igitur com-

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 311

mentatioiie excerptaque in Bacchidum editione plurimorum exemplarium discrepanti scriptura postquam falsissimum esse apparuit qui de nescio quibus vetustarum editionum thesau- ris diu rumor obtinuisset, nunc non erat profecto cur in eo genere sine fructu denuo moraremur. Itaque cum editorum tum ceterorum criticorum nomina eis tantum locis comme- moravi, quibus illi vel aliquid salutis attulissent vel aliqua de causa memorabilem^ quamvis a vero aberrantem coniectu- ram admovissent: quando etiam errores esse eiusmodi pos- sunty ut aliquid vel laudis vel utilitatis habeant. In quo sicubi videbor nimius fuisse, quantumvis vel inutilium ha- riolationum vel imperitarum mutationum sciens silentio prae- terierim: nimia volui diligentia quam severitate aliquave neglegentia peccare. Et editorum quidem^ qui Merulam pro- lii ximo intervallo secuti sunt^ perlevis ad emendandum Plau- tum opera fuit: ut Eusebii Scvtarii et Philippi Beeoaldi in editionibus Mediolanensibus annorum ciocccCLXXXX et cioio: paullo plura; in his autem quaedam rectissime, non mutarunt, sed mutari in annotationibus iusserunt Bernardus Saracenvs Venetae a. ciocccclxxxxviiii editor et perversi alioqui homo iudicii I. B. Pivs in Mediolanensi a. Cioio, e Guius absurdissimis saepenumero coniecturis totum pependisse Simonem Carpentarium hominem longe ignavissimuih 1. s. s. docui p. 488 [= 76] sqq. Cuius autem in plerisque fabulis gras- sata est mutandi licentia incredibilis, nec tamen ea prorsus infructuosa, Pylades in Brixiensi anni cioiovi editione Trinummum quidem vix attigit: nec fere magis qui hunc sunt secuti Nicolaus Angelivs in luntina a. cioioxiiii et in Yeneta a. cioioxxii Aldvs cum Asulano.

Ita res omnis ad Ioachimi Camerarii nostratis egre- giam industriam ac laudabilem pro illius aetatis ratione diligentiam redacta est: qui quod ex Basileensi anni cioiOLii editione, repetita illa Georgii Fabricii sui curis ibidem a. cioiOLViii; nomen invenit sospitatoris Plauti, eo reapse ex- stitit dignissimus. Cuius laudis etsi pars primaria eo con- tinetur, quod praestantissimos libros Palatinos 13 C nactus est; tamen etiam ubi ab his non haberet paratum auxilium, insigni saepe sagacitate palmarique emendatione verum in-

312 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

dagavit: quantiimvis gravia, ut significavi p. 518 [= 107J sqq., aliis agenda alibi reliquerit. Ei quantum debeatur^ non poterit ex ipsius nominis in annotatione nostra mentione satis aesti-

Liii mari: immo recordandum est ubique, quas ego e BC re- ceptas esse scripturas significem a priorum editionum memo- ria (h. e. ubi non testor aliud, a Z) discrepantes, indidem plerumque iam Camerarium reposuisse: id quod operae pre- tium non duxi singulis locis inculcare. Non multum emen- datio quidem Plauti post Camerarium profecit vel probabili enarrandi industria Friderici Tavbmanni, vel impigro Phi- lippi Parei labore, cet^erum iudicare nescientis, in excutiendis libris Palatinis consumpto, vel immoderata rixandi convician- dique cupiditate lani Grvteri, qua ne illud quidem effectum est ut, quid tandem in Palatinis legeretur, vel recte vel plene cognosceretur. Cuius altercationis historiam qui talibus de- lectantur ex eis petere poterunt quae de crisi Pl. a p. 552 [=143] ad 561 [=152] narravimus. Praeter editores autem qui illa aetate magno grege critici ad perpoliendum Plautum undique convolarunt, eorum nullam laudem loannes Mevrsivs meruit: vel exiguam vel mediocrem Adrianus TvRNEBVS, lani DovsAE pater et filius, Caspar Scioppivs, lustus Lipsivs, Mellerus Palmerivs: maiorem Ianvs Gvlielmfvs: maximam atque adeo eximiam Valens Acidalivs, quamquam nec metro- rum scientia valens, qua tum nemo satis instructus erat, nec Camerariae editionis auctoritatem perspectam habens, magno id detrimento suo. Dixi de eo, sed fortasse non satis honorifice, 1. s. 8. p. 505 [= 93], de Scioppio p. 544 [= 134], de Dousis p. 534 [=124], de Meursio p. 498 [=86]sq. .Praeter horum curas pridem editas ineditae mihi praesto fuerunt Scaligebi, Salmasii, Dousae et fortasse aliorum coniecturae in impresso- rum quorundam exemplorum, quae Leidensis bybliotheca servat,

Liv marginibus scriptorum.*) Quorum alia sciens nunc praeter- mitto, olim huc rediturus: quinque hic commemoranda video. Et lani quidem Dousae longe plurimas annotationes, sed eas maxima ex parte ad interpretationem spectantes, tenet exemplum

*) Similia exempla bybliothecae Ambrosianae, sed quae tantum inspexerim, memoravi Parergon p. 400.

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 313

Antverpiense anni cioiOLXVi, quod signatum est XXL Burm. D. 2: Salmasii emendationes, quarum pars iam a Batavis editoribus Boxhomio et Gronovio commemorata est, Taub- manniae primae exemplum XX. B, o. 174. Scaligerana autem e quattuor fontibus petii: praestiterunt enim ea primum duo illa exempla, quorum in Parergis p. 575 sq. mentionem feci, altemm item Antverpiense eiusdem anni, signatum XIII. D. 204, altemm Basileense ex editione Gamerarii a Fabricio iterata, notam habens XIIL 0. 244: accessit Leidense ex recensione Dousica anni cioiOLXXXix, olim Adriani Francisci, nunc XIIL D. 203, cum aliomm ut videtur tum Scaligeri correctioneS; sed eas paucas, ascriptas habens. His autem librisy quos rara liberalitate clarissimi eiusdemque carissimi Iacobi Geelii partim domi tractavi, partim Leidae vel ipse excerpsi vel amica cura docti iuvenis Eugenii Mehleri ex- cerptos accepi, largiores etiam copias Scaligeranas, exegeticas quidem in omnes comoedias, criticas in plerasque, novicius codex ms. 8185 bybliothecae Regiae praebuit, cuius nunc exemplum propensae in me voluntati Theodori Presselii debeo. Quamquam de Scaligeri subitariis curis noli exspectare ni- mium: quem honoris caussa aliquanto saepius nominavi; quam illamm ingenita indoles exigebat.

Ad editores ut redeam, uti ante criticos illos omnes Dionysii Lambini, ita post eos perquam tumultuaria lo. Fri- lv derici Gronovii opera fuit, cuius recognitio mdgatae nomen invenit. De quibus cur ita sentiendum sit^ satis exposui I. s. s. p. 527 [=117] sqq. 563 [=155] sqq. Ex reliquis criticam ope- tam Plauto eamque non una de caussa memorabilem duo soli navamnt, Franciscud Gvyetvs et F. H. Bothivs nostras, in- genii et usu et abusu similes. De quibus non dubito quin ^atis honorifice sensums sit, qui ex annotationis tantum nostra^ testimoniis iudicium faciat: tam vel feliciter inventa vel sol- lerter excogitata ad illos referri viderit non adeo pauca. Sed eomndem reputandum est longe plura commenta uobis ta- cenda fuisse, quibus saepe temerariis^ saepe imperitis; uon- numquam incredibiliter perversis atque adeo portentosis non possum enim clementius iudicare bonum Plautum commaculamnt: tam miro illi temperamento sana futtilibus

314 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

miscuenmi. Quippe in quibus ingenium et acumen, ars non fuit et disciplina. Praecipuae autem eis fraudi metricum genus omne fuit: cuius etsi laudandum est quod raro inter criticos Plautinos exemplo omnino rationem esse habendam intellexerunty quaedam autem^ in senariis potissimum^ per- spexerunt rectissime^ tamen modo in concedendo modo in improbando nimii falsisque quibusdam opinionibus praepediti saepe eorum ipsorum yersuum, quorum reconcinnare men- suram vellent; numeros miserrimum in modum corruperunt, ac non multum afuit quin Plautum ex Plauto expellerent. De Guyeto documento esse cantica Trinummi possunt, prorsus in- credibili libidine ab illo dilacerata: de Bothii triplici cura Plau- tina explicatius iam olim iudicavi 1. s. s. p. 566 [= 157] sqq. Praeterea aliud est genus, in quo temeritatis tamquam prin- Lvi cipatum Guyetus sibi praeter Bothium vindicat. Quantumvis enim glossematum in Plautina verba irrepsisse certum sit, tamen prorsus ille modum excessit multitudine versuum aut sine ulla aut levissima de caussa a Plauto abiudicatorum. Qualium in una Trinummo demirari hunc numerum licet: V. 85. 220. 304. 397. 495. 496. 507. 675 ad 677. 679. 707. 708. 766. 767. 770. 818. 824. 828. 830 a tradare et 831. ' 890. 957. 997. 1046 ad 1049. 1054. 1087. 1110 ad 1114. 1115 ad 1119. Quippe ubicumque in singulis verbis offende- ret, quod aliqua difficultate vel obscuritate laborans non posset arte et ratione expedire^ id tutissimum ratus una cum sanis et planis radicitus exstirpari similis medici exstitit, qui ut dentium aegrotationem tollat^ totum* caput praecidat. Ceterum Guyeti recensio iuncta est interpretationi gallicae Michaelis de Marolles abbatis de Villetein; quae quattuor voluminibus prodiit Parisiis a. CIOIOCLVIII. Denique post Bo- thium quae edendi Plauti experimenta fieri vidimuS; aut nihil aut parum vel poetae vel litteris nostris profiieimnt. Ex Hermanni Bothiique exemplo Goellerus prope totus pependit. De Lindemanno autem ienius iudicandi, quam olim iudicavi in Diariis litt. Halensibus a. cioiocccxxxiv m. Aug. p. 529 sqq., causam non inveni.*) Non mea culpa factum est, quod illius

*) [liaec ceD8ura cum nec iterata nec iteranda sit^in Opusculis,

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 315

per totam Triuuminum ter tantum quatervc, noyissimi autem editoris^ hominis ut uno verbo dicam djioucoTdTOu, ne semel

hand abs re yisnm est Doniialla inde delibare, qnibus suppleaDtur quae de Plauti historia critica cum hoc loco tum per digeertatioiiem alteri OpuBCulorum volumini iuflertam Ritschelius ezposuit. Itaque de Linde- manno sic iudicavit 1. s. 8. p. 530 sq.: 'Soll ein allgemeines Verh&lt- niss des Lindemann^schen Textes zu den frfiheren feBigestellt werden, 80 kann ihn Rec. kaum anders bezeichnen, denn als einen modificirteDy aber nur im eiDzelDeD (oder vielmehr in einzehiem) modificirten Bothe- Bchen Tezt. Denn an Bothe h&lt sich Hr. L. Ofter, als er errathen l&88t Doch mOchte es immerhin mit dem Tezte 8elb8t eine Bewandt- ni88 haben, welche e8 wollte; mOchte er die urkundliche Ge^talt (ver- steht sich, ann&heruDg8wei8e) geben oder nicht: wenn sich diese nur au8 dem beigegebenen kritischen Apparate 8icher und volht&ndig ent- nehmen l&88t! Denn ist ahdann auch in der Teztesgestaltung selb^t nicht das Hdchste erreicht: jeder, der tiberhaupt solcher Benutzung gewach^en ist, kOnnte 8ich doch fQr 8einen augenblicklichen Bedarf uber jede einzelne Stelle ein begrOndete^ Urtheil bilden, und der Ge- winn fiir philolog^sche Studien w&re noch immer fiber^chwenglich, wenn auch die Bequemlichkeit de8 Genu88e8 verktlmmert ^rtlrde. Um de8to mehr leid thut e8 dem Rec, auch diese Brauchbarkeit den L.*8chen Au8gaben nur 8ehr bedingt eim^umen zu kOnnen: mit Be- dingungen freilich, die vom Bedungenen wenig fibrig la88en. Hr. L. hat mit nnverkennbarer Liebe gearbeitet, und die Arbeit an 8ich i8t eine mflhselige; wenn ihr der Erfolg nicht ent^prochen hat, 80 liegt die8 an vier Ur^achen, deren Hinwegr&umung vielleicht nur theilwei^e in Hn. L.'8 Macht lag, nftmlich dass er von den Quellen und Hdlfs- mitteln der Plautini8chen Kritik ersUich zu wenig kannte, zweiten8 zu wenig hatte, drittens da88 er die, welche er hatte, zn wenig benutztcy vierten8 da88 er ihr Yerh&ltni^^ zu wenig unter8uchte. Rec. ist zu- fallig durch 8eine Studien in dem Falle, f^ 8eine eigenen Zwecke Hn. L.'8 Arbeit nicht blo88 Schritt fSr Schritt, 80ndem ganz eigentlich Punkt fdr Punkt verfolgt zn haben, und i8t im Besitz eine8 so reichen Apparat8, wie ihn wohl nur wenige haben mOgen. Danach mtl88te er 8ich 8elb8t und andere belflgen, wenn er als das Be8ultat 8einer Con- trole ein andere^ Urtheil au88prechen wollte als die^es: da88 man im allgemeinen ftlr keinen einzigen Yers 8icher i8t seine urkundlich tiberlieferte Ge^talt au8 Hn. L.'8 Angaben zu er- fahren.' Hi8 8ingiUatim pertractati8 8ic Ritschelius perg^t p. 641: 'Neben die^en M&ngeln isi nun Rec. weit entfemt da8 Gute zu ver- kennen, wa8 Hr. L. unter 8olchen Be8chr&nkungen durch 8ubjective8 Ge8chick an manchen Stellen wirklich gefOrdert hat. Was 8ich bei unzureichenden Mitteln, bei einiger Flflchtigkeit, ohne leitende Gto^ichts- punkte und feste Grund8&tze durch Scharf^inn, Sprachkenntni88 und

316 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

quidem meutio fieri potuit: quorum hic nescit, alter non solet cogitare^ neuter esse diligens didicit, uterque caecuttire credendo quam iudicando intellegere mayult.

GoDOFREDO autem Hermanno*), quem in primordio libri professus sum secundum divinum Bentlei ingenium unicum Lvii ad instaurandum Plautum ducem esse^ quantum et ego debeam et deberi in hoc genere uniyerso ab omnibus sentiam^ cum alibi dixi cum admirabundi animi significatione tum enuclea- tius in epistula illa Mediolanensi declaravi tum singulis pa- ginis Trinummi nostri testatum feci. Qui quod in sua Tri- nummi editionC; quam abhinc dimidium ferme saeculum emisit, multis locum concessit quae nec ab illo nunc defensum iri videantur nec probari a nobis potuerunt: id ut ita esse in- tellegeremus^ partim ipsius doctrina ac disciplina effecit^ par- tim instrumentorum ad criticam factitandam necessariorum et plenior cognitio et verior existimatio. Hermanniani autem Bentleianique exempli**)^ quo tamdiu uti nesciit inertiorum

angenblickliche Erw&gmig der jedesmal vorliegenden einzelnen Schwie- rigkeit leisten liess, das hat Hr. L. nach Kr&fben geleistet; aber leider hat selbst das Richtige, was so gefnnden worden, jetzt nur einen be- dingten Werth, weil es keine oder eine hOchst nnsichere Gew&hr hat.'] *) [Iteravit hoc indicium RitscheliuB in Trin. ed. II p. LX.] **) [Huc pertinent quae in censura 8. 8. p. 541 sq. Ritscheiius dlxit: 'Je grdsseres Gewicht Rec. bisher auf die Ueberlieferung der ^ltesten Handschriften, als die nothwendige Basis einer wirklichen Textesbearbeitung, gelegt hat, desto entschiedener fuhlt er sich nun auch zu der Anerkennung gedrungen, dass mit allen libris mann- scriptis und rescriptis der letzte Schritt doch noch nicht gethan ist; und zwar nicht nur in sofem, als die eigentliche Bedeutung der sinnlosen, oft nicht einmal lateinische Worte gebenden^ Lesarten erst durch Conjectur in der oben angedeuteten Weise entr9,th8elt, sondem als Belbst flber diese Entr^thselung noch hinaus gegangen werden muss. Nichts ist in dieser Beziehnng treffender als ein AuBspmchHermann^s, der die Sache recht bei ihren Spitzen fasst: dass die Hauptsache inimer ein richtiger Takt sein werde, der aber gleich weit von mikrologischer Superstition wie von Bentley^scher Im- periosit&t entfernt sein m^sse. Eine Bentley^sche Kritik des PlautuB w&re jedenfalls noch nioht an der Zeit; sie ist aber auch nicht mehr an der Zeit. Die wahre Vermittelung in dem Wider- apmch ungleicher Sch&tzung der Bentley^schen Kritik liegt einzig in der AnBicht, wonach sie in der geBchichtlichen Entwickelung wissen-

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 317

tarditas, yim et virtutem nunc tandem laetamur ita enitescere et in dies magis inyalescere, ut iam sperandum sit fore ut multorum coniuncta industria sui similior Plautus evadat: quando nec unius aetatis fuit nec hominis est unius emen- dare Plautum^ qui persanari quidem vereor ut uihquam possit. Ex illis me esse unum yoIo, et eum quidem qui ceteris emendandi instrumenta parem et tamquam fundamenta iaciam, quibus maiora aut limatiora superstruere futura aetas possit. Quodsi a talibus perfici incohatum opus videro^ quales in cri- tico genere acerrimi Alfredus Fleckeisenvs et lo. Bernardus LoMANVS Batavus nuper exstiterunt: quibus cum laude nunc, postquam viam olim probatam dereliquit, C. F. Eampmannvs addendus: artis autem Plautinae felicissimus interpres Theo- dorus Ladewigivs: bene actum erit de Plauto. Ceteros non moror: ea est enim huius potissimum generis, quod

schaftlicher Eritik flberhanpt nnr ein nothwendiger Dnrchgangapunkt ist,' der eine zavor nicht nach GebQhr anerkannte Seite zuerst in ihr Becht einaetzte, aber zugleich mit Einseitigkeit auf diejenige Spitze des Uebermasses trieb, wodurch sich jede bahnbrechende Richtung in jeder Zeit nnd auf jedem Gebiete charakterisirt. An nns ist es, den echten Eern aus den Schlacken zu lOsen und als reinen Oewinn zu yer- wenden, yor nichts mehr aber uns zn hiiten als vor dem entgegen- gesetzten Extreme, in welches ein engherziges Festhalten des Urknnd- lichen nnr zu leicht fQhrt. Dieses Urkundliche aber in seiner wahren Gestalt kennen zu lernen, muss der n&chste Schritt sein. Statt von dieser Grundlage auszugeheD, und aus ihr die Gesetze der Plautinischen Bhythmik (auf die sich doch die Hauptschwierigkeit reducirt) zu abs- trahiren, hat man mit Gesetzen, die man sich selbst machte, ange- fangen und nach ihnen einen Text constituirt, den man jetzt wieder als Grnndlage zu metriBchen und prosodischen Untersuchungen braucht, durch welche man eben die wahreu Gesetze finden will. Natiirlich findet man im wesentlichen dieselben, die man eret gemacht hat. Wie mag man doch glauben flber Position, ilber Accent und ilber Uiatus, diese drei Hauptfragen, zu einem glaubhaften Resultate ge- kommen zu sein oder kommen zu kOnnen, wenn man an hundert Stellen von einer Licenz keine Ahnung hat, die sich in den alten BQchem findet, aber in der Vulgate durch tr^erische Interpolation oder Umstellung verwischt ist; oder wenn man zum Erweise der Li- cenz funfzig andere Stellen derBclben Vulgate benutzt, die in den PalatiniB rein und fein geschrieben stehen, sei es unmittelbar oder nach glCicklicher Entr&thselung unverstandlicher und eben deshalb un- beachtet gebliebener SchriftzOge?']

318 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

yeterum poetarum latinorum tractatione continetur, ratio et LYiii condiciO; ut^ qui sapere aut nolit aut naturae vitio nequeat^ ignorandus sit^ procul abdendus^ abstinendus. IIIo autem quo dixi consilio cum prae ceteris videretur hoc agendum esse, ut ipsa yerba poetae ad fidem librorum exacta et critica supellectile instructa quam plurimorum manibus quam pri- mum traderentur, haud scio an laudandus potius quam cul- pandus videar; quod morae impatiens nunc quidem a caussa- rum expositione paullo uberiore, qua rationem redderem a me vel receptorum vel reprobatorum^ non sine aliquo dolore me abstinui: non desperans tamen de iustis commentariis, cum ipsam bt6p6u)Civ absolvero; olim edendis, si per tem- pestates licuerit nec desierint haec studia aliquo in honore esse. Hoc tamen magis video mihi de gravissimis partibus emendationis Plautiuae hoc loco generatim exponendum esse.

CAPVT VI.

Omnium autem primum curandum est, ut de fide Am- brosiani libri, deque ratione quae inter hunc et Calliopii recensionem (licebit enim hoc nomine uti) intercedat, recte sentiatur: in quo non minus illud cavendum, ne iusto pluris illius auctoritatem^ quam ne iusto minoris facias.'^) Et co- dicem quidem ipsum neminem facile fiigit non esse ea cura paratum^ ut non multa inter scribendum imprudenter a librario peccata sint: velut cum in ipso principio Trinummi versu 10 transposito v. 8 et 9 in unum contraxit, vel v. 17 uouoBis posuit pro uobis, vel faciat pro faciam v. 27, si omisit V. 46, te pro tu scripsit v. 61, hascemi pro hasceemi

V. 181, PERUORSAE pro PERUORSE V. 183, INDISPICOR V. 224, Lix ; r ; ;

QUIBUSIT 283, UIRTUTUM pro UICTORUM 309, CONCILIATABULUM 314, UOLET pro UOTET 474, MAGIS pro MALIS 475, QUISQUIS-

QUAM 519, UMFiERiNEQUEGNATiTUiQUAM pro umquam fiert neque gnati tui 521, praeoptasuisti 648, opperi 744, et quae sunt similia minime pauca. Quo etiam eorum quae- dam referenda sunt, quae cum plene legi nequeant, tamen ab emendata scriptura discrepare numenis spatiorum doceat,

*) [Cf. Opusc. phil. Ill p. 12. 791.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 319

ut V. 70 OBIUR EM pro dbinrgitem*), v. 217 EX QU ratur horumque similia v. 264. 406. 428. 466. 506. 637. 642. 643. 666, alia. Sed etiam si talia missa feceris^ quae nemini fraudi futura sint, et iu eis substiteris quae antiquioris exempli fide Ubrarius propagarit vel propagasse videatur (quando certis haec finibus disterminare difficile), multum abest ut, quam Ambrosianus recensionem fabularum Plautinarum se- quitur, a pristina integritate nou dicam nullo, at exiguo in- tervallo distet. Nam ut paucis comprehendam; omnino nullum est genus depravationis^ quod A non aut multis locis com- mune cum t b. e. Calliopii recensione habeat^ duxerit igitur e communi fonte a, aut quibusdam exemplis sibi adeo pro- prium praeter BCDy non igitur etiam in p olim exstans. Yelut cum v. 208 immisso glossemate cum Palatinis sciunt id qnod pro sciunt quidj gliscente autem interpolatione pro- ximo versu itefin sciunt id quod pro sciunt quod solus exhibet valde notabili exemplo: item solus mala multa v. 361 pro multa, V. 236 $e expediant. Vel cum in uno Aj quae Pala- tini servarunty desiderantur; e. c. sii 231, animo 271, te 378, cum 523, que 645, ergo 756, is est 1072: quamquam haec potissimum nescio an eodem iure soli neglegentiae scribentis tribuantur. Non minor numerus est perperam in A trans- positorum, ut corde meo 223, patri audacter 358, me Jioc unuw lx consolatur 394, amicum esse 456, celere sic 668, oculis ego 1071 : quae omnia sunt eiusmodi, ut eis admissis manifesto metrum corruat. Etiam ad integros versus prava transpo- sitio pertinuit v. 50. 763. Nec corruptae in singulis verbis scripturae exempla desunt, quibus integriores Palatinos habea- mus, nec leviora tautum ut abiere pro abierunt v. 535, Jio- mines pro omncs 29, illic pro Uli 555, sed etiam talia qualia sunt [gjtnw hene uortat pro di bene uortant 502, et gravissi- mum omnium, quod prorsus respuit sententiae ratio, bonisque euortisse**) omnibus v. 214 pro bonis qui euortisset stiis, Prae- terea universum genus est quoddam, in quo non sit dubium, quin Calliopii recensio multum Ambrosiauae praestet: quod

*) [Immo obiurigem; cf. Opusc. phil. II p. 428.] **) [buobtist •• h. e. euortisset) As].

320 PROLEQOMENA DE RATIONIBVS

est orthographicam. In quo etsi qaasdam formas ex anti- qaitate repetitas A qnoque solus seryayit, ut nofndus v. 63, corrumptor 239, factust 43, alia, tamen si e multitudine exem- plorum iudicium facias, dici vix potest quanto propius ad ipsius poetae aetatem Palatinorum yel ut rectius dic^ Pa- latini B memoria quam Ambrosiani accedat, in quo saepis- sime cnmy uerto, ^uus, est legatur ubi priscam scribendi rationem quom^ uortOy scUuoSj st et id genus reliqua Vetus ille plerumque solus testatur.

Quae cum ita sint, coosequitur ut hic quoque ut ubique regnare rationem debere intellegamus, qua quod suapte yir- tute praestet et in artis praecepta linguaeque leges et poetae ingenium conveniat, deligamus et praeter testium quantumvis vetustorum reverentiam probemus. Nec igitur propterea, quod Lxi aliquid sive A solum sive solos BCD testes habet, ilico aut amplectendum aut aversandum esse, etiam qui indole sua ad iudicandum quam ad credendum tardiores siot intellegant oportet. - Qui quidem viderint ipsi, quo tandem iure aut qua potius mentis sive caecitate sive obstinatione negeot per sex septemve saecula, quae inter vivum vigentemque . poetam et scriptum Ambrosianum interiecta sunt, ea facta esse, quae cum a scripti t tempore ad duodecimum saeculum facta esse Palatinus B ostendat cum CD collatus, tum adeo inter scriptorum ^ et a tempora esse facta idem B cum cognatis doceat. Et tamen haec vel leviora sunt prae eorum evidentia, quae inter scriptorum A ei B tempora esse peccata alteram in partem valens Palatinorum Ambrosianique comparatio mon- stret. Nam ut huc tandem deveniam, adhuc per vitia tan- tum descriptus Ambrosianus quanta ex altera parte prae- stantiae laude emineat et prae Palatinorum bonitate prorsus exsplendescat, longe lougeque quam vitiorum maior virtutum multitudo tam luculenter probat, ut nequeat contra dici. Sive enim prava additamenta spectas, solus ab his liber A est velut omissis v. 23 non nuUa, 52 bene, 209 facta, 242 sagit- tatis, 298 et, 306 id, 321 non, 339 quod, 350 inmunifico, 351 nunc, et magis memorabili exemplo post v. 72 illo panno Sin immnt/ire uis ingenium moribus: sive speetas vocularum syllabarumque lacunas, eas solus A supplet velut v. 46 ser-

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 321

vato te, 55 tu, 62 ne, 198 quit, 282 mihi, 335 d, 378 ne, 1062 (2a magnum pro (Jamntim, et exquisitioribus exemplis Y. 758 mutuum, quod ne Bentleius quidem assecutus in Ter. Phorm. III, 3; 2, v. 841 agat [gerit] animum aduortam, 1059 te uolo (a quarum duarum lacunarum veris supplementis lxu prope afuit Itali correctoris coniectura), ut integros versus mittam ex ^ in lucem protractos: sive de perperam traiectis partibus quaeris^ verum ordinem solus A reconcinnat velut V. 27 id me transponens, 51 tua agit, 267 amicus mihi, 388 tmm erit, 421 mancupio abs te, 428 esse aiebas, 470 cena sit, 652 istum ego, integroque versu recte collocato 510: sive multis modis corrupta verba pessumdatamque sententiam re- spicis, solus emendatam scripturam praestat ac praeclaram saepe salutem affert velut v. 29 plerique pro plerumque prae- bens, 68 obiurgitem pro obiurgeni [cf. p. 319J, 71 tu me mihimet pro tute mihi me, 72 antiquae pro aniiq;ne, 92 (ne)qxieo pro non possum, 259 tamen (nisi fallimur) pro tibi, 270 certa est res pro certunst, 308 pepulit et seruit pro perpulit et seruauit, 311 satiust ut opust pro satius tui opust, 340 prodit cum Servio pro producit, 343 miserescat ne tis alios pro variis corruptelis, 469 obuenerit pro ut uenerit, 487 nequeas scdtem pro n^tia od scUutem, 492 emisimus pro ammmu^ (quod assecutus Italus), 493 a6gti<> pro oegw, 507 si haec res pro etsi hercles, 639 /w«i5 o/^?ao pro mfe offieium, 665 ingenium ingenuum pro imperitum ingenium, 186 maZos famas pro maledicas (corrupte maledictas) famas: quibus duobus exemplis simillima inter- pretamenta habes atque v. 350 inmunifico illud pro immuni: 841 domi cupio cum Donato pro domum cupio*), 846 usur- paui meis pro u^rpotamu^, alia: reputandum est enim pau- ciora haec esse e multitudine exemplorum, nec ea ambitiosius conquisita magis quam cursim perlustrata fabula promiscue collecta. Quibus illa addenda, quibus aliqua certe ex parte vestigia veri A servavit, e quibus, quid scripsisset Plautus, lxiii erui coniectura posset, ut v. 522 argumenta ex argumenti

*) [Ex Addendifl p. cccxxinsq.: 'commemoratam e Trin. 841 structuram domi cupio dubitare noli etiam Bacchidum versui 246 (278) reddere, ubi nunc domum cupiefUes legitur.'J

ra. RIT8CHELII OPV80VLA V. 21

322 PROLEGOHENA DE RATIONIBVS

[argumenti As], y. 252 uesHplica e uestispica coUata reli- quorum memoria uestisplicey uestiplice.

Sed quam tam luculentis documentis praestantiam Am- brosiani codicis satis demonstrasse videor, eam idem probe intellego non continuo ipsius recensionis bonitati tribuendam esse: immo largiendum est pari yel adeo maiore bonitate potuisse Calliopii recensionem esse. Yerum id ut ita reapse esse demonstrari nequit, ita tamdiu nuUum ad emendandum usum habety quamdiu non^ qualis tandem ea recensio fuerit^ libera etiamtum a saeculorum sordibus, supparis aetatis lo- cuples testis nos edoceat: qualis si in promptu esset, inte- gram nobis Calliopii operam praestans^ non negamus eam nos fortasse prae Ambrosiani recensione secuturos esse. At vero quantopere de pristina bonitate Calliopii receusio non potuerit non degenerare, aestimari e longe minore temporis intervallo potest quod inter CD et B intercessit: quorum hic aut illorum additamentis caret, ut v. 263 enimy aut la- cunis vel levioribus ut v. 10 (ea), 14. 15 (ei), vel complu- rium vocabulorum ut v. 292 quos conlaudanty vel adeo inte- grorum versuum 322. 904 ^ aut falsis transpositionibus ut V. 6 primum igitur, 18 nomen graece, 215 uerbis eorum, 287 tUn cantOy 366 esse agundae, 392 ego ut, 458 tUn respondif 463 tUn effodiam, Ibb ipsam rem, aut aliis corruptelis ut V. 223 simul pro simitu, 539 fulguritae pro ftdgur ita, ne nunc plura cumulem: quibus exemplis omnibus ut aliis multis unum bonitatis consortem Yetus ille ipsum Ambrosianum Lxiv habet. £rgo illuc ut redeam, scripturae praestantia Ambro- siani libri ut non sit ilico e recensionis bonitate repe- tenda, at aetati codicis tribuenda est^ quae vim habere bo- nitatis vicariam assolet. Atque haec vera caussa est^ cur generatim iudicanti non possit non multo maior esse Am- brosiani quam Palatinorum auctoritas videri. Hinc autem rursum hoc consequitur, ut ubicumque suapte natura pari bonitate sint discrepantes inter se scripturae e duobus fon- tibus illis ductae^ nulla igitur ut in exemplis adhuc allatis deligendi necessitas^ nobis quidem hodie haud cunctanter sequendus ^ sit, ut in quo ratio antiquitatis evincat pro- babilitatem fidei maiorem esse. Velut cum per se nihil

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 323

profecto intersit, his aedibtis an hisce aedibus legatur v. 177. 293. 402, uDo -4 duce primis duobus versibus illud*), hoc recipiendum fuit tertio, contra Palatinos utrumque. Sic in se nihil habent cur aut improbanda sint aut in dubitationem vocanda v. 361 opprofera, 384 permiUo, 843 faciam, 400 com- modey 655 dixisti^ 659 aCj 1064 iubes: et tamen horum in locum non dubitandum quin ex A merito substituta sint exprobra, permittam**), facio, commodum, tu dixti (quod imitati sumus V. 556), ui, mones. Quamquam nonnumquam facile sentitur cur, quod per se nihil habere offensionis videatur, tamen Ambrosiani memoriae vel ut minus exquisitum aut elegans posthabendum sit, e. c. de stultitia mea v. 509 pro de stultitiis meis***), vel ut minus recte cogitatum, e. c. depeUor v. 640 pro depeliar, vel denique ut minus conveniena in loquendi consuetudinem Plautinam, sicut v. 85. 215. 313. bona per se vocabula culminej inscius, tegumentum, pro qui- bus quidem formis a Plauti usu alienis eas ipsas A suppe- lxv ditat, quas iile solas uovit: columine ut Amph. I, 1, 211. Cas. m, 2, 6. Epid. II, 2, 5: insciens ut Men. III, 2, 30. Mil. III, 3, 20. Pseud. III, 2, 54. Capt. prol. 45. 46: inte- gumentum ut Bacch. lY, 2, 19. 20. 23. Quae autem novae voculae accedunt, nec ad sententiam illae nec ad metrum necessariae, quamquam eaedem nec incommodae, velut v. 45 hiCy 70 tu, 234 ut, 642 hanc, alibi aliae, eis veritatis fides satis hinc parata est, quod omnino his duobus generibus, quae consulto ascriptorum glossematum accessione et casu elapsorum vocabulorum omissione continentur, antiquitatis commendatio praecipue censetur: ut, quo quis codex et ve- tustior sit et propter ipsam vetustatem praestantior, eo et futtilium accessionum minus et plus commodarum, quantum- vis non necessariarum, teneat. Porro etiam in transpositiones eiusdem illius vim ratiocinationis valere consentaneum est. Velut nihil est sane cur displiceat qui in Palatinis est ver-

*) [v. 177 in ed. alt. Ritschelins ciun Fleckeieeno hisce aedibua BcripBit, ut Y. 30. 124.]

*^ [PERMiTTO As CQm ceteris, nt v. 1067, item Ritschelius in ed. alt.]

***) [dt diuitiis meis cum Bergkio RitBchelins ecripBit in ed. alt.]

21*

324 PROLEQOMEKA DE RATIONIBVS

borum ordo y. 88 scire n^o, 325 uefMim dare iam, 376 Mt- Ks summam, 466 ht mmCy 563 quid Mc locutusi, 1049 ex formm: et tamen inYerso haec ordine non minos commodo scribi Ambrosiani auctoritas iubebat cnpio sdrCj dare iam uemiam [ef. p. cclvii], stfmnuBm inibis, mmc /w, guid Jb*r esi locntHSy eomm ex"^): pariterque v. 20 uos toCj 765 iam aligms [idiqHis iam Trin.^]. et levi scripturae diversitate aecedente uiMfMia^ henefac^to tno) pro beMefido imtenias tuo v. 1051^), ko9mi komimis fecit pro fadt komo ibow*mi$ v. 1069: in qoibos omnibus necessitas transponendi nulla ^parei.

Atque bae quidem, quas per gmera sna breviter per- ceAsui, discrepantiae ita comparatae sunt omiieSy iit con- silium aliquod corngendi ne levissimo quid^n indieio pro- Lxn dant^ sed solitis depravationis viis natae esse videantiir. Quo eautius de gravioribus quibusdam indieandum est^ velut cum V. S^ pn> his, 5»/ »s^ HeoUi s>-ire cmpio qmdqmid esi, idem Ambn>sianus St^ k</Mr Meo^M cm^Uti scire qmid bet» rel T4J Eiuiem omHkt k>hiec pro Acim &s^utt* [sic Trin.^ Sed aliquam sane interpolatioiiis suapi- tiooem £icile illa moTe;int. quae e t. 214. 502 iam sain antilima:^: homi:<4ime en^^is:^ omHilrns et qHrm di beme morfmai t^ [K LX iol9 \ qiLi^ ne potuerunt quidem aic scribt a poeca. ^Klo nescf^ an etiam illud quispiam referaC qw>d t. 841 ioxta poc^ita suai iujat et Of^. Maior edam dubitaBdi lociis ija T. S::?S e<t: qji ciLm e PalatTTiTs sic Tulgetur:

fWa** iLoIo e^ ilii fiicere. si tu nJn neoisw PH. Nempe

de taoi,

:ii iLuxc <p^'iem LixL2uu.t;At;^ La A exstat:

B^ae aolo illi liawc>^re« ni:>i tu Bon a£$ . . NeB|pe de

Xa3i cujtt ia koc Ter^u «rt*«> eciAai aad^^iisfian» ille i: FLiu.^iai 5^"nicor Ie^>fri'. ie q^io capite H orri.

prjihf^ro i^men» «^lj* coojicias ex mcerprefiwnen^ apjM

•* ^ji «o. i».t. pw i^fr^m £r Hu.c:<caei: ts iidk

EMBNDATIONIS PLAVTINAE. 325

pro neuis irrepsisse; hinc autem consectariam faisse si non particularum in nisi conversionem.*) Sed tamen huius po- tissimum originis cum non possit necessitas persuaderi, tutius visum est hic quoque vetustissimum testem sequi: praeser- tim cum illud yix ac ne vix quidem concedam, in corrigendi caussa etiam nempe vocis correptionem fuisse: nam metro- rum quidem correctorem nuUa vel in Ambrosiana vel in Palatinis vestigia produnt, id quod iam olim pronuntiavi Dium. antiqu. Darmstad. a. cioiocccxxxvii p. 755.**) Cete- lxvii rum diversarum recensionum tenues quasdam tamquam reli- quias non infitior hodie quoque superessC; sed earum ex antiquioribus ut puto saeculis repetendarum, partim autem sua sponte natarum, partim critica opera grammaticorum paratarum. Quarum unam aliquam necesse est in praecipuo honore per saeculorum decursum habitam esse^ sive eam a Valerio Probo sive ab alio profectam: nam de Varrone ne quis suspicetur satis cavi Parergon p. 80. 367 et nuper Musei philol. nostri t. VI p. 509 [= Opusc. phil. III p. 447 ann.]. Eum autem, quisquis fuit, sane metra quoque attigisse puto, et potissimum quidem cantica Plautina in eam formam redegisse, ad cuius exemplum aliquo intervallo, sed tamen communi saepe testimonio A ei B accedunt: quorum cantico- rum rationes iam proximo post poetae aetatem saeculo parum perspectas esse Sisennae exemplo docui Parergon p. 383. Praeterea e satis antiqua aetate illud repetendum valde me- morabile, quod quibusdam in fabulis pro eis quae nunc ha- bentur personarum nominibus in A prorsus diversa reperta sunt: quod attigi ibidem p. 278; suo loco persequar uberius. E tali autem recensendi studio et consilio quidquid trans- isse in Ambrosianum conieceris; certe non poteris talibus ad aliquam tamquam praerogativam Palatinorum demonstran- dam uti: nam quae in his ipsis duplicis recensionis vestigia versu 1188 aperui {ducam: optumumst et ducat: licet, acce- dente personarum mutatione), eis manifestiora reperiri nego. Itaque hoc omne cum valde ambiguum sit^ non poterit non

*) [Cf. infra p. cxxxi. Opasc. phil. II p. 249.] **) [■» Opuac. phil. II p. 198, ubi vide annotationein.]

326 PROLEGOMENA VE RATIONIBV8

tatissimum yideri Ambrosiaiii auctoritati mancipatum esse, ubicumque id sana ratio patiatur nec praestantia Palatino- Lxvm rum tamquam in oculos incurrat. Quo minus singularia quaedam et yehementer suspecta^ quae soli testantur Pala- tini, artificiis quibusdam interpretandi ezcusandive ambagibus tutanda sunt ut reconditiora atque exquisitiora, sed ad sanam simplicitatem probatamque consuetudinem cum A revocanda. Ita quod e recessibus priscae linguae manasse creditum est, columis adiectivum pro incolumis positum, cui defendendo glossas Isidori arcessiverunt, Plautum certe non amplius sponsorem habebit, postquam vulgaris incolumem forma v. 743 ex A prodiit Ita ncmulta v. 364, quod ancipiti similitu- dine illorum quae sunt nefastus, nefarius^ nefandus defende- runt, expeditissimae iam scripturae non muUa cessit. Nec haud particulae vim prohibendi in posterum versus 651 fir- mabity ipso ne pro haud substituto in A emaculatus. Non repugnat rationi frequentativum verbum largitari, nec metro repugnat versu 742, sed exemplum praeter hoc ipsum non habet: ubi cum simplex largiri verbum A testetur, illud non poterit non e lexicis exulare. Sed sane horum nihil, absque Ambrosiano esset, vel inveniri coniectura potuerat vel inven- tum reponi debuerat.

a

CAPVT VII.

Enucleatius vitiorum caussas et genera persecutus sum, quo certiorem mihi viam ad meas emendandi rationes tutan- das commendandasque munirem. Non est enim is scriptor PlautuS; quo cum ea, quae tantis hodie laudibus mactari Lxix solet, religione ad ipsorum codicum fidem conformato fecisse operae pretium videare. Praeterea fateor ingenita indole eo animum meum duci, ut paullo uberiore commentandi genere, quam quo opus habere peritiores videantur, illorum potissi- mum usibus consulam, qui sese fingere ad hanc artem et disciplinam cupiunt. Igitur quae et qualia vitia cum CD traxerunt, sublata ea in By tum B vel solus vel cum CD traxit sublata in ^, tum sibi propria A habet non propa- gata in B vel BCDy eadem et similia nostrone iure existi-

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 327

mabimus et in A residere non sublata in B{CD), et in his exstare non sublata in illo^ vel ut planius dicam^ codicum ABCD sive omnium sive (ubi deficit A) BCD tantum com- munia esse? Nostrone igitur iure videbimur^ etiam ubi nihil in libris indicii, vel interpretum additamenta expulisse vel librariorum incuria ortas lacunas supplevisse vel turbatum ordinem reconcinnasse vel litterarum syllabarumque permu- tatione depravata redintegrasse? Et horum quidem generum primo memorabile-est aliquanto gravius priores partes Tri- nummi quam posteriores affectas esse^ ut tamquam elanguisse interpretantium et intellegendi commoditati succurrentium studium videatur. Quod et supra commemorata probant et praeter codicum auctoritatem sive a nobis sive ab aliis in- dagata haec glossemata: v. 130 aut quid interest] 169 magis adiectum adesuriuit verbo; [209. tamen\] [232 odf aetatem agundam, quae e v. 229 molestissime iterata esse'^) apparet;] 238 blanditur, quam vocem prope nullo intervallo excipit blandiloquentulus; 239 sqq. auarus, elegans, blandus, inops ab Hermanno expuncta; 264 atque**)] 309 dwm; 495 an et 750 sed, deleta iam in FZ; 537 a me***); 559 et 717 sive qui- dem sive hercle [cf. p. cxxvii]; 660 sive dicta sive corde^Lxx 681 uis] 837 tua^ 943 eho; 1054 ipsa, quod vel positio, quae in aliis codicibus alia est, suspectum redditf): integris autem versibus comprehensa glossemata (vel in versuum speciem postea transformata) 48 sq. (73) 74. (92) 93. 263, ubi in CD demum accessit enim^ 312. 368 et inter 427. 428 medio, quos item alius in aliis libris ordo, qui saepe interpolationis indicio est, ficticios prodit; postremo v. iuter 788 et 789 medio. Quorum versuum eos, qui misere consutis pannis ne ad numeros quidem recte incederent, a Plautinorum con- tinuitate prorsus exclusos in annotationem reieci, pariter atque ab ipso A iam omissum illum qui post v. 72 legeba-

*) [Postea duplicem omnino horum versuum recensionem baberi Btatuit BitscheliuB, de quo iam Bergkius Buspicabatnr.] ♦♦) [Cf. infra p. cx. CCXC sq.] ***) [a me istumf non istunc Trin.* cum A et Camerario.] t) [In ed. alt. ipsa Ritschelius retinuit, quamvis merito fortasse placuerit quod olim proponebat p. ccLXXVin.]

328 VROLEGOMENA DE RATIONIBVS

tur: reliquosy qui ad versuum similitudinem aut aliquo aut probabili (ut 312) successu redacti essent^ cancellis inclusi. Ceterum non glossematum in numero habendos, sed errorc librariorum iteratos esse, qui in libris omnibus leguntur post V. 704 et post 705, unusquisque perspicit, quamquam ex parte tantum Italus corrector perspexit cum Merula.

Quod autem singulari diligentia eonim, quae vel excide- rint in codicibus vel transpositionem passa sint, exempla superiore capite composui^ et consulto quidem praetermissis quorum iudicatio e subtiliorum legum metricarum prosodia- carumque doctrina penderet, id vero ita institui, ut ab ex- ploratis indubitatisque profectus certa ratiocinandi via possem ad ea progredi^ quae cum metrorum disciplina universa con- iuncta omnium maxime esse controversa scirem: quando illis ipsis duobus generibus metrorum ut depravatio ita emendatio maximam partem continetur. Et omnium quidem uberrimum Lxxi in Plautinis fabulis corruptelarum fontem iam olim dixi non fuisse alium nisi quod, cum in familiari sermone plurimae voces vel abesse vel accedere vel vario sese ordine excipere iiullo sententiae atque adeo elegantiae detrimento possent, horum nihil non librariorum quoque levitate imprudenter admitteretur saepissime. Quod si *ita esse conceditur, ut con- cedi multitudo exemplorum iubet^ quo tu miro atque adeo prodigioso casu illas mutationes putabis tantum ad numeros corrumpendos numquam valuisse? Et tamen qui, ubi vel ad sententiae integritatem vel ad grammaticam rationem aliquid desideratur^ non defugere vel transpositionem verborum vel adiectionem solent, simul atque ventum est ad metrorum concinnitatem, easdem emendandi artes neseio quo fastu per- horrescunt quave superstitione eis adhibitis piaculum fieri clamitani Yerum hos quidem mitto in praesens, ad metricas disputationes infra reversurus: quibus tamen pro fundamento esse hanc ipsam ratiocinationem volo, qua me etiam taceu- tem uti recordandum erit. Vt autem interpolationem, ita lacunas quoque atque transpositiones non est mirum a sin- gulis vocibus ad integros versus pertinuisse. Ac de lacunis quidem gravioribus exposui capite II: transpositorum autem praeter codicum fidem versuum exempla habes v. 320. 369.

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 329

577, 578, 590. 765 sqq. 879. 889 sqq. 1020. 1054. 1114: de aliis, ut 336. 415. 660 sqq. 719 sq. 1172, aut non potuimus aut non ausi sumus Acidalio, Hermanno, Bothio, Meiero assentiri. Quarum transpositionum cum paucis verbis ratio reddi nequeat, malo nunc de earum caussis nihil quam parum dicere: quas quidem sua quemque meditatione facile assecu- turum confido. Lacunas autem quod non soleo significare, nisi ut simul supplendi experimentum faciam, id non vereor lxxii ne quis ita interpretetur ut vel ambitiosius vel iusto confi- dentius factum videatur: qui non ullo pacto verbis velim exempli caussa propositis, sed ipsi de aliqua lacuna coniec- turae fidem facere, idque ut certae viae demonstratione fiat credam ipsius artis rationibus flagitari. Quamquam quaedam sane, minore verborum ambitu comprehensa, propemodum spondere posse videare: ut v. 1113 absenHs mei eri, vel V. 1120 divinando revocatum domi in fine versus, quando extrema potissimum versuum vocabula non raro elapsa sunt (ut V. 841. 1059): fortasse etiam redintegrata initia mutilo^ rum versuum 945 sqq. Sed v. 130 sane excogitari complura possunt pari probabilitate. Gonfirmant autem aliquotiens sup- plendi fiduciam ipsorum codicum singularia vestigia, velut cum in B vacuum spatium v. 885 inter ire et occipias re- lictum est*) (prorsus ut v. 986 pro servatis in B litteris fo an tu if vacuum spatium in CDE, v^I in his solis spatia ab initio versuum 945 sqq.), quod explevimus hercle particula, quae non raro liberiore collocandi genere mediae construc- tioni interponitur, e. c. 457. Vel cum v. 245 mira discre- pantia abi pro ibi A exhibet eo in loco, cui aliquid deesse metrum arguat: unde abi litteras interpretati sumus ex a[tquc t]&i residuas: similiterque alibi similia, e. c. rem [ia]m enixe effectum e rem menixe quod in B est v. 652**), vel

*) ['Alioqni licebat ant Si ante lucem tu ire, ant cum Reizio Her- mannoque Ante lucem si ire, aut cnm Mnellero de pros. p. 600 Si ante lucem exire, Ingenioeius tamen (^teris Si anteluculo ire Eochins, ad Appulei exemplum Metam. I, 14 et haud dubie etiam 1, 11: nisi quod tamen lacunam B non ante ire, sed poBt eam vocem habet' Trin.^J **) [rem denixe Trin. ' cum Bergkio ex Placidi glossa. Cf. Opusc. phil. III p. 62.J

330 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

spofkden t[u] e apondent 1157, vel saginam [quo]m erus e sa- ffinam merus 722 [s. si erus Trin.^J, aduecH a[d] ex aduedia 933. Quod sicubi talibus indiciis veri careremus, sua sponte intellegitur illud fuisse imprimis curandum, ut quae ezcidisse Lxxiii coniceremuS; eis ab litterarum potissimum similitudine vici- norum vocabulorum quanta maxima posset probabilitas pa- rata esset. A qua parte velut haec commendari putamus: quicum una aetatem exigat v. 15 (plane ut Capt. III, 5, 62 quicum una a puero aetatem exegeram), dotem olim [unde: dotem cufide Trin.*] 158, eius sauiis 242, tniseros misere 268, [facile fecisti 269,] imbuas eis 294, [consilia consident 300,] i tnodo: nullo modo 586, eum cum 700 [cf. p. ccxLv], \id adulescenti 781,] probari ei 813, ego ergo igih^r 818 (prorsus ut v. 756), Calliclem quem 874 (ubi relativo pro- nomine ad commodam enuntiati conformationem non minus aegre careas quam v. 949), cum sum S79/ quid id est 889*), memet 913 [cf. p. ccxxii], quia tu cum 1018**), ueteres ueterum tnores 1028, in tnaiore 1029, strenuos nunc 1036, eo ego 1123, cotisUia uobis uostra 1155, miseria utia uni 1185.

Litterarum syllabarumve similitudo cum non minorem vim in quarto genere habeat, quod variis permutationibus depravata complectitur, tamen non est animus haec nunc singillatim persequi et in talibus morari qualia sunt v. 1108 morae cito e fnoracii eflfectum, 1087 miser summeis e miferu meif vel ingeniose ab aliis inventa Eum alii di isse 944, Ceterum 994, coUicrepidae 1022, nugacissume 819, alia. Vnum illud designo, in Plautinis quoque ut latinis libris omnibus non fuisse efficaciorem vitiorum caussam quam relativarum formarum illarum affinitatem, quales sunt qui, que, quo, quod, quoi, quos, quis, quia, quin, quom^ quam, quando, quofUamf permutatae illae inter se locis innumerabilibus, velut huius fabulae v. 402. 437. 504. 529. 566. 638. 822. 823. 900. 904.

*) [In ed. alt pro quid id etLtibi nomen RiUchelias dedit qmd iBiuc est nomen, qnia 'tibi illad tam incommodam est ad sententiam, ut non possit non additiciam videri.']

**) [In ed. alt BitBchelius hamonilms forma cam Bergkio reducta versam sanare staduit]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 331

967. 978. 1050. 1051. 1056. 1083. 1092: quorum versuum parti pristina scriptura eademque ab ipso Plautino confor- lxxiv mandarum enuntiationum more praestabilior Ambrosiani de- mum beneficio restituta est. Hoc igitur confidentius vel sententiae numerorumve ratione iubente vel suadente con- structionis commoditate atque concinnitate talia reposuimus ut V. 85 qui pro qtwd ad loui relatum^ simillimoque exemplo V. 940 caput amnis qui, non quody item v. 492 quam quam, non qui quom, eiusdemque generis alia. Evanuit nunc tandem etiam soloecum illud qui ego v. 848; cuius in locum quia ego ex A revocatum: nam frustra fuerunt qui illud collatis v. 929. 937 defenderent, quibus qui ipse, egomet et qu% egomet inter- pungendo dirimenda fuerunt. Nec plus fidei prava pronominum consociatio quorum eorum v. 1023 habet^ quac biTTOTpocpia est ut V. 33. Item reiectaneum ^$i pro quis in interrogando V. 929. 1083: contra pro ecquis revocandum ecqui cum saepe apud Plautum alibi tum Trin. 870.

CAPVT vni.

Sed ne delabi ad vulgaria dicar, his nunc relictis id potius agam fructu ut arbitror paullo maiore, ut iam non discretis emendandi generibus totam fabulam a nobis ut potuimus purgatam percurram ex eaque per saturam nota- biliora proponam^ unde aliquid profecisse scientia linguae latinae videatur.

Ac nova vocabula vix dubia emendatione prodierunt V. 292 et 693 lutitant et conlutitet*), cum ficticiae ItUu- lare et coUutulare formaC; quas ne codices quidem satis tuentur, rationem non habeant. Non magis recte factum V. 977 recharmida, quod esset *rursus indue Charmidis per- lxxv sonam': cui cum contrarium dicendum fuerit^ requiri de- charmida intellegitur. Contra e librorum vestigiis v. 912 suscitatum recommentatus non plus dubitationis habet

*) [V. 693 in ed. alt cnm Bergkio Boggeoqne conluMenUire Terbmn reTOcavit Ritsohelias tne conlutulentet scribeiis, ubi antea me autem cohlutiUt dederat]

332 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

quam tribus post versibus positum reoomminiscor. Misere languebant versu d^cTpiuTdTiu 1118 iuncta adsequitur subse- quitur verba, quorum prius ne exemplum quidem habet in- transitivae significationis: adsecue sequitur posui (nam sub natum e contiguo subit) memor Plautini versus apud Varro- uem de 1. lat. VI, 73 praeclare ab Lachmanno*) emendati in Welckeri Naekiique Mus. phil. Rh. t. VI p. 120: ne se- quere adsecue Polybadisca e. q. s. **) Negatum est aucto- rem habere numne, quamvis frequententur anne, utrumne: illud scripsi v. 922, etsi potueram numnam***), quia unum in promptu est certum exemplum Poenuli V, 2, 119, ubi quod vulgatur

Et te moneri num neuis? Sane uolo:

sententia ipsa flagitat ut in numne uis mutetur. Nempe enim ausus sum quamquam posterioris latinitatis auctoritate V. 61 introducere, sed et ad Megaronidis sensum aptissime et alibi quoque permutatarum namque, neque, nempe vocum (ut V. 278) exemplo: nam quod libri produnt, namque enim, numquam adducar ut defendi posse quia enim particularum consociatione putem, quae est diversissima. Reconditiorem sectius pro sedtAS formam, cui fidem facit Varronis apud Gellium XVIII, 9 testimonium, non dubito quin v. 130 vere indagaverim in librorum memoria secutus, quamquam eo ipso Menaechmorum (V, 7, 57) loco, quo utitur Varro, non ser- Lxxvi vatam in nostris libris. Nec alibi eius vestigia apud Plau- tum hodie supersunt: nisi forte eo spectare dicas setius scrip- turam, quam Cistellariae IV, 2,24: B exhibet.t) Nam quod

*) [Cf. enndem in Lncr. p. 304; ceiernm in ed. alt. Ritschelius non praeter probabilitatem Hermannnm iudicavit iotum versicnlum lllS delevisse ut e glossematis conflatum; qnaeri tamen poase num forte talis olim versus exstiterit:

Qnod ago, subito subit, Bubseqnitur.] ♦♦) [Cf. Opnsc. phil. III p. 188 sqq.] ***) [Sic Trin.', cf. Opnsc. phil. II p. 248 ann.] t) [Ex Addendis p. cccxxiv: 'p. Lxxvi qnam attuli Pala- tini B Bcriptnram seHus pro secius, eam mirum est bis in tam anti- qnis monnmentis reperiri qnam snnt Lex Servilia et Sententia de fini- bu8 inter Genuates et Viturios regundis lata. De qno quid sentien-

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 333

Trinummi v. 397 Gulielmius suasit^ sedius nihilo facit pro faciius n. f,, ferri ita tantum posset, ut simul ille pronomea accederet, quo ad fUium id enuntiatum referretur. Paucis coepio praesentis exemplis novum accessit v. 1052 coepiaSy e£fectum a nobis e planissima Ambrosiani codicis seriptura COAPIAS.*) Quae ipsa satis memorabilis est propterea, quod fuerunt qui e con et apio sive apo derivatum esse coepio di- cerent. Quod si probabiliter opinarentur, haberent quo per- commodo firmamento coniecturae suae uterentur. Quos ego sequi non sum ausus, ut qui rationem non perspiciam qua e co ei ap non copio, ut copula, sed coepio (tamquam coepuUi) ortum dicam. Idem coepi vix ac ne vix quidem adducor ut tribus esse syllabis a Plauto pronuntiatum credam: quamvis esse pauca quaedam exempla sciam aliqua specie veri in hanc partem valentia, verum eadem ut puto fallentia. Sed vere ab ap stirpe ductum aptus rara veri participii potestate V. 658 a poeta positum esse Ambrosianus persuasit oti*aptus praebens; una tantum inter i et a littera interiecta, pro ce- terorum librorum scriptura otio captus: quae ut interpretandi studio debetur, ita ad metrum non potuit nisi inverso ver- borum ordine accommodari. Contra libros quidem pro equidem particula non ad primam personam relata reposui V. 352. 611 et reponam in ceteris fabulis ubique. Quam formam quamvis acri contentione cum alii tum nuper Han- dius **) Tursellini t. II p. 425 sqq. omnium personarum lxxvh esse eommunem pronuntiarint, tamen Plautino quidem usu persuasissimum habeo cum Bentleio (in Ter. Heaut. IV, 1, 19 et Adelph. V, 3, 65) a reliquarum praeter primam societate prorsus excludi. Id ut recte a me sentiri demonstrem, ex-

dnm sit, yoIo ab aliis doceri.' Vide Fleckeisenum Mus. RhcD. V11I p. 222 sqq.]

*) [Fefellisse se opinionem de hoc versu et hic et infra p. Lxxxix diBputantem Ritschelius intellexit , cum Studemnndus occi- PiAS potiufl ex A enotaret; quare in ed. alt. auctore Fleckeiseno occu- pioB dedit servato duarwn.']

**) Qui quem Beroaldi codicem Plautinum cum alibi tum in hac diBputatione p. 431 commemorat, deterrimus est eiusdem, cuins F noster, generis.

334 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

empla ab Handio prolata breviter persequar. £t Persae qui- dem lY, 4, 87 equidem ab Ambrosiano libro prorsus abest, pro contiguo autem miseret septem litterarum spatia sunt cum £T syllaba: unde sic versus restituendus:

Ita di bene me ament, sapienter: atque me miseret

tamen.

Stichi II; 2; 5 ex eodem libro pro eqtiidem recipiendum me quidem, reliqua sic reconcinnanda:

Nam me quidem miser^at harum: Ergo auxilium prd-

pere latumst.

Atque etiam ubi licet equidem cum prima persona construere, tamen non raro quidem substitui codices iubent, ut Persae II, 1, 4 :

Me quidem iam sat tibi spectatam cens^bam esse et

meos mores:

ubi \una\ me quidem A (cui reliquorum quoque emendatio debetur); [umijm equidem Palatini. Aululariae autem II , 1, 18 nec quidem nec solum equidem est in libris; sed praeter versus rationem te equidem: ubi quo vitio te, eodem etiam proximum e illabi potuit, quod adeo abesse ab aliis codici- bus ipse Handius dicit:

Lxxviii Tu: Tiine ais: Si negas nego: Dec^t quidem uera pro-

loqui.

A metro trisyllaba forma respuitur etiam Persae IV, 3, 76, ubi m [et in edit.J quidem edepol libercUist scribendum: item Men. II, 2, 35. III, 3, 27. Rud. III, 5, 47:

«

Insanit hic quidem qui ipse maledicit sibi. Di me quidem omnes adiuuant augent amant. Haec quidem Palaestra quae respondit n6n meast.

Asperrimos numeros eiecto equidem Hermannus , perpolivit Bacchidum v. 934 [974]:

Quadrigentos filids habet, atque 6nmis lectos sme

probro:

quibus quidem, non equidem, ab interprete ascriptum. Persae

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 335

II, 2, 5 non sunt eqtiidem si scis ttUe iungenda, sed equidem particulae constructio per prozimum versum continuanda:

!^quidem, si scis tilte quot hodie liabeas digitos in manu, Egon dem pignus tecum?

sic enim haec scribenda ducibus libris, in quorum yi eqono ••GNUS apparuit, in B est Eoondem pignuf, in C quod vul- gatur Eodem pignus: non autem profecto plus offensionis habere inter se dirempta equidem ego videbuntur quam Merc. II; 1; 40 iuxta posita: Amaui hercle equidem ego olim in adulescentia. Inauditum est autem ea potestate, qua nos und zuxir dicimus, positum equidem pro quidem: quocirca haud cunctanter Epidici IV; 2, 33 reponendum Adulescentem quidem dicebant emisse. Restant tria sola exempla (quando Trinummi v. 352 equidem non est Palatinis cum A com- mune); horumque duo ita comparata ut, quemadmodum in lxxix reliquis prope omnibus {me quidem, decet te quidem, atque quidem, adulescente quidem), contiguam e litteram caussam fuisse erroris appareat, Mil. 111,1,54. Trin. 611:

Atque [ejquidem plane educatum in niltricatu Venerio. Atque [e]quidem ipsus liltro uenit Philto oratum filio.

Ecquis igitur iam dubitabit Stichi quoque versui IV, 1, 48 Dum quidem hercle quod edant addas reddere usitata dum particulae, ut Trin. 58, intentione? Non recurret opinor furca expulsum equidem.*)

Ab horum, quae esse certa putem, societate segreganda sunt, de quibus volo ab aliis doceri. Velut cum crebrum esse Plautum glossarum reconditiorum usu constet, quarum multae in nostris libris obscuratae sunt, erit fortasse qui pro eo quod v. 492 vulgatur salUlum tale vocabulum sub- ministret, quod et in Ambrosiani memoriam SAT L M conveniat et hiatum ita tollat ut non opus sit animai forma. Vtinam igitur in vetustis glossariis illis, quorum nunc lau- tam editionem a G. F. Hildebrando parari laetamur, tale

*) [De equidem particnla ceBait Ritschelias Ribbeckii argmuenta- tioni in 'Beitr&ge zar Lehre v. d. lai Partikeln' (Lipsiae 1869). Cf. Trin.'' ann. ad v. 362. 611.]

336 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

quiddam exstet^ quale futurum sit velut satulliumy a saiur, satuUus ductum, sahUlium animae ut sit animae plenum non salinum^ sed omnino yasculum, cum salis potissimum notio ad sententiae vim minime requiratur. *) Simile est quod V. 512 ex Ambrosiani vestigiis conieci pro nutrice aliud no- men aliquod ^iive in veteri lingua sive in vitae usu com- muni exstitisse^ quod a TO litteris inciperet: quale exempli caussa proposui toleratricem, mallem exempli auctoritate positum.**) Singularium sive vocabulorum sive significatio- Lxxx num idem A etiam alibi non testis magis quam ambiguus index est, velut V. 335 exhibens ut videtur praemandatum pro praedicatum, et pro nugatorias v. 844 naul torias, quo quid faciam nescio, nisi quod non deberi calami lapsui intellego.***) Mirum etiam v. 643 anteuer.a [h.e. anteuerta] pro anteparta, Versu tamen 644 (ut rursum ad paullo certiora transeam) haud scio an pro uindex, in quo corrigendo critici sategerunt, tu ohex non sine probabilitate scripserim, quamquam litte- rarum similitudine non summa: quae vox impedimenti notio- nem etiam Persae II, 2, 21 habet: commorandumst apud hanc obicem.f) Nam vindicem quidem non posse ullo pacto eum

*) [Ex Addendis p. cccxxiv: 'p. Lxxix expetii qaadrisyllabnm vaflcnli nomen aliqnod, quod Trin. v. 492 dnce Ambroaiano codice in snspectae salillum formae locnm substitueretnr. Tale * etsi ne nunc qnidem inveni, tamen si forte in trisyllaba forma acqniescenduni fiit qnadrisyllabo animai genetivo inncta, praesto sit in Labbaei glos- sariis p. 328 ed. Lond. annotatnm ^sitellum Kd&iov», pro quo e scrip- toribus gitella tantnm et situla formas novimns.' Cetemm qnod ab Hildebrando exspectavit Ritschelius, Gustavi Loewii copiae snppedita- runt batillum (animai) eruentis : .cf. Opusc. phil. I[[ p. 793 sq.]

**) [A vero se aberrasse hoc loco postea sensit Ritschelins nutri- cem relinqnens.]

***) [nauigatorias Ab; cf. Opnsc. phil. II p. 426.] f) [Ex Addendis p. cccxxrv: 'p. Lxxx dubitanter defensae coniecturae, qna inexplicabile visum v. 644 uindex nomen mntavi in tu obex, illnd obstare video quod Phooas testatnr p. 1709: <:alia abla- tiuum tantum habent in singulari numero, ut ab hoc frugi, ah hoc obice, ab hac prece, ab hoc ui8cere.y> Qnod praeceptnm etsi non est omni ex parte vemm, cnm apud ipsnm Plantnm etiam accnsativns obicetn exstet, tamen nescio an eam vim habeat ut saltem nominativnm fuisse innsitatum persuadeat. Contra uindex nisi forte in prisca lati-

EBIENDATIONIS PLAVTINAHi. 33?

esse qui yiolet contaminetve, non negant nisi qui desipiunt: argutius est Bothianum honoris uendax: in Gronoviana autem construendi ratione vehementer languet inutiKter iterata sen- tentia ad quaerundum honorem, E vitae cottidianae con- suetudine crediderira epithecam*) petitum v. 1025, quam interpretor aliquam ^Tribociv vel ^Tri^cTpov, vel ut Festi ver- bis utar apud Paullum p. 14 M., auciarium, quod super men- stiram vel pondus iustum adiciebatury ut cumulus uocatur in modio: quo sensu ipsa ^TriOrJKT] voce in simili ioco Aristo- phanes usus Vesp. v. 1391: Kd£i^a\ev dvreuGevi fiptouc hiK 6poXujv KdTn0f|KT]V T^Tiapac. .Nam in apothecam qui apud Plautum probarunt, quod a librorum fide proxime abest, nec hoc . nomen ab horrei capacitate umquam esse ad cistellae significationem deflexum demonstrarunt, nec illud declararunt qua probabilitate Stasimum servum et possessorem dactylio- thecae cogitarint, et ea usurum ad id condalium condendum, quod ipsum gestare in digito soleret. Nec ullo modo friget, si quid sentio, servato epithecam Stasimi oratio: qui non il- lxxxi lepido acumine de rebus nihili, damno et labore, ita loquitur, quasi bono bonum dedita opera quaesitum accedat. Ad ea, quae probabilitatem etiam sine exemplis habeant, me iudice illud quoque pertinet v. 887: ()pti5 fartost uiaHcOf quod e librorum memoria factost adeo sua sponte prodit, ut facile vincat longius petitum face: sive fartum uiaticum interpre- tabere tamquam reisefiillung, reisemast, sive certum libi genus collata fertum forma.**) De substantivo uiaticum cogitarunt, qui et infercirent: adiectivum habes Bacch. I, 1, 61, ubi cena uiatica dicitur. Contra substantivum, ut Poen. IV, 2, 16, non adiectivum volui uinarium esse v. 888: ubi ut pro

nitate reconditiorem aliquem significatum habuit: (velut cogitari potest vindicans b. e. ulci&cens et punienB scelera carnifex aliquando dictus esse vindex:) me nescire fateor quid vulgata scriptura fiat.' Cf. Opusc. phil. II p. 626.]

*) [^Tneif)Kr)v tollendi hiatus causa in ed. alt. Bitschelius Bcripsit, id quod graecorum in hac ipsa fabula vocabulorum (v. 187. 419. 705) exemplo commendari monuerat Kochius. Cf. infra p. cxcmeq.]

**) [In ed. alt. Ritschelius Opus fctctost uiatico servavit in prae- senti, quia melius nondum inventum videbat.]

FB. BITBCHELII OPVBCVLA V. 22

338 PROLEGOMENA DE RATI0NIBV8

uasculum uinarium scriberem uesculum uinarium, item co- dicum me vestigia moverunt, in quibus est uixiUum: aegre enim perspicias^ qui adeo obscurari planissimum et usu tri- tum uasculum potuerit. Non incommode, cuius significare exilitatem vellet, uescum uinarium dixit^ de quo vocabulo Appulei interpretes egerunt ad Metam. XI init.: deminuti- vam uesculus formam et Festus testatur et in quibuslibet adiectivis sermonis genus Plautinum admittit, quemadmodum alia quoque, ut uenushdus, liquidiusculuSy semel tantum repe< riuntur. Quo minus veritus sum pro placide v. 726 substi- tuere placidule*): praesertim cum adiectivo placidulus etiam Ausonius utatur. Paene oblitus sum repositum V. 820 salipotenti defendere, vel potius repellere per libros omnes propagatum scUsipotenti. Quod quaero qui tandem tueare omnino, cum recte sane salsum esse mare dicatur^ sed nec scUsum nec saisa umquam in latinitate pro ipso mari Lxxxii dicta sint, ne ab iis quidem poetis qui talium fuere feracis- simi: ut scdsipotens Neptunus non sit alius futurus nisi mu- riaticorum potens. Contra et sale et sah iam antiqua aetas dixit pro eo quod est *mari'.**) Accedit quod parum pro- fecto eleganter salsipotenti Neptuno et fluctibus salsis laudes agi gratesque haberi dicuntur. His ut tandem finem fa- ciam nam omnia exhausturo commentarius perpetuus scri- bendus sit de corruptis v. 1021 nominibus propriis etsi aliorum iudicia expecto, probabiliter tamen et Chiruchus in- ventum puto et de Cercobolus dubitatum, quia ab eadem K^pKOC voce factum nomen Cerconicus praecedit: quod etsi ad ipsam furatrinam non valet, tamen ut liberiore iocandi genere lusum vix ausim sollicitare. Quodsi repositum Cricolabus non est dissimile veri, consequens est ut tueri liceat trochaicam mensuram contigui nominis, quod in libris scribitur crinnus: non insulse igitur Crimnus dici visus tamquam famelicus Kpi)Livoic h. e. micis panis ipse intentus.***) In hibridae vocis speciem ut alia apud Plautum fictum esse Collahus potest

♦) [placided Trin.", cf. Nov. exc. I p. 88.] *♦) [Cf. Opnflc. phil. in p. 146 sqq.] ♦**) [Crinus Trin.». Cf. Oposc. phil. III p. 317 sq. 346.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 339

(quando de KdXXa^oc nemo eogitaverit); quamquam non va- cans dubitatione. Vt non inepte hoc exemplo totum versi- culum vemacula lingua imitere:

Haltefest war^s, Scliw9.nzel8iegerichy Ertlmlein, Ringfreond,

Greifezu.

Quoniam in nominibus propriis versor, libet etiam Callima- chum*) et Chariclem commemorare, quae nomina ut aliis usitatiora v. 917. 922 invexi.

Addam his pauca ad locum de constructione pertinentia. Accusativo iunctum, non dativo obrepere verbum, qua con- structione in prologo Poenuli v. 14 dictum tadtum te obrepet lxxxiii fames, Ambrosianus praestitit etiam Trinummi v. 61 M.iN- PRUDENTEM exhibens pro mihi imprudenti: unde consequens fuit ut etiam v. 974 non mi, sed me insereretur. Contra dativus requirebatur v. 558 os cui sublinat pro cuius os sub- linat: constanti enim loquendi consuetudine suhlini os ali- cui dicitur, non cdicuius, Et illuc spectare ipsa Ambrosiani scriptura cuios videtur, quorum tantum ordo invertendus [quoii os, ut v. 358, Trin.^]. An eo egestatem ei tolerabis V. 371 certissima correctione effectum est ex egestatem et to- lerahis, praesertim cum in A post egestatem aut E tantum aut I sequatur. Hinc igitur profecti corruptis v. 338 numeris tolerdre eius egestatem uolo maluimus servato verborum or- dine qui in A est, eitis autem in ei mutato succurrere, quam cum parte librorum transponere egestatem eius. Quae trans- positio si cui ab ipsa numerorum concinnitate elegantior vi- debitur, vel sic dativus tamen tenendus erit egestatem ei uoh, Nec enim eodem carere ullo modo possumus v. 358, ubi Philtoni sic vulgo interroganti: Cuius egestatem tolerare uis

Lysiteles respondet: Lesbonico hinc adulescenti Charmidai filio, Ergo cuius convertendum in cui tu [quoii Trin.^J erat.

Contra nullus dativo locus v. 1126: Neque fuit neque erit , . . .cui fides fidelitasque amicum erga aequiperet suum. De intransitiva vi aequiperare verbi minime constat: quando et in Pacuvianis apud Nonium p. 307 varbis ut ista sunt

*) [CdUimarchum Ritschelias invexit in ed. alt., cui formae fidem fecit in Opasc. phil. III p. 314.]

22*

340 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

promerita uostra, aequiperare ut queam Vereor cogitatione ad- dendum. esse ea intellegitur^ et eiusdem poetae apud Gellium XIV c. 1 versu

Nam si; quae euentilra sunt^ prouideant; aequiperent loui

Lxxxiv valde probabiliter correctum est aequiperem, Sed esto, in- transitivam vim tueatur Pacuvius: at ita in Trinummi versu illud saltem non tacendum fuerat, quae tandem h. e. cuius fides nulli comparanda esset^ scribendum igitur tiux pro suumj externa probabilitate mediocri. Verum ne sic quidem vel in Plautinum loquendi morem illud convenit^ ut nuUi homini comparanda esse Calliclis fides dicatur pro eo quod est^nul- lius hominis fidei', vel in legitimam cogitandi rationem hoC; ut^ cuius praedicare fidem velimus, nullius comparandam esse fidei dicamus potius quam nullius fidem cum illa com- parandam. Hae igitur me caussae moverunt ut confidenter sic repararem Plautinam elegantiam:

Qxxoius fides fidelitasque amicum erga aequiperet tuam,

Nullam autem fidem habet v. 1153 a Nonio prodita con- structio dignus salutis [sic Trin.^], exemplo in tot milibus prorsus singulari. Natum illud inde quod, cum verus ordo salute dignus: immo casu turbatus in dignus salute: immo transisset, tollendus esse hiatus videbatur. Quamquam ei scriptori qui nimiam omnino fidem habeas, quem demirere etiam hoc aetate e v. 1090 afferre ut masculini generis ex- emplum: quam ego scripturam e comparata hoc aetatis con- structione ortam puto. Vno verbo fangam falsas idem pronominis constructioneS; revocata item particula emendatas V. 54. 1163. 1179. Postremo aliquid expromam et exquisi- tius nec in meam laudem valens. Nam quae in vulgus sola cognita est particularum siue (seu) siue (seu) coniunctio^ comparanda ea graecis cTtc eite particulis, eam sero in- tellexi in eandem partem variari atque el - eTxe est a Lxxxv Graecis dictum. Plana exstant; ut in his nunc acquiescam*),

*) Non huc pertinere Pseuduli I, 5, 129 apparet, ubi per senten- tiam ne licuit quidem seu pro si substituere. Eadem ratio Pseud. IV, 6, 9. Merc. II, 2, 40: neque enim in sponBione siue siue, sed 8i siue

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 341

optimorum librorum testimonia Curculionis I, 1, 4:

Si media nox est siueat prima uespera: optimorum cum Ambrosiano Stichi III, 1, 18:

Ere, si ego taceam siue loquar, scio ^scire te,

nisi quod pro siue praestat seu scribere cum Palatinis. Qui- bus quidem exemplis iam praesidium paratum est eiusdem libri in Trinummi versu 183 memoriae si SEU, quara cum tribuerem librarii incuriae, immerito neglexi. Suscepto autem si pro siue cum in illo versu, qualem conformandum duxi, ima syllaba desideretur, durior autem pro Plautina simplicitate haec sit verborum coUocatio Haec si sunt recte, lxxxvi seu peruorse facta sunt: non magis autem tolerabilis enun- tiationum nullo vinculo nexarum hiatus, si servato, quem libri prodidere, verborum Haec sunt si(seu) recte ordine hos

locam habent. Sed eiasdem scaenae v. 35 oblitteratam valgo loquendi genus ex ABC sic revocamus:

Si c4num seu istnc nitilnmst &iae atnimBt, amo:

ubi rutilumst pro rutilum A servavit, correptum autem ante vocalem seu nescio an non sit soUicitandum. Alioqui licebat si substituere [sei in ed. alt., cf. Opnsc. phil. II p. 631]: quas enim hoc genus varietates admittat [cf. p. cxxiii; Curc. I, 1, 5], docere Amphitruonis versus IV, 3, 15 sq. possunt, sic nisi fallor restitnendi:

Siue ancillam, siue seruom, si lixorem, si adiiltemm, Si patrem, si au6m uidebo. eum ^btruncabo in addibus:

ubi fe adtUterum ipse B tenet. Vtor hac occasione, ut etiam de pro- logi versibuB illis 69 sqq. breviter meam sententiam significem. Quo- rum constructionem sic inter se distinctis enuntiatorum membris pla- nam facimus:

Nam 81 qui ambissint p41mam hic histridnibus: Si quoiquam artifici seii per scriptas Iftteras Seu qui ipse ambissit seu per interniintium: Siue adeo aediles p^rfidiose quoi duint: Sir^mpse legem iussit esse Iiippiter.

[Ex Addendis p. cccxxivsq.: 'p. lxxxiv bq. nescio quomodo me- moriam meam fugit Bentlei in Andr. I, 3, 11 annotatio, qua exqui- sitiorem illum si—siue particularum usum pridem rectissime explicavit. Nisi quod reliquis exemplis perperam Pseuduli I, 5, 129 versum mis- cuit, ubi si in si sumus compacti minime potest pro siue accipi.' Adde Madvigium ad Cic. de fin. I, 6, 20.]

342 PBOLEGOMENA DE RATI0NIBV8

sese versus excipere statueris Haec sunt, si rede seu peruorse facta sunt: Ego me fecisse confUeor : haec igitur omnia cum ita sint^ consequens esse video ut a Lomano sumpto pronomine relatiyo et rationi et concinnitati sic demum satisfiat:

Haec sunt; si recte seu peruorse facta sunt^ Quae ego me fecisse confiteor; Megaronides.*)

Tantum de his. Ad eum autem locum grammaticae, qui est de analogia, haec pertinent quae infra posui. Pri- mum omnium tis genetiyus pro tui praeclaro Ambrosiani testimonio servatus v. 343. Qua forma etsi non dubito quin multo saepius poeta usus sit, tamen coniectura eam reyocare vix umquam licebit, quoniam, si a paucis exemplis ut Mil. IV, 2, 42 recesseris, ad metrum nihil interest tis legatur an ttii, quod ipsum et bisjllabum esse et monosyllabum potesi De masculini generis nominibus dubitari solet, ae gene- tivi in a'i distractionem num pariter atque feminina admit- tant. Litem dirimit talium evidentia qualia sunt v. 359 Charmidai filio, v. 1183 CaUiclai filia**), quo vel vestigia li- brorum ducunt: nam aut charmidi aut charmide est in Aj callicli in BCD, Quibus in praesens unum tantum exemplum addam ex Epidici versibus II, 2, 59 sqq. turbatissimis vulgo, sic autem Ambrosiani codicis auxilio reconcinnandis***):

Lxxxvn *Quam facile et quam f6rtunate illi euenit, obsecro,

Miilieri quam Iiberare uolt amator: qm^snam is est?' Inquit altera illi. ibi illa ndminat Strathippoclem Periphanai filium. Hercle perii: quid ego ex te aildio?

Vbi similiter perifani scriptum in A. Ad eadem mascu- liua nomina spectat quod v. 928 non dubitavi Hhadaniam

*) [In ed. alt. Ritschelias reiectis qoae cnm Parergon p. 515 tum hoc loco proposnerat cum Bergkio Cens. p. 1136 interpunxit:

Haec siint: si recte seu peruorse facta sunt, | Ego m^ f. c. M.

de qua ipsa interpnnctione in contrariam partem sensit praef. Mil. glor. p. XXI.]

**) [GaiUcletia cum Bergkio Ritschelius dedit in ed. alt., ubi vide annotationem.]

♦♦♦) [Cf. OpuBC. phil. II p. 250.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 343

accusativum probare*): quam formam et ratio, quae in eo genere universo regnat^ tuetur et nisi fallor Charisii aucto- ritas firmat. Nam cum Ccdchae genetivum Plautinumque ab- lativum Calcha et similia cum illo Priscianus YI p. 702 [239, 10 H.] et Probus Putschii p. 1467 [24, 14 K.] testentur, quid tandem esse dicamus quod his dissimillima forma, et quae veteris atque antiquae latinitatis speciem domesticam minime habeat, Calchan miscetur Charisii 1. 1 p. 50 [66,22 K.] his verbis: ^lnueniuntur tamen quaedam peregrina quae cum incremento syllabae declinantur, ut Calchas Pallas Atlas Gigas: faciunt enim Calchantis Pallantis (Atlantis) Gigantis: quamuis antiqui ut Pacuuius et Plautus Calchan dicant, non Calchantem.' **) Apage declinationem a Pacuviani Plautinique sermonis in- dole non minus quam graecanica Pythagoran Aenean alienam, .uniusque lineolae accessione confidenter repone CaZcAatw. Denique vocativum talium nominum, quale est Charmides, negavi ad v. 617 in e exire apud Plautum. Cuius sententiae caussam habeo locupletissimam, quod exempla non exstant illius declinationis, sed constantissimo praeter unum illum versum usu Charmides Callicles Megaronides Lysiteles Philo- laches Apoecides Pleusides***) Stratophanes Strathippocles (nam interaspirationem A expressit), et si quae sunt similia, etiam pro vocativis sunt. Oppones frequentatum in Milite glorioso lixxxvni Periplectomene, idque adeo iuxta posito Pleusides III, 1, 16:

Euocabo: heus Periplectomene et Pleusides, progredimini.

At ea ipsa societas augere suspitionem et monere de naevo debebat. Non magis enim a nominativo in e^ terminato factum Periplectomene quam Eutyche in Mercatore, quod ab Eutychus ducitur. At vero Periplectomenns ratione caret. Caret vero: quaerendum igitur quod congruat rationi. Recte autem se habere duo sola possunt, aut a 7r€piTrXTiTT6|Li€VOC factum Periplettomenus aut a 7r€piTrX€K6|Li€VOC Periplecomenus. Non ambiges opinor, utrum ad ipsam iudolem lepidi senis esse aptius dicas. Ratiocinationem autem nostram una ex

*) [Cf. Opuac. phil. II p. 491; Trin.' praef. p. LXix.] **) [Cf. Opnsc. phil. II p. 487 adn.; Trin.* praef. p. Lxviii.] ***) [Immo Pletisicles; cf. Opusc. phiL IIl p. 327.]

344 PBOLEGOMENA DE BATIONIBVS

parte planissime confirmat codicum auctoritas, qui non tan- tum in quinque scaenarum inscriptionibus, sed etiam in eo loco fabulae (III; 2, 56), in quo nominativus Periplectomenes inde ab aliquot saeculis vulgatur, ipsam us terminationem testentur. Sed eosdem sane alterum vitium omnes insidet: nisi quod perdubio indicio veri semel peripletomene scriptum est in CD II, 2, 15. Dispares tamen his omnibus Lache Chreme formae: de quibus, quoniam id ad Plautum nihil pertinet, nunc non dicam. Supersunt alia de quibus non inutile fuerit olim dedita opera disserere, ut controversum illud hisce v. 877*): vel non controversae et tamen a Lade- wigio nuper addubitatae formae penienamj conuenat (v. 582 reposita [cf. p. cCLXXXii]): vel fac et face formarum (qui- bus praetermissum vulgo ger e Catulli XXVII, 2 addendum) mutua ratio v. 174. 1008: vel pro ipsum ipsa posita eumpsti, eapse v. 800. 950. 974 alibi: vel honos pro honor v. 663**). Lxxxix697: unum est autem quiddam, quod iam nunc cupiam non ignorari a grammaticis. Nam cum frequens sit in an- tiquo sermone genetivorum in tim exeuntium usus, quos ex orum contractos dicunt, ut celatum v. 241, nummum 954. 966. 970, nummum aureum 1139, nummnm Philippum 959: tum in his quaedam sunt, quae a Plauto quidem numquam non contracta forma dicta sint. Non Philipporum tantum vel Philippeomm inauditum: sed si quid video ipsum num- morum, Quae forma cum v. 848 in nummum mutanda fuerit iubente post receptum ex A quia metri necessitate, unum solum restat quod trisyllabum genetivum tueatur ex- emplum v. 152: Nenwst: nummorum Philippeum ad tria mi- lia.***) Numquid ' igitur dubitabis parvula immissa syllaba hoc quoque velut sic de medio toUere:

Nemo hic est: Nummtim Philippeum ad tria railia ?

Contractio autem illa cum non sit masculini generis finibus circumscripta, sed rarioribus exemplis etiam ad femininum pertinens: quemadmodum unum ipsi libri suppeditant dra-

*) [Cf. Opusc. phil. II p. 646 sq.; IV p. 139.] **) [honor Trin.*, ut Rud. I, 3, 12 et in Scipionum titulo n. 38.] ***) [Cf ann. ad v. 152 in ed. alt. itemque Opuso. phil. III p. 241.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 345

dmmarum Olympicum v. 425 [cf. ann. in ed. alt.], ita sine libris alterum accessit v. 1052 duum rerum: quod ut pro duarum substitueretur flagitabat reposito coepias mutata ver- sus ratio [cf. supra p. 333]^ suadebant autem duum formae pro duorum positae exempla cum e Naevio et Frontone a Cha- risio p. 101 sq. excitata tum apud ipsum Plautum Men. III; 3y 18 exstans duum nummum.*) Possum his alia addere: quintae declinationis genetivum e pro eiy secundae i pro ii, accusativum tertiae is pro es:. nisi haec pervulgata sint. Ita- que tribus verbis dicam, quam in his viam tenuerim. Et in ii quidem terminatos genetivos ut ingenii nihil quicquam praesidii habere tantum tironum caussa moneo; quamquam xc video etiam provectiores aetate tirones esse. Fide^ die etiam contra libros scripsi^ ubicumque bisyllaba forma me- trum opus habet: absurdum est enim^ quorum vocabulorum commodas metro formas ipsa lingua finxisset, eorundem metro incommodas praelatas a poetis credere et per inutiles alicuius licentiae ambages eo perventum esse quo posset recta via perveniri: absurdum sjnizesi in binas syllabas con- tracta fidei, sciebam (ut v. 657) tueri, cum fide, sciham formarum vis et ratio non sit alia nisi ut vitae usu proba- tam bisyllabam pronuntiationem imitaudo ipsa scriptura as- sequeretur. Quae quidem ratiocinatio in alias quoque partes artis Plautinae patet latissime, velut in m7, mi, nec, sat, ditiis pro nihil, mihi, neque, satis, diuiiiis (v. 682. 829). Et fide pro fidei B servavit v. 117. Vnum rei nou sum ausus re scribere e. g. v. 119**), ut cuius scripturae testimonium non reppererim: et possunt in uno monosyllabae vocis exemplo aliud ipsi veteres probasse. Nec e librorura potius me- moria, quae propter caussam capite I significatam dici ne- quit quam sibi non constet.in hoc genere, quam e rationis probabilitate pendere volui in accusativorum scriptura acdis hostis ciuis auris mensis artis omnis pluris uenalis: sed ut non magis quam accusativos aedes omnes, probarem in libris

*) [Ex Addendis p. cccxxv: 'poteram e Ciceronis Orat. § 156 Accii exemplom addere mulier una duum uirum,']

**) [Qaamqnam in ed. alt. satis probabilem Ritschelins dixit Schneideri sententiam Gramm. lat. I, 1 p. 138 re soadentis.]

346 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

reperta uersus melioris facit v. 707, vel nominativos pterique

omnis 29, omnis mortcUis 212. *) Postremo quoniam prae-

video fore qui de d illo ^paragogico', in quod infestius nuper

Hermannus consuluit praef. in Bacch. p. VII in ipsaque fa-

bulae huius btopOiticei, iudicium meum sciscitentur: etsi hanc

xci rem quasdam habere cautiones puto, quas alibi aperiam, ta-

men generatim definiri hoc potest ut exploratissimum, in

Plautinam artem ex antiquitatis consuetudine sola med et

ted pronomina transisse nullo ablativi accusativique discri-

mine, alius vocis eodem incremento auctae nullius vel fidem

vel vestigium esse, ne gemella quidem sed forma excepta.

Quam rationem unice veram rectissime idem ille Hermannus

per totum Elementorum librum tenebat. In Trinummo addendi

d caussam non inveni praeter ted v. 311: quocum cf. annot.

V. 582. 613.**) Sed his sentio me iam ad proximum caput

avocari.

CAPVT IX.

Peculiari enim capite visum est genus omne ortho- graphicum paucis complecti. Quod cum valde lubricam tractationem in omnibus, tum magis lubricam in tam anti- quo scriptore habet. Ac veram Plautinae aetatis scribendi consuetudinem qui ratiocinando indagatam Plautinis comoe- diis nunc obtrudere instituat, verendum sit ne non multum absimile Homero Payniano monstrum editurus sii Quam- quam vidimus qui velut his tamquam Musarum deliciis ve- neriisque amoenitatibus legentium oculis blandirentur:

Floorem acglaabant Leiberei exs carchesieis. Egoo puerom indam ancilai lactentem meai. Tum autem lasceiuom Neereei seimom pecus.

Sed his missis Saliorum cruditatibus horridulaque senatus- consultorum soUemnitate columnarumve robigine id potius agamus ut, qualem aliquanto politior aetas Plautum legisse videatur, quoad eius fieri possit recuperemus. Neque enim

*) [Cf. LachmanDam in Lucr. p. 56 Ritscheliumqae Opasc. phiL

II p. 631.]

**) [Permatatam postea sententiam de d illo 'paragogico' defendit RitecheliuB in 'Neue Plautinische Excurse' I Lips 1869 et Opusc. phil.

III p. 120 Bqq. Cf. p. cxcv. cCLXXxn.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 347

dubitandum quin ea aetate; qua criticae recensionis h. e. xcn legitimae dKb6c€UJC certo consilio susceptae et ad artis ratio- nes paratae beneficio posterorum commodis consultum est (quam ego aetatem non minore quam duorum saeculorum intervallo ab ipsius morte poetae discretam suspicor), etiam scribendorum vocabulorum antiquitas partim iam evanida fuerit in Plautinis exemplaribus, partim ad recentioris con- suetudinis normam dedita opera sit deflexa. Quamquam yel sic quaedam sane ipsius vetustatis vestigia sive casu relinqui sive servari consilio potuerunt: quo fortasse exolatum illud per- tinet pro exulattim (ut consol antique pro consuT) in Ambrosiano repertum Trin. v. 535, praesertim cum etiam [Pseud. 1035 ex- olatumj] Merc. III, 4, 6 exsolatum in B sit. Verum etiam Tibe- riana Neronianave aetate probata grammaticis scribendi ratio nemo nescit quam sit difficile, qualis tandem fuerit, certo definire, cum illa ne in antiquissimos quidem codices nostros ita propagata sit, hi ut non e posteriorum contagione sae- culorum novicia multa traxerint. Hinc trium aetatum suc- cessiones, nostrorum testium memoria mixtarum, quantum fieri possit discernere iubemur. Velut, ut exemplis utar, cum primae aetatis fuissent aruorsum oiniuorsei sequontor ob- iciont phirumos poplicai claseis formae, mediae fuerunt aduor- sum, uniuorsei vel uniuorsi, sequontur vel secuntur vel etiam sequntur, ohiciunt, plurumus, puplicae vel publicaey classeis vel classis, tertiae sunt aduersum uniuersi sequuntur obiiciunt plu' rimus publicae classes. Has tamen aetates propriasque earum formas cur nou liceat sat certis inter se finibus discriminare, tria potissimum in caussa sunt: primum, quod et pronun- tiandi et scribendi ratio non repente, sed pauUatim immu- xcm tata est ipsaque vitae consuetudine ilon potuerunt non eo- dem tempore diversae vocabulorum formae sui vicariae tam- diu in usu esse, quamdiu non prorsus abolita antiquiore sola regnaret recentior; alterum, quod discrepans de multis ipso- rum doctrina grammaticorum fuit, quorum studio ad certiores leges et aliquam aequabilitatem hoc genus omne revocatum est; tertium, quod fontium, a quibus ratiocinatio nostra om- nis proficiscatur oportet, a librariorum socordia et incredi- bili inconstantia tam dubia condicio est, ut saepe non habeas

348 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

ubi pedem figas. Nisi quod illud affirmare confidenter licet, praepostero iudicio in hac caussa universa orationis Milo- nianae editorem Guilelmum Freundium usum esse: qui e noyiciarum formarum etiam in antiquis codicibus frequentia quam e priscarum sive item frequentia sive paucitate argu- mentari maluerit, hac autem via eo pervenerit, ut antiquas formas non esse antiquas, sed novas, novas autem esse an- tiquas sibi persuaderet: nam aliis vereor ut persuaserit. Ce- terum quo vehementius de longe plurimis fluctuant codices, eo maiorem esse fidem eorum apparet, de quibus aut nunr- quam aut rarissimis exemplis eidem libri dissentiunt.

Haec igitur cum ita esse intellexissem, bipertitam esse meam in hoc genere operam omnem volui*): ita quidem ut alia ad certae normae constantiam, qualem fere probasse antiquiorum diligentia grammaticorum videretur, vel praeter librorum auctoritatem redigerem, servatis tamen si quae etiam vetustioris aetatis vestigia resedisse suspicarer: in aliis inconstantiam scribendi sciens probarem, sive codicum me xciv fidei mancipans, quos ipsius antiquitatis inconstantiam re- praesentare viderem, sive quod veterum exemplo, ut Quincti- liani, aliquid esse intellegendi commoditati tribuendum et concedendum hodiernae consuetudini arbitrarer. De priore autem parte reputandum est me non ex unius Trinummi documentis decrevisse, sed a memoria universa Ambrosiani Palatinonimque profectum esse: nequaquam enim par est fabularum condicio omnium, sed aliarum ratio alia. Praeterea illud recordandum, quod de Palatini B praestantia in ortho- graphicis imprimis conspicua capite VI dixi: qui codex an- tiquiorem scripturam saepissime servavit in Ambrosiano ob- litteratam.

Vt a vario usu ti litterae ordiar, primum autem de gu dicam, consentaneum erat et qtioi quoius constanter et quofti scribi cum similibus omnibus: nisi quod praepositionem et vidi semper cum scriptam et sic scriptara consulto tenui. Tn A non QUM tantum saepe reperitur ut v. 404. 671, item (a)equm 175, QUIA h. e. cuia 45, quae scribendi ratio e certa

*) [Cf. OpuBC. phil. IV p. 146 annot.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 349

doctrina gi*ammaticoruin nata est'''); sed etiam yitiosa QUUM AEQUUM saepissime. Ego quu litteras se excipere numquam passusy ubi noii reciperem quo, posui cu ut y. 392 e B aecum, Singulare est in eodem libro seryatum y. 437 quaequomque.

Non magis uu litteras tolerayi non praecedente q: sed quemadmodum y. 438 mtduom e B, ita sine libris idem y.727. 758. 1050. 1055, mortuos 494. 496, ingenuom 662, relicuos pro rdicuus (quod tamen in libris solet reliquus esse, quamquam illud agnoscit Cassiodorus de orthogr. p. 2290 [158, 15 K.) V. 510 reposui. Exc^^eptas tamen esse tuus tuum suus suum

)rmas yolui**); a Plauti quidem ut puto aetate alienas, sed lae yitae usu frequentatae prius potuerint quam cognatae xcv brepere: tuentur certe banc exceptionem codices. Par \ io eorum, quae non yocalem uj sed consonantem ante u l )ent. Vt igitur nouoni y. 792 ex omnibus, ams y. 644 ex o libus praeter unum Ambrosianum, uoJgo saluom seruos u\ mt y. 99. 180. 435. 1075 e solo B prodierunt, ita ne ig Mus quidem y. 165 yel uult et id genus reliqua admisi.

^xo ue constanter mo amplexus sum in uoster, uortere cum su progenie: in qualibus quam nihil yaleant libri, docere y. 16 potest, sic scriptus in omnibus: Vt agro euortat Les- boi um^ quando euertit aedibus. Pertinet huc etiam uotare pn Aetare, annotatum etiam apud Cassiodorum p. 2283 [149, 17 .], quod yel corruptelae codicum testantur y. 457. 474: et mii s in yulgus cognitum uorrere, ut conuorram Stichi yersui II, 51 ei A reddendum: unde Trin. y. 409 euorsi sunt nummi citc ^cripsimus pro eo quod olim proponebamus auorsumst arg tum cito.***) Porro u pro i tuitus sum ut antiquius noi in superlatiyis tantum et similibus ut legitumus onmi- buf sed etiam in lubet, clupeus y. 596. 718, cluentibus 471, mo ifestus 895. 911. Reconditius est magnuficus Ambrosiani fid alibi certum: mirum autem nec a ratione defensionem hf 3ns, sed idem tamen testimoniorum multitudine extra

*) [Cf. OpuBC. phil. IV p. 156.]

**) [In ed. alt. Bitschelios retinere noltdt h&s formas 'ut nuno con- jkt non Plautino tantum, sed etiam proximo saeculo prorsus incognitas.'] ***) [cUuorse distrahitur cito As, Ritschelius Trin.*, qui dibtrahitur inter alia ipse coniectaverat.]

350 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

dubitationem positum surrupui (ut surrupuisse Trin. 83) et surruptus atque adeo surrupio*) pro surripui surreptu^ sur- ripio: fallatur enim, qui illorum insolentiam eo deflectat; ut corrupta e rarioribus surpui surpuisse surptus formis (ut xcvi V. 1023) suspicetur, quas non haberent qui expedirent li- brarii: cui quidem suspitioni et metrum saepe repugnat et surrupio praesens adversatur. Itaque hoc haud scio an ex prava, sed eadem vitae usu probata consuetudine suae aetatis Plautus susceperit, ut alia quaedam non minus memorabilia. Praeter haec u tenui pro e in agundae quaerundum con- ueniundus repetundi v. 366. 646. 1122. 1133: u pro o in elu- tum V. 406, in Acherunlem 494. 525, et in epistula sem- per, certissimo autem consilio in adulescens, cuius vicariam adolescens formam vix umquam boni libri sine discrepantia agnoscunt; u pro au in frudaui v. 413, de qualibus in Parergis dictum p. 541**): denique u pro y in Suri v. 542. 546, Illurica 852. Et Plautum quidem nec sycophanta nec Lysiteles nec Olympicum nec myropoUxe scripsisse locupletibus testibus credendum est, sed pro y aut u posuisse***) aut i: nobis tamen in hoc caute agendum, quibus incompertum num forte, quorum assequi exemplum studemus, veteres iam critici usitatam sua aetate litteram in Plautum dedita opera intulerint, ut qua hunc ipsum usurum fuisse, si in promptu habuisset, haud sane inepte ratiocinari possent. Quamquam et Suria sane et Musia Donatus in Hecyrae I, 2, 8 testatur, et Suria Suracusae sumbola sucophanta Cornutus apud Cassio- dorum de orthogr. p. 2286 [153 K.]. Libris tamen quod in hoc quidem genere non nimium tribuimus quamvis lifitelef et olimpicum et miropolae scriptura ad aliquam speciem antiqui- tatis accedentibus, non culpabit factum, qui i pro y ipsius medii aevi tam esse proprium quam e pro ae cogitaverit. Contra pro u littera oe servandum fuit ut e vetustiore con-

*) [Cf. Opusc. phil. II p. 644 annot.] •*) [Cf. Opusc. phil. II p. 424.] **♦) [Ex Addendis p. cccxxv: Monge luculentissimum docu- mentum, quo pro y Plautum u scripsisse probaretur, licebat e Bacch. II, 3, 128 petere: ubi nisi pronuntiatum esse Crucisalum me ex Cru- salo putaveris, lcpos et acumen perit.' Cf. Opusc. phil. IV p. 146.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 351

suetudine repetitum in moenia v. 687, et inmoene quod V. 24 soli Palatini prodidere, similiter atque alicubi memini impoene scribi: ad quorum tamen exemplum haudquaquam xcvu vel munus alibi vel v. 350. 354 ipsum immunis conformanda duximus.

Yt reliquas vocales absolvam, et eena et paenitet (quem- admodum alibi faenus) ut scriberem, Ambrosiani me aucto- ritas movit, quoniam in his, quae e ae oe litterarum discri- mine vertuntur, quo recentiores sunt, eo fidei minus codices habent. Sed prorsus novicia affirmandi particula nae est, quam constantissimo testimonio antiqui libri ne fuisse con- sentiunt. Vnde factum ut ea forma cum ni permutaretur V. 433. Nec antiquitas vel aequiparare vel intelligere et negligere formas novit, sed in his e vocalem probavit solam. Eam autem e vocalem cum in plurimis vocibus vel anti- quiorem vel plebeio rusticove sermone usitatiorem fuisse quam, i litteram sciamus: etsi a Plauto et cepet nauebos et magester Menerua abhorrent, tamen notabili exemplo relictum est semuly quod tam saepe optimis in libris redit*), ut ple- nam fidem habeat: quo accedit quod in praestantissimo illo raonumento, quod Musei nostri phil. t. V p. 70 editum est**), exstat SEHOL scriptum. Yt hac sese successione illius vocis xcvm formae exceperint: semol semul simuL Quo minus falli vide- mur, cum mediae formae memoriam etiam a Mario Victorino p. 2457 [9, 20 K.] servatam esse existimamus: ^simul, non semul': sine mora enim hoc pro corrupto semel restituendum. E ceteris paullo memorabilius est v. 17 in -4 i scriptum pro ii: geminatum enim i in pronomine non maiorem fidem

*) In utroqne Palatino /emul scriptnra est Bacch. IV, 1, 4. 5. IV, 2, 9. Men. II, 3, 64. Merc. IV, 1, 23. IV, 4, 48. Rud. III, 4, 66: in B Cist. rV,-2, 104. Men. V, 9, 15: in C solo Merc. II, 1, 31: in 8olo adeo F Men. IV, 2, 99. Mil. IV, 8, 8. Pseud. III, 2, 69. 74. 76. IV, 3, 17. Cui scripturae etiam plus fidei hinc accedit, quod aliquotiens in B a prima manu femel fuit, secunda demum in femul mutatum, ut Bacch. IV, 2, 9. Men. II, 3, 64. Non correctum femel idem tenuit Aul. IV, 3, 2, ubi femid Hildyardi codices servanmt. Ceterum mirum est nuUa antiquioris e litterae vestigia Plautinos libros in protenus pro- tenam Beryasse, qualia habes apud Nonium. *♦) [Cf. Opusc. phil. IV p. 130 aqq.]

352 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

habet quam in dii diiSy pro quibus aut di dis ut i is, aut dei deis ut ei (625) eis veteres probarunt. Postremo ei pro i scripturae in quibusdam fabulis, ut Menaechmis et Mercatore, Ambrosianus potissimum est plenissimus: in Tri- nummo manifestum huiusmodi nihil, sed tamen e spatiis litte- rarum a nobis indagatum arteis v. 236^ fortasse etiam heis V. 411*), e non ambiguis corruptelarum vestigiis summeis V. 1087.**) Qualia curandum putavi ut religiose servarentur.

Aspirationem cum libris addidimus holitor voci v. 408, .praeter libros non addidimus in hostium v. 525. 608, dem- psimus erus nomini, cuius nunc recepta herus scriptura fide antiquitatis prorsus caret. Vltra orthographici autem generis fines solita in hem, m***), en scribendi discrepantia evagatur: de qua operae pretium fuerit alio tempore agere explicatius.

Progredimur ad consonantes. Et in exitu quidem voca- bulorum cum satis constet ipsius usum antiquitatis vehe- menter fluctuasse inter t et d litteras eademque inconstantia etiam Plautinos libros occupet: nos eam inconstantiam non sumus in singulis vocibus, sed in genere universo imitati. Etenim set, aput, haut ac praeterea illut et aliut voces, xcix ne memoria eius rei omnis aboleretur, t littera terminavi- musf): idem ne in id et quid faceremus, quod pronominis propinquitas dissuadebat, cuius quot scriptura non minus molesta legentibus futura erat quam at pro ad. Quamquam horum nihil est quod non exempla habeat, eoque illa fir- miora, quo saepius insolentioris scripturae vestigia in solis corruptelis delitescunt, velut attria v. 152, Juiuriat 803, at ferre 814, at uocato 1161: coU. 868. 887. quit habes in A V. 95. 198. 349. 847, item quitque 854, it in aliis fabulis

*) [v. 411 I8TI8, non K«««, etiam A habet.] **) [mmmis Trin.', ubi manum poetae nondum restitatam esse Ritschelius annotavit.]

***) [m formam cum iam in Mercatore (edita a. 1864) RitBchelius ut Plautinam tuitus esset suscepissetque , vindicavit postea Brixius Emend. in Pl. Captivos (ed. Lignitii a. 1862) p. 17 sqq. Ritschelii ann. ad Menaechm. v. 1018.]

t) [Sed apvtd haud illud cUiud sim. scripturam aetatis Plautinae propriam esse eamque quae est set aput cet. multo recentiarem Rit. schelius demonatravit Opusc. phil. IV p. 164 sq. 406, cf. II p. 723.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 353

aliquotienSy in JS v. 699 (itagif): raxius reliquis quot est, puto quod in hoc ambiguitatem ipsi veteres defugerent. Cete- rum non desunt^ quae in contrariam partem valeant^ ut quid pro qiiit V. 504 , omnium autem frequentissimum, sed unius codicis proprium adqiie, quod mirum est propemodum con- stanter sic scriptum in solo Decurtato exstare. Corruptelis autem etiam hatit scriptura non raro proditur, velut cum pro eo aut positum est v. 362. 721. Sed novum est quod duabus haut et hatid formis tertia hau accessit*), suscepta a me ex Ambrosiano v. 233 {hau liquet) et 462 {hau bonumst), in eodemque codice aliis in fabulis tam saepe exstans, ut de calami lapsu cogitari nequeat. Accedit quod in uno quod sciam monumento apud Gruterum p. 769, apud Orellium n. 4848, planissime scriptum est heic est sepvlgrvm hav PVLCRVM PVLCRAI FEMINAE: ubi a se tacito nimirum emen- datae scripturae hattd hanc paratam esse defensionem Meyerus voluit Anthol. lat. n. 1276: ^haud] hau Gruterus.' Opportune autem accidit, quod illius formae prope intermortuam me- moriam licet grammaticorum auctoritate munire quantumvis c ea nunc obscurata. Neque enim sana esse haec, quibus de haud particula praecipitur, Marii Victorini verba possunt, quae e p. 17 Gaisf. paullulo quam apud Putschium p. 2462 [15, 21 K.] correctiora infra scripsi: ^Haud**) aduerbium est negandi et significat idem quod apud Graecos ou: sed ab antiquis cum adspiratione, ut alia quoque uerba, dictum [est] et adiecta d littera, quam plerisque uerbis adiciebant. d ta- men litteram conseruat, si sequens uerbum incipiat a uocali ut haml aliter muros et haud equidem, at cum uerbum a coji- sonanti incipit, d perdit ut haut dudum'et hattt multum et haut placitura refert, et inducit t^ Si, quam ingenitam non habuit, d litteram ascivit demum hatnd particula et toUendi hiatus caussa conservat, consequens est profecto ut, ubi nihil hiet, non mutet adventicium incrementum cum adven- ticio incremento alio, sed abiciat potius et pristinam indo- lem induat. Quid multa? non de hatjid vel haut scriptura grammaticus praecepit, sed de haud et hau^ quam cum non

*) [Cf. Opusc. phil. II p. 591 sq. III p. 131 sq.] **) \hau Nov. Exc. Plaut. I p. 6.]

FS. RITSCHELII OPVSCVLA V. 23

354 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

concoquerent librarii^ corrigendo sibi notius intulerunt. Indu- cenda sunt et indudt t yerba^ quae assuta esse ipsa collo- catio docet, cum saltem d perdit et inducit t coniungenda fuisseni Ab initio fortasse aut ipsum Hau pro Haud repo- nendum^ aut post ou addendum et fuit au. Reliqua; quibus summa disputationis continetur; sic si quid video scribenda: ^at cum uerbum a consonanti incipit, d perdit ut hau dubiam et hau multa et hau placitura refer/ Nam ut huc tandem deveniam; quod longe gravissimum est et ponderis plurimum Victorini memoriae addens, manasse haec omnia e germana doctorum grammaticorum arte et disciplina manifesto exempla docent; quae ad crisin Yergilianam spectant omnia: quando ci ad Yergilium simillimo se studio latini grammatici toti ap- plicaverunt quo ad Homerum graeci. Haud aliter [Rutulo] muros habes Aen. IX, 65: haud eqiiidem cum Georg. I, 415 tum quater in Aeneide: fuiud pladtura refer (ut nunc vul- gatam formam teneam) Aen. XII, 76: Jiaud muUum apud Yergilium non magis exstat quam haud dudum^), sed haud multu Aen. III, 610. XII, 506, haud duhiam ib. II, 359: nam Plautinum haud dudum exemplum e Persae lY, 3, 28 Yer- gilianis disputationibus mixtum esse parum credibile. Quo- rum exemplorum nullo hau formam vel veterrimi libri mss. servarunt. Sed apud Plautum profecto, sicubi servant, non esse a nobis oblitterandam intellegitur: ubi tamen, etsi num- quam ante vocalem hau, at saepe sive haud sive haut ante consonantem in Ambrosiano scriptum esse non est mirum. Nunc autem licebit etiam de Charisii obscuriore testimonio rectius quam adhuc factum est iudicare**), cuius haec sunt post brevem de sed particula disputationem verba lib. I p. 87 [112, 8 K]: ^Haiid similiter d littera terminatur: au euim graeca uox d littera termina[ri apud antiquos] coepit, quibus mos erat d litt[eram omnibus] paene uocibus uocali littera

*) [£x Addendis p. cccxxv: 'qnod ioncta haud dudum verba exstare apud yergiliom negavi, etsi vere negavi, tamen ezcidisse po- tius aliquid in Victorini verbis nunc video. Nec enim dubitandum videtur quin ad Aen. X, 599 grammaticus spectarit: Jhaud (immo hau) t(dia dudum.^]

**) [Cf. Nov. exc. Plaut. I p. 4 sq.]

BMENDATIONIS PLAVTINAE. 355

finitis adiongere; ut qm ted hoc nodis [dicam pro]ficisci foras, sed et per t scribi sonus uocis admittit/ Nihil in illis nisi ut videtur hoc mutandum: ^hau enim, graeca uox ou^ d lit- tera t. a. a. c- Postrema his, ut est in proverbio, colopho- nem addat Phocas de aspiratione p. 1724 [440, 42 E.]: ^omnia quae au diphthongum in prima syllaba habebunt, dasian respuerunt ut audax. designatum est haudi unde hauscio com- positum simplicis habebit scripturam.' Fluxit hoc quoque e genuino fonte antiquae doctrinae, nisi quod non ez haud et scio, sed ex hoc et hau componi hauscio fugiebat gram- cu maticum. Sed de tali composito haudquaquam eum som- niasse, documento est Palatinorum in Mostellariae versu III, 2, 96 scriptura haufcio (cui recentiore manu superscriptum t) in JB, haufclo mC. Ceterum etiam haufecuf Poenuli IV, 2, 13 JB servavit.

MoUiorem cum duriore sono mutavi etiam in puplicus, id ubi libri oflferrent, ut v. 286. 1057, quo versu mirum in B pullicif scribi ut bis praeterea v. 1044. 1046.*) Pro c e libris suscipiendum g duxi in gurgulio v. 1016. In ser- vando t pro c, ut in nuntius pretium negotium, Palatinis mul- tum praestat Ambrosiani diligentia: in condicio consentire omnes solent. Geminatam consonantem cum A probavi in comessum v. 406 (cui congruum est alibi in eodem scrip- tum ESSURio**)), simplicem cum omnibus in causa, paulo^ et quod constans in hoc librorum fides solum tuetur, ilico pro reiectaneo illico. Quo pertinet in aliis fabulis frequen- tatum uilicus. De immo, quattuor, luppiter, mille et mUia, annus et anulus (v. 789) in vulgus constat. Yitiosissima est hicce huncce scriptura, de qua non indigna explicatu alibi promam: amplius enim res spatium poscit. Elegantioris aetatis consuetudine extritas litteras servavi in quincto v. 524 cum A***)] cum eodem in disparis rationis forma nanctus V. 63, cui conferenda ibidem proditum corrumptor v. 240, in

*) [Cf. Opusc. phil. IV p. 123 Bqq. 161 sq.] **) [Cf. Opusc. phil. II p. 646 annot. III p. 66.] ***) ['qaamvis rara et forta^se singnlaria in ipso nomero ea ait scriptora, de qna cf. qnae dixi ^de tesseris gladiatoriis)^ p. 324' (=aOpusc. phU. IV p. 607). Trin.*]

23*

356 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

vitiis autem scripturae latens corrumptum v. 114. 116. lunctum m litterae p sonum quantopere veteres adamarint^ i^on sumpsi sumptum tantum arguunt, quae sine p scribere velle perversum foret, sed etiam, in quibus non necessarium

cmpy crassiora dampnum v. 219. 314. 585, contempnit v. 323, atque adeo antempnas v. 837.*) Quae si qui non e vul- gari pronuntiandi consuetudine ipsius antiquitatis relicta esse, sed codicibus inhaerescere e posteriorum saeculorum barbarie opinantur: qui tandem factum dicent ut, quo qui a barbarie propior codez est, eo illarum quidem asperitatum minus, eo autem plus teneat, quo ab illa est remotior et propius ad antiquitatem accedens? Nec de temptare forma post Bent- leium in Phorm. III, 3, 19 hodie fere dubitatur. Ofifen- sionis etiam plus habere thensaurus videbitur constantissimo codicum usu confirmatum: quod etsi facile est ratione esse destitutum intellegere, tamen demonstrare difficile fuerit non potuisse prava quadam Romanorum consuetudine prorsus in- crebrescere, praesertim cum conicere in promptu sit eo illos totiens quotiens compluriens uiciens uicensimus formarum simi- litudine ductos esse. De his enim si credimus codicibus, si de sumipuissey si de hau, quod casu tantum factum est ut aliorum quoque vi testimoniorum comprobari potuerit: quid est cur communi consensui eorundem codicum non credamus de illo, quod contrario casu evenit ut alia auctoritate fir- mari non possit? Nec mirum iu hoc potissimum vocabulo, ut cuius vera origo neminera fugere posset, insertam n litte- ram aliis displicuisse, velut Servio in Aen. I, 359, sive is ipse iudicavit sive veteres criticos secutus est. Ceterum etiam in Megalensia Forensia Hortensia extritum n constaty immis- sum in aliis plurimis quae Conradi Schneideri diligentia con- gessit p. 457 sqq. Ab initio vocabulorum binas pro sim- plici consonantes non est dubitandum quin Plautina aetas

civ constanter posuerit in gnatus (vel fortasse cnatvs potius), etiam in gnosco, ut ex SC. de Bacanalibus apparet.**) Huius scripturae quid in Plauto proxima post Augustum tempora

*) [Has formas postea Ritschelius merito sprevii] **) [Cf. praef. Stichi p. xvi.]

KMENDATI0NI8 PLAVTINAE. 357

reliqui fecerint; satis certo definiri nequit: aJiquanto plus fidsse quam Naekio yisum est Opusc. phil. I p. 187 sqq., talia ostendunt quale Philologi vol. I p. 309 [= Opusc. phil. II p. 285] diximus igncUa esse pro innata. Yerum est tamen, propemodum constanter in substantivis gnatus gnata g ser- vari. Contra atque in his omnibus extrita littera rusum pro rursum antiquior aetas probavit cum similibus: nec prae- termiserunt grammatici ut Priscianus I p. 559; Yelius Longus p. 2237. BKnc igitur est, quod v. 182 aut redemi ruffum aut redemir' fum est in libris mss.*), item prosus pro prarsus V. 730 in B, Et rusum quidem testem B habet etiam Merc. I, 1, 68 (ubi lusit poeta in rus rusum) et II, 2, 25, eodemque scripturae depravatio valet tu fum Persae Y, 2, 29, rifum Curc. Y, 2, 5: in solo C rusum repperi Mil. III, 1, 178. In eodem prosus habes Most. I, 3, 149, prosum Persae lY, 3, 8, in B proffum Cist. lY, 2, 32. Propinquum his susum BD servarunt Amph. III, 4, 25, quod in fuf iam transiit Cist. 11, 3, 78. Ab hac igitur scribendi ratione profecti certissimam eandemque simplicissimam medicinam prope desperato mul- torumque coniecturis vexato versui 1130 adhibuimus:

Nam beneficium, homini proprium quod datur, prosum

perit

pro eo quod est in libris prosumpferit**)

De aliis quibusdam dicam promiscue. Exquisitum est m B et [ut videtur] A v. 426 servatum dehibuisti pro debuisti, cuius alterum exemplum ignoro : comparandum illud ov cum praehibere***), quam Plautus formam solam novit: nam praebere in noviciis tantum libris exstat. Respuit autem antiquitas vitiosam nequidquam formam, pro qua boni codi- ces tantum non semper nequiquam tenent, ut v. 973: ut prorsus praeter morem bis in una fabula, v. 440. 565, pra- vae scripturae vestigia in illos irrepserinit)

Certas autem cautiones quasdam interrogativa ne par-

*) [Cf. Opusc. phil. II p. 269. 644 sq. 716.] **) [proraum perit iam Boxhoftiius emendaverat.] ***) [Cf. Oposc. phil. II p. 400 sq.] t) [Cf. Nov. exc. Plaut. I p. 67 eq.]

358 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

ticula*) habei Quam ratio quidem iubet pleue ante yocales scribi; ut fit in elisione latina, velut qudline amico, itane esse: sine apostropho autem ut Graecorum Trdp iT0Ta|Li6v, ubi ante consonantem truncatur; velut hdbeon pactam, men numguis, ubi quidem nulli prorsus usui circuli adiectio ha- heon' men'. Yerum tamen etiam in priore genere tam saepe in optimis libris ipsa e vocalis abiecta est, haec ut fidem faciant uon abhorruisse eam scripturam a veterum doctrina grammaticorum. Servavimus igitur, sed necessario addita apostropho, cuius nulla umquam in libris significatio fit^ velut incondliastin' eum v. 136, falson' an 210, tanton' in 609, ipson' istas 902, nouisUn' hominem 905: quibus exemplis om- cvi nibus e intercidisse librariorum incuria multo minus credi- bile est quam probatum esse hoc genus a criticis ad graeci . exempli similitudinem. Rursum autem singularis ratio eorum est quae extrita s littera in en, in abbreviata sunt, ut ualen auden audin abin. Quae cur ante consonantem collocata, ut ualen pater^ audin tu, apostropho augeantur, primum non sit plus caussae futurum quam in hdbeon pactam: at aliquanto adeo minus esse hinc perspicitur quod, si ualen' <mdin' scri- batur, haec non possis non pro ualene audine dicta accipere, quae tamen formae numquam fuere: nam una eademque mutatione plenae ualesne audisne voces et s et e amiserunt, nec magis ualene quam ualesn admiserunt. Hinc igitur con- sentaneum visum (quamquam talium nullam esse necessita- tem largimur) sine apostropho etiam ante vocalem uiden egestas v. 847 scribi et abin hinc v. 457. Cui minime re-

*) £a pariicala dici nequit qnotienfi librariorum incaria vel elapsa sit vel obBcnrata. Qaam ex A revocavimas v. 360. 360. 378. 420. 515, coniectara additam recepimuB v. 375. 635. 685. 957, tatati Bamos v. 642. Qaamqaam etiam perperam in codicibas acceasit nt v. 127, abi dedisti argentum? non est interrogantis, qui quod nesciat sciscitetur, aed cum irrisione quaerentis. Dubitari potest de v. 1046, num lectius ibi non quam nonne legatur [sic Trin.^, cuius alterum cum infinitivo exem- plum Plautinum desidero. Eecte sine ne interrogatur v. 318 exprobras, 605 sine dote dahit, 708 ienes iam, 912 iam recommentatu'8, 982 fassu^s, dispari autem ratione v. 941 e caeto ut videtur. [V. 982 interrogatio- nem quam ante cum Hermanno etatuerat Ritschelius in ed. altera recte Hauptio improbatam dicit.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 359

pugnat; quod eandem addidimus apostrophum in potin' ut, satin' ego v. 628. 759. 925. 1013. 1071, ubi id eadem, quae in illis dissuasit, ratio suadet: nam probae sunt et usitatae ipsae satine potine formae (v. 1177 coU. Mil. IV, 4, 41), quas linguam praeter uidene abine admisisse non est mirum, cum hoc intersit quod hic longa, brevis illic vocalis s 'litteraiu praecedit. Nam quod certa quadam licentia veteris proso- diae etiam niden abin (numquam auden, audin) correpta vo- cali pronuntiata sunt, id ad primitivam naturam eius syllabae nihil pertinet. Igitur ut complectar de ne particula dispu- tata, illud studui, ut quantum possem inutile apostrophi artifi- cium a Plauto prorsus removerem: non ausus tamen expellere, ubi graeci moris affectatio etiam notam Graecis probatam re- quireret. Quae genera ne discemere quidem potuissem, si in hoc vellem veteres criticos Vergilianos sequi, quos sane Aenei- cvn dis X 668 {tanton* me crimine dignum) probasse apostrophum e Diomedis p. 430 [435 K.], Prisciani p. 1287 [520 K.], Donati p. 1742 [372 K.], Maximi Victorini p. 1944 [194 K.] testi- moniis cognoscitur. Verum eisdem de talibus, quale est tanton honore, in Vergilio omnino decemendum non erat.

Nihil autem in Plautinis comoediis latius patet quam est et es vocularum aphaeresis, quam codicum in longe plurimis exemplis sive manifestus sive variis corruptelis ob- scuratus consensus postulabat ut constanter ipsa scriptura exprimeremus. Cuius usum recte iam Niebuhrius in con- spectu orthographiae codicis Vaticani, unde Ciceronis de re publica fragmenta prodierunt, vidit nullis constructionis fini- bus coerceri, ut non minus usitate quaest una relicta et quae unast relicta quam quae una rdictast dicantur: ut v. 484 cena hac annonast sine sacris hereditas. Itaque nihil caussae erat cur V. 310 sine aphaeresi scriberemus tu si animum uicisH potius quam animus te, est quod gaudeas, vel v. 508 Philto, est ager*): sed talibus quidem exemplis admovendam apostro-

*) [Ex Addendis p. cccxxv: 'hand scio an non satiB probabi- liter est verbi aphaereBim etiam eis exempliB adhibuerim in qoibus est, ut breviter definiam, non valet ^ct(, sed ^cti: ut v. 310. 508. Quibus paria sunt Bacch. IV, 8, 51 itntno est quoque^ ib. 74 si est, cui opponi^ txir-si non est.' -^ te, est et Philto, est scripsit RitBchelius in ed. alt.]

360 PROLEGOMEKA DE RATIOKISyS

phum duximuS; cuius praeter haec tam supervacanea adiectio in st fuit quam prorsus necessaria in aphaeresi secundae personae nactu's nada^Sy qualia sine aliqua nota plane non habeas qui a nactus nactas discernas. IUa igitur sic: te, 'st et FhUto, 'sty scripsi eo confidentius; quo magis dubitari potest; felictast scriptura^ quam ego ut simpliciorem praetuli, an relicta st praestet omninO; quippe quo facile illud ducat, quod tam frequens in Palatinis libris est ft litterarum in /t depravatiOy hoc ut saepius quam illud offerant: ut y. 158. cviii 208. 227. 319. 338. 368. 378. 411. 422. 430. 439. 445. 451. 511. 525. 526. 533. 542. 563. 595. 596. 869. 932. 1010: quibus adde fit fiet fim corruptelas y. 141. 364. 529, ufnst syllabae in uft yel uf conyersionem yel huic contrariam aliasque miras saepe deprayationes y. 112. 264. 368. 542. 600. 830. 1005. 1043. 1058. 1173: perperam autem positum meust pro meus est y. 1055. Sed sane personae mutatione accedente non potuit aphaeresis teneri y. 934: in Panto? SY. est, non illa. Satis autem ineptum esse apparet, quod qui- busdam placuit nactm's atque nactus'st scribere putida dili- gentia. Ceterum et tertiae personae et secundae aphaeresis yocalium quidem finalium communis est omnium; siye eae breyes sunt siye longae: in s terminata yocabula utrumque genus admittere hac condicione solent, ut eam consonantem quae praecedit yocalis breyis sit: ab iis quae in m exeunt^ alterum genus prorsus exclusum est solaque tertiae personae aphaeresis ascita. Neque enim eo linguae usus progressus est ut, quod posset profecto, etiam nisi quidem's obnoxius y. 1063 probaret pro quidem es, quamquam et quicquamst et quamst \guam est Trin.^J y. 801. 575 et quomst et similia quaelibet probayit. In yocalibus autem non erat cur yel quoquest y. 429 yel uicturaquest [uicturaque est Trin.^ y. 56 yel ita's y. 46 yel Jierde^s y. 973 [herde es Trin.* cf. p. ccxxxv] vel homo's v. 447 vel test y. 196 vel eost v. 323 vel sist [si est Trin.^] v. 946 vel mist v. 895 vel mi's [mi est et mi es Trin.^] v. 94. 635 vel tu*s v. 454 defugerem, quorum si quae e libris nihil praesidii in hac fabula habent, at habent in aliiis. Denque in eis, quae s consonanti finiuntur, brevium vocalium fines numquam secundae personae aphaeresis ex-

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 361

cessit, sed substitit in honu^Sy sifnili*s: ultra progressa est tertiae, sed raris exemplis nec semper dubitatione vacuis^ ut cix rest admisso pro res esL Quo tamen religiosius talia ser- vanda fuerunt quale est in A exstare visum v. 537 ut ad incitast redactus*): nam etsi usitatius sane praedicato in fine enuntiati posito est adhaeret, tamen non raro etiam aliud placuit. Yelut Ambrosiani auctoritate v. 563 firmatur quid hic est locutus tecum pro quid hic locutust tecum (ut tempust adeundi pro tempus adeundist v. 432); si est molestum libro- nim**) vestigia tuentur v. 946; satin tu's sanus ad codicum fidem fat intuf fanus v. 454 propius profecto accedit quam, quod esse usitatum scio, satin tu sanu's [sic Trin.^ cum A]. Ita V. 365 nihil interest, multa ei opera opust scribas an multa ei operast opus, quamquam hoc esse durius sensi; nec V. 329 non potuit omne autem fneumst tuum dici, etsi a nu- merorum in priore versus parte elegantia praestat omne meum autem tuumst Goniunctum est autem hoc genus univer- sum cum syntacticae rationis observatione, quae in emen- datione Plauti maximi est momenti. Nam quo is sermoue utitur ad vitae usum communem composito, ab eo et est et es verbi omissionem, cum a poetis tum a scriptoribus fre- quentatam, sciendum est omnino esse alienam nec nisi raris- simis condicionibus probatam,***) Et alterius quidem per- sonae exempla negotium nusquam facessunt, ut quibus exigui circuli adiectione es ubique nulla opera restituatur. Neque enim audiendi, si qui cum Bothio, cui Donatus praeivit in Andr. III, 2, 16, velut haec defendant in hac fabula: habea^ ut nachis pro nactu's v. 63, tute obiurgandus 96, numquid me rogaturus 198, 5i . . . ^w hinc dbiturus 714, iam recommen- tatus 912, quod te accepisse fassus 969, po^t tu factus Char- mides 975, ut charmidatus 977, nunc is factus 980, fassus cx Charmidem dedisse 982, quia perpessus 1165. Sed ne in tertia quidem persona maioris vel laboris vel audaciae erat totiens

*) [ad incitas redactust Trin. *, ut Poennli IV, 2, 86 ; cf. Optisc. phil. III p. 63.]

'*''*') [81 €8 molestus praebent libri: 'quod potest ad 8% molestumst spectare.' Trin.*]

***) [Cf. Opusc. phil. II p. 608 sqq., alibi.]

362 PBOLEGOMENA RATIONIBVS

alibi a librariis obscuratum t^ vel umst revocare; ubi contra Plautinum morem us vel um vulgabatur. Id igitur ut ducibus libris et, quod auget corrigendi confidentiam^ saepe non om- nibus, sed optimis tantum A et B, factum est yelut his locis: hdbiturust v. 206, tempust 432, patientissumunist 542, licitumst 566, gestandust 596, et ter continuo ordine igno- randust, dbdendust, abstinendust v. 264*) quando ne in tali- bus quidem semel posito est satisfit consuetudini**) : ita sine libris haud cunctanter adulescentulust [sic A] restituendum erat v. 366, natust 575, uictust 706, nuUo autem modo contra libros V. 1131 cum Bothio inferendum quod datum utendum pro utendumst Quo in genere vel Hermannus quaedam in Bacchidibus corrigenda reliquit, ut v. 299 [331] ubi Theotimust scribendum, et 587 [619] ubi magist***) Quid? quod etiam in responsis, ubi satis erat ipsum nomen, quod in interrogatione fuerat, iterari [ipsiusve rei, de qua quaesitum erat, simplicem notionem afferri], tamen est accessit v. 1176 sq.: LE. quis homo tam tumultuoso sonitu me exciuit foras? LY, beneuolens tuus atque amicust Ad cuius exempli similitudinem v. 1070 scripsimus: ST. quis est qui mentionem homo hominis fecU optumi? CH, ipsus homo optumustf) Idemque in ea responsa cadit quae fiunt ita particula: itast v. 196, non itast 649: ut verear ne etiam v. 375 itast pro simplici ita a poeta scrip- tum sit. Exempta esse pauca videntur, quibus ad rhetori- cxi cum genus accedatur, in quo propriam sibi sedem omissio verbi habet. Nam v. 127. 429 in factum sine est posito libri sane consentiunt: quamvis a numeris nihil impediat quomi- nus priore loco scribatur factumst neque facti piget, alter

*) [In ed. ait. Ritschelius ahdendus dtque apstandust scripsit, qnam- qaam non sine dnbitatione num praestaret, qnod hoc loco commendaverat.] **) Cf. simile Mercatoris exemplum, quod p. lxxxv [341] annot. tractavi.

***) [Ex Addendis p. cccxxv: 'reliqnis exemplis, qaibas -tMi revocayi pro -us, adde apust e v. 365: ex eis aatem, qaibaa immerito ab Hermanno -us servatam esse in Bacchidibas dixi, deme Theotimus qaod hac errore irrepsit^ proqae eo sabstitue meliiis Bacch. v. 45 [76], opus V. 189 [221].']

t) ['praeter rem' Trin.', ubi item v. 1177 ob 'certam rationem' sententiam hoc loco propositam dereliquit.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 363

autem yersus non minus eleganter his accentibus incedat:

Factiimst. Vt quidem illud perierit, Factum id

quoquest.

A mutatione tamen cohibebat dubitantem^ quod et utroque loco in Calliclis atque Lesbonici contumaciam apprime con- venire participii tamquam praefracta brevitas videri potest, et alibi quoque ipsum illud factum sine est dicitur, ut Bacch. 11; 3, 61 sapienter factutn a uobis.*) Sed v. 1036 nequam qui- dein non est pro nequam id quidem est, quod admisit Her- mannuS; sed accusativus est neutri generis; prorsus ad eorum similitudinem quae praecedunt morem improbum. Certas autem nullique dubitationi obnoxias exceptiones satis alioqui con- stans lex has habet: primum nudiussea^s cum similibuS; quae ne apud Plautum quidem t litteram in fine asciverunt; deinde usu frequentatas mirum ni et mirum quin locutioneS; ut V. 495; teridam potis vel pote vocem, quae hoc habuit singuIarC; ut non pro potest tantum vel potis est usurparetur, sed etiam pro aliis formis eius verbi, etiam pro infinitivo. Quod etsi nunc non vacat longius persequi, tamen ex ipsa Trinummo designandum est, quod Ambrosiani praestantiae debetur, v. 352 qudndoquidem nec tibi bene esse pote pati neque dlteri: ubi vitiosum erat quod vulgabatur potes, quo- niam in composito verbo non magis quam in simplici, es syllaba corripitur apud Plautum.**) Hoc igitur duce exemplo asperiorem proceleusmaticum ab initio versus 730 potest fieri cxn removi cum Bothio. Potueram elegantiae etiam illud tri- buere, ut versus 80 principium sic expolirem: Non potis [sic Trin.* cum Bothio] utrumque fieri (quamquam licebat etiam Non potis est fieri utrumque vel fortasse Non potis utrum- quest fieri), nisi nimia exemplorum multitudine correptae est vocis offensio omnis tolleretur, ut v. 3 adest en [adest em Trin.*], 354 is est immunis, 908 quid est negoti: qualium auctoritate ne ea quidem umquam sollicitavi, quae perfacile erat ad maiorem scilicet elegantiam transposita est vocula adducere, velut v. 630 qtiod facillumumsty 668 ita amor est,

*) [Cf. Opn8C. phil. II p. 609. 615.] **) [Cf. ad SUchi v. 325.]

364 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

697 is hanos est, et praeter cetera quid eist nomen v. 906*): quod ut uno tamen versu 249 reapse facerem**), propria dimetrorum concinnitas et numerorum lenitas exigebat. Cete- rum quod in potis, pote, idem in potine, potin cadit, sat saepe pro ipso potin' est posita. Dixi de prima et secunda per- sona singularis numeri. In reliquis etsi aliquotiens verbo fiuito caret praedicati cum subiecto copulatiO; tamen ne hic qui- dem id saepe factum nec de more potius quam praeter mo- rem. A commotione animi excusationem habet in cantico positum ego expertm v. 826, quod tamen sine ego ne intellegi quidem potuerat: omisso sumus cum quadam gravitate dictum V. 492 nos homuncuU salillum animae (si iucorrupta scriptura [cf. p. 336]): addito sunt supplenda participiorum constructio alii emortui v. 535 et trapezitae mille drachumarum redditae 426, quae enumerantis sunt, praeterea in relativo enuntiato qui nil meriti v. 1049. Aliquotiens legitur non apposito sunt verbo futura participium, ut Amphitr. V, 2, 3 quae futura et quae facta, eloquar, Bacch. III, 4, 12 quae futura, fabulor, Gxm vel adeo sint coniunctivo omisso Aulul. III, 2, 18 mean saiua futura: numquam autem tam insolens collocandorum verbo- rum artificium offendi quam Trinummi v. 209: quae neque futura neque sunt, tamen illi sciunt. Tolerarem loquendi genus tale: neqtie quae futura, neque quae sunt: sed ex uno relativo suspensa neque futura neque simt aspernatur Plautini ser- monis simplicitas. Quo accedit simplicitas cogitandi, qua ut praesentis ante futurum tempus mentio fiat suadetur. Quae cum ita essent, et Ambrosiano testimonio et Bentleiano iu- dicio relicto sic illum versum eiecto tamen (non eiecto illi) ad communem consuetudinem revocandum existimavi:

Quae neque sunt neque futiira sunt, illi sciunt.***)

Ceterum ne in infinitivi quidem constructionem ea de qua

*) [Sic Trin.' pro quid est ei nomen 'asperitate fiingulari, quam non debui tueri.']

**) [Qaem pGstea et aliter constituit Ritschelius et cum Baechelero interpreti tribait.]

***) [In ed. alt. Ritschelius totum hunc versum confictum esse ad ezcmplum Tersus 206 iudicavit ]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 365

agimus lex sermonis non aliqua ex parte cadit. Non loquor de futurum pro futurum esse posito, quod propemodum in infinitivi naturam abiit (e. c. Capt. II, 3, 67. Cas. prol. 57. IV, 2, 9. Epid. V, 1, 19. Most. I, 3, 45. 68), nec de talium frequentia qualia sunt factum proho, dictum oportuit, de quo- rum ratione pueris constat: sed non Plautinum fuerat v. 1156 filiam meam tibi desponsatam audio, ubi desponsam esse B praebuit; nec magis Plautinum Bacch. II, 2, 40 ut hanc rem natam intellego, quamvis a Bentleio olim in Ter. Adelph. III, 1, 8 et ab Hermanno nuper probatum, pro quo e librorum scriptura ut hanc rem natam esse intellego efficiendum erat ut rem esse hanc natam intellego (vel fortasse ut rem hanc natam esse int*)): nam etiam hiulcus Casinae versus II, 5, 35:

Tibi et Chalino: ita rem natam intellego

ipso immisso esse redintegrandus est.**) NuUo autem monitore opus est, ut non posse aliorum praeter ipsum prae- cxiv sens temporum formas cogitatione addi intellegas: quod qui- dem commemoro propter insertum ab Hermanno v. 822 fuit, Sed abripi me passus sum longius. Superest enim ut de eo loco dicatur, quem omnium constat et impeditissimum esse et infructuosissimum: qui quidem assimilatione (ut bre- viter loquar) praepositionum cum verbis compositarum con- tinetur. Itaque in horum varietate certis legibus regunda nec ego volui operam perdere, qui nihil in eo genere posse profici intellegerem, nisi ut aut horridioris antiquitatis, at antiquitatis tamen vestigia abolerentur aut inauditarum for- marum effingendarum periculum subiretur. Nihil igitur miram saepe inconstantiam propagare veritus e veterrimis codicibus volui singulis in locis pendere. . Vnum est tamen qiiiddam, quod nec praepositionum finibus coercetur et scribendi con- stantiam non admittit tantum sed etiam postulat: parili enim norma sc litterarum societatem libri Plautini in suscensere (v. 1164. 1166. 1174), sescenti (791), sesquipede (903) ita tuentur, ut abhorreant a sticcensere sexcenti sexquipede formis.

*) [sic cum Pylade Ritscheliua in editione.] **) [Ex Addendis p. cccxxv: MUnd addere poteris, quod tetigi Muaei philol. novi t. IV p. 682 ' (= Opusc. phil. II p. 336).]

366 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

His igitur missis ut ad ea pergam; in quibus varietas regnat, etsi ecfodiam v. 453 ex A recepi^ non tamen alibi a libris suppeditata effugere efficei'e soUieitayi. Inpvisu inmoene in- rigm inpmdentem inprobis inportunam servavi v. 10. 24. 31. 61. 281. 399^ immunis immortalis impoti improbus alibi. Item conlocem conlaudant conliffi conrigis conrepserit v. 159. 292. 735. 791. 118. 424, commerita commendare corrigere (653) corrump^e alibi: nusquam tamen in Trinummo vel conm- Gxv vel coll' repertinn memini. Adgrediar adcurare adsidui ad- prime adposita adferet adfigi adlegatu adlicere libri praebue- runt V. 45. 78. 202. 373. 470. 788. 1040. 1142. 383, con- traria saepe, etiam astas aspiciam astiterunt 85. 589. 625, numquam tamen nisi fallor vel affinis vel adcusare addpere adcedere adcommodare adparere: quamquam de singulis nunc non spondeo fidentius. Reliquum est ut saepissime in B potissimum servata esse ap et op adnotem ante s et t litte- ras: qualia non erat qui maiore iure quam illa ad unius normae constantiam revocarem.*) Non potui igitur etsi vel- lem oculis parcere, quibus non mediocri offensioni futura suspicor modo obsequi scriptum modo opsequi v. 230, modo abstinere modo apstinere 289, pariterque apsente 167. 617, opscurasse 667, opsignatas 788 sqq. Gonsequens fuit ut ne aps quidem praepositionem extimescerem v. 279. 421, alibi. Sed compositorum haec finibus coercui, non progressus ad ap se, ap stirpe, quamquam talia quoque saepissime in libris reperiuntur, verum tamen numquam nisi in unum binis voca- bulis contractis apse 79, apstirpe 217.**) Sed satis de his nugis.

CAPVT X.

Qua autem brevitate de locis grammaticis in superio- ribus capitibud dixi, ut et ipsam rem qualis esset exponerem, non moratus in aliorum disputationibus vel laudandis vel refutandis, et quorundam diligentiorem disceptationem in fu- turum tempus differrem: eadem nunc brevitate atque adeo cxvi maiore in metricis utar et, quod gravius est, in proso-

*) [Cf. praef. Stichi p. XVI.] **) [SicTrin.» Cf. Opusc. phil. I V p. 39 sq. P.L.M.E. enarr.p. 1208q.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 367

diacis persequendis. Ac metricae prosodiacaeque artis Plau- tinae universae quam et debeo lectoribus et dudum paravi iustam plenamque enarrationem, tum edam cum aliquot fa- bularum emendationem absolvero: a quo tamquam funda- menta profectus molestissimis de singulorum locorum scrip- tura disputationibus supersedebO; sine quibus nunc illiusmodi nihil tractari queat. Itaque in praesentia et capita tantum rei perstringam et Trinummi potissimum finibus me con- tinebo. Quodsi operam meam onmem eorum volo rudi iner- tiae oppositam esse qui^ ut Hermanni verba mea faciam, devoratas cum omni squalore sacras membranas et procusos ab sese confragosos numeros sine cruditate concoquunt: eius rei quas rationes habeam^ cum supra significavi capite vii^ tum olim in epistula illa Mediolanensi explicavi, tum paullo uberius eis persecutus sum quibus et legere et versus scan- dere nescientem nescio quo successu nuper conatus sum legere et scandere docere in Museo nostro philologico. Et in libro- rum quidem mss. fide qui fidem omnem metrorum esse re- positam volunt^ eorum satis demirari cum ignavia coniunc- tam inconstantiam non possumus: qui quo tandem argumento iUud defendent; quod non etiam senarios potuisse quinis vel septenis pedibus componi crediderunt (e. c^ quinis v. 752 ipsius adeo Ambrosiani auctoritate)? vel molossum pro pyr- rhichio poni et monosyllaba vocabula pro proceleusmaticis? vel ut ad aliud genus eadem ratiocinatio accommodetur, genetivum ablativumve poni pro nominativo? vel primam personam pro secunda tertiave? quando talium nihil est quod non apertissimis codicum te^timoniis nitatur. Scilicet in ipso tamquam principio, quod meram barbariem prae se ferret; oxvn subsistere veriti in media via substiterunt et mediam bar- bariem exosculati sunt; non reputantes ad ipsum finem^ qui non coniunctae cum mediocri barbarie mediocris elegantiae est sed consummatae artis; penetrasse quorum opera umquam quicquam vel in grammatica disciplina vel in metrica pro- fectum sit. Non ignoro equidem^ quot quantasque hoc genus omne et cautiones et dubitationes habeat; quod facilius sit praeceptorum severitate regere quam^ quem libertati locum legum necessitas concesserit; indagare: in quo non raro

368 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

diligentissima demum exemplorum pervestigatione subtilis- simaque caussarum consideratione eo perveniatur ut, quod sit probabile, ratiocinando efficiamus. Atque in hoc ipso cum laudabili consilio FleckeisenuS; Eampmannus, lulius Brixius (cuius tamen falsis aliquotiens de Ambrosiano testimoniis nolo sponsor haberi) elaborarint, tum de Lindemanni opella, qua ille post pinguiorem Chr. Wasii, aliquanto autem considera- tiorem C. L. Schneideri laborem de explicanda prosodia Plau- tina bene merere studuit^ haudquaquam possum tam honori- fice sentire quam fieri a quibusdam solet: tam miro illic temperamento in singulis paginis et falsa veris mixta video nuUoque ordine diversissima genera temere confusa, et ma- xime incredibilia credendo modum omnem excedi intellego, velut cum autem vocabulum pro pyrrhichio esse sibi persuasit prorsus eorum exemplo, quos nuper non multum abesse dixi quin mox est et sollicittidinibus vocabulorum mensuram exae- quantes habituri simus. Ipse autem tantum abest ut prae- iudicatae de perfecta quadam elegantia Plantina opinioni cxvin videar nimium tribuisse, illud ut potius verear ne asperiora quaedam nimia patientia reliquisse dicar, quae futura aetas non magis quam a me nunc expulsa toleratura sit. In qui- bus sunt de quibus iam nunc incipiam mihi ipse suseensere: velut quod non severius consului de senectuti v. 398 pro senecta€*)y cum ei, quod aliquam excusationem admittit, prae- stet quod ne egeat quidem excusatione, peritique poetae sit de duabus formis bonitate paribus eam deligere quae suapte natura metro sit accommodatior. Quamquam in hac parte eo me aequiores iudices experturum confido, quo incertior ipsorum finium illorum discriptio est, quos ultra citraque nequeat consistere rectum.

Et initium quidem habeo cur a neglecta vi positio- nis capiam. Qua in re Plautinis criticis maximae fraudi sive Terentii sive Bentleiani Terentii exemplum fuit. Non quaeram nunc utrum asperiores sibi quam Plautus numeros Terentius indulserit, an huius comoediae, ut studiosius etiam quam Plautinae et lectitatae et a grammaticis tractatae,

*) [Cf. annot. in ed. alt.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 369

maioris integritatis speciem mentiantur tantum, reapse adeo graviorem interpolationem passae sint: quod ut credam non leves me caussae movent: tantum exploratissimum habeO; eam correptionum multitudinem; quam in schediasmate suo aequo animo Bentleius tulit; a Plautina quidem arte esse alienissimam. Quamquam etiam apud Terentium quantilli negotii aut quantillae quaeso audaciae est^ velut in prima Andriae scaena duriora illa et td gratum, sed hoc mihi sic removere:

Et gratum id fuisse adudrsum te habeo gratiam. Sed hdc molestumst: nam istaec commemoratio.

Vel in prima scaena Adelphon graviorem etiam horum of- cxix fensionem: amat dabitur a me a/rgenttm, sttidet pa/r referre, quis dubitabit hac emendatione tollere:

Amat: a me argentum dabitur, dum erit cdmmodum. Studet referre: praesens absensque idem erit:

praesertim cum compererit in aliis libris esse par pari re- ferre, in aliis par referre, unde; quomodo creverit interpolatio, tamquam in oculos incurrit. De qualibus iam olim monui, cum ^de emendatione fabularum Terentianarum' Yratislaviae a. cioiocccxxxvin [= Opusc. phil. III p. 281 sqq.] commen- tatus sum. *) His autem plane gemellum exemplum; quod cxx Trinummi v. 109 exstabat:

*) Ibi [1. 8. 8. p. 296 sq.], ut hoc addam, ne a codicum qnidem aactoritate fidem habere yelnt hos horridulos Yer8iciilo8 docui Adelph. prol. 4 eb l, 1, 15:

Indfcio de se ipse Mt, uos eritis iiidices.

Atqne ^x me hic natns n6n est, 8ed ex fratre. i% adeo:

quomm po8teriore ad intolerabiiem qnattnor consonantinm corrcp- tionem accedit vitiosa admisso in qnintnm pedem dactylo diremptio Yocabnlomm .v^ | wu_, mnlto illa magis insolens qnam haec _v^^u | . in Trinnmmi y. 651: ut aolitus es, yel Adelph. I, 1, 4: ea scUius est, Qnare ipsis libromm Ycstigiis eisqne ex parte prorsns manifestis, et antiqnissimoram qnidem optimommqne libromm, nsns snm ad hanc speciem Yersnnm illomm commendandam :

Indicio de se ipse, ^t no8 eritis iildices.

Atqne ^x me hic natus n6n est, sed fratre ^x meo:

Dissimili is stndiost iam inde ab adnlescentia.

PB. RITSCHELn 0PV8CVLA V. 24

370 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

cxxi Yidetque ipse ad paupertatem protractum esse se,

ecquis tutabitur in tanta corrigendi evidentia^ quantam Am-

Alind exemplnm idqae non patientias relictae potiuB qoam perperam illatae correptioniB in extrema scaena II, 1 exstat:

S^d nemo dcibU: frustra has egomet m^com ration^s puto:

nbi non modo optime Bembinos codex frustra egomet m6cwn has ra- tUmis puto, sed BaBilicanus qnoqae (de quo tacet Faemos) sine ne- glectae positionis vitio ego mecum hds rationes diptnto. Omnino aatem yix ullam scaenam esse fabolaram Terentianamm pnto, in qaa non aliquid tnrbatam sit gravias, criticao artis medicinam etiam post Bent- lei caras exspectans. Yelnt in eodem principio Adelphon (ut in eo nunc subdstam) quemadmodom I, 1 v. 30. 31 iam olim sic restitai:

Nam qai mentiri aat fi^llere insaerit patrem, Frauddre tanto m^gis aadebit c^teros

(vel Decipere tanto ....): ita ne illa quidem esse sana concedo

V. 11 sqq.:

ne aat ille ^serit

Aut liapiam ceclderit, aut praefr^erit

Aliqufd. uah, quemquamne h6minem in animo instftuere, aat

Par^re, quod sit c^rius quam ipse ^st sibi.

Qui versus quot quantiBque incommodis laborent, longom est tamquam in transcorsa hac annotatione persequi: intelleges autem, ubi hos com- paraveris nostra emendatione ut potuimas in integrum restitatos:

Aut c^ciderit aliqua atque aliquid praefr^gerit.

Vah, qu^mquamne hominem in 6jiimam instituere aiit sibi

Par&re e. q. 8.

Nullum enim frequentius in Terentio corruptelae genus, quam quod ex interpretamentis nascitur: ascriptum est autem uspiam ab eo, qui paullo ante (v. 3) a poeta positum tispiam memimBsei Eom aulem ipsum locum simili interpolatione foedatum esse, qna alibi integri versus non pauci conficti sunt, facile specie fallentes, sed tamen in- digni Terentio, nuper demum monui Musei philoL nostri t VI p. 446 Opusc. phil. ni p. 79T], ubi eiusmodi exempla quaedam composita habes. Nec illud concedendum, recte se habere Ad. I, 2, 2 sq.:

MI. Quid tristis es? DE. rog&s me, ubi nobis A^schinas Si^t, quid tristis ^o sim? MI. dixin' h6c fore?

ubi in expedienda ubi particula interpretes firustra se torsenmi. Quae si posset, quod voluerunt, significare: cum nobis sit Aesckinus, tamen hoc ipsum tam languidum foret ut nihil supra. Bepone:

rog&s me? ubi nobis A^schiniM<? Scin idm, quid tristis ^go sim?

Nam in Terentio quidem tam aperta plurimis locis est, quam in Plaato

i

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 371

brosiani Veterisque in Sticbi versu I, 3, 22 scriptura prae- stat? Vbi cum in (72) legatur numeris nullis Propter pau- pertatem hoc adeo nomen repperi, elegantissimus ex AB hic versiculus prodit:

Propter pauperiem hoc adeo nomen repperi.

Concedo talia quoque apud Plautum reperiri^ quale est uidet ante consonantem correptum (quamquam horum quoque pars alium potius explicatum habet): nego reperiri in senariis iambicis septenariisque cum trochaicis tum iambicis, nego etiam in creticis et bacchiacis. Nam hoc teneri praeter ce- tera volo, nimis neglectum a plerisque: nihil in indaganda prosodia Plautina profici nisi diligentissime inter se distinctis metrorum generibus. Ab illorum enim, quae dixi, severa concinnitate dici nequit quantum distet cum anapaesticorum tum octonariorum omnium licentia: in quibus non pauca admissa sint a senariorum septenariorumque elegantia pror- sus abhorrentia. Huic autem alteram cautionem quandam addendam video: ut ne^ quod certis exemplis factum esse constet^ ad totum genus aliquod calidius transferatur, qualis ratiocinatio saepe fallacissima futura sit^ sed de singulis ut et quaeratur singillatim et speciatim decematur. Accedit tertium idque subtilius: reputandum est enim ne ea quidem^ cxxu quae quia aliquando facta sunt^ posse fieri concedendum sit^ inferenda esse liberalius et cupidius amplectenda^ sed potius sublata elegantiam numerorum saepe mirifice augere: id quod ita esse, nisi qui non sunt ad criticam artem factitan- dam nati, non ignorant.

His igitur praemissis^ quibus ipsum aditum munire dis- putationis meae volui, ut ordine progrediar, primum de eis correptionibus dicam^ quae in mediis vocabulis fiunt. Atque omnium frequentissime cum constet vitae usu detritas ille iste esse eccum voculas corripi, quibus aliquanto rarius correptum ipse accedit (ut v. 901. 902, non 928): tamen his

rara fait, correctricis xnanus opera in rofingendis resarciendisque ver- sibns conBumpta, eaqne ex antiqniore aetate repetenda qaam qua ipse Bembinns liber scriptns est: longius autem a Terentiana integritate Bembinas, quam a Plautina Ambrosianus abest.

24*

372 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

mirum quantum abutatur qui geminatas consonantes omnes admittere correptionem sibi persuadeat cum G. A. Beckero, diligentissimo homine, sed cuius ea de re perver- sissima opinio fuit Quaest. de com. Rom. fab. p. 14 sqq. Yerum hoc ut confido nuUum defensorem nacturum esse, ita ne multo minus quidem dissimilia veri vera sunt Nihil ex- terna specie propinquius ille pronomini quam UlicOj ut pleri- que scribunt, vel potius ilico forma: cuius tamen antepae- nultima numquam non producitur. Contrariam mensnram nec Epidici versus III, 1, 4 nec Militis IV, 2, 39 testatur, nec Trinummi 627, ubi non plus offensionis sta ilico habet^ quam elisione coalescens quoi imperes v. 1061: tametsi ab neti seu particulis similem abhorrere elisionem concedendum est*) cxxm Nec illud mirum, cum nihil cum ille pronomine commune habeat Uico, factum ex in loco: pro quo prorsus commenti- ciam eloco formam, miro acumine a Gulielmio Verisim. II, 13 excogitatam, non minus autem miro iudicio a Gronovio in Epid. I, 1, 137 probatam, temere in ipsum Plautum Bo- thius intulit. Vnum illud Beckero concedendum est, quam- quam non ab hoc demum perspectum, geminatam l litteram in longioribus quibusdam vocabulis accedente vi accentus correptionem passam esse, ut in simillumae, cui simillimum sdieUites Trin. v. 833, ubi transpositione eo minus opus est, quod illud est in cantici versu octonario: quo accedunt stt- jpellectile, expapilldto: nam de cauillator cauUlatio aliter sta- tuetur infra. Sed ne haec quidem licentia ultra paucorum vocabulorum certa exempla evagatur: nec ullo modo licet illorum societate velut libellus, pellis comprehendere, ac ne

*) Non tamen haec potias canssa fdity cur et y. 316 ei ▼. 766 ne pro neu reponeremus, qoam ipsias ratio sententiae. Qoid antem eis exemplis faciendom sit, quae passa esse seu particulae elisionem yi- deantur, satis supra significatam est annot. p. lxxxv [341]. Quo minos de si in seu mutando cogitabis Capt. I, 2, 6:

Sinito ambulare, si foris, si intos uolent.

[Ceterum yersu 766 etsi ne vel nei (cf. Opusc. phil. II p. 630) non necessarium esse Ritschelius in ed. alt. concessit, tamen haad paullmn commendationis ex ipsorum librorum in versibus 316. 315 memoria habere monuit.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 373

tdlus quidem vel nulltis, Multo minus licet ab esse proficisci ad posse, iiissitf dedisse defendenda; aut adeo de correptis ff, mm, nn, pp, rr, U litteris cogitare (nisi quod et singularem et constantem rationem esse PhiUppi vel PhiUppei nominis constat): quamvis talium ferax Schneideri p. 736 sqq. doc- trina evaserit; ut attentus drrdboni dnnona dffinis formis pro- batis^ deditaque adeo opera sagitta Kampmannus de reb. mil. Pl. p. 36 defenderit in eo versu (Persae I, 1, 25), cui unius syllabae transpositione iusta mensura restituatur:

Sagitta cor Gupido meum transfixit. lam serui hic oxxiv

amant?

quamquam facilius etiam et numeri et sermo sic procedant: Sagitta mihi Cupido cor transfixit, Ergo igitur sine ulla du- bitatione transponenda erant v. 385 sed ddde ad istam.*) Nec quicquam praesidii ex eccum habet vitiosa prosodia dc- cumbe occastimy vel v. 964 quod dccepisti**), in quod tu ac- cepsH a nobis mutatum ipso Ambrosiano duce, quem alibi tu dixti pro dixisti praestare p. lxiv [323] vidimus. Praeter cetera comparari posse cum eccum videtur correptum in occulto ia- cebis V. 664 et nihil ego in occulto dgere soleo v. 712, sed si quid video videtur tantum. Non quod toUenda esse exempla putem (quamvis facili negotio in illorum posteriore ego***) deleatur): sed quod, nisi mea me coniectura fallit, ipsam ocultus formam simplici c littera et pronuntiatam et scrip- tam antiquitas probavit, quemadmodum in aperire et operire verbis, quae esse composita ipsa notionum oppositio doceat, item extrita est una littera. Quae coniectura primum De- curtati scriptura commendatur utroque Trinummi versu oculto exhibentis, multo autem certius eo firmatur, quod in

*) [Cf. annot. in ed. alt.]

**) [^qudd accepisti tolerandam ease iam tom intellexi onm Most. 308 dge dccumbe atque alia alibi sLmilia intacta reliqni.' Trin.' De accepsii forma improbabili cf. infra p. coxvi.]

***) [Versn 712 correpta antepaenultima ne opns qoidem esse (nednm deleta ego voce) Ritschelius in ed. alt. monet, si Beizium se- quare sic metientem: Nil ego in occulto.]

374 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

OQVOLTOD*) (eo enim valet lapidarii vitio positum dqvoltod) in SC. de Bacanalibus soriptum exstat, quod non posse uUo modo pro occuUo esse^ sed pro ocuUo tantam, nemo non concedit. Quam formam si e tenebris probabiliter eruimuS; Gaptivorum quoque versui I, 1, 15 iusta mensura sic constabit:

lu ocilltO; miseri uictitant sucd suO;

tametsi aliquot versibus ante non licet cochleae in ocuUd la- cxxv tent pronuntiare; sed necessaria haec est et scriptio et reci- tatio cochleae in occulto,**) Ad similitudinem eccum cor- reptionis prope accedere visum ecquis cum v. 870 a nobis sublatum est [relictum in ed. alt.] tum alibi toUetur ascita ecqui forma. Non magis correptum est atqiie, nisi in li- beriore metro ut v. 824, Rud. I, 4, 8. Nec propterea quod certissima sunt tste et est (in quod iam supra incidit oratio p. cxii [363]), eandem licentiam ad dedtsti pertinuisse credendum erat Trinummi versibus 127. 129:

DedistiV argentum? Factum neque facti piget. Dedistme hoc pacto***) ei gladium qui se occideret.

Horum enim posteriore cum facto sit injl, pacto in reliquisf), plurimum probabilitatis habet e glossemate esse utrumque, simplici autem hoc pronomine, ut iam Bothius suspicatus est; poetam usum esse eadem ratione pauUo exquisitiore, qua velut v. 783 dixit hoc suspitionem ab adulesoente amo- ueris. E posteriore autem versu facillime irrepere in su- periorem ne particula potuit, ubi ea minime opus esse p. cv [358] annot. diximus. Nam, ne quis ipsum Plau- tum antestetur, sciendum est nuUum exstare correptae de- disti vocis certum exemplum. Ac primum prorsus hinc se- greganda sunt dedi et dedtsse, quorum hoc nihili est, illud diversissimam rationem habet, neutrum ad defendendum de-

*) [Hac Bcriptara nihil probari Ritschelias ipse vidii. Ceteram cf. Opasc. phil. IV p. 288 et P. L. M. E. Enarr. p. 24.]

**) [cdciUeae in ocultd Bitschelius suasit Oposo. phil. II p. 509.] ***) [Dedistine Jwc facto Trin.^ coll. Lachmanno in Lacr. p. 63 sq.] t) [Librorum memoriam ex v. 649 ad v. 129 transtolit RitBche- liuB. Cf. praef. Stichi p. xxv.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 375

disti plus valiturum sit quam correptum; si dis placet, dedit quadrdginta [sic in ediij Mostellariae III; l^ 115^ qui versus sic corrigendus:

Sed arraboni has mnas quadraginta dedit.*)

Et ut hac opportunitate etiam ad dedtsse removendum utar, in Amphitruonis versibus II^ 2, 129:

(3bsecrO; etiamne h6c negabiS; te adream pateram mihi D^disse dono hodie^ qua te illic d6natum esse dixeras?

de vitio monere vel hoc potest quod^ cum dono hodie in B cxxvi Bitj hodie dono D exhibet; interpretamenti indicio hic quoque manifesto. Deleto dono scribe

(3bsecrO; etiamne hoc negabis; aiiream pateram mihi T6 dedisse hodi6; qua te illi ddnatum esse dixeras?

nisi quis praestare dixerit Hodie te dedisse, qua illi te d, d. Ad dedisti ut redeam; hoc qui tuetur media correpta dictum, quaerere licet cur non etiam producta prima syllaba positum esse libris credat Trucul. II, 6, 36: mdgnnm dedisti decus? Nam mutilum ab initio esse Curculionis 11, 3; 66 ipsa ratio sermonum arguit, qui addito sive ibi sive ego sic inter se distinguendi sunt:

Ibi ^dedistin tu argentum?' inquam. ^lmmo apud trape-

zitdm situmst.'**)

Ergone unum salvum esse Menaechm. IV; 3; 15 exemplum credes:

Ttite ultro ad me detulisti; dedisti eam don6 mihi;

prorsus illud solitarium in plus triginta legitimae prosodiae exemplis Plautinis Terentianisque, ut taceam perdidisti, cre- didisti formas? An nobis potius credes, aut ddno m^i de- disti eam transponentibus, aut lenius etiam sic emendantibus:

*) [Ex Addendis p. cccxxv: 'adde Asinariae IV, 1, 7, in qno vnlgo d€dit corripitnr ante dono:

Lena^ niginti mnk9 dono argentf dedit:

sic enim plane non dnbito qnin tranjsponendnm sit.'] **) [Cf. Opnflc. phil. II p. 624.]

376 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

Tilte ultro ad me t^tulisti et dedisti eam doud mihi:

prorsus ad eum modum quo etiam Bacch. III; 3; 78. IV; 7, 13 et IV, 9, 36 tetuli corruptum est in dduii?

Praeter eas voculaS; a quibus exorsi sumus, e Titae usu communi fiuxerunt etiam inde unde intus inter nempe et omnis ypcabula correpta paenultima; quamquam multo ra- cxxvn rius, usurpata: quibus praeter veritatem existimata sunt hercle ergo quippe, alia accedere. Hercle corripi iam Bentleius in Eun. V, 8,43 'cras' inquit *credam': Trinummi V. 52 pravam pronuntiationem, v. 507 ipsam vocem Ambro- sianus sustulit; v. 559 aut herde ex insequenti aut ex prae- cedentibus quidem irrepsit*); simili errore vitiosissimum pro- celeusmaticum hercle iUe quidem v. 717 efficiunt**); producto hercle recte procedit v. 58 [cf. p. CLiv (399)]. Ad cetera exempla, quae in corruptis versibus sunt omnia, nunc ex- spatiari longum est. Correptum ergo***) Trinummi v.926 vitiabat ante certissimam Reizii transpositionem. Transpo- nendo etiam Militis IV, 2, 17 succurrendum:

Ego continuo uxorem hanc ducam. Ergo hanc quid

dubitas conloqui?

Persae I, 1, 26 ex Ambrosiano sic restituendus:

Quid ego faciam? deisne aduorser quasi Tit-ani? cum

eis belligerem, Quibus sat esse n6n queam?

Ex cgo ortum ergo eiusdem fabulae II, 2, 3: item Poen. IV, 2, 71, quem sic emendo viam monstrante Ambrosiano:

Facile. Face ego id facile noscam ergo, lit ille pos-

sit ndscere.

Stichi V, 4, 45 delendum age^ ut e praegressis illatum. In

*) [Vtramque vocalam in ed. alt. (ubi cf. praef. p. lxvii) ser- vavit Ritechelins, mnlto tamen leniores prodire nnmeros monens altera deleta.]

**) [In ed. alt. quidem servavit abit pro abiit reponens cum Reizio.]

***) ['de quo olim praecepta diu est ex quo retractanda esse in- tellexi.' Trin.»]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 377

graviore mendo cubat Men. II, 3, 84. De correpto iinde etsi dubitari nequit, tamen Trinummi quidem v. 218 e libro- rum memoria unde quidquid eodem iure, quo unde quidque alii [sic Trin.*], nos effecimus cum Scaligero unde quid, quod in illud non alio errore transiit quam quo in Ambrosiano QUISQUISQUAM pro quisqmm scriptum est v. 519. Correp- cxxvm tum intus non esse sollicitandum intellexi v. 1101 s6i intus narrahd tibi Et hoc et alia: ubi ipsa ratio sententiae et na- tivum genus loquendi inversum ordinem sed narrabo intus tibi respuit, plane ut Militis 111, 1, 18:

S^d uolo scire, eodem consilio; quod intus meditati

sumus:

ubi ad loquendi consuetudinem et facilitatem sermonis valde dura est quam Acidalius collocationem verborum commen- dabat quod meditati intus sumus. Ergo ne de Casinae qui- dem versu III, 3, 24 dubitandum, quin recte libri, etiam A, talem exhibeant:

I tu atque arcesse illam: ego intus, quod fact6st opus.

Sed Aulul. II, 8, 19 parum sapiunt profecto qui et strepitus est intus amplectuntur pro et strepitust intus. Non minus certa exempla correptae inter praepositionis haec habeto Capt. III, 4, 84. Cas. V, 4 init.:

Nilnc ego inter sacnlm saxumque sto nec quid faciam

scio.

Nilnc ego inter sacnlm saxumque sdm nec quo fiigiam

scio: quorum versuum invicem sese tutantium alter ex Ambrosiano demum prodiit, recte lectus ab Angelo Maio. Imperitissime in priore Bothius Nunc ego sacrum inter saxumque: nam brevem vocalem ante mutam cum liquida numquam vel apud Plautum vel in veteri poesi Latinorum pro- duci tam est pro certo et explorato habendum, ut de hac quidem re verbum non amplius additurus sim in his prole- cxxix gomenis.*) Satis igitur praesidii paratum est Trinummi 709

*) Tenendum hoc erat in eomm potissimiim versanm tractatione, in qaibuB casns obliqui ager yocifl locam habent, at 660. 662. 687. 700 :

378 PR0LE60MENA DE RATIONIBVS

in principio yersos positis Quid tibi tfUerpeUdtio*): qoando sonmia simt de monosyllaba fbi pronuntiatione. A praepo- sitione antem non est mimm eandem oorreptionem ad in- terim particnlam perrexisse, nt CarcnL lY, l^ 25. Stichi Y, 4, 23:

Sed interim fores crepuere: Imguae moderanddmst meae. Sed interim; stratege noster^ ctir hic cessat canthams?

et ut videtur Mostellariae V, 1, 45:

Ego interim lianc aram occupabo e. q, s^

quamvis ibi facili opera ego deleatur. Nam Persae II, 1, 5 pro interim recte nunc restitutum est interea, eiusdem autem scaenae y. 7 eiecto interim sic scribendum duce Ambrosiano codice:

Quom tu mgenium fans atque infans nondum etiam

meum edidicisti. **)

Verum haudquaquam yis positionis adeo nihili habita est, ut etiam tres consonantes litterae in tntro corriperentnr: id quod non magis factum est quam in Iwrcle. Yna et yocula abiecta Aululariae III, 3, 3 reconcinnatur:

Ite sane nilnc iam intro omnes coqui et tibicinae *^);

lenissima transpositione sanatur Stichi IV, 1, 29:

Deos salutatum atque uxorem intrd modo deuortor

domum;

commodissime procedit in senarii speciem ab editoribus mi- cxxx sere detruncatus septenarius Aulul. II, 8, 23:

Nimirum occidor, nisi ego intro huc prdpere propero

ciirrere,

iiem in emendando v. 725, nbi est pharetram. In cochleatn paollo ante [p. 374] oratio incidit. [Cf. Opusc. phiL II p. 585 sqq., alibi.]

*) ['nec enim Bnechelero adBentiendnm de decl. p.*58.' Trin.*] **) [Quom meum ingenium f. a. i, tu nondum etiam edidid^ 'pauUo rectiuB' in editione dedit RitscheliuB.]

***) [Aut omnea (forma introd reposita) aut iam delet RitscheliaB Nov. exc. Plaut. I p. 82.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 379

qui non dubito quin in iambieam scaenam aliquo casu ir- repserit ex irochaica II, 2, ubi suam sibi sedem post v. 65 ▼indicat. Non est autem magis mirum, vitiosum %ntrOj quam, quod non esse yitiosum vidimus, correptum inter, saepe solis vel librariis vel editoribus deberi, non poetae. Amphitruonis lY; 3; 1 simplicissimum pmnium fuerit ista inseruisse:

Y6s ista inter u6s partite: ego abeo, mihi negdtiumst.

Nihil quicquam molestiae Cistellariae I; 1, 53 creat, temere tentatus a Bothio:

Equidem h^rcle addam operam sedulo. sed quid tu inter

istaec u^rba: nec plus offensionis habet Poen. I, 2, 53:

Tilrbast nunc apud aram: an tibi uis mter istas uor-

sarier: quibus veraibus fuerunt qui satis inepte ad probandam tnter mensuram uterentur, ineptius etiam in auxilium vocato Capt. m, 5, 19:

Inter u6s permutauistis. Fateor omnia,

ubi permutctstis ne egebat quidem, quam habet, Veteris auc- toritate. Sed Epidici 11, 2, 55 sic scribendus, ex parte duce Ambrosiano:

Duae sic post me fabulari inter se: ego absoessi uolens,

non inter sese. Militis II, 2, 70 delirarunt qui de %ntercludito cogitarunt. Mercatoris III, 1, 38 etsi per se sine offensione est quod editur:

Et Int^r nos coniurauimus, ego ciim ilio et ille mecum,

tamen, si transponendos esse versus recte vidit AcidaIiu8,oxxxi necesse est exulet ab initio Et Pseuduli I, 5, 129 sq. qui vulgantur:

Si siimus compecti seii consilium umquam iniimus De istac re aut si de ea re umquam inter uos conue-

nimus :

eorum alterum manifestum est e meris interpretamentis mi- serrime consutum esse: nam et numeri refragantur et lingua

380 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

et senteniia et vero versuum computaido deperditis Ambro- siani membranis comprehensorum. Nihil editores viderunt Stichi V, 4, 20:

Sed amica mea et tiia dum comit^ dilm se exomat^ n6s

uolo

Tamen ludere inter nos: strategum te facio huic con-

uiuio:

ubi uno deleto tamen, quod e v. 13 invectum est praeter rationem sententiae^ omnia expedieris. Postremo qui aliquem sensum concinnitatis habeat; non admittet opinor nos inter cUids Poen. V, 4, 22, sed lenissima transpositione metri le- gibus sic consulet:

Sicilt nos hodie inter alias praestitimus pulcritiidine.

Brevius, si potuero^ absolvam cetera, postquam satis ut puto uno exemplo patuit^ quam longum sit in hoc genere singula exhaurire cum pulvisculo. Ac de nempe particula etsi et certa res est et crebra exempla, tamen Trinummus quidem non quattuor^ quae videtur^ sed unum tantum ne- glectae positionis exemplum praestat v. 427 Nempe quds spo- pondi: alterum v. 328, quod iam p. lxvi [324J tetigimus, cum cxxxii Ambrosiano sustulimus: tertium v. 196 nempe apud test, cui quartum nostra coniectura accessit v. 61 [60] nempe enim, non hanc potius habent quam aliam quandam licentiam^ de qua suo loco dicetur. Postremo de omnis non est ullo modo dubitandum. Gertum est in Trinummo exemplum v. 621, quem misere pessumdant qui aliter quam sic metiuntur:

Quoi tuam quom rem credideris, sme*) omni cura dor-

mias:

atque hanc ipsam collocationem verborum (pro sine cura omni) et Terentianum illud tuetur Andr. II, 3, 17 Sine omni perido, et ipse Plautus Aul. IV, 1, 20:

Nilnc sine onmi suspitione in ara hic adsidam sacra.

Accedunt non minus certa alia, partim e versuum principiis ut Rud. I, 1, 5. V, 1, 5:

*) [Cf. OpuBc. phil. III p. 181 et Trin.'* ann. ad v. 621.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 381

Ita omnis de tecto deturbauit tegulas.

Ita omnes mortales^ si quid est mali lenoni; gaildent:

partim e mediis versibus, ut Cist. V, 1. Mil. I, 1, 55. III, 1, 65:

Quid hoc negotist, qu6d omnes homines fabulantur p^r

uiam. Quid tibi ego dicam, qu6d omnes mortal^s sciunt. Lepidiorem ad omnis res nec qui amico sit amicTls

magis,

nam haec unice vera scriptura. Atque haec de severioribus generibus metrorum sumpta sunt: quo minus mirandum in liberioribus omnis corripi Cist. I, 1, 6. Persae V, 1, 8:

Ita omnibus relictis rebus mihi frequentem operam de-

distis. Ynde ego omnis hilards lubentis laetificantis faciam ut

fiant

Hinc iam iudicari de dubiis potest: velut Poen. V, 2, 95 non cxxxni satis esse caussae apparet cur sic transpositis verbis, di onh nes tibi dent, fides librorum relinquatur:

Vnde sum oriundus. Di dent tibi omnes qua^ uelis.

Minus etiam caussae est cur Andriae lY, 2, 11 tibi cum Bentleio deleatur:

Per omnis tibi adiurd deos, numquam eam me deser-

tiirum. Ipsius Trinummi v. 78 nunc intellegitur nec esse de mono- syllabo quia cogitandum, quod nescio an recte nuper Her- mannus negaverit umquam locum habere, nec duriuscule

Quia (hnnis lonos hondsque pronuntiandum, sed sic metiendum Quia omnis bonos. Sed latius etiam vis patet demonstratae omnis mensurae.*) Nam quae liberioribus sane metris con- cessa est ium, io syllabarum synizesis, ut anapaesticis Trin. 1115:

Hic homdst oninium hominum praecipuos

(ubi transponendorum hominum omnium [sic Trin.^] nulla

*) [Cf. Maellenim de pros. Plaati p. 368; Opusc. phil. III p. 180 sq.]

382 PROLEOOMENA DE BATIONIBVS

necessitas): eam eisi nihil profecto impediat quominas in octonarios Trinummi 236 [cf. annot. in ed. alt.] et Hecyrae V; 4, 27 accommodemus :

Omnium primum amdris artis, quemadmodum expediant,

^oquar:

Omnia dmnes ubi resciscunt. hic quos fderat par re-

scfscere:

tamen legitimis septenariis Trinummi 933 ^ Stichi IV, 1, 21 et Cistellariae 11, 1, 50:

(3mnium primum in Pontum aduecti ad Ara^iam terram

sumus: (3mnium me exilem atque inanem fecit aegritiidinum: Et quidem hercle nisi pedatu tertio omnis efflixero:

cxxxiY non licebit uUo modo tribueiie; nisi quidem unam amnium formam exceptam esse ex affinium societate praeter rationem contenderis. Ergo pro anapaesto omnium in posteriore Tri- nummi Stichique versu necessariO; in priore Trinummi pro- babiliter habendum: pro pyrrhichio omnis in Gistellaria: pro tribracho omnia in Hecyra, nulla autem necessitate in Rud.

IV, 4, 56 Ofnnia ego istaec fdcite patior, et Trin. 655 Omnia ego istaec quae tu dixti, ubi nihil vitii dactylus habet. Sed alienus ab his Amphitruonis V, 1, 39, omisso t^ cotrigendus:

Omnium primum Alcumena g^minos peperit fflias.

Vt igitur paucis complectamur quae rimando singula nobis videmur effecisse: neglecta in media voce vis positionis et paucorum vocabulorum bisyllaborum certis exem- plis continetur, et illorum ita comparatorum ut nec tres umquam corripiantur sed tantum binae cOnsoii&ntes, et harum altera, si a st et geminatis discesseris, soleat liquida esse, ut in inde uHde intus inter interim nemp^ omnis, Sed his cave ne defendi talia putes qualia legebantiir Trin. 27. 386. 724 ni me id tnuitety tute concUieSj qui fneo ero ctd- cxxxv udrsus uenerit *), vel alibi twcccfere, pro quo plus semel anti-

*) Nam nisi corripuisse adiiorsiis credas, qoi Id hac acquieverant scriptura, quam tandem scandendi raiionem inierint plane nescias.

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 383

qua cedere forma revocanda^ vel v. 507 etsi, vel ut uno vcrbo dicam, a Sclineidero p. 718 sqq. allata pleraque omnia^ ut (^tinuo tncommodm profedo abduc obtuli optume septumus ostendo absurde obsequi usquam neglegens stUUitia, quomm non dicam fidem nuUam esse, sed ne umbram quidem fidei. *)

Qaamquam alia qaaedam lant in Trinammo, qaae reapse iiewiam qaam mensaram habere editoribas visa sint. Velat qai y. 984 Came- rarii scriptaram non illaec propaganmt, atram corripaisBe non parti- calam an cie diphthongam credemas? IUo aatem versa 724 etiamsi corripere aduorsus liceret, nihilo tamen magis meo ero yerbft ftdeo de- litescere pronantiando possent: qui tneo ero ctdudrsus, Non inepte igitar pronomen Bothiaa expangebat [item Bitscheliai in ed. alt.]: qaod tamen transpoaitiB q^lia %bi yocibai lic leryandam doximaB:

'&t captaram ibi 8p6lia illtim qai m^o ero adaonas a^nerit.

Nam de accenta in altima illum yocabali noli qaicqaam yereri. Ean- dem accentam habes ab initio yersas 3 adest, en iUa^ [em HJaec '] stmt aides, y. 373 sdn tu iUum quo ginere, y. 996 iho ad iUum renuntiabo; in fine yersaam 433 ne ego istum uelim, 455 nam iUum tibi, 811 gutJ iUum putas; in mediis yersibas 923 qui istum di perdant, 928 pol iUum reliqui, 957 [cf. ann. ed. ali] ^t ego iUum nossem. Qaos qaidem yer- sas commemorayi, at exemploram maltitudine Bothianam doctrinam qaandam eyerterem: is enim in talibas aliqao falcro opas ^sse ratas saepiaBCole (neqae enim sibi constitit) illaec, illunc, istune fbrmas et tacito et nalla prorsas neoeeBitate inyexit. Ex omnibnB tamen ex- empliB ad illiaB, a qao profecti BamaB, yersaB similitadinem naliam propiaB qaam y. 351 accedit:

.Qa6d habcB, n^ habe48, et ilMc qaod n6n habes, habe&B, malam.

Qaem qai sic metiendam patanmt: Qudd kabes ne hdbeas, et iUuc qudd nune ndn h, h. m., elidendo ne commiserant qaod yis et perspieaitaB sententiae nallo modo patiebatar: atqae omisBO nuttc nostrae mensarae praeclare AmbroBianas saccarrit.

*) Omniam maxime in transyerBam praya opinio eos egit, qaos alicabi probare consHium memini: param illos M. Tallii memores, qao teste et insanua et infdix et conaueuit et confedt prodacta ab initio yocali pronantiata simt eom BimiliboB omnibas (Orat. c. 48). In ta- liam aatem, qaalia Bnpra posai, defenBoribas miror etiam Baai cetero- qui iadicii yiram Eampmannam esse, qai de reb. mil. Fi. p. 39 non modo ergo, sed argentum et malto etiam rigidiora nallo modo sibi eripi passaB tamqnam in sina foyii Adeone igitor inaaditnm est tan- tillam tarbatam esse m libris qaantilli matatione leyis fit e scabro yersicalo Curc. V, 2, 15:

Qaod argentam, qaas ta mihi tricas narras? qaam ta airginem ?

384 PROLEGOMENA DE KATIONIBVS

cxxxYi Nisj quod ainusquisque sua sponte intellegit correptum peri' stromata non magis regulae repugnare quam Fhitippi. Nec

cxxxvn ego ^pMmobrem mensuram concedo vel necessitatem habere yel defensionem admittere: quid est enim tandem cur vel ingratius esse vel minus conveniens rationi quamobrem quam quemddmodum dicamus? quod nondum exstitit qui qu^madmodum proferri iuberet. Certius etiam est barbara, nec vel-Plautina vel latina esse tribus adeo litteris correptis tmprobus tmprudens astarej ego obtruncdbo, quid exprobras Trin. 318. Quo pertineat etiam quemddmodum expediant V. 236; nisi id sit in octonario: quamquam vel sic dubito num non eap potius corripiatur quam in unam syllabam modum coalescat.*) Ceterum non obliviscor simplicem x

Vbi Quod tu argentum, quds mihi tricas Bothius repoBuit rectiBsime. An ne illnd qaidem qoicqaam saspitionis moveat, qaod Psend. 1, 5, 127 cam eadem correptione conioncta est etiam qui yocis correptio:

Qat me arg^nto circama6rtaDt. Qais me aad&cior ,

reapse igitor, id qaod sapra ridebamas, m iambi locam molossuB sub- stitatas? Nimiram numqaam factam est alibi, at a male sedulo me vel te adscriberetar qaod non posaisset poeta. At enim etiam amphi- brachus in trochaei locum cessit Persae II, 2, 13:

Abi modo. Ego laad&bis faxo. S^d has tab^Uas, Pa^gniom:

nam ne hoc qaidem nimiam visam Eampmanno. Gni rarsos illnd re- pono: hoc fli licet, licent omnia. Ad talia aatem occalloisse, hocine yero est C09(2[€c6ai et 9iXupav6p(2[€c6ai? Qaasi yero non aliqnotienB tabellcie et tdbulae formaram permutatio Plautinos yersus corruperit, hac autem ipsa duce ille quoque facillima opera sic emaculetar:

Abi modo. Ego laud^bis faxo. S^d tu has tabulas, Pa^gnium:

coll. Curc. IV, 3, 13:

Qui h^ tabellas ^bsignatas ^ttulit. Quas til mihi T&bulas, quos Iu8c6s libertos, qa6s Summanos s6mnia8?

sic enim haec diu est cum emendayi. Postremo quid esse iUud dica- mos, quod neglectae positionis exemplum Eampmannus sibi yisus est etiam Capt. II, 2, 84 deprehendere , qui versus ab S^d is priudkm in- cipit (quasi si nos siquidem is ndn sum e Trin. 978 notemus ut aliquid inusitati habens)? itemque II, 8, 66 initio Id ut scids louSm supremum, qaod non est laudi potius in id uti scias mutasse, quam non mutasse opprobrio. Haec autem sunt, si recte seu peryorse allata sunt, qui- bus neglectae positionis licentiam Plauto satis esse yindicatam ille censuit.

») [Cf. Trin.« annoi]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 385

litteram aliquotiens vi positionis pariter exutam esse atque is in trapezita: velut Trin. 1052 Si mage exigerey nisi ibi aliam quoque ob caussam transponere praestet Mage si exigere. Non autem huc pertinent, sed ad aliud omnino genus licen- tiae prosodiacaC; quae vulgo dicuntur correpta syllaba pro- nimtiari uoluptas mnustas senectus iumnttis entmuero magistror tus mintster fenestra: nec magis senectus umquam quam pro- fecto vel adum dictum est.^) His igitur hinc seclusis sola restant invicem sese tuentia ferentarius et tabemamlo Trin. V. 456. 726: quae quam gravem excusationem habeant^ per- spicies ubi nullum vocabulum^ in quo quattuor syllabae continuae antispasticam mensuram aequent^ vel in iambicos vel in trochaicos numeros nisi aegerrime intrare repu- taveris. Eaque caussa est, cur etiam simillimum sedentdrius vocabulum in principio senarii locum habeat Aul. III, 5, 39. Tantum de correptione in mediis vocibus admissa: quam cum certis nec adeo paucis exemplis usus comoediae cxxxvni probarit; contra quam maxime improbavit eam quae fit in binarum vocum concursu. In quo genere prorsus singu- laris est interrogativae ne particulae ratio, cuius ea natura fuit; ut abiecta e vocali nulla oriretur n litterae et insequen- tis consonantis positio: ut itdn tandem, hdben tu id aurum V. 642. 964 et saepissime alibi. Vnde tamen perdubium est num progredi liceat ad postpositi alii consonanti ne correptionem defendendam, ut in tdne, quMne Pseud. I, 5, 27. Curc. V, 3, 27. Gontra affirmari confidenter potest, praeter ne illud reliqua vitiosa esse tantum non omnia. Vitiosa igitur, a qualibus hoc ipsum caput exordiebamur, postuldt se, consuUt blandilo- quentulus v. 237 sq., etsi quaedam huiusmodi anapaesticorum potissimum liberior prosodia admisit (quale futurum sit etiam subit st^sequitur illud v. 1118 [cf. p. 332], nisi ibi alias ob caussas aliud praestet): vitiosa in senariis septena- riisque erit tuum, quo mendo versum 388 ipse Ambrosianus liberavit, erdt dicto 503, piget parum 661 **), dedit mi ipse

*) [Cf. Opusc. phil. III p. 146.]

**) [De hoc genere universo se non recte statoisse in prolegomenis postea intellexit Ritschelias, nbi pige* sim. pronnntiandom esse certa ra- tione demonfltravit. Ct Opnsc. phil. IV p. 404 sqq. ; II praefi p. X sq.]

PR. R1T8CUELII OPVSCVLA V. 2.5

386 PROLEGOMENA DE RATIOKIBTS

902*): Titiosa deniqae etiam monosyllabomiii, qaoram na- iara breris Yoealis, ante consonantem correptio, niai qaod de paacis exemplis^ pnieter cetera aatem de htc et hoc for- manun ante qu sonam (ad similitadinem eecum Tocis) in principio Tersaam correptione non Tidetar dabitandom esse, at hic quoque hmc in arsi t. 718 (abi per&cile erat hinc delere), pol hic quidem extra arsim t. 851: nam de hic qui' dem T. 557. 875. 1030. 1055 haud scio an aliter stataendam sit Atqae hoc car in his potissimam Tocalis fiat, spero me olim ita patefactaram^ at e singolari qaadam condicione propriaqae ratione hic pronominis repetendam esse intell^- tar. Sed et in medio Tersa caTe quid hoc quod te rogo, prae- sertim in illa distribatione personaram, probatam esse t.930 tibi persaadeas, et in ipso principio Sed hoc me unum pla- caisse, qaod t. 394 deterior in hoc Palatinis Ambrosianns exhibei**) Porro aatem nihili esse Tersas 595 initio miri- ficum scilicet proceleasmaticam Sed id $i dliendiHry ipsa grammatica argait, qaae saltem is, non id fiagitatara sit.^^) A sententia reiectaneum t. 85 Quod m ailmine facit at etiam confidentias Quod tn manu t. 914 reiciamas.f) Non pks fidei correptam ante consonantem et babet: nisi quod in oc- tonariis sane licuerit fortasse tolerare et grdtis t. 821, ubi tamen nobis alia ratio probata est. Denique ferri non po- tuit T. 482 uerum quod ad uentrem dttinet [sic Trin.*]. Vbi cum deleta praepositione non satisfiat loquendi usui Plauti; qui soli accusatiTo iunctum attinere Terbum ignorat^ a mann poetae Tisum est quod uentrem attigit prodiisse, cui expli- cando ascribi potuit quod Tulgatur. Postremo bono esse stomacho oportet, qui sine molesiia concoquant quod t. 792 libros dedecorat lUiim quem habuit, recte iam a Camerario

*) ['dedit ipse nimc ideo potiBsimnm teneo, qnod multo concin- nins e manibus in manus sine miJii qnam addito pronomine dicitnr. A prosodia sane dedi' non minns recte defendas qnam pige(f)J* Trin.^] **) [In correpta ante consonantes kic et hoc iniqnins se animad- vertisse fassns est RitschelinB Opnsc. phil. IV p. 407.] **♦) [Si is alienatur Trin.* cnm Bergkio.] t) [In ed. alt. in manu retinnit Ritschelins 'in hoc genere olim qnam hodie severior.']

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 387

in eum q. h. mutatum; in meram autem barbariem a Bothio corruptum; cuius commentum quem haJnvit sui simile nihil habet nisi alibi ab eodem commendatum constUuvi. Quam- quam fieri potest ut e glossemate sit illumy revocata autem quae exciderit syllaba sic versus redintegrandus:

Quem ante habuit, perdidit: alium post fecit nouom.

Vel Quem olim habuit*)

CAPVT XI.

Tam angustis cancellis circumscriptam esse binarum gxl consonantium in confiniis verborum correptionem**) vidimus, nt non possit non maximae mirationi magna correptionis fre- quentia esse in certis vocabulis; si communem opinionem sequimur, admissae. Exemplis; quid spectem, monstrabo e Trin. V. 61. 705. 958. 989: 794. 810. 1067: 336. 678. 953:

Nempe enim tu, credo, me mprudentem obrepseris.

Non enim***) possum quin exclamem: euge eilge, Lysite-

les, TTdXiv. Enimnero ego uunc silcophantae huic siicophantari uolo. Abin hinc ab oculis? SY. enimuero [enim uero Trin.*] sero

quoniam huc aduenis. Apud pdrtitores eas resignatas sibi. Apud pdrtitores esse inspectas: denique. Tibi permitto: illam dlteram apud me, qu6d bonist, appdnito. Qui quidem nusquam per uirtutem rem confregit, atque eget. Ne scintillam quidem relinques, genus qui congliscat tuum. Qui quidem non nouisse possim, quicum aetatem exegerim.

Quibus dubitari potest num haec addenda sint e v. 196. 478. 557. 875. 1030. 1055:

Sed quid ais? quid nunc uirgo? nempe apud test? Itast.

*) [Illum quem ante habuit perdidit, fecit novom Trin.', ubi se Opnsc. phil. II p. 568 citins dicit accesBisse Lachmanno in Lncr. p. 116.] **) [Cf. p. 386 annot.**]

***) [Noenum Ritschelins in ed. ali, Nov. exc. Plant. I p. 112 sq. conl. p. 40 et Opnsc. phil. II p. 242 sq.]

26*

388 PROLEGOMENA DE BATIONIBVS

Verecundari. n^minem apud mensam deeet.

Quin hic quidem ciipit illum ab se abalienarier.

MSum gnatum hic qtiidem Lesbonicum quaerit et ami-

cilm meum. cxLi Di immortaleS; basilica hic quideni facinora inceptat loqui.

M^us est hic quidem Stasimus seruos. Nam ego talen-

tum miltuom: quando horum versuum primo nempe apud potest pro ana- paesto esse^ altero bisyllabum esse neminem, id quod post Bentleium in Eun. III, 2, 7 et Hec. III, 1, 1 nemo ignorat, reliquis correptum esse hic ante qu, Sed nec ambigua sunt superiora illa, et pauca e consimilium per omnes fabulas multitudine. Ergone correpta esse mt, mp, mv, ip, tm, mn^ mr putabimus? Profecto hoc si licuit, nihil non licebit, nec bellus proceleusmaticus . illum quem hdbuit sollicitandus erit, nec operae pretium fuerit omnino ad aliquam artem con- dendorum versuum indagandam vel tantillum laboris con- ferre. At cur non sibi licitum veteres poetae putarunt eadem correptione velut in u^eriim tacet uti vel in ndm pol, tandem uirum, ertt patery hahet me, auiem necesse, uirum res? Luce clarius est mehercule in ipsis vocabulis illis aliquid esse, unde caussa correptionis repetenda sit. Quod tamen non posse in finalium natura consonantium positum esse, cum dissimilitudo m et d litterarum docet, tum aliorum quorun- dam exemplorum comparatio persuadet, qua eo ducimur, ut socianda esse unoque genere comprehendenda intellegamus, quae nec ignota vulgo et ex parte ne dubitata quidem di- versis tamen generibus tribuerunt. An quis non alias tan- tum consonantes finales quaslibet, verum etiam cum his con- iunctas vocales, non illas breves ut in enim apud quidem, sed natura longas corripi potuisse sibi persuadebit? Corripi velut fores potuisse v. 868: cxLii F6r6s pultabo. Ad nostras aedis hic quidem habet

rectam uiam ? Vel accusativum manus pluralemve nominativum Bacch. III, 3, 76. Mil. n, 3, 54:

Manus ferat ad papillas, nusquam a labris labra ailferat: (sive transponere sic praestat:

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 389

Ad papillas manus ferat, labra a labris nusquam ailferat:)

Tilm mihi silnt manus inquinatae. Quidum? Quia ludo

luto -? et horum primo cum pinguissimo quidem proceleusmatico? Tam autem mira natura hoc ipsum (ut in eo paullisper sub- sistam) manus nomen fuisse; ut ultimam syllabam; sive eam breyem sive longam^ sive consonanti sive adeo vocali termina- tam^ susque deque habita ratione corripere liceret? quando et fmnum correptum habes Bacch. I, 1, 54.*P8eud. III, 2, 71:

Maniim da et sequere. Ah minume. Quid ita? . . . .

Maniim si protollet, pariter proferto manum: et sine consonanti ablativum Trin. 288:

[Tibi uti caueas:] qu6d manii nequeunt .... Ecquis est autem quaeso, quem haec non illorum statim commonefaciant de quibus in vulgus constat: bonus bonum malos mali bene male domum domi domo? Quae quis tam pravo iudicio est ut correptis potius ultimis syllabis"^) quam pronuntiando elisis primis dicta esse contendat? Inter illa autem et manus et enim et tamen et senem et simul, et si quae his sunt affinia, quid tandem discriminis inter- cedit vel quid potius propinquitatis non intercedit? Quo- rum unum, tamen^ etsi scribendo quoque in monosylla- cxlui bam tam formam transiit'^'*'), id quod non factum est in

*) [Cf. p. 409 annot.] **) Qaamquam in Plantinis libris, quod sciam, praeter compositnm tametsi verbnm nnlla illius formae exempla snpersunt [cf. ad Stichi V. 44]. Mnlto autem minus Plauto tribnendnm tame erat, ex ultimo antiqnitatis recessu petitum Saliisque et Arvalibus una cnm cume ve- linqnendnm. Omninoqne nibil magis cavendnm est qnam ne casca vocabula formasve vocabulomm in Plantum cnpidins inferas, a qnibus illius sive aetas sive ars et nsus abhormerit £ quorum numero veiut quamde, indu (cnius in nno indaudire verbo vestiginm reliotnm: nam diversissima d littera prodeo et awtideo et antidit et antidhac et antidea et postidea utuntur) et perperam a Reizio invectum aliuta BVLuij vel topper et antigerio, vel molas genetivns [of. Nov. Exc Pi. I p. 114 sq. Opnsc. phil. III p. 133] et hemonem forma [cf. Trin.' V. 1018. 1130]: quorum ille nihil umquam admisit. Ac recte hoc genus uniyersnm Ladewigins iudicavit in Zimmermanni Dium. antiqu. a. 1842 p. 1067 8qq., merita severitate Bothii in illo intemperantiam et vix credibilia commenta castigans. Qnodd qnaedam solitaria exstant teeti-

390 rBOLEGOJiENA DE RATIONIBVS

reliquis; idemque unhis syllabae mensuram sat saepe aequat, ut Trin. 260:

monioram fidem habentia, ut semel positam noenum pro non [cf. Opnsc. phil. II p. 242 sq.; Nov. exc. Pl. I p. 40. 112], semel airempse, in his Bubsistendum, nec eis abutendum licenidus. Quam autem multa, quae prisca sibi latinitas yindicat, iam Plautina aetate non potuerint non obsoleta esse, intelleg^ vel hoc argumento potest, quod multitudinem Plautinarum formarum ipsa Terentiana aetas repudia- vit, yix viginti annerum intervallo a morte Plauti distans. Velut nec med ted formas nec distractum malai genetivum Terentius novit, nec alia quae nunc persequi longum est, e. c. simitu pro simu^ dictTmi, quo deciens Plautus usus: octo enim ezemplis a Kampmanno compo- sitis duo versus accedunt Most. III, 2, 104 et Stichi 11, 2, 66, sic illi Ambroeiano duce conformandi:

£go hfc esse et flli simitu hau potiui [aimitur hau pdtui Opusc.

phil IV p. 260].

Immo uenisse eum simitu ai^bant illi: ego hiic citus. [cf. Opusc.

phil. II p. 258 sq.] Quanto autem aetatis intervallo a Terentio, tanto yel simili artis in- tervallo Plautus ab aequali epici generis poeta Ennio discretus est: et artis et aetatis a Lucretio, cuius sermo non est uUo modo cum Plautino temerius conferendus. Nec fere minus discrimen inter lo- quendi genusPlauti publicorumque monumentorum soUemnem consue- tudinem intercessisse non tantum ante mortem poetae factum SC. de Bacanalibus sed etiam posterioris aetatis leges et tabnlae testatum faciunt. [Ez Addendis p. cccxxvsqq.: 'quod a Terentio alienum dixi distractum in ai genetivum primae declinationis, id ne quis in- consideratius iactum ezistimet, de quattuor locis, quibus illam formam Bentleius intulit, paucis sic habeto. Ac vitiosam elisionem Phaedriat ostenderet in Phorm. IV, 2, 7 probabili nuper emendatione Lachmannus [in Lucr. p. 161] sustalit:

Vbi Phaedriae esse ostenderet nihilo minus ~ Amicum sese quam Antiphoni. Permiro autem commento in Heautont. V, 1, 20 Bentleius ne sponsai quidem, sed ipsum sponsae voluit ante aunm trisyllabum esse. Nihil quicquam molestiae est in tralaticia scriptura:

Sponsae uestem, aurum atque ancillas opus esse: argentum ut

dares. Nam quod ille prorsus invenustum dizit, aurum si sit sine accentu, in eo nimins fuit Primum enim in enumeratione tam similium rerum non est profecto auri potissimum notio praecipua vi ulla sententiae insignis. Deinde autem ubicumque post aliquam interpunctioneiv et quamvis brevem pronuntiandi pausam voz de integro orditur, ne potest quidem id vocabulum, a quo orditur, prorsus delitescere quamquam in

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 391

Amor amari dat tamen satfs^ quod sit aegre*), oxliv

tamen ne hoc quidem ad simillimam enim vocis pronuntia- tionem comprobandam est adhibitum. Quid? quod ne usu recepta quidem monosyllaba scriptura alius vocis cuiusdam de vera ratione admonuit? Nam quid est quo a monosyllaba boruis vel seneni forma mnas differat pro minas scribi soli- tum? Quodsi haec exempla omnia quaeris quid inter se com- mune habeant; facile eo pervenieS; ut certis condicionibus regi hoc genus universum intellegaS; quod binarum sylla- barum (non binarum vocalium sese excipientium) in unam contractione continetur. Etenim et nomina sunt omnia vel particulaC; non verba: et iambicam mensuram aequant omnia^ vel quod eodem redit^ pyrrhichiacam: et unam tan- tum inter binas vocales consonantem habent eamque tan- tum non semper liquidam. In talibus igitur vocibus bi- syllabis eam fuisse vim litterae liquidae contendimus, ut aliquo modo extrita brevi quae praecederet vocali una tantum syllaba* audiretur, id quod quadam nota sin- gulari sic significamus domi, tamen. Non hoc ullo modo con- tendimus^ factum id esse in illiusmodi omnibus^ sed potuisse fieri, acri autem exemplorum pervestigatione a nobis eruen- dum esse, in quibus factum sit reapse. Nam e perspecta lege Plautina criticae artis lex consectaria haec est ut, sicubi suspectis numeris vel specie labanti metro defensio aut ex- qxlv cusatio ab illius naturae vocabulo parata sit^ non sit libro- rum scriptura temere soUicitanda. Itaque cum aliorum satis frequens sit monosyllaba pronuntiatiO; tamen ne in illa qui-

thesi poflitnm. Non magis ig^tnr nt omni accentn destitntnm in illo

versns loco aurtm percipitnr, qnam ab initio versns collocatnm Attrum

(Ugue ancilka. Qnod volo capite XVl dispntatis addi. Dnobnsne igitnr

Bolis ezemplis Heant III, 2, 4 et Andr. II, 6, 8 credemns nsnm illius

genetivi Terentiannm omnem contineri? Credat qni poterit: mihi yiz

dnbinm est qnin cormpta sint. Et alterins qnidem initio nescio an

Yocnla ezciderit:

nidelicet

Quia Cliniae ille semos tardinscnlnst,

Idcirco hnic nostro traditast pronincia:

in altero a librariis tnrbatnm esse pristinnm yerbornm ordinem pnto:

Hninsce propter consnetndinem hospitae.']

*) [Amdr amari dcH aaUa quod a^grest Trin.*]

392 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

dem festinantius consulendum est, quae cum condicionibus supra explicatis satisfaciant^ pauca habeant vel singula tan- tum exempla. Frequens est forcs monosyllabum: unde non tantum fvras formae Trin. v. 276 certum praesidium praesto est, praesertim cum praeter alia exempla in Sticho quoque IV, 2, 17 sit:

Quid foras? Foras hercle uero . . . ., et in Poenulo V, 5, 4:

Ipse abiit foras, me reliquit . . . .:

sed nisi fallimur etiam fhrum vocabulo: quod etsi nec alibi repperi nec in senariis septenariisque facile concesserim in unam syllabam contractum (nam Pseud. IV, 7, 132 tollen- dum hac*)), tamen a liberioribus cantici numeris non esse alienum putavi v. 261.**) Dubitationem non habet decem minas: nec tamen ad mhms, quod est a minando, umquam ea contractio traducta est, nec ad comparativum miniis. Cer* tis documentis constat de simul: cuius similitudinem non memini nunc semel quoque sequi, quamquam id si in ana- paesticis octonariisve oflferatur neglecta vi positionis usur- patum, non sim dubitaturus adhibita potius monosyllaba pronuntiatione defendere. Geterum quod identidem monui caute et circumspecte etiam in eis versandum esse, de quo- rum ratione universa satis constet, id ipsius simul parti- culae exemplo comprobare licet. Nam Mercatoris II, 4, 7 cum vulgo sic legatur: cxLvi Tiius amicus et sodalis, simul uicinus proxumus,

inveteratum vitium Ambrosianus prodit et praestans pro simul. Nec plus probabilitatis habere Stichi 11, 2, 23 trala- ticium stmulque hartiftdinefn [sic in editione] crediderim quam hanc versus formam longe elegantiorem:

Milnditias uolo fieri. ecferte huc scopas: simul hanin-

dinem, commendatam a me Musei philol. IV p. 575 [= Opusc. phil. II p. 325]. Non magis tuto licebit Pseuduli versu uti II, 1, 14:

*) [In editione Ritschelins transposait potins fuu:.] **) [In ed. alt. ad hnnc versnm se non satis recte hoc genns defi- niisse fatetnr Bitschelins, forum pro pyrrhichio esse intellegens.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 393

Inde me et simul participes omnis meos praeda onerabo

atque opplebo.

Qui si anapaesticus est, scribi ita poterit:

Inde me et simul omnis participes meos praeda onerabo

atque opplebo:

sin, quod malo, trochaicus octonarius (eos enim versus ex- cipit, quorum trochaicam mensuram firmavi Philologi t. I p. 304 sq. [= Opusc. phil. II p. 279 sq.]), sic redintegrandus una cum proximo erit:

Inde me et simill participes meos praeda onerabo atque

opplebo. Metum et fugam perduellibus meis faciam: me ut gna-

tilm sciant; Quo sum genere gnatus e. q, $.

Sine uUa autem necessitate Multa rogitas simul, nescio quid Trinummi versui 880 Hermannus olim tribuit, ubi nec Multa simiil rogds [sic Trin.^] nec fortasse Mtilta simiil rogitds habet cur displiceat. Sed allata omnia cum ita se habere possint uti dixi (neque enim de singulis nunc contendo pertinacius): at prorsus certa duo exempla restant Aul. IV, 3, 2 et Mil. IV, 4, 1:

Semul radebat pedibus terram et u6ce crocibat sua. cxlvii Sequimini: simul circumspicite; iie quis adsit arbiter:

in quibus non magis correptionem passae sunt sociatae Ir et fc litterae, quam Eunuchi II, 2, 10 et Hec. IV, 1, 60 lc et Iv in simul consilium et simul uereor, quae Bentlei opinio fuit. Quodsi de senariis septenariisque certa res est, multo minus de anapaesticis dubitandi locus relictus est. Quo per- tinet Persae II, 1, 3, corruptis numeris sic proditus in libris:

Quamquam ego uinum bibo, at mandata non consueui

simul bibere una, facili autem opera pristino nitori sic restituendus:

Quamquam ^go uinum bibo, mandata haud consueui

simul bibere lina.

Nolo hic pertractare reliqua: e paucis vel iudicium vel coniectura fieri de omnibus potest. Tantum efiectum esse ante disputatis arbitror, ut non modo senex, de quo nemo

394 PBOLEGOMEKA DE BATIOKIBVS

dtibitat, sed ne parilia quidem canem colos amor soror uiros meri erum^) eis in locis, qui et a libris mss. fidem cxLTm nec alionde aliqnid snspitionis habent, temere esse in dubi- tationem vocanda concedator. Sed nomina, ut dixi| yel particulas oportet e»se, non verba^ a qnibas hoc genns licentiae^ si quid videO; prorsns exclosum foit. De Plaato loquor^ ad Terentium alio tempore rediturus. Rationem quaeris? experientiam oppono: nec enim vel amet vel udim vel feras vel sinam vel mones yel eiusmodi quicquam similem ecthlipsim passum umquam obseryavi Nisi quod non esse e corruptis argumentandum sua sponte intellegitur: qualibus earum potissimum formarum, quae sunt uelle yerbi, mono- cxLix syllabam pronuutiationem probatum ieruni**) Velut Capti-

^ Nisi in his amor (Andr. I, 5, 26) et er%m (Bacch. lY, 4, 3. Mil. II, 4, 9) essent, et supra enim, ceteris condicionibos, qoibas hanc licentiam passa vocabnla astrinxi, hanc adiecissem, nt a consonanti incipere debere dicerem: id qnod in longe plnrima cadit profecto. Et aliqnid interest sane, ntmm tamqnam m7um, d*mi, m^nus, s^nex, s^mtd, &nem, c^loSy s^ror, vWos pronnntiemus, an amor et erum etemm yocabnlo- mm monosyllabam pronuntiationem aliqao modo imitemnr, cnm haec yix possint priore yocali eztrita proferri, sed sic potioB nt yidetor: am'r, er*m, en'm. Yemm difficile est et Inbricnm, qnid yitae consnetndo yete- mm probare yel potnerit yel non potnerit, asseqni ratiocinando et com- miniscendo velle. Cetemm qnaerendnm erit, num forte etiam &d sine praepositionem eadem ecthlipsis pertinnerit, nt Psend. I, 3, 144:

S^d sine arg^nto fnistra^B, qni me tui misereri p^stulas: sic enim ibi A, Nam de obsoleto se frustra sit qui apnd Plautom cog^tet. [Cog^tat Bitschelins Opnsc. phil. III p. 130; in editione sine nummo dederat.] Adde Andriae senarium I, 1, 39 a Sine inuidia lau- dem exordientem. Quod si probabilitatem habeat, ex eoram societate, qnibus supra omnis yocabuli correptionem probavimus p. oxxxn [380], tria exempla prima eximenda fuerint, ut necessitatem non habentia.

**) Nedum ut monosyllaba esee negas, rogat et similia possint, qnae liquidam non habeant. Ita Menaechm. Y^ 7, 39 transpositione opus esse iam Bothius perspexit, quamquam non cum illo si tuum esse negas me coUocandum est, sed arti conyenienter

Sic sine igitur, si negas me tiium esse, abire liberam. Magis turbati yersus Capt. m, 4, 39 nescio an sic reconcinnentnr:

T^n negas Tyndtom esse? Nego ego. Tiin te Philocratem

^sse ais?

£go nero inquam. Tiine huic credis? e, q, 8, Psenduli I, 3, 60 sq. recte iam ordinayit Bothins. Rudentis autem IV,

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 395

Yorum versum II; 2, 93 quis credet a poetae manu talem prodiisse:

Qui tua quae tu miseris mandata ita ut uelis perferat ? Vbi cum in B non miferif sit, sed iufferif probabile est scripsisse Plautum

Qui tua; quae iussis, mandata ita^ ilt uelis, ei perferat, colL II; 3; 17. Gistellariae autem I, 1, 47 quis, nisiqui ignorantiam prodat suam, aliter quam sic dimetietur:

Nec^ssest, quo tu me modo uoles esse, ita esse, mater: ubi minime praestat uoles modo transponere. Gontra trans- ponendi non pauciores quam quinque viae patent in Bacch. I, 1, 50 verbis Vhi tu lepide uoles esse tOn:

Vbi uoles tu lepide esse tibi:

Vbi uoles tu esse tibi lepide:

Vbi uoles tu tibi esse lepide: /

Vbi uoles tibi esse lepide: cl

/

Vbi uoles esse tibi lepide. Et quoniam eiusdem rei alia exempla a Wasio p. 195 sq.

6, 8, Curculionisqiie II, 3, 83 et 60 sq. [cf. Opusc. phil. III p. 126] a mendis sic nisi fallor liberandi sunt:

Eum roga ut relinquat alias r^s et huc ueni&t. Licet.

Rogitant serui, qu6 eam. Dico me ire quo saturi solent.

Pr^ndit dexter&m, seducit: rogiUU, quid ego in C^riam

y^niam. dico me fllo uenisse ^nimi causa. ibi m^ rogat: ad quas emendationes ex parte ipsorum yestigiis librorum ducimur. Eiusdem scaenae v. 78 transponendum qudUuor udlturios iacit Mono- syllaba, si dis placet, uides forma a Wasio p. 197 a£fertur e Stichi IV, 2 tribus versibus continuis 52. 58. 54, quibus quis non videat ter red- dendum esse uider^?

^gone? 'tu ne. Mihine? Tibi ne. uiden nt annon^t grauis?

Viden benignit^tes hominum ut p^riere et prothymiae?

Viden ridiculos nfhili fieri atque fpsos parasit^rier? Nec igitur de monosyllabis lubet, pudet, piget cog^tandum: quorum hoc omnium minime locum in septenario habiturum erat Trin. 661 [cf. p. 385], illa non in unam syllabam contracta potius, quam neglecta positione (velut Bacch. v. 893 [932] Itibet lamentari, 946 [986] lubet perlegere, 1116 [1155] pudei dicere) dicta sunt in octonariis iambicis, trochaicis, anapaesticis. Nam his quidem cum talem licentiam, alie- nissimam a severioribus metris, iam ab initio concesserim, tum ana- paesticos potissimnm fatendum est condidisse Plautum saepe asperrimos.

396 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

video ex Amph. II, 2, 71. Asin. I, 2, 26. Cist. II, 1, 21. Pseud. IV, 1, 2. Poen. III, 1, 31. Truc. II, 6, 27. IV, 4, 7. in, 1, 7 allata, ne in infinitam crescat demonstratio, statim omnia infra posui emendatius scripta, ex parte ipsorum co- dicum auxilio:

N6n tu scis, Bacchae.bacchanti si uis aduorsarier. Meo modo loquar quae uolam ego, quom intus non

licitilmst mihi. Di me perdant: quodcumque optes, tibi uelim contmgere. Tilm mihi Galidonim uolunt seruatum esse et lenonem

extinctum. Vbi bibas, edas de alieno quantum usque uelis affatim. lamne magnust? iam legionem electat, quam spoUare

uolt? Scio mecastor quid uis et quid pdstulas et quid petis. Quaerit patrem. dico esse in urbe: quid u>dity Bogo. homo crumenam sibi de collo detrahit

Sed de uolo forma longe alia res est, ut patescet infra: ubi aliquid narrabo, cuius non minus ratio lateat, cadens illud in verba sola, exclusum a nominibus.

Non infirmat autem legem, sed confirmat, quod ab eisdem bisyllabis ducta polysyllaba probatam in illis con- tractionem servant. Itaque ut hoie et tnale, sic etiam ma- leficus et heneficium*) pronuntiata sunt: ut domi, ita chi domicilium quattuor syllabis Militis II, 5, 51: ut soiex, ita senectutem plus semel. Rursum ad Wus vocabuli similitudinem prorsus rationi convenienter accommodata sunt uoluptatem, uoluntate (Trin. 1166), uenustates, .facta a uolupy uolms, uenus, quae etsi in unam syll«.bam correpta hodie quod sciam non exstant, tamen vel potuerunt corripi vel certe eas condiciones implent, quibus munita correptio posset in derivatis admitti. Nam qui in quattuor vocabulis illis quadrisyllabis neglectam esse positionem ct, pt, nt, st litterarum contendunt, ne istos probabilem rationem reddere iubemus, cur ionici mensuram numquam talia aequent, qualia sunt profecturum, adeptorum, gerundarum, facultatefn, egestaiem,

0 [Cf. Opusc. phil. II p. 716 aqq.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 397

honestatem*) (nam de uetxistate Poen. III, 3, 87 habeo cur magnopere dubitem). Nec verendum est ne quis iuventutem opponat^ in quo propter singularem v litterae naturam in unam primae syllabae coalescunt ut in pervulgatis illis nauem (Trin. 835**)), houes***), ouis, louem, nouo, breui clii

*) [Ex Addendis p. cccxxvii: ^potestatem si modo correptam antepaenaltimam Capt. V, 1, 13 habeat, id tantum absit nt evertat legem, ut confirmet potius: qnando usitata in potest licentia potuit ad cognatam substantivi formam transferri: similiter atque a manus ad minister. Quamquam ego non hoc artificio utar potius, quam aut cum aliis eiecto eam pronomine sic scribam:

P4ter, et poteris: ^t ego potero: et di potestat^m dabunt, aut servatum sic transponam: di potestaiem eam dabunt. Ac fortasse subBtantiva illa in estas exeuntia omnia e vocalem habuerunt natura longam, id quod in egestas nomen cadere satis persuadent egere, ege- nu8 formae.']

**) [In ed. alt. circumstant nauem Ritschelius scripsit pro circum- stahant nauem {naue^n circumstabant in proecdosi).]

**♦) Monosyllabum boues praestat Pseud. III, 2, 23: item Aul. II, 2, 57, qui sic scribendus est una cum proximo:

Asini mordiciis me scindant, b^nes incnrsent c6mibus: H6c magnumst periclum ab asinis me 6d boues transc^ndere : item Persae II, 3, 10, adiecta demum syllaba integer:

N^m ego hoc argentum §iibi abutar: boues quos emerem, n6n

erant (vel Ndm hoc argentum ego [Nam hoc argentum iam in editione]): denique eiusdem scaenae v. 7, quem sic reconcinnamus:

Nam ^rus meus £retri&m me misit, d6mitos boues ut sfbi mer-

carer

(vel Ndm erus Eretriam): quando Eretriam pronuntiari, non Eritriam, et ratio et consuetudo iubet, ut factum est II, 5, 22:

Nunc mi £retria erit haec tiia domns. Nimis tii facete 16quere: atque etiam Merc. 111« .4, 61, nisi quod vitiosns ibi hiatus Megara Eretriam aut transpositis nominibus toUendus est:

M^gara Sicyon^m Corinthum Ch&Icidem Cret^m Cyprum

£retriam Cnidiim Zacynthum L^sbumne an Boe6tiam (non videtur enim Lesbiam vel Lesbiam an defendi posse), aut fortasse rariore forma e librorum vestigiis Megare feretriam, megare feretriam eruta in hunc modum:

M^g^res Eretri&m Corinthum Ch. Cr. C.

Sicyonem e, q. s., cui formae non mediocre praesidium Plautino ablativo Megaribus

398 PROLB€;OMSNA DE RATIONIBVS

(Mil. IV, 2, 29), auonculus*)^ caueto, cauillatio (non cauiUatio), in qaibos yiynm sonom pronantiantiam non est secata scriptio at in dUes^ nauta, oete^ aetemuSy noris, nosse. Qaamqaam id nec ad uiuit et similia umqaam yaloit, in qaibos non breyis; sed longa vocalis t; litteram praecedit (nam qaod onam nauis exceptam est, graecam exemplnm effecit), nec qaae maltoram prava opinio fait, tralatam est ad perfectoram primam et tertiam personam singularis at inhiauit Trin. 169**), penetrauit 276**), exturbauit 601**), qaae certissime negandum est umqaam in temas syllabaB con- tracta esse. At vero ministrenmSy at maffistratus opponent. Verum .minister ande nisi a nmnus venit? e quo conse- quens est ut, quem^modum ima syllaba manus^ ita tam- quam m'nistremus pronuntiatum sit, non min^stremus. Nec magis credibile tres consonantes longam syllabam non effe- cisse in magistratus: cuius pronimtiationem trisyllabam cLm iam alii suspicati sunt e propria quadam in magis voce g litterae natura repetendam esse. Atque eiusmodi quiddam habuisse illam hinc intellegitur, quod e magius fieri maius potuit. Quodsi ad i consonantis similitudinem aliquam g illud accedebat, idem fere accidisse in ma'istratus (ut sic imiter scribendo) accidisse perspicimus quod in monosyllabis eius, cuius, hnius, quae rursum cum nduem, Dauos prorsus esse comparanda apparet.

Sed redeundum, unde exorsi sumus, ad quidem et apud particulas. Quae sane liquidam non habent inter breves vocales duas interiectam. Verum quod fieri in omni genere rerum videmus, ut non tam certis et immutabilibus finibus singulorum inter se ordinum diremptio regatur, quin quae- dam redundent et liberiore vinculo annexa potius quam co- nexa fluctuent inter duo genera, id quid mirum si hic quo- que locum habuit? Id igitur cadere in eas duas particulas

Penae I, 3, 57 paratam est. Snperest at Persae II, 5, 21 sic perpo- liamns :

Quid tii ais? dominns me £retriam bon^s mercatnm mfsit, nbi houes mercaium Eretrtam collocatnr ynlgo.

*) [De oblivisci verbo vide ann. ad Mil. v. 1359.] **) ['De mensnra fallebatnr Lachmannns in Lncr. p. 290.' Trin.*]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 399

credendum est^ quae cum reliquas condiciones admissae ecthlipsis, sive syncopam dicere males^ omnes expleant et una tantum ex parte a consimilium societate recedant, facile potuerunt ipso cottidiani sermonis usu et incredibili fre- quentia in breviorum qu'dem ap'd formarum speciem pronun- tiando deteri. Quod simul atque intellectum est^ non ali- quammultos, sed centenos senarios septenariosque; in quibus tanta regnare elegantia numerorum solet^ a neglectae posi- tionis scabritie purgatos habes: aliquot versus etiam a cor- ruptelae suspitione vindicatos, ut Trin. 58. Quippe nihil quicquam impedimenti esse constat, quominus, quae syni- zesi binae syllabae in unam coeunt; ante vocalem elidantur delitescantque pronuntiando prorsus ad rationem simplicium vocalium vel diphthongorum. Quemadmodum igi- cliv tur fit ut pro nuUa syllaba monosyllabum rei sit in ei rei dperam v. 119, ei rei drgutnenta 522, ei rei operdm 865 (quamquam in his potest sane re scriptum fuisse [cf. p. 345]), vel 60 in ndn eo haec dico 341, hdniinis eo ornatu 852*), cfe- mdntem eo usque modo 827, d in tolerdre ei egestatem 338, meo in udpuldhis meo drbitratu 990, tuum in indieium tuum incendes 675 [incendio incendes Trin.*], suam in despondisse suam in 1133, fui in causa fui hdc 1090: ita nihil profecto offensionis habere delitescens quidetn vel alibi non raro vel Trin. v. 58 potest:

Dum quidem h^rcle [Dum gtiidem herde Trin.*] tecum

niipta sit, san^ uelim.**)

Quamquam modus in his tenendus est: ineptus sit enim qui versus 559 principium Meus quidem hercle tali artificio defen- sum eat, ut sive anapaestum sive spondeum effioi meus et her syllabis dicat, inter quas quidem delitescat. Sed de v. 806

♦) [Cf. Opusc. phiL IV p. 772.]

*♦) [Ex Addendis p. cccxxvn: 'p. cliv defensae dum quidem particalamm mensurae praeter alia haec patrocinantur Bacch. II, 2, 48. II, 3, 122:

Dum quidem h6c ualebit p^ctus perfidi^ meum:

Si quidem hfc relinquet n^qne secum abduc^t senez:

quorum neutro deleto pronomine opus erat.']

400 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

haud scio an immerito dubitaverim; satisne eleganter enim in unam syllabam sic coiret:

Ita faciam. At enim nimis Idngo sermone iltimur, an delendum at esset*): nam ab anapaesto quidem cU enim non posse proceleusmaticum excipi non fugit peritos. In illis autem exemplis, ut hoc addam^ quae possunt synizesim pati, aliquotiens non mediocriter fluctuat iudicium^ admissamne re- vera synizesim dicas an ipsum metrum una syllaba auctum. Non fluctuat velut v. 652. 1133 et 185, ubi relinqui ob e-am, 'disse SU' et fac-ta meam en tribus syllabis elata sine ulla necessitate dactylos ante caesuram trochaici versus et gemi- nos in senario anapaestos inferimt; similiter atque v. 338 non depressum ei geminos pro trochaeis dactylos: quae omnia CLv etsi non sunt vitiosa^ at inelegantiora sunt elegantioribus: id quod etiam in bisyllabum v. 1134 enim cadit. Nec de V. 230 fluctuat, ubi ipsa perspicuitas sententiae et vis oppo- sitorum non patitur rei sic devorari:

Amdrine me an rei obsequi potius par sit, sed acui productam paenultimam iubet:

Amdrin me an rei obsequi potius par sit**); nec de v. 307, ubi prae euni esse nemo non sentit praestare eum esse. Sed v. 552. 688. 868. 899. 904 nec profecto interest quicquam, utrum in qui quidem i-stius***) et qui nieam e-gestatem et hic quidem ha-het et alte-rdm suo a-mico et si quidem e-go dbsens dactylum esse an trochaeum putes, nec utrum poeta voluerit ullo argumento decerni potest. Quae ambiguitas etiam ad alia pertinet ut v. 337 eiusmodi, quod aut choriambus esse aut creticus potest. Ceterum de si- quidem iam apparet quam errarint qui insolentissime cor- repta antepaenultima a Plauto frequentatum putarunt.

Similitudinis speciem extemam, quamvis expertem ratio-

*) [Delevit Ritschelias iq ed. alt. 'qnando de monosyllabo enim Bomnia snnt, mnlto antem minns de bisyllabo faciam cnm Lachmanno (in Lncr. p. 130) cogitandnm est.']

**) [^Frnstra in rei vocnlae elisione, qnae apnd Plantnm nihil offensionis habet, haesit Lachmannns In Lncr. p. 161: nt minime opns sit Fritzschii transpositione Amdrin* an rei me.* Trin.*]

***) [Cf. Opnsc. phil. II p. 691.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 401

nis, concedendum est fortasse in caussa fuisse, cur ad apnd Yocabuli exemplum aecommodaretur caput nomen: non quod ab eo et Bacchidnm versus 1155 [1192] incipit: Caput priirit, periij uix negOd, qui est anapaesticus, et Merc. I, 2, 42: Caput tihi fcundm, ubi etiam aliam ob caussam transponen- dum Ttbi caput faeidm: sed propter unum Curculionis septe- narium II^ 3; 81:

Caput deponit/cdndormiscit: ego ei subduco anulum.

Sed hoc addito iam exhausta est multitudo exemplorum. In quibus si etiam pater habitum est, eius rei et rationem et documenta desidero. Et omnium minime ex eo argumentan- dum esse, quod^ ut e soror monosyllabum soetir, ita e pater clvi similiter factum esse pere dicunt, vel hinc intellegitur quod, etsi frere quoque et mere e fratet' et mater contracta sunt> tamen haec latina nec contendit quisquam nec potuit con- tendere umquam monosyllaba fuisse. Omninoque tam esse lubricum hoc genus comparationis arbitror, quo praeter ce- teros Wasius delectatur; nihil ut inde proficias: quando ne Lingianum umno quidem illud ad illustrandum hom^ vocabuli sonum ulli me iudice usui fuit. Ergo exempla dispicienda: quae aut nulla esse apparebit aut incerta: certa enim ea tantum dico, quibus non levidensi unius alicuius syllabae vel transpositione vel omissione iusta mensura facili negotio restituatur. Ordiar a notabili caecitatis exemplo. Epidici enim III, 2, 16 sqq.:

Nam leno omue argentum abstulit pro fidicina: ego

resdlui,

Manibus his dinumeraui, pater suam natam quam esse

credidit.

Nunc iterum ut fallatdr pater tibique ailxilium ap-

paretur:

num credibile' videbitur medium versum vel monstrum po- tius versus quoddam potuisse Plautinum haberi? qui nec Manibus his in His manibus nec credidit in credit mutato vel metrum habeat vel constructionem, atque longe eviden- tissima interpolatione ex eis consutus sit quae inferius se- quuntur v. 29sqq.:

PB. RIT8CHELII 0PV8CVLA V. 26

402 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

Si qui ad eum adueniant, ilt sibi datum esse argentum

dicat Tro fidicina: argenti minas se hab^re quinquaginta. Quippe ego qui nudiustertius nieis mdnihus dinumerdui cLvn Pro illa tua amica, qudm pater suam filiam esse retur, Poenuli autem V^ 4, 90 non esse sanam hanc scripturam:

salue insperate ndbis, Pater: te complecti nds sine: colligi hinc poterat, quod in Palatinis non est te campledi, sed ecomplecti. Vndd certissima haec^est emendatio:

salue msperate ndbis^ Pater, et complecti n6s sine.

Tam incerta autem Gurc. V; 2, 5 et scriptura est et sententia^ tali exemplo ut probetur nihil: ubi quamquam ne Bothius quidem credi potest verum esse assecutus, qui haec posuit in exitu septenarii: pdter eius rursum mihi, tamen multo ineptiora sunt quae vulgantur: pater tuus rursum tibi, pro quo in B est pater uo if rifum fibi. Ne a libris quidem ulla fides huic collocationi verborum est in Gapt. V, 4, 26 et V, 5, 4:

Quasi per nebulam Hegionem patrem meum uocarier: N^que ubi amans adulescens scortum Iiberet clam patrem

suum:

ubi id ipsum, quod postulat ratio et reponi etiam sine libris iubebat, Vetus testatur: meum patrem et suum patrem. Deni- que Trin. 372 non recte sic dimetiuntur:

Eo pater pol ego istam uolo me rationem edoceas.

Licet, cuius numeri hi sint potius:

V

Eo pater pol ego istam uolo me e, q, s.

Haec igitur exempla nulla sunt. Incerta tria habes, ita autem CLvni comparata singula, ut non unum admittant, sed plures cor- ngendi modos longe facillimos: Most. H; 1, 31 Trinummi- que 316 et 361:

Quid ego agam? pater iam hic me offendet miserum

adueniens ebrium. Ne tibi aegritiidinem, pater^ parerem parsi s^ulo.

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 403

Ne exprobra, pater: millta eueniunt hdmini^ quae uolt

quae neuoli

Quorum primo deleto me aut patcr hic iam offmdet aut iam hic pdter offendet scribe*): altero vel Ne pater aegritudinem tibi licet vel lenius Ne aegritudinem tibi pater transpon^^re, vel rectissime omnium Ne aegritudinem pater tibi**): tertio vel pater homini eueniunt multa vel aliquanto et gratius et modestius pater muita ho^nini eueniunt. Restant duo sola: quae non possunt sane eadem ratione incerta dici, Baechidum III, 6, 3 et III, 2, 20»**):

Sed ueniam mihi quam grauate pater dedit de Chrysalo. Patrem sodalis et magistrum. hinc ailscultabo, quam rem

agant.

Hiscine igitur duobus versibus id factum esse praeter ratio- nem credemus, quod in exemplis per viginti fabulas circiter quingentis factum sit praeterea numquam? atque id in primo ne ab initio quidem versus, in altero magis etiam suspecta ecthlipsi, quod a duabus consonantibus altera syllaba incipit? Credat qui poterii Et illi quidem versui sat concinnam speciem iam Hermannus restituit:

Sed ille ueniam quam grauate mihi dedit de Chrysalo:

alterum fors fuat an poeta sic dederit:

Mei patrem sodalis et magistrum. ausculto, quam rem olix

agant. Postremo Phormionis IV, 2, 11:

Pater u^nit. sed quid pertimui autem b^lua

non« dubito quin aut sed aut autem particula deleta Pater uhiit pronuntiandum sit.

*) \nam iam hic offendet 'deletis glossematiB ' in editione Rit- BcheliQS dedit.]

*♦) ['Etsi veniam habet correptum pater (h. e. pate' non pair), at Y. 361, tamen nescio an lenios, cam posset Bimplicissime, Bcripserit poeta qaod olim posoi, id quod ipsa coUocatione yerboram commen- dari videtar.' Trin.*]

*) [Cf. Opasc. phil. IV p. 404 annot]

26*

404 PROLEGOMENA DE BATIONIBVS

Quodsi praeter pater illud quibusdam in locis pauca quaedam alia bisyllaba^ ut nimis modus miser, in eorum quae adhuc tractavimus societatem esse ascita videantur: de his etsi quaerendum est amplius, tamen in praesens breviter dici hoc potest) et in liberioribus metris esse omnia et ma- ximam partem vel propterea ambigua, quod, cum in his metris etiam correptio inter binas voces media admissa sit, saepe parum liqueat ad utrum illa genus pertinere dicamus. Senarios septenariosque cum trochaicos tum iambicos ab illis omnibus abhorruisse certissimum est Apage autem eorum et putida et indocta artificHa, qui etiam m7, s'd, pV, propfr^ fbiy s'bi, rCquej er^t, ad'st, Vhello, condhimm, exp'riri, imp'ritum, eap'di et similia commenti sunt pro ud sed per et reliquis, atque adeo nemp' Phormionem, incC sumam, imm' uero, vel 'n, 't, 'h, *go, 'hi pro in et ob ego ibi, et quod summum est, qu* pro quid et quod: quae merae praestrigiae sunt et glaucomata.

CAPVT XII.

Postquam inveteratum de neglecta vi positionis errorem, quo nihil plus obfuit Plautinae prosodiae recte iudicandae,

CLX radicitus eviellisse videmur^ reliqua capita licebit ita per- stringere, ut in eis potissimum^ de quibus ab aliorum placitis

^ mihi esse dissentiendum videam, nunc subsistat disputatio, praeter cetera autem certioribus finibus ea circumscribat, quae non ignorata vulgo tamen nimis vagantur plurimorum opinione. Et quoniam in usitatissimam binarum vocalium synizesim pauUo ante oratio incidit, hic quoque illud ob- servandum est praeter cetera, ut et metrorum genera et ge- nera vocabulorum diligentissime discernanttir. Mitto nuuc dcin deinde dehinc proin proinde deorsum seorsum pracut praeoptarc (Trin. 648) coirc antcit antehac in- troire (v. 10) alia, quae numquam nisi contracte dicta sunt: nam introihis, de quo vere iam Bentleius in Andr. V, 2, 9 sensit, ne Bacch. IV, 8, 66 *) quidem quattuor esse syllaba- rum credo, sed aliquid excidisse huiusmodi:

*) [Cf. Nov. exc. Plaut. I p. 81]

EAIENDATIONIS PLAVTINAE. 405

Nam quid eo introibis? Vt eum dictis pliirumis.

Metrorum autem diversitati quantum tribuendum sit; lucu- lentissime eorum vocabulorum exemplo apparet, quorum ter- minatio i vocalem habet alii vocali praemissam. Satis con- stat de monosyllabis dies, diu (Trin. 65. 578. 685.*) 843): numquam autem^ id quod asseveranter affirmare licet^ syni- zesim in senariis quidem septenariisque ullius alius nominis uUus casus (praeter genetivum secundae declinationis) admi- sit, nec mendacium nec mendacia nec mendaciorum, sive haec substantiva sunt sive adiectiva, nec mendacio nec mendadis nec mendacior certiores mortalium, nec vel sapientia gloria vel acies vel factio oratio cum suis casibus, nec nescius tertius oh- noxius nec obnoxiosus vel impendiosus. Contra ab illis metris simulatque transitus factus est ad octonarios anapaesticosque^ glxi continuo oflfensio omnis talis synizesis dilabitur. Vitiosum erat in senario 658 otio cdptus**): spondiacam mensuram ne ubi potuerat quidem poeta defugit in octonario 838 otio ddre me, Numquam per reliquam fabulam bfsyllaba sunt gaudium gaudio filius filiam et similia: in paucissimis anapaesticis 1116 sqq. cumulantur omnium gaudiis gaudium gaudiis synizesim passa (nisi quidem gaudiis esse dactylum Lindemanno credes), quibus ex oetonario 839 adde filio, Fal- sum igitur quod vulgabatur v. 1156:

F/liam meam tibi desponsatam esse aildio. Nisi tii

neuis.

Certissima haec lex: quam cum reliquae fabulae comprobant tum Bacchides, cuius item sola anapaestica multitudinem bi- syllabarum formarum praebent: fUio fUios filium filio filii fi- liis V. 1125. 1129. 1136. 1159. 1165. 1167 ed. Herm. Vsi- tatiorum autem metrorum tantam quantam diximus severi- tatem esse mirum est ne eos quidem satis perspexisse, qui tanto demonstrandi apparatu usi sunt quo graiis et ingratis formas a Plauto abiudicarent rectissime. Qul si ne haec quidem admisit, in quibus contractio constanti posterioris

*) [Cf. annoi ad hunc yersum in ed. alt] *♦; [Cf. Bupra p. 333 et Opusc. phil. II p. 696 sqq. 608.]

406 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

aetatis usu probata ipsa scribendi forma exprimeretur, multo minus credibile videri debuerat binis syllabis ab illo gaudiis et filiis elata esse. Ceterum non repugnare genetivorum vere contractorum exempla^ ut clumtum pro dumtium Men. IV, 2, 6, quivis perspicit, nisi qui ex eo, quod etiam cdatum genetivo et deum Plautus usus, concludat ceUUorum et deo- rum formas ita pronuntiatas esse ut tres tantum et duae cLxn syllabae audirentur. Quamquam si volumus verum fateri, non aliud sane faciunt qui velut diuitiis in exitu versus scri- bunt vel sciebam in principio trochaici. Vt autem in no- minibus i litterae synizesim sibi propriam habet dies, cui addendus frium genetivus Trin. 848 (nam de lien et die- rectus rectissime nuper Hermannus statuit), ita in verbis prope unum scio: cuius formae bisyllabae omnes monosyl- labam pronuntiationem, bisyllabam trisyllabae passae sunt saepissime. Accedunt his ais ait monosyllaba, bisyllabum aibam cum ceteris personis*), numquam autem ad similitu- dinem scio ^t scitmt formarum etiam aio et aiunt monosyl- laba. Horum autem omnium nihil ad cetera verba quartae coniugationis tralatum est, nec praeter imperfectum audi- bam, in quo ut in scibam synizesis novam eamque constan- tem formam procreavit ipsa scriptura expressam, ullam fidem bisyllaba audiam audias audiat audiant habent vel trisyllaba audiamus audiatis, nec plus fidei faciam et accipias cum ce- teris: nedum ut nuntiabo et similia contracta sint Afferunt e Captivis IH, 5, 5

Nam semper occant prius quam sarriunt nistici:

nemini in mentem venit sarire formae simplici r scriptae, quae non dubito quin breve a habeat: imde reddendum Plauto sdriunt, Viderint igitur quam convenienter rationi agant, qui cum tribus syllabis a Plauto dictos esse verborum a uenio compositorum coniunctivos negare nequeant, tameh nescio qua timiditate non ausi peruenas euenat conuenant scri- cLxui bere plenas formas in ias iat iant exeuntes tenent, synizesi

*) De Bentleiano praecepto, quo solam contraotam formam aibam proba?it damnata trisyllaba (in Heaut. Y, 1, 61. Phorm. rV, 1, 6), alibi dicam.

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 407

Dimirum trisyllabas factas e quadrisyllabis. Ceterum etsi scio quoque et sciam monosyllaba; ut meo vel meamy ante vocalem aliquotiens prorsus devorantur, tamen diligenter ca- vendum est ne, quod refelli rationis necessitate nequeat, ad elevandam elegantiam obscurandamque perspicuitatem adhi- beatur. Ei cautioni cum alibi locus est tum Trin. v. 96 sq., quorum versuum etsi hanc discriptionem

Si id ndn me accusas^ tilte ipse obiurgandus es.

Scio et si alia huc causa ad te adueni^ aequom pdstulas:

ita defendas licet cum Wasio p. 112^ ut scio et pro una esse syllaba dicas^ id quod factum est alibi (ut Men. IV, 3, 3: Scin quid est quod ego dd te uenio? Scio lit Uhi ex me sit*) mlup), tamen quam fallax sit insolentioris asperitatis appro- batio, vel illud docet quod, cum alibi a nobis demum eius- modi scio ab eo, cui in libris agglutinatum est, versu divel- lendum sit et cum contiguo sociandum, illo loco scio priori versui in ipso JB adhaeret.**) Item v. 937 ut defendi aliqua ratione possit, quod fuit qui proponeret^ quod ego» sciam dtque hic nesciat, tamen malae tantum interpretationi haec ipsa mutatio debetur. Nam cum integer versus hic sit:

Qui; egomet unde redeam, hunc rogitem, quae ego seiam

atque hic nesciat:

facile intellegitur non illud unum Oharmidem sciscitari in quo loco postremum commoratus sit sucophanta, sed quae loca ante reditum suum peragraverit: eoque pluralis qtiae spectat

Praeter i litteram synizesim e ei u vocales ascivere aliis clxiv vocalibus insidentes, et e quidem non in nominibus tantum deus meus et is idem pronominum formis omnibus***), sed etiam in ire verbi formis item omnibus: eo eam eas eat eamus (v. 1078) eatis eant et eunt. Quo firmius illud te- nendum, numquam similem contractionem vel in secundae

*) [Scio: tibi ex tne ut ait in editione: cf. Opusc. phil. II p. 451.] *♦) [Cf. Opusc. phil. II p. 429 aq.]

***) Quod etfii etiam ad composita antea et postea pertinuit, tamen aliquotiens illorum in locum ante et ignoratum vulgo poste subeti- tuenda esBe olim probabo. [Cf. Opusc. phil. II p. 641 sqq.]

408 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

coniugationis formas moneo moneas ceterasque personas ca- dere vel ad ipsa composita a simplici ire yerba pertiniiisse: inaudita enim sunt bisyllaba abeo adeam ineas stibeat pereant redeunt: quemadmodum ne pronomen quidem vel adyerbiom eo monosyllabam pronuntiationem umquam in composita adeo particula servavit. Nisi quod excepta esse ea videntur, qaae longam syllabam et ante et post e habent; ut fortasse trans- euntem Mil. III, 1,82*), de quo versu nunc cohibendum iu- dicium, et eiusdem 1, 1, 69 bisyllabum ambiunt: in quo verbo etsi consuetudo i vocalem pro e probavit, tamen ratio eadem est. Sed antideo, interetint et similia trisyllaba non fuere.

Denique u vocalem nemo ignorat coire cum insequenti non taiitum in dtiellum, sed etiam in tuus, suus, duo duas (Trin. 775. 1052), quattuor**): etiam in puer, puella, numqnam tamen in pueri puero et ceteris casibus: praeterea in fui (106. 1090) cum reliquis formis quae r litteram non habent omnibus, nisi ubi eam litteram producta e vocalis praecedit ut in fuerunt: nam nec fuerit nec fueras nec fuero in binas syllabas umquam coaluerunt. Atque his finibus ita cLxv ea synizesis coercetur, ut et a lues patruus et ab acuo in- struit imbuas metuebam et a timui potuit palluerunt et vero etiam a tueri sit alienissima: quocirca ttieris v. 708 a tuor, non tueris a tueor scribendum erat.

Tertium genus habes licentiae prosodiacae in bisyllaba potissimum vocabula accommodatae, quorum finibus maxime contineri cum neglectam positionem tum brevis vocalis ec- thlipsim vidimus cap. X et XI. Nam si a compositis illis deinde seorsum et similibus recesseris, simplicium quidem vocabulorum, in quibus propriam sibi sedem synizesis fixit^ simplex et principalis forma, h. e. nominum nominativus verborumque prima persona, binarum syllabarum mensuram non solet excedere: trisyllabum quattuor sibi sociarunt affinia duo et trium numeralia. Aptiore etiam vinculo inter se al- terum et tertium genus continentur, ut quae in bisyllabas formas iambicae vel pyrrhichiacae mensurae cadant. Atque

*) [Cf. annoi ad hnno yersum.] ♦*) [Cf. Opuflc. phil. ni p. 638 flq. 660.]

EMENDATIONIS PLAYTINAE. 409

^hoc eis cbmmime est cum quarto genere^ ad quod iam est transeundum.

CAPVT XIII.

Sequitur enim ut de correptione longarum sylla- ,barum dicatur, et primum quidem de correptione yocalium finalium*). Licebit autem in hoc quoque genere multitudi- nem exemplorum partim confessorum partim yel addubita- torum vel sine regula vagantium unius legis communi socie- tate comprehendere. In vulgus constat de correptis impe- rativis roga iube abi, qui eam prosodiam servant etiam cum addita ne particula crescunt in rogan iuben abin: cur numquam correptam tiltimam danma ride audi inuoca edoce cl^lyi adueni habuerunt? Designatum est dedi ut pyrrhichii men- suram habens: cur non brevi i vocali reddidi amaui feci dicta sunt? Non dubitatur de uolo ago ero: cur nemodum correpta dico duco cogito postulo cens&i afnaho protulit? Vt uno verbo dicam: in vocalem exeuntes verborum for- mas iambicas quaslibet vitae consuetudo passa est cor- repta ultima pronuntiari. Atque hoc illud est, quod supra significavi verborum limitibus finitum a nominibus excludi: nisi quod solum ex omnibus casibus nominativum tertiae declinationis in o desinentem in illorum societatem ascitum esse homo vox ostendit, saepissime correpta ultima posita. Verum numquam pyrrhichii mensuram vel iiemo sermo, vel loco metu probi et similia aequant: nam quod Bacch. V, 2, 47 legebatur prdbri p^lecebrae, post praeclaram Hermanni emendationem non plus valet quam pauca quaedam vel am- bigua vel vitiosa alia^ e quorum numero iam supra exemimus eri meri cani una cum seni domi bono mala, item nouo breui, hinc alienissima omnia, quamvis a quibusdam temere per- mista atque confusa. Ergo^ illuc ut redeam^ non ex impe- rativi potissimum natura repetendum est quod corripere uide udle et cetera licuit^ sed e prosodiaca natura temporum vel modorum quorumlibet. Ac ne saepius quidem quam reliquas formas verbi ipsos esse imperativos correptos hinc intelle- gitur, quod aut latius aut non minus late primae personae

♦) [Cf. OpuBC. phil. IV p. 402 sq.; II praef. p. X.]

410 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

correptio patet praesentis futurique communis. Neque enim' dubitandum quin huius formae iusta ac primitiva prosodia haec sit ut producatur o^ ut Trin. 696 n^que uolo neque po-

cLxvn stulo neque censeo, uerum tamen, item dico 468. 662, uolo 1 155. 1167 alibi, scio et nescid non raro, ue^ et puW Bacch. IV, 9, 120. V, 2, 41, hibo ib. IV, 4, 5 (610 H.), sino ib. HI, 3, 15, ddbo ib. IV, 4, 56, amaho ib. I, 1, 10. 19. Sed hanc primi- tivam prosodiam cum numquam dico postulo amabo deposue- rint, contra licuit deponere omnibus quae sunt bisyllaba brevi paenultima. Hinc igitur est quod totiens correptum uolo reperitur (etiam Trin. 372, de quo p. CLVii [402] dictum), totiens scio ut v. 655. 666, vel ago v. 821, vel nego Bacch. ni,3, 18, vel similia omnino omnia, in his ero quoque, quod etsi non posuimus correptum v. 716, iure tamen nostro di- ximus potuisse poni: ad quorum similitudinem v. 1059 eo potius quam eo notavimus. Quamquam de scio non miuus quam de nescio (quod non mirum si simplicis verbi proso- diam servarit) concedendum est ambiguum esse plerumque, duasne breves habeant an unam longam synizesi effectam: nuUo autem modo concedendum est accentum compositum nescio verbum umquam in media syllaba habuisse, quae Kampmanni opinio fuit de ab praep. p. 20 sq., cum nulla prorsus exputari caussa possit, cur usitatissimae synizesi in- solentissimum accentum esse praelatum dicamus. E quo consequens est ut aut pro cretico sit nescio aut pro spondeo aut fortasse pro vero dactylo h. e. -^ ^ '-', non pro anapaestico dactylo -^<^: quapropter nescto scribendum fuit v. 880, non vel hic vel usquam alibi (ut Bacch. 76 [107]. 756 [795]) nescio, Porro autem ex eadem, e qua agby caussa repeten- dum est dabo Bacch. I, 1, 70:

Meus ille quidemst. tibi nunc operam dabo de Mnesi-

loch6, soror.

CLxviu Nec substitit tamen correptio in praesentis prima persona atque futuri: nec enim aliam rationem dedt perfectum habet^ pravissimo iudicio a quibusdam cum correptis si dis placet dedisti et dedisse formis collatimi quas p. cxxv [374] sq. removimus: velut Trin. 728. Mil. H, 1, 53. Poen. I, 3, 7. Capi n, 3, 4:

k..

EMENDATIONIS PLAYTINAE. 411

Dedi; reposcam ut habeam mecum qudd feram uiaticum. Dedi mercatori quoidam, qui ad illum deferat. Dedi dildum priusquam me euocauisti foras. Nam ego a^stumatum te huic dedi uigiuti minis,

nisi ibi pro te aestumatum huic dedi, quod est in libris, sic potius coUocandum: (xestumatum huic dedi te. Et mirifice hanc mensuram omnemque legem a nobis indagatam illud confirmat quod, qua ratione simplicis Imbe imperativi proso- diam compositum haieti servat^ eadem dedin dictum est duabus brevibus Epid. V, 2, 38:

Dedin tibi minas triginta ob filiam? Fatedr datas.*)

Ab his autem, quae sunt certissima^ proficisci ad rariora quaedam tutanda licebit: nam rara esse non est mirum^ cum praeter allatas formas paucissima in ipsa lingua similia ex- empla exstent. Itaque nec dato imperativum nunc soUicito Bacch. I; l^ 51:

Dato qui bene sit: 6go^ ubi bene sit, tibi locum lepi-

dilm dabo:

nec dart obstinatius nego corripi potuisse Rud. IV, 3, 20 (coll. Adelph. III, 2, 13. Phorm. II, 1, 31): hoc autem nescio an uti liceat ad pati defendendum in Aulul. IV, 9, 16, et loqui in Bacch. V, 1, 18**):

Gerte hic prope me mihi nescio quis loqui uisust. sed

quem uideo?

Quamquam non obliviscendum in liberioribus haec esse me- glxix tris omnia.

Praeterea quemadmodum ecthlipsim cum nominibus, ita cum verbis hanc correptionem particulae quaedam et bre- viculae voculae vitae usu detritae communem habuerunt, item illae et bisyllabae et paenultimam brevem habentes. Nam cum semper correpta ultima nisi quasi modo, et cor-

*) [Ex Addendis p. cccxxvii: 'in Epidici versu excidit ego: Dedin tibi ego tninM triginta: pamm enim probabilitatis habitnmm sit ex dedin, pro quo diden B, effectnm dedine,^] **) [Cf. annot. ad hunc veraom.]

412 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

repta autein et producta cito ihi uhi (non uti) mihi tihi sihi et ego usurpentur: quoniam natura breves syllabas fieri longas credi ratione destitutum est: consequitur ancipitis mensurae illius hanc yim esse^ ut origine sua longa Tocalis paullatim attenuaretur pronuntiando, prorsus ut factum in U4)lo ago dabo dedi: quo accedit, quod non tantum in dativis et ablativis veterique locativo i finale esse longum constat^ a casibus autem ductae vel ad casuum similitudinem forma- tae sunt ibi et uhi particulae; sed etiam ego prius quam ego fuisse et graecae linguae comparatio persuadet et quae inter ego primamque personam verbi cognatio intercedit. ' Quae autem in i exeunt; de eis dubitationem omnem ipsa vetustis- sima monumenta eximunt^ in quibus VBEi IBEI sibei nisei constanter scriptum ut SEi et vtei et qvei. At vero quae valde confinia sunt ratione, ea tamen usus non mediocriter esse discreta voluit. Nam non tantum rara apud Plautum in illis voculis; si a cito recesseris^ omnibus ultimae sylla- bae productio est^ sed in senariis septenariisque, quidquid quidam obloquuntur^ numquam probata, nisi ubi pausa fit vocis vel orationisy qua ratione praeter cetera productum modo frequentatur: contra sine ulla offensione admissa in cLxx altera arsi creticorum, ut qui numerus tamquam catalecticis ordinibus compositus singulorum pedum quasdam pausas habeat. Non recte igitur me iudice Bacch. v. 28 relictum est huic mihique haud faciet, quorum tam, quam facilis, certa emendatio huice mihique: eademque caussa fuit cur nec Trin. 480 'tidii tibi dicdm dolo, nec v. 761 JMihi quidetn herde non est tolerarem in senariis.*) Quid? quod ne brevem quidem ultimam acui in arsi positam Plautina elegantia voluit^ quamvis usitato alioqui accentus genere: quapropter et v. 316 illam quam p.GLViii[403]memorabam coUocationem verborum reieci Ne a^ritudineni tihi pater fdceretn, et v. 1124 pro Hae sonitu sud mihi moram cum Guyeto Hermannoque suo mordm mihi non tantum vitandi hiatus caussa scripsi; et v.440 Am-

*) [In ed. alt etsi non sollioitavit tibi, mihl, tamen v. 480 mu- tatione facillima noenum iibi malto faciliores effioi nnmeros monnit RitscheliuB, coll. Mns. Rh. XXV p. 308 (= Opusc. phil. III p. 138).]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 413

brosiaDi scripturam Egd qmque esse uolo improbavi prae vul- gata Ego quoque uolo esse. Quamquam nec in ego tam seve- rus usus quam in mihi tibi fuisse videtur^ et ipsum mihi excusationem habere in cantici versu 233: De hctc re mihi satis hau liquet {niihi sa- ut pro tribracho sit), quamvis exi- gua ibi mutatione mihi Jtati satis scribatur. Idem prorsus, quod de mihi tibi valet, cadere in quasi et nisi putato. At vero excusatione carebat productum ego v. 515 Tibi ego ratidnetn reddam, quod vitium addito ex Ambrosiano ne sus- tuli. Contra non plus oflfensionis in creticis v. 281. 293 ego habet:

N61o ego cum improbis te uiris gnate mi:

His ego de artibus gratiam facio ,

vel mihl Most. III, 2, 1. 3:

Melius anno hoc mihi n6n fuit domi: Prandium ux6r mihi perbonum dedit

quam in mutatione personarum productum tibi v. 982: clxxi

CH. Fassu's Charmidem dedisse aunlm tiln, SY. scrip-

tilm quidem. Et tantum quidem de bisyllabis.

Non magis autem quam in his quae tractavimus, in

mediis vocabulis brevium syllabarum productio po-

tius quam correptio longarum locum habuit. Nec enim

produci brevis syllaba dicenda est in Acheruns [cf. praef. Trin.^

p. LXYi] per Plautinas fabulas novem, sed longa corripi in

Poenulo. Item servatam longam vocalem, quae paullatim

in brevitatem abierit, dici oportet in coxendicis, in fui fui-

muSy in rei diei, plus viginti autem exemplis Plautinis Te-

rentianisque in ei dativo qui fit a nominativo is ea id: quae

exempla in prooemio schol. hib. Bonn. a. cioiocccxLi [=

Opusc. phil. II p. 419 sq.] composui. Quam formam qui vel eii

scribunt vel ad similitudinem eius genetivi eji, etsi qua ra-

tiocinatione utantur intellego, tamen nescio qua se auctori-

tate tutentur: nam quod in lege Servilia bis scriptum est

EiEi, id aut in utraque syllaba imitandum aut in neutra.

Quamquam magis etiam, ut hoc in transcursu commemorem,

reffert scripturam miror pro refert non commendatam tantum,

414 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

sed introductain. Sed ab ei dativi mensora spondiaca pror- sus esse segregandas huic et quoi formas contendO; quas in duas syllabas distractas esse plane nego, nedum ut hHiic quoii*) scripturam ulla ratione niti concedam. Ac de quoi pronomine Fleckeisenum Exerc. Plaut. p. 36 prorsus opinio fefellit: quod non magis producta quam correpta paenultima umquam bisyllabum fuit. Cui ille opinioni probandae quae ex Aul. II, 2, 12. Curc. IV, 4, 1. Men. III, 2, 9. Trin. 604 CLxxn exempla adhibuit, allata miror, ut in quibus qtwi homini verborum tres syllabae primae vel quoi ego (etiam Trin. 876) tribrachum eadem ratione efficiant qua me habet, s% ego. His errore mixtum Rudentis versum lY, 5, 3 ipse non negabit sic metiendum esse:

Satm si quoi homini di esse benefactiim uolunt.

Amphitruonis 1,3, 22 uno reposito hoce pro hoc, transposito verbo nullo, facillime sic instauratur:

Quoi ego iam hoce scipione. Ah noli. Muttito modo:

(nisi praestat Que^n ego, tametsi in B est Quolego, in Da Quodlego), Aululariae II, 8, 26 non est dubitandum quin (et versui quidem 25 praepositus) addito tu sic demum recte procedat:

Quoi tu m re tali iam subuenisti antidhac.

Bacchidum II, 2, 47 nec ego quoiquam Hermanno Bothius praeivit: eodem iure scribi aut nec quoiqiiam homini poterit, aut fortasse, cum in B lacuna e rasura orta ante nec sit^ sic potius:

Domist: non metuo mihi nec quoiquam silpplico.

Denique in Asinaria qui corruptela vacare hos versus credi- derit IV, 1, 33. 34:

Spectandum ne quoi anulum det neque roget, Talos ne quoiquam homini admoueat nisi tibi:

num illos quoque defendat quaerimus qui praecedunt 30.31:

*) [De ^[uoii Bcriptnra in legibus saeculi YII freqnenti cf. Opnac. phO. II p. 421 eq. itemque Trin.* v. 358. 558. 604.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 415

Neqoe illaec ulli pede pedem homini premat:

Quom surgat; neque in lectum inscendat proxumum— ?

Ad hos enim omnes similis depravatio pertinuit e sat levi caussa oriunda, qua sic non incommode liberabuntur:

Neque illaec ulli pede pedem usquam homini premat^ clxxiii Quom silrgat^ neque iUa in lectum inscendat prdxumum: Neque qu6m descendat mde^ det quoiquam manum: Spectandum ne quoigtiam anulum det neque roget: Talds ne quoiquam admoueat homini nisi tibi.

Aliquanto propius ad ei vocis similitudinem yideri potest bisyllabum huic accedere: sed tamen fidem; si quid yideo^ ne hoc quidem habet. Nam quemadmodum hunce hoce et consimiles formae alibi a librariis oblitteratae simt et cum usitatis hunc hoc permutatae, ita mihi quidem prorsus per- suasum est huice quoque non paucis locis pro huic restituen- dum esse (ut p. qlxx [412]). Qua forma reposita actum est de his exemplis a Fleckeiseno allatis Amph. II ^ 2, 70. Asin. prol. 10. Bacch. III, 3, 80. IV, 5, 4:

£tiam tu quoque assentaris huice? Quid uis fieri? Dicam: huice nomen graece Onagost fabulae. Mihi discipulus, tibi sodalis, huice periit filius. Nam ndn conducit huice sucophantiae.

E reliquis autem misere ab ipsis numeris laborat Menaechm. prol. 40:

Immiltat nomen auos huic gemino alteri:

nam praeter delitescens gemino ipsum huicy etiamsi bisylla- bum esse concedatur, accentum in ultima habere non magis potest^ quam umquam pronuntiatum est ei (quod sustulimus Trin. arg. 6*)). Quare confidenter transponendum

Immiltat gemino ndmen auos huic alteri.

De Capt. I; 2, 49 Bentleio assentiendum videtur. Budentis prol. 39 non erat valde probabilis haec emendatio reicienda:

*) [In ed. alt. reposuit Ritschelius coU. 'praeter alia Epidici argom. y. 3.']

416 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

CLxxiv Huic filia olim uirgo periit paruola:

Poenuli autein I, 2, 183 aut inserendum est:

Vt tu huic aut irata ne sis, aiit si id fieri non potest :

nisi males Hutc uti tu irdta vel fortasse simplicius etiam Vt tute huic irdta .

Ad syllabas vocabulorum finales redeo, sed conso- nantibus terminatas: in quibus item sunt, quae cum a principio longam vocalem habuissent, paullatim elevatae sunt pronuntiando et ad brevitatem depressae. Ordior a bacchiaco versu Trinummi 226:

Magister mihi exercitor animus nilnc est.

Nam nec dubitandum de talibus et vero sic statuendum est, ut per ternas tamquam successiones ex producta os syllaba fieret productum or et ex hoc demum illud, quod posterioris aetatis consuetudo probavit, ar, Nam ab os terminatione horum nominum formationem omnium profectam esse, re- licta in kpos hotws labos colos clamos odos uapos (amos) iani- tos antiquitatis vestigia satis demonstrant: persuadent prae- terea monosyllaba, quae or numquam asciverunt, mos flos glos ros et os. Nec a comparativis illam terminationem alienam fuisse, talium comparatio docet qualia Varro et Festus testantur maiosibus meliosibus arbosem: quando eodem societatis vinculo, quo arhosem et arbos, contineri etiam maiosibus et maios consentaneum est. E producto autem genetivo oris de or nominativo item producto eo probabilior coniectura fit, quod longam vocalem vel eorum nominativus monosyllaborum servavit, quae correptum habent genetivum cLxxv ut lar et par, Itaque non tantum Acidalium Divin. in Rud. cap. 6 rectissime defendisse haec puto Rud. IV, 3, 75. Poen. I, 2, 151. Stichi I, 2, 83:

Si tu proreta isti naui's, ego gubernator ero.

1 soror, abscede tu a me. Perii: quid agis^ Milphio?

(quo versu insertum vulgo eho post perii cum Ambrosiano delevi, similiter atque Trin. 943*):)

*) [abi eho reliqoit RiUcheliua in ed. alt. extra versam collocaiiim.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 417

Hostis est iixdr inuita quae ad uirum nuptilm datur:

quibus addi possunt Amph. I, 1, 68. 74. Asin. V, 2, 77. Bacch. V, 2, 44:

Deinde uterque imperator m medium exeunt.

Imperator uterque hinc et illinc loui.

Modo quom dicta in me ingerebas, ddium^ non nxor

eram. Tune, hdmo putide, amatdr istac fieri a^tate audes?

Qui non?

(nam probandi vim nullam Epid. V, 1, 50 habet, dubiam Merc. IV, 4, 60:

Sequere hac me saror. EP. Ego ad uos Thesprionem

iilssero : Vxor, heus uxor, quamquam tu irata'8 mihi:)

addendus erit etiam, ut cap. XV [p. ccxxix (463)] docebo, Trinummi v. 1016 sic verbis leniter transpositis:

Gilrguliost exercitor, is hominem hunc*) cursuram docet:

sed ne de illis quidem ullam dubitandi caussam video Bacch. I, 2, 15. Capt. IV, 2, 2. Epid. III, 2, 35. Amph. I, 3, 50:

I stiiltior es barbaro Potitio. Tanto mi aegritiido auctidr est in animo. Vorstitior es quam rota figularis. lam ego parabo. Atque quanto nox fuisti Idngior hac proxuma:

(nam ex Asin. III, 2, 11 nihil consequitur, ubi fortior est in caesura iambici septenarii). Verum egregio Acidalii in- clxxvi vento (quod possim Naevii quoque, Ennii atque adeo Vergilii usu confirmare, nisi unius me Plauti finibus consulto conti- neam) cum alios tum ipsum esse abusos existimo, cum ean- dem productionem etiam ad verborum formas quaslibet trans- tulerunt, ut loquor fateor moror nmchinor**). •Videtur id de ar syllaba concedendum esse, ut quae longam vocalem servet in ceteris personis legar legaris legatur legeris legetur: parem

*; [In ed. alt. Ritschelius hunc non transposuit, sed delevit coll. V. 851 sq. 861 (obi vide annotata).] •*) [Cf. Opusc. phil. II p. 641.]

FR. RITSCHELII 0PV8CVLA. V. 27

^Mm hdme or sjiiaba^e mkfxm. a qixa fiut Itptris legitur, eo mixmB tmdioue est^ quo apertms esi in illQd ipsoni in- g»ti2ta indole latiiiain iiiigiiui ioelinasse^ ut r litten finitas iFirlLilas non minos ^Tiam / Iiu€n finitas) omnes oorriperet: mtm tine demam per?pieiuir qui tandem £ictnm sit ot pro- duct^ ma^eolinonim nominadrns oraiar panllatim in con- fllanti&m eorripiendi eon^oetadinem abiret. Ergo eom liceat nne idem in alii^ qooqxie factnm suspicari, tamen rationem in promptn esse debere pristinae prodoeticmis iatell^itnry nii$i alacinari potias qaam persaadere Telis. Qoemadmodam igitor de prodaetis olim ter qnater gwittmar feiicUer et simi- libus nemo eogrtabity ita nee hjqHor rel paier &cile fidem iDTentara sint An pauper qaoqae, eaios est genetiTas pau- p^ris, Bothio credemos spondeom efficere Men. IV, 2, 8? qai Tersas pridem immisso t^ sanatas est:

Si is est paaper atque haud maliis, neqoam habetur:

Tel eirdter ante Tocalem pro cretico positom Cist. IV, 2, 8 in eis Tersibas^ quorom nec mensoram nec numeros qois- quam explicarit? qoi qoidem concitatissimi sunt anapaestici, sic fere describendi:

cLxxTii Nisi quid mi opis di dant, disperii: neque unde auxilium

expetam ego habeo. Ita p^talantia miseram habet animi: quae in tergum

meum ne ueniat, Male f6rmido, si era resciscat tam socordem esse me

quam sum. Quam in manibus tenui atque accepi- hic ante aedis ci-

steilam, Vbi east, nescio: nisi, ut ego opinor, loca cirdter excidit

haec mi. Muito minus producta ultima igitur afferendum erat ex Am- phitruonis (11, 2, 87) eo loco, in quo personae mutantur: Tel dicitur e medio septenario iambico Asin. II, 3, 2: tcI a^itur e Stichi IV, 1, 23, ubi in trochaici initio Qutd agitur Ejrigndme non, quod Lingius dicit de hiatu p. 48 (qui in hac omni caussa nihil profecit disputando), productio excusatio- nem a contiguo nomine proprio habet, quae excusatio nulla

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 419

est; sed secundum pedem tribrachus efficit. Sublato autem panper illo nec pater, cuius vocis tanta in familiari sermone frequentia, semel in viginti comoediis producta ultima posi- tum credemus Aulul. IV, 10, 53, quem adiecta hinc vocula redintegro:

Meus fuit pater hmc Antimachus, ego uocor Lyconides:

ea quidem hwc particulae potestate, qua Trin. 326 scripsi adulescmti hinc genere summo, debebam ut sero video etiam V. 359 Lesbonico hinc adulescenii scribere. Semel exstare pro- ductum pater dixi: nam Asin. V, 1, 1 mutatio fit persona- rum, Trinummi autem v. 645 etsi Tihi pater autisque in Am- brosiano est, tamen per librarii tantum neglegentiam que clxxvui excidisse credendum est Palatinis. Ad verba ut redeam, quod in agitur, id etiam in agor et aniabor cadere ratiocinatus, habeo quod addam praeterea, infinitivum in ier syllabas ex- euntem: nam quod dieier fungier in mediis versibus non so- lent dactylum aequare, id non inde repetendum esse, quod illae formae cretici mensuram primitivam habuerint, correpta in anapaesticis ultima syllaba docet, quam iure suo Herman- nus et defendit in lahnii Annal. phil. t.XXXV [a. 1842] p. 194 et admisit in Bacch. 1131: hoc exordrier dbs te, Sed post ra- tiocinationem videndum de exemplis. A quibus rursum se- greganda quae incidens personae mutatio segregat, ut Aul. II, 2, 39 arhitror, Bacch. V, 1, 30 moror, Cas. IV, 2, 12 spectdor: vel gravior interpunctio, ut Rud. III, 6, 14 moror (item igitur Bacch. I, 1, 56). Mercatoris autem II, 3, 77 cum in libris sic scriptus sit:

Hercle quin tu recte dicis et tibi adsentior,

quis vel cum Camerario tibi dssentior ego vel cum Bothio tibi dssentdr ego amplectatur? In promptu multa sunt: nihil simplicius quam et tibi equidem adsentior. Item quis incor- ruptum habebit quem Capi IV, 2, 11 Vetus talem exhibet numeris quidem nuUis:

Eminor interminorque ne quis mihi obstiterit obuiam ?

Vbi perraro exemplo aliquid vidit qui etninor verbum pror- sus illud solitarium atque adeo rationis expers*), dixit ex

*) [Ex Addendis p. cccxxviisq. : 'obliins bum non minus

27*

420 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

E, minor h. e. Mimr et Ergasili personae nota ortum: unde unius syllabae adiectione sie totus versus integritati resti- tuendus:

Mmor interminorque ne quis ntinc mi opstiterit dbuiam

vel mihi iam dbstiterit obuiam. Nec profecto satis certum dici Asinariae exemplum potest I, l^ 48:

CLxxix Fateor eam esse importunam atque incommodam:

sive enim mi vel post eam vel post importunam inserueris, sive ego post fateor^ non reiectaneum ab initio proceleusma- ticum habebis, sive mi ante eam addideris; mensuram prorsus legitimam.*) Plus scrupuli fateor Captivorum versum 111, 3, 15 inicere his vulgo verbis terminatum: mdchinor astutiam. Verum illius scaenae exitum ego quidem persuasum habeo longe gravissimis vulneribus afflictum esse. Nec enim vel sententiae in ipso fine recte procedunt uec singulorum pedum mensura constat, nec ullo modo noviciis editoribus illud cre- dendum est, post incohatum v. 10 legitimum metrum tro- chaicum per mixtos e trochaico et iambico genere versus, eosque adeo senarioS; breviculam scaenam ad finem perduci nullo animi praeter solitum concitati affectu variatam. Qualis metrorum discriptio quo est insolentior, eo fidentius aliquid audendum est potius, quam defendendum ignavius quod pro- babilitate careat. Itaque cum illorum versuum in B haec species sit:

Neque iam salus seruare si uolt me potest nec copia est Nisi si aliquam corde machinor astuciam. Qua malum quid machiner quid comminiscar maximas Nugas ineptias incipisse haereo:

quemadmodum certissimum omnium puto maximas et haereo vocabulorum sedes permutatas esse, ita ad secundum quoque versum aliquid turbarum pertinuisse iutellego. Vide igitur

qnam eminor saspectam nomen eminatio de medio tollere Capt. lY, 2, 19: quod huc corrigendo est illatum, postquam v. 11 minor iu eminor casu verterat. Excidit nisi fallor nam ante mim

Qua^ illaec nam minatiost? nam n^queo mirarf satis.']

*) yFatebor restituendura.' Ritscheliua in ann. ad Mil. 664.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 421

num luxata membra non inepte hoc exemplo reconcinnentur:

Neque Salus serirare, si uolt^ me potest: nec copiast [Me expediundij nisi si astutiam aliquam corde ma-

chinor. Quam^ malum? quid machiner^ quid comminiscar; haereo. clxxx [Nisi] nugas ineptias[que iam] mcipisso maxumas.

Nisi i. e. ^nisi quod certum est maximas me nugas et ineptias incipissere'^ non insolito eius particulae usu. Quodsi cui copiast carere posse genetivo videbitur, alterum versum sic restituere poterit: Nisi si idm [ego aatutani] astutiam a, c, m. Postquam igitur hoc quoque exemplum reraotum est, unum (nisi quod me fugit) superest e Rudente afFerri solitum IV, 7, 22:

Ego, nisi quom lusi, nil moror ullum lucrum:

nam nisi pro mihi scribendum esse Bothius vidit. Quem versum et Reizius male tractavit, nec melius tractaturus sit qui vel nil ullum moror lucrum vel nullum mihi moror hicrum proponat. Non levi autem mihi ofFensioni esse ipsum lusi perfectum fateor: pro quo ludo potius vel ludam vel luserim exspectetur. Quapropter persanari illum versiculum sic de- mum arbitror:

Ego, nisi quom lusim, nil morer ulliim lucrum.

Nam si veram, cur producere loquar licuerit, non licuerit loquor^ caussam supra investigavi, huius quidem vim facile intellegitur etiam ad amer et sequerer pertinere, quia ab his am^ris et sequereris et similiter cetera fiunt. Quamquam exempla mihi nunc unius ar syllabae in promptu sunt, de cuius productione verissimum, ut iam apparet, sensum suum nobis Hermannus olim significavit, commemoratus a me Pa- rergon p. 493. Cuius de Most. III, 1, 93 iudicium, quo ille hanc scripturam commendabat:

Perfacile ego ictus perpetiar arg^nteos*),

nunc reliquis quae infra posui exemplis confirmatum accipe.

Et Amphitruonis quidem prol. v. 38 clxxxi

*) [In editione Ritfichelins perpetior reposuit: cf. p 417 annot.**.]

422 PBOLEGOMENA DE RATIONIBVS

Nunc iam animum huc omneS; quae loquar^ aduortite

nescio an defendi possit huc quae loqu4fr dictum pro ad haec quae loquar: quod si nihil sit, deleto omnes scribi poterit

Nunc iam animum huc ad ea, quae loquar^ adudrtite:

nam omnium minime placiturum sit

Nunc iam 6mnes animum ad ea quae loquar aduortite.

Sine omni autem dubitatione haec sunt Amph. U, 1, 9. V, 1, 4:

Tamen quin loqudr haec uti facta siint hic. lam ut opprinmr, ut enicer: me miseram, quid agam

nescio.

Quibus nunC; postquam de productione satis constat, addere suapte natura ambiguum exemplum licebit Poen. V, 6, 4:

Vt me suspendam, ne dddimr Agorastocli:

parum enim elegans vel potius horridus iste sit tribrachus ex addl-cdr dgo- compositus. Sed Menaechm. II, 3, 10 recte ut videtur Hermannus Elem. doctr. metr. p. 395 anapaesti- cum discripsit nww eum adiho, alloquar tiltro. lam vero melius opinor perspicies, quam corrigendi opera ei succes- serit, qui dum se vult criticum haberi, hunc in Trinummo bellum versiculum 540 procudit:

Sues angina moriunttir acerrume.

Satis puto apparuit, nihil sibi proprium habere naturam r litterae finalis, quo praegressae vocalis brevitas intende- retur. Nec magis id in alias consonantes cadit. Quodsi fcuci^ feceris producta ultima usurpata sunt, contra atque in facis cLxxxii facitis fecistis amabis factum, ex ipsius vocalis natura illud pariter atque in uelis sis edis duis ames legas leges legereSy atque adeo in loquar morer repeti et ratio cogit et productae di<cerlmus dixerltis formae iubent antiquitatis propriae. Nec productionem potius t littera finitae breves syllabae, quam item primitus productae correptionem passae sunt. Nam nisi mea me coniectura vel potius ratiocinatio fallit, idem, quod in primam et secundam, etiam in tertiam personam con- iunctivorum cadit. Vnde efficitur multo latius patere, quod non prorsus fugit grammaticos, ut Boppium Gramm. compar.

" EMENDATIONIS PLAVTINAE. 423

p. 928 sqq. et G. Curtium nostrum de format. temp. et modor. p. 259 sqq.: legemque constantem formaudorum con- iunctivorum omnium hanc fuisse, ut origine sua longa vocali fierent (cuius primitiva species non dubitandum quin * fuerit), sive eam vocalem s littera sive r sive t sive m excipiebat: decursu autem temporis demum factum esse, ut servatae etiamtum Plauti aetate longae vocalis correptio ita increbresceret, ut post Plautina tempora in certae consuetu- dinis constantiam ipsa brevitas abiret, earum personarum quae in m et r et ^ exeunt communis: una enim s cor- reptioni semper restitit Exempla tertiae personae habes primum sit [cf. p. CCLXVii] Asin. IV, 1, 17. Men. V, 7, 55. Mil. II, 2, 87 (nam de Bacch. I, 2, 32*) perdubia res):

Ne epistula quidem illi illla sit in aedibus.

Ne tum, quando sanus factus sit, a me argentilm petat.

Vt, si illanc concrimiuatus sit aduorsum militem.

Verissime enim observatum est numquam s^iet formam accen- tum habere in paenultima: cuius rei melius iam caussa et ratio perspicietur. Non magis id fuat et dait formae passae clxxxiii sunt: quare haud scio an non sollicitanda sint producti det coniunctivi exempla Pers. I, 2, 16. II, 5, 26:

Sed legirupam qui damnet, det in pilblicum:

Et millier ut sit Iibera atque ipse illtro det argentum:

Captivorum autem versus II, 2, 10 sic restituendus: Neque te nobis, si hmc abeamus, si fuat occasio.

Eadem ratio uelit verbi Men. prol. 49: Velit, audacter imperato et dicito:

item Trin. 306, ut capite XV [p. ccxxix (463)] planum fiet:

Vtrum itane esse mduelit ut eum animus aequom censeat.

Haec si fidem habent, simul hanc vim habere necesse est, ut a metri quidem vitiati suspitione Militis versum IV, 6, 29 liberent:

♦) [Cf. Nov. exc. Plaut. I p. 68 sq.]

424 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

Sine \Iltro ueniat, quaeritet, desidere^, exsp^ctet.

Rursum his exemplis fretus, quoniam par ratio inter leges leget atque inter des det intercedit, non dubito etiam audiet creticum potius tueri in Bacch. IV, 8, 70:

X

Satin^ est, si plura ex me aildiet hodie mala,

quam tribrachum quartum pedem, iambum autem pro ana- paesto quintum interpretari. His autem fundamentis iactis audeo progredi longius et ultra coniunctivi formas investi- gatae rationis fines promovere: quamquam fateor non sine timiditate me audere, et rationi obtemperantem magis quam morigerantem sensui. Nam quo affinitatis vinculo uelis et uelit, sis et sity des et det, quo legas legamus et legafy quo loquaris loquatur et loquar, eodem contineri amas et amat, mones et monetj audis et audit concedendum est. Igitur quod cLxxxiv in illis factum, ad hos quoque indicativos pertinuisse tam est consentaneum , quam rationi repugnans productum legis vel legit. Atque nata esse illa omnia aliqua contractione binarum vocalium constat, e. c. amds ex amd-i-s, amat ex amd'\-tj amare ex amd-e-re: nihil autem contractum est in leg-t-s, leg-t't, leg-ere. Ergo non aliqua licentia productum est scit, si est productum, sed prosodiam e contractione consectariam servavit: fit autem, quod a flo (non fto) duci- tur, ne potuit quidem brevi vocali fit dici, ut nihil prorsus singulare sit in Capt. prol. v. 25:

Vt fit in bello, capitur alter fiflius.

Sed ut scitj ita posteriore aetate corripi solitum it longam syllabam habet Curc. IV, 2, 3:

Nemo it infitias. Attamen meliilsculumst monere:

eademque ratione solet et luhet et afflictat Merc. III, 4, 63.*) IV, 2, 5. Rud. V, 2, 46j:

Ciir istuc coeptas consilium? Quia enim me a.f&icidt

amor. Solet hortator remiges hortarier.

*) [Quo loco Ritscheliiis addit: ^cave Lachmannum in Lucr. Y, 396 seqnare.']

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 425

Quod tibi luhety id mi impera. Tange aram hanc Ve-

neris. Tango.

Quare a metro quidem nec Bacchidum versui II, 2, 51 litem moverim:

Negdtium ad me hoc aiiinet aurarium:

Trinummi autem v. 330 verum esse iambum eget credo:

Quid is? egetne? Eget, Habuitne rem? Habuit. Qui

eam perdidit?

Quae si probabilitatem habent, simul intellegitur non solli- citandum fuisse Trin. 206:

Quod quisque in animo ha,he't aut habitunist, sciunt: clxxxv

cui versui quo tempore inserto aut succurrendum putavi, om- nem legem illam nondum investigaveram.*) Dubitare tamen quam quicquam confidentius affirmare de producta dat forraa praestabit: cuius etsi unum exemplum libri Rud. IV, 1 , 9 praebent, de quo in Parergis dictum p. 430, alterum, sed id non uno nomine ambiguum, prolatum est e Most. III, 1, 72:

Molestus ne sis: nemo dat: age qudd lubet:

tamen brevis in dare damus datis vocalis facit ut sat gravis scrupulus animo insideat, quamquam non impedit illa sane quominus et das et det produceretur. Sed quae ne rationis quidem societate ulla cum exemplis adhuc tractatis continentur ea noli vel defendere vel excusare. Apage igitur uendidlt ueniblt uidit perdplt obtiglt seruaJnt et si quae sunt simi- lia**). Nec enim arsis, cuius in hac caussa iactari potestas solet, ullam ad producendum vim habuit in Pkutinis versi- bus veterique Latinorum poesi universa, nec omnino tale quid umquam nisi eis condicionibus factum est, quibus licuit et quamlibet brevem syllabam pro longa substituere et plerum-

*) [QfMd quisque in anirnod hdbet aut habiturust sciunt Ritscbelius scripsit in ed. alt. (cf. Nov. exc. Plaut. I p. 73) addens: 'De hahit vereor ut recte cogitaverim Proleg. p. CLXXxrv sq., de aliqua trans- positione minime vereor ne recte Fritzscbius p. 5. animo aut habet re- ceptum in proecdosi probavi Muellero de pros. p. 63.']

♦*) [Cf. praef. Pseud. p. xiv et Opusc. pbil. II p. 641 sq.]

426 PROLEGOMENA DE BATIONIBVS

que etiam hiatam admittere h. e. cum in mediis tetrametris iambicis et anapaesticis^ item in creticis*), tum ubicamque fortior interptmctio (quo potest etiam exclamatio pertinere, sed nequaquam quaelibet exclamatio pertinetj^ praesertim cum personarum mutatione coniuncta^ pausam fieri pronuntiandi sive iubet sive patitur. Vnde intellegitur non tam ad pro- sodiacam doctrinam hoc spectare quam ad ipsam metricam. Velut Trinummi v. 584. 586:

cLxxXvi Nam certumst sine dote halid dare.**) ST. quin tu i

modo. Meam neglegentiam. ST. i modo. LE. nulld modo.

Quo illa quoque exempla refero, in quibus si illiusmodi syllabas pro brevibus haberemus, valde ingrata diremptio tribrachi fieret, ut v. 941. 1179:

Sdb solio louis? SY. ita dico. CH. e caelo? SY. atque

e medid quidem.

Qm'8 id ait? LY. ego. LE. tdn uidisti? LY. et tdte item

uideas licet.

Quorum versuum priorem non sine summo elegantiae detri- mento sic dimetiare una syllaba auctum:

Siib solio louis: ita dico: e caelone: atque e medio

quidem.

Aut talia autem vel cognata, aut corruptay quae allata vidi; sunt omnia. Quid enim uiirum si in centenis versibus multis modis comiptis aliquotiens corruptela etiam eo valuit^ ut brevem pro longa syllaba librarii inferrent? Et plerumque tam est prompta atque evidens emendatio^ ut mirere quem- quam fugere potuisse. Velut cum Capt. prol. 9

Eumque hmc profugiens uendidit in Alide

egregie Beckerus de com. Rom. fab. p. 108 emaculavit revo- cato uepium dedit, quod similiter a librariis obscuratum est atque alibi uenire pro uenum ire substituerunt: id quod sub-

*) Qao perUnCDt de «M^t ego et similibos snpra dispntata p. CLXX [412 sq.]

**) [De haud me dart CQm Hennaimo RitscheliQS cog^tavit in ed. alt]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 427

tiliter Fleckeisenus nuper docuit [Exerc. Plaut. p. 48 sq.]. Non maiore opera Stichi II, 2, 60 restituitur:

lam ego non facio ailctionem: nam obtigit mi hereditas.

In Menaechm. V, 5, 22 autem pro percipit insania ipso re- posito coniunctivo scribe:

quid cessas dare Potionis aliquidy priusquam percipia^ insania?

Alia exempla ceterarum emendatione fabularum tollentur. clxxxvii Sed ad Terentianum augedt industriam defendendum non utar hac demonstratione: ubi cum Bentleio prorsus desidero twstra pronominis notionem, elapsi autem versiculi alicuius video etiam alia exempla proponi posse^ ut

Bonitasque adiutans, quae antehac in uobis fuit: Bonitasque uostra^ quae alias adiutrix fuit.

Nunc autem, postquam eum locum, qui est de cor- reptione longarum vocalium, ita uti fecimus pertracta- vimuS; simul apparet cur brevium vocalium productioni nullum omnino locum in prosodia quidem Plautina conceda- muS; sed tantum aliquem in metrica.

CAPVT XIV.

Quibus autem condicionibus syllabam ancipitem^ eisdem admitti hiatum constat. Nihil igitur suspitionis Trinummi haec exempla habent; quibus proditum in libris hiatum partim servavi partim revocavi, v. 273. 432. 907. 1059. 1071. 1185:

Gloriam et grdtiam: hoc probis pretiumst. Tempiist adeundi*) LE. estne hic Philto qui aduenit? Liibet audire. SY. illi edepol illi iUi uae misero mihi.**) Eo domum. CH. heus tu, asta ilico. atidi***\ heus tu. ST. non sto. CH. te uolo.

*) [Dabitat de hoc exemplo Ritschelius in ed. ali] **) [In ed. alt Bitschelius annotavit: ^illi iUi illi cum Acidalio HermannuB, merito fortasse probatum Naekio de allitt. p. 382. illic illi Muellerus de pros. p. 568 valde inconcinne.']

***) [In ed. alt. non displicuit Ritschelio audin a Muellero propo- situm.]

428 PBOLEGOMENA DE BATIONIBVS

Satin' ego oculis plane uuleo? estne hic*) an non est?

is est. cLxxxvm Miseria una uiii quidem hominist dffatim. CH. immo

huic parumst:

quo versu qui verbis transpositis immo huic est pamm scrip- serunt, suaserunt quod concinnitas dissuadet inter hunc et proximum versum intercedens: Nam si pro peccaiis centum ducat Hxores, parumst, Servari hiatus etiam v. 790 potuerat:

Paterni signum nosse. ME. etiam tii taces?

nisi tam frequens in codicibus nosse et nouisse (ut v. 957**)), noris et noueris (ut v. 952) formarum permutatio esset eaque in utramque partem valens, ut ista quidem vix ulla mu- tatio esset.

Omnino enim qui recte iudicare de hiatu volet, hoc im- primis teneat oportet, non aliquam elegautiam hiatum iuter- pretandum esse, qua delectati sint poetae et quam dedita opera sectati sint, sed licentiam quam indulserint sibi, ubi non nimis habere oifensionis videretur. Cum autem hiatus omnis nulla alia in re consistat nisi in ueglecta contiguo- rum vocabulorum ea sive elisione sive syualoepha, qua adeo assuevisse linguam latinam scimus, nemo ut tam rusticus csset qui uocales nollet coniungere, ut ait Cicero Orat. §. 150: consequitur minus oifensionis hiatum ibi habere, ubi illius- modi synaloepham ipsius vocis pausa aut non patiatur fieri aut patiatur non fieri. Quamquam hanc bipertitam con- secutionem, quam ratiocinatio commehdat, fatendum est non comprobare usum. Nam ut uno verbo dicam, etiam quae nobis quam maxime necessaria videatur pronuntiandi pausa, tameu necessitatem quidem neglegendae elisionis vix umquam

*) [ipsus in ed. alt. cum hac aDnotatione: 'ipsus BCD^ recte probatam a Fleckeiseno Ann. phil. t. 93 (a. 1866) p. 61. hic Aj praeter morem Plaatinum: pro qno is substitnebam Proleg. p. cccxxm.']

*♦) [Cf. Fleckeiscni de nosse nossem forma non Plautina observatio (Ann. phil. t. 95 [a 1867] p. 632 ann.), qua ductus Ritschelius in Trin.' ad V. 952 quamquam non immemor Ciceronis Orat. § 157 veretur ne non magis Plautina sit noris forma.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 429

habuit. Causa enim intermissae pronuntiandi continuitatis clxxxix cum aut in sententiae aut in numerorum ratiouibus posita sit: numeri quidem pausas nemo nescit eam tantum vim habere ut admittant hiatum, uon ut reqyirant umquam. Sed ne a sententia quidem plus quam excusationem hiatui paratum esse evidentissime eorum exemplorum multitudo docet, in quibus vel fortissima interpunctio minime im- pediit quominus vocales coalescerent. Non potest (si a sin- gularibus quibusdam exemplis recesseris) gravius divortium sermonum cogitari quam quod fit mutatione personarum: et tamen haec ipsa tantum abest ut non admittat elisionem; ut raro neglectionem elisionis admiserit. Duo triave e Tri- nummo exempla supra posui: in contrariam partem eiusdem fabulae circiter quinquaginta valent huiusmodi:

Quid edimus nosmet pdstea? LE. etiam t\I taces?

Si quid uis Stasinie, ST. huc concede aliquantiim. PH.

licet. Ei rei argumenta dicam, PH. audire edepdl lubet. Quid is? egetne? LY. eget. PH. habuitne reni? LY. ha-

buit. PH. qui eam perdidit?

Atque talium frequentia eo maiorem ad hanc caussam uni- versam recte iudicandam vim habet, quo aegrius nos hodie perspicimus, qui tandem veterum ars illud praestiterit om- nino, ut non unius hominis ore prolatae vocales coirent pro- nuntiando: quod quidem nunc non persequar.

Similis autem, quamquam non tam evidens argumeu- tatio duci ex exclamationibus poterit. Nam etsi num- quam sane vel monosjllaba o oh ah ha uah heu Jiei au eu vel aha vaha eheu (Trin. 503) elisa sunt: tamen non talia tantum, quale est hercle, sed etiam eho et eia vel heiay quae cxc suapte natura iubent inhiberi vocem, haud raro cum inse- quenti vocali coaluerunt. Velut eho cum alibi tum Epid. IV, 1, 40 eho istinCy Poen. I, 2, 51 eho afndbo, ib. 121 eho an irata's, IV, 3, 14 eho an iam^ Rud. II, 7, 20 eho an te paenitet: nam Trin. 943 insiticia est ea particula [cf. supra p. 416] ut alibi aliquotiens, Poenuli autem V, 3, 17:

Eho, an huius sunt illae filiae? GI. ita uti praedicas

430 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

(sic enim scribendum) probandi vi caret, quod non raro eho ut epiphonema extra versum positum est, ut Trin. 934. 942. Pariter elisum eia habes velut Cas. III, 6, 4. Truc. I, 2, 91, quem Ambrosianus iubet ita restitui una cum proximo:

AS. Eia, haild itast res. DI. ain tu eam me amare?

AS. immo unice linum. DI. Peperisse eam audiui. AS. ah, dbsecro, tace Di-

niarche. DI. quid iam?

Quo tamen non rettulerim cum Lachmanno prooem. ind. lect. Berol. aest. a. cioiococxxxxvii p. 6 [= in Lucr. comm. p. 164] Persae versum II, 2, 30, quem ille sic dimetitur*): Heta. heid, tuo ex ingenio, ego sic potius:

cxoi HeiQj heia, tuo ex iugenio mdres aliends probas:

quando in longam syllabam non magis demonstrari potest heiu exiisse quam eho, pro quo eho tu Ambrosianus praebuit Trin. 55. Ceterum cum cessare vocem etiam ante interiectio- nem consentaneum sit, tamen vel sic elisio haud cunctanter admissa est, ut Trin. v. 536. 870. 963. 1072. 1059:

Alii se stispendere. en [em Trin.^] nunc hic, qudius est. Aperite hoc, aperite, heus, ecqui his foribus tutelam

gerit? Adgrediundust hfc homo mi astti, heus, Pax, te tribus

uerbis uolo.

^ Cam eodem Lachmamio aegre fero mihi etiam de aliorum versuam qaorandam mensura non satis convenire. Velut parum ex- pedio qua mensura decurrere hnnc voluerit: Fecwniae acdpiter auide atque liuide, [Cf Nov. exc. Plaut. I p. 115.] Nec, si quid video, pro- babiliter ille Amph. I, 1, 188 et Most. IV, 2, 69 discripsit [comm. in Lucr. p. 162], qui mihi videntur his accentibus notandi fuisse:

Aine uero? Aio enimuero. V^rbero. Mentire nunc:

Aio. Atque eam manu ^misiBse. Aio. Et postquam eius bmc pater :

nisi quod in priore non fero aine^ sed reponendum puto Ain tu uero? Gommemoravi autem haec propterea ut, si forte de eis ratio me fefel- lerit, quam fateor adhuc me credidisse certissimam, meliora a prae- stantissimo eodemque carissimo viro edocear.

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 431

Certe is est^ is est profecto. o mi ere exoptatissume. Eo domum, CH. heus tu, asta ilico: audi e. q. s.

Quorum versuum extremo nec mutatio personae nec vis exclamationis nec finis sententiae obstitit elisioni. Nam profecto etiam cum mutatae personae vel exclamationis pausa non coniunctus ipsius enuntiationis finis; si rationem consu- limuS; non suadere tantum, sed flagitare pronuntiationis in- tervallum videtur: et tamen in hoc quoque tertio genere elisionem tantum abest ut reformidariut poetae, ut rara sint hiatus exempla. Et in Trinummo quidem nuUum: in con- trariam partem valentia circiter viginti quinque, velut (prae- ter antea allata, in quibus exclamatio accedit) v. 195. 376. 681. 692. 717. 795. 826. 996. 1018. 1139. 1150:

Istiic uolebam scire. i sane niinc iam.

Tua re salm, hoc pacto ab illo silmmam inibis gratiam.

Meam sororem tibi dem suades sme dofe. at non cdn-

uenit. Quis me improbior perhibeatur esse? haec famigeratio. cxcn Abiit hercle ille, ecquid audis^ Lysiteles? ego U uolo. Inspectasque esse, in huiusmodi negdtio. Spvircificum, immanem^ intolerandum, uesamm. ego con-

tra dpera expertus. Vt sciat se perdidisse. ego dbeo. male uiue et uale. Memoriae esse dblitum? an uero, quia tu cum frugi ho-

minibus. Nimis pergraphicus siicophanta, is mille nummum se

ailreum. S61us stO; nec qudd couatus sum agere^ ago? Jiommes

cdnloquar.

Quibus propinqua haec sunt: v. 391. 590. 624. 704. 746. 799. 1068. 1108.

ErgonC; qui tam rarus hiatus ibi fuit; ubi pausa quae- dam vocis non tantum oifensionis nihil sed adeo plurimum commendationis haberet^ eunme, ubi ab eadem parte ne ex- cusationis quidem quicquam paratum est; patienter toleratum esse existimabimus et praeter rationem pausam pronuntiandi pladuisse ubi sententiae nulla esset? Et hoc ut artis fuerit?

432 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

et Plautinae artis, cuius tantam in reliquis partibus sena- rioruoi septenariorumque condendorum omnibus elegantiam merito admiramur? Aut hoc praeposterum et incredibile, aut nihil. Nec vero diversa ratio est eorum exemplorum, in quibus vocis intervallum quoddam non e sententia, sed e numeris aptum est. Longe creberrimum esse hiatum in mediis tetrametris iambicis constat: non rarum in anapae- sticis creticisque: nec eundem a mediis trochaicis septe- cxcninariis artis consuetudo exclusit. Verum hic qua eum tem- perantia admiserit, multo etiam manifestius similis, quam qua supra utebamur, computatio versuum ostendit. Septe- narios enim trochaicos cum Trinummus plus quingentos com- plectatur, quotiens in tanta multitildine poetam putas ea, qua licebat sat saepe, libertate reapse usum esse? Tria huc exetmpla e supra allatis referre poteris v. 907. 1059 [cf. p. 427 J. 1071 [cf. p. 428]: quorum ambigua vis est, quoniam cum numerorum pausa coniuncta est, qua sola satis defenditur hiatus, orationis institio. Praeter illa in tota fabula non plures quam sex septemve versus exstant, in quorum caesura hiatum scripti libri testentur vel potius testari videantur: e quibus ubi eos dempseris, quorum aut nulla aut suspecta fides, aliquanto etiam pauciores restabunt. Pari utrumque genus proportione in Bacchidibus est: in qua fabula e plus trecentis septenariis trochaicis hiatum ex Her- manni recensione sex admiserunt: v. 55. 362.*) 396. 399 [vide infra]. 414. 415*), praeterea octonarii duo 580.*) 582. Vnde satis puto apparet, quam non sit in deliciis habitus vel maxime legitimus hiatus. Quo magis cauto opus esse intellegitur, ne quod fieri potuisse concedendum sit, cupidius credatur factum esse revera. Quae cautio quas in partes valeat quamque subtilem diiudicationem habeat, ipsius Tri- nummi exemplis declarare licet, quae haec sunt v. 311. 606. 613. 652.**) 990. 1025 [cf. p. 337]. 1124:

Nimio satiust, lit opust, te ita esse, quam ut animd lubet. N6n credibile dicis. At tu edepol nuUus creduas.

*) [Cf. Nov. exc. Plaut. I p. 75 sq.] **) [De hoc versu cf. Opnac. phil. III p. 62 (v. supra p. 329)5

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 433

Pdstremo edepol ^go istam rem ad me dttinere intellego. [Atque istum ego agrum tibi relinqui 6b eam rem enixe

expeto.] Vapulabis meo Arbitratu et nouorum aedilium. [Nisi etiam labdrem ad dammm dpponam epithecam in- cxciv

super.] Ha^ sonitu su6 mihi moram obiciunt incdmmode.

Ex his exemplis tam certum; ut non possit sat leni muta- tione removeri, nullum est praeter sextum, cui ego quintum socio, quantumvis ibi facilis sit arbitratu meo transpositio*): de reliquis omnibus varias ob caussas esse dubitandum puto. Atque septimus versus cur sit sine mora hinc relegandus, supra docui p.CLXx[412]. De quarto non dubitarem, nisi aliud ipsa codicum vestigia suaderent, de quibus p. Lxxii [329] dic- tum. Tres autem primos versus nego hiatui admittendo omnino sat commodos esse: ad quem etsi minime requiro graviorem aliquam orationis institionem, tamen altera ex parte consen- taneum est repugnare hiatui i. e. cessationi vocis tales ver- borum constructiones enuntiatorumque conformationes, qui- bus eae ipsae voces, quas discriminet hiatus, ligentur potius et continuae pronuntiationis necessitate vinciantur. Nihil eiusmodi in reliquis vel Trinummi vel his Bacchidum exem- plis hiatui obstat:

Atque ecastor apud hunc fluuium dliquid perdundiimst

tibi: Ibi cursu, luctando**), disco, hdsta, pugilatil, pila: Inde de hippodromo et palaestra ubi***) reuenisses do-

mum: It magister quasi lu4)erna uncto exspreta Iinteo: [Itur illinc iiire dicto. hocine hic pact6 potest:]

immo aptissima hiatui esse membra orationis apparet. Con- tra dispesci te ita esse et at tu edepol eo minus licebat, quod haec verba fortissima interpunctio praecedit, illa lenior, sed

•) [meo arbitratud Trin.*, cf. Nov. exc. Plant I p. 76.] ♦♦) [Cf. Nov. exc. Plaut. 1 p. 63.]

♦**) [sive euhi sive palaestrad proposoit Ritschelias Opusc. phil. III p. 141]

FR. BITSCHSLn OPVSeVLA V. 28

434 PROLEGOMEKA DE RATIONIBVS

interpunctio tamen sequitur. Itaque etsi nullo negotio trans- cxcv poni nullus edepol potuit*), tamen ad elapsam potius sylla- bam librorum scriptura tua edepol spectare visa est (nam aedepol pro edepol quam frequens est in noviciis FZ libris, tam est in antiquis insolens), e qua tute cum Bothio effeci- mus. Illa autem, tit opust te ita esse, ipsa vis sententiae et artis ratio flagitabat ut sic coUocarentur mutato accentu iit opust ita te esse: reliquum igitur erat ut d adiceretur.**) Eiusdem litterae adiumento licebat tertio versu, quae ipsa constructione iuncta sunt, pronuntiando quoque coartare istam rem ad med attinere***): elegantius tamen visum est ad me verba intendi ante rem coUocata. Dubitari potest de Bacch. 430 [462]:

Verum ingenium pliis triginta dnnis maiust quam alteri,

ubi nec tam commoda, quam in luceima uncto exspreta, voca- bulorum inter se constructorum diremptio est, et perfacilis transpositio maiust annis.f)

Tanta igitur cum fuga hiatus fuerit locupletissima ex- cusatione muniti^ quibus tandem machinis non excusabilem hiatum tamen defensum ibis? Scilicet quod a caesura tetrametris; idem ab eadem caesura praesidium fuerunt qui paratum esse hiantibus senariis vellent. Qua comparatione nihil cogitari alienius potest. Adeo enim nihil similitudinis inter utramque caesuram intercedit, quod quidem ad minu- endam hiatus offensionem valeat, ut diversissimis generibus discretae sint. Quod discrimen recte senserunt qui alteram

tantum caesuram^ diaeresim alteram vocarunt, quamquam nec veterum auctoritate et aliam ob caussam meo iudicio non satis probabiliter. Sed de nomine utcumque statues, re interesse plurimum apparet, versus incisione aliqua ordines

cxcvi rhythmici serventur an consulto disseceiitur. Quodsi servan- tur, ut in tetrametris omnibus, nihil offensionis vel hiatus

*) [Sic in ed. alt. Ritscbelius cum Reizio Hermannoque dedit improbans quam hoc loco tuetur Bothii coniecturam ] **) [Cf. infra p. cclxi, Nov. exc. Plaut. I p. 47.] *♦♦) [Sic Trin.« cf. Nov. exc. Plaut I p. 46 ] t) [huic annis maiust in editione dedit Ritschelius.]

EMENBATIONIS PLAVTINAE. 435

yel in arsi syllaba anceps habet, quippe in exitum ordinis rhythmici incidens: contra in senarii iambici caesura^ ut quae in medium ordinem rhythmicum incidat (quando iam- bicos esse iambici versus ordines oportet, non trochaicos), hiatus locum non habuit. Quam caesurae vel vim vel non vim ficticiam non esse luculenter binc apparet, quod sicubi caesuram yel trochaicus yel longe plurimis exemplis iambicus tetrameter non post octayam habet sed post nonam sylla- bam, h. e. non in fine rhythmici ordinis sed in medio ordine, non umquam hiatui locus concessus est. Quodsi in creticis yersibus hiatum yel syllabam ancipitem non principalis tan- tum caesura totius yersus^ sed singulae caesurae podicae ad- miserunt, quod factum esse constat*), hoc e singulari natura cretici numeri repetendum est, cuius singuli pedes tamquam catalecticos ordines efficiunt^ sed ad iambicorum yersuum trochaicorumVe ordines nuUo pacto transferendum. Quo ta- men grayi errore irretiri se Lingius passus^ dum trochaicis ordinibus iambicos yersus dimetitur, eo peryenit ut non modo in caesura senariorum^ sed in fine cuiusque dipodiae trochai- cae sive iambicorum siye trochaicorum yersuum legitimum esse hiatum sibi persuaderet. Qua doctrina etsi modum ye- cxcvii ritatis prorsus excessit^ tamen etiam longius progrediendum esse Beckerus (p. 106) ratus calidius praecepisse Lingium dixit: addendam enim penthemimeri certe hephthemimerem esse, ut in qua non plus quam in illa offensionis hiatus haberet. Reliquum erat ut ea doctrina perficeretur et om- nino nuUus in ullo versu locus esse diceretur, quin ab ele- gantiae nimirum et concinnitatis et perspicuitatis studiosis poetis legitimi scilicet hiatus ornamento aliquando condeco-

*) Quamqaam non est qnovis pacto factum. Nam etsi in Her- manniana discriptione eorum versuum , qui nobis sunt Trin. 247 sq., recte hic se creticus habet:

Ibi pendentdm ferit: iam dmplius 6rat,

tamen in brevem vocalem desinens vox dactylica non potuit pro cretico Bubstitui V. 251:

N6x datur: diicitur fdmUia t6ta:

quod genus elegantia artis respuit. [Cf. annot. ad hunc versum in ed. alt. et Opusc. phil. IV p. 413.]

28*

436 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

ratus esset. Atque hoc quidquid est laudis sibi non sunt eripi passi Lindemannus cum suis congerronibus: quos postea- quam leniter perstiinxi Musei philol. t. V a p. 136 ad 142 (=Opusc. phil. n p. 211— 217], nunc iterum defricare nolo. In quos apprime conyeniunt quae ante hos cxxii annos iusta indignatione, et tamen frustra ut nunc apparet, Bentleius pronuntiayit: ^Nimirum hi non ipsos poetas^ non artem et rhythmi genium, sed librarios sibi duces sumunt: et tot fere licentiarum species sibi fingunt, quot in toto Plauto Terentio- que vitiosae lectiones nunc restant, unique loco qui emen- dandus erat, ex altero aeque mendoso patrocinium quaerunt.' Qui quidem viderint, qui se civibus suis commendare potuisse eum poetam dicant, cuius ars cum vitae usum et familiaris sermonis consuetudinem repraesentaret, illud tamen neglege- ret quod Cicero Orat. § 152 dicit ^nobis ne si cupiamus quidem distrahere uoces concediUvr,^

His autem verbis quae continuat Cicero: Mndicant ora- tiones illae ipsae horridulae Catonis, indicant omnes poetae praeter eos, qui ut uersum facerent saepe hiabant: ut Nae- cxcvm uius Vos qui accolitis Histrum fluuium atque aiffidam, et ibi- dem QtMm numquam uohis Graii atque harbari, at Ennius semel Scipio inuide. et quidem nos Hoc motu radiantis ete- siae in uada ponti. hoc idem nostri saepius non tulissent, quod Graeci laudare etiam solent': haec igitur Ciceronis verba cave ne omni lege solutis versibus Plautinis et hian- tium vocalium multitudine deformibus ullo modo patrocinari putes.*) Et Naevium quidem illos in senariis (tragicis ut videtur) revera admisisse hiatus credendum esse Ciceroni videtur: tametsi facile fuerat vitato hiatu scribere Graii uo- bis**) nec testimonia desunt quibus, quam corruptis codici- bus iam TuUiana aetas usa sit, doceamur: tam enim insciti poetae ille potissimum hiatus est qui accolitis, ut qui de mendo scripturae suspicetur, non sit me iudice inclementius

*) [Cf. Nov. exc. Plaut I p. 113 sq., ubi queis et Crraieis scrip- sisse Naevium proponit Ritschelius.]

**) Nam ex eo, qnod talia nt Crrai Lachmannus nnper docuit non 6886 solita elisionem pati, minime conseqnitnr ut pati hiatnm sine aitis offensione potuerint.

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 437

iucrepandus. Sed esto, ut sic hiaverit Naevius. Opponi autem bonorum peritorumque poetarum multitudini^ qui non nisi consulto et certis condicionibus rarum hiatum ut Ennius sibi indulgeant, tales poetas apparet^ quos artis inopia eo adegerit ut si vellent vertus efficere omnino, et crebros hia- tus et promiscuos etiam nolentes sibi elabi paterentur: qua- lis fuisse Naevius dicitur. Nam etiam genere prorsus diversi sunt Naeviani hiatus illi qui accoliti^ et Grdii dtqm, atque Graecorum exemplo probati Scipw inuicte (quae verba voca- lis sequebatur) et etesiae in: ad quod genus solum ultima verba Ciceronis spectant hoc idetn nostri, . . ,solent lam vero quid est tandem, quaeso, cur cum Naevio potius quam cum eis, qui non sordere Naeviano more maluerunt, Plautum vel cxcix nos sociemus vel cogitatione sociasse Giceronem putemus, h. e. eum scriptorem qui neglegentioris artis exemplo Nae- vio utatur, non utatur Plauto? Nam ex eo, quod cum ipso Ennio nec poesis genus nec cum hoc coniunctum genus hia- tus Plautus commune habet, non consequitur profecto negle- gentiam eum cum eo poeta communem habuisse, quocum poesis genere, 'sed ut recentior cum vetustiore coniunctus est. An similem atque in Naevio fuit artis inopiam vel in hia- tuum licentia vel in aliis partibus poeticae non centeni, sed milleni versus Plautini produnt tanta et facilitate fusi et concinnitate elaborati, ut meo sensu etiam superent Teren- tianam industriam et aliquanto molestiorem lucubrationem? In quibus, si nihil a Naevianis differrent, quid tandem ad- miratos esse illos existimabimus, de quibus Horatius:

At nostri proaui Plautinos et numeros et Laudauere sales ?

Cui iudicio etsi non subscripsit Horatius cum eis omnibus quorum in diversissimis ratiouibus innixa nova ars prorsus opposita veterum arti fuit, tamen ex ipsis veteribus vete- rumve artis studiosis quis umquam simili atque Plautum elegantiae laude Naevium cumulavit? quis Naevianos nume- ros admiratus est? Qui quidem poeta quid mirum si ab Satumiorum rudi et inculta specie profectus, in quibus huius- modi multa admisisset, ut

438 PROLEGOMENA DE RATIOUIBVS

Onerarioe ootistae stabant in fliistris *)

(v. Mus. Rh. nov. V p. 247), aliquid consolitae asperitatis ad politius genus transtulit? Nec enim ulio modo, qui Nae- vio Plautum citius compararunt, quanto utriusque poetae ars universa intervallo distet, satis reputasse videntur.

cc PauUo diligentius enarranda esse Ciceronis verba puta-

vimus quam factum est a Lomano Speciminis critici in Plautum et Terentium, quod Amstelodami a. cioiocccxxxxv edidit, p. 21 et 25: ubi tamen de hiatu saniora praecepit quam post Bentleium et Hermannum a quoquam prolata vidi. Ceterum nec vitiosum et frequentissimum illum esse hiatum inter omnes constat, cum monosyllabae voces, sive in longam vocalem**) sive in m consonantem exeuntes, dum priorem syllabam solutae in duas breves arsis efficiunt, ac- centu intensae corripiuntur. Quod genus hiatus tam certam in veteri poesi Latinorum omni sedem habuit tantaeque ipsis poetis voluptati fuisse videtur, ut etiam ubi eius necessitas nulla esset, tamen liquescenti vocalium pronuntiationi haud cunctanter praetulerim, idque eo confidentius, quod ea ratione - simul licebat longe usitatissimam ille iste esse vocabulorum correptionem servare***): nam talia sunt, quae illam mensu- rae ambiguitatem admittant. Ergo cum per se nihil inter- sit, queni essc corrnptiim uules [sic Trin.^J an quchn esse cor- ruptum uides v. 116 pronunties, hoc tamen visum est prae- ferendum esse, eademque ratione ctim illis, non cum illis [sic Trin.-] v. 203, diim illiid 211, qudm illi [quom tWi Trin.^J 342,

cciquem istas (tibi) [que^n tihi istas Trin.^J 951, qumi ille iiast

*) [Cf. Opusc. phil. III p. 133, ubi onerarias suaBit RitBchelius.] **) Longis vocalibus etiam diphthongos comprehensas esse volo ut qua>e et quoi, de quo p. CLXXii [414] dictum. Nec fortasse hinc ex- cluaam esse seu particulam significavi p. lxxxv [341].

***) Quae una caussa satis fuit, cur etiam, ubi nullus vocalium concursuB, sed similifi pronuntiandi ambiguitas, probarem velut v. 371 81 quid db illo acceperis prae hac mensura si quid ab illo accep^ris, item V. 372 eo pater: pol ego istam prae pol ego istam, 866 mihi iUe prae mi ille : quamquam a sententia hic plena mihi forma non ut alibi requiritur, e. c. v. 588 in verbis potissumum mihi id obsit, ubi absonum sit delitescere pronominis notionem.

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 439

1170, item de illo [de illo Trin.*] 134, m iUe ex 518, de istoc [de istoc Trin.^J 567, ne istaec [m istaec Trin.^J 738, ne ille exaudiat 754. Quid? quod fortasse (nec enim dubitatio- nem ipse eelo) illorum societate licuerit ettam bisyllaba comprehendere, quae synizesi monosyllaba facta, ut mono- syllaborum exemplo elisionem, ita hunc quoque hiatum passa sint. De quo ut quaerendum esse significarem, y. 636 yerba sic notayi meam ego cmispicio mitd, ubi potueram sane sine uUa offensione meam ego, Et haec quidem omnia dbidcpopa: nisi quod nemo non sentit elumbi versus principio Quom ille itdst praestare Qxwm ille itdst, Quemadmodum autem in quibusdam exemplis non elidi monosyllabam yocem ipsa ratio iubet: quis enim haec quae infra posui (y. 979. 1092. 1104) aliter nisi sic intensis notiouibus pronuntiabit:

Dtim ille [Dum ille Trin.^J ne sis quem ego esse nolo,

sis mea causa qui lubet:

Tibi petam. Res quom animam agebat, tum esse offusam

op<5rtuit:

Videbis idm illic nauem qua aduecti sumus:

ita alia sunt quae yix patiantur neglegi elisionem. Nam et y. 30 peryersum sit dum intendere depresso ilU, in quo est yis oppositionis:

Sed dum illi aegrotant, mterim mores mali:

et y. 1005'*') yi omni carens qui pronomen non magis sinit qui tllud pronuntiari quam eum esse y. 1170:

Quom ille itast ut eum esse nolo, id crucior :

ubi etsi de meo addidi eum, tamen id prorsus flagitat lo- quendi consuetudo Plautina, plane ut y. 307:

Vtrum itane esse mauelit, ut eum animus aequom cen-

seat, An ita potius ut parentes eum esse et cognati uelint. ccii

Simul autem et Quom ille itast illud et Dum ille m sis y, 979

*) [quem versum in ed. alt. seclasit Ritschelios ut male con- fictxun prioris interpretamentom.]

440 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

documento esse possunt, seyerius quam yerius sic statui, ut proxima post solutam arsim syllaba necessario esse longa dicatur. Est ea plerumque longa: sed nec necessitatem hoc habet nec aliam caussam^ quam quod omnino in trochaicis tribracho longe frequentior est anapaestus^ in iambicis tri- bracho ipsoque iambo frequentior spondeus vel dactylus.

Perraro autem monosyllaborum licentia illa videtur etiam ad polysyllaba translata esse. Non Plautus fuit, sed recentior aliquis, a quo prol. Merc. 13 uidi aniatores facere profectum esse non ausus sum negare Parergon p. 18. Ab Hermanno probari video correptum in bacchiaco ante voca- lem trisyllabum cogita Poen. I^ 2, 31:

Sordr cogita amabo, it^m nos perhiberi. '

Hinc defendi potuerat in Trin. 272:

Boni sibi haec expetunt: rem, fidm, hondrem,

ut -dem ho- sint pro ima longa [sic Trin.^: nisi perfacile post m excidere et potuerit. In Mostellariae versu IV, 2, 33:

Quoi homini? PH. ^o ndstro: quaeso, qudtiens dicun-

diimst tibi

non sunt pro anapaesto -ni cro syllabae, sed ni producitur, una autem syllaba pronuntiatur ero, ut in anapaestico Stichi II, 1, 40:

Nimis u^llem hae fores erum fdgissent:

de quo cap. XI [p. 394] dictum.

Atque hi quidem hiatus in arsi, si modo fiunt, fiunt omnes: quibus multo etiam incertiores sunt qui admissi esse ccm in thesi putantur. E quibus minus dubitationis quam reli- qui illi habent, cum anapaesticae anacrusis prior syllaba monosyllaba voce constat in longam vocalem desinenti, quae ante insequentem vocalem, sed in ipsis anapaesticis versibus, corripiatur. Assentiendum enim Hermanno videtur tales correptiones cum hiatu coniunctas defendenti Stichi II, 1, 50. Aul. IV, 9, 3. 5. Bacch. 1126 [1165]. 1162 [1199]:

Quid istilc est? Quas tii edes colubras?

equidem qno eam aut ubi sim aut qui sim.

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 441

dem<5nstreti8 qm eam abstulerit.

$% amanty sapienter faciunt.

te amabo et te amplexabor.

Sed etiam in trochaicis iambicisque versibus alteram solutae arsis syllabam sic esse cum hiatu correptam uondum potui mihi persuadere: non id aliam ob caussam, quam quod ta- lium exemplorum nimia in circiter viginti milibus versuum paucitas est. Itaque vehementer dubito num duae unum et ttid infamia satis fidei habeant Bacch. I, 1, 17 et III, 1, 14} qui versus nescio an sic non incommode scribantur:

Duae me unum expetitis palumbem: idm*) arundo alas

uerberat: Tua tu**) infamia fecisti gerulifigulos flagiti:

nam in priore perii potest interpretis esse proverbium expli- cantis. Non difficilius est inserto ego Merc. V, 2, 4 toUere ddmt erat:

D6mi erat quod ego***) quaeritabam: sex sodalis repperi.

Quamquam de hoc singularem ob caussam cautius iudican- dum est. Nam cum eadem ratio, qua continentur me Jiahes et ndm hahes, inter dmii €st et d&mUm cst intercedat, tamen cciv cum hoc postremo quod comparari queat, ex undeviginti fabulis Plautinis nihil recordor, in una Mercatore scio tria exempla exstare I, 2, 69. II, 4, 11. V, 2, 47:

Tuam amicam. Quid eam? Vidit. Vidit? uae misero

mihi.

Tuam amicam. Nimium multum scis. Tuis in^atiis.

Tuam amicam. Quid eam? Vbi sit, ego scio. Tune 6b-

secro ?

Tam haec gemella sunt, ut de integritate scripturae vix li- ceat dubitare. Itaque hoc omne illius quaestionis opportuni- tati reservandum est, qua quid in Mercatore a Plautino in- genio et usu abhorreat, expendetur accuratius.

*) [Cf. annot. ad himc versnm et Mnsei Rhen. XII p. 457.] ♦*) [Tuad Nov. exc. Plant I p. 68.]

***) [In editione domi id eraJt quod dedit Ritschelias notans Lach- mannnm in Lncr. p. 195.]

r

442 PSOLEGOHBNA DE BATIONIBVS

> Restat ut theticam syllabam trochaeorimi iamboramque

; . negem ullum umquam hiatum (niBi eis quas ab initio capitis

I tractavi condicionibus) recepisse, sive illam longa sive brevi

vocali terminatam. Nam hos hiatus qui deosculantur et in

BiDu fovent, sunt hi illi ipsi ' licentiarii ', quos aupfa dixi

ad eam peifectionem incohatam ab aliis doctrinam adduxisse,

ut nullum versuB locum oon admittere hiatum dicerent. Qui

viderint ne ab eia viucantur, qui oon ffrendos esse biatn

I carentes versus demonstraturi sint. Cum taeterrimo in arsi

I, hiatu noD magis tolerabilem theticum hbri Bociant contiguis

Trinummi versibus 540*). 539**):

Sues moriuntur angina ocerrume: Nam fiilguritae siint alternoe arbores. Quem cave his esemplis defensum eas Amph. I, 1, 119**). :- Bacch. II, 3, 73***J:

* Nec iugulae neque uesperugo neque uei^Iine Mcidunt:

Qui ilhc eacerdos est Dianoe Jfphesiae: ccv ut in quibus escusatiouem a nomine proprio f ) (nam ipsum tierffUiae est pro proprio) hiatus habeat, ut in Esguilime alites (cui non conferendum dis|ttri ratione nitens insubw lonio). Neque enim 04; diphthongi naturam habuisse quod aspemaretur sive elisionem sive synaloepham, cui opinioni favere castamav himitac ilhid facile videatur, cum Vergiliana Tyrrheitac ades et lotae adeo conuersae acies osteodunt tum Plautinorum multitudo exemplorum arguit: incolae accolae dduatae omnes Aul. III, 1, eptdae a Trin. 471, glabrae en ib. 541, ghriae aut 829, proceUae infciisae 836, tnemoriae esse 1018, nostrae aaJes 1080, alia.tt) Cum ietis autem, ucrgUiae

*) [Cf. annot. ad hanc veranm in ed. alt. et praef. p. LXVi aq.] ") [Cf. Nov. eio. Plaut. I p. 118.J •**) [Cf. No». eic. Plant I p. 114 aqq.] t) Qoid interat, com Bopra p. clxzvii [418] diii ni^llam ab in- seqaenti Epignome nomine ezciuatiODem prodnctum agilur habere, doh videor eiplicare debere. Ceternm icnptaxae in Amphitrnonia vetsu integritatem Varro t«Btatnr de L L VI, 6 et itemm Vil, 60 [et Feato* p. 868].

tt) QDemadmodam igitur et elisionem et nt supra diximna cor-

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 443

occidunt et Dianae Ephesiae, pauca illa exempla conferenda sunt, in quibus thesis cretici pedis hiatum habet, non brevi Yocali; sed longae correptione effectum, quamquam non pro- prii nominis natura excusatum, verum satis tamen excusatum lentioris enumerationis pausa aliqua: ut

Arte gymnastica; disco, Aastis^ pila, Ciirstt, armis, equo.

Quod genus, pertinens illud etiam ad senarios septenariosque numero paucos, Hermannus tractavit Elem. doctr. metr. p. 207 coll. 190, et in nupera Epitomae editione p. 34. Magna ccvi tamen cautione opus est ne pausam orationis confingas ubi nullus ei locus. Velut Militis initio probabilitatem nec haec mensura

Praestrmgat oculorum aciem in aoie /»ostibus,

nec haec habet, quamquam ab accentuum varietate*) prae- stabilior,

Praestringat oculorum aciem m acie hdstibus:

sed aliquid excidit, quod puto hoc esse:

Praestrmgat oculorum aciem acri in acie hostibus.**)

Ac ne illi quidem Asinariae scaenae IV, 1, quam designavit Hermannus, tantum hiatuum, quantum libri prodiderunt, me concedere iam supra ostendi p.CLXXiii[415]. Ceterum sublati a nobis in Trinummo hiatus exempla in illis quaere quae c.VI

reptionem cum hiatu coniunctom (^uo^ amat Bacch. 342) ae diphthon- gns admisit, ita in oi qooque ¥el ui diphthongum cadere ntrumqne consentaneum est: unde non tantnm quot homini tutati snmns p. CLXXii [414], sed etiam quoi imperes cum sta ilico coUatum p. cxxii [372]: ubi solas seu neu particnlas ab elisione exclusimus. Adde e Bacch. 392 [424] id quoi obtigerat [ubi in editione RitBchelins scripsit id quom optigerat].

*) Haec quam vim habeat, post Hermannum Opusc. II p. 284 Lachmannumque in Fropert. p. lllsqq. neminem fngit. Eadem caussa fuit cur in Militis versu qui amico sit amicus magis snpra probaremus p. Gxxxn [381] aliaque alibi multa. Nam quod in contrariam partem Bentleius decrevit in Andr. II, 3. S. Eun. Y, 2, 19. Heaut. I, 2, 18, cum ad ea exempla pertinet quorum diversissima ratio est, tnm ne verum qnidem omni ex parte haberi potest. **) [Cf. Nov. exc. Plant I p. 70 sq.]

444 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

et VII composuimus. Quo praeter alia adde pldcidule [pla- dded Trin.*] in tabemdculo pro pldcide in tabemdculo v. 726 commendatum p. Lxxxi [338].

CAPVT XV.

Difficillima omnium haberi ea quaestio solet, quae est de accentus verborum cum numerorum rationibus consocia- tione. De qua etsi mihi videor ita disputare posse ut, qui- c( VII bus a principiis profecta quibusque a caussis nata ad earum legum constantiam ars illa poetarum progressa sit, quibus totum hoc genus admirabilis concinnitatis regitur, planissime intellegatur*): tamen amplius id sibi spatium poscit quam quod huic sit praefationi concessum. Itaque huc olim redi- turus hunc singularia tantum quaedam tangam, quorum ad ipsam criticam factitandam paullo gravius momentum: ad genus universum recte definiendum paucissimis praemissis. Omnino ienim nihil esse falsius potest quam quod veteris Latii posteriorisque aetatis poeticam ita sibi invicem oppo- nunt; ut hanc quantitate syllabarum regi, illam dicant e vi accentus pendere. Quorum tantum prius verum est, cum il- lic accentus vim propemodum nullam esse constet: alterum ne sic quidem vere describitur, ut cum accentu dicatur quan- titatis ratio aliquo temperamento coniungi. Nam tamquam acu res ita demum tangitur, ut etiam veteris comoediae tra- goediaeque arti metricae pro fundamento fuisse quanti- tatis observationem intellegatur, sed eius quantitatis, quae qualis fuerit quibusque rebus a posteriorum saeculorum consuetudine distet, superioribus capitibus declaratum est: cum eius autem quantitatis severitate summa accen- . tus observationem, quoad eius fieri posset, concilia- tam esse. Prorsus enim utramque rationem exaequare om- nino non potuerunt poetae, si modo fieri versus vellent: vel certe tam angustis finibus semet coercere debuerant, ut ad unum modulum centenis versibus cum maxima molestia sua fabricatis non possent non in incredibilem artis ieiunitatem

*) [Cf. Opusc. phil. II praef. p. Xlsqq.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 445

evadere. Ei^ igitur angustiis ut se expedirent^ eum alter- utram ratiouem oporteret paullulum cedere alteri, praeroga- tivam quidem semper voluerunt quantitatis esse, ad eiusGcvm autem constantiam accentus observationem modicam accom- modarunt.

Exemplo rem declarabo. Nam cum^ratio omnis accen- tus latini duabus legibus principalibus his contineatur: altera, ut quae yocabula hyperdisyllaba paenultimam longam ha- beant paroxytona sint, quae brevem^ proparoxytona: altera, ut ultima syllaba verborum polysyllaborum quorumlibet ac- centum, ut in lingua barytona, numquam recipiat: consequens fuit ut, quod ad accentum attinet^ vere iambicis vocibus bisyllabis (y-^ et item ^^) omnino careret latina lingua. Ita- que hoc licentiae veteres illi sibi sumpserunt praeter cetera, ut bisyllaborum vocabulorum, quorum brevis paenultima, permagnam multitudinem non sic pronuntiarent ^-j sed contra atque lex accentus postulabat^ acuerent in ultima, uidet uident*) Quod nisi ita instituissent, ne unum quidem senarium facere potuissent quin eum vel monosyllabo voca- bulo terminarent vel hyperdisyllabo quod in dactylum creti- cumve desineret. Admisso autem in senarii exitum iam- bico vocabulo rursus pari penuria atque multo etiam maiore ccix proximus ante sextum pedem locus premebatur: ne igitur hinc cetera praeter monosyllaba et cretica et certa hyperdi- syllaba vocabula excluderentur omnia, ex ultimi pedis li- centia consectariam esse hanc alteram voluerunt, ut in paen- ultimo loco non modo item iambica, sed etiam spondiaca, anapaestica, choriambica^ molossica^ ionica vocabula (una

*) Cmus rei caossam licet etiam altins repetere. Nam cnm cretica vocabula omnia, cuias in vnlgari prommtiatione unus princi- palis accentns hic est z w _, in iambicos trocbaicosque versus ne pos- sent quidem aliter nisi sic intrare ut simul ultima syllaba, cuius se- cundarius tantum accentus quidam, sub arsim caderet priori arsi vi prorsus parem j. \j jli in tanta borum multitudine non potuerunt non aures plane assuescere ea ratione, qua brevem paennltimam excipiens longa ultima accentum reciperet praeter legitimam consuetudinem lin- guae. Hinc igitur, quam facilis velut a p6ru%dit perfiddm transitus fieret ad uidit fidim, et perspicitur et sentitur facillime.

446 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

cum longioribus quae in eos pedes exeunt) acuerentur in ul- tima syllaba: quae omnia cum aut paroxytona aut propar- oxytona in ipsa lingua fuerint, ne yersus quidem nisi illa condicione esse oxytona passus est, ut neglectae legi excu- satio e concessa legis neglectione parata esset. Sic igitur evenit ut non imprbbarentur hi versuum exitus, qualium in- credibilem esse multitudinem constat:

malam crucem

mores mali

animilm meum

incuties grauem

\ fiingaris tuum

decorari uolo

auaritiam meam

reuenisset domum

incdnsultil meo

concrepuenint fores

castigatorem tuum

. r^cuperatores dedit

Sed longius etiam eiusdem yis rationis patuit, quippe quae etiam ad tertium a fine vocabulum pertinuerit: quod oxytouum esse ea condicione potuit, ut a binis vocibus ex- ccx ciperetur item contra consuetudinem linguae oxytonis. Velut Triu. 100. 186. 197. 800:

uocant ciues tui

malas famas ferunt

mea recte facis

uti celes face,

et in Bacchidibus honis dicunt male, utrum creddm magiSy malo fecit suo, edt seciim simul, sinus nostrdm seneinj Opis Virttis VcfiuSy med gnatd male, ualet sentit sapit, In quibus omnibus quod eodem pedum ordine spondiaca vox media est inter duas iambicas^ id quidem aliunde suspensum est et propriam quandam caussam suam habet. Nam quod egregie Bentleius observavit in Horatii Serm. II, 5, 79, rarum esse in quinto pede senarii iambum pro spondeo, id aliquanto accuratius sic definimus, ut, cum in Trinummo senarii qui-

EMEKDATIONIS PLAVTINAE. 447

dem circiter quiiiqaagiiita, totidem autem scptenarii trochaici; in quibus illa lex (sive elegantiam dicere malueris) non mi- nus quam in senariis valuit; in fine versus iambum ante iambum receperint (h. e. senariorum pars ferme duodecima, septenariorum circiter nona), tamen perraro duobus iambicis vocabulis talis exitus fiat, numquam tribus.*) Itaque cum nihil offensionis habeant hercle nuntias, sceleshis est, fidiiciae in finem versuum, quamquam non nimis saepe, admissa, tria tantum per duas fabulas integras Trinummum et Bacchides exempla exstant huiusmodi: dger fuit Tr. 563, malapi cruceni ib, 598. Ba. 863 [902]. Quales pedes tertius iambus ne sic quidem praecedere solet, is ut non iambica voce conclusus sit, ut Tr. 533 quoius ille ager fuU**): multo igitur minus ccxi hi ordines placuerunt ^^\^-£. \^j. ^ ut nialo facit suo, Sed nec ab hac parte nec a neglecto accentu praeter illa, ut fnalo fedt suOy haec qua infra posui improbata sunt, eadem qua illa ratione satis defensa, Trin. 733. Bacch. 170. 222 [202. 254]. Mil. I, 1, 30. Bacch. 316 [349]:

penes me habeam domi

cito Samiilm solet

edepdl cert<5 scio

*) [Ex Addendis p. cccxxvm: 'Bentlei observatione, cmus ille etiam in Terentii emendatione numquam non memor fait, non paucis in locis cnm fructu utare, in quibus, utrum e discrepantibus codicum teBtimoniis praestet, dubius haereas. Velut una hac re, quod spon- deum quintus pes trimetri pro iambo obtinet, praestat Trin. v. 33 me- tere messem maxumam prae tralaticia verbornm collocatione messem metere marumaifi.']

**) Atque haec canssa fuit cnr supra p. cxin [364] reiceremus hunc versus ezitum futura sunt, tamen sciunt: praesertim accedente ante geminos iambos interpunctione. Nec mirum talia non placuisse, cum ne haec quidem crebra sint, in quibus tres se iambi excipiunt iambicis vocabulis non inclusi, ut atUste cum silehtio v. 22, hene hercle nuntias 59, ipsus in Seieuciam 112, fide et fiduciae 117. 142, mdritumis negdtiis 331, pati neque dUeri 352, repperi negotium 389, drdchumarum olympi' cum 425, 8U0 peculio 434: quae decem sunt in quadringentis versibnB exempla. Non dubitavi igitur, ubi optio data erat, qui hds mihi dedit epistulas praeferre prae qui hds dedit mi epistulas v. 874. [Hoc Pseuduli V. 691 cnm B dedit Ritschelins et Trinummi versui vindicavit; sed in ed. alt. mihi dedit reposuit:]

448 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

hercle operae pretiiim quidem

conueniam quantilm potest:

quibus exemplis et anapaesticum habes et choriambicum tertium a fine vocabulum: quorum tamen neutrum frequens. Spondiaca autem vocabula etsi ab eo loco ratio quidem non magis quam molossica yel ionica a minore (quando cho- riambum et ionicus et molossus aequat) excludit; tamen eon- suetudo non item ut in paenultimo loco recepit: quippe aegrius in longis syllabis quam in brevibus accentus inso- lentia illo loco delitescere visa est.

Et haec quidem eiusmodi sunt^ ut certae normae con- stantia determinata merito nomen inveniant legitimae licen- tiae. Sed praeter haec, quae ipsa ars concessit, fatendum est quaedam, quamquam numero pauca, vel excidisse poetis ccxji vel indulsisse sibi poetas, quae sint extra ratiouem posita. Nam cum in conuenidm hi quos notavi accentus recte se habeant propterea quod similes sequuntur in quantiim potest, tamen aliquotiens choriambicum vocabulum etiam praeter hanc condicionem in mediam senarii dipodiam intravit, ut Trin. 184. [410.] Mil. I, 1, 18. Bacch. 121. 113 [151. 144]:

Ego me fecisse cdnfiteor Megaronides.

[Quam si formicis tu dbicias papauerem.*)]

Quasi uentus folia aut peniculum tectorium.

Magistron quemquam discipulum minitarier.

Sperat quidem animus: quo eueniat dis m manust.**)

Quamquam id minime est quovis pacto factum: facile enim intellegitur curandum fuisse ut insolentia numerorum obscu- raretur potius quam in aures impingeretur: quare credi non potest cum gravi interpunctione choriambus a poeta con-

*) [Cf. infra p. ccxv (461).] **) Hoc quidem versu etsi concedendnm est a poeta posse eue- nat profectum esae, et supra allato conuenam quantum potest, tamen propter ipsa gemina exempla discipulum et cetera necessitatem illud non habet. Nec Bacch. 48 [79] vel necessitas vel si quid video probabi- litas euenat formae demonstrari poterit. Qoid? quod quibusdam exem- plis contrariam in partem valens probabilitas manifesta est, ut in ezitn septenarii Trin. 715 qudd agas euenidt tibi.

EMENDATIOmS PLAVTINAE. 449

iunctus esse Trin. 582:

Dic Callicli, me ut cdnuenidt ST. quin tu i niodo. Ab interrogatione fortasse yeniam habet Bacch. 214 [246]:

Salue. sed ubinamst MnesUochus? CH. uiuit, ualet:

quamquam ibi non inepte Bothius tibi Mnesilochus natn est? proposuit, quae coUocatio interrogativae nam particulae ali- quotiens oblitterata est (ut hinc quidem nulla lis sit nostro supplemento movenda Trin. 130). Plus etiam oifensionis in ccxm fine enuntiati posita ionica vox habet*) Bacch. 299 [331]:

Sed diuesne iste est Theotimus? CH. etiam rogas?

cuius cum simile exemplum ignorem, nescio an hic quoque verum Bothius viderit, praesertim cum in libris non iste, sed istic sit:

Sed istic Theotimus diuesne est? CH. etiam rogas?

Cum choriambicis autem vocabulis etsi per se minime com- paranda sunt anapaestica, nec, ubi oxytonum non sequi- tur, anapaesticum quartus pes admisit: (nam deterrimum versum Mil. H, 6, 73 Fatedr: quidni fatedre egomet quod ui- derim infra emaculabimus:) tamen certa hac condicione, ut cum monosyllaba voce in choriambici vocabuli speciem coa- lesceret anapaesticum, eique consociationi non repugnarent sed faverent constructionis interpunctionisque intervalla, raris quibusdam exemplis idem quod in choriambicis factum est. Hinc igitur est cur oflFensione careant Mil. 1, 1, 6. 29. IV, 3, 32:

Ne lamentetur neue animum despdndeat. Com^sus esses, per corium, per uiscera. Istiic caue faxis: quin potius per gratiam.

Sed quod multo sane magis mirum est, illud est, quod etiam molossum, qui etsi mensuram choriambi aequat, tamen mirum quantum ab eius volubilitate distat, non prorsus ab illo versus loco exclusum fuisse exemplis credendum est. £t excusatio quidem eadem, quae verborum ordinibus conuenidm quantiim potestj parata foret talibus quale Trin. 550 vulgabatur:

♦) [Cf. Trin.«-aimot. ad v. 922.]

FB. BITSCHELII 0PV8CYLA V. 29

450 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

Quo ciincti qui aetatem egerunt caste suam.

ccxiv Verum fatendum est ita comparatos non esse, qui certa ex- empla praebeant, versus non codicum tantum fide Plautino- rum, sed antiquorum auctoritate grammaticorum firmatos. llliusmodi aliquot Parergon p. 22 composui: ex hoc genere tria Varronis de 1. lat. testimonia attulisse satis habeo e VI, 89. VII, 78 et X, 70 (Trin. 886):

Vbi primum accensus cldmardt meridiem. Hectdris natum de murd iactarier.

Cdncubium sit ndctis priusquam ad pdstremtim perue-

neris.

Nam altero versu de muro prorsus aequant molossum: in qualibus si qui de spondeo potius dicendum esse contendant quartum pede occupante, res eodem redit idemque in hunc spondeum (quem non potest non monosjllaba post caesuram vocula praecedere) quod in molossum cadit. Tertius autem versus etsi non est senarius, tamen cum senariis eam de qua agimus rationem trochaici septenarii prorsus communem ha- bent: quod quidem eo minus mirandum est, quo saepius cum eisdem senariis etiam choriambicum in eodem loco nu- merum participant, ut Trin. 320. 334. 717. 951. 1022. 1128:

Benefacta benefactis aliis pertegifo ne perpluant,

et sic in reliquis deliciis disperdidity Lysiteles ego te uoh, com- tnemoras epistulaSy ferriteri mastigiae, consului fideliter: item Bacch. 59 [90]. Itaque de illo genere, quod molossicis vo- cabulis comprehenditur, sic statuendum est, ut reapse aliquid asperitatis, quod non suaderet, sed dissuaderet aurium iudi- cium et ratio numerorum, patientius quam par erat eosdem ccxv poetas tulisse intellegamus, quorum in reliquis partibus se- nariorum septenariorumque condendorum perfectam elegan- tiam suspicimus. Tali tamen neglegentia (nam profecto di- ligentiae laudem illud non habet) quo magis libera esse ars universa illorum poetarum solet, eo nos de singulis suspitio- siores esse decet et aliquanto tardius de poetarum quam de librariorum vitio cogitare: id quod recte iam Bentleius sen- sit in Adelph. IV, 2, 52. Itaque etiam qui taeterrimum

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 451

Trin. 540 hiatum dnigind acerrume concocturiis sit, tamen ad coniunctum cum hiatu molossum nauseet oportet.*) Nec qui sapiat V. 31 e librorum scriptura succreueftmt uberrunie effi- ciet sticcrertint uberrunw potius quam sticcreuere uberrume**): quae formae saepius quam putes in libris permutatae sunt. Ifcem Nonii fidem (quamvis per se ambiguam) nobiscum am- plexus V. 410 praeferet quod supra posuimus prae hac col- locatione verborum quae est in codicibus:

Quam si tu obicias fomiieis papauerem [sic Trin.^].

Item V. 648:

Praedptauisti amorem tuum uti uirtuti praepdneres [sic

Trin.«J

quantilli fuit ex tuumutiuirtuti vel tuumtuuirtutiut vel TUUMUIRTUTIUTI efficere? Certius etiam v. 977 restitutus est:

Proin tu te itidem, ut charmidatus es, nirsum rechar-

mida:

in quo cum et valde ingrata sit verborum charmidatus es in caesura diremptio; et ratione careat recharmida forma [cf. supra p. 331], et tu te vocibus in tute coniunctis accusativus desit, non videtur dubitari posse quin poeta scripserit quod recepimus:

Proin tute itidem, ut charmidatii'5, rilrsum te dechir-

mida.

His igitur hinc segregatis in tota Trinummo praeter postre- mum perueneris illud duo exempla restant, quae non magis ccxvi esse sollicitanda videantur quam Ennianum de muro , v. 862. 947:

Ni fllic homost aut ddrmitator atit sector zonarius. Praedicare [Deputare Trin.^] opdrtet qui abs terra dd

caelum peruenerit.

Quibus cognatum in Bacch. 756 [795]

Vt uerba mihi dat, ut nescto quam rem gerat

*) [Cf. praef. Trin.« p. LXVII.]

**) [Ita Scaliger, Doasa fil., Reizins, qnod confirmavit A.]

29*

452 PHOLEGOMENA DE RATIONIBVS

huc referendum esse mox apparebit.*) Verum minime in eorundem numerum Trin. v. 420 venit:

Minas quadraginta dccepstin' a Calliele;

cum de lege usitataque ratione in paenultima accentum ha- beat accepstine: quae vox cum unius pedis mensuram ipso ambitu suo excedat, in versu non potest non duplicem ac- centum dccepstine recipere ut similia omnia.**) Etenim quod louge notissimum est, elisione tamquam decurtatas h. e. una ccxvii syllaba breviores factas voces retrahere accentum h. e. eum accentum recipere qui, si brevior forma primitiva esset, esset legitimus: id quoniam video quosdam de necessitate quadam interpretatos esse, ne hoc quidem praetermittam, sed utram- libet rationem dicam poetas arbitratu suo secutos esse: qui- bus licuit ante vocalem vel accepisti Jioc vel dccepisti hoc pro- nuntiare, vel ddulescenti has vel adulescentem atidiOy vel scri- bendum dppulit vel seribendum appellere, et similiter omnia. Vnde consequitur ut, quamdiu vocalem praecedens scribetid-, vel dduen- (ddueni aequom Trin. 97) non exuat spondei na- turam, ne illa quidem tralaticia concede htic, secede huc recte

*) Vix tamen hoc referendum Trin. 627:

Consn^et homini, crMo. etsi scel^stns est:

nbi non magis etsi ofiendit quam et si, praesertim post interpnnctionem illam. Aliam ob caussam hinc alienum Trin. 163:

Quid tfbi ego dicam, qui illius sapi^ntiam:

nam iam Plauto pro cretico illius cum similibus genetivis fiiisse olim demonstrabo. [Cf. Opusc. phiL. II p. 686, ubi exposita nequaquam labefactari Muelleri de pros. p. 341 sqq. disputatione ad Trin.* v. 163 annotavit Ritschelius.]

**) De hoc maxime miro iudicio sic praecepit, qui auctor doctri- uae prosodiacae Plautinae vult haberi : ' Vix credas dici et pronuntiari crucidbilitdtibus indiligenter suppdrasitdtur intellegentia int^rpelldtio: pro quibus omnibus alia pronuntiatio requiritur ex pedestri et familiari loqnendi consnetudine , cruciabilitdtibus indiligenter supparasitdtur in- tellegMia interpeUdtio.' Cuius verba mea facio: vix credas dici et pronuntiari talia potuisse. Qnasi non singnlae voces unum habeant principalem accentum, e quo ceteri secundarii pendeant, quoque in versibus servato satisfiat consuetudini linguae. [Ceterum aecepstine forma ipsi Ritschelio tam suspecta postea erat, ut eam tueri non auderet.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 453

dicantur mediam corripere: id quod ratioaem et necessitatem ita tantum habiturum esset, si illis in exitu versuum um- quam esset locus concessus.

Licentiam omnem alterius partis senariorum^ quae est post caesuram^ complexus sum. Nam quod talia ut memineris recipiam accentum solent in quarta a fine sjUaba habere, ea nec licentia potius quam consuetudo fuit nec ab ulla parte versuum exclusa est: quippe prorsus quo dactylicis vocibus, soluta quidem arsi, quadrisjllaba omnia quae proceleusmatici mensuram aequant habita sunt dactjli- corumque accentum servarunt^ vel creticorum quae paeonem quartum aequant, nec minus in antepaenultimo quam in ul- timo pede sive senariorum sive septenariorum (quando paenul- timus tribrachum non frequentius quam purum iambum ad- misit), ut crticisdlum me ex Chrysalo, cdpitibus quassdntibus, mulieris qucumm dccubat, In horum autem numerum infra perspicietur etiam Trinummi illud venire v. 134:

Neque de illo quicquam neque emeres neque uenderes. ccxvm

Nec illa singularis licentia est; quod iambicae voces, a quarum neglecto accentu cum nostra disputatio tum veterum poetarum ars omnis profecta est, in omnibus omnino locis admissae sunt a quavis condicione liberae. Velut ante ulti- mam dipodiam senariorum Trin. 87 potes ne suspicer, 104 manu Megaronides, 141 meae concreditumst, item v. 140. 221. 484. 486. 490. 530. 560. 741. 753. Vel in tertio pede, quod hanc tantum ob caussam rarum est, quia non potest nisi in versibus penthemimeri caesura carentibus locum ha- bere ut v. 734:

Parata dos dotnist, nisi exspectare uis:

multo etiam rarius ita, ut iambica vox in secundo pede prae- cedat^ ut Ter, Eun. V, 1, 16:

Scelesta ouem lupo commisti: dispudet.

Quo tamen tribus iambicis pedibus continuis longe peior Bacchidum versus II, 3, 110:

Id mi haiid utrtim uelim licere intellego,

454 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

aut cum Hermanno sic est emendandus:

Id utnlm uelun iam mi haifd 1. i.^ aut fortasse sic potius:

Id iam mi; utrum uelim, haild 1. i.

Sed spondiacam pro iambica voce tertius pes non admisit, nisi paucissimis in locis^ in quibus illa a prioribus gravi interpunctione divellitur, ut Trin. 427:

Nempe quas spopondi. ST. immo quas dependi, mquito.

Nec tamen fieri posse videtur ut eandem quam praecedens, nullo intervallo consequens interpunctio vim habeat, qua tantum abest ut leniatur offensio neglecti accentus; ea ut ccxix sentiatur magis. Non recte igitur, si quid video, in Bacchi- dibus se habet v. 1026 [1065]:

Vel da aliquem qui seruet me. NI. ohe odiose facis,

cui ne ab aliqua accentus enclisi quidem praesidium paratum esse concesserim. Quapropter servato verborum ordine qui in B est, eiecto autem, quod e proximae vocis initio natum, ohe sic scribe:

Vel da aliquem qui me seruet. NI. odiose facis.

Anapaesticam autem in tertio pede vocem ne interpunctio quidem satis excusasse videtur (nam Trin. 114 non sunt pro vero anapaesto et illum): nedum ut illa excipere item ana- paesticam possit, ut Trin. 594:

In dmbigtiost etidm nunc*), quid ea re fuat,

ubi haud cunctanter transponendum erat In dmbigtio etiam nunc esL

Consequens fuit ut etiam in priore parte senario- rum, quae est ante caesuram, nihil offensionis iambicum vocabulum vel in primo vel in secundo pede haberet. Quodsi longe longeque rarius in secundo cst, eius rei non est alia caussa nisi quod binorum iambicorum continuitatem

*) [In ed. alt. hoc reliquit Ritschelius addens pro uno vocabulo esse etiam nunc, ut etiamnum, quod ipaum fortasse restituendum esset.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 455

poetac fugerenty ea autem pauUo durior ratio ita tantuiU; ut duobus vocabulis primus pes componeretur, vitari poterat. Hinc igitur est cur, cum non multa exstent huiusm#di initia (v. 86. 94. 497. 570. 3):

Atque id tamen

Non hic placet

Nunc lit scias

Quod tibi lubet ccxx

Adest, en illae*) [cm illaec Trin.^] ....

pauciora etiam reperiantur ad hoc exemplum facta (v. 33. 541. 554. Bacch. 260 [292]):

Eonim licet

Oues scabrae

Quoniam uident

Quamuis malam

Nisi hoc p»o Qtiam uis maldm potius accipias, Aliam ob caussam, ut id hac opportunitate moneam, non huc pertinet V. 779 Dicdt patremque idy cum de lege paroxytona fiant composita patremqtie, metudve, adedne: unde ne adedn quidem dicendum est in ultima praeter rationem acui. Quamquam, ut plene hoc genus definiatur, hoc addendum est, non magis haec, quam quae supra tractavimus elisione breviata, certa necessitate regi, sed liberum fuisse poetis utram acuendi rationem inire vellent. Itaque et metuoque hdc, ddemie id, primumdum dmnium, circiimspicedum (ut Trin. 146) et metud- que hoCy adedne id, primumdum adestj circumspicedum cum similibus**) pronuntiarunt arbitratu suo.***) Sed quod ccxxi

*) Nam in talibas apertom est (et apertias etiam iafra fiet) pro iambo esse, non pro spondeo illaec istuc cnm cognatis formis. Nec yero interpanctio post duas breves ab initio syllabas illa caret exem- plis. Similia snnt Trin. v. 170 Lupus: obseruauit, y. 524 Apage. ST, Acheruntis, Mil. IV, 3, 18 Quid is? ecquid . . . Nec dissimile Trin. Y. 818 Mittam, CA. eo ego . . .

**) [Cf. Opusc. phil. II p. 668.]

***) Non ignoro qoid de accentus diversitate ddeo verbi et ad^ particnlae sive Festas sive Paallos tradat: qaod quidem eoram ipso- ram poetarum exemplo, qai vitae asu probatam pronuntiationem sunt

456 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

iambicis vocibus licuit, ut in secundum pedem intrarent, eius quidem licentiae aut numquam aut perraro spondiacae atque afiapaesticae participes fuerunt. Etiam aliam ob caussam Trin. 594 paullo ante removimus [p, 454]. De trans- positionis necessitate nemo dubitat e. c. v. 451. 458 vel Bacch. 213 [245]:

Meanlm rerum me nduisse aequorast drdinem. Nisi quid me alitid uis, Philto, respondi tibi. Quin tii primum saliitem reddis quam dedi?*)

Qualibus sublatis anapaesticae vocis in duabus fabulis sin- gulare exemplum restat Bacch. 486 [518]:

Tum quom nihild plus :

ccxxii spondiacae item singulare eiusdem fabulae v. 814 [853]:

Scies haiid multo post :

quae nescio an excusationem ab enclisi qiiad|Lm accentus

secuti, eatis redarguitar. Idemqae de aliis similibas sentiendom est prayo grammaticorum studio discriminatis : e quo genere ergo, pane, qiMndo snnt. De qualibus quae praecipiuntur, aut ad scripti tantum accentus supervacaneum artificium spectant aut prorsus ficticia sunt. Omninoque si quid ex eis, quae de accentuum doctrina vetereB pro- didere, aliquam hodie utilitatem habet, id ad vocalium potias indolem vel natui*a longarum vel positione demum productarum pertinet ad acutiqne et circumflexi discrimen illinc aptum, quam ad syllabamm accentu aut praeditaram aut carentium diversitatem. Ad versnam autem faciendorum artem solum hoc valuit, nullius prorsus momenti illud est.

*) In Milite qnoque et singolare est et certissime vitiosnm exem- plnm II, 6, 66: Meruuse equidem me mdxumum fateor malum, obi Mermsse me equidem sine ulla mora transponendum. Cetemm eimpli- cibus spondiacis sua sponte intellegitnr non suaviora, sed longe etiam asperiora esse in spondeum desinentia longiora vocabula: in quo genere vastitate sua insigne est Mil. I, 1, 54: At peditatus^ quod ne codices quidem tuentur. Dum in eo sum ut a iypothetae erroribns has pagellas purgem, sero animadverto imprudenter praetermissum ana- paestici exemplum Trin. 397: Miser ex animd fity fdctius nihild facU. Quod quamquam consultius duxi interim servare, tamen fateor eo mihi BuspectiuB esse quo facilius a poeta scribi potuit Fit miser ex animo [^quamqnam non est obliviscendum exanimo vetpribu3 foisse pro uno vocabulo choriambico.' Trin.^].

k

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 457

habeant; qua tamquam in quadrisjllabam vocem nihUopltis, in trisyllabam mtdtopost coirent."^) Qualis enclisis cum cer- tissimam sedem in bisyllabarum praepositionum cum mono- syllabis prondminibus copulatione habeat, ut propter me, praeter te, inter se, ergd me (nam in iambica praepositione apud uos nulla omnino offensio est), qualia ne secundus qui- dem pes exclusit: potuit id quidem facillime ad similia mono- sjUaba pertinere ut Trin, 186 Hascine propter res, sed non videtur a praepositionibus ad verba translatum esse ut in Hermanniano illo quod paullo ante memorabamus seruet me**) Aliis in locis spondiaci vocabuli in altero pede molestia in- terpunctione lenitur, ut Capt. I, 2, 9:

Satis est. numqudm post illam [postilla] possis pren-

dere:

quamvis ibi prompta transpositio post illam numquam, Tam angustis autem finibus cum vel hoc genus inclusum sit, multo minus vel binas anapaesticas voces vel anapaesticam cum spondiaca iambicave ars probavit in principio versus. Et verissimo igitur et subtilissimo sensu idem ille Herman- nus cum Bacch. v. 119 [149] damnavit:

Video nimio iam miilto plus quam uolueram, ccxxiii

ubi Video iam nimio transponendum***), tum asperiorem V. 192 [224]:

Venidt quando uolt, atque ita ne raihi sit morae,

*) [Cf. ad Bacch. y. 852, ubi hanc saspitionem exemplis et certis nec paucis confirmari Bitschelius annotavit.]

**) Nec ascita enclisi defendi hic, qualem libri testantnr, septe- narins poterit Trin. 913:

Vide homo ut hominem ndueris. Tamqudm me: fieri istiic solet

In qno et satis insolens e priore in posteriorem versus partem trans- itus fit spondiaco vocabulo caesuram excludenti, et tanta yis sen- tentiae est in me pronomine, id ut encliticum esse minime possit. Quare Hermanno obtemperandum fuit. [In ed. alt. de hoc yersu se non recte existimayisse dicit Ritschelius, cum non cogitaverit de tam quam diiunctim scribendis.]

***) [Postea totum yersum interpretationem insequentis esse in- telle^it Ritschelius.]

458 PROLEGOMENA DE KATIOXIBVS

libi etiam aliam ob caussam probabiliter AduenkU quando ffcripgii deleio mihi. Alia auiem exempla in Trinnmmo et Bacchidibofl nulla exstani. Qnodsi qnaedam fanins generis in aliis fabulis siuia snni; eis mrsnm excusatio ab inter- pnnciione praesto esi qna hi pedes dirimantnry nt MiL U, 6, 73.*) Capt. I, 1, 18:

Fateor. Quidni faiearis ego quod niderim. Sumits: quando res redierunt^ molossici.

Quocum tamen non comparandus Hecyrae I, 2, 119:

Habds amnem rem: pergam quo coepi hoc iter,

ne egens quidem excusatione, ut in quo omnem corripiatur. llestat uty quoniam in ipso principio versuum plurimum excusationis habere quamlibet licentiam constat, primum pedem senariorum nec anapaesticas voces (inter qnas et iambicas tamquam media haec initia simt Quod ames, Is erdt, Ncque aues) nec spondiacas ac ne dactylicas qnidem voces repudiasse eo brevius adnotemus, quo magis de his in vulgus constat. Atque spondiacarum anapaesticarum- que usus cum et creberrimus sit nec ullius condicionis vin- culis astrictus (quando ad secundum potius pedem pertinet quam modo condicionem tractabamus) : tamen nec iambici pedis nec iambicarum vocularum ab initio senariorum ea paucitas est, ut, quia ^primus pes trimetrorum pondus ac multitudinem syllabarum desideret', cum Hermanno praef. Trin. p. xvi daranandum sit versus 761 initium illud Mihi tcxxiv quidem hercle non est Quod cur sane ferendum non sit rectius videmur p. CLXX [412] explicasse. Ceterum verum est coniuncta spondeorum auapaestorumque itemque spondiacorum anapaesticorumque vocabulorum frequentia longe rariora iam- borum iambicorumque in primo pede exempla esse, nec fere frequentiora quam in quinto pede trimetri. Dactylica autem vocabula ut rara ita certa sunt his exemplis Trin. 54. 75. 186. 205. 31)6. Bacch. 542. 556. 744. 811:

Omnibus amicis

Hascme propter res

*) [Cf. annot. ad hunc versum.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 459

Qui omnia se simulant

Consiilit adudrsum

MiKtis amicam

Bacchidem. Vtramne ergo

Omnia resciui

Chrysale, quis est hic*)

longe eadem frequentiora nec a ceteris versus sedibus ex- clusa in anapaesticis carminibus. In iambicis enim vel etiam trochaicis (de quibus infra dicetur) qui cuivis loco dactyli- cum accentum illum concedere animum inducat, nihil quo id probet praeter solius nescio formae exempla talia habebit:

Vt uerba mihi dat, ut nescio quam rem gerat: Miilta simul rogas^ nescio quid expediam potissumum

e Bacch. 756 [795]. Trin. 880: in qualibus praestare spondia- cam mensuram synizesi effectam supra demonstravi p. CLXVII [410]. Sciendum est autem similem dactylicis pronuntiatio- nem tribrachica quidem vocabula vel in tribrachum exe- ccxxv untia ita recusasse, ut numquam hunc accentum ^y^u rece- perint, sed aut legitimum ^ v^ u aut, ut mox intellegetur, certis condicionibus inusitatiorem hunc uwo.

Affinis enim dactylicorum huic uotationi ^^ w haec est v^ vel (quo paullo magis accentus insolentia delitescit) soluta paenultima u u o : quam sua sponte intellegitur non posse non syllabam brevem sequi. Sed hoc non satis est: certa enim plerumque condicio haec accedit, ut binae breves sequantur; vel ut aliis verbis dicam, ut accentu notata syllaba cum proximis non anapaestum, sed tribrachum effi- ciat. £a igitur pronuntiatio propriam sibi sedem habet in septenariorum secundo vel tertio pede, ut Trin. 714. 715. 873. Mil. II, 2, 38. Bacch. 72 [103]. Trin. 624. 629. 889:

Sine dote, neque tu hmc abituru's

Sm aliter animatus es, bene

Vbi habitet et item alterum ad istanc

Nam mulier holitori numquam

*) Nam siquidem in talibus ut Trin. 593 : Siquidem ager nobis sdluos estf apparet pro daabus yocibas accipi potuisBe.

460 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

Meus ille quidemst: tibi nunc operam

Silnt uterque: ille reprehendit

Lesbonice; esse uideatur

Quid id est tibi wotwm*), adulescens

Nec levior tantum^ ut horum exemplorum primo, sed ne fortissima quidem interpunctio tali pronuntiationi obstitit V. 605:

Sine dote, CA. sine ddte ille illam :

nisi eam ipsam ob caussam ibi hem inserendum.**) Sed similis pronuntiatio v. 329:

ccxxvi De me6: nam quod tuumst, meiimst, omne meum awtem

tuumst,

cum et in sextum pedem incidat nec a duabus brevibus ex- cipiatur, nescio an non satis caute de eo versu supra iudica- verim p. cix [361]. Cuius in priore parte cum valde ingrata futura sit meumst syllabarum ante caesuram synizesis; sic ut versum dimetiamur simul cum durissimo in quinto sextoque pede spondeo:

De meo: nam quod tuilmst; meumst, omne autem meum

tuilmst:

reliquum est ut multo minus offensionis similem synizesim in versus exitu habere recordemur (ut Captivorum exemplo p. CLVii [402] allato) et hanc potius rationem probemus:

*) [In ed. alt., ubi quid istuc est nomen dedit (cf. supra p. 330), addidit Ritschelias 'cetemm non impediam si qui istuc nomen est praeferant.']

**) ['quo non opus esse satis hodie intellectum eet.' Trin.^J. Nam ne quis dot^ in pausa orationis pro spondeo esse opinetur ad eomm similitudinem quae p. glxxxyi [426] tractavimus» reputandum est syl- labae ancipiti in eis tantum vocabulis locum esse quae breTem paenul- timam habeant, dactylicis potissimum e trisyllabis, solis pyrrhichiacis e bisyllabia. Vt Mil. III, 2, 34 [cf. Opusc. phil. II p. 447]. Trin. 684 [cf. supra p. 426]:

Numquam ^epol uidi promere. uerum h6c erat. Nam cdrtumst sine dote haud dar^. Quin tu f modo.

Adde ait et louis e supra disputatis. Sed Militis V, 24 faxis {Quid 81 id non faxis? Vt) non trochaeum, sed verum spondeum aeqnat.

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 461

De me6: nam qu6d tuilmst, meilmst^ omne aiitem meum

tuilmst.

Intellegi nunc etiam illud putamus, cur e quinque trans- ponendi modis^ quorum in Baccbidum v. 52 [83] optionem esse p. cxLixsq. [395] diximus, reliquis posthabendus hic sit: Vbi iAoles tu lepide esse tibi. Ne quis vero huc Trin. 623 referat:

;

N^scio quid non satis inter eos

sciendum est eam de qua ante diximus enclisim non minus ad ccxxvii haec exempla inter eos, praeter eos Bacch. 1107 [1146] quam ad inter nos, praeter me pertinere. Trochaicis autem vocibus etsi in hoc genere pyrrhichiacae valde propinquae sunt, tamen non sunt prorsus pari ratione. Tam enim eae prope ad iambicarum naturam accedunt, ut his praeter cetera con- cessam 6Hut6vt]civ facile participent. Itaque illanim pauUo longius progressa est licentia, ut quae non modo in prioris partis septenarii secundo pede^ sed etiam in posterioris item secundo^ qui est totius versus sextus^ admissae sint. Exempla habes Trin. 337. 347. 684. 938. 1046. 289. Bacch. 52 [83]:

Nil moror eum tibi esse amicum

Millta hona bene p&rta habemus

Ndmquam erit alienis grauis qui

Nisi quia lubet ^xperiri

N6n[ne] hoc publice animaduorti? nam id genus homi-

num h6minibus. Qu6 manus apstineant: cetera rape trahe tene fdge late. Vbi uoles tu esse tibi lepide^ mea rosd, mihi dicito.

Quorum versuum quarto non magis allubet scriptura opus fuit quam supra posito v. 624 iUic pro ille: neque enim caus- sam in promptu esse video; cur cum mihi tibi sii^ nisi quasi ego formiS; quas (utpote ultimam a principio longam haben- tes) ab hoc genere seclusi p. CLXX [412 sq.], etiam quia socie- tur. Alia exempla cur hinc aliena sint revera, dixi p. CLXXXVi [426]. Nec immerito a quarto pede pjrrhichiacum accentum Hermannus removit Bacch. 74 [105], pro his

Cilpio. Dabitur 6pera. aqud calet: eamus

462 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

ccxxvm substituto cdlet aqua, Restat ut de hyperdisjllabis quaeratur. Quorum, ut breviter dicam^ similem in brevi ul- tima aeeentum ea tantum receperunt^ quae non paenultimam tantum^ sed etiam antepaenultimam brevem haberent. Quam- quam a trochaicis quidem vocabulis eadem etiam alio ipsius rationis discrimine distant. Nam si prdpitid praeter princi- palem suum in pro accentum (quando hunc esse legitimum supra diximus) alterum habet secundarium^ quid patitur aliud nisi quod etiam uendidit et similia^ quae quia ipso ambitu suo unius pedis mensuram excedunt; in versibus non possunt non plures accentus recipere? Itaque nihil molesti veteres in his senserunt Triu. 852. Mil. II, 2, 2. [III, 1, 25*)J Trin. 837:

Illuricd facies uidetur

Videritis alienum^ ego uostra

[Obicere neque te decora J

Ri5ere antemnas, scmdere uela: ni pax prdpitid foret

praesto.

Nam quod horum ultimo versu oxytona vox in septimo pede est: reputandum est octonarium esse, quod genus severiori- bus septenariorum legibus multis in rebus solutum est: quem- admodum parvo intervallo ab illo distans octonarius v. 827 etiam in quinto pede habet usqtie modo ut tuilui: atque neuter ita ut binae breves subsequantur. Quid? quod tribrachi qui- dem maior quam trochaei volubilitas ne in septenarii qui- dem sexto pede displicuit v. 906:

c(xxix Capere soleo. Quid est ei [cf. p. 364J nomen? Quod

edepdl homim^ probo.

Contra autem, atque in illis factum, ultimae sjllabae inten- tionem cum dactylicae voces vel in dactylum desinentes

*} [Cf. ann. ad honc v.] Sed eiusdem fabulae II [, 1, 39 experior nec choriambuB nec paeon primus esse potest:

Pol id qnidem experior ita esse

Vbi vide num sic scripserit poeta:

P6l id experior ^uidem ita esse

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 463

respuere solent tum multo magis eae quae paenultimam lon- gam habent. Yel eo, quod talis accentus in quartum pedem incasurus sit^ satis suspecta septenariorum baec exempla sunt Trin. 306. 1016. Mil. II, 2, 71:

Vtrum itane esse mduelit, ut eum animus aequom cen-

seat : Giirguliost exercitor, is hunc hdminem cursuram docet: Reperi, comminiscere, cedo calidum consiliiim cito:

quibus senarius accedit Mil. I, 1, 27:

Quid bracchium? Illud dicere uolui, femur.

Quorum primo pro cretico esse posse mattelity altero pro epitrito eocercitor supra vidimus p. CLXXXiii [423] et clxxiv [416]: tertio vix dubitandum quin syllaba exciderit, velut comminiscere, cedo sis cdlidum c, c,\ de quarto, qui etiam aliam ob caussam suspectus, nunc amplianda disputatio.*) Simile exemplum audiet hodie aliter interpretati sumus p. CLXXXiii [424]. Facilius etiam sentitur cur talia fugerint poetae quale est decorare uolo: quibus tamen non conferendum quod Trin. 320 exstat:

Benefactd benefactis aliis ,

vel sicubi mcUedidd reperiatur: cum haec eodem iure pro bene facta, male dicta accipi possint. Sed in Milite glorioso nec Praecinctus aligui sanum est IV, 4, 45**), nec III, 1, 106***) Me uxore prohibent: quod non in Med uxore prohi- bent mutandum videtur, sed transponendo perpoliendum:

Me prohibent ux6re, mihi quae huius ccxxx

Monstrum autem quoddam versus aluit qui in librariorum fidem iurans sic edidit Trin. 150:

Thesaiirum mihi demonstrauit in hisce aedibus.

Planius igitur nunc perspici arbitramur, cur p. CLxxxi [422] horridum dixerimus horum accentum dddicdr Agordstocli, si non pro molosso, sed pro palimbacchio sit dddicar, Contra pror-

*) [Cf. OpuBC. phil. II p. 437. 444.] ♦*) [Cf. Opusc. phil. 11 p. 448.] ***) [Cf. Nov. exc. Plaut. I p. 43.]

pfop^ a/;/;^?darit7 rit Tri r^ikqriam molestiac e delitescati i^/nga -^.x]hx\/^ -«itiiitor. Sapere^t ct. qciid bonm om- nirjui, HU2U: de trocbaiciii exposaimas, iambiei senarii rece- If^riniy d^niamai*: qT,od non fuit mG.Itrim. Qaots ubi solas Uff*'iiiii('jk3i Toc«^ dizero in solo primo pede admids;^ dixat> prope omnia: ac ne binis quidem post illas breribas sjlla- biij opuij fait, ijed aatiii es.*e ana Ti«a est. Velnt Capt. I, 2, l(i. Ba/:eh. 769 [808 J. Trin. 56><:

SvtWi iaaentutis gpe» est: sese omnes amant: yullfjuf homo dicity hae tabellae ie argaont: Hi ante uolaisses, esses: nanc sero capis,

ubi non erat Hollicitandum ante.*) A qualibus profeetiis non erat cur similia initia v. 218. 598 defdgerem:

Vmle [cf. supra p. 377] quid auditum dicant, nisi id

appareai. Ihit iHte hinc^^j aliquo in maxtunam malam cmceni.

*t xxxi Nec offennioni erat v. 432:

Temjnis adeundist. Estne hic Philto qui aduenit?

ni^i ibi aliud Muasisset Ambrosiani auctohtas. Sed non tan- tum insuavis erat v. 440 insolentis accentus iteratio:

Ai^rf quoque esse uolo liber, nequiquam uolo,

verum simul et in secundo pede esse suspectum et, ut p. CLXX |413J docui, ipsum ego abhorrens a consuetudine. Quamquam deHocundo quidem pede non est obstinatius negandum : perraris

*) [Cf. OpuBC. phil. H p. 646 sq. coll. 270 sq.] ♦♦) [Ibit statim in ed. alt. cum Brixio 'nisi quid tamen alind subest.']

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 465

enim exemplis^ quae nihil suspecti aliunde habeant^ litem illinc non moverim; ut Asin. IV, 1, 17:

Ne epistuld quidem illa ilUa sit in aedibus:

in quo adeo ad quadrisyllabam vocem eadem licentia pro- gressa est. Non magis in primo pede pro trochaeo tri- brachum admissum calidius damnare ausim, ut significavi p. CLXXix [420]. Sed in tertio pede multo minus similis ac- centus probatus est, qualem v. 503 Guyetus intulit:

£heil, ubi nil usus erat dicto, spdndeo,

vel Bacch. 223 [255] librarii:

Volcanus Sol Lund Dies _ ^ z w _ .

Accentus licentiam senariorum omnem persecutus sum: volui certe omnem persequi. Quodsi quae reperiantur propo- sitis legibus non comprehensa, confidenter imputa librariis. Quamquam eius generis e Trinummo nunc nihil recordor praeter turpissimos numeros v. 200:

Neque mendaciloquim*) neque argutilm magis.

Quae vox menddciloquius pronuntianda erat necessario, ut proximo versu cdnfidmtUdquius, non confidentiloquiuSj id quod perversissimum futurum erat. Ascita igitur ex Ambrosiano ccxxxii adeo particula vetus vitium ita uti in editione factum sus- tuli.**)

Ad trochaicos autem septenarios ut transeam, ho- rum quidem rhythmicae rationes quam propinquae cogna- tionis vinculo cum senariorum rationibus contineantur, cum ex eis, quae adhuc vidimus utriusque generis communia esse, facile colligitur, tum plenius ex eis apparebit quae dicenda restant. Atque perspecta est ea affinitas iam a veteribus magistris illis, qui tetrametrum trochaicum ita definierunt ut compositum esse ex iambico trimetro et huic praemisso

*) ['qaod nnllo modo defendere Lachmannus in Lncr. p. 129 de- buit.' Trin.»]

**) [In ed. alt. Ritschelins v. 200 etiam propter langoide iteratum 'loquius satis confidenter interpolationi tribait, qnalis non raro ipsis epithetis cumulandis amplificandisque graseata sit, velut v. 239 sq.]

PR. RITSCHKLII OPV8CVLA V. 30

466 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

cretico dicerent:

quae discriptio quos auctores habeat ostendi Musei philol. t. I p. 285 sq. [= Opusc. phil. I p. 280 sq.]. Quodsi eam partem tetrametri^ quae est post creticum, contuleris cum legibus iambici senarii, miram utriusque generis cum in aliis rebus tum in accentuum ratione convenientiam ilico depre- hendes. Et ut rursus ab ea parte^ quae post caesuram est, incipiam: eisdem prorsus condicionibus accentus neglectio regitur in formando septenariorum exitu. In quo pari atque in senariis ratione omnium primum probati sunt hi ordines verborum: fnigi bonae, animo lidbet, sed amorem tihi (Tr. 666. 875. 1010), cognati uelint, probior^s cluent, imperid tuo, ege- statem uolo, occultassis mihi, integumentum meae, concubinattlm tibi, Qui autem vel in senariis perrarus fuit binis vocabulis iambicis efTectus exitus ut maldm crucem, ager fuit^ eum multo etiam magis septenarii repudiarunt: nec eius vel unum exemplum in Trinummo Bacchidibusque offendimus: nam egero tum istuc agam e Bacch. 671 [708] nemo opponet, ccxxxiii ubi spondei mensuram istu>c servat: de v. 447 [479] mox dicetur: Trinummi autem v. 329 omne autem meiimst tuum aliam ob caussam iam supra reiecimus. Magis mirere non fere minus insolens in septenariis hoc genus esse quod spondiacum inter duo iambica vocabula medium habet, non infrequens illud in senariis: cuius quidem rei caussa uon haec fuit quod non satis concinna illa species videretur, sed quod nimis lenis et sedata: maiorem enim vigorem et alacritatem quandam trochaici tetrametri prae se ferunt. Hinc igitur est cur unum tantum eiusmodi exemplum in Trin. exstet v. 868, tria in Bacch. v. 458. 694. 721 [490. 731. 758]: habet rectdm uiam, malis malim modis, patri uerbis tuiSy erit signtim datum. Eademque caussa est cur aliquanto fre- quentiora sint quae pro spondiaco anapaesticum habent iambicis interpositum, ut Trin. 351. 1179. Bacch. 53. 412. 428. 434. 453 [84. 444. 460. 466. 485]: habes habeds malum, item uideds licet, lociim lepidum dabo, senex minunii preti, puer puero fuit, dies faddt minus, quidem periii pudor: ad quorum similitudinem prope accedit Bacch. 447 [479] ngi nisi item

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 467

manus. Contra niiuiam vehementiam, qualis anapaestico nu- mero aptior esset^ visa sunt duo anapaestica habere iambi- cum praecedentia: quod quemadmodum in senariis perrarum est (ut Mil. I, 1, 31), ita semel admissum est in septenario Trin. 918 qudndo egomet memini mihi*) Cui non prorsus par est v. 847 dat homini misero male [mali Trin.^]: nam ubicumque anapaesticam brevis vox monosyllaba praecedit, facile sentitur tamquam in unam paeonicam ambas voces ccxxxiv coalescere pronuntiando : paeonicis autem (utpote dactylica- rum rationem aequantibus) si legitimus fuit in prima syllaba accentus, fieri non potuit quin eum ultima quoque in versu reciperet. Qua ratiocinatione identidem utemur infra, cum eius rei vis in ipsis septenariis latius pateat.**) Vt non di- versa illorum dat homini misero male ratio eit atque horum in Bacch. 15. 446. 521 [46. 478. 553]: renumeret facidt Iti- bens, mulierem tenedt sedenSy beneuolSns uiuit sihi, quae eo minus ofTensionis habent, quod eo in loco, ut in senariis di- ximus, paeonica ne tum quidem vitata sunt, cum ab oxyto- nis non excipiuntur, ut cdpitibus qmssdntibus, Grucisalum me ex Chrysalo, digitulis primdribus Bacch. 273. 330. 638 [305. 362. 675]. Sed spondiacam vocem ne ante duas oxyto- nas quidem trochaicorum elegantia probavit, nec illius exem- pla hae duae, in quibus nunc subsistere solemus, fabulae Plautinae praebent praeter duo corrupta. Nam illum v. 329 exitum dmne autem meiimst tuum, in quem iam bis incidit oratio, nunc tertio argumento intellegitur reiectaneum esse: haec autem v. 883 tuum primum menwrd mihi triplicem trans- positionem admittere annotatio nostra docet. Multo igitur minus pro spondeo esse illum v. 957***) potest, ubi oxy- tona non sequuntur: et ego Ulum nossem dpprobe: vel adeo suo gnatd dare episttdam v. 898. De iambicis autem eum

*) Ad anapaesticorDm Bimilitudinem proxime accedens exemplum Trin.714: qttdd meum erit %d erit tuum transppsitione remoyimns, cuius cap. XVI ratio reddetur [p. 490].

**) Itaque etsi nihil impedit quominus Trin. y. 877 dicamus ana- paestico iambicoque vocabulo finiri, tamen rectius etiam exire in pae- onicumcum iambico dicemus: homines uhi hahitent pcUer. ***) [Cf annot. ed. alt.]

30'

468 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

versus locum non refugientibus idem hic valet quod in se> nariis, velut Trin. 352. 360. 728. 910. 1034. 1044. 1164: de Gcxxxv choriambicis molossicisque illic satis iam disputavimus. In hoc autem uno longius est trochaicorum ars progressa quod, etiam nullis oxytonis sequentibus, ionicam vocem, quippe simillimam molossicae, non respuerunt: qualis ut rara, ita certa est Bacch. 8. 406 [39. 438]:

meretric& cogndmines.

capiebat suflfragio.

Prius quam ad priorem partem septenarii progrediamur, videndum est de utriusque partis confiniis. In quae cum legitima versus caesura incidat, non est mirum perraro transitum e priore in posteriorem partem bisyllabo vocabulo fieri. Atque durior etiam eo in loco iambo spondeus est: cuius unum exemplum removimus [cf. p. 457 annot.], alte- rum Trin. 982 tantum ab interpunctione aliquam excusatio- nem habet*):

Fassu's Charmidem dedisse aurum tibi? SY. scriptilm

quidem.

Nam alia ratio est v. 699 et 973:

id agis ut, ubi adfmitatem inter nos nostram adstrin-

xeris :

Charmides ego siim. SY. nequiquam hercWs: nam nihil

auri fero:

quorum priore pro una voce sunt inter et encliticum nos pronomen^ altero pro duabus vocibus hercle es: nam etsi ne sic quidem hic nitet a caesurae elegantia, tamen paullo mi- nus durum hoc quam illud est. Facilius ut dixi iambicum vocabulum poetae tolerarunt, ut Bacch. 44 [75: cf. infra p. 501] et Trinummi eo versu qui iam quartum in examen venit 329:

ccxxxvi Simulato me amare. Vtrum ego iocon id simulem an

serio: De meo: nam qu6d tuumst, nrnimst, omne autem me-

umst tuiun:

*) ['nunc hand scio an aurum id tibi scripserit poeta,' Trin.']

k

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 469

quamquam de meumst prope idem valet quod paullo ante de h€rcle's, De tertio exemplo Trin. 661:

Perpeti nequeo: simul piget parum pudere te

infra dicendi opportunitas redibit.

Prior autem pars tetrametri cum e cretico et penthe- mimeri iambico constet; de utroque seorsum dicendum est, ordiendum autem' ab iambica parte:

Quam ubi dixero et leges et elegantias et cautiones prope* modum omnes cum ipsis senariis communes habere^ pauca erunt quae addantur. Primum igitur non frequentiores quam in senariis hi sunt ab initio verborum ordines ^ -^ I '^ ^ , ut Trin. 322. 1124. 1123. Bacch. 666. 1103 [703. 1142]:

Qui ipsus sibi | satis placet nec

Hae sonitu | su6 moram mihi

Egi ei rei | fandils pat^r sit

Ceterum | quantilm lubet me

Haec oues { uobis malam rem

Porro etiam anapaesticae spondiacaeve vocis par est in se- cundo pede raritas. Et vere quidem anapaesticae in tota Trinummo Bacchidibusque exemplum non exstat, sed tantum ad aliquam illius similitudinem accedentia ut Trin. 351 et ilhic:

Quod habes ne habeas: et illuc quod ....

(ubi tamen oxytonum haheas excipiens anapaestus vix placi- turus sit; nisi interpunctio intercedat), vel etiam magis am-ccxxxvii bigua in ed, ob edm Trin. 1066. Bacch. 27. 647 [58. 684], in quibus ea eam monosyllaba esse possunt: quibus accedit sin- gularem rationem habens igitur Trin. 333:

Nihil istorum. Quid igitiir? Per comitatem edep6I

pater:

ubi anapaestici numeri vehementia prorsus eo emollitur quod in paeonis, sed in priir i syllaba intensi paeonis leni- tatem coeunt quidigitur syllabae. Nam etiam vere paeonica vocabula, etsi crebra non sunt, nihil offensionis illo in loco

470 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

septenarii babuere: id quod duobus Trinummi exemplis pro- batur V. 370. 1039:

Tu modo ne me prohibeds accipere; si quid det mihi:

V

Eae misere etiam ad pdrietem sunt fixae clauis f^rreis.

PIus sane molestiae eodem in loco admissum choriambi- cum vocabulum creat, sed idem tamen minus insuavitatis habens quam oxytonesi recepta pentasyllabum huius men- surae - ^ ^ ^ ^ : unde iudicari poterit utrum scribendi exem- plum V. 1023 praestet:

Quorum unus surripnerit currenti cursori solum,

^ccedente spondiaci (unus) duritie asperrimum^ an

Quorum hercle unus stirpuerit currenti cursori solum.

Spondiacis autem in secundo pede vocibus non magis est locus concessus quam in senariis. Non repugnant v. 619. 682:

Vlciscare et mihi ut ergd te

Me qui abusus siim tantdm rera

ut in quibus et ergdte*) et tantdmrem**) vi enclisis in trisyl- laba coalescant. Ynum nescio designatum est p. ccxxiv [459], quod sane singulare est partium non compositarum ne scio ccxxxviiiaccentum etiam post factam compositionem servasse. Parum autem excusationis paratum esse versui 679 sentio^ qualem a B proditum cum Hermanno servavi:

Facile inuentust: datur ignis, tamenetsi ab inimicd petas.

Quare haud scio an consultius sit a reliquorum librorum memoria Facile est inuoitu proficisci ad hanc speciem versus commendandam :

Facilest***) inuentii: datur ignis: tametsi ab inimico petas:

quando nec molossus ille inuentti insolens est nec bisyllaba tametsi (tamquam tam etsi [sic Trin.*]) formae pronuntiatio:

*) [Cf. Nov. exA Plaut. I p. 36 sq.]

**) [Hoc 86 vix recte excusasee postea censuit Ritschelius Me qui tantam ahusm sum rem transpoDens in ed. alt.]

**♦) [Fdcil est Trin.*, cf. Opusc. phil. U p. 831. 452.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 471

nam absonum est de tdmetsi eogitare. Vitiosior etiam Mil. ni; 1; 36 geminum anapaestum excipiens spondeus:

Clare oculis uideo, pernix sum,

ubi Siim pemix transponendum: omnium autem maximC; si quem horum sensum habeo, intolerabiles hi accentus Bacch. 394 [426]:

Ante solem exorientem nisi in palaestram u^neras:

qui versus vide quanto lenius velut sic fluat:

Ante solem nisi tu exorientein m p. u.

Postremo primus post creticum pes non minorem quam in ipsis senariis varietatem recepit: nec vel tantillum inelegantiae sive spondiaca sive anapaestica vox illic habere visa est; ut uUa umquam cura^ etiam ubi liceret facillime, vitata sit. Nec omnino fugere quemquam potest, accentuum et numerorum repugnantiam, ab ipsa necessitate apud ho3 poetas profectam et tamquam invitis concessam, eisdem paul- latim in voluptatem vertisse et multo prius non mediocri ex parte probari coeptam esse ut aliquid gratiae afTerentem, quam in certam consuetudinem eius aetatis abiret, quae ex-ccxxxix cultam et ad legum constantiam revocatam syllabarum quan- titatem solam secuta est. Quae mutatio per quos gradus progressa sit, altera ex parte finis versuum^ altera ex parte, sed diversa ratione, eorundem initium ostendit: luculentissi- mo autem documento ipsorum initium septenariorum est. Velut quod modo dicebam, ne voluisse quidem veteres illos spondiaca vel anapp.estica vocabula proximo post creticum loco vitare, velut Trin. 855:

Qudmodo quidque agerem: nunc adeo . . . . ,

id plurimis exemplis perspicitur huiusmodi (Trin. 843. 848):

Huic ego die | nomen Trinummo

Quia ego nunc | subigdr trium nummum

Quantilli enim fuerat non neglecto accentu haec sic dis- ponere:

Huic ego ndmen die Trinummo

Quia ego subigor nilnc trium nummum ....

472 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

Talibus igitur cayendum est ne ad severiorem accentus ob- servationem, quam quae ipsis poetis placuit, umquam exactis de transpositione calidius quam peritius cogites. Ceterum, ne hoc praetermittam, a senariorum initio ad eum^ qui illi respondet, septenariorum locum non modo trochaicarum vo- cum oxytonesis tralata est, de qua supra satis disputavimus, sed raris exemplis etiam dactylicarum paroxytonesis. Cui quemadmodum elisio non obstitit in illo exemplo

Bacchideni, Vtramne ergo ,

ita nihil impediit quominus p. cxLVin [394] Captivorum ver- sum ab his verbis ordiremur:

Ten negas | Tynddrum esse? Nego ego

ccxL Multo autem maior libertas cum ipsi cretico, cuius

cum senario coniunctione septenarius nascitur, concederetur, mixta huius partis et eius quae eam excipit licentia incredi- bilis orta est numerorum varietas, qualem vix ullum metrum prae se fert. Nec mirum septenariorum ab initio licentia multum senariorum licentiam superari, cum, quo qui longior versus est, eo plus spatii et copiae concessum sit ad neglec- tae artis offensionem rursus obscurandam et tamquam com- pensandam: nam haec vera caussa est cur plus ab initio quam vel in medio vel in extremo versu liceret. Vt autem primum de ipse cretico illo seorsum dicam, recordandum est his eum metricis figuris variari, quas iufra posui una cum insequentis iambi formis vicariis:

j.

\j

J_

U

j.

a

A

Ow

u

_/

1

_/

P

_/

w

sbu

\JJ

j

T

^

\J

K^

(-

v^)

B

j.

__

j_

G

j_

"•

±

D

J.

i

i

nam ^ ^ j- et ^ ^ ^ ab reliquarum societate exclusas esse constat, quod non potest trochaei locum proceleusmaticus sustinere. Quodsi verborum ordines hi sunt ut creticus uno

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 473

vocabulo comprehendatur: quoniam in duas breves desinens paroxytonum nec lingua habet nec poetice induxit: quattuor tantum ex illa multitudine formae relinquuntur accentum in ccxli ultima recipientes contra usum linguae^ quas ABCD litteris notavimus. Qualium in primo pede vocabulorum nullum de- fugerunt poetae: velut A Bacch. 10 [40]:

Miserius nihil est quam mulier :

B Trin. 702*). 1021. 1160:

Cdgnatds adfinitatem

Chinwhus fiiit Cerconicus

Pdstremd quod^uis non duces :

(quorum ultimo miuime opus fuit inserto hoc pronomine:) C Bacch. 44. 397 [75. 429]:

Simulato me amare. Vtrum ego iocon .... Sdliendo sese ^xercebant :

D Trin. 381. 612. 701. 711. 886. 1016. 1033:

Historidm ueterem atque antiquam

Fldgititim quidem hercle fiet

Effugias ex lirbe inanis

et sic in ceteris Lysiteles, Cofwubiumj Giirgtdiost, Ambitio. Consequens est ut, si non uno vocabulo, sed duobus pluri- busve creticus constet, horum ultimum aut iambicum sit aut spondiacum aut anapaesticum aut bacchiacum, fiat igitur oxy- tonum: quod quidem hoc exemplo declarare licet:

u z a - ^ P

a

i^

w j. '

b

^^

_ j.

c

0

w _ z

d

j.

UU -1

e

0

^ J.

Velut formam a habes Trin. 909. 1048:

N6n placet qui amicos intra . Male fidem seruando illis quoque

*) [Versnm 702 in ed. alt. cum Kochio insiticium habet Rit- schelioB.]

474 PBOLEGOMENA DE BATIONIBVS

CCXL116 Trin. 349. 850. 891:

De magnis dimtiis si quid

Neque noui neque natus necne

Quasi dicas si quid crediderim

c Bacch. 13. 22 [44. 53]. Mil III, 1, 161:

td, amabd ie, huic caueas. Quid isti .... Qui amabo? Quia Bacchis Bacchas .... Qu6d eorum causa obsonatumst

d Trin. 310. 348. 357. 622. 632. 636. 854:

Tii si animtim uicisti potius

et sic Ne pigedt, Non edepdl, Sed genertim, Quid faceres, Sat sapid, Quae uoluit similiaque multa'*'): denique formam e Trin. 304. 356. 604. 660:

Meum animum tibi seruitutem

Et aliis qui comitati

Quoi homini desp6ndit

quamquam hi quidem anapaesti, cum paeonici potius numeri partem faciant, omnium minimum offensionis habent longe- que lenius ad aures accidunt quam illi -^ I ^ -. Quid? quod simile quiddam vel in iambos cadit, quorum leniores hi sunt ccxLiii ^<j \^ -^ quam hi - ^ I ^ ^, qui propius ad anapaestorum na- turam accedunt**): atque adeo in spondeos, e quibus duriores tules -^ I - ^ quam illi ^ ^ I - -^.

Seorsum ipsius principii, quod cretico continetur, oxyto-

*) Hic quoqae anapaesttis qnam non displicnerit poetiB, satiB hinc intellegitnr qnod mnltiB ille exemplis yitari nnllo negotio potae- rat, velut:

Tu dnimum n uicfsti potius

N6n tibi Sdepol p^megare

S^d noBtrum ire generum eccillum

Idemque in proximum anapaestum formae e cadit:

M^um tibi dnimum B^ruitutem

**) PotueramuB igitur eam formam, cui a litteram adscripsimaB in tabnla Bnpra proposita, in duas Bic dispeBcere:

^ \ ^ j. j. ^ \ Kj j.

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 475

nesim persecutiis suiU; seorsum proximi post principium pedis oxytonesim. Quodsi utriusque partis licentiam omnem etiam in uno eodemque versu coniunctam esse complexio- numque hac yia nascentium prope nullam esse improbatam dixero, miram accentuum varietatem, quae in quinque sylla- bis primis septenariorum regnat, ex uno fonte derivayero. Nam quod alibi non mediocri cura esse vitatum vidimus nec nisi certis condicionibus admissum^ ut bina se vocabula oxy- tona exciperent^ id illic tot fere modis factum est, quot modi sunt copulandarum inter se latinarum graecarumque littera- rum illarum^ quibus utriusque partis singulas formas podicas signavimus. Nisi quod ceteris rariores eae formae sunt quae sive priore sive posteriore loco spondiacum habent (B et b cum C et c, atque ^), frequentissimae quae iambicum (A et a atque a). Ab a ut incipiam^ Aa habes Bacch. 1109 [1148]:

Arietes truces nos erimus

aa Trin. 1180. Bacch. 348 [380]. Mil. IV, 8, 23:

6 pater, pater mi, salue

Quibus tuilm patr^m meque una

Nihil a,quam mordr. Cur? Malo

Ba Trin. 1082: ccxliv

Argenti minis numeratis

ba Trin. 1169:

Quid quassas capdt? Cruciatur

ca Mil, IV, 8, 67:

Ad amores me6s et sensi

Da Trin. J134:

Lysiteli quidem Philtonis

rfa Trin. 363. 903. 1124:

Nam sapiens quidem pol ipse

Qua faciest homo? Sesquipede

Ha^ sonitil suo moram mihi

quo versu etsi tertia vox oxytona sequitur, tamen quoniam utrumque pro se recte se habuit, et Hae sonitti et Sm mo-

476 PROLEGOMICNA DE RATIONIBVS

rdniy ne consociatio quidem utriusque licentiae improbata est. Progredimur ad genus p, cuius hae formae sunt quas infra posui: ^P Mil. IV, 8, 49:

Milliebres mores discendi

ap Trin. 1040. 1087. Bacch. 346. 678. 1103 [378. 715. 1142]:

Vbi malos mores adfigi

Ego miser summis periclis

Ad probnlm damnum flagitium

Quid? stililm ceram tabellas

Haec oues uobis malam rem

in quem versum idem quod in Trin. 1124 cadit. [B? Mil. II, 3, 19*):

Profectd uidi. Tun? Egomet ]

ccxLvftp Bacch. 645. 1106 [682. 1145]:

Qui in mentem uenit tibi istuc

Quia nostros agnos conclusos

quamquam horum priore sic facillime potuerat spondeorum

durities vitari: Qtii in nienteni tibi uenit istuc

cp Trin. 693 [cf. p. 331]. 716:

Te honestet, me autem conlutitet

Ego amicils numquam tibi ero alio

ubi nunc intellego non opus fuisse transpositis tibi niiniquam. rfp Mil. II, 5, 23. III, 1, 110. 128:

Certe equidem noster sum. Et pol ego

Quando habeo multos cognatos

Huic homim^ digniimst diuitias

Sequitur tertium genus t, cuius accipe haec exempla: ^T Trin. 615. 671. Mil. IV, 4, 29:

Propemodum quid ilhc festinet

Quom inopiast, cupias: quaudo eius

Abierim cupiens istius

*) [Cf. annot. ad bunc versum, Opusc. phil. II p. 556.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 477

ef Mil. n, 2, 95 (quando anceps est Bacch. 58 [89]):

Quid agimils? facilest: trecentae

ar Trin. 700. 880. 914. 1125. Mil. II, 3, 36:

Atque eum agnlm dederis nec quicquam hic Miilta simill rogitas: nescio quid Quod (in) manii teneas atque oculis Neque fuit neqm erit neque esse quemquam Si hoc palam fuerit. quid peius

quorum versuum primo si non necessario requiritur mutatio, tamen quoniam multo minus gratiae habere - ^^ | ^ z quam - I ^ ^ vel '-' ^ I ^ -^ sentimus, certae elegantiae laude praestabit Atque eum ctim agrum dederis*): secundo autem insequens ccxlvi nescio spondeus adeo auget profecto accentuum insolentiam, ut vix reprehendendus sit qui eam saltem iambica rogas forma in anapaesticae roffitas locum substituta aliqua ex parte lenire instituat [sic Trin.^]. JBt Trin. 720:

Fillmentas iubeam suppingi

quem si ad maiorem scilicet elegantiae speciem noluit poeta sic revocare, Fiilmentds stippingi iubeam, minus etiam caussae est cur in v. 905 haereamus:

N6uistin' homin^m? 'Ridicule

6t Bacch. 60 [91]:

Silmne autem nihili qui nequeam

dT Trin. 965. Bacch. 39 [70]. Mil. III, 1, 36;

Atque etiam Philippiim numeratum

Pr6 galea scaphiiim, pro insigni

Clare ocuh's uideo, sum pernix manibus, pedibus mobilis:

sic enim ex optimorum vestigiis librorum scribeudum. Nam in tralaticium verborum ordinem Cldre oculis uideoy pemix sum idem cadit profecto qnod in Multa simul rogitds nesdo

*) [Hoc de nameris haios versas iudicium postea ipsi Ritschelio severius visum est; ceterum eum delevit ia ed. alt. cum Bentleio, ut V. 682. 695 et fortasse 687 ]

478 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

quid. Qualibus facile perspicitur cur eandeni; quam supra allatis Hae sonitu med mordm mihi et Haec ou4s udns ma- Idm rem (da et a^), excusationem non adhibeamus. Quippe hoc interest quod, si praemissum sive creticum sive cretici formam vicariam separaveris, omni ofTensione vacuum senarii initium praebent Meo mordm mihi et Vobis maldm rem, non praebent Roffitds, nesclo quid et Vided, pemix sum: in quibus vix satis gravi interpunctione, ut in exemplis p. ccxxiii [458J ccxLvn tractatis, ab anapaesto spondeus dirimitur. Quamquam haec quidem eiusmodi esse concedimus, ut, posteaquam de longe plurimis licuerit sat certo et confidenter statuere, illa ipsa demum lubricam existimationem habeant et dubiam eorum finium, quos ultra citraque nequeat consistere rectum, discrip- tionem. Idemque volo de illo versu dictum esse, quem iam p. ccxxxvi [469] tetigi, Trin. 661:

Perpeti nequeo: simiil piget pariim pud^re te.

Nam cum non possit sane non dubitationem movere quattuor oxytonorum cumulatio, tamen difficile dictu est quid eo versu, qualem codices exhibent, faciendum sit:

Perpeti nequeo: simul me piget parum pudere te:

in quo mordicus tenendum est, quod p. cxxxviii [385]*) docui- mus, non posse pro duabus brevibus piget esse. Nihil igitur relictum esse video nisi ut, qui repetitam oxytonesim ferendam esse neget, monosyllabam simul vocis pronuntiationem huc asciscat, quae in medium septenarium. etiam illo exemplo incidit quod p. cxLvn [393] attulimus.

Ceterum paucarum,^ quas non attigi, formarum exempla in aliis fabulis alii quaerant: quarum si unam et item alte- ram carere exemplo apparuerit, casu factum putato: nam rationi nulla repugnat.

Sed nondum permensi sumus septenariorum initii prope infinitam varietatem. Restant enim eae formae, quae conti- nuato per utramque partem uno yocabulo oxytono fiunt. E quo genere has notavi:

*) [ubi vide annotationem.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 479

.y

a J.\j\j.-J. CCXLVIII

b J. \ y^ J. - J.

C J \j J - ±

d J \j \ \^ \J - J

e j \j \ \Si \j \j j f j <j \ j \j \j j g j \ \j j \j \j j h j \ - \if \j \j j % j \ - j - j kj\-\Sf\j-j

a Trin. 375. 943. 972. 1131:

Diicere ilxorem sine dote

Ysque aqua aduorsa per amnem

Abi sis nilgatdr nugari

Qudd datum iltendilmst repetundi

quo pertinent e Bacch. 64. 365. 369. 384. 638. 1171 [95. 397. 401. 416. 675. 1210]. Mil. V, 8, 60 molossica vocabula drgen' tum laudabunt iniustiis paulisper sumd)ds lenones seruorum, h Trin. 358. Mil. IH, 1, 47. 101. 138. 182:

Quoi tu egestatem tolerare

Vel cauillatdr facetus

Tiim piatricem clementer

c Bacch. 722 [759]:

0 imperatorem probum. iam

d Trin. 343. 1088:

Vt ita te alionlm miserescat

Vectus cdpitali periclo

e Trin. 846. 351:

Quas ego neque oculis neque pedibus .... ccxlix Qudd habes n^ habeas, et illuc quod ....

ubi paeonis instar esse binas voces memento.

f Trin. 620. 1010. Bacch. 20. 48. 416 [51. 79. 448] :

Adde gradum, adpropera, iamdudum ....

Duae me unum expetitis palumbem

Si apud te eueniat desubito

480 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

g Mil. III, 1, 207:

Qui nisi adillierid studiosus

h MU. II, 3, 25:

Tuum stultiloquiiim. qui uero

quo exemplo satis defenditur quod Hermannus posuit Bacch.7:

P61 lusciniolae quoque metuo

ubi ipse Vetus omittit quod yulgo additur ego, *) i Trin. 378:

Egoue inddtatam te uxorem ut patiar? LY. patiundiimst,

pater: nam huic formae satis praesidii paratum esse eis videtur quas B^ et i^ litteris signavimus. Quamquam cum te pro- nomen Ambrosianus ignoret, quaeri potest num forte a poe- tae manu horum aliquod exemplorum quae infra posui pro- fectum sit:

Egone indotatam lixorem ut te patiar ....

Egone ut te indotatam uxorem patiar ....

^ Egone indotatam lit te uxorem patiar ....

l Trin. 1138:

Modo mi aduenienti nugator

si libros sequimur. Verum hoc nemo non sentit quanto as- ccL perius ad aures accidat quam specie tantum similia luscinio- lae et indotatam: quae asperitas nobis tam est molesta visa, ut eum yersum non dubitaremus immisso hie ad illius simi- litudinem revocare**) qui est in Bacch. 506 [538]:

Niim quae aduenienti aegritudo

Tantae molis erat septenariorum trochaicorum et artem eximiam et modicam certisque finibus circumscriptam liber- tatem explicare. Ne tamen in nimiam molem praefatio cres- cat, reliqua metra mitto in praesens, in eo solo acquiescens ut iambicorum trochaicorumque in observando accentu seve-

*) [Cf. Opusc. phil. II p. 301.] **) [In ed. alt. aduenienti reliquit addens ^etsi ferri potest, tamen haud Bcio an recte gratiores nunieros cuiuenienti hic commendaverim.']

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 481

ritati prorsus oppositam esse anapaesticorum licentiam di- cam^ utpote vix ullis in eo genere legibus astrictam: id quod etiam de iambicis octonariis dictum esse yoIo^ non item de septenariis iambicis. Ab illorum autem yeris rationibus per- spiciendis longissime afuit^ cuius teretes nimirum aures hos accentus fastidirent:

Magis quam id reputo, tam magis uror, quae meus fi-

lius turbauit. Omnia me mala consectantilr^ omnibus exitiis mterii.

Haec igitur et his cognata nunc mitto^ ut longe uberrimum locum, qui de accentus doctrina restat^ paucis perstriugam potius quam debita eius gravitati diligentia pertractem.

CAPVT XVI.

Etenim quae per superius caput totum de accentu dis- serui; ad grammaticum accentum spectant omnia: sequi- ccli tur nunc ut de accentu logico dicatur.*) Cui cum ratio item iuberet non repugnare metricum accentum, sed conciliari^ ei postulato facile intellegitur non potuisse aliter satisfieri, nisi uty quas Yoces vis sententiae intenderet^ has versus quoque ei loci reciperent qui maiorem a numerorum rationibus vim habent; h. e. ut in arsi collocarentur nec vel in thesi . delitescerent vel elisione absorberentur. Atque haec illa lex est; quam cum praeclare Bentleius indagasset, tamen haud scio an aliquotiens ad pauUo severiorem normam quam par fuit exegerit concinnitatis studio nimio. Nec id mirum, cum in tota metrica prosodiacaque disciplina Plautina Teren- tianaque nihil sit quod vel cautius vel subtilius iudicium re- quirat. Quippe non potuit uni inexorabili necessitati id ge- nus astrictum esse, quod cum saepissime e solo sensu poetae suspensum esset, multo magis artis fuit quam scientiae. Et- enim cum ab eis vocibus^ quae notionis pondere insignes in- dubitatam habent vim sententiae^ ad eas, quae destitutae sunt omni; per plurimos gradus deveniatur: etsi de illorum

*) Non ignoro eqaidem hac poteBtate non esse ^accentam' dictam a veteribas. Qao tamen nomine, at perspicuitati consalam, ator eo libentias qao planior cognata vis et ratio utriusqne generis fiat.

FB. RIT8CHELII OPY8CVLA V. 31

482 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

generum neutro fluctuabit iudicium, at de horum multitudine^ quae sunt media nec aut gravem intentionem postulant aut nuUam admittunt^ saepe non possumus non vehementer am- bigere utrum intendere an npn intendere ipsos poetas vel voluisse vel potuisse dicamus. Et tamen si, quam illi viam tenuerint^ volumus generatim definire; fugere neminem potest ccLu id eos studuisse^ ut quantum possent extra arsim nuUum omnino vocabulum collocarent; modo id aliqua yi praeditum esset quantumvis ea exigua, sed ut numerorum verborumque ordines mirifico artificio temperatos exaequareni Velut per- curre sis in id intentus principium Trinummi: suos ictus metricos singulis fere vocibus esse inyenies, paucitatemque mirabere earum^ quae cum in thesi cubent, nulla sui parte arsim occupent. Nam arsim quod non semper ea syllaba occupat; quae grammaticum accentum habet, id nihil ad lo- gicum pertinet: cui quidem non minus satisfit si velut vim sententiae habens uideo vel aequom numerorum accentu non hoc intenditur, uideo, aequoni, sed hoc potius uided, aequom, Non hoc dicam, nihil prorsus interesse ad vim sententiae, utrum in eam syllabam, quam consuetudo linguae acuit^ an in eam quae grammatico accentu caret^ ictus metricus inci- dat: concedam copulato grammatico cum rhythmico accentu omnium fortissimum accentum logicum prodire: nego nullum vel exilem solo rhythmico effici. Quod nisi ita esset, nuUius umquam oxytonae vocis (qualium tantam esse in versibus frequentiam yidimus) gravius eflferri notio potuisset. Ergo etsi paullo sane distinctius extolli animum notionem sentimus hac collocatione verborum Trin. 310: Tu dnimum si uicisii potius *), quam hac Tti si animum uicisti potius, tamen nec

*) Hoc bI elegantiores scilicet scioli qnidam propterea esse for* tius ad senientiam qnam animutn docent, quod in dnimum accentum radix yocis recipiat, in qaa ipsa notionis significatio consistat, in ant- mum aatem adventicia pars vocis, qnae est terminatio, acnator: nihil nisi ignorantiam prodant saam, communicata cam graeca latinaque lingna vemaculae linguae ratione, quae ab illis est alienissima. Qai qao tandem artificio effectum esse dicant, ut ullo in loco talium no- tionum radices acuerentur, quales sunt parduit, honoribus cam aliis oentenis ?

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 483

oxytonum animum dicendum est non plus intentionis habere ccliu quam si in thesi velut sic delitescat Tu si animum expugnasti potiuSy nec sententiae non etiam media vi intentionis satisfieri. Item Bacch. y. 188 [220] cum sententia extoUi auri notionem iubeat: ea cum fortissime sane yelut hoc exemplo acuatur: Fortdsse isti auro iam dpus est, tamen ex eo, quod talis con- formatio verborum iniri non potest^ non consequitur non praestare eum ordinem^ qui aliquo modo auro yocem in- tendit: Nam istic fortasse aurdst opus (quem ipsi codices praestant) prae eo quo illa prorsus supprimitur: Nam istlc fortasse auro dpus est.

lam yide mihi quae et qualia sint quae in eodem iUo principio Trinummi extra arsim posita sint. Primum mo- nosyllaba habes yel elisione monosyllaba facta^ leyiorisque momenti bisyllaba: particulas, pronomina^ sine quibus ne fieri quidem enuntiata possunt: breyiculas nominum verbo- rumque formas nihil insignioris notionis, nedum ullius ad sententiam ponderis quicquam habentium. Velut: Sequere hdc me gnata ut munus fungaris tuum. SequoTy sed fitietn fdre quem dicdm nescio. Adest^ en illae [cf. p. 455] sunt aedes, Deducam si quidem dperam, .. Huc quae dbiit intro, dicam si animum adudrtitis, Primum mihi Plautus. . . . Tum illdnc mihi esse . . . Sed ea quid huc . . . Accipite et date uacituis auris dum eloquor. Quoniam ei qui me cderet . .'. Dedi ei meam gnatam, quicum una aetatem exigaL Sed de drgu- mento ne exspectetis . . . Senes qui huc uenient, i rem uobis dperient, Nutic uos hdc rogat Vt liceat possidere hanc nomen ccliv fdbulam. Satis est exemplorum^ in quibus accentu et con- iunctiones carent formaeque relativae coagmentandis tantum enuntiatis inservientes^ et tales notiones quibus ne opus qui- dem est ad sententiae summam percipiendam, sed aut ad eius paullo accuratiorem definitionem aut ad aliquem tantum cultum ornatumque cogitationum. Nam intellegi quidem pro- fecto etiam haec potuerant: Sequere hac gnata sine me, en Ulae aedes sine sunt, si operam dare promittitis sine quidem, tum illanc esse sine mihi, dedi ei gnatam quicum aetatem exigat sine meam et una, senes qui uenient sine huc, i udbis aperient sine refn: item nufic hoc rogat sine uos, et possidere nomen

31*

484 PUOLEGOMENA DE RATIONIBVS

fabulam sine hanc, neque enim de alia nisi de huc fabula eogitari potest; nec de aliis, quos roget poeta, nisi de ipsis spectatoribus: contra non aliquod nomen^ sed hoc unura praeter reliqua omnia suae vult fabulae imponi, quapropter non minc hoc uos rogat illa eollocanda erant cum Palatinis^ sed cum Ambrosiano nunc uos hoc rogat*) Sed etiam pauUo longiores vocabulorum formae et suapte significatione ali- quanto ampliores notiones tamen ita se habere ad totius enuntiati sui rationem possunt^ ut huius summae nuUum aut perexiguum pondus addant: e quo consequitur ut de- litescere in thesi potuerint. Sic in his v. 14: Qttoniam ei qui me aleret nil uideo esse relicuiy tantilla vis est uideo no- tionis, ut nullo ipsius sententiae detrimento sine uideo dici potuerit qtwniam ei nihil est relicui. Item v. 54 pro his Omnibus amicis^ quod mihi estj ciipio esse itetn licebat pro- fecto etiam sine cupio velut sic: omnibus idem sit quod mihi. ccLvVel V. 859 Ntine ego si potero omamentis hominem circum- ducere, Dabo operam nihil momenti in potero verbi notione esse statim hinc intellegitur^ quod eadem sine posse verbo sic dici potuerunt: dabo operam ut liominem ornamentis cir- cumdtwam. Item perlevem vim facere habet v. 674 reputes quid facere expetaSj quae prorsus aequant alias loquendi for- mas ut ^quid velis, moliaris^ intendas': neque enim ullo modo facere et dicere vel similia ut opposita cogitantur. Nec plus offensionis v. 131 vel homini dducescenti vel animi ini' poti habet, ubi et satis erat adulescenti dici sine hofnini, et tamquam in unam notionem cum illa coeunt tum aninii rm- poti: similiter ac v. 381 ueterem dtque antiquam. Hinc iudi- cari de centenis exemplis poterit. Velut cum Bacchidum versus 63. 65 [94. 96] sic scriptos Hermannus exhibuit:

Ego sorori meae hodie coenam dare uolo uiaticam: Tu opsonatum facito nobis sit opulentum opsonium:

coutra libros utrumque, in quibus meae cenam hddie est et Tu fadto dpsonatum: illud quidem apparet necessarium fuisse, cum in cenae notione primaria vis sit totius sententiae, nulla

*) [uos hoc Trin. * 'nt e. c. v. 27. 87. 153. 486 omniDOque con- saetadini rationique convenienter.']

EMENDATIONIS PLAVTINAE, 485

prorsus in meae*): alterum non item, ubi tu facito opsonaium, quod pro simplici tu opsonato est^ nuUam a depresso fadto verbo offensionem habet (nam quod etiam tUj ut opppsitum ego pronomini, intendendum esse videatur, de eo aliter exi- stimandum esse infra intellegetur).

Praeter haec in illis quae e principio Trinummi excer- psimus exemplis habes sane etiam gravioris momenti notio- nes ab arsi exclusas: sequere, [adestj] dedi, At vero his quidem aliunde excusatio praesto est rationi prorsus consentanea. Posita enim sunt in ipso versuum initio: cuius loci na- cclvi tura ea est ut, quoniam ibi vox exorditur, naturali necessi- tate quadam pronuntiandi non eleventur verba sed extollan- tur, etiamsi ictus numerorum, ut in iambicis, non accedat. Talia igitur sunt Bona Trin. 41, Bene 52, Credo 53, Deosque 57, Faxo 60, Men 69, et similia ubique.

Attamen ex eo, quod pondere carentes voces licuit in thesi deprimere, minime consequitur non potuisse acui in arsi collocata. Immo ubicumque nuUa ipsorum, quibus ali- quod enuntiatum fit, mutatione licuit vel satisfacere legi vel non satisfacere, consentaneum est ita verba disponere poetas maluisse, ut singulae notiones sub ictus caderent quam ut quaedam extra ictus. Quid enim tandem caussae fuisse pute- mus cur, quem ordinem ratio universa, e qua hoc genus suspensum est, dissuaderet, praeferrent ei qui commendatio- nem concinnitatis habens cum nullo prorsus versus facien- tium incommodo coniunctus esset? Itaque huius vis ratio- cinationis cum in emendandis illis poetis sat late pateat, tum praecipuum ius quoddam habet in conciso coagmentatoque senariorum metro: paullo enim liberiorem rationem, ut in aliis rebus, ita in hoc genere septenarii sequuntur, ab initio potissimum versus: quo et faa^to illud pertinet et potero, quod nullo negotio cum arsi conciliare sic licebat: Nutw si potero ego omamentis . . Sed Trin. v. 45 cum optio data esset harum coUocationum: quoia hic prope me uox sonat et quoia hic uox prope me sonat, etsi ad sententiam nequaquam ne- cessaria est prope notio, tamen quoniam accedere scriptor

") [Ego sorori meae cenatn hodie . . Opnsc. pbil. II p. 306.]

486 PROLJSGOMENA DE RAtlONIBVS

voluit, intensam praestare obscuratae apparet*): pari ratione atque v. 2 non finetn quem fore dieam coUocavit, sed fineni

ccLvii fore queni dicam, tametsi ipsa fore voce ad sententiam qui- dem facile careamus. Non gravior dare notio est in his ueniam iam dare gestio v. 325: neque enim vel dandae ne- gandaeque vel petendae dandaeque oppositio fit uUa: et tamen aut ueniam ddre iam aut ddre iam ueniam**) poetam maluisse ipsi codices fidem faciunt A et B, Similiter v. 898, etiamsi non vitiosus esset spondeus^ tamen ferendum non esset suo gnato dare epistulam pro ddre suo gndto epistti' lam,***) Imprimis aptae^ quibus huius concinnitatis studinm euiteat^ tales locutiones sunt quae usu sermonis frequentatae constanter accentus servant, ut operam ddre vel ddre operamy item opus est. Vnde dupliciter in artem peccant libri v. 583: De dote ut utdeat quid opus sit facto: I modo, cum ad opus et facto sine ulla necessitate depressa accedat praeter ratio- nem intensum sit: quocirca haud cunctanter transponendum fuit quid facto opus sit: nam minimam ex illis vocibus om- nibus vim habet facto, Fatendum est tamen quaedam sane adeo exili notione esse, ut ne cum summa intendendi com- moditate quidem coniunctam accentus necessitatem habeant: quo multis in locis leviter addita ego, mihi, tibi pronomina pertinent. Velut nihil est quod ad positionis elegantiam in his desideretur v. 874. 995: qui hds mihi dcdit episttdas et qui mihi tris nummos dedit: quantumvis facili opera cum Hermanno transponas has mihi qui dedit epistulas et mihi qui tris nummos dedit. Ceterum in aliis saepe lenissimo artificio illud efficitur ut e thesi in arsim transferatur voca- bulum. Velut et bonus et secus, quamquam opposita inter se, delitescunt in tralaticia specie versus 1064: Si bonus esty obndxius sum, sin secus est, faciam lit moncs: eadem statim

ccLviii emergunt, ubi scripturae variationem eis adhibueris ipsius antiquitatis consuetudine flagitatam si bonmt et sin secAst: quo facto solura in thesi restans faciam non postulat inten-

*) [Tro uno Yocabnlo est prope me more antiqno.' Trin.^J **) [In ed. alt. hanc codicis A scriptaram vix recte se illi aeqoi- perasse Ritschelius vidit.]

***) [^parnm perite reiectum a Muellero de pros. p. 213.' Trin."J

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 487

tionem. Idem inter is probus est et is probust interest v. 321 et consimilia multa.

Aliud est genus coUocandorum verborum, quo logico accentui singulari quadam ratione satisfit. Non negabunt, qui harum rerum usum habent^ bonum versiculum esse Et igni mi et aqua pdter interdixit meus. Ignis notionem aequat profecto gravitate agua: et tamen hoc supprimi in thesi videtur. Verum enimvero videtur tantum. Quippe ubicum- que iambicum vel pyrrhichiacum vocabulum brevis vox mo- nosyllaba praecedit in arsi posita, huius vis arsis ad inse- quentes syllabas ita pertinuit, eae ut non sentirentur tam- quam prorsus delitescentes in thesi^ sed ut coalescentes cum praegressa in trisyllabum vocabulum. Nec caussa latet eius rei; cum una longa arsis jl, ubi in duas breves solvitur, ne- cessario hanc formam recipiat ^ kj*) Hinc multitudini exem- plorum^ in quibus neglecta esse logici accentus observatio facile videatur^ legitima ratio.constat: id quod uno verbo significavi Mus. philol. t. V p. 43 [= Opusc. phil. III p. 799 sq.]. . Pertinent huc praeter cetera cum praepositionibus conglu- tinata nomina: velut non sunt delitescere dicendae ^fuo et amica voces Bacch. 41 [72]: ubi mi pro equo lectus dekf,r, et V. 109 [140]: et erus una cum amica dcctd>ety nec illo, illis Trin. 134. 203 in neque de illo [de illo^ quicquam et ctim Ulis [cum ilUs^] iina. Quamquam ipsas praepositiones cclix hinc exemerim potius, propterea quidem quod harum latius patens libertas ultra illos fines evagatur: quippe quae si- mili**) vi enclisis, ac de qua supra diximus p. ccxxii [457] et ccxxvisq. [461], cum suis nominibus etiam tum coalescant, cum aut haec monosyllaba sunt aut ipsae bisyllabae. Quo fit ut in artem non peccent cilm damno et malo Trin. 219, cdm dis

*) Cognatum illad genas est ex eodemqae fonte derivandam, cam esKj^i^iySfyjKj^j, velat propiUus ad similitudinem prodigus for- mae. Quod sao, loco tetigimas aopra.

**) Similem dico, non parem, cam ad verae enclisiB nataram re- qairatar at logico accenta annexa vocala careat (id qaod in graeca qaidem lingaa in pediseqaa praepositionam pronomina constat nam- qaam cadere). Sed commone est qaod praepositionibas ioncta et no* mina et pronomina tamqaam in polysyllaba vocabola com illis coeunt.

488 PROLEOOMENA DE RATIONIBVS

ddmmsissumis Bacch. 86 [117], pro scnto dcmhet ib. 41 [72], in mentem est tibi 130 [159], sine dote hatid dare Trm. 584: nec, ubi vis sententiae in pronomine est, apud me, apud nos Bacch. 16. 26. 50sq. [47. 58. 81 sq.], ex te ib. 158 [189], dd me Trin. 613 [cf. p. 434]. Verum praeter praepositiones variae sunt binorum verborum coniugationes, in quas proposita definitio prorsus conveniat. Nihil frequentius his: quid agam, qukl agis, quid agit (Trin. 64. 437) vel quid ais^ etiam ubi contendi minime potest omnem vim sententiae in quid esse, nuUam in verbo. Eodem pertinent quid opust, ut opust: item qudm opust, idm optisty quae, ubi singularis vis est in temporis significatione, ne potuerunt quidem quom dpus est, iam dpus est dici, ut Bacch. 189 [221].*) Horum exemplo alia censenda sunt: ut et ccLx erus illud Bacch. 109 [140], si itas Trin. 46, quid tua agit 51, quod homo 123, tibi eris 191, quod edit 339, qudd habes 351, ut agro 616, ego agrum 652, 7ne agrum 687, te agrum 695, qudm agrum 700 [cf. p. 477], taliumque frequentia qualia sunt dtim illud, tiia istuc, cgo illi, et illud, et illi^ qudd illi, ego istam v. 211. 319. 328. 340. 372. 472. 476: e quorum similitudine non leve firmamentum petitur eius mensurae quam p. cc [438] sq. commendavimus. Geterum talium qualia sunt de illo, et tste, multitudine sciendum est omnino usitatam illorum pronominum correptionem longe maxima ex parte contineri. Multo enim rariora haec sunt, ut Trin. 137 Illc qui ma^idauitj ^. 809 Lepiddst illa cnusa (ubi non opus est transposito Lepida illast), vel etiam in arsi v. 672**) lUe qui aspellit is compellit, ille qui cotisuadet uetat. Nec caussa

*) Contra Quid eo mi opus est Bententiarnm nexus poscit v. 46 [77], non Quid eo mihi opust. Satis ambigaum est utrum Trin. 503 sq. praestet :

Eheu, ubi dicto nil erat usus, fip6ndeo

Dicebat: nnnc hic, quom opus est, non quit dicere.

Vbi si non praecederet nunc, quo satiB iam temporis notio definitur, prorsus neceBsarium esset quom opust: altera autem ex parte ne opus quidem necessario acuendum, cum haec qnoque notio non nova in- feratur, sed iam praecesserit in usus erat. Eo autem ipso versu non est ambiguum quin parum apte in thesi dicto lateat, efieratur aotem praeter rationem erat: ubi nil erdt dicto iisus.

**) [V. 672 cum Bergkio postea defevit Ritechelius.]

EMENDATfONIS PLAVTINAE. 489

eius rei latet. Nam his exemplis, quoniam primitivam qui- dem prosodiam ille et iste voces hanc j. yj habent^ non u v^, facile, cum incipimus pronuntiare, pro longa paenultimam accipimuS; quippe quam pro brevi esse insequentes demum syllabae doceant: contra praemissa brevi quae ictum habeat syllaba tam certa fit insequentis syllabae finitio; ut haesitandi caussa omnis praeclusa sit. Quam autem productio paenul- timae praevaluerit prae correptionc; illinc quoque apparet quod nuUa umquam illiusmodi forma in ultimo versuum pede locum habuit.'^) Idemque in illas correptiones cadit quae cclxi modo allatis verborum compositionibus de illo, et iste valde propinquae eadem prorsus ratione reguntur: sed intuSj qtwd intus, ego inim, sine omni, qiwd omnes, tihi omties^ quae tracta- vimus p. cxxviii [377] et p. cxxxii [380] sq.: ad quae ali- quo intervallo etiam sed interim accedit.

Cautiones significavi^ quibus restriugenda esset princi- palis legis severitas. Quarum ubi nuUa locum habet, ne- glecta eorum verborum intentio, in quibus praecipua vis et gravitas sententiae reposita est, non potest non vitii suspi- tionem movere. Percurram editam a me fabulam et potiora quaedam speciminis caussa notabo. Ac de duobus exemplis iam monui supra: de dt opust ita ted esse (v. 311) p. cxcivsq. [434], de ne Imbeas, cui oppositum quod haies, pro m hdbeas v. 351 am- plectendo p. cxxxv [383]. Perversissimum erat supprimi v. 388 tuum pronomen, atque adeo cum scabra erit vocis correptione: etpraeclare Hermanni transpositionem G^mwiW ttium erit tinum uerbum ad edm rem quam centum mea Ambrosianus codex con- firmavit. Non minus fortis oppositio v. 447 hanc collocatio- nem requirebat homo ego sum, td homo es, non Jiomo ego sum, homo tu es. V. 565 nunc demum video non esse, sed ego acuendum fuisse: Et ego esse hcuples, uerum nequiqudm uoh: servo enim semet Lesbonicus opponit. V. 633 recte se ac- centus ita tantum habent: Qui milii bene quom simulas fa-

*) lore igitur nostro, Bicubi in superioribaa capitibns in tales versus disputatio incidit, in quibus per metrum ambiguum eBset tro- chaenm an pyrrhichinm ilU, spondeum an iambum istum et similia efficerent, pro longa paennltimam accepimuB quamdiu non alind certa rationis probabilitas iuberet.

490 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

cere*)y nidle facis, male conmlis, ubi contraria bene et niale: qua tamen male notione semel intensa non opus erat etiam ccLxn altero male in arsi posito. V. 676 ferri nuUo modo potuit in thesi elevatum aquae: Tum igitur tibi aquae erit cupido: ubi cum oppositio fiat ignis et aquae, scribendum erat Tum igitur dquae erit tibi cupido, V. 683 e tribus coUocandi modis unus is rationi repugnat quem libri prodidenint: ut me merito 6derit\ nam cur oderit Lesbonicum; vel nunc satis caussae sorori est: quod iam curandum est fratri ut ne merito sibi accidat: quocirca aut merito ut me dderit aut paullo simplicius ut merito me dderit cum Hermanno pro- bandum. Y. 687 tralaticium ordinem Atque eum agrum me habere quam te recusat obscuratum nWj quod sic extoUendum pronuntiando: Atque eum me agrum habere quam te.**) V. 714 et valde invenustum est et artis expers qu>dd meuni erit, id erit tuum, cui nemo non sentit quam praestet qudd erit meum [qudd meumst Trin.^, id erit tuum, Nec defensionem habet v. 814 Adferre, ndn petefx hic se dicet, qua collocatione ipsi nervi infringuntur sententiae, qui contrariorum adferre et petere oppositione continentur: unde e quattuor ordinan- dorum verborum exemplis, quorum nullum reiectaneum^ ma- xime probabile delegimus: adferre hic, ndn se petere: adferre se hk, non petere: adferre, ndn se hic petere: adferre, twn se peterc hic***) Denique iam meae me modestiae paenitet qua V. 857 servavif) quod in libris est: Vt ille me exomduit, ita sum orndtm, Neque enim hoc dicit sucophanta; non alio se modo omatum esse quam quo ab illo exomatus sit, verum hoc potius: ^ut me ornatum videtis, ita ab illo exornatus sum* h. e. *non meus hic omatus est sed illius, ut eum or- natum si vendam, ilhim a quo accepi ludos faciam et suco- ccLxiii phantiose circumducam.' Quod ut intellegeretur omninO; buic ordini Ille uti me exomauit non in annotatione tantum locus debebatur. Contra illorum exemplo, quae sunt quid agam,

*) [Bene quoin simtdas fdcere mihi te . . Trin.*] ^"^ [In ed. alt. de eum delendo RitscheHas cogitavit, ut y. 700.] ***) [In ed. alt. cum Fleckeiseno non se petere hinc scripsit, ad- dens: Wix minns recte non se hinc petere conloces.'] t) [Servavit Rit^cheHas etiam in ed. alt]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 491

qtiod habeSj se tuentur item ab initio versus posita tit ita V. 343 et tit agro v. 616: pro quibus quamquam facile ex- specteS; quod suadere oppositorum ratio videtur, ita. uti et dffro uti (Ita tUi te aliorum miserescat, m tis alios misereat et Agro ut euortat Lesbonicum, qudndo euortit aedibus), tamen etiam altera illa collocatio admitti potuit propterea quod nihil ad sensum ambiguitatis habet ut Vt ille illud.

Oppositas esse etiam Trin. v. 6 pronominum notiones ego et illaec nemo est qui neget: et tamen in thesi deli- tescere ego passi sumus: Nunc igitur primum, quae ego sim et guae illaec siet. Quod quidem tantum abest ut in artem offendat; ut locupletissima ratione nitatur. Etenim ubicum- que non simplex fit duarum notionum oppositio, sed geminis geminae notiones opponuntur; plerumque nec commode fieri potuit ut quaternarum vocum nulla extra arsim esset, nec opus esse tam putida diligentia visum est; sed satis fuit utriusque membri bipertiti alterutrum antitheticum vocabu- lum acui. Pauca enim exempla vel tam consummatam con- cinnitatem prae se ferunt quam Bacch. 333 [365]: Si illi sunt uirgae ruri, ai mihi tergum domist, vel tam languidum genus, ut bipertitum membrum alterum totum sit in thesi, bis in arsi alterum, ut ib. 103 [134]: Ibidem ego meam operam perdidi, ubi*) tii Uiam, Vbi si vel ego et tua^n, vel meam et tu acuerentur sola, illa ipsa prodiret quam maxime probatam esse speciem dixi: quale hoc est Trin. 59: Vin eommutemus? ttiam ego ducam et tu meam? Item Bacch. 131 [160]: tihi ego an tu mihi seruos es? vel, ne in solis pronominibus subsistamus, cclxiv ib. V, 4 [35]: ut tu tdceas, ego loquar, ubi etsi licebat etiam tu acuere sic transpositum, td uti tdceas, tamen non opus erat duplici notionum intentione. Horum igitur similitudine illa quoque quae ego sim et quae illaec siet censenda sunt: prius enim quam ad Luxuriae Inopiaeque (ego . . . Ulaec) oppositio- nem pervenit oratio, contraria haec cogitantur quae sim et quid uelimus, quorum hoc alterum post demum (a v. 10) persequitur prologus: unde minime opus fuisse intenso ego perspicitur.

•) [cubi OpuBC. phU. m p. 137]

492 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

Multitudinem autem exemplorum praevideo mihi oppo- situm iri; in quibus non modo arsim non occupet persona- rum quamvis finita et giavis significatio, sed eadem ne in thesi quidem satis audiatur^ utpote quae elisione devorata hihil sui reliquum faciat. Pertinent huc talia: sed tu ex [tu ex Trin.^ amicis certis mi's certissnmus h. e. Hu praeter alios omnes' Trin. v. 94; firmum omtie erit quod tu egeris h. e. ^firmius quam quod ego egero' v. 387; quid id ad me dUinet h. e. 'was geht das mich an' v. 978. 1065. Bacch. 197 [229] et similiter sat saepe alibi; numquis est hic dlius praeter me atque te v. 69; perdidisti te dtque me dtque operam meam Bacch. 101 [132]. Et haec quidem, quorum notabilis frequen- tia, si ita sese habeant revera ut visa sunt omnibus^ non pro- fecto mediocriter labefactent quam de accentuum notionum- que congruentia doctrinam pertexuimus. Verum enimvero illa ipsa nos quidem certo esse documento putamus, rectissime dubitari num, quae vulgo vocales finales elidi dicuntur, reapse absorptae sint pronuntiando, an, quod et ratio et ccLxv veterum testimonia quaedam suadere videntur, aliqua potius cuvaXoiqpr) sive cuveKq)UJvr|C€i cum insequenti vocali conflatae. Quam controversiam recte dirimere non sunt existimandi, qui alterutrum amplectuntur excluso altero. Nam si duae vocales in unius sonum colliquescentes non possunt non longam syllabam efficerC; necesse est synaloepham ab eis exemplis alienam esse quae brevem syllabam servant: ut Huc qu<ie abiit intro, dicam si animum aduortitis, in quo versu non possunt non elisa esse ae et i, Gontra nihil impediit quo- minus illi vicinus versus non sic recitaretur Ded' ei meam gnntam quic un aetaf exigat, sed quater conglutinationem admitteret vocalium i-eiy um-u, a-ae, em-e. Itaque me pro- nomen cum tamquam encliticum (jii') sit hoc exemplo Quo- niam ei qui mc aleret nil uideo esse relicui, tamen nec ab- sorptum esse nec accentum amisisse dicendum est in hac consociatione verborum Is rem paternam me ddiutrice per- didit. Idemque in monosyllaba potissimum longa vocali ter- minata cadere videtur omnia, ut in illa a quibus ordiebamur tu eXy tu egeriSy me attinet, me atque, te atque: item in ei^ ^ ito simul V. 1106, ubi quod sub ictu non tu positum est sed

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 493

ety id eandem rationem habet ac si nos du mkh pronuntia- mus^ etiamsi oppositas esse personas volumus. Imprimis evidens exemplum habes Mil. IV, 3, 31: Quin si uoluntate miletj ui extruddm foras, Horum igitur similitudine nihil im- pedit quominus etiam Bacch. 403 [435] proditum in codicibus verborum ordinem tueamur: Propter me haec nunc meo sodali dici discrucior miser, ubi Prdpte^' me expetens Hermannus haec transposuit post sodali. Ac licet haec prorsus com- parare cum graecis exemplis: velut cum acuta jiiri vocula cum vocali coaluit in el bi }it\, ou Xeiijiuj ttot^ et ei bk |Lir|, cclxvi dXXa vuv Xa6eTv. Nec diversam rationem bisyllaba sequun- tur, quae postquam legitima synizesi facta sunt monosyllaba, rursum cum proxima voce coeunt: non igitur carere accentu dicendum vim sententiae sustinens eo pronomen Trin. 852: eiTomaiu dduenit [cf. p. 399]. Ceterum facile nunc intelle- gitur etiam in thesi*positis parilibus contractionibus ei, nmw, tuum, si a vocalibus excipiantur, synaloepham potius quam elisionem adhibendam esse: rei drgumenta, meo drhitratu, causa fui hdCy et quae reliqua supra commemoravimus p. CLiv [399]. Quodsi vel sic quaedam relicta sunt, quamquam ea nu- mero pauca, quae cum notionis gravitate insignia sint, tamen nec accentum recipiant nec earum quas explicayimus defen- sionum aliquam: recordan^um est quod ab initio diximus accentuum notionumque convenientiae poetas quantum pos- sent studuisse. Neque enim eosdem celandum est nonnulla vivae voci recitantium reliquisse praeter ictus numerorum acuenda atque extollenda. Nec profecto mirandum, aliquid de summae severitatis constantia eos remisisse, quibus et grammatico cum rhythmico accentu consociando et rhythmico accentu cum logico exaequando maiores essent quam ulli posteriorum saeculorum poetae difficultates superandae: ut multo magis miranda sit atque admiranda exceptionis raritas. Huius quoque generis notabiliora quaedam afferam. Sic contra rhythmicos ictus Trin. v. 65 recitandus est: Edepol proinde nt diu uiuitur, hene uiuitur, Quod quidem facile perspicitur non potuisse ullo pacto aliter institui, si modo hac vel si- mili ratione illam ipsam sententiam efferre poeta vellet^ nec prorsus aliis verbis quaesitis plane diversam conformationem cclxvh

494 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

sermonis inire: quod ipsum fieri non potuerat quin non eadem, sed aliqua ex parte diversa sententia prodiret. Vnde etiam neglectionem legis regi ratione intellegitur. Quod contra vindicat sibi critica ius corrigendi h. e. plerumque leniter transponendi ^ ubicumque nec sententia nec verbis mutatis poetae opus erat ad perfectam concinnitatem consequendam. Itaque cum idem, quod in Trinummi yersum, in bunc cadat Bacch. 104 [135]: Tua discipUna nec mihi prodest nec tibi, tamen de eiusdem fabulae y. 53 [84] magna dubitatio oritur, num utraque yoce, in qua tamquam cardo sententiae yertitur^ in thesi depressa sic yerba poeta collocarit: Ddto qui bepie s-it: egOy ubi bene sity tibi locum lepidum dabo, simul yi arsis bis intensa bene notione^ in qua post ea quae praecedunt exiguum pondus est. Quorum quam facilis^ tam profecto commendabilis transpositio est^ non haec si quid yideo yio- lentior: Qui sit bette^ dato: ego, bene ubi ^t, tibi locum lepidum dabo, sed cum lenissima mutatione coniuncta haec: Dd tu, qui bene sit: ego, ubi sitf tibi L L d*): nam correpti ddto etsi ali- quam rationem p. CLXViii [411] aperuimus, tamen fatendum est alt«rum exemplum desiderari: productam autem sit for- mam satis ut puto p. clxxxii [423] muniyimuS; quo loco alla- tis adde Mil. V, 4: Vide ut istic tibi sit amtt4Sj Cdrio, cuUer ccLxvin probe. Sed quae recusent correctipnem**), praeter aUata haec habes exempla: Volt fieri liber, uerum quod detj non Jiabet Trin. 564; Quod ameSj paratumstj quod des, inuentdst op^is Ba. 187 [219]; nan hercU hoc longe Tr. 483; potisstimum mihi id obsit 588; Ne pigeat fe^issCj ut potius piideat si non feceris 348; Quid fecit? Qtiid non fecit? quin tu idmerogas? Ba. 226 [258], ut in his nunc subsistam. Quorum exemplorum ultimo quod praeter exspectationem nmi particula delitescit (contra

*) [Ddto qui hene sit: ego, bene ubi sit . . Opusc. phil. II p. 305.] '^**) Non prorsuB recusat Trin. 471: Si illi congestae siwt eptUae a clu^ibus: licebat enim Si illi sint epulae congestae a cluentibus. Id- que prorsus necessarium dicerem, si nunc primum inferretur epularum notio. Verum cum haec praecedant: Adposita cena sit popularem qtuim uocant, apparet illa non plus valere quam si illi congestum sit. [Cle- mentius hoc de numeris y. 471 iudicium Ritschelius dixit in ed. alt., ubi una cum antecedenti versu interpreti tribuit.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 495

atque v. 378 [410] si quid illorum facit, Qtidm si ndn fadat), id aliter institui vix commode potuit: sed quod etiam id pro- nomen accentu caret, id facile quis eiusmodi esse dicat, ut sic potius a poeta collocatum credatur: quin tu me id rogas? Ac fortasse ita ille dedit: quamquam aliquid tamen defen- sionis nescio an etiam alteri coUocationi paratum sit. Nam cum in omni sermone logicus accentus (ut novicium nomen teneam) potissimum pendeat ex ordine verborum, ad hanc autem rationem in versibus altera ratio acuendarum notio- num accedat^ quae e vi arsis apta est, fieri non potest quin nonnumquam ambiguum sit^ utra ratione vel fortius vel aptius ea voXj in qua praecipua vis est sententiae^ intendatur. Et ut plerumque sane in versibus altera ratio praevaluerit; id quod omni disputatione nostra iam satis esse perspectum existimamuS; tamen simul curandum fuisse intellegitur, ut ei ipsi rationi ne ita satisfieret ut aut perversus aut prorsua insolens ordo verborum existeret. Absurdum fuerat logici cum rhythmico accentu consociationi sic gratificari: uerum det quod, non habet, vel quid fecit, non quid fecit, vel mihi nec prodest nec tibi: non absurdum^ sed molestum et a con- suetudine abhorrens non luk longe hercle, potissumum obsit cclxix mi id, ut pmleat non si feceris*): non insolens, sed nisi falli- mur non necessarium quin tu me id rogas, quando etiam eo^ quod praeponitur aliis, prae his vox quaeque insignitur. Eaque caussa fuit cur iam Parergon p. 546 dicerem dubi- tari posse utrum Trin. v. 824 ego tibi an tibi ego poeta po- suisset: ubi cum praeter ceteros deos Neptunus insigniatur, pedestris quidem oratio ne admittebat quidem aliam nisi hanc coUocationem: Atque tibi ego^ Neptune, ante alios deos gratis ago atque habeo summas: versibus astricta solita est sane contrarium ordinem asciscere Atque ego tibi Neptune^ potuit tamen ut videtur etiam alteram rationem cum ipsa pedestri oratione 6t communi consuetudine participare.

Vides tantam huius generis universi subtilitatem esse,

*) Qao pato eiiam illad periinere nam sic 8% nan licebitj quod param facilitatis et nescio qaid affectati habitaram sit, si cam eo comparaveris qood cum neglecto sane accentu dictnm est nam si sic non licebit Trin v. 465.

496 PROLEGOMENA DE RATfONIBVS

ut propemodum inenarrabilis evadat et tamquam elabens mentis acumini facile legum severitatem eludat. Quamquam nec ex eo^ quod multa incerta sunt^ nihil esse certum con- sequitur, nec de incertis citius desperandum est ad proba- bilem rationem revocandis. Itaque etiam aliud quiddam non tacebo, de quo ultra quaerendum esse videam. Nam Trin. 91 ubi, qui sint amici et qui videantur tantum, opponuntur, cum non careat ratione quod vulgabatur Stmt quos scio esse amicos, sunt quos siispicor, tamen facile sentitur etiam ner- vosius vim contrariorum efferri sic verbis cum Ambrosiano ccLxx ordinatis: Sunt quos scio amicos esse*)^ sunt quos suspicor. Cuius rei si quae caussa sit quaesieris^ non videtur aliud responderi posse, nisi quod aliquanto plus gravitatis prior quam altera arsis cuiusque dipodiae habeat. Et fortasse non aliam.ob caussam Trin. v. 95 poetae haec collocatio placuit Si quid scis me fecisse inscite aut improbe prae ea quam non mirer si quis praestare dixerit: Si quid fecisse scis me insciie aut improbe, ut qua aptius supprimatur satis exilis me notio. Quamquam eadem sane etiam sic recte delitescet: Si quid me scis fedsse ....

CAPVT XVII..

Paenultimo capite de vocabulorum formis egi certos pedes metricos aequantibus: superest ut de ipsis metricis pedibus dicatur, quorum compositione versus fiunt. Quae genera cum plerumque non satis inter se distinguantur ^ fit ut multa de pedibus praecipiantur ut vel raro admissis vel prorsus vitatis, quae in solas vocabulorum formas cadant eos pedes aequantes. Velut cum plurimas cautiones in iam- bicis senariis habere anapaesti usus dicitur: pedis qui- dem anapaestici usus propemodum nullas habet, longe gra- vissimas vocabulorum anapaesticorum, easque fere communes cum spondiacorum usu: quod contra latissime vagari spon- diaci pedis libertatem inter omnes constat. Vt non magis exemplis opus sit quibus anapaestum, quam quibus spondeum doceatur a nuUa versus parte umquam exclusum esse praeter

*) ['quod non debebam probare.' Trin.'^]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 497

sextum pedem. Hac igitur condicioney ut ne integro voca- bulo anapaestus (nisi in primo pede) contineretur, ne binos quidem anapaestos continuos ars improbavit. Quod qui- gclxxi dem frequentius quam in aliis locis factum est in primo et secundo pede, ut Trin. 140 Subigis maledictis, 431 Miseret te alioruniy 457 Abin hinc dierecte, 515 Tibi egdn rationem, 735 Vt edm sine dote, 752 Minuni^, minume hercle (quod non erat soUicitandum), 774 Et eum rediturumf 809 Lepiddst illa causa, item Bacch. 155 [186J Peregre ddumienti, 258 [290] Neque aues neque uenti, 276 [308] Quis istic Theotimust. Nec tamen eandem geminationem vel secundus tertiusque vel quartus cum quinto pes respuerunt (nam tertii quartique nullum exemplum in promptu est). Illud testantur Bacch. 828. 1035 [867. 1074]:

Dum ne manufesto, hominem opprimat neue enicet.

Yer\lmtamen accipieniur mulso milites:

hoc Trin. 737. Bacch. 121. 819 [151. 858]:

Te ei dicas: facere id ^ius ob amidtidm patris.

Magistron quemquam Ai&dpulum minitdtier^i

Nam ni ego exsoluor, iam nmnufesto hominem dpf rimei.

Quid? quod ne tres quidem continuos Plautus defugit Trin. 759:

Potin' est db amico alictinde exorari? Potest:

ubi etsi non incommode de transpositione cogites: Potin' ^st alicunde exdrari db amicd, tamen illum ordinem non medio- criter commendat ipse praecedens versus:

Ab amico alicunde miituom argentiim rogem,

cui eum qui sequitur dedita opera referri apparet.

Non diversa ratio dactyli in trochaicis versibus (nam de anapaesto in trochaicis non plus opus est dicere quam de dactylo in iambicis vel de tribracho in utrisque). Non idcirco aut rara aut suspecta illa exempla fuerunt ut qudndo egotnet memini mihi in exitu septenarii, vel eiusdem initio oclxxu Multa simul rogitds, Cldre oculis uided, quod bini se dactyli exciperenty sed quod binis oxytonis vocibus comprehensi. Quae ratio ubi locum non habet, nihil offensionis est in ge-

Ffi. RITSCHELII OPVSCyLA V. 32

498 PROLEGOMEKA DE RATIONIBVS

minis dactylis: qai cam frequentissimi sint in primo se- cmidoque pede, tamen nec a quinto sextoque, ac ne a secundo tertioque exclusi sunt. Primi generis exempla vide Trin. 238. 636. 711. 854. 859. 1010. 1020. 1051. 1129:

Conicere, eos petit, eos sectatur

Sat sapio, satis m rem quae sint

Lysiteles, ibi de istis rebus

Quae uoluit, mihi dixit, docuit

Niinc ego si potero dmamentis

Adde gradum, adpropera: iamdudum ....

Inter eosne homin^s condalium

Qu6m repetas, inimicum amicum

Non uideor meruisse laudem

alterius generis praeter alia haec v. 391. 717. Bacch. 62[93]:

ciira: ego te opperiar domi:

Lysiteles, ego te uolo:

niinc ego te facere hdc uolo,

quorum versuum extremo nihil mutandum. In uno versu coniunctum utrumque genus habes 855:

Qtumodo quidque agerem : nunc adeo si quid ego cuididero

amplius. Tertium autem genus non haec tantum testantur Trin. 620. Bacch. 70 [101]:

Nimium difficilest reperiri

Bene med accipis aduenientem *)

ccLxxiiised illa quoque, in quibus sine vitii suspitione tres dactyli per tres ab initio pedes continuantur, Trin. 965. 1009:

Atque etiam Philippilm numeratum

Ne subito metus exoriatur

Reliquae autem sedes septenariorum in propatulo est cur binos dactylos non admiserint. Nam cum a septimo pede dactylum inexorabilis necessitas prorsus segreget, eiusdem constat etiam in quarto pede sat modestum usum esse. Sed ibi etsi licuit tamen eum certis condicionibus trochaeo sub- stituere: at nuUa condicione eius rei insolentiam licuit coa-

*) [Bene me accepisti dduenientem . . Opnsc. phil. II p. 806 ]

k

KMENDATIONIS PLAVTINAE. 499

cervatis dactylis augere. Itaque non magis consequi dactylus in quinto pede potuit Trin. 338:

Quia sine omni malitiast^ tolerare ei egestatem uolo^

(ubi si non est egestcUeni ei transponendum, in unam sylla- bam -re ei e- coalescunt pronuntiando:) quam praecedere in tertio pede Bacch. 531 [563]:

Qui? tibi non erat meretricum aliarum Athenis copia.

Qui versus cum quadruplicem transpositionem admittat:

Qui non meretriciim tibi aliarum erat A. c. Qui non aliariim tibi meretricum erat A. c. Qui tibi non aliarum meretricum erat A. c. Qui tibi non meretricum aliarum erat A. c:

etsi horum exemplorum nuUum est cuius non similia cap. XV protulerimuSy tamen ceteris nescio an et simplicitatis et ele- gantiae laude quartum praestet cum usitato in caesura hiatu^ triplicato autem ab initio dactylo.

In ipso autem quarto septenarii pede ut quibus con- dicionibus dactyli usus astrictus sit intellegatur; prius est de caesurae rationibus pauUo explicatius dicendum. £am enim cclxxiv cum septenarii legitimam habeant post quartum trochaeum, non est ea quidem raro neglecta^ sed non est tamen quovis modo neglecta. Quippe principalis caesurae illius vicarias poetarum ars ascivit secundarias duas^ quarum altera est post quartam arsim^ post quintam arsim altera:

-lvy_w J.\J -. I w J.\J ^^ JL\J J.yj ^ l.\j \j J. \kj ^\j ±\j ^

Vtriusque e Trinummo exempla afiPeram. Et prius quidem genusy in quo plerumque accedit post quintam thesim cae- sura podica, habes v. 333. 364. 370. 656. 845. 1023:

Nihil istorum. Quid igitur? Per cdmitatem edepol pater.

V

Eo non multa, qua^ neuolt, eu^niunt; nisi fictdr malust. Til modo ne me prdhibeas accipere si quid det mihi.

Vt rem patriam et gldriam maidrum foedarim meum.

Aduenio ex Seleilcia, Macedonia, Asia atque Arabia.

Qudrum hercle unus silrpuerit currenti cursori solum.

32*

500 I>ROLEGOMENA DE RATIONIBVS

Quorum versuum quarto facile nunc perspicitur quam super- vacaneam transpositionem Lomanus adhibuerit. Non autem horum in numerum ea exempla veniunt^ cum in quarta thesi desinens vocabulum elisione ultimam syllabam amittit, quae si non elideretur, nihil ad legitimae caesurae elegantiam de- essety ut V. 305. 326:

Qui homo cum animo inde &h ineunte aetate depugnat

suo.

Adulescenti hinc genere summo, amico atque aequaU

meo:

pariterque v. 302. 313. 334. 367. 620. 626. 649. 699. 702. 857. 973. 982. 983. 986. 987. 988. 1126. 1144: quibus tamen non pares v. 651. 690 horumque similes^ legitima caesura revera carentes:

ccLxxv fn foro operam amicis da, ne in l^cto amicae, ut soli-

tus es. Me germanam meam sororem in cdncubinatilm tibi.

Non magis rarum posterius genus est^ adventiciam plerum- que habens podicam caesuram post tertiam arsim: cuius haec e Trinummo exempla notavi v. 358. 373. 604. 646. 661. 985. 1049. 1173:

Quoi tu egestatem tolerare uis? loquere audacter patri. Scm tu illum quo genere gnatus sit? Scio, adprime

probo. Quoi homini despdndit? Lysiteli Philtonis filio. Ad quaerundum hondrem: tu fecisti ut difficilis foret. P^rpeti nequeo: simul me piget [piget Trin.*] parum

pudere te. Quam6brem? Quia illum quem ementitus es"*"), ego sum

ipsus Charmides. Qui nil meriti: quippe eorum ex ingenio ingenium ho-

riim probant. Miserumst male prom^rita ut merita sint, si ulcisci ndn

licet.

*) [^mentitu'8, ia Trin.* cam Fleckeiseno 'duriores numeros* cor- rigent).]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 501

Qualibus satis ea versus forma defenditur, quain Bacch. 372 [404] commendavimus p. CLix [403]. Ambiguum est ad utrum genus pertineant Trin. 329. Bacch. 44 [75]:

De meo: nam qudd tuumst, meumst, omne autem meum

tuumst. Simuldto me amare. Vtrum ego iocon id simulem an

s^rio?*) Harum autem trium caesurarum (h. e. duarum vicariarum tertiaeque legitimae) si qui versus nullam habet, non est pro incorrupto habendus: nisi quod singularis excusatio Trin. 1145 praestp est a composito vocabulo, in cuius ipsam gglxkvi commissuram caesura incidit:

Neil qui rem ipsam posset intellegere, thensaurum tuum.

Quae si cui excusatio non satis gravis videatur, nihil reli- quum fuerit nisi poetae nimirum elegantiae velut hoc arti- ficio consulere:

Neii qui rem eampse intellegere posset th. t.

Nunc igitur ut ad dactylum quarti pedis redeam, eius venia omnis et brevissime et certissime sic definitur, ut tantum non semper cum priore genere vicariae caesurae coniunctus esse dicatur, numquam cum posteriore generC; fere numquam cum legitima caesura. Cuius rei caussa per- spicitur planissime. Nam illa, quam solam esse probatam dixi, ratione id ipsum efficitur ut ab arsi sua duabus brevi- bus syllabis diremptis dactylicus numerus aegrius piercipiatur et quodammodo lateat aures: contra idem in aures tamquam impingitur, si aut nullo aut unius syllabae intervallo post dactylum pausa fit vocis in caesura, quo rapidior fit et di- stinctius sentitur praegressarum syllabarum pronuntiatio. Itaque thesis illa dactylica aut in longioris vocabuli initio consistit aut, quod multo frequentius est, una duabusve bre- vissimis voculis efficitur, quarum ea sit constructio ut ad proxima pertineant. IUiusmodi est Trin. 338:

Quia sine omni malitiast^ tolerare ei egestatem uolo:

usitatioris formae haec sunto exempla v. 306 (de quo cf.

*) [. . Vtrum ego istuc idcon' cUkimulem, . Opusc. phil. II p. 304.]

502 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

p. CLXXXiii [423] et ccxxix [463]). 316. 366. 630. 696. 715. 888, item Bacch. 35. 375. 685. 699 [66. 408. 722. 736J:

Vtrum itane esse mauelit, ut eiim animus aequom een-

seat. Ne aegritudinem, pater, tibi parerem, parsi sedulo. ccLxxvii Yitae agundae esse expetit: sed hic admodum adulescen-

tulust. Qu6d est facillumilm, facis. Quid id est? Amico inid-

riam. Neque uolo neque pdstulo neque censeo: uenlm tamen. Sm aliter animatus es, bem quod agas eueniat tibi. Est minusculum alterum, iiuasi uesculum uinarium. Penetrare huiusmodi m palaestram, ubi damnis desu-

dascitur. P^rdidit, pessiimdedit tiibi filium unice ilnicum. Nescis quid ego actdrus sim, neque facinus quantum ex-

drdiar. Quia tibi aurum reddidi et quia ndn te defraudauerim,

quo versu caesurae post quartam arsim statuendae elisio quidem non magis obstat quam legitimae post quartum tro- chaeum caesurae eis quae supra posui exemplis: quia autem necessario cum eis quae sequuntur est iungendum. In eo- rundem numcrum referri possunt^ in quibus dubium est syni- zesim necne recipiant eam ea formae, Trin. v. 388. 652. 974:

Grauius tuum erit \lnum uerbum ad eam rem quam

centilm mea. Atque istum ego agrum tibi relinqui ob eam rem iam

enixe [rem denioce Trin.^] expeto. Nimis argute me obrepsisti in eapse occasiiincula.

Neque ab hac quidem parte quicquam offensionis v. 679 ha- biturus erat:

Facile inuentust: dntur ignis, tatnenQim ab inimicd petas,

quem longe aliam ob caussam displicere supra significavi

p. ccxxxviii [470]. Sed quaedam sane exempla fatendum

ccLxxviiiest ita comparata esse ut thesis dactylica non possit iillo

modo ab eis quae praecedunt divelli. Eiusmodi haec sunt

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 503

V. 954. 1054 [cf. supra p. 327]:

An ille tam esset stilltus, qui mihi mille nummum cre-

deret.

H6c qui in mentem u^nerit mihif re commonitus sum

modo. Quorum posterius asperius est priore: nam in hoc etsi mihi non potest sane non coniungi cum qui, idem tamen etiam ad insequentia pertinet: contra in altero cum solis prae- gressis mihi nexum est^ ab eis quae sequuntur prorsus di- remptum. Itaque haud scio an non satis confidenter hanc transpositionem verborum

Hoc qui uenerit mi in mentem^ re c. s. m.

tantum in annotatione laudaverim. Magis haeret de altero yersu iudicium: qui etsi lenissima mutatione ad usitatam concinnitatem sic revocatur:

An ille tam esset stiiltus^ mihi qui m. n. c^

tamen tam exile hoc potissimum mihi pronomen est, ut^ etiamsi non scribendum sit mi ante consonantem; tamen ad monosyllabae pronuntiationis rapiditatem proxime accedens vix quicquam molestiae auribus afferre videatur.*) Quod ut sentiam alia me similia exempla movent ut Bacch. 505. 679 [537. 716]:

Cena detur. N6n placet mihi cena quae bil^m mouet.

Quid nunc es factiirus? id mihi dice. Coctumst pran-

dium. Verum praeter hanc aliis excusationibus locum concedi nego. Valde insolens est v. 935 his verborum ordinibus -^ ^ I ^ dis- pestus in quarto pede dactylus**):

Sed ubi apsinthiilm fit cUque ctinila gallinacea.

Quapropter, etsi graecum koviXti nomen, ut Nicandri exemplo cclxxix intellegitur, producta paenultima dictum est, tamen idem vix videtur dubitandum esse quin mutata prosodia in latinam

*) [In ed. alt. Bimplicias visum est Bitscbelio ipsa scriptara pronuntiationem exaeqnari: cf. infra p. 515.]

**) [Cf. praef. Mil. glor. p. xxn, Opusc. phil. II p. 684 sq. coll. p. 399. 691]

504 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

linguam transierit cunila pronuntiatum. Nec caussa nunc latet cur non probabilitatem tantum^ sed necessitatem suam vocis synizesis , quam iam p. CLiv [399] commendabamy V. 1133 habeat:

V

Eum sororem despondisse suam in tam fortem familiam.

Prorsus autem singularem auribusque minime blandientem dactylum *) integro dactylico vocabulo comprehensum quod V. 289 admisi:

Quo manus apstineant: cetera rape trahe tene fdge late:

id consulto feci ut in cantico: nam (jui in canticis cum aliis versibus tum trochaicis octonariis septenarii miscentur, hi eorum septenariorum quibus integrae scaenae continuantur severitatem multis in rebus aversantur. Nec profecto vel a caesura concinnior vel a librorum fide tutior haec versus species est:

Quo mauus apstineant: cetera rape, trahc; fuge et late:

nec enim vel post quartam vel post quintam arsim fit cae- sura, et insolens est dactylicae vocis oxytonesis, et a codici- bus et abest. Itaque cum produci posse fuge non sit male credulis credendum**), simul autem plus gratiae dcuvbeiujc copulati imperativi habeant, unam consimilem voculam ex- cidisse conieci ab ipsius exemplo Plauti profectus Pseud. I, 2, 6 sq. :

Qui haec habent consilia, ubi data occasiost: rape, clepe^

tene, Hdrpaga, bibe, es, fuge.

ccLxxx Vnde etsi poteram etiam clepe in Trinummi versum asciscere: rdjye clepe trahe fiige late, tamen illud cur praetulerim ***) neminem fugere arbitror.

*) [^Fortasse (at in cantico) bisyllabam esse cetera poeta volait, ut altrum aliquotiens, de quo dizi Opusc. phil. II p. 458. 673 sq. ' Trin.*. Ceterum cf. Fleckeis. ann. pbil. XCVII (1867) p. 626.]

♦*) ['De iambica mensura fuge vocis nec Crainio nec Corsseno de enuntiatione e. q. s. I p. 339 nec Wagnero Mus. Rh. XXII p. 425 credendum.' Trin.*]

***) [In ed. alt. non tenuifc Ritschelius tene hoc loco propositum,

^

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 505

Posteaquam dactyli in trochaicis usum sic uti feci ex- plicaviy et planius et plenius perspectum iri puto quae de anapaesti in iambicis usu dicenda restant. Kursus autem hac quoque re mirifice comprobari conformarique cognationis rationem iUam senties, quam cap. XV demonstravi inter iambicum senarium septenariumque trochaicum intercedere. Abscisso enim septenarii capite, quod cretico continetur, quae relinquitur pars senarium aequans, in ea, quae legitima caesura septenarii fuit, legitima fit penthemimeres se- narii, item quae bisyllaba thesis in quarto pede septenarii, bisyllaba anacrusis in tertio senarii pede. Quod quidem licet hac figura declarare:

± w

\J J. ^ V^ J. W >J J. ^

I

^ I J.

Legitimae autem caesurae, ut hinc ordiar, quemadmodum vicarias septenarius eas ascivit, quae ab utraque parte vici- nas illi sedes occuparent, ita eandem rationem senarius cum aliquo temperamento secutus est, quod ex ipsa diversitate utriusque versus consectarium fuit. Nam cum ante semiqui- nariam uihil impediret quomiuus caesura post secundum iambum fieret:

v

JUJL»^- \\UJ.<J^\jJ.\J-y

tamen idem una post illam syllaba fieri ratio vetuit qua caesurarum stichicarum (nam de podicis nunc non loquor) in- stitutum omne regitur. Quibus cum id consequi ars vellet, ut longiorum eodemque numero decurrentium versuum^ tam- cclxxxi quam solido corpore bifariam articulato varietatis suavitas e similibus sed eisdem inaequalibus partibus nasceretur: sep- tenarius quidem, ut qui impari numero syllabarum constet, quovis loco dividi sine varietatis detrimento potuit, senarius uno illo loco non potuit qui proximus est post semiqui- uariam caesuram. Igitur sibi constans ars ad proximam post illam syllabam progressa semiseptenariam probavit,

sed C4tera rape, trahe, fuge, late scribens proceleusmaticnm rdpe trahe dedita opera a poeta qnaesitum patayit.]

506 PROLEGOMENA DE RATI0NIBV8

cuius septenarius et caussam et usum procul habuit:

Hinc aliud discrimen natum, qua aliquanto plus gratiae se- nario quam septenario conciliari potuit. Nam in hoc cum duae illae caesurae vicariae duarum tantum syllabarum in- tervallo inter se distent earumque iambi mensuram aequan- tium^ nec vim ullam nec quicquam suavitatis habere utrius- que vicariae caesurae in eodem versu coniunctio potuit: id quod facile eoruqi versuum exemplo sentitur quos p. ccLxxv inf. [501 sup.] posuimus. Quae omnia cum non cadant in senarium, huius quidem, si legitimam semiquinariam non haberet, perfectissima forma ea exstitit quae fit utriusque consociatione vicariae caesurae:

Eam formam habes velut Trin. v. 11. 47. 53. 76. 82. 194. 512. 513. 591:

Nostramne ere uis nutricem quae nos educat. Suspitiost in pectore alien6 sita.

Qualium versuum distinctius finita ratio haec est; ut pro re nata aut prior caesura aut posterior stichicae vel principalis dignitatem tueatur, ad podicae levitatem deprimatur altera. ccLxxxn Quodsi alterutri tantum vicariae caesurae locus est con- cessus^ etsi aliquanto rarior quam semiseptenaria ea est quae fit post secundam arsim^ ut v. 121:

In eandem tute accederes infamiam^

tamen e raritate non est dubitationis caussa repetenda. Eo autem in genere cavendum fuit ne graviore post quartam arsim interpunctione accedente tribus partibus prorsus pa- ribus versus decurreret: quod cum satis excusationis v. 1094 habeat

0 Callicles, o Callicles, o Callicles,

at verendum est ut veniam etiam v. 582 impetret:

Dic Callicli/ me ut cdnuenat. Quin tu i modo,

ubi aut ut me conuetmt transponendum aut tned ut conueniai*) *) [8ic Trin.» Cf. Nov. exc. Plant. I p. 41. Opusc. phil. III p. 123.]

k

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 507

scribendum esse certius nunc quam in annotatione pronuntio. Sed diligenter hinc illi versus segregandi sunt, qui cum possint sane ternis dipodiis dividi^ eius tamen discriptionis necessitatem non habeant^ sed legitimam caesuram aliquam tueantur elisionis tantum eo usu pauUulum obscuratam quem iam in septenariis illustravi. Yelut praesto est ipsa semiquinaria v. 741. 784:

Datam tibi dotem, ei quam dares, eius a patre. Suspitionem ab adulescente amoueris.

Simillimaque ratio eorum multitudini adhibenda est qui^ nisi elisionem non magis obstare hephthemimeri *) quam colxxxiii penthemimeri memineris^ binis partibus dispesti videantur prorsus inter se aequalibus. Pertinent huc v. 23. 164. 167. 213. 214. 436. 462. 536:

Amicum castigare ob meritam noxiam.

Et meam fidelitatem et celata omnia.

Me absente atque insciente; inconsultil meo.

Indignum ciuitate ac sese muere.

Bom^s qui hunc adulescentem euortisset siiis.

Saluere Lesbonicum et Stasimum. Di duint.

Ytnimque LesboDice in aetate hai! bunumst.

Alii se suspendere. en [em] nunc hic quoius est.**)

*) Ne qai forte indabitata exempla parae h. e. cam elisione non coniunctae semiseptenariae deaiderent, haec habento v. 27. 150 [cf. annot. ed. alt.]. 201. 394. 465. 549. 600. 812:

Inaitas ni id me inaitet at faci^m fides.

Thensaiirum demonstrauit mihi in hisce a^dibus.

Neque c6nfidentil6qaiu8 neque periurias.

Sed hoc unum consolatur me atque animiim meum.

Nam 81 sic non lic^it, luscus dixero.

Sicdt fortanat6ram memorant insulas.

Ibo hiic quo mi imper&tamst, etsi odi h&nc domum.

Natiira illa atque ing^nio? iamdudum ^briust.

**) Triplex definiendae caesurae via patet v. 456:

Ferentarium esse amicum inuentum int^llego:

ubi post amicum locum habere hephthemimeres pote8t sine elisione, post e88€ item sine elisione penthemimere8 , ibidem cum elisione cae- sura Kard beOTCpov (a^pov, ut Graecorum in simili causBa appellatio-

508 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

Fatendum est tamen ultra progressam esse artis indulgen- tiam et aliquanto plus libertatis seuariis quam septenariis in caesura sive neglegenda sive obscuranda concessisse. In extremam quidem licentiam nulloque prorsus temperamento lenitam ea libertas in neutro genere vertit: non magis enim quam talem septenarium

ccLxxxiv Neii qui rem ipsam posset demonstrarC; tbensaunlm

tuumy

similes umquam senarios ars toleravit^ quales futuri sint qui librariis debentur, non poetae:

At lit confidenter mihi contra astitit:

Erilem filiam nostram sustollere:

Quoniam re bene gesta*) redisse me uident:

(Capt. III, 5, 6. Cist. II, 3, 8. Stichi UI, 1, 10). Quos cum vel prava oxytonesis damnet, etiam sine accentus offensione tamen vitiosus erat Bacchidum versus 225 [257]:

Quamne Archidemidem? Quam inquam Archidemidem,

rectissime is ab Hermanno emaculatus. Verum hoc tamen inter senarios septenariosque interest, quod, cum in illis sententiam terminans vox monosyllaba proximum post legi- timam caesuram locum occupare propterea posset quod eum ipsum in locum vicaria caesura incidit, e. c.

Scm tu illum quo genere gnatus sit? Scio, adprime

probo,

consimilem vocem monosyllabam etiam proximus post legi- timam semiquinariam locus recepit quamvis vicariae caesurae excusationem non habens. Et quaedam sane huiusmodi

nem imiter. In talibns autem sciendum est prae ultima praeponderare semisepteDariam , prae hac semiquinariam , ita quidem ut, quae gra- vioris caesurae pondere elevetur, ad podicae exiguiiatem deprimaiur. Nisi quod propter insignioris vim interpunctionis semiseptenaria prae- valet V. 195. 182. 527:

Istuc uolebam scire. i sane nunc iam. Illf redemi riisnm, a me argeniiim dedi. Consu&det homini, crddo. eisi sceldstus csi. *) [bene gesta be A.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 509

suapte natura ambigua sunt: velut eodem iure cum subiectis verbis atque cum praemissis est et uis voculas sociabis Trin. V. 18. 744:

Huic graece nomen est Thensauro fabulae. Nunc si dpperiri uis aduentum Charmidis.

Ad aliquam semiseptenariae similitudinem verborum ordines accedunt; ubi monosyllabam vocem alia vox monosyllaba excipit, ut V. 117. 144:

Qui tuae mandatus est fide et iidilciae:

Vt mihi necesse sit iam id tibi concredere: cclxxxv

quo referri etiam v. 471 potest:

Si illi congestae sint epulae a cluentibus.

Sed inevitabili constructionis necessitate cum praegressis monosyllaba vocabula vincta sunt v. 56. 393. 417. 470. 733. 734:

Viuit uicturaque ^st. Bene hercle nilntias.

Veriim meliora silnt quam quae deterruma.

Postquam comedit rem, post ration^m putat.

Adp6sita cena sit^ popularem quam uocant.

Sine dote, quom eius rem penes me habeam domi.

Parata dos domi est: nisi exspectare uis.

Addo Bacch. 841. 1006 [880. 1045]:

Salils seruasti me. quam mox dic6 dabo? Si plus perdundum sit^ perisse suauiust.

Hanc igitur sive gratam sive minus gratam neglegentiam fatendum est speciem potius quandam rationis quam locu- pletem rationem sequi: plus enim in his syllabarum vocula- rumve articulatio valuit sententiae vinculo solutarum^ quam in subiecta sibi verba dominans potestas sententiae. De quo satis recte Beckerus sensit Quaest. de com. Rom. fab. p. 105.

Cum caesurae autem rationibus quema(lmodum in sep- tenariis dactyli in quarto pede, ita in senariis anapaesti in tertio usus coniunctissimus est^ ad quem nunc demum revertitur oratio. Rursum autem quemadmodum a septenarii

510 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

severitate senarium eo differre vidimus, quod in hoc tertii pedis anapaestum alter comitari anapaestus in contiguo pede ccLxxxvi potuit; dactylum in illo non est alter dactylus comitatus, ita quae in septenario licentia uni certae caesurae adhaesit, et ei quidem qua dactylici numeri offensio maxime obscurare- tur, ea licentia in senario a nuUa caesura prorsus exclusa fuit. Et maxime quidem bisyllabam anacrusim in senario quoque ea caesura occultavit quae legitima penthemimeri una syllaba prior est. Nam etsi trochaico iambicum metnim ita oppositum est ut^ quam illic vim dactyluS; hic ana- paestus habeat, tamen non tam cavendum illud fuit ut, quo loco septenarii dactylus vitatus est, eo senarii loco ne per- ciperetur anapaesticus numerus, quam hoc potius ut ne eo loco, ubi quaelibet insolentia acrius ad aures accidit h. e. ante ipsam caesuram in qua pausa fit vocis, id insigniretur quod dactyli pro trochaeo anapaestique pro iambo positi eommune est h. e. bisyllaba pro monosyllaba thesis. Quo fit ut in senario quoque rectius, quam anapaestum in tertio pede, dicamus eum dactylum vitatum esse qui compositus sit ex arsi secundi pedis anacrusique tertii, maxime autem vitatum esse in semiquinaria caesura. Itaque perrari nec profecto venusti tales versus sunt quales in duabus fabuHs quattuor*) tantum offendimus Trin. 421. [792. Bacch. 564. 573 (596. 605)]:

Et ille aedis inancupio abs te accepit? Admodum. [Eum quem habuit perdidit, alium post fecit nouom.] [Ita deniifrangibtila haec meis manibus gestiunt.] [Vale deniifrangibule. Et tu integumentilm uale.] Quorum primo et tertio aliquid delenimenti et elisionis coa- gulum et ad semiseptenariae similitudinem accedens species conciliat: alteri et quarto paullo plus molestiae post dacty- ccLxxxviilum facta interpunctio affert^ quamquam id incommodum in quarto similiter atque in primo tertioque compensatum est: singulari asperitate reliquos secundus praevertit, ut in quo dactylus dactylico vocabulo conclusus sit. Gontra plurimum

*) [Tria exempla delenda esse postea intellexitBitschelius: dealtero vergn cf. p. 387; tertio et qnarto probavit quod Bergkius proposuerat dentifragibula et dentifragibiHe.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 511

excusationis, ut ante dixi, dactylum dissecans caesura attulit, ut Trin. 86. 131. 759. Bacch. 135. 182. 236. 729. 828 [168. 214. 268. 766. 866]:

Atque id tamen | mihi lilbeat suspicarier.

Argenti amanti | homini adulescenti, animi impoti.

Potin' est ab amico | alicjlude exorari? Potest.

Istactenus | tibi Lyde libertas datast.

Etiam Epidicum | qium ego fabulam aeque ac me ip-

sum amo.

Adillterare | etiam aibat rebus ceteris.

Vorsabo ego hercle | hodie illum si uiuo probe.*)

Dum n^ manufesto | hominem opprimat neue enicet.

Medii autem inter hoc et illud genus hi versus sunt, in qui- bus aliquanto minus, sed tamen aliqua ex parte dactyli iu- solentiam ad semiseptenariam properans pronuntiatio occul- tat, ut Bacch. 243. 1035 [275. 1074]:

Deceptus sum: Autolyco h<5spiti | aurum credidi. Veriimtamen accipieiiixxY \ mulso milites.

Dictum est de dactylo deque anapaesto cum senariorum tum septenariorum: sequitur ut de tribrachi usu agatur utriusque versuum generis communi. De quo non multum est quod dignum mentione videatur, spectans id ad paenul- timae arsis solutionem, qua proceleusmatici vel quarti pae- onis speciem exitus versuum induit^ sive eum brevis sive longa syllaba praecedit. Talem autem exitum cum elegan- tissime ita fieri constet ut quadrisyllabo vocabulo compre- hendatur, e. c.

Tum illanc mihi esse gnatam uoluit Inopiam: cclxxxyu]

Vt ita te alionlm miserescat, ne tis alios misereat:

tamen nec duo bisyllaba improbata sunt, perraro autem tri- syllabum cum pedisequo monosyllabo admissum est, num- quam monosyllabum cum pedisequo trisyllabo. Vitiosam enim hanc formam esse v^ | ^ ^^ c? iam supra significavi p. cxix [369]: nec exempla nisi aperte corrupta exstant, ut Teren- tianum is adeo, vel Mil. IV, 3, 37 ut equidem quod editoribus

*) [Cf Nov. exc. Plaot. I p. 93.]

512 PROLEGOMENA DE HATIONIBVS

debetur. Ibidem non vitiosae^ sed rarae huius formae ^^^^i^ exempla attuli: solitus es, sdtius est, in qualibus monosyllabae formae esse yerbi eum praedicato suo tamquam coalescunt in Yocem quadrisyllabam. Sed nihil prorsus offensionis haec forma habuit ^^ ^ | ^ ^ ^ in qua damnanda nimius olim Her- mannus fuit praef Trin. p. xvi. Persuadet firequentia exem- plorum, ut Trin. 51 plus quam ego uolo, 53 si quid mihi malist, 576 ita uolo, 585 dbi modo, 635 quam ego mihi, 642 tibi tm, 668 fu^fue uolat, 779 aurum tHn dare, Bacch. 80 [111] 'wtAt quidem, 116 [147] cdue malo: nam ib. v. 104 [135] quod Her- mannus edidit neque tibi, id n^ tibi scribendum est; non tamen aliam ob caussam nisi quod hoc Vetus codex testatur. Inutiles igitur sunt^ quae illorum parti exemplorum mutatio- nes sunt adhibitae. Reliquum est ut multo minus gratiae eum versuum exitum habere annotem, cum ultra quartam a fine syllabam ea vox^ in quam soluta arsis incidit^ porrigitur ut Mil. I, 1, 50:

Dum tale facies, quale adhuc^ adsiduo edes: ita enim ibi scribendum est.

Verum autem proceleusmaticum, qui non in con- finiis duorum pedum existit, sed integrum pedem iambicum ccLxxxix occupat; trimetri nulius praeter ultimum pedem locus repu- diavit, hac tamen prope constanti condicione ut verborum ordinibus a binis prioribus syllabis posteriores binae dis- pescerentur. Nam quoniam e quattuor proceleusmatici syl- labis acuitur tertia, accentum autem nec ultima syllaba ulla nec polysyllaborum brevis paenultima recipit, fieri non po- test quin in usitati accentus legem reliqui ordines verborum prope omnes peccent: ut ^^^^ miseria, ^1^^^-' et edepol, ^ ^ ^ I ^ edepol et*), ^ | v^v^ | ^ pol ego quid. Itaque cum etiam continuato ultra proceleusmaticum vocabulo valde ingrata syllabarum divisio oriretur, id quod faciie velut hoc exemplo sentitur sed dnte recipere, nihil quod probabile esset prae- ter hoc disponendi genus relinquebatur ^^ \^^. Tali igitur verborum ordine effectum proceleusmaticum non est mirum frequentius quam ceteros primum pedem senariorum ascivisse,

*) De hac ana forma dubitari posde, nutn forte raro admiasa sit, p. CCXXIX [462] dixi.

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 513

ut Trin. 66. 177. 440. 458. 516. 538. 730. 806:

Sed hoc animum aduorte atque ailfer ridicularia. An ego alium dominum paterer fieri hisce aedihus? Ego qu<5que uolo esse Uber: nequiquam uolo. Nisi me aliud quid uis, Philto, respondi tibi. Nisi quid ego comminiscor. Philto te uolo. Magis apage dicas, si dmnia ex me audiueris. Pote fieri prosus, quin dos detur uirgini. Ita faciara. At ^nim nimis l<5ngo sermone iltimur.

Proximo post primum pedem intervallo proceleusmaticum secundus frequentavit, ut v. 198. 472. 594 [cf. supra p. 454]. 769. 773:

Numquid, priusquam abeo, me rogaturtfs? Vale. Si quid tibi placeat, qu6d illi congestilm siet. In ambiguo etiam nilnc est^ quid ea re fuat.

Mendacilocum aliquem

Illiim bene gerere rem et ualere et uiuere.

Sed nec a tertio ac ne a quinto quidem pede eosdem nume- ros alienos fuisse v. 86. 131. [792*).] 576 doceut:

Atque id tamen mihi lilbeat suspicarier; Argenti amanti homini adulescenti, animi impoti. [£um quem habuit, perdidit, alium post fecit nouom.] Di fdrtunabunt u6stra consilia. Ita uolo.

Diversissimus a proceleusmatico iambi vicario, cuius hic numerus ^^ w v^ w, is est proceleusmaticus, qui cum aequare trochaeum creditus sit, contrariam notationem hanc postulet v^ w w w. Quem diu est cum a septenariorum arte prorsus abhorrere Hermannus docuit rectissime. Lenissima unius voculae transpositione legitima ratio versibus 313. 968 re- stituta est, quos illud vitium in altero et quinto pede de- formabat:

Istaec ego mihi s^mper habui aetati integumentiim meae.

ccxc

*) fCf. supra p. 387.]

FB. RITSCHELU 0PV8CVLA Y. 33

514 PR0LE60MENA DE RATIONfBVS

Adolescens, cedo dum istuc aorum mihi. Quod ego

aurum dem*) tibi?

NuUam vim habet quod levi lapsu librarii solus Ambrosia- nus exhibet v. 1071: Sdtin^ oculis ego, pro Sdtin' ego dculis in qua positione reliqui codices consentiunt Sat certa emen- datione mihi videor v. 264 emaculasse abdendus reposito pro adhibendus: nec enim ullis machinis ef&cies ut recte dici ccjLci procul adhibere amorem credatur^ quae sibi adversa fronte repugnant. Me invito relictum est v. 927 ab initio tetra- metri Mihi laHtdbat**): pro quo non dubito ab Hermanno propositum Ldtitabdt milii amplecti. Nam ut non quovis pacto et sine omni exceptione reicienda sit monosyllaba ante consonantem mi forma, tamen multo etiam certius est non quovis modo et sine uUa cautione probandam esse. Confiteor equidem nondum tam certo mihi de sat lubrica hac quae- stione constare ut, sitne illa omnino aliqua condicione ad- missa an constanter repudiata in comoedia, audeam definire confidentius: verum si modo est admissa, de admittendi con- dicione hoc videor affirmare posse, ut ab arsi exclusam soli esse thesi tribuendam dicam.***) Et in thesi quidem nec GatuUus defugit vel in iambico versu XXXVII, 11:

Puella nam mi, quae meo sinu fugit,

vel in basi V, 7. X, 21:

Da mi basia mille, deinde centum.

At mi nullus erat neque hic neque illic.

Sed in arsi dactylici demum poetae ascivisse videntur. Vnde semel idem Gatullus LXXII, 6:

Multo mi tamen es uilior et leuior:

et Ennius apud Macrobium Sat. VI, 1, Giceronem de Off. I, 12:

*} [ego dem awrum cnm Hermanno Eitschelias dedit addens in ed. alt.: 'pro quo tamen etiam dem ego aurum vel aurum ego dem licebat; ego aurum dem qni tueri Yolet, mi pro mihi scribat necease est, accentu in ipso fine sententiae vix probabili.']

**) [Reliqait in ed. alt. Ritschelius cum Reizio mi scribens.] ♦**) [Cf. Opusc. phil. II p. 588 sqq.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 515

Hoc, nisi tu: nam mi calido dabis sanguiue poenas: Nec mi aurum posco nec mi pretium dederitis:

et Lucilius apud Priscianum X p. 903 [536 E.]:

Et cum id mi uisus facere est, tum retia nexit:

et Lucretius semel III, 105:

Magnopere in quo mi diuorsi errare uidentur:

item semel Horatius Serm. I, 9, 71:

Relligio est. At mi: sum pauUo infirmior, unus,

quamvis ibi commodum fuerit mist scribere. Itaque de Plauto si recte observavi, nescio an ferri mi et in liberiore metro ana- paestico potuerit, cui eam formam p. CLXXVii [418] adhibui, et fortasse in caesurae trochaicae eis exemplis quae p. ccLXXViii ccxcri [503] tractavi, item in versu paullo ante allato Istaec ego mi semper habui: cui rationi convenienter sui praecepti severitate relaxata Hermannus nuper Vbi mi pro equo ledus detur edidit Bacch. V. 41 [72]: sed idem nec aurum mi: quod ego aurum [cf. p. 514 sup.] defendi posse intellego, nec Mi latitdbat eo in quo nunc versamur Trinummi versu. Hinc iudicari de Ambr<v siani memoria potest v. 53: si quid mi malist, Quamquam codicum exigua omnino in hoc genere fides est, ut qui plerumque mihi exhibeant, etiam ubi ante vocalem mono- syllabo mi cummaxime opus est. Qua tamen mihi formae frequentia ne ita abutare, ut eorundem codicum, sicubi mi scripturam testentur, t^nto maiorem esse auctoritatem argu- menterC; reputandum est feracissimam pravae permutationis caussam scribendi compendium m fuisse, quod cum propria vi sua nequaquam mi significaret, sed ipsum mihi, saepe tamen per errorem ad monosyllabam mi formam deflexum est, ut V. 8. 54, alibi. Ceterum quod proceleusmaticum Ldtebricoldrum etiam in annotatione ad v. 241 posui, id etsi lusi potius quam fidem invenire ipse volui, ratione tamen hac feci, ut in octonario id posse licitum fuisse suspicarer, quod procul habuissent septenarii. Nam etsi in his quoque scio alia exempla quaedam exstare, ut Mil. V, 44, tamen cur ne haec quidem certissimam alioqui rationem infirmare putem, olim explicandi opportunitas erit.

33*

51 6 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

Sed loDgius etiam trochaicum numerum aequantis pro- celeusmatici fuga pertinuit. Non magis enim eum proce- leusmaticum veterum ars poetarum probayit, qui in ipsis iambicis versibus anapaesti cum praecedenti sive tribracho ccxcm sive dactylo consociatione oritur: ^\ ^ y^ ^ ^ \ j., De cuius societatis pravitate sanissimo iudicio Hermannianam doctri- nam nuper Lomanus p. 44 comprobavit. Ac paucissima eius generis exempla e Trinummo expellenda fuerunt, ut v. 169, ubi non minus vitiosum

Adesuriuit mdgis, inhiB.mi acrius, quam quod Bothio placuit

Adesuriuit mdge et inhidimi acrius. E tribus dimetiendi modis nullum v. 515 admittebat:

Tibi ego rationem reddam? Plane periimus:

nam sive tibi ego pro anapaesto accipis, falsa productione uteris, sive tibi ego ra- pro proceleusmatico, pravum accen- tum infers, sive tibi ego pro tribracho, ei ipsi pedi anapaestum Qpntinuas. Versu 804 pro librorum scriptura

Cont/wt(0 operiio denuo, sed clanculum

ausus sum Ennianum operta reponere*) (quando non semper frequentandi vim frequentativa verba tenent, quemadmodum aliquotiens rogitare Plautus pro simplici rogare posuit [Curc. I, 1, 13. 19]): quod si quis poeticae orationis proprium dixerit, exspecto quid excogitaturus sit ad co^icum memoriam pro- pius quam Hermannianum Continuoque operi defiuo accedens. E7i [Em] mea malefacta in principio v. 185 posita cave pro dactylo cum anapaesto habeas: ubi aut mea syllabae aut male in unam contrahantur.**) Similem contractionem me- mento enim particulae adhibere v. 806 [cf. p. 400]:

Ita faciam: At enim nimis longo sermone iltimur:

nam sua sponte intellegitur non magis quam dactylum ab anapaesto excipi proceleusmaticum posse.

*) [Hoc retractandum esse Bitschelins intellexit: Contin%u>d operi in ed. alt. scripsit, cf. Nov. exc. Plaut. I p. 86 sq.]

**) [malfacta Ritschelius scripBitin ed. alt.: cf. Opusc. phil. ITp. 721.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 517

Et tantum quidem de his. Neque enim vel ad ana- paestica metra nunc exspatiari libet^ a quibus nihil fere ante ccxciv explicatae licentiae alienum fiiit, vel ad iambicos septenarios, quorum vix minor quam^ senariorum trochaicorumque seve- ritas: cum neutrius generis exempla Trinummus praestet.

CAPVT xvm.

Plana^ simplicia et aperta esse pleraque intellectum est, puto, quae plerisque omnibus obscura, perplexa et recondita videri solent, legumque certitudine regi, quae quibusdam vagari sine ratione: unum genus restat, quod et impeditissi- mum et multis modis ambiguum esse ipsi fateamur: quod quidem canticorum compositione continetur. Cuius loci tanta ubertas est tamque prope inexplicabilis varietas, ut. ineptus sit qui complecti paucis pagellis velit. In nulla autem parte emendationis Plautinae me iudice clarius quam in hac Hermanniani ingenii admirabilitas exsplenduit. Nam cum ipsa cantica Plautina et temporum iniuria et neglegentia librariorum; fortasse aliqua ex parte, ut p. lxvii [325] signifi- cavi, etiam criticorum licentia multo quam ceterae partes peius habita sint, ita ut ^aut intacta relinquere, quae aperte aliter a Plauto scripta fuerint', aut ea sic ut eum semet digne scribere potuisse probabile sit, corrigere cogamur: incredibile dictu est quot ille carmina, rudem indigestamque molem in codicibus offerentia, a recentioribus autem editoribus plerum- que imperitissime tractata, in Elementorum libro secundo partim ad sanam rationem partim ad elegantissimam con- cinnitatem revocaverit. Ad quam rem cum aliis virtutibus opus fuit tum subtili sensu quodam et exercitato ad usitata ccxcv inusitataque genera metrorum discernenda iudicio. Nam cum propter magnam et prosodiae ambiguitatem et permutatorum inter se pedum varietatem saepe plurimum dubitationis illud habeat, e compluribus quae pateant distribuendorum versuum viis quam potissimum ineas et ceteris reiectis teneas: nulla re plus peccatum est quam talibus versuum sive conforma- tionibus sive coniugationibus probatis, quas etsi demonstrari nequeat admitti nullo modo potuisse, tamen tritae Plautina

518 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

consuetadine aures ilico respuant ut analogiae commenda- tione destitutas. Rursum autem ut, quae sit vera discri- bendi ratio^ investigetuT; non est certius indicium in prompta quam quod versuum cum sententiarum finibus exaequando- rum artificio continetur. Quae lex etsi non est eam in partem interpretanda rigidius^ quasi non commodis locis aptisque modiS; ut in omni poesi, ita hic quoque aliqua ex parte discrepare numerorum verborumque ordines potuerint^ tamen generatim sic licet hoc genus definire ut^ quo saepius et vehementius sententiae vinculo ligata oratio metricis mem- bris discerpatur et tamquam amputetur, eo improbabilior evadat quam proponas distinctorum inter se versuum men- suram. Atque hoc illud est^ in quo emendationem non ad- mittere tantum, sed flagitare Hermannianam discriptionem eius cantici intellexerim quod est in Trinummo a v. 223 ad 300: quod ille ipse, si huc posteriore tempore reversus esset^ dubitari nequit quin longe aliter discripturus fuerit. Ele- mentorum igitur exemplo discant, qui in hoc genere aliquid volunt proficere, quantopere praeter cetera hoc cavendum ccxcvi sit, ne in versuum finem novi enuntiati initium incidat, prae- sertim si id aliqua coniunctione fiat. *) Ergo maturioris disciplinae auctoritati nos quoque obsecundavimus, cum tales versuum divisiones non toleravimus quales hae fuere:

Ita faciam: ita placet mi. Omniilm primum amoris Artis eloquar, quemadmodum expediant: nilmquam Amor quemquam, nisi cupidum hominem postulat se Conicere in plagas

Ibi ille cuciilus ecce, ocule mi, fiat et

Istuc et si amplius -

*) Id catn malto magis a Benariis abhorreat, aliquotiens est a Bentleio neglectam. Velat nnllo modo aut particala terminari potoit Terentianas versus qaem p. cxx [370] aanare stadai. Horridius etiam in eo versas loco et fataram sit vel tU vel ne. Ne neque quidem tolerandajn esse ostendi Mns. philol. t. IV p. 582 [= Opasc. phil. II p. 335]. Paacis exemplis admissam esse nisi videtar, ut Capt 111, 5, 66: quamquam pleramque dubia res est. Nisi quod Militis II, 6, 38 certum est non esse ea particula senarium finiendum cum Hermanno El. d. metr. p. 132.

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 519

Haec ego quom agito ciim meo animo et r^colo ubi qui

eget; qaam Preti sit parui, a me apage, am6r: non places, nil Te ego iltor _

Apage siS; amdr: res tuas tibi habe: mihi, amdr, ne

Fuas umquam amicus.

Pater, assum^ impera quod uis^ neque ero in mora, nec

Latebrdse me ego abs tuo conspectu occultabo.

Feceris par tuis ceteris factis, si

Tuiim patrem pdrcoles

Hdminum duraui. quin prius me ad plilris penetram^?

nam ii Mdres maiordm collaudant ocxovn

> Hisce ego te artibus gratiam facio^ eas Ne colas

Med modo et mdribus uiuito. quae ego tibi PraecipiO; ea facito. nihil ego istds moror Facetos mores turbidds, quibus bom^ se Dedecorant ___»«

Quamquam unum quiddam huiusmodi ipse reliqui v. 254 sqq.

Raptdres panis et peni. Fit ipse, dum illis cdmis est^ Indps amator. Haec ego Quom agd cum meo animo et quom recolo, ubi qui eget:

non tamen quod probarem^ sed quod nimis incerta eorum emendatio videretur quae sat diverso modo in Ambrosiano scripta esse apparuissei Tam enim illic forte divortium cogitatorum fit^ ut ab Haec ego non minus quam v. 236 ab Omnium primum necesse sit cum novo enuntiato novum ver- sum ordiri. Itaque cum accedat, quod sine exemplo est agere anhno vel cum animo, usitatum hac potestate agitare, satis placere velut haec illorum discriptio possit:

Raptdres panis et peni. Fit ipse^ dum illis cdmis est, Indps mox amator. Haec ego quom agito cilm meo animo, et reputo, ubi

qui eget:

520 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

nisi scrupulum nimia solutiouum multitudo in bacchiaco versu iniciat Nam quae praecedunt^ sive dimetris discribis siTe tetrametro comprehendis:

Raptores panis et peni: fit ipse, dum illis cdmis est,

ccxcvni iambica tamen manebunt; nisi longe violentissimis mutatio- nibus utare: proxima autem^ ut scripta sunt in libris inops amdtor, sine alicuius syllabae accessione ad clausulae natu- ram minime apta sunt.*)

Goncinnitatem autem illam dum sector, quam metrica- rum cum grammaticis logicisque periodis congruentia parit^ factum est ut non uno in loco continui versuum ordines eodem metro decurrentium tamquam sua sponte subnasce- rentur: quod genus aequabilitatis apparet et gratiae et fidei plurimum habere. Eiusmodi illi sunt ab 244 ad 251^ quos in Elementis p. 212 curis secundis ipse Hermannus ad elegan- tissimam parilitatem accommodavit: eodemque metri genere, quod creticis tetrametris catalecticis continetur, ego in fine prioris scaenae decem versus continuos discripsi a 266 ad 275**), octo in fine posterioris a 293 ad 300.***) Quod si fieri non potuit quin aliquot locis voculam aliquam adderem ut librariorum incuria omissam: reputandum est vix ullum vel potius nullum cantieum esse quod non hoc ipso vitii genere sive graviter sive minus graviter laboret. In Tri-' nummo autem augebat addendi confidentiam, quod caussam lacunarum illarum licet e communi fonte ita repetere ut tamquam in oculos incurrat. Nec enim casu factum esse potest, quod, si versus 293 sqq. sic perscripseris ut alter quisque versus non ^ubiciatur priori sed iuxta ponatur, in easdem vel valde propinquas paginae partes lacunae omnes

*) [In ed. alt. hanc clausalam Ritschelias conBtitnit proximam versnm non bacchiacis, veram trochaicis nnmeris comprehendens nt V. 236. 242. 264]

**) [In ed. alt. Ambrosiano potissimam duce magis etiam im- mistis gloBsematis hos versus depravatos esse iniellegens aliter eos Ritschelius constitoit.]

***) [In ed. alt. per hanc quoqne partem glossematis qnibugdam expulsis aliter systema restituendum esse Ritschelius intellexit.]

EMENDATIONIS PLAVTINAK. 521

incidnnt: unde intellegitur eommuni labe aliqua ut madore vel carie istas partes affectas esse. Id hoc quod infra posui exemplo prorsus perspicuum fit:

B

•r^

q

d

d

•■t3

■*»

S

a>

o

d

ns

•1-4

^

cm

2

o

1-4

00

d

r— «

CJ

o

r— 1

00

Q^

o

Q

1—1

ci ^

09

a

r— 1 09

i-«

00

d

0)

a

0) 00

8

L—i

U—J

o3 O

■a

o

2

o

-4^

^

Ph

pQ

o

a

1-^

a>

3

P4

fl

e8

P4

•3

.9

•1-4

o^

eS

^

^

d

•4^

e8

•43

GQ

O

**•

o

^

'o

o

•ns

o

tD

1-^

03

o^

^

-M

®

f-4

d

3

^

QO

H

S

1^^

QO 0)

O^

f-4

08 iH

IH

a>

P4

o

O

a

e4H

o

o

a

a

.3

-u>

Ul

•i^

•3

o

a

08

0)

4

QO

00

5

a

09

^

0)

0)

OQ

1-4

o

00

j3

M

ed

09

o

a

00

5

0) P4

s

0)

00

••H

0)

•iH

09

o

o

o

o tc

•1-4 1-4

a

o

-M

O O

CCXOIX

;a liJ ;c liS W S 52; W

Vnde simul intelleges cur v. 298 sese dedecorant praetulerim alteri ordini per metrum non minus commodo dedecorant sese: atque illuc spectat fortasse quod in A est bonisdedecorant.

522 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

Idem autem illud in v. 269 sq. cadit usitato ordine sese ex- cipientes:

St tamen qaos miseros [misere] maleque habeas Qaos tibi obnoxioB [facile] fecisti.*)

ccc Ne quid autem dubitationis illud moveat quod ita contrarii collocandorum versuum ordines locum habuisse in eodem carmine putandi sunt: sciendum est eam ipsam inconstan- tiam vel nostrorum codicum exemplo manifestam esse: quod quale sit iam explicandum esse yideo accuratius.

Nam ut codicum mss. in hoc genere^ quod ad liberio- rum metrorum discriptionem spectat, non sit summa aucto- ritaS; tamen muUo etiam minus credenda est nuUa esse. De Ambrosiano et Veteri Palatino B loquor: nam ceterorum omnium iam supra dixi communem esse hanc rationem ut prorsus sublata singulorum versuum distinctione ad prosae orationis speciem omnia continuent. Sed A ei B etsi in Trinummi cantico a manu poetae ne ipsi quidem non aliquo intervallo distant^ tamen altera ex parte pristini ordinis phi- rima vestigia servarunt^ atque adeo aliquanto plura Vetus quam Ambrosianus. Guius tamen ratio discrepantiae plemm- que haec tantum est, quod quos ille versus singillatim scrip- toS; hic binorum in unum contractione continuatos exhibet Id autem omne quoniam facile intellegitur sola annotatione non potuisse ullo modo quale esset satis vel plene vel plane significari^ integra exempla exstare volui quanta potuit fide repraesentata, primum membranarum Ambrosianarura: alte- rum Veteris codicis: quibus tertium addidi mei libri E, quo de Vrsiniani quoque eique simillimi Decurtati indole con- staret. Qiibrum exemplorum inter se collatione simul, per quos tamquam gradus saeculorum dcQursu depravatio cre- verit, utiliter esse ante oculos positum existimo.**) cccxiv Horum igitur exemplorum ope etsi Ambrosiani Veteris-

que cum discrepantiam tum convenientiam, qui volet, nec

*) [Qms tibi fecisti obnoxios Trin.*]

**) [Haec codicum exempla inde a p. ccci asque ad p. cccxin posita nanc potaenmt omitti, cam correcta in praefiEktionc alterius Trinummi editionis legantur p. xxxrv- XLVii.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 523

inutiliter nec iniucunde poterit per singula persequi atque expendere, nos tamen ea opera a nobis nunc semota satius duximus paucorum versuum notabiliorem scripturam in edi- tione receptam breviter defendere. Et versum quidem 242 Ambrosiani auxilio videor certissime sic restituisse:

Nam qui amat^ quod amat, quom extemplo eius sauiis

perculsus est.

Etenim ex eo, quod pereleganter dicitur amator saui sagittis perculsuSj non consequitur profecto non potuisse minus ornate sauiis perculsum dici. Itaque cum eum ornatum Ambrosianus non agnoscaty his apparet declarandae imaginis caussa ab interprete ascriptum esse sagittis: quod cum pro Plautino acciperetur, ut cum sauiis coniunctum construi posset^ muta- tum est in sagittatis. Reliquam autem versus conformatio- nem, quae eidem Ambrosiano debetur, luculenter tuetur Mer- catoris versus IV, 4, 4:

Nam qui amat, quod amat si habet, id habet pr6 cibo.

Non mediocre autem negotium v. 261 sq. exhibent, sic edi soliti: fugit forum, fugat tuos cognatos, fugat ipse se a suo contaitu, Quae intellegi posse prorsus nego. Nam etsi, cum fugere forum amor dicitur, afnor accipitur sane pro amatore, eademque figura. idem amor dici poterat et fugare cognatos et a suo semet contutu fugare: tamen postquam ad cognatos addito tuos pronomine in hoc ipsum amatoris notio trans- ierat suamque propriam notionem anior receperat, non po- tuit in tertio membro idem amor nomen ad amatoris signifi- cccxv cationem denuo reflecti et alterius personae pronomini iam tertiae pronomen substitui sine summa intellegendi molestia atque adeo cogitandi perversitate.. Verum tuos non est sane in libris, sed a Gamerario demum effectum est e nof: cui ubi f potius quam t praeposueris , videri potest ad sat magnam pronominum congruentiam oratio adducta esse. Et tamen ne hoc quidem concedendum est. Nam amor cum dicitur a suo se contutu fugare, unius Amoris personae co- gitatione imago onmis continetur: quae ubi ad alias prae- terea personas porrigitur ut aliqua necessitudine cum Amore coniunctas, putida fit et inepta comparatio. Quare cum suos

524 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

cognatos fugare dici amor tiisi ridicule noii posset, nihil reliquum fuit nisi ut cum ims pronomine tertii quoque membri pronomina conciliarentur et fugdt te a tuo cofUutu scriberetur pro se a suo.*) Reliqua . omnia^ quae in hoc cantico posui, puto semet ipsa satis defendere. Nisi quod pro asperiore v. 284 cretico pede ut sit sui haud scio an praestet multo lenior haec mensura:

Malus bonum malum esse uolt; stii uti sit similis:

nam catalexis removendae necessitatem non video, omnino- que quod ad catalecticorum acatalectorumque varias per hoc totum canticum vicissitudines attinet, non oportere nimis fastidiosum esse arbitror.

CAPVT XIX.

Restant miscella quaedam, quae quanta potuero brevi- tate absolvam.**) cccxvi In argumentis metricis fabularum Plautinarum trac-

tandis eandem rationem teneo ac si in Plauto verser: nam etsi nimis lepidi fuerunt qui huic ipsi illos versiculos tribuerent, tamen cum prologis non Plautinis omnibus hoc ii commune ha- bent quod prorsus Plautina numerorum arte facti sunt. De cccxvii quibus quoniam altera pars eius commentationis, quam a. cioiocccxxxxi edidi [= Opusc. phil. II p. 404— 422], casu fac- tum est ut adhuc iu scriniis delitescat^ summam sententiae meae quam paucissimis nunc illinc excerpam. Missis igitur eorum futtilibus opinionibus qui aut a M. Varrone aut a Prisciano scripta coniecerunt (quorum hic habuisset profecto quod sibi gratularetur, si tam bonos trimetros facere ullo modo posset), duas aetates video tali ludendi generi aptas: alteram saeculi u. c. septimi, quo quam ferbuerint grammatica studia ad Plautinas litteras collata, Licini Porcii, Aurelii Opillii, Vol-

*) [In ed. alt. Ritscbelius toleravit se a suo.] **) [Primnm hic dixerat Ritschelins de scaenarum discriptione Cp. cccxv sq.): ea nnnc legantnr in praefatione alterins Trinmnmi editionis p. Lvm sq.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 525

catii Sedigiti, L. Accii exemplis, eorumque versibus astricta oratione utentium, docui Parergon p. 90sqq. 238 sqq. 321 sq. coU. praef . p. XVII : alteram Antoninorum, qua et resuscitata sunt Plautina studia et ad antiquitatis Naevianae, Plautinae, Ennianae imitationem ipsi se scriptores et poetae totos com- posuerunt. Atque talis est, ut dicam quod sentio, prisci sermonis affectata species illa, quam argumenta metrica fa- bularum Plautinarum prae se ferunt: id quod non uno argu- mento intellegitur. Cum autem illorum duplex genus aeta- tem tulerit: alterum acrostichorum, quae servata sunt omnia (nisi quod unum intercidit cum ipso principio Bacchidum); altenim non acrostichorum, quorum hodie quinque tantum supersunt, olim tot quot sunt fabulae exstitisse prorsus si- mile veri est*): hoc quidem posterius genus ad Antoninorum tempora eo confidentius refero quo magis cognatos lusus ea aetas peperit. Nam vide mihi quam similis eius opera ex- cccxviii stiterit, qui singulafum Terentii fabularum argumenta duode- nis senariis non inscite factis comprehendit: quam eius, cuius in Aeneidis singulos libros argumenta senis hexametris con- clusa in Anthologia latina habentur II, 194 Burm., Meyero n. 223. Atque haec quidem poematia utraque non aetatis tantum sunt unius, sed eiusdem adeo hominis, Sulpicii Apolli- naris Carthaginiensis. Yt, qui ad hunc ipsum Plautina quo- que argumenta referat quindenorum versuum numero exae- quata**), in tanta Plauti Terentiique propinquitate non mehercule inepta coniectura utatur. Paullo quam horum asperiorem artem fateor acrostichorum esse: quod tamen non est cur e temporum distantia repetas, cum sat locuples asperitatis caussa in promptu haec sit, quod negotium me- diocri poetae exhiberet versuum a certis litteris incipiendo- rum necessitas. Quem autem prisci sermonis colorem haec acrosticha produnt, eum non suapte sponte natum esse, sed

*) Atqiie adeo sezti, quod ad PerBam pertinebat, lacera frag- menta qnaedam in membrania Ambrosianis snperesse iam Parergon p. 297 ostendi.

**) Qaae concinnitas cnm plane dnbitari neqaeat qain constans inerit in omnibns, facile intellegitnr in Amphitmonis arg^umento, cuina bodie decem tantnm fernntnr, qainqne versas intercidisse.

526 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

dedita opera effectum imitandO; certissimis puto argumentis intellegi. Mitto nunc cet^ra et in duobus subsisiOy quomm alterum septimo saeculo esse antiquius^ alterum eodem re- centius contendo. Recentior est nominis forma PseudoluSj quae ne rationi quidem ullo modo est conyeniens: pro qua antiquus poeta non poterat non Pseudultis ponere^ qaod et Nonii libri constanter testantur, etiam in Yarronis Piseuduh ApMiney et Servius seryavit et alia confirmant.*) Contrariam cccxix yim habet in Amphitruonis argumento admissus Alcumenas genetivus, profectus ille e grammatici eruditione qui eam formam priscae latinitatis propriam fuisse nosset. Quod ut certissimum est^ ita non minus certum hoc est, iam Plauti aetate vel certe iu artis genere Plautino illius genetivi, si ab uno familias recesseris, usum prorsus desiisse, ut iam p. cxLiii [389] annot. significavi. Cuius cum nec in libris mss. ullum (praeter unum valde dubium exemplum) vestigium exstet^ vel hanc ob caussam Lachmannus credi nequit Plauti

manum Amph. III; l^ 12 hac correctione assecutus esse:

Si id Alcumenas innocentiae expetat.**)

Sed nt sint sane acrostichi versus illi aliquot post Plautum saeculis facti: haec ipsa Antoninorum aetas tantum abest ut artis imperitia laborarit vel indulserit sibi metrorum neglegentiam^ ut solita in imitatoribus diligentia veterum exemplum expresserit: id quod nuper demum satis eleganti M. Pomponii Bassuli titulo denuo intellectum est^ quem prooemio schol. hib. Bonn. a. cioiocccxxxxvii [= Opusc phil. IV p. 16 sqq.] enarravimus. Apage igitur illorum iner- tiam^ qui quod in Plauto vix sint toleraturi, imputare tamen argumentis Plautinis non vereantur. Velut cum horum scrip- torem sibi persuadent hiatum in caesura legitimum habu- isse***): qualem hiatum nullus umquam poeta fuit (nisi forte labantis latinitatis) qui consulto et tamquam de lege ad- mitteret. Quem si non raro libri mss. exhibent^ non faciunt aliud nisi quod quovis genere corruptelae cum in his argu-

*) [Cf. Opuac. phil. III p. 7 annot.]

') [Idem poatea Bitschelius amplexas est Opusc. phil. III p. 133.]

=) [Cf. Opuac. phil. II p. 416 sq.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 527

mentis tum in ipsis fabulis admisso: id quod ea, quam ab initio commemoravi^ commentatione satis per singula de- monstrasse videor. Gum Prisciano si nobis res esset^ crede- rem quidvis: hoc unum non crederem, yel unum bonum et cccxx concinnum versiculum ab eo procusum esse^ qui mixtos sci- licet e trochaico et iambico numero Tereutianos illos con- coquere potuit Adhuc Archylis quae adsolent quaeque opor- tet e. q. s.

In didascalia Trinummi nunc deperdita quod olim lectum esse couieci Parergon p. 348^ actam lvdis megalen- SiBVS eam fabulam esse, eius me coniecturae non paenituit. Impugnavit tamen eam Eduardus Meierus noster eo commen- tariolo, cuius cap. II [Trin.^ praef. p. XIX] mentio facta est, hoc quidem argumento usus quod, cum ego recte demonstrassem* nec Romanis ludis n^c plebeis nec Apollinaribus posse actam esse, non cogitassem de ludis funebribus. Cogitavi ego de illis profectO; sed ut alienis ab hac quaestione. Eodemque iure atque adeo maiore dici potuerat me non cogitasse de eis ludis quos dedicandae aedis caussa factos esse ostendi p. 287. 296. Quippe dedita opera ab extraordinariis; quales per * rariores opportunitates fieri potuerunt, statos ludos discrevi qui certis diebus quotannis redirent, horumque solorum con- stantem frequentiam respiciendam putavi ubi non tam id ageretur ut concludendi necessitate verum, quam ut ratioci- nandi probabilitate maxime simile veri erueretur. Et fune- bres quidem ludos ipsos quotiens omnino illa aetate factos esse Romae putabimus? In quibus quod haerere, cum de fabularum commissione quaeritur, cogitatio nostra consuevit, id satis singulari casu effectum hoc est, quod e sex fabulis Terentianis duas traditum est per funebrium ludorum; sed eorundem, occasionem actas esse. Verum hi ludi recordan- dum est in cuius honorem facti sint: qui fuit L. Aemilius Paullus, vir et auctoritate et gratia populi in paucis insignis, ccoxxi quem singulari pietate Q. Fabius et P. Gomelius filii prose- cuti sunt: adeo ut inusitati honoris praecipuam mentionem scriptores dedita opera fecerint, Plutarchus vit. Aem. c. 39, Diodorus Exc. p. 584 sq., Polybius fr. 1. XXXII, 14. Sat usi- tatus pompae funebris splendor fuit et varius exsequiarum

528 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

apparatus et laudationum honos: sed ludorum amplitado quam non freqaens faerit, gravi documento diligentissimus ludorum omuium enarrator Livius esse potest, in cuius libris XXV duo tantum nisi fallor testimonia exstant de funebribus ludis inde a saeculi p. u. c. sexti anno xxxv ad a. Lxxxvii factorum: quorum alteros M. Aemilio Lepido filios Lucium Marcum Quintum dedisse a. Dxxxvni, alteros M. Valerio Laevino P. et M. filios a. dliv prodidit lib. XXIII, 30 et XXXI, 50. Et hos, sive aliquot alios silentio praetermisisse Livium nuUo argumento conieceris, quo tandem argumento non dicam evinces, sed probabiliter persuadebis scaenicos fuisse? cum in hoc quoque genere tam mirifica illius dili- gentia exstiterit ut, siquando etiam scaenici yel Romani ludi

*Yel Megalenses vel alii fuissent, id curiosa fide annotaret. £t in Lepidi atque Laevini ludis ea de re Livium taciturum fuisse hoc minus credibile est, quod in utrisque dati gladiO' torii muneris nominatim mentionem fecit. Ex his igitur non inepte colligi videtur, aliquanto posteriorem aetatem demum scaenicos ludos etiam ad privatam munificentiam ascitos vi-

' disse. Tam autem incertus cum ludorum fuuebrium in trac- tanda re scaenica Romanorum usus apparuerit, haud scio an

alius cuiusdam ratiocinationis suae Meierus non nimium te-

nax futurus sit: quali memet fateor ne usurum quidem cccxxii fuisse: nimirum argumentum fabulae ad severitatem quan- dam morum et tristitiam compositae in funebres ludos magis quam in Megalenses convenire. Nam quod praeterea dicit non posse non frigere Lysitelis v. 695 ludibrium: Quid? te dictatorem censes fore, si abs te agrum acceperim? hoc si multo post annum dlii dictum esset, quippe quo anno dictatorem Plautina aetas postremo vidisset: ita quoniam ad sensum res omnis redacta est, non habeo quod respondeam, nisi mihi non frigere. Satis enim caussae, cur summi qui Romae esset honoris appetentiam Lesbonico Lysiteles per acrimo- niam tribueret, sentio in eis fuisse quibus ille consilii obsti- nationem summam fastidiosa honoris sui iactatione tueretur: Te honestety me autem conlutitet: Tibi sit emolumentum hono- ris e. q. s.

Praeterea scriptum fuisse in didascalia GRAECA then-

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 529

SAVRVS PHiLEMONis e prologo fabulae discitur. Vnius enim graeci exempli nomen inscribi solitum est, etiamsi duo fue- runt quae latinus poeta in condenda fabula secutus esset. E duobus autem etiam Trinummum a Plauto contaminatam esse in egregia commentatione illa, quam de Volcatii Sedi- giti canone scripsit, Ladewigius coniecit, partem argumenti e Menandri TTapaKaTa0riKr| repetens p. 34 sq. Cuius subtilis- simae disputationi non habeo quod addam: nam cum de caussa universa tum de singulis documentis lubricum esse iudicium ipse non dissimulavit.

Restat ut curis secundis cum in poetae verbis tum in his Prolegomenis quaedam vel corrigam vel confirmem. Et in ipsa fabula primum debebam Italo correctori obsequi, MerccUurane an uenalis hahuit v. 332 scribenti*) pro mercor- turamne: quod cum olim putassem Ciceronis exemplo quo- dam defendi posse, nunc non teneo diutius. V. 531 Hemcccxxui particula rectius puto extra hunc versum ponebatur: Istic [Em istic Trin.^] oportet opseri mores malos. V. 659 vereor ne nimia modestia librorum scripturam omnium, etiam Am- brosiani, servarim: Et tibi nunc, proinde ut mererCj summas liabeo gratias: quam in Jwbeo summam gratiam convertendam esse primus Ant. Reinius meus dixit ea commentatione quam annot. ad v. 820 commemoravi.**) Caussam tamen modestiae hanc habebam quod, cum reliquorum exemplorum ad defen- dendum pluralem prolatorum nullum vel aptum vel certum esse accurata ille disputatione effecisset, tamen unum praeter Trinummi versum videbam relictum esse Poenuli V, 4, 104: Di deaeque omms, uobis habeo merito magnas gratias, quam scripturam item libri omnes testantur: nam in hoc quidem tractando Reinio aliquid humani accidit. V. 1071 con- stans loquendi usus Plautinus flagitabat, ut esine is an non

*) [mercatueanan Stademundus teBtatus est ezstare in A.]

**) [Quaest. Plaut part. I, ed. Crefeldiae a. 1834, p. 13; cetemm in ed. alt. summam haheho gratiam cum Fleckeiseno dedit Bitschelius.J

FH. BITSCHELII 0PV8CVLA V. 34

530 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

est reponeretur *) 'pro estne hic an non est: id quod multi- tudo exemplorum facile unicuique persuadebit.**)

CAPVT XX.

cccxxviii Quoniam in multo ampliorem molem, quam primo et statueram et exspectaveram, haec Prolegomena succreverunt, non abs re duxi subiectis rerum tractatarum indicibus lecto- rum commodo consulere. Lectores autem etsi mihi multos exopto, vel postulo tamen eos, si qui ad tractanda veteris Latinorum poesis monumenta monumentorumque fragmenta animum applicaturi sint: . ne vel neglegenter ignorata vel stulte et arroganter spreta Bentlei Hermannique arte et dis- ciplina, cuius ego nihil volui nisi probabilis interpres esse, similia portenta in hoc genere postera aetas videat atque praeterita nimis multa experta est cum magno litterarum

cccxxix nostrarum damno atque, ut dicam quod sentio, Germani no- minis dedecore. Scio penes paucos hodie harum rerum iu- dicium esse: qui si nostram operam probaverint, h. e. si et recta via ac ratione nos ingressos esse et e singulis plurima non inepte explicasse pronuntiarint, ceteri ab his discant, ut aliquando iudicare ipsi possint. Discant autem ita ut inci- piant a credendo, qua via sola in quavis arte aliquid pro- ficitur: credant igitur non frustra tantorum ingeniorum tam praeclaram vitam in his studiis consumptam esse: credant non potuisse in hac parte caecutire, quoriim in reliquis par- tibus litterarum nostrarum acumen summum et incompara- bilem virtutem communi consensu admiremur: credant plus doctrinae, iudicii, fidei in illis quam in librariis esse, verique esse similius eorum quae praeceperint plurima vera esse quam plurima falsa: credant denique non impune licere in latinis litteris, quod si quis in graecis hodie peccet, onmium risu explodatur. Nam ab hac demum verecundia progressi et naviter intellegendo et pmdenter dubitando et diligenter quaerendo hoc sibi iuris vindicabunt, ut imprimis salutaris hereditatis beneficio acceptam doctrinam etiam emendent pro

*) [In ed. alt. Ritscbelius ipsus probavit cum Fleckeiseno Ann. phil. t 93 (a. 1866) p. 61: cf. supra p. 428.]

1 ' ( '^'^: [Scqtiebantnr operarum vitia quaedam hic omittenda et ad< ditamentk ad ipsa Prolegomena, quae singulis locis subinnximus.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 531

virili parte et promoveant. Quali aliorum opera nihil magis

in votis habeo quam ut quam plurima ipse diseam: quo

facto et impense laetabor et lubentissime mea corrigam.

Sed nunc quo melius nostrarum ordo disputationum perspi-

ciatur^ quibus talium studiorum non incommodo instrumento

utentur, reminiscendum est a codicibus nos exorsos primo

capite breviter descripsisse Ambrosianum librum a p. vii

ad xin [286—290]: altero eas Trinummi partes generatim

tractasse quae superstitibus membranis Ambrosianis non con-

tinentur a p. xiii ad xxvii [291—292]: tertio reliquos li-

bros enumerasse a p. xxvii ad p. xxxvi [292—299]: quarto cocxxx

de horum dignitate^ cognatione et successionibus egisse a

p. XXXVI ad Li [299—310]: quinto de editorum criticorum-

que opera a p. Li ad Lviii [310—318]: sexto de fide Am-

brosiani codicis cum Palatinorum recensione comparati a p.

Lviii ad Lxviii [318—326]: septimo de emendandi jationi-

bus hinc aptis a p. Lxviii ad lxxiv [326—331]: octavo

de rebus grammaticis a p. Lxxiv ad xci [331 346]: nono

de genere orthographico a p. xci ad cxv [346 366]: de-

cimo de vi positionis a p. cxv ad cxxxix [366—387]: un-

decimo de ecthlipsi sive sjncopa a p. cxl ad clix [387

404]: duodecimo de synizesi a p. CLix ad CLXV [404

409]: tertio decimo de correptione longarum vocalium a

p. CLXV ad CLxxxvii [409—427]: quarto decimo de hiatu

a p. CLXXXVii ad ccvi [427—444]: quinto decimo de ac-

centu grammatico cum numerorum accentu conciliato a p.

ccvi ad CCL [444—481]: sexto decimo de accentus logici

in componendis versibus vi a p. CCL ad CCLXX [481—496]:

septimo decimo de pedibus metricis et caesuris a p. cclxx

ad ccxciv [496—517]: duodevicesimo de cantico Tri-

nummi a p. ccxciv ad cccxv [517—524]: undevicesimo

de miscellis quibusdam a p. cccxv ad cccxxviii [524—530].

Quibus iam indices succedant: primus eorum Trinummi

versuum, qui per varias horum Prolegomenon occasiones in

disceptationem venerunt, cuius quidem indicis ope tamquam

criticum in hanc fabulam commentarium perpetuare poteris:

alter tractatorum e reh*quis fabulis Plautinis aliisve scripto-

ribus locorum: tertius rerum notabiliorum.

84*

532

PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

I.

Trummmi

Pag-

Trinnmmi

pag.

arg. 6

415

65

405. 493

1

485

66

513

2

486

69

486. 492

3

363. 383 a.

485

72

310. 327 sq.

6

491

74

327

7

492

75

458

8

515

76

506

11

404

586

78

381

13

492

80

363

14

484

82

606

15

330.

485.

492

83

350

18

509

85

323. 386

20

324.

484

86

511. 513

21

484

88

324

23

507

91

496

24

350

93

327

27

382. 507 a.

94

360. 492

29

346

95

352. 496

30

439

96

361. 407

31

451

100

446

33

447 a.

106

408

36

309

109

369 sq.

41

485

112

360

45

485 Bq.

114

356. 454

46

360.

488

116

356. 438

47

309

117

345. 509

48 sq.

327

119

345. 399

50

310

121

506

51

488.

512

123

488

52

376.

485

127

358 a.

362. 374

53

485. 506.

512.

515

129

374

54

340. 458.

484.

515

130

327. 329.

332. 449

55

430

131

484.

511. 513

56

305.

360.

509

132

309

57

485

134

439.

453. 487

58

335.

376.

399

136

358

59

491

137

488

60

485

140

497

61

332. 339.

380.

387

141

309. 360

63

355.

361

144

509

64

488

146

455

EMENDATIONIS PLAVTINAE.

533

Trinnmmi

Pag.

Trinnmmi

Pag.

150

463. 507 a.

232

327

162

344.

352

233

353. 413

158

330.

360

236

362. 382. 384. 519

161

309

237

385

163

452 a.

238

327. 385. 498

164

507

239 8qq.

327

167

507

240

355

169

327.

398.

516

241

344. 515

170

465 a.

242

310. 330. 523

171

310

244 sq.

520

174

344

245

329

177

302.

513

247

435 a.

182

367. 508 a.

249

364

183

341 Bq.

250

309

184

448

251

435 a.

185

400.

516

252

322

186

446.

457.

458

254 sqq.

519 sq.

191

488

260

390 sq.

192

310

261 sq.

392. 523 sq.

193

310

263

327

194

506

264

327. 360. 362. 610

195

508 a.

265

310

196 309.

360. 362.

380.

387

266

306. 520

197

446

268

330

198

352.

361.

513

269 sq.

330. 522

200

465

272

309. 440

201

607 a.

273

427

203

438.

487

276

306. 392. 398

205

458

278

306. 309. 332

206

362.

425

279

309

207

310

281

413

208

319.

360

284.

524

209

327.

364.

447

286

355

210

358

288

389

211

438.

488

289

461. 504

212

346

292

331

213

507

293 sqq.

323. 413. 520 sq.

214

319.

324.

607

294

330

215

323

298

621

218

377.

464

300

330

219

366.

487

302

500

223 sqq.

518

sqq.

304

474

226

416

305

500

227

360

306

423. 463. 501 sq.

230

400

307

400. 439

534

rROLEGOMENA DE RATIOMIBVS

Trinamiiii

Pag-

Triniimmi

Pag.

308

309.

310

364

326. 360 499

309

327

365

361. 362a.

310

359. 474

482

366

362. 502

311

309 346. 434 sq

489

368

327. 360

312

310. 327 sq.

370

470. 499

313

323. 513.

515

371

339. 438 a.

314

310.

356

372

402. 410. 488a.

316

372 a. 402. 412.

502

373

383 a. 500

317

310

375

358 a. 362

318

358 a.

384

376

324

319

360.

488

378

358 a. 360. 480

320

450.

463

381

484

321

487

384

323

323

356.

360

385

373

324

309

386

382

325

324.

486

387

492

326

419.

500

388

385. 489. 502

328

324. 380.

488

391

498

329

361. 460. 466 8q. 468 sq.

501

393

509

330

425

394

386. 507 a.

332

529

396

458

333

469.

499

397

333. 456 a.

334

450

398

368

335

336

400

323

336

305. 309.

387

402

323. 330

337

400.

461

406

355

338

306. 339. 360. 399 sq 499.

501

408

352

339

488

409

349

340

488

410

306. 448. 451

341

305.

399

411

306 352. 360

342

438

413

350

343

342. 47SI,

491

417

509

347

306. 309.

461

420

-

358 a. 452

348

474.

494

421

510

349

309. 352.

474

422

360

350

358 a.

425

344

351

383 a 466. 469. 479. 488.

489

426

357. 364

352

333. 335.

363

427

327. 380. 454

354

309.

363

429

360. 362

357

474

430

360

358

339. 479.

500

431

497

359

342.

419

432

361. 362. 427. 464

360

309. 358 a. '' 433

1

351. 383a.

361

323.

402 436

507

362

353

437

330. 488

EMENDATIONIS PLAVTINAE.

535

Trinnmmi

V

Pag-

Trinnmmi

pag-

439

\

360

525

362. 360

440

357. 412.

464.

513

526

360

443

310.

360

527

452 a. 508 a.

447

360.

489

529

300.

330. 360

450

305

531

529

451

360.

466

532

310

454

360.

361

533

360. 447

455

383 a.

535

347. 364

456

•385. 507 a.

536

507

457

329.

368.

497

537

310.

327. 361

458

456.

513

538

513

462

353.

507

539

442

463

306

540

422.

442. 451

465

495 a. 507 a.

542

350.

360. 362

466

324

546

350

468

410

549

507 a.

470

509

550

449 sq.

471

i

194 a.

509

552

310. 400

472

309.

488.

513

556

323

474

309

567

386. 387

476

488'

658

339

478

387

559

327.

376. 399

480

412

560

377 a.

482

386

563

309. 324.

360. 361

483

494

564

494

484

359

565

357. 489

487

310

566

330. 362

492

310.

336.

364

567

439

495

309.

327.

363

568

464

502

319.

324

574

309

503

385. 429. 465. 488 a.

575

360. 362

504

330.

353

576

512. 513

507

376.

383

578

405

508

359

582

344. 346.

449. 506

509

323

583

486

510

309

584

310. 426.

460. 488

611

60

485

356. 512

512

310.

336.

506

586

330. 426

513

506

588

494

515

368a. 413.

497.

516

591

606

516

513

593

469

518

439

594

306. 464.

456. 513

519

377

695

360. 386

522

321 Bq.

399

596

360. 362

524

356. 456 a.

598

447. 464

536

PROLEGOHENA DE RATI0NIBV8

Trinammi

pag.

Trinmnmi

W

600

360. 507 a.

663

344

601

398

664

37S

604

414 sq.

500

666

410. 466

605

358 a.

460

668

319.

. 363. 512

606

432 sq.

671

476

608

352

672

488

609

358

674

484

611

333.

335

675

399

613

346. 434.

488

676

490

615

476

678

387

616

488.

491

679

470. 502

617

343

680

309

619

470

681

327

620

498

682

345. 470

621

380

683

490

622 .

474

684

«•

461

623

461

685

258 a. 405

624

459.

461

687

350.

377 a.

488. 490

625

352

688

400

627

372

690

500

628

359

693

331. 476

629

459

695

488. 528

630

363.

502

696

410. 502

633

489 sq.

697

344. 364

635

.358 a. 360.

512

699

353. 468

636

439.

498

700

330.

377a.

477. 488

638

330

702

473

640

r*

323

704

320

642

358 a. 385.

512

705

328. 387

643

336

706

362

644

336

707

346

645

419

708

310. 358 a. 408

646

310.

500

709

377 sq.

648

404.

451

711

498

649

362

712

373

651

326. 369 a.

500

714

361.

459. 467 a. 490

652 329. 377a

400. 432 sq. 488.502

715

31C

1. 448.

459. 502

655

323. 382.

410

716

410. 476

656

499 sq.

717

327

. 376.

450. 498

657

345

718

386

658

333.

405

720

477

659

323.

529

721

353

660

327

722

330

661 385.

395 a. 469. 478.

500

724

382 383 a.

662

410

725

378 a.

EHBNDATI0NI8 PLAVTINAE.

537

Trinnmmi

pag.

Trinummi

Pag.

726

338.

385.

444

811

\

383 a.

728

410

812

507 a.

730

357.

363.

513

813

310. 330

733

447.

509

814

352. 490

734

453

509

818

330. 455 a.

735

497

819

330

737

497

820

338

738

439

821

386. 410

741

507

822

310.

330. 366

742

326

823

330

743

326

824

374. 495

744

609

826

,

364

747

324

827

399. 462

750

327

829

345

752

367.

497

830

360

756

372 a.

833

372

756

330

836

397

758

309

836

310

75a

359.

497.

511

837

306.

356. 462

761

412.

458

838

405

765

324

839

405

769

513

841

324. 329

771

309

843

323.

405. 471

773

309.

513

844

336

774

497

845

499

775

408

846

479

779

512

847

352.

358. 467

781

330

848

344.

406. 471

783

374

850

474

784

507

851

306. 386

787

310

852

399.

462. 493

788

327

854

352. 498

789

355

855

471. 498

790

428

857

490

792

386.

510.

513

859

484. 498

794

387

862

451

796

309

864

310

798

310

865

399

800

344.

446

868

309. 352. 388.

400. 466

801

360

869

360

803

352

870

374

804

516

873

459

806

399 sq.

513.

516

874

330. 447 a. 486

809

488.

497

875

386.

387. 486

810

387

876

414

538

PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

Trinumini

Pag-

Trinammi

Pag.

877

344. 467 a.

946

310. 360. 361

879

330

947

451

880

393. 410. 459.

477

949

33«J

883

467

960

344

885

329

961

433. 450

886

460

962

428

887

337.

362

963

387

888

337 sq.

602

964

344. 503

889

330. 469 sq.

966

309

891

474

967

368 a. 383 a. 428. 467

896

360

968

387

898

467.

486

969

344

899

400

964

373. 385

900

330

966

477. 498

901

371

966

344

902

368. 371.

386

967

331

904

330.

400

968

613 8q. 515

906

368.

477

969

361

906

364.

462

970

344

907

427.

432

971

310

908

363

973

310. 357. 360. 468

912

310. 331. 358a.

361

974

310. 339. 344. 602

913

330. 467 a.

976

361

914

386.

477

977

331. 361. 451

917

339

978

331. 384 a. 492

918

467

979

439

922

332.

339

980

361

923

383 a.

982

358a. 361. 413. 468

926

369

985

500

926

305.

376

986

329

927

614 sq.

989

387

928

343 sq. 371. 383 a.

990

399. 432 sq.

929

305.

310

993

310

930

386

994

330

032

310.

360

995

309. 383 a. 486

933

310. 330.

382

1004

309

934

360. 383 a.

430

1006

360. 439

936

309.

603

1008

344

937

407

1009

498

938

461

1010

360. 466 498

941

358 a.

426

1013

359

942

430

1014

310

943

327. 416.

429

1016

310

944

330

1016

365. 417. 463

946 sqq.

329

1017

310

EHENDATIONIS PLAVTINAfi.

539

Trinnmmi

Pag-

Trinummi

pag.

1018

330

1101

377

1020

498

1104

439

1021

338.

473

1106

492 sq.

1022

330.

450

1108

330

1023

350.

470.

499

1113

329

1026

337. 432 sq.

1115

381

1028

309.

330

1118

332. 385

1029

330

1120

329

1030

386.

387

1123

330

1036

330.

363

1124

412. 432 sq. 475

1039

470

1125

477

1043

309.

360

1126

339

1044

355

1128

450

1046

310. 355. 358 a.

461

1129

498

1049

324.

364.

500

1130

357

1050

331

1131

362

1051

324.

331.

498

1132

309

1052

333. 345.

385.

408

1133

399 sq. 504

1064

327.

503

1134

399 sq. 475

1055

360.

386.

387

1138

480

1056

331

1139

344

1057

355

1141

310

1058

310.

360

1145

501

1059 329.

410. 427. 430 sq.

432

1153

340

1061

372

1155

330. 410

1063

360

1156

309.

365. 405

1064

323.

485

1157

330

1065

492

1160

473

1066

469

1161

309. 352

1067

387

1163

340

1069

324

1165

361

1070

362

1166

396

1071 359.

427. 432. 514. 529 sq.

1167

410

1073

500

1169

475

1082

475

1170

310. 439

1083

331

1173

360. 500

1087

330.

352

1177

359. 362

1088

479

1179

340.

426. 466

1090

340.

399.

408

1183

342

1092

331.

439

1185

310.

330. 427

1094

506

1188

325

540

PROLEGOHENA DE RATIONIBVS

11.

Plaatns Amphitraone

pag-

Aalalaria

P»g.

argam. acr.

526 sq.

III, 5, 39

385

prolog. 38

421

IV, 1, 20

380

69 sq.

341 a.

- 3, 2

351 a. 393

I, 1, 68 74

417

4, 53

419

119

442

9, 3. 5

440

188

430 a.

16

411

- 3, 22

414

10, 53

419

50

417

Captivis

II, 1, 9

422

prolog. 9

426

2, 70

415

25

424

71

396

1, 1, 12

374. 378 a.

87

418

15

374

129

375

18

458

III, 1, 12

526

- 2, 6

372 a.

4, 25

357

9

457

IV, 3, 1

37?

19

464

15 8q.

341 a.

49

415

V, 1, 4

422

II, 2, 10

423

39

382

84

384 a.

- 2, 3

364

.— 93

395

Asinaria

- 3, 4

410

prolog. 10

415

66

384 a.

I, 1, 48

420

III, 3, 14 8qq.

420

2, 26

396

4, 39

394 a. 472

II, 3, 2

418

84

377

III, 2, 11

417

5, 5

406

IV, 1

443

6

508

7

375 a.

19

379

17

423. 465

66

518a.

~ 30 sqq.

414 sq.

IV, 2, 2

417

V, 1, 1

419

11

419

- 2, 77

417

19

420 a.

Aalalaria

V, 1, 13

397 a.

II, 1, 18

334

4, 26

402

2, 12

414

- 5, 4

402

39

419

Carculione

57

397 a.

1, 1, 4

341

65

379

II, 3, 60 sq.

395 a.

- 8, 19

377

66

375

23

378

78

395 a.

26

404

81

401

III, 2, 18

364

83

395 a.

3, 3

378

IV, 1, 25

378

EMENDATIONIS PLAVTINAE.

Curculione IV. 2, 3

3, 13

4, 1 V, 2, 6 15

3, 27 Casina

II, 5, 35

III, 3, 24

6. 4

IV, 2, 12 V, 4, 1

Cistellaria I, 1, 6

- 46

47

53

II, 1, 21 60

3, 8 78

IV, 2 init.

32

104

V, 1

Epidico II, 2, 55 59 sq.

III, 1, 4

2, 16 sq. 35

IV, 2, 33 V, 1, 50

2, 38 Bacchidibas

I, 1, 1 (35)

4 (38)

5 (39)

10 (44)

13 (47)

17 (51)

19 (53)

23 (57)

24 (58)

25 (59)

424

384 a.

414

357. 402

383 a.

385

365 377 430 419 377

381 396 395 379 396 382 508 357 418 357 351 a. 381

379 342 372 461 417 335 417 411

491 480 468 410 488 441 410 -488 469 412

Bacchidibns I, 1, 33 (66)

37 (70)

39 (72j

42 (75)

. 43 (76)

44 (77)

46 (79)

48 (81)

49 (^82)

50 (83)

51 (84)

53 (86)

54 (87)

56 (89)

57 (90)

58 (91)

60 (93)

61 (94)

63 (96)

68 (101)

70 (103)

72 (105)

74 (107)

I, 2, 3 (111)

9 (117)

15 (123)

24 (132)

26 (134)

27 (135)

32 (140)

36 (144)

39 (148)

42 (150)

44 (152)

53 (161)

54 (162)

58 (166)

I[, 2, 9 (186)

12 (189)

24 (202)

36 (214)

40 (218)

41 (219)

42 (220)

43 (221)

541

pag- 502

477

487. 488. 515

468. 501

362 a.

488 a.

448 a.

488

488

395. 461 bis

411. 466. 494

432

389

419. 477

450

477

498

484 sq.

484 sq.

498

410. 459

461

410

512

488

417

492. 494

491

494. 512

423. 487 sq.

441

512

457

448. 497

488

491

511

497

405

447

511

365

494

483

362 a. 488

542

PROLEOOMENA DE RATIONIBVS

Baccbidibus

pag-

Baccbidibus

pag-

II, 2, 46 (224)

457

III,

3, 80 (484)

415

47 (225)

414

81 (485)

466

48 (226)

399 a.

86 (490)

466

61 (229)

425. 492

III,

4, 12 (510)

364

3, 11 (245)

. 456

20 (518)

456

20 (254)

447

6, 3 (532)

403

21 (255)

465

8 (537)

603

23 (257)

608

34 (563)

499

24 (258)

494

IV,

1 , 2 (574)

458

- 34 (268)

511

4 (676)

351 a.

- - 41 (275)

511

5 (577)

351 a.

44 (278)

321 a.

2, 7 (589)

468

56 (290)

497

9 (591)

351 a.

61 (295)

363

12 (594)

449

- 73 (307)

442

14 (596)

610

74 (308)

497

23 (605)

610

97 (331)

362. 449

3, 1 (612)

432

110 (344)

453

3 (614)

432

114 (348)

447

8 (619)

362

122 (356)

399 a.

4, 3 (642)

394 a.

128 (362)

350 a.

5 (644)

410

131 (366)

491

31 (682)

476

111, 1. 14 (381)

441

- 33 (684)

469

2, 10 (394)

432

66 (707)

410

20 (404)

403. 501

- 57 (708)

466

III, 3, 3 (407)

502

66 (717)

603

6 (410)

494 sq.

71 (722)

602

- - 15 (419)

410

79 (731)

466

18 (422)

410

84 (736)

502

20 (424)

443 a.

106 (758)

466

22 (426)

471

5. 4 (764)

416

24 (428)

432 8q.

6 (766)

511

27 (431)

432 sq.

6, 12 (782)

468

31 (435)

493

25 (795)

410. 451. 459

34 (438)

468

7, 10 (808)

464

40 (444)

466

13 (811)

376

42 (446)

432 sq.

8, 9 (850)

458

43 (447)

432

12 (863)

456

49 (453)

450

17 (858)

497

56 (460)

466

26 (867)

497. 511

58 (462)

434

39 (880)

509

62 (466)

466

51 (892)

359 a.

75 (479)

466 sq.

61 (902)

446

76 (480)

388

66 (907)

404

-- 78 (482)

376

70 (911)

424. 463

EMENDATIONIS PLAVTINAE.

543

. Bacchidibus IV, 8, 74 (915)

9, 8 (392)

36 (960)

50 (974)

62 (986)

120 (1043)

122 (1045)

142 (1066)

151 (1074)

V, 1, 18 (1104) 30 (1118)

2, 23 (1142)

26 (1145)

27 (1146)

36 (1156)

41 (1160)

44 (1163)

45 (1165)

- 46 (1166)

47 (1167)

49 (1169)

50 (1170)

56 (1175)

75 (1191)

76 (1192)

80 (1196)

86 (1204)

88 (1206)

Mostellaria I, 3, 49 II, 1, 31

III, 1, 72

93

115

2, 1

3

96

106

IV, 2, 33

59

V, 1, 45

Menaechmis prolog. 40

49

II, 2, 35

pag-

Menaechmis

359 a.

II, 3, 10

395 a.

74

376

84

334

III, 2, 9

395 a.

III, 3, 18

410

27

509

IV, 2, 6

454. 457

8

477. 611

99

411

3, 3

419

16

476

V, 6, 32

476

7, 39

461

66

396 a.

67

410

9, 15

417

Milite glorioBo

405

I. 1, 4

440

6

409

18

405

27

419

29

405

31

440

60

401

54

405

56

405

69

405

II, 1, 53

- 2, 2

357

14

402

15

425

38

421

70

376

71

413

87

413

3, 19

366

25

390 a.

64

440

- 4, 9

430 a.

6, 41

378

6, 38

66

416

73

426

lll, 1, 16

334

18

pag. 422

361 a. 377 414 346 334 406 418

361 a. 407 876 427

394 a. 423 332

351 a.

443 449 448 463 449 467 512

466 a. 381 408 410 462 464 344 459 379 463 423 476 480 388

394 a. 396

518 a.

456 a.

449. 468

343

377

I

544

PROLEGOHENA DE RATIOMBVS

Milite glorioso

pag.

Mercatore

P*g-

III, 1, 25

462

IV,

4, 48

351 a.

36

471. 477

60

417

39

462 a.

V,

2, 4

441

54

335

47

441

65

381. 443

Pseudulo

82

408

I.

2, 6 8q.

504

106

463

3, 60

394 a.

178

357

144

394 a.

- 2, 34

460 a.

6, 27

385

56

344

127

384 a.

IV, 2, 17

376

129

340 sq. a.

29

390

130

879

39

372

n,

1, 14

392 sq.

42

342

•III,

2, 23

897 a.

3, 18

455 a.

69

351 a.

31

493

71

389

32

449

74

351 a.

37

511

75

351 a.

- 4, 1

393

IV,

1, 2

396

41

369

3, 17

347

45

463

6, 9

340 a

6, 29

423

7, 132

392

8, 8

351 a.

Poenalo

V, 4

404

I,

2, 31

440

24

460 a.

53

379

44

515

151

416

Mercatore

183

416

prolog. 13

440

6, 7

410

I, 1, 68

357

ni,

1, 31

396

2, 42

401

3, 87

397

69

441

IV,

2, 13

855

II, 1, 31

351 a.

71

376

40

334

V,

2, 95

381

2, 25

357

119

332

35

341 a. 362 a

3, 17

4^9

40

340 a

4, 22

380

3, 77

419

90

402

- 4, 7

392

104

529

11

441

5,4

392

III, 1, 38

379

6, 4

422 463

- 4, 6

347

Persa

61

397 a.

I,

1, 25

373

66

424

26

376

IV, 1, 23

351 a.

2, 16

423

- 2, 5

424

3, 57

398 a.

i

EHENDATI0NI8 PLAVTINAE.

545

Poenulo

pag.

Sticho

pag.

II, 1,

3

393

",

2, 60

427

4

334

66

390 a.

5

378

m.

1, 10

508

- _

7

378

18

341

- 2,

3

376

IV,

1, 21

.SH2

11,2,

5

334 sq.

23

418

13

384 a.

29

378

30

430

48

335

- »,

7

397 a.

2, 17

392

10

397 a.

52 8qq.

395 a.

- 6,

21

398 a.

V,

4, 19

464

22

397 a.

20

380

26

423

«

23

378

III, 3,

5

430 a.

- 45

376

IV, 3,

8

357

Trnculento

28

354

I,

2, 91 sq.

430

76

334

11,

6, 27

396

- *.

87

334

36

375

V, 1.

8

381

III,

1, 7

396

- 2,

29

357

IV,

4, 7

396

extr.

294

Terentins Andria

Bndente

I,

1, 15

396

prolog.

39

415 sq.

16

369

I, 1,

6

380

'— 39

394 a.

- 4.

8

374

5, 26

394 a.

III, 4,

56

351 a

II.

3, 17

380

- 5,

47

334

6, 8

391 a.

- 6,

14

419

IV,

2, 11

381

IV, 1,

9

426

Eanncho

-3,

20

411

II,

2, 10

393

75

416

V,

1, 16

453 sq.

- 4,

56

* 382

Heaatontimorumeno

- 6,

3

414

III,

2,4

391 a.

- 6,

8

395 a.

V.

1, 20

390 a

- 7,

22

421

Ad(

Blphis

V, 1,

5

380

prolog. 4

369 a.

- 2,

46

424

25

427

Stich

0

I,

1,11 sqq.

370 a. 518 a.

1,2.

83

416

15

369 a. 512

22

371

30

370 a.

II, 1,

40

440

31

370 a.

50

440

48

370 a.

- 2,

5

334

2, 2 8q.

370 a.

23

392

38

370 a.

61

349

H.

1, 54

870 a.

PR.

RITSCnRLII

OPV8CVLA V.

35

546

PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

Adelphis

III, 2, 13 Hecyra

I, 2, 119

IV, 1, 60 V, 4, 27

Phormione n, 1, 31 IV, 2, 7

11

Charisias p. 66, 22 K. 112, 8 K.

pag. 411

458 393 382

411

390 a.

403

343 354

pag- 428. 436 sq.

340

332

Cicero Orat.

§ 150 sqq. Gellius XIV, 1 XVIII, 9 Marias Vicfcorinns

p. 9, 20 K. 351

15, 21 K. 353

Naeyias ap. Cic. 1. s. s. 436 sqq. Nonius p. 307 339

497. 32 340

Pacuvius 153 R. 339

Phocas p. 440, 42 K. 355

Varro de 1. lat. VI, 73 332

m.

abdere 514

Acheruns 350. 413

accepsti 373 accusativus am nominativi as 343

i», es 289. 345 ad praepositionis assimilatio 366

ad, at, adque 352

tideo prOB. et acc. 408. 455

adhibere procul nihili * 514

adsecue 332

adulescens, adolescens 350

ae ei e 351 aequiperare orth. et conBtr. 339.351

agere, agitare animo 519

ago iambuB vel pjrrh. 410

ais, aiU, cUbam syniz. 406

aliut, aJiud 352

aliuta non Plautinum 389 a.

amabo bacchiuB 410

ambiunt biBjll. 408

amor monOBjll. 394

antea biBjll. 407 a.

antehaCf anteit biBjU. 404

antempnas 356

antigerio non Plautinum 389 a.

aphaeresis 359 Bq.

apOBtrophuB 358 Bq.

apotheca 337

aps, abs 366

aptus 333

p»g.

aput, apud 352

aput monosyll. 387 sq. 398

wr terminatio producta 417 sq.

argumenta metrica 524 sqq.

aique pyrrh. 374

au =1 oO 353

auonculus triBjlI. 397

aut non in fine versus 518 a.

bene, boniu monOBjli. 389

beneficium quadriByll.

bibo iambuB vel pyrrh.

boues monosyll.

breui monoByll.

c et qu

c ei t

caesura, diaeresis

Calcham

canem monoByll.

Cantor

captU monoByll.

caueto bisyll.

cauillator trisyll.

cedere, incedere

celatum genet.

cena, coena

Charmide vocat non Plaut.

Chiruchus

Chreme

cito proB.

cluentum genet.

396 410 397 397 349 355 434 sq. 505 sq. 343 394 294 401 398 372. 398 382

344 351 342 338 344 412 sq. 406

EMENDATIONIS PLAVTINAE.

547

t coapio, coepio

coire bisyll.

Collabm

colo monosyll.

columen, culmen

columis non pro incolumis

com, con assimilatom

comessum

concede huc non creticas

coniunctiyi formatio

conltUitare [conlutulentare]

contaminatio Trinummi

contempnere

conuenat, conueniat 344. 406. 448

corrumptor

coxendicis prod. paenult.

Cricolabus 338

Crimnus 338

cume 389 a.

d 'paragogicnm' 346

dabo iambus yel pyrrh. 410 sq.

dari, dato num pyrrh. 411. 494

dampnum 356

dat num productum 425

decha)rmidare 331

dedi, dedin* pyrrh. 411

dedit non monosyll. 375

dedisse, dedisti non corr. paennlt

374 8q.

dehibere 357

dehinc monosyll. 404

dei, di 352 dein, deinde, deorsum syniz. 404

det productum 423

detM monosyll. 407

dico non troch. 410

didascalia Trinummi 527

die, diei 355. 413

dierectus pros. 406

dies, diu monosyll. 405. 406

dignua c. gen. 340

dites, ditiis 345. 398. 406

dixeris, -imus, -itis prod. i 422

dixti, dixisti 323

domi cupere 321

pag

p»g-

333

domicilium quadrisyll.

396

404

domus monosyll.

389

338 sq.

duellum bisyll.

408

394

duo monoByll.

408

323

duum, duorum, duarum

345

326

e et ae

351

366

eccum correptum

371

355

ecf', eff-

366

452

ecqui, ecquis

374

423

egestatem non corr. antep.

396

331

ego pro8. et acc. 412.

464

529

eho

429

356

Ei pro I

352

)6. 448

ei, eis plur.

352

355

ei datiyi pros. et acc. 413.

415

418

eia pro8.

430

eli8io3998q. 407.4288q. 452.481.492

eloco nihili 372

dutum, elotum 350

eminor, emimxtio nihili 419

en, em, hem 352

enclisi^ 455. 456 8q. 461. 475. 487

€0 verbi pros. 410

enim monosyll. 387 sq. 394 a.

epistula 350

epitheca 337

equidem 333 sqq.

er terminatio corr. 418

Eretria acc. 397 sq. a.

ergo pros. et acc. 376. 456 a.

eri, erum mono8yll. 394

ero verbum pro pyrrh. 410

erus, herus 352

es, % est, *st 359 8q.

es, est omi88um 361 8q.

esse omi88um 365

esse pyrrh. 371

essum, essurio 355

est correptum 363. 374 euenat, eueniat 344. 406. 448

eumpse 344

ex correptum 384

expapiUato 372

exsolfUum, exuUAum 347

exturbauit non trisyll. 398

35*

548

PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

faCj face 344

factum sine est 362 sq.

faenus, fenus 361

faxis, feceris prod. t 422. 460 a.

ferentarius correptum 385

fide, fidei 345

faa, fiUos bisyU. 405

fit prodnctum 424 fora8,fore8,forum monos. 388 sq. 392

frudare 350

fwxt iambus 423

fuerunt bisyll. 408

fui monoeyll. 408

fui spondeus 413

fnnebres ludi 527 sq.

futura sine sunt 364 eq.

gaudiis bisyll. 405

genetivus at 342. 390 a.

(M 389 a. 526

e pro ei 345

i pro ii 345

um pro orum, arum

345. 406

ger (inger) imperat. 344

gnatus, natus 356 sq.

gratiis, gratis 405

gurgulio 355

^u, ^ut, ^ud 352 sqq.

?Mut non pro ti« 326

hauscio 355

^, cw, en 352. 529

hemonem 389 a.

^c2e non pyrrh, 376

hercle, collocatio 329

herus, erus 352

hic, hoc correpta 386

hice, non hicce 355

hinc 419

^isce nominat 344

hoc a hao re 374

hoc aetaie nibili 340

holitor, olitor 352

^omo iambua vel pyrrh. 409

homo non compar. cum uomo 401

honos 344

p»g.

/ro8h'um, os^tum

352

^utc num bisyll.

414. 415 sq.

huice

415

%, is pro ei, eis

351 sq.

ihi pros.

412

idem, item permut.

340

ter infinitivus

419

ignatus pro innatus

357

ilico, non illico

355. 372

ille pros.

371.

455. 489

t7/tti5 dactyluB

452 a.

Ulunc, iUum et sim.

383 a.

imperativi roga, iube, abt 409

in praepos. assimil. 366

inde pyrrh. 376

indu, indaudire 389 a.

ingratiis, ingratis 405

in^iiauit non tnsylL 398

inmoenis 350 sq.

insciens, insdus 323

integumentum, tegumentum 323 inter, intus, interim corr. 377. 469

tn^ro non corr. 378

introire trisyll. 404

louem monosyll. 397

ipse pyrrh. 371 is, it, imu>s, itis coniunctivi 422 sq. iste pros. 371. 466. 489

it, illut, id, aiud 352

iuuentutem trisyll. 397

Lache 344

largitari 326

lienf lienis pros. 406

loqui pyrrh. 411

lubet num monosyll. 395 a.

ItUitare 331 ludi V. funebres

m finale 423

m<igistrattis trisyll. 398

magnuficus 395

mcUeficus trisyll. 396

mcdus, male monosyll. 389

manufestus 349

manti^ monosyll. 389

med 346. 390 a.

EMENDATIONIS PLAVTINAE.

549

Megares, Megaribns 397 a.

Menandri TTapaKaTa6f|Kii 529

meri monosyll. 394

m% pro mihi 345. 514 sq.

mihi proB. et acc. 412 sq. 458

minae mnae 391 sq.

minisirare trisyll. 398

mirum ni, mirum quin 363

miser nnm monosyll. 404

modus num monosyll. 404

modo pro8. et acc. 411 sq.

nioenia, munia 350

Musia 350

Naeyii ars 436 sq.

nam interrog. 449

fumctus 355

nauis monosyll. 397

tie non in fine versus 518 a.

ne, nae 351

ne, n' 357 sq. 385

ne et neu 372 a.

nec, neque 345

neglego 351

nego iambos vel pyrrh. 410

neminem bisyll. 388

nempe pyrrh. 380

nempe enim 332

nemulta 326

nequiquam 357

nescio pros. et acc. 410.459.470

neu non elisam 372 a. 443 a.

nil, nihil 345

mmi« num monosyll. 404

ni»i pros. et acc. 411

nisi in fine versus 518 a.

nisi constr. 421

noenum 390 a. noris nosse, naueris nouisse 428

nauerunt, notiere 451

nouo monosyll. 397

numne 332

nummum, non numfnorum 344

0 primae pera. praes. 409 sqq.

obex 336

obrepere c. accus. 339

p»g.

ocultus

373

olitor, holitor

352

omnis pyrrh.

380 sq. 489

op pro ob

366

opertare

516

df terminatio prod. 416 sqq. 462 a.

ostium, hostium 352

ouis monosyll. 397

paenitet, poenitet 351

pater non monosyll. 401 sq.

pater non pro iambo 419

pati num pro pyrrh. 411

penetrauit non trisyll. 398

Periplecomenus 343

pertstromata 384 personarum notae 294. 295. 310 peruencm, perueniam 344. 406. 448

Philippi corr. paennlt. 373 PhHippum, Philippeum gen. 344 piget num monosyll. 395 a. 478

placidule 338

pone acc. 456 a.

po5te, postea bisyll. 407 a. potestatem num corr. antepaen. 397 a.

potine, potin' 359

po^M, 2>o<e 363

praehibere, praebere 357

praeoptare triByll. 404

proeui pyrrh. 404

proinde bisyll. 404

prosus, prorsus 357

protenus, protinus 35 la.

PseuduZu^, i^eu<2o7u« 526

pu<2et num monosyll. 395 a.

puer, puella syniz. 407

puplictM 355

puto iambus vel pyrrh. 410

qu, quo, quu, cu 348 sq.

quaequomque 349

quamde non Piaut. 389

quamohrem acc. 384

quando acc. 456 a.

quasi pros. et acc. 41lBq.

quattuor biflyll. * 408

quemadmodum acc. 384

550

PROLEGOMENA DE BATIONIBVS

P»g.

quia proB. et acc. 381. 461

quidem monosyll. 387 sq. 398 sq.

qui/nctua 355

quippe non pyrrh. 376

quit quot, quid quod 352

quoi non bisyll. 414

quoi correptum 414. 438 a. 443 a.

quoi elisam 372. 443 a.

quoniam bisyll. 405

r finale 423

re, rei 346

recommentari 331 sq.

refert, reffert 413

rei spondeus 413

relicuua, reliquos 349

Bhadamam 343

rogitare pro rogare 616

rusum, rursum 357

8 finale 423

sdliXlum 336 sq.

scdipoten» 338

sarire, non aarrire 406

«o^^ «o^is 345

satellites paeon 372

satine, satin' 359

«ctftam 345. 406

«cto iambns vel pyrrh. 410

8cio, 8cia8 monosyll. 406 sq.

8cit productum 424

secede huc non creticus 462

sectiue, 8eciu8 332

sed, 8e 346

sedentariue correptum 386

8emel num monosyll. 392

8emul, 8imui 361

8enex, 8enem monosyll. 389. 393

senecttUem trisyll. 396

8eor8um bisyll. 404

sescenti 366

8e8quipede 365

8et, 8ed 352

8etiu8, non aeciue 332

8eu correptum 341. 438 a.

8eu non elisum 372 a. 443 a.

8i... 8iue (8eu) 340 sq. 372 a.

p*«

8ibi proB. et acc. 412 sq.

8imiU%mae paeon 373

8imitu 390 a.

«tmu2 monoByll. 389 sq. 392 sq. 478

8ine num monosyU. 394 a

8ino iambus vel pyrrh. 410

siremp8e 390 a

sit productum 423. 494

siteauim [?] 336 a.

8oror monosyll. 394

8ublinere 08 339

sucophanta 350

8um, 8umu8, 8unt omissa 364 sq.

sumhola 350

supeUectUe 372

Suracusae 350

Suri 350

»urrup«rc 350

8U8cen8ere 360

9U9um, «ur«um 357

synaloepha 428 sq. 492

t finale 432

t et c 355

^o^cnuicuZum 385

tabulae, tabeUae 384 a.

iam, tomc 389 sq.

tamen monosyll. 389

tamenetsi, tametsi 389 a. 470

ted 346. 390a.

tegumentum, integumentum 323

temptare 356

Terentii ars et sermo 369 a. 390 a.

437

tetuli, detuli 376

thensaurus 356

h'&t pros. et acc. 412 sq.

tis 342

tolerare 339

toleratrix 336

topper non Plaut. 389 a

^rtum monosyll. 4O6

ft«or 408

u et t 395

u et y 350

ubi pros. 412

EMEMDATIONIS PLAVTINAE.

551

p»g-

p»g-

udis non monosyll.

395

vocatdvns Charmide et Bim.

343

uelit iambus

423. 463

uoUs non monosyll.

395 sq.

uenum dare, uenum ire

426

mlo iambus vel pyrrb.

409 sq.

iAenustca bisyll.

396

uoluntas bisyll.

396

uesculua

338

uoluptaa bisyll.

396

uiaticus

337

uorrere

349

uinarium

337 sq.

uotare

349

uindex

336

ur terminatdo non prod.

418 sq.

uiras monosyll.

394

ut non in fine versns

518 a.

unde pyrrh.

377

uti non pyrrb.

412

tw, ue

349

2^ et u

350

uo, uu

349

XL

Duo programmata Plautina.

I.

CANTICVM POENVLI PLAVTINAE EMENDATVM.*)

m Pristinam consaetudinem quandam recolimus^ cum scae- nam Plautinam vobis proponimus **), emendatam illam qui-

*) [Prooemiam indicis scholarum Bomiensimn hibernarum anno- rum cioiocccLvm et lix.]

**) [Proposuerat Ritschelias Plaatinas scaenas Militis gloriosi, Pseudoli, Menaechmoram , Mostellariae emendatas nec tamen plenias enarratas in prooemiis indicam schol. Vratislav. aest. 1839, Bonn. hib. 1850/51 et 1851/52, aest. 1851. Qaoram argamentam cam in ipsas illaram fabalaram editiones receptam sit, Bitschelias ea in opascolis iteranda non caravit (cf. Opasc. II praef. p. xxi): primi tamen illoram programmatam , qaod idem inter Yratislaviensia fait nlti- mam, praefationem perorationemqae infra soripsi, qaippe etiamnanc 3 lecta haad iniacandas visas. C. W.] * Grave accidit et propemodam nimiam, qaod in ipso discessa et inter sammas tarbas officio satis- facere iabemar olim iacandissimo, sed cai nanc vere satis fieri vix allo modo possit. Nam cam nostram sit, qnibas haec sant prooemia con- cinnanda, non modo stadioram indastriam vobis commendare et ad strenaam earam qaas infra positas videtis scholaram asam cohortari, sed etiam aliqaid reconditias, qaod ad litteras ipsas spectet, propo- nere: qaoniam et otio caremas et libroram sapellectile, nihil fere no- bis relictnm intellegimas, nisi nt materiam potias viriam exercendaram vobis tradamas, qaam in floridiorem locnm aliqaem dedactos aberiore rationam expositione ipsi institaamas. Exprompsimas igitur ex sche- dnlis casa magis quam consilio servatis Plantinam scaenam Militis gloriosi II, 4 pro virili parte a nobis emendatam: quaram emendatio-

DVO PROGRAMMATA PLAVTINA. 553

dem pro virili parte; sed eandem non enarratam potius ube- riore ratiocinAtione quam brevi fontium indicio ita adnotatam^

nam rationes vobismet ipsis committimus indagandas. In qno quidem negotio non sine aliquo successu elaborabitis , si et exempli memine- ritis, quod interpretanda Trinummo duobus ante annis proposuimus, et ea praecepta ad illam Militis scaenam accommodaritis , quibus cri- ticam artem omnem et hermeneuticam contineri per proximam biemem docuimus. Nec tamen id fieri sine brevi notatione critica potuerit, qua, quid quoque loco dubio scriptum libri teneant, quos sinceros fon- tes cognovimus Plautinarum fabularum, vobiscum communicarimus. Eiusmodi libros mss. meministis tres exstare: Ambrosianum palimpse- stum (a), et qui communi Palatinorum vel Camerarianorum nomine comprehenduntur , Yeterem Codicem nunc Vaticanum 0) Decurtatum- qne Heidelbergensem (y). Nam qui praeterea non exiguo numero co- dices Plautini exstant fabulas XII posteriores complectentes, hi aut e novicia recensicme prodierunt nec ullam auctoritatem habent, aut prorsus cum Heidelbergensi consentiunt, ut Yaticanus ille ab lordano Yrsino olim possessus nec aetate minor Heidelbergensi, vel ex hoc descriptus saec. xv Laurentianorum unus, vel rursum ex hoc ductus Florentinus quidam, quem nostro aere in Etruria ipsi emimus. Atque 4 adeo ex eodem hoc fonte interpolata illa quam diximus recensio ma- navit. Sed tamen tres illos qui inter omnes eminent fontes quasi dif- fundi in quattuor rivos dixeris: quandoquidem Yetus Codex Camerarii, post Camerarium, Gruterum, Pareum a nobis demum diligenter et plene excussus, tam frequentem antiqui correctoris manum passus est, ut pro duobus libris iure numeretur. Non cadit hoc in omnes fabulas: sed praeter alias quasdam cadit in Militem. Facile autem ratio bina- rum manuum illarum quae qualisque sit perspicitur. Saepe antiquior manus vestigia veri quamvis tenuia vel obscurata servavit, quorum ne umbra quidem superest in altero Palatino: saepe hoc est manifesto depravaiior. Ytriusque generis scripturas secunda manus mutavit ad alius codicis exemplum, qui simillimus fuit Heidelbergensis libri. E quo apparet, quotiens vere correcta, totiens fere magis etiam corrupta Plauti verba manu iila emendatrice esse. Simul intellegitis cur summo opere id studuerimus, ut erasa vel aliquo modo fucata primae manus vestigia erueremus: quod paucissimis tantum in locis prorsus despe- randum fnit. Quodsi in hoc genere quae legi nuUo modo potnerunt, punctis notari raro oportebat: multo tamen difiGcilius, quid in Ambro^ siano scriptum aut non scriptum vel esset yel esse videretur, satis significare nnnc licnit Nam cum litterarum fragmentis et apicibus imitandis haud pares operae essent, eiusmodi litteras prorsus hic omittere earumque spatia tantnm numerare coacti fuimus. Praeterea non est silentio praetermittendum , aliqnot praeclaras emendationes Godofredi Hermanni benevolentia nobis suppeditatas esse. Quem si de

554 DVO PROGRAMMATA PLAVTINA.

ut vesixi iudicii exercendi copiam paratam habeatis. Quid enim sit^ cur hoc potissimum tempore operae parcamus bre- vitatique studeamus praeter cetera^ satis inter vos constare putamus. Delegimus igitur canticum illud a quo scaena altera Poenvli incipit: cuius ipsi videritis num haec quam infra posuimus species nec dissimilis veri sit nec indigna Plauto.

Adelphasivm.

Negoti sibi qui uolet uim parare,

Nauem et mulierem haec duo sibi comparato.

Nam niillae magis res duad plus negoti

Habent^ forte si dcceperis exornare,

[Neque ilmquam sat istae duae res omdntur,] 215

Neque eis ulla omandi satis satietas est.

Atque haec ut loqudr, nunc domo docta dico.

Nam n6s usque ab axlrora ad hdc quod dieist

Ex mdustria ambae numquam concessamus

Lauari aut fricdri aut terg^ri aut ornari^ 220

reliqois omnibQS, nbi qaidem eias dissensam nallam notaverim, mecam consentire narravero, non vereor profecto ne hoc vano nescio caias gloriolae stadio dixisse videar: a qao vos qaidem probe scitiB qaam sim alienas: sed memoro hoc at penitas pernoscatis, qaanta sit in hao ipsa critica arte, qaae incertissima videri staltis hominibas solet, certitado et tamqaam necessitas. Plarimas enim corrnptelas prorsns nostris rationibns convenienter pridem sastalerat Hermannas, et sasta- lerat sine talis libri ope, qaalem nanc repertam et excussam Ambro- siannm laetamnr. Qoibas nolai singillatim enamerandis esse patidas. En igitnr vobis scaenam si minas persanatam, at at a pristina inte- gritate certe propias qaam adhac fait absit.'

8 'Atqae haec qaidem hactenas. Qaibas fraimini tamqaam nltima,

qaam impendere vestrae institationi conceditnr, opella. Sic antem volo persaasam habeatis, nihil amqaam gratissimam recordationem eoram annorum esse obscarataram, per qaos saavissimo commimiam studioram vinculo vobis, carissimi commilitones , et qni ante vos in hac litterarum palaestra desudarunt, coniunctus tot studii erga me vestri documenta sum expertus, ut nihil iam sanctius et antiquius habeam, quam etiam atque etiam a vobis hoc petere, ut aliquam mei memoriam etiam absentis conservetis. Yalete mihique favete. Scr. Yratislaviae d. XI m. Mart. mdcccxxxviiii.'

DVO PROGRAMMATA PLAVTINA. 555

Poliri expoliri, pingi fingi: et ilna Bina^ singulis quae datae sunt ancillae, Ea^ nos <comtindo,> lauando; eluendo Operam dedidere: aggenlndaque aqua sunt

Viri duo defessi. -. 226 iv

Apage sis: negdti quantum m muliere unast! Sed uero duae, sat scid^ maxumo ilni Populd quoilubet plus satis dare potissunt. [Quae ndctes diesque omni in aetate semper Omantur, lauantur, tergentur, poliiintur. 230

Postremo modiis muliebris nuUust: niimquam Lauando et fricando scimils facere metam. Nam quae elautast, nisi percultast, med quidem animo quasi

lutosast.] Anterastylis. Mirdr equidem te, soror, istaec fabulari, Quae tam callida et docta sis et faceta. 235

Nam quom sedulo munditer nos habemus, Yix aegreque amatorculds inuenimus.

Adelphasivm. Itast: uerum hoc unum tamen cogitato: Modus omnibus in rebus, sordr, optumum habitust: Nimia dmnia nimium exhibent negdti hominibus ex se. 240

Anterastylis. Sordr, cogita amabo, item nos perhiberi, Quasi si salsa miiriatica esse autumantur Sine dmni lepdre et sine omni suauitate: Nisi si multa aqua ilsque et diil macerantur, Olent, tangere ilt non ueUs. itidem nds sumus 245 [Eius seminis mulieres sunt]

Insiilsae admodum, <incommodae> atque inueniistae, Sine miinditia et stimptu.

MlLPHIO.

Coquast haec quidem/ Agorastocles, ut ego opmor: Scit miiriatica ilt maceret.

Agorastocles.

Quid mol^stu's? 260

556 dvo programmata plavtina.

Adelphasivm.

j Sordr, parce amabo. sat est dicere alios

Istdc: nosmet ne nostra uitia eloquamur.

Anterastylis. Quiesco ergo.

Adelphasivm.

Amo te.

Anterastylis.

Sed hdc nunc responde:

Adsilnt omnia hic quae ad deiim pacem opdrtet

Adesse ?

Adelphasivm.

Omnia <^adsunt: cum ciira) accuraui. 255

Agorastocles.

Diem pulcrum et celebrem et ueniistatis plenum:

Digniim Venere pol, quoi sunt Aphrodisia hodie.

MlLPHIO.

Ecquid gratiaest, quom huc foras te euocaui? lam ndn me donari cado uini ueteris

Decet? dic dari. nil respdndes? 260

Lingua huic excidit, ut ego opmor. Quid malum astaus dpstupuisti?

Agorastocles.

Sine amem: ne opturba ac tace.

Tractavit hoc canticum, EeiziaDis emendationibus usus, Herman- nus de metris p. 204 sqq. et Elem. doctr. metr. p. 295 sqq., sed is et praeter necesBitatem et cum concinnitatis detrimento relicta versuDm discriptione ea quae in B est neque ad v. 245:

Negotii fibi qui uolet uim parare Nau^m et mtUierem hec duo

comparato. Nam nuUe magif ref duae pluf negotii Habent forte fi occeperif

exornare, 215 Neque umquam fatif hae duae ref ornantur Neque eif uHa ordi-

nandi fatif fatietaf eft. Atque haec ut loquor nunc modo dicta dico Nam nof ufque ab

aurora ad Jmc quod diei efi

* *

Poftquam aurora inluxit numquam conceffauimuf

Ex induftria ambae numquam conce/famuf

220 Lauari aufricaria uttergeria utornari:

DVO PROGRAMMATA PLAVTINA. 557

et sic per eingalos tetrametros deinceps, nisi ubi contra teatamur. Vbi vi antem asteriBCos posaimns, incnlcati sunt in solo B fabulae yersas ab 287 (Nam pro erili. . .) ad 354 (. . ,effe otium meum)i cuius rei caassa haad dubie inde repetenda, quod archetypi codicis tribus paginis prae- termissis librarias ad proximas qaattaor transiliret et his demam per- Bcriptis animadyerso errore illuc rediret 211 NegoUi etiam CD.

Negocii Z. Negocium F twlet uim parare Dc. uolet comparare Z.

utUt comparare F 212 sihi Reizius. om. libri 213 negotii

CD. negocii FZ 214 occoeperif Z. hoc ceperef Da. hoc ceperif

Db 215 inclasi ut additamentum languidissimam sat istae

Hermannus praeeunte Reizio, qui diuie istae satis transponebat. fatif hae libri, niai quod h^ due ref fatif transponit Z refonantur Da

AcM

216 fadetaf CZ 217 tttt D hquor/^nunc W

domo Goellerus in Truc. p. 105 coll. Merc. 355. modo libri. domi

n

Acidalius, Hermannus 218 uof C ab F diei eft etiam

CFZ. dixie D Sequuntur etiam in CD ista poftquam aurora U-

luxit numquam conceffauimuf: quae glossematis deberi Acidalius yidit, miro consilio defendit Hermannus. £t partem illorum iam FZ rese- cuerunt: diei eft Poftquam aurora iUuxit, nuquam conceffauimuf ex in- duftria ambae Lauari. . . : nisi quod ex om. Z 219 concessamus

non expediebat Beckerue Quaest. p. 12, perfectum interpretabatur cum Bothio Lachmannus in Lucr. p. 291, recte iudicavit Fleckeieenus in

r

Annal. phil. et paed. t. LXI (a. 1850) p. 65 220 tegeri D. tergari

F 221 findi D 222 sunt Beizins. nobif libri andUe B

223 Eae Dc, Pylades. Ea BCDa.^eam FZ comtmdo addidi et tetrametro dimetrum subieci ad exemplum Hermanni, quocum poteram etiam Vsque operam dedere . Duo tetrametri in B sunt:

Ea nof lauando eluendo operam dederunt Aggerunda quae aqua funt uiri duo defefft:

ubi dederant Z, altero autem yersu aggerunda quae etiam Da, a^ge- runda que Dc, ^gerunda qua C, od gerundamque et simal aquam FZ

226 Ante. praemittit Db negotii CD. negocii BFZ

una eft libri 227 Sed] fi FZ maximo B 228 cui libet C.

cui lubet reliqui potiffunt F, P. Merula. potif funt reliqui

229—233 non esse Plauti certum puto 229 omni in B. in omni

r

reliqui ftetaie D 231 poftemo D nMuf eft libri

numquam Bothius. nec umquam libri Sont autem haec in B sic

Bcripta:

Poftremo moduf muliebrif nuHuf eft

Neque umquam laiumdo et fricando fcimuf faceren niam,

Vbi fcimus facere en iam membranae Tumebi Ady. III, 5: unde sci- thus facere metam B. fcimuf facere nec quicquam praeterea CDFZ.

558 DVO PROGRAMMATA PLAVTINA.

8tmu8 scUurae Pylades. acimus facere pausam catn Palmerio p. 885 Acidalius in Asin. c. 3. scimus facere finem post Lambinam com Reudo Hermannas. Alia aliis inepiiora alii 233 anom tetrame-

tram discripsi cam B quae elauta est Camerarias. qua dmuUa

eft D. qwu latuxta eft FZ. qua clauata eft BC. quae lauta est Py- lades perculta eft libri lutosast B. intufla eft B. iniufta eft

iu

C. inftaeft D. tufta eft Z. mufta eft F, Palmerias. inuenusta est Ald. illauta est Camerarias. iUuta est Colvias, Doederlinas Synon. 11 p. 46. Si possent quidem et qu,asi videri ex interpolation^ esse, placeret meo animo in lustrost sita Ceteram de hexametro bacchiaco cogitabat

Beisias 234 Adel. praemittit Db equidem te soror B. equi-

vn dem foror te libri. quidem soror te Bothias iftee CDPZ. iftec

fic B: qaod Berrarant omnes, sic quidem Beizius: Mir6r te, soror, sie istaSc fabuldri 236 quom pro cum B 237 Vix] ut Noniiu

p. 510 ho8 duos yersas afferens aegreque F, Priscianus ni p. 612

hunc unum afferens. aegre que B. egre quf C. fgre Z. egre Nonius amator oculof Da 238 Ita eft libri 239 modif C D

in BZ. om. CDF optimum libri habitu est Beizias,

Bothius. eft habitu libri lambicam effecit Hermannus: Modus om-

nibus rebus, soror, negdtium optumum Mbitu est 240 omniummium Da negoti Hermannus. negotium BC. negocium DFZ 241

de cogitd amdbo cf. Proleg. Trin. p. cou [supra p. 440] et Lachman- num in Lucr. p. 388 242 Quasi si B. Quafi BDFZ, HermannDB

olim, Lachmannus in Lucr. p. 91. quam fi C, Hermannus nuper fdlfamariatica B 243 sine omni suauitate B: cf. Proleg. Trin.

p. cxxxusq. [380 sqq.] fine fuauitate libri: quod sine sUauitdte com Beizio, Bothio, Hermanno interpretatur Lachmannus in Lucr. p. 91: prosodia, ut Musei philol. VII p. 598 [Opusc. II p. 699] dixi, a Plan- tino genere alienissima 244 Nisi si Hermannus. Nifi libri

usque om. Z 245 Pergit B in hunc modum turbata versuum di-

scriptione :

Olent fdlfa funt tangere lU non udif item nof fumuf

Eiuf feminif mulieref funt

Tnfulfae admodum adque inuenuftate

Sine mundacia et fumptu, coqua eft haec quidem agoraftoelef ut

ego opinor. 250 Scit muriatica ut maceret. quid moleftuf foror paree amdlo.

Sat eft iftuc aliof dicere nobif Ne nofmet in noftra etiam uitiam

hquamur. Quiefco ergo amo te. fed hoc nunc refponde mihi

255 Sunt hic omnia que ad deum pacem oportet Adeffe, omnia

accurcnU. Diem pulchrum et celebrem et uenuftatif plenium Dignum ueneri pol quoi funt aphrodifia hodie.

DVO PROGRAMMATA PLAVTINA. 559

260 Ecquid gratiae quom huc foraf U euocaui, iam num me decet

donari Cado uini ueterif? dic dari nihil refpondef. uncua huic excidit

ut ego opinor.

245 falfa funt etiam CDFZ: gloseema esse Hermamms vidit, cuias haec est hornm yersnum discriptio:

Olent, tangere ut non uelis. . . . Itim no8 sumus: eius seminis mulierda sunt, Insulsae cidmodum dtque inuenustate [plenaej Sine miinditia et swnptu.

itidem R. item libri 246 Eitis seminis] eiufcemodi FZ Non

possont baec verba eiusdem poetae esse, cuias item nos sumus soiit

247 Lacunam, cnins significatio in solo B fit, licnit hoc exemplo supplere:

Insulsae admodum, [incommodaej dtque inuenustae.

inuenuftae Z. inuenuftate etiam CDa, inuenuftqfe Bc, in ue- nuftaU F 248 mundicia CDFZ 249 Coqua eft libri

ego om. F 250 macerentur F. macerent Camerarias molestus

scribebatur ante Hermannum 251 sq. sic B deletis glossematis: *

libri ut B, nisi quod in om. FZ, ut ia pro uitia habent CD. sat est dicere dlios, || Ne nosmet loqudmur etidm uitia ndstra Reizius. sat ^t dicere dlios 0 Istiic nobis, ne nosmet nostra etiam uitia || Loqudmur Her- mannus olim. saJt ist isiuc dlios: |j Ne ndsmet nunc nostra etiam wtia eloqudmur idem nuper 253 Quiesco ergo. Ad. amo GulielmiuB. vm

Quiesco. Ad. ergo amo FZ et cum lacuna pro personae nota CD

te.fed vulgo Adelphasio continuantur cum libris, Anterastylis

autem praescribitur ante Omnia hoc sup. scr. C 254 Sic malui quam parum eleganter cum libris:

sed hoc nu/nc responde Mihi: sunt hic omnia, quae ad deum pacem opdrtet Adesse?

255 adsunt: cum cura intercidisse conieci. Adesse? Ant. accuraui, deleto omnia, cum Bothio Hermannus nuper. Quodsi dimetrus for- mandus sit, malim adesse infinitiYO extruso:

Adsunt omnia hic, quae ad deum pacem opdrtet? Ant. Omnia ego accurdui,

Contra hexametros Hermannus oHm discripserat:

Loqudmur. Quiisco. Ergo amd te, sed hdc nunc

Btspdnde mihi: stmt hic 6mnia, quae adisse ad deum pacem

opdrtet? Omnia ego accurdui. Di6m pulcrum et cdebrem et uenustatis

pl6num.

560 DVO PROGRAMMATA PLAVTINA.

Ceteram adcuraui F 266 pulchrum libri 267 Venere post

Pinm Hermannas. ueneri libri, toleratnm a Bentleio in Heaatont I, 1, 110: qaod etsi saa qaadam defenaione non caret, tamen in praesens malni perspicaitati conealere cui CDFZ fint F

aphrodofia Da 268 Et quid F gratiaest R. graiiae libri,

nisi qaod gracif C cum CDFZ 269 non Gronoviana. num

vel nu libri, nisi qaod nu C donari cado uini ueteris Decet Bo-

thias. decet donari Cado uini ueterif libri. cado ueteris uini domri Decet cam Reizio Hermannus 260 sq. Daos trimetros praetali

hexametro Reiziano. lambicos naper discripsit Hermannns:

lam nonne me decit cado dondri ueteris uini?

Dic ddre. nihU respdndes? lingua huic ixcidit, ut opinor.

dare pro dari iam Donsa EzpL IV, 1 261 lingua e B emit Came- rarias: qaod tamen coniectara repertam, sed post exddit coUocatamy iam Ald. exhibet, om. CD cum spatio vacao, sine spatio FZ hunc F 262^ Quid B. quid hic reliqui adftanf E ob-

stipuisti Camerarius. opftituifti BC. ohftituifti Da. ohticuifti DcFZ, ^nonnulli libri yeteres' Lambini opturha pro oht. BC ac tace

Camerarins. ac tate B. ctetate CD. tace FZ. ah tace GrateraB

Haec sunt quae in praesentia praefanda duximus trala- ticiae commendationi semestrium scholarum, quarum copiam lautissimam in eis quae subiectae sunt tabulis vobis obla- tam videtis. Quibus ita utimini, ut impensae operae nec vos nec nos paeniteat. Valete.

n.

SCAENA PLAVTINA POENVLI ACT. IL*)

m Poenuli Plautinae, quam fabulam spes est propediem

prodituram, interim eam vobis scaenam proponimus^ qua fabulae actus 11 vulgo concluditur. Non illam quidem ube- riore ratiocinatione enarratam^ sed ita cum cura adnotatam ut, cum ad plenam documentorum notitiam nihil desideretur, et iudicii acuendi et exercendi ingehii idonea vobis materia in promptu sit. Talem igitur^ qualem fere aut a poeta factam aut aliquot post illum saeculis lectitatam partim libri testantur partim ratio commendat, infra scriptam exhibuimus.

*) [Prooemiam indicis scholarum aestiyaram Bonn. a. CioiocccLXV.]

dvo programmata plavtina. 561

Lycvs. Antamoenides.

Lycvs.

Di illum mfelicent dmnes, qui post hilnc diem

Leno iUlam Yeneri umquam immolarit hdstiam,

Quiue lillum turis granum sacruficauerit.

Nam ego hodie infelix deis meis iratissumis

Sex agnos immolaui nec potui tamen 455

Propitiam Venerem facere uti iam esset mihi.

Quoniam litare uequeO; ego abii illim ilico

Iratus: exta udtui prosicarier.

Eo pacto auarae Veneri pulcre adii manum.

Quando id quod sat erat satis habere noluit, 460

Ego pailsam feci. sic ago, sic me decet.

Ego faxo posthac dei deaeque ceteri

Contentiores mage erunt atque auidi minus,

Qum scibunt Veneri ut adierit leno manum.

Condigne haruspex^ ndn homo trioboli, 4C5

Omnibus in extis aibat portendi mihi

Malilm damnumque et deds esse iratds mihi. iv

Quid ei diuini aut hilmani aequomst credere?

Nam mina mi argenti dono postilla datast.

Sed quaeso ubinam illic restitit miles, modo 470

Qui hanc mihi donauit, quem ego uocaui ad prandium?

Sed eccum incedit.

Antamoenides.

Ita ut occepi dicere, Lenillle, de illac piigna Ptenanthropica, Quom sexaginta miiia hominum uno die Volaticorum manibus ' occidi meis 475

Lycvs. Eho, Volaticorumne hominum?

Antamoenides.

Ita deico quidem. Lycvs. An dbsecro usquam silnt homines uolatici?

FB. RIT8CURLII 0PV8CVLA V. .36

\

5g2 dvo programmata plavtina.

Antamoenides. Fuere: uerum ego mterfeci.

Lycvs.

Qu6modo Potuisti?

Antamoenides. Dicam: uiscum legioni dedi 4S0

Fundasque: eo praestemebant folio farferi.

Lycvs. Quoi rei?

Antamoenides. Ad fundas uiscus ne adhaeresceret.

Lycvs. Perge: optume hercle peieras. quid postea?

Antamoenides. In filndas uisci indebant grandiculds globos: Eo ilI6s uolantis iilssi funditarier. 485

Quid miilta uerba? quemque uisco offenderant^

^r ^r ^r ^ ^r ^r ^ ^F

Tam creT)ri ibi at terram accidebant quam pira. Vt quisque acciderat, eiim necabant ilico Per cerebrum pinna sua sibi [transfixa], quasi 490

'♦t ^ic * * * tilrturem.

Lycvs. Si hercle istuc umquam factumst, tum me Iilppiter Faciat ut semper sacruiicem^ numquam litem.

Antamoenides. An mi haec non credis?

Lycvs. Credo ut mi aecuiast credier.

Antamoenides. Age eamus intro. dum exta referuntiir, uolo 495

Narrare tibi etiam ilnam pugnam.

Lycvs.

Nil moror. Antamoenides. Auscillta.

dvo programmata plavtina. 563

Lycvs.

Non hercle ^^c ^ic * ^ic

Antamoenides. ^ T^ ^ ^ tuum iam elidam caput, Nisi ailt auscultas ailt is in malam crucem.

Lycvs. VI

Malam m crucem ibo pdtius.

Antamoenides.

Certumnest tibi? 600

Lycvs. Certiim.

Antamoenides. Tum tu igitur die bono, Aphrodisiis, Addice tuam meretricem mihi miniisculam.

Lycvs. Ita res diuiua mihi fuit: res serias Omnis extollo ex h6c die in aliilm diem.

Antamoenides. Profestos festos habeam decretiimst mihi. 505

Nunc hmc eamus mtro.

Lycvs.

Sequere hac me.

Antamoenides.

. Sequor: In hiinc diem iam tiius sum mercennarius.

AcT. II LYCVS ANTAMOENIDES {vel foriasse ANTAMOINIDES) A. LYCVS ANTAMONEDES LENO MILES B. LYCVS ANTAMONE- DES D. Lycuf leno. Antamonedef milef Z et, nisi quod Antanome- def, F. Vbi Antomonides Pylades, Anthemonides Aldina (cum lun- tina puto), Anthaemonides Camerarius. Dictum est de vera nominis forma in Quaest. onomatol. Plaut. (Decadis prooem. Bonn. Berdlini a. 1861 editae diss. V) p. VI sq. [Opusc. III p.SdOsqJ 451 SiJDa. Dii F infelicitent F, Nonius p. 126 453 quiullum A thukis A, Z facrif. Z 464 infoelix Z deis A. diif F. dif reliqui mei A iratilTamuf CDa. iratiffimif F 455 agnos immolani Pylades. immolani agnof lihri cum A. agones immolani Meursius Festo p. 10 dbusus: unde imm. agonas Pareus 456 propiciam Z nti iam B. uti BCDFZ. UT A esset] foret Reizius. fieret Lachmannus 457

36*

564 DVO PROGRAMMATA PLAVTINA.

ego R Mus, phil. Bhen. VII p. 473 [Opusc. II p, 453 sq.']. om. libri vn cum A abii illim Fareus. abi illim B {nisi quod is illi milico) CD cum A, abii illinc FZ 458 exta netui Reizitis, Bothius. uotni exta BCD cum A. uetui exta FZ profitarier B. proficcirier JP Se- quuntur in BCDFZ e glossematis cansuti duo versuSf qui ab A absunt:

Neque ea afpicere uolui. quoniam non bona Harufpex dizit, deam elTe indignam credidi.

Vbi ego pro ea F, illa Reizius, Bothius, uel idem nuper, eapse Ladi-

re

mannus afpice D, pieere B, specere Scaliger, inspicere Lachmannus deum Camerarius, dea Pistoris indigna idem^ indignatam vel in- digetem vel indigenam Rittershusim msc. 459 explicant MurHus

Var. lect. XIX, 19, Bentleius in Ter. Heaut. IV, 6, 14 pulchre Jibri cum A 461 paussam A 462 dei A. dii Z. di reliqui cfteri CZ 463 adque B C AUIDIUIMINUS vel AUlDlUTMDfUS A 464 Qnm B. Cum reliqui 465 hic in A legitur post v. 473 466 aibat A. aiebat reliqui 467 dampnumque C 468 Qui dei FZ aut Pius, Saracenus. h&ud BCDFZ. atq- A aequum est Camerarius. aequom ri B. §cum ii CD. ^quum fi Z. quif F credere Camcrarius. crederet libri 469 Nam mina mi R. Mina mihi Ubri elt libri 470 quefo B miles modo, Qui inierpungebatur 472 ANTAMONIDES C. ANTAMONEDES D. antamonidef An. Z. Anta. F. L. B, hac littera in proximis Lenonem, E littera Lycum notam 473 Lenulle Prisda- nus III p. 614 (109 H.), membranae Turnebi Advers. XV, 7, Ex- cerpta Pithoeana Gothofr. p. 66. -enullo A. Lenutte B C. Lenuite D. Lenul§ Z. Lemni E illa Prisc. ptenanthropica ausus sum. pente- tronica BCD. pentethronica Z. penetronica F. pentethronnica membr. Turn., in quibus tamen ^aliqiMntuium scripturam conturbatam^ dicit^ pentechronica Saracenus. Pelethronica H. Stephanus. Pteromithica HeraJdus. Ptenomithica Gronovius. pentathlonica Rostius Opusc. p. 310. Nihil legi in A potuit 474 quom A. Quo BCD. qua FZ fexa- ginta milia hominum B cum A. fexaginta hominum CDZ. hominum fexcenta F 475 euolaticorum FZ occidimuf B 476 Eho | Volati- corumne R. Euolaticomm libri cum A. Ehem uolaticorum Camera- rius. Eh uol. Gruterus. Eu uol. Gronovius. Heu || Volat. Bothius. Volati- corum Handius Tursell. II p. 356 deico pro dico A 477 hominei sunt Bothius uiatici BC {non A). uiattici Da 479 P. praemittit B (pro L) 481 EOPKAESTEBNEBANTFOLiA A ct, nisi quod prell., B. 60 ^^eternebant folia CDF. eof profteraeba ut folia Z: quod cum aliis fraudi fuit tum Dousae Expl. IV, 2 farferi BCDF cum A, membr. Turn., Vaticani Lipsii Ant. lect. II, 19. farfari Z, farfani vel farfeni Scdliger ad Fest. p. 88, 13 M.: 'Farfenum uirgulti genus:' ubi fer- femm corr. Lipsius, cuius cf. Epistol. quaest. II, 22, Immerito ad Poenulum spectare Servius in Aen. VII, 715 visus, e 'Plauto* hatc afferens 'diBsipabo te tanquam folia farfari'. Cf. Rostii Opusc, p, 225 sqq.

DVO PROGRAMMATA PLAVTINA. 565

482 Qaoi Ald. Qai BCDaF. oui A,DcZ ad fandas uiscaB ne Bothius. ne ad fandaf aifcar libri cum A aiacus (pro uiscum) e Plauto grammaticm Endlicheri p. 97 affert adher. C Post hunc v. in B sequuntur v. 551 612 483 obtume C peieras Bothius. periuraf libri quip B. qui CD 484 uisci indebant GrtUerus. uif uindebant

vel uifuindebant £C72>. infundebant F. infundebam Z glouof B 486

iu Eo Camerarius. Ego lihri iuIHt B fundarier D 486 attte Quid

personae spatium CD quemque F, Dousa Expl, /F, 2. quemquem

BCDZ, Bentleius in Hecyr. /, 1, 8. Cf. Menaechm. 717 487 inter-

cidit versiculus quo, quid tandem viscus effecisset, aperirctur 488

crebri ibi at E. crebri At, sed ut A e corr. sit^ B. crebi ad CD. vin

crebri ad FZ. Ad terran> tam crebri transpofiebat Hermannus de-

cidebant FZ 489 ceciderat DcZ. deciderat F. occiderat Lambinus

necabant Cameraritis. necabam CDF^ Turnebus, Dousa. negabam

B. necabat Z 490 gerebrum B puma F fua fibi quafi tur-

turem uno versu concltisa libri, nisi quod pro fibi in D ^i est, fic in

FZ. Horum autem cum cotistructio plane nulla sit, consequitur quae-

dam intercidisse velut ad hoc exetnplum:

Per cerebrum pinna eua sibi [transfixa], quasi {Captum nenator quom transfigit] turturem.

492 eft libri 493 faciam Nonius p. 424 numquam GuyetuSy Rei- zius. nec umquam libri^ Nonius 494. aequom est Guyetus. eft aecum B. eft aequum reliqui credere FZ 496 Militi tribui cum FZ: Lenoni continuant BCD. Quos secutus a Volo Militem incipientetn fecit Pistoris cum eoque Taubmannus 496 mihi pro tibi B morior C ante ras. 497. 498 duo versus sunt in -4, quorum ha^c reliquiae apparuerunt :

AUSCULTA NO . QUO EO

COL . UMSQ TUUMIAMELIDAMCAPUT

Pro quibus unum hunc cum reliquis B habei:

L. Aufculta. A. non hercle tuum iam elidam caput.

Vbi An. aufculta nam hercle tuum iam FZ^ An. Ausculta. Ly. non hercle. An. immo iam Camerarius. non pro nam etiam Pyladis codd. ant. 499 Nisi aut Reizius. Nili libri is hinc in Pylades. ibis in

Kampmannus de IN praep. p. 32 malum C 600 Malam in Lam-

binus. Malam libri, Bentleius in Ter. Phorm. F, S, 37, ut Menaechm. 328. In malam Goellerus in Truc. 260^ Kampmannus cebtumnest

A. certumne efb rdiqui 691 bono] hiatum stw modo Lachmannus expediit in Lucr. p. 195 aphrodiif BCD (non A) 602 tuam] tu um B meretricem mihi R. mibi meretricem libri munufculam C 603 E. lt& B, Saracenus. ita Militi cordinuantes reliqui mihi diuina Da^ sed :mihi :diuina Db re Da 604 omnif cum libris

566

DVO PROGRAMMATA PLAVTINA.

etiam Nonius p. 407 606 Militi trihuit Gronovius, Lenoni Ubri continuani Profestos Scdliger^ Fc^eus. Profectof BC. profecfco» D. profecto FZ, pro festo Muretus Var, lect, X/, 19 Profecto festom hnnc Dousa Exph IV^ 2 elt libri 606 eidem personae conHnuaiU libriy Ltgo tribuit Bothius inro B Ly. Seqaere PylcuUs: cotUi- nuant libri L. feqaor B, An. feqaor Pylades. Ly. seqaor F. ConH- niMnt reliqui 607. mercenariaf Z. mercennariaf ; agoraftoclef B

Superest ut scholarum infra positarum copiam ac yarie- tatem cum industriae tum fidei vestrae commeudemus. Nec enim fide studia litterarum facilius quam hominum vita ca- rent: sine qua cum ^omnem humanam societatem toUi' Ap- piiis Claudius dixit apud Livium VI, 41, uno ille verbo est complexus, quod paullo uberius et Seneca epist. 88, 25 exse- quitur: ^fides sanctissimum humani pectoris bonum est: nuUa necessitate ad fallendum cogitur, nullo corrumpitur praemio', et Quinctilianus commonefacit declam. 343 p. 721 Burm.: ^fides supremum rerum humanarum vinculum est: sacra laus fidei inter hostes', conciso autem versiculo (160 p. 271 Ribb.) Publilius Syrus, sive Publium tenebis, inclusit: ^fidem qui perdit, perdere ultra nil potest/ Tantum est. Valete.

[Um den leeren Raam aaszafdllen, m8ge hier nachtr§,glich noch eine Bemerkang Ritschrs aas dem Rhein. Maseam f. Phil. Bd. XII (1867) p. 467 stehen, welche sich aaf die verdorbenen Worte jpmf, harundo alas verberat in den Bacchides I, 1, 17 [61] bezieht, zn denen a. a. 0. eine Conjectar 0. Ribbeck^s mitgetheilt war. C. W.]

Ein anderer Einfall ich weiss aber wahrhafbig nicht mehr von wem, vielleicht von einem Interpreten im philologischen Seminar war perii: harundo alas vihrat. So viel sehe ich indess, dass er nicht Stich h^lt. Haapt83,chlich daram, weil uberbaapt, 80 weit eich nrtheilen l^st, vihrare nicht in den Sprachkreis geh6rt, in dem sicb Plaatas and Terenz mit ihren Genossen bewegen. Ich finde das Wort nicht vor Lacrez, Catall, Varro; Plaatas h&tte, glaab' ich, den Begriff mit quatit oder quassat aasgedriickt. Wenn man ihm aber aach ein 80 vereinzeltes, einmaliges vibrare zatraaen mdchte, so wSore doch ein avis aias vibratj parallel dem miles hastam vibrat nnd &hnlichem, noch immer ^anz etwas anderes als dieses harundo mihi cikis vibratj was, wenn mich mein Gefflhl nicht t9.ascht, mit einem gar fremdartig zierlichen Ton in die Plaatinische E5migkeit hineinklingt. Gewiss ist dass man nicht vorsichtig genng sein kann in der r^^mischen EomOdie mit der Unterscheidang solcher feinen Sprachschattirnngen nnd mit der Femhaltang alles dessen, was erst im Laafe des siebenten Jahr- handerts auf dem langsamen Wege zar elegantcn Dichtersprache der Aagusteischen Periode Eingang gefunden hat

XIL

Philologische . Miscellen.

1.

Vorrede zii der Ausgabe ^Xenophontis Expeditio

Cyri. editio quarta emendatior. Halis Saxonum in

libraria orphanotrophei. mdcccxxxiv/

LIBRABIVS LECTORI

s.

Langianae editionis exempla Anabasis Xenophonteae v cum distracta essent^ illius autem annotatiunculae hodie non videretur committi posse ut typis repeterentur: factum est; ut nova forma liber prodeat. Quae quamquam prima specie nec ab editoris industria nec ab scholasticae institu- tionis ratione multum commendari videatur, tamen reapse cognoscetur eo et studio et consilio instituta esse, quo haud paullo prioribus fructuosior quarta haec editio evaserit. Nam cum resectanim annotationum iactura idoneo aliquo modo compensanda esset^ ita tamen ut propter domesticas discipu- lorum rationes parvo liber esset parabilis: visum est se- lectam scripturae discrepantiam Graecis subicere in margine positam. Quod non dubitamus quin terroris aliquantum^ cum primum audierint; intellegentissimis quibusque rei scho- lasticae iudicibus iniecturum sit^ quippe pemiciosissimam vi scholarum pestem quandam criticae artis tractationem uno ore conclamantibus. Nec istud illi sane immerito. Verum- enimvero non eae appositae sunt scripturae^ quae criticum usum habeant; vel^ si quando, certe non quod eum habent;

568 VORKEDE ZU DER AUSGABE VON XENOPHON^S ANABASIS.

sed delectum acri iudicio ex omni scripturae farragine, quic- quid vel ad intellegendas scriptoris sententias vel ad per- noscendas addiscendasque leges linguae grammaticas facere videretur: id quod in scholastica disciplina cummaxime esse spectandum omnes consentiunt. Atqui illud profecto non poterit opprobrio verti, quod pars eorum, quae huic nostro instituto inservire vohiimus, suapte natura etiam ad criticum genus pertinet: in pleraque ne hoc quidem cadit. Quid? quod quasdam scripturas annotavimus aperte falsas, vocaba- lorum formas ne Graecas quidem, sed quarum species facile fallat imperitos, verborum structuras vitiosas quidem illas, sed cur sint vitiosae ipsa forma non prodentes. Quod quo consilio factum sit, non est difficile ad assequendum. Ete- nim propositum hoc fuit^ ut, a quibus Xenophontis Anabasis tractari solet, qui sunt fere tertiae classis discipuli, ab iis consignatae in margine scripturae diligentissime domi pen- sitarentur, cum receptis compararentur, inter utrasque quid intercederet discriminis erueretur, utrae utris praestarent iu- dicaretur, harumque meditationum ratio redderetur sciscitanti vii magistro. Quod cum fieri nequeat, nisi si modo ad logicam cogitandi normam sententia exigatur, modo, quonam cum suo quaeque loco grammatico singulae verborum vel formae vel constructiones vinculo contineantur, quaeratur: speravi- mus fore ut, soUerti quidem praeceptore illarum exercitatio- num duce et moderatore, et ingenium discentium acueretur non mediocriter et satis locuples ab iis compararetur artis grammaticae facultas, ac minimo quidem illud (id quod spec- tandum fuit praeter cetera) chartarum dispendio. Quocirca, cum primo in loco iure ponatur accuratissima coguitio ety- mologicae partis, in hoc genere versati sumus imprimis, ac locos praecipuos, qui sunt de accentibus, de dialectis, Atti- corum potissimum proprietate, de nominum verborumque de- clinatione, de vocabulorum formatione et compositione, idonea exemplorum multitudine videmur persecuti esse. Sed quo- niam, ut praeclara hodie est ratio scholarum, ne syntacticae quidem doctrinae tractatio aliena est ab eorum institutione, quibus traditur Anabasis, huic quoque generi haud illibera- liter consulendum esse putavimus: ut habeant discipuli, quo

ZU ISOKRATES. 569

in perscrutanda articuli positione, vi et usu tum casuum tum modorum, praepositionum particularumque potestate et quae sunt reliquae str^endae orationis partes, et mentem et memoriam exerceant. Yerum parcissimi fuimus in iis a£fe- rendis, quorum fere subtilior aestimatio est et discipulorum captum superans, ut si quae ad loquendi usum pertinerent verborumque significationis discrimina: de quibus tantum ad- viii iecimus^ quantum^ ut stimulus discentibus adderetur, videre- tur satis esse. Geterum minime cavendam duximus unius eiusdemque annotationis . it^rationem, quam consulto adeo admisimuS; tum quod certam in scholastica institutioue utili- tatem earundem rerum vel crebra repetitio habet, tum quo- ' niam raro aut numquam ab iisdem discipulis Anabasis per- tractatur integra, sed a singulis singulae fere partes.

Praeterea et nova conscripsimus capitum summaria, ver- bis et sententiis paullo Schneiderianis aptiora ac pressiora^ et vero Graeca scriptoris verba studiose elaboravimus ut quam possent emendatissima ederentur. Quo in genere etsi e nostro nec alius cuiusquam iudicio pependimus usquequa- que, tamen plerumque intelleximus sequendam esse Ludovici Dindorfii recensionem: cui plus debet Anabasis Xenophonteae emendatio quam prioribus editoribus cunctis. Quod quidem non est huius loci uberius persequi.

Scriptum Halis.Saxonum m. Maio a. cidiocccxxxiii.

2.

Zu Isokrates.*)

In der Rede de pace § 8 wird kein Interpretations- 69o kunststiick die iiberlieferten Worte in Uebereinstimmung mit grammatischer Logik bringen: XPH ^^ ^ouc voOv fxovxac Ttepi ^€V uiv icaci \ki\ pouXeiieceai (TtcpiepTOV Tap), <iXXd TTpdTreiv ibc dTViJUKaci, TTcpl iLv h\ fiv pouXeuujvxai, \ki\ vofii2[€iv €ib€vai t6 cu^Ptic6^€VOV, dXX' ibc b6Er| fitv xP^^M^vouc, 8,ti fiv tuxij bfe T€VTic6^€Vov, ouTUj biavo€Tc6ai TT€pi auTiuv. OfiFenbar

*) [Rhein. Museum ffir PhiloL Bd. XXIIl (1868) p. 690 f.]

570 dyripdToc, fdTripaTOC, tdxripavToc.

ist ein Participium ausgefallen, welches den Gegensatz klar vervoUstandigte: u)c bdEij ^kv xP^M^vouc, 5,ti av tuxij ^ fevTicoiievov dyvooOvTac, outoi biavoeicOai.

Im Panegyricus § 97 - liest man bekanntlich statt kqi 691 oubfe TaOT* d7T€Xpr|C€V auTOic in dem Citat des Dionysius Kai jiTibfe TauT* u. s. w., und hat dieser Variante eine besondere Wichtigkeit fiir die Entscheidung der Hiatusfrage beilegen mtlssen. Obgleich nun vielleicht die Zulassung gerade dieses Hiatus Kai oube fiir Isokrates nicht schlechthin zu leugnen sein mag (was hier nicht niiher zu untersuchen ist), so muss doch fiir das grammatisch-Iogisch durchaus unsinnige kqi ^r]bi des Dionysius irgend ein verstandlicher Entstehungs- grund gesucht werden. Und dieser ist gefunden, wenn Iso- krates in vollster Uebereinstimmung mit seinem sonstigen Sprachgebrauch Kai \xr\v ovbi geschrieben hatte. Einer- seits fiel \xr]V zufallig ganz aus, anderseits verschmolz es eben so zufallig mit dem folgenden oubc zu dem syntaktisch unmoglichen \xr]bL

3.

dTnpaToc, fdTripdToc, taTnpovToc.

[In einer Miscelle der 'Acta societatis philologae Lip- siensis' Bd. II p. 447— 451 wurde von Ritschl die Stellensamm- lung Ad. Kagi's mitgetheilt, die diesen zu dem Ergebniss gefiihrt hatte: I) dYrjpaTOC hat seine Paenultima in Dichter stellen niemals kurz, soudern immer lang mit einziger Aus- nahme einer spaten Lapidargrabschrift im C. iuscr. Gr. III N. 6269, wo es heisst riapOevic dvOdbe KeiTai dTrjpaTOc d9avdTii T€, wahrend in Euripides Aul. Iphigenia zwar dem Verse 567 KXeoc dyripaTov piOToi der antistrophische dTTeveTTU) viv d|ui€T€- pu)v entspricht, diess aber bei Euripides nichts beweist; II) dyrjpaToc ist auch in der Prosa die einzige verbiirgte Form, und die Schreibung dTripavTOC, die in der ganzen griechischen Litteratur nur ein einziges Mal in der Planudeischen .Antho- logie (fiir das Epigramm des Simonides aus Anth. Pal. VII, 253, bei Bergk p. 1150) vorkommt und sonst keinerlei Gewahr

dxripaTOC, fdyripdToc, fdTf|pavTOC. 571

hat^ ist aus unseren Lexicis zu streiehen. Dazu bemerkte Ritschl theils in Anmerkungen (p. 448 f.), theils in einem be- sondern Nachtrag (p. 450 f.) das Folgende. C. W.]

I) Hinzuzufiigen ist [der Sammlung von Dichterstellen ^ wo dTTipaTOC mit langer Paenultima sieh findet] ein Vers der Sibyllinischen Orakel lU, 418:

0ric€i' dTnpaTov b' 2Eei kX^oc eccoji^voiciv 449

ohne Variante, was natUrlich Jacobs [Anth. Palat. Bd. III p. 216] nicht abhielt ihm (scilicet 'metro reclamante') sein ge- wohntes 'lege dyripavTov' zur Begleitung zu geben. Miisste [in Euripides' Aul. Iphigenia 567] genaue Sylbenentsprechung stattfinden, so wiirde man dyiipaov zu schreiben habeu, was eben durch dTrjpaTov glossirt zu werden pflegt: s. u. [Das Beispiel der Inschrift C. I. Gr. III N. 6269] will um so weniger besagen, als hier klarlich eine Homerische Remi- aiiscenz vorliegt: eine Reminiscenz an die haufige Verbin- dung dyripaov dOavdTTiv t€ (wie B, 447) und die noch haufi- gere dOdvaToc Kai dyripaoc (wobei es gleichgttltig ist, dass Aristophanes und Aristarch die Contraction dyripwv dTrjpwc dyripiD vorzogen). Danach woUte der Versificator oder sollte der Steinmetz ohne Zweifel ArHPAOCAGANATHTe schreiben.

II) Hinzukommt [zu den Stellen in der Prosa, wo sich 450 die Form dTiipaToc findet] z. B. Aristoteles de caelo I p. 2706 2 dTrjpaTov Kai dvaXXoiiDTov Kai diTaGec; ferner, wie zu er- warten, die Glossenerklarungen der Grammatiker: dYrjpaov, dYrjpaTov bei Hesychius; dGdvaToi, dYiipaToi "EXXrjvec (dOdva- Toi, dYTipw 'Attikoi) bei Moris; und regelmassig ebenso alle Seholiasten der Dichter, niemals dYrjpavToc.

[Die Schreibung dYrjpavToc aber ist] vielleicht doch nicht ganz [aus unsem Lexicis zu streichen], obgleich ein nur ein- maliges Vorkommen an sich allerdings zur Annahme eines zufalligen Schreibfehlers berechtigen wiirde. Denkbar ist namlich dennoch, dass in den Zeiten der Verfalls der Sprache das Byzantinerthum sich durch das Nebeneinander- bestehen von Formen wie dTT^paTOC (von Tiepdu)), dTT^poTOC (von irepac) imd dir^pavToc (von Tiepaivu)) verfiihren liess, neben dYrjpdToc (wofur moglicher Weise, zumal bei der da-

572 dxripaTOC, tdTrjpdTOC, ^oiTnpctVTOc.

maligen Bedeutung der Accentuation , selbst dTripaToc an- genommen werden konnte) auch ein fehlerhaftes dyiipavToc zu bilden und dieses, gerade weil man dxripaTOC mit paoni- scher Messung sprach^ iiberall da am Platze zu finden, wo der Yers eine Lange yerlangte. Und das war offenbar die Anschauung, von der man in den Zeiten Valckenaer^s [der zu Phoen. 1 dyripavTOV in dem Euripideischen Epigramm bei- behielt] und Ruhnkenius' [der bei Stephanus Byz. unter <t>dcTi- Xic m dem Epigramm des Theodektes las dKTib dxripdvTOuc (statt dKTipdTOUc)] ausging, in denen man bei Athenaus [II p. 61 £ in dem Epigramm des Euripides] noch nichts anderes als dTrjpavTOV vor Augen hatte [wahrend die Handschriften dyripaTov bieten. C. W.], imd es durch das dTrjpdvTUi der (Planudeischen) Anthologie bestatigt fand, dass diess eine dem Versbediirfniss dienende poetische Nebenform seL Und ein zweites Beispiel tritt doch [eben] aus dem Euripidei- schen Epigramm bei Athenaus hinzu^ sei es dass die dor- tige Vulgate dTripavTov aus dem jungen Codex des Aldus in in die Princeps liberging, aus der sie sich bis auf Casaubonus und Schweighauser, ja sogar Dindorf erhielt, oder Musuros sie aus seiner eigenen Gewohnung einschwarzte. Was dieser Auffassung aber zu einer unverachtlichen Bestatigung dieut, ist der Umstand, dass zweimal bei Aristoteles eine Form Trjpavcic vorkommt: Phys. acr. III p. 201a 19 jidOTicic Kai idTpeucic Kai kuXicic Kai fiXcic Kai fibpuvcic Kai Tnpovcic; Me- taphys. XI p. 10656 20 jbidOTicic, IdTpeucic Kai kuXicic, pdbicic, fiXcic, THpctvcic, fibpuvcic, an welcher letztem Stelle nur ein Vaticanus statt Tnpotvcic gibt 7T€7Tavcic Treipavcic. Nicht als wenn schon der Aristotelischen Zeit die Missbildung T^ipavcic zuzutrauen ware, wohl aber den byzantinischen Abschreibern, im besten Einklange mit ihrem dTilpavTOC. Aristoteles selbst schrieb so gewiss T^lpacic, wie diese Form allein auch die Grammatiker kennen: THPCtc jbi^v dcTiv f) TeXeuTaia f)XtKia, t^- pacic bk r\ in* auTfjV 7T6peucic Ammonius p. 37; pucd, f| ^d- pavcic, x) Tfjpcicic Suidas, wo es neben indpavcic um so naher gelegen hatte auch THpavcic zu setzen, wenn diese Form aus alterer Zeit ware liberliefert gewesen.

REC. V. G. I. VOSSII ABISTARCHUS ED. C. FORTSCH. P. I. 573

4.

Recension von 'Gerardi Ioannis Vossii Aristar-

chus sive de arte grammatica libri septem. edidit

C. FoRTSCH. Pars. V Halle 1833.*)

Von den verschiedensten Seiten her sieht man in der 441 neuesten Zeit Anstalten und Vorbereitungen machen, um dem immer fiihlbarer werdenden Bedurfniss einer wissenschaft- lichen Darstellung der lateinischen Grammatik wenigstens provisorisch durch allerhand Surrogate abzuhelfen. Dass eigentliche Schulgrammatiken, so viel auch sonst gerade durch sie in den letzten Decennien gefordert worden ist, keinen Ersatz geben konnen, versteht sich ohne weitere Ausfiih- rung von selbst. Zweierlei Grundlagen sind es vornehmlich, auf denen eine lateinische Sprachwissenschaft wird erbaut werden miissen. Die eine sind die grossartigen Resultate der neuern sprachvergleichenden Forschuugen, die jetzt durch Bopp's jiingste Arbeit, durch seine vergleichende Grammatik, hoffentlich auch den classischen Philologen etwas zugang- licher werden diirften; wiewohl dadurch immer der Wunsch nicht ausgeschlossen wird, dass ein mit jenen Forschungen wie mit dem gewohnlichen philologischen Standpunkte Ver- trauter eine dem letztern angepasste Uebersicht der bisher fiir griechische und lateinische Grammatik insonderheit ge- wonnenen Ausbeute, und zwar in deutscher Sprache, zu geben sich entschlosse. Eine zweite Anforderung wird besonders durch ihren Mangel eben bei jener sprachvergleicheuden For- schung klar: es ist diess die Forderung, sich in den moglichst voUstandigen Besitz des gesammten lateinischen Sprach- materials, selbst nicht mit Ausschluss der verlorensten und verstecktesten, fiir den grammatischen Zusammenhang oft allerwichtigsten Aeusserungen der Sprache, zu setzen, woran sich allernachst anschliessen muss die nicht minder voU-

*) [Au8 der ^AUgemeinen LiiieratnrZeitung' Halle und Leipzig 1833, November Nr. 208 und 209 p. 441—450: die hier fehlende Partie, eine specielle Ausftibrung.iiber die Prosodie des Genetivs dlterius ent- haltend, ist in den Opusc. Bd. II p. 667—676 wieder abgedmckt. C. W.]

574 RECENSION VON G. I. VOSSII

standige Zusammenstellung der von Philologen dreier Jahr- hunderte an hundert einzelnen Orten zerstreut gegebenen Erorterungen grammatischer Punkte, soweit ihnen ein dauem- der Werth zukommt. Wie verdienstlich in dieser letztem Beziehung Matthia's Bemiihungen fiir griechische Gram- matik sind, wird imstreitig einmiithig gefQhlt, und schon stellen sich ihnen ahnliche Bestrebungen fQr andere Disci- plinen seit den letzten Jahren zur Seite, wie von Bahr fur romische Litteratur, von Hermann fiir griechisches Staats- leben. In beiden Beziehungen aber ist fiir lateinische 442Grammatik noch immer kaum etwas anderes zu nennen ausser Konrad Schneider's imvergleichlichem Werke, was eben deshalb auch bisher fast das ganze Ein und Aus jener sprachvergleichenden Grammatiker gewesen ist, unter denen dasLob sorgfaltiger Sammlung und eigenthiimlicher Verarbei- tung des eigentlichen SprachstoflFes selbst, auch iiber die Gren- zen der Schulgrammatik und des Handworterbuches hinaus, fast nur Hartung (wiewohl mit merkwiirdiger Inconsequenz, und mehr dem Worte als der That nach sich verschliessend gerade gegen den bedeutendsten Zweig der Sprachverglei- chung, das Sanskrit) in Anspruch nehmen kann: dagegen die Einseitigkeit einer vom gelehrten Material entblossten Be- handlung sich vor allem in den an sich scharfen Unter- suchungen Landvoigfs (z. B. iiber die Personal- und Tempus- formen) zu erkennen gibt. Durch Schneider^s friihen Tod, lasst sich behaupten, ist die Fortbildung der lateinischen Gramraatik um Decennien aufgehalten worden ; unvoUstandig, ja man kann sagen kaum begonnen, wie sein Werk vorliegt, hat es Erganzungen in seinem Geiste, wie durch Struve'8 treflfliche Schrift, wenige erhalten, und man muss, um das historische Material der Sprache in seinem Gesammtumfange wie in seinem Detail zusammenzufindeu, noch heutigen Tages zu dem alten Denkmal hollandischer Polyhistorie, zu dem Aristarchus des ehrenwerthen G. I. Vossius zuriickkeh- ren, dieser unerschopflichen, wenn auch etwas iiberfuUten und bisweilen ziemlich wiist geordneten Vorrathskammer, die denn auch mit stillem und lautem Danke vielfaltig be- nutzt worden ist. Ea kann hier nicht die Absicht sein, das

ARISTARCHUS ED. C. FORTSCH. P. I. 575

seit zwei Jahrhunderten vorhandene und jed^, der sich mit dem Studium der lateinischen Sprache grilndlich beschaftigt hat, bekannte Werk naher zu charakterisiren: dass treu- fleissige Beobachtung iiber sch^rfe Kritik, Erschopfung des historischen Details aus allumfassender Belesenheit tlber ra- tionelle Entwickelung und kimstlerische Gestaltung das Ueber- gewicht hat, darin tragt es den Charakter seiner Zeit wie seines Yerfassers; hier geniigt, ihm seine Stellung und seinen Werth fiir die philologischen Studien unserer Tage angewiesen zu haben. Zugleich liegt aber hierin die Rechtfertigung des Unternehmens, das Werk in verjiingter Gestalt in den Kreis gangbarer BQcher wieder einzufiihren. Es enthalt aber der uns vorliegende Band in seiner ersten Halfte die zwei ersten Bdcher de litteris imd de syllabis, in der andem eben so starken das erste Buch der darauf folgenden vier Biicher de analogia (et anomalia), so dass noch riickstandig sind die drei letzten Biicher de analogia und de construc-413 tione liber singularis. Nach dieser Abtheilung lasst sich die YoIIendung des Gauzen gerade fiir das Jahr vorausseheU; in welchem das Werk sein zweihundertjahriges Jubilaum er- lebt.*) Denn es erschien zuerst 1635 in Amsterdam unter dem Titel Me arte grammatica', und in einem im wesentlichen unveranderten Abdruck mit dem Zusatz ^Aristarchus sive ' im Jahr 1662: welchen doppelten Titel die neue Ausgabe zweckmassig beibehalten hat. Fragen wir nun naher nach der neuen Ausatattung des wiedergeborenen Aristarchus^ so besticht zunachst auch den fliichtigsten Blick die typogra- phische Eleganz in Papier und Lettern. Doch schliesst sich eben hieran auch sogleich ein Tadel an: das Buch ist viel zu splendid gedruckt. Da moglichste Wohlfeilheit eine Haupt- riicksicht sein musste^ so konnte ein nicht unbetrachtlicher Raum allein dadurch erspart werden^ dass die uuzahlbare Menge der aus Dichtem citirten Beweisstellen nicht beson-

*) [Die98 ist doch nicht geechehen; dem von Fdrtsch besorgten ersten Theile der neuen Bearbeitung dea Vossischen Aristarchns folgte zwar schon 1834 der zweite mit liber qnartus et quintus, edirt von Friedrich August Eckstein; aber der dritte, daa sechste und siebente Buch umfassende Theil ist nie erschienen. C. W.]

576 RECENSION V. G. I. VOSSII ARISTARCHUS ED. C. FORTSCH. P. I.

ders abgesetzt, «ondem mit Cursivschrift, die auch so ge- wahlt ist, in einem Zuge fortgedruckt wurde. Was « aber das Innere angeht, so wird die billige Erwartung^ alle Ton Vossius nach der Sitte seiner Zeit ganz allgemein citirten Stellen alter Autoren nach Buch, Eapitel, Vers, Seitenzahl genau nachgewiesen zu finden^ nicht getauscht, yielmebr ist ihr mit einem durch 535 Quartseiten hindurch nie ermuden- den Fleisse geniigt worden. So mQhselig und dankenswerth aber auch immerhin diess Geschafb ist, so ist unsere Zeit doch schon zu sehr gewohnt, diese Anforderung an die Be- sorger neuer AbdrQcke als eine unerlassliche zu stellen, als dass man sich nicht noch nach anderweitigen Zuthaten um- sehen sollte. Indem wir nun solche keinesweges yermissen, finden wir doch im Verfolg des Werkes eine gewisse In- consequenz des Planes der Bearbeitung, die wir^ soweit sie den spatem Theil betriffl, so weit entfernt sind zu mis- billigen, dass wir yielmehr den spatern Gesichtspunkt gar sehr schon von Anfang an gefasst und yerfolgt gewOnscht hatten. Es werden namlich im Laufe des Werkes die litte- rarischen Nachweisungen, die sich anfangs nur auf die Ton Vossius selbst angefiihrten Stellen beschrankt hatten, all- mahlich immer reichlicher^ namentlich werden zuerst zu den von Vossius jedesmal behandelten Punkten Schneider, Rud- dimaU; Seyfffert an den betreffenden Orten fleissig citirt, bis am Ende aber leider erst im ganz letzten Theile des Bandes die Randnoten des Herausgebers voUig die Ge- stalt imd den Charakter vollstandiger Litteraturnachweisungen annehmen, die sich nun auch nicht mehr bloss auf leicht zugangliche systematische Werke, wie die genannten, oder auf ForceIlini's, Gesner^s, ScheIIer'8 Lexica erstrecken, son- dem hochst zweckmassig auch die zerstreuten Notizen der Commentatoren, so weit des Herausgebers HUlfsmittel reich- ten, in ihren Kreis aufnehmen. Wenn dieser Plan, der dem Herausgeber selbst erst wahrend des Fortganges seiner Ar- beit unter den Handen erwachsen zu sein scheint, fOr die noch bei weitem wichtigeren folgenden Biicher festgehalten, 444 und wenn dem Mangel fiir die zu kurz gekommenen ersten durch zweckmiissige Nachtrage abgeholfen wird, so wird diese

CODEX PALAE0GRAPHICU8. 577

neue Bearbeitung des Aristarchus ein jedem Bhilologen un- entbehrliches Rdstzeug werden^ ein ahnliches Repertorium ffir die lateinische Grammatik; wie der oben belobte Mat- thia fCir die griechische, oder wie es in lexicalischer Be- ziehung anfanglich xlie deutsche Ausgabe des Forcellini beabsichtigte.

Seine wahre Brauchbarkeit wird das Werk natdrlich erst erhalten durch die Indices, die wir nicht reichhaltig und vollstandig genug wUnschen konnen, besonders den in- dex rerum et verborum. Obgleich das Vorwort sich dar- uber nicht ausspricht, sb sollen doch offenbar was auch das einzig verniinftige ist die Specialindices der alten Ausgaben, die den Gebrauch ausserordentlich erschweren, in einen Generalindex zusammengeschmolzen und dieser dem Ende des ganzen Werkes angeschlossen werden.

5.

Ueber einen Godex palaeographicus als Handbuch fCir Philologen zum Selbststudium der griechischen

und lateinischen Palaographie.

[Ueber das von ihm geplante Unternehmen eines Codex palaeographicus imter Yerwerthung einer neuen lithographi- schen Erfindung sprach sich Ritschl zum ersten Male offent- lich auf der Gothaer Philologenversammlung im Jahre 1840 aus, der er ^iiber die Anwendbarkeit einer lithographischen Erfindung fUr wichtige philologische Zwecke* laut den * gedruckten Yerhandlungen p. 33 ff. die unten stehenden Mittheilungen machte. C. W.]

^Professor Ritschl ging von der Ueberzeugung aus, dass, ss je hoher sich in unsem Tagen die ideelle Seite der classi- schen Philologie entwickele, desto fester daneben gehalten werden mUssten die materiellen Grundlagen, auf denen alle Alterthumswissenschaft beruhe, d. i. die handschriftlichen Quellen der Ueberlieferung. Dadurch werde bedingt die Noth- wendigkeit eines steten Zurtickgehens auf die geschriebenen Texte, und dadurch das BedUr&iss zuverlassiger Collationen.

FR. RIT8CRELII 0PV8CVLA V. 87

578 CODEX PALAEOGRAPHICUS.

Er deuiete kurz die Schwierigkeiten an, die sich der Befriedi- gung dieses BedQrfnisses von jeher entgegengestellt haben und noch entgegenstellen: Kostbarkeit; Mangel an Sachver- standigen auf fremden Bibliotheken; unvermeidliche Unvoll- standigkeit jeder CoUation; Unmoglichkeit alle die zahl- reichen Nebendinge in eine Collation aufzunehmen, deren Werth oder Unwerth sich nicht im voraus ermessen lass^ sondern sich erst dem Auge eines geschickten Textesbearbei- ters ergibt. Darum auch blossen CoIIationen von jeher voU- standige Abschriften vorzuziehen waren. Alle diese Hemm- nisse seien mit einem Male aus dem Wege geraumt durch

. eine Erfindung des Lithographen Uckermann in Erfari^ deren Resultat sei: die vollstandige Facsimilirung ein- oder mehrfarbiger Handschriften, mit der Unmoglichkeit eines Feh- lers, mittels einer auch von jedem Nichtphilologen auszii- fiihrenden Operation, bei sehr geringen Kosten und ohne die mindeste Beschadigung des Originals. Es wurde daruber der nachstehendc; von dem Erfinder selbst verfasste Bericht mitgetheilt:

"Dem Originale, sei es ein Buch oder einzelne Blatter, werden die Schriftziige oder Figuren durch ein chemisches Verfahren entnommen und auf ein besonders dazu vorberei- tetes Papier gebracht, ohne dass das Original auch nur im geringsten darunter leidet. Von diesem Papiere wird die Schrift durch ein weiteres Verfahren vermoge Auflosung ge- trennt und einer Steinplatte, die besonders dazu vorbereitet worden, unter einer den Umstanden angemessenen Tempe-

* ratur mitgetheilt und durch einige von der gewdhnlichen Art abweichende Behandlungen zum Abdruck fahig gemacht Diese Schriftzuge erieiden nun 2000 bis 3000 Abdrttcke, und unter Umstanden auch mehr. Das Original wird treu mit allen Mangeln und Vollkommenheiten wiedergegeben, und bei einiger Aufmerksamkeit ist es nicht wohl moglich Fehler hineinzubringen oder dem Original anklebende Unrichtig- keiten zu entfemen; und wahlt man ein dem Originale glei- ches Papier oder Pergament, so ist die Tauschung oft so gross, dass man eins mit dem andern leicht verwechseli Die Preise fiir der Art Druck sind den Umstanden naeh

CODEX PALAEOGRAPHICUS. 579

sehr billig zu Bennen. Auch konnen auf diese Art mehr- farbige Abdriicke, als Landkarien, Gemalde u. s. w. geliefert werden."

Erfurt, den 24. September 1840.

Uckermann.

Zur Bestatigung des Gesagten zeigte Prof. Ritschl zwei Proben vor, die nach seiner Wahl und unter seiner Auf- sicht aus Erfarter Handschriffcen waren entnommen worden, und bezeugte namentlich und ausdrUcklich die Nichtbescha- digung des Originals. Selbst eine Probe im grossen liess w sich aufweisen: der kflrzlich von Dr. Moller in Uckermann- scher Lithographie herausgegebene, bis dahin unedirte Liber climatum eines arabischen Schriftstellers, bestehend aus 64 auf beiden Seiten bedruckten Quartblattem und 21 mehrfarbigen Karten, dessen Kosten laut naher nachgewiesener Rechnung nur etwa den vierten Theil der fiir gewohnliche Lithographie erforderlichen betragen (das Exemplar 3 Thlr. 25 Gr.). Von diesem Verfahren empfahl nun der Berichterstatter eine dop- pelte Anwendung.

I. Vollstandige Facsimilirung ganzer Codices, von denen er fiir diesen Zweck besonders vier Classen hervorhob:

1) solche, deren Inhalt zum ersten Male bekannt ge- macht wird ;

2) Handschriften von sehr schwieriger oder verderbter Schrift (z. B. die Lexica Sangerman., Schol. Vat. Eurip. u. a.);

3) alle Codices unici, den§n allein wir die Erhaltung gewisser Schriftsteller verdanken (wie etwa Hesych., Phot. Lex., Tacit. Annal. I VI, Fest., in mehr als einer Beziehung Anthol. Palat.);

4) Handschriften, welche immer die Hauptgrundlage fiir den Text eines an sich wichtigen Schriftstellers bilden und bleiben werden (z. B. Aesch. Med., Soph. Laur., Aristoph. Rav., Plaut. Palatt., Terent. Bemb. u. s. w.).

Erinnerung an Orelli's haufige Forderung wortlicher Ab- driicke auf dem Wege der (in gleichem Grade unzureichen- deren und kostspieligeren) Typographie. In wiefem dieser

.37*

580

CODEX PALAEOGRAPHICUS.

ersten Anwendbarkeit in grosserm Masse und nach einem bestimmtem Plane Folge zu geben^ bleibe der Zukunft vor- behalten und sei namentlich von der Liberalitat der Regie- rungen oder dem Ermessen reicher fundirter Bibliotheken abhangig.

n. Weit naher liegend dagegen und mit geringen Mit- teln sicher zu erreichen sei ein zweiter Zweck. Ffir die kritische und exegetische Behandlung der alten Litteratur- werke sei nichts so unerlasslich als Eenntniss der Mittel und Wege, durch welche dieselben von ihrer ersten Auf- zeichnung an bis auf die neuere Zeit ausserlich fort^epflanzt worden. Gleichwohl lasse sich behaupteu, dass keinerlei philologische Kenntniss imd Fertigkeit im ganzen weniger verbreitet sei im Philologenstande als palaographische Einsicht und Uebung. Andeutung dei; sehr nahe liegenden

Ursachen dieser Erscheinung *) Aus diesen

Grtinden erscheine als eine der wiinschenswerthesten Unter- nehmungen ein auf dem kleinsten Baume moglichst voU- standiger und zugleich wohlfeiler Godex palaeographicus, als Hiilfsmittel fiir Philologen zum Selbststudium griechischer und lateinischer Palaographie. Ein solches Handbuch her- 86 zustellen setze erst das neue lithographische Verfahren in

den Stand **) Der Berichterstatter er-

klarte zur Ausfilhrung dieses Planes in Gemeinschaft mit Herm Uckermann bereit zu sein, wofem das Untemehmeu von der hochansehnlichen Yersammlung gutgeheissen und dem Lithographen fiir die von ihm aufzuwendenden, nicht unbe- trlichtlichen Kosten durch eine vorlaufige Subscription die erforderliche Garantie geleistet werde.'

[Nachdem die Philologenversammlung beschlossen hatte^ das ganze Unternehmen dem philologischen Publicum zu empfehlen (s. die gedruckten Verhandlungen p. 62), wurde am 1. October eine Subscriptionsliste aufgelegt; die von Ritschl entworfene *EinIadung zur Subscription auf einen

*) [Die hier folgenden Ausfflhrungen kehren in der Einladung inr Subscription u. 8. w. wieder und sind deshalb hier weggelassen. C. W.] **) [Dasselbe gilt von den hier folgenden Darlegungen. C. W.]

CODEX PALAEOGRAPHICUS. 581

Codex palaeographicus, als Handbuch fUr Philologeu zum Selbststudium der griechischen und lateinischen Palaographie' lautete folgendermassen:]

Der Plan dieses Untemehmens^ zu welchem sich Pro- fessor Bitschl in Bonn und Lithograph Uckermann in Erfurt verbunden haben, wurde von der dritten Yersammlung deutscher Philologen und Schulmanner in ihrer Sitzung am 30. September 1840 genehmigt und in ihren empfehlenden und f6rdemden Schutz genommen. Er bemht zimachst auf einer lithographischen Erfindung, vermoge deren mit einer Voll- kommenheit; Schnelligkeit und Wohlfeilheit, wie solche durch kein bisheriges Verfahren zu erreichen waren, durchaus treue und fehlerlose Facsimiles von Handschriften^ ohne die ge- ringste Beschadigung des Originales, anzufertigen sind. Die grosseren palaographischen Werke von Mabillon, den Bene- dictinem^ Montfaucon u. a. sind kostbar und wenig verbrei- tet und gentlgen trotz ihrer weitlaufigem Anlage dem Be- diirfniss dennoch nicht, weil sie der Anschauung nicht genug bieten: aus vereinzelten Buchstaben, Sylben, Wortern und Ziigen aber, wie sie an Basfs Commentatio palaeographica in Eupfer gestochen sind, lemt vollends niemand alte Codices im Zusammenhange lesen. Auch eine oder ein paar Hand- schriften selbst gesehen und verglichen zu haben reicht nicht aus; um Texte, wie z. B. Varro de I. lat. qder Vellejus, mit Gliick zu behandeln, kohimt es darauf an, alle iiberhaupt moglichen Wege, Mittel und Formen, durch welche die schriftlichen Denkmaler des Alterthums von ihrer ersten Aufzeichnung an ausserlich fortgepflanzt worden, in Ueber- sicht imd fiir etwaige Anwendung stets in promptu zu haben. Nur ganze Massen von Proben, und zwar jede immer eine vollstandige Seite enthaltend, gewahlt aus allen Jahrhun- derten, Landem, Schriftarten und Gattungen des Inhalts, vermogen ein anschauliches Bild und eine klare Einsicht zu geben von allen den Erscheinungen und Bedingungen, welche eine fmchtbare kritische und exegetische Behandlung der classischen Autoren ins Auge zu fassen hat: wohin nicht nur Buchstabenverwechselungen und Abbreviaturen gehoreU;

582 CODEX PALAEOGRAPHICUS.

sondern auch Correcturen, Interpolationen; Rasuren^ Lacunen, Glosseme; Marginal- und Interlinearscholien u. dgl.

Demgemass soU der Codex palaeographicus auf funfiiig Bogen in Quart gegen 200 ausfiihrliche Proben griechischer und liber 200 lateinischer Schrift umfassen: eine hinlangUche Menge von Belegen, um, bei historischer Anordnung der- selben; aus ihnen zugleich eine vollstandige Geschichte der Verandenmgen griechischer und lateinischer Schrift zu ent- nehmen. Obwohl fiir die wesentlichen Erfordernisse die Handschriftenschatze Deutschlands und der Schweiz toII- kommen ausreichen, soUen doch die weltbenihmten Stucke auswartiger^ namentlich italianischer Bibliotheken nicht ver- misst werden.

So viel irgend moglich, werden die Proben nur aus Handschriften von Classikern genommen werden; auch wird die Angabe der Stellen nach den gedruckten Ausgaben nicbt fehlen. Eine vorauszuschickende Einleitung in die grie- chische und lateinische Palaographie imd Handschriftenlehre wird sich auf wenige Bogen beschranken.

Um sich von der Anwendung des neuen lithographischen Verfahrens durch den Augenschein zu iiberzeugen, sind dieser Ankiindigung zwei Facsimiles aus Handschriften der Biblio- theca Amploniana zu Erfurt beigegeben, das eine aus einem Priscianus, das andere aus einem werthvollen Manuscript der Agrimensores.

Der Preis dieses Codex palaeographicus, der wegen mehrfacher zu seiner Herstellung erforderlichen Reisen erst in zwei Jahren vollendet sein wird, ist auf 5 Thlr. festge- setzt. (Dasselbe Unternehmen mit gewohnlicher Lithographie ausgefiihrt wiirde einen Preis des Exemplars von mehr als 20 Thlr. bedingen.) Eine recht zahlreiche Subscription wird um so mehr gewiinscht, als einerseits der Lithograph fiir dle von ihm aufzuwendenden, nicht unbetrachtlichen Kosten im voraus einer gewissen Garantie bedarf, anderseits aber das Untemehmen im reinen Interesse der Wissenschaft, zn Nutz und Frommen der deutschen Mitphilologen begonnen und pecuniarer Gewinn dabei nicht beabsichtigt wird. Mogen sich darum die philologischen Landsleute dasselbe bestens

CODEX PALAEOGRAPHICUS. 583

empfohlen, und die Forderung der Subscription in ihrem Kreise freundlichst angelegen sein lassen.

Bonn, 1840. Fr. Ritschl.

[Die weiteren Schicksale dieses Untemehmens sind kurz folgende. Noch im Laufe desselben Monats October wurde der Vertrag mit dem Lithographen Uckermann in Erfurt * gelost, da sich iu Bezug auf die Ausftihrung des Planes DiflFerenzen ergaben. Darflber berichtete Ritschl in der iiachstjahrigen, der Bonner Philologenversammlung (s. Ver- handlungen p. 84), sprach jedoch gleichzeitig die Hoffnung aus, dass das Untemehmen mit andern Kraften und nach etwas modificirtem Plane gliicklich werde zum Ziele gefiihrt wer- den, und begnindete diese Hoffnimg durch Vorzeigung zweier in Bonn angefertigter Facsimiles von Handschriften des Ovid uud Terenz (s. Verhandlungen p. 85). Ja, in den gedruckten Verhandlungen a. a. 0. ist die Anmerkung hinzugefiigt: ^diese Hoffhung hat sich bewahrt, und wird schon der fUnften [d. h. nachsten] Versammlung das erste Heft des Werkes vorgelegt werden konnen.V Es wuirde namlich den 9. April 1842 mit der Buch- und Kunsthandlimg von Henry&Cohen in Bonn ein Vertrag abgeschlossen, dem zufolg6 der ^Codex palaeographicus Graecus et Latinus' nunmehr aus 12 Liefe- rungen zu je 12 Blattern, also insgesammt aus 144 lithogra- phischen Tafeln in Royalformat bestehen soUte, fiir die eine lateinisch geschriebene Einleitung (von 2 3 Bogen) die nothwendigen Erklamngen uud die motivirte Anweisung zur chronologischen Ordnung der Stiicke geben wUrde (der Preis jeder Lieferung war auf 15 Sgr. festgesetzt). Dieses Werk hatte bei dem Stande der philologischen Studien in jener^ Zeit, sowie bei der Schwierigkeit, die damals fiir die meisten Philologen bestand, eine grossere Zahl von Handschriften aus Autopsie kennen zu lemen, von der tiefgreifendsten und heilsamsten Wirkung sein miissen. Leider scheiterte seine wie es schien ganz gesicherte Ausfiihrung doch noch in der zwolften Stunde (aus hier nicht zu erorteraden Griinden), so dass nicht einmal das erste Heft erschien. Fertig aber lagen damals folgende zwolf Tafeln vor: 1) Cod. Erfurt. Prisciani

584 RECENSION VON TH. MOMMSEN^S

(XVII p. 21 Krehl); 2) Cod. Gothanus Psalm. (XII, 3), g«e- chisch mit libergeschriebener latein. Uebersetzung; 3) Cod. Erfurt. Ovid. metam. (VII, 141 ff.); 4) Cod. Bonnensis Terent (Eunuch. inii); 5) Cod. Goth. Sallust. lugurth. (c. 17); 6) Cod. Friburg. Terent. (Heautont. I, 1, 80 ff.); 7) Einzelblatt in Heimsoeth'8 JBesitz: Priscian VI p. 263 Kr.; 8) Cod. Erfurt ' Caton. de mor. (IV, 13); 9) Cod. Perizon. Taciti dial. (c,34); 10) Cod. Cassell. Thucyd. (IV, 43, 3-46, 2); 11) Cod. Par. £ Demosth. (in Stephan. I extr., in Stephan. II init.); 12) Miscellanblatt, enth. Cod. Coislin.Jex. rhet. Bekk. Anecd. 6r. I (p. 288 sq.), Cod. Vindob. Luciani u. a, Nur die Pariser Sttlcke waren hier nicht nach neuen Durchzeichnungen ge- geben, sondem nach den Kupfertafeln der Wilken'schen Sammlung von Schriftproben nach Heidelberger und Pariser Handschriften (s. Wattenbach: das Schriftwesen des Mittel- alters p. 34), da Ritschl die im Besitz der Berliner Universi- tatsbibliothek befindlichen 11 Eupfertafeln dieser Sammlung zur Verfiigung gestellt waren. C. W.]

6.

Recension von ^lnscriptiones regni Neapolitani latinae. edidit Theodorvs Mommsen.'

Leipzig 1852.*)

792 Es miisste sehr schlimm um deutsche Wissenschaft

stehen, wenn die melancholischen Gedanken, die der Vf. auf der letzten Seite der Vorrede (iber die muthmassliche Auf- nahme seines Buches aussert, in Erfiillung gehen, wenii *dieses nicht vielmehr mit freudigem Danke und ungetheil- tester Anerkennung fUr das genommen werden sollte was es ist: ein siegreicher Bahnbrecher in sehr unwegsamem Gebiet, ein unverrUckbarer Grund- und Eckstein des daselbst aufzu- fUhrenden Neubaus, ein schwer zu erreichendes, schwerer zu Uberbietendes Musterbild fUr die zukUnfkigen Bauleute.

*) [Au8 Zamcke'8 litter. Centralblatt 1862 Nr. 49 Sp. 792 795, anonytn erschienen; daran^ wiederholt in den Jahrbilchera fUr PhiloL u. Padag. Bd. LXIX (1864) p. 112-116. C. W.]

INSCRIPTI0NE8 NEAPOLITANAE. 585

Jahrhunderte lang hat die lateinische Epigraphik in einem Zustande der Yerwilderung gelegen^ gleichsam ein privile- girtes Asyl fiir Gedanken- und Gewissenlosigkeit^ naiven uud anspruchsYoUen Dilettantismus, die sich in ihr niedergelassen und mit Behagen eingerichtet haben wie kaum in einem zweiten Sitz philologischer Studien. .Verwandte Disciplinen haben langst Licht^ Regel und Ordnung empfangen; die an- tike Numismatik fand ihren Eckhel^ die griechische Epigra- phik ihren Bockh; zwei einsam leuchtende Wegweiser lehr- ten auch fQr die lateinische die einzuschlagenden Richtungen^ Marini und Borghesi: sie fanden keinen Schiiler, der ihre Anregung und ihr Beispiel in einigermassen gr5sserem Mass- stabe zu fruchtbarer Anwendung zu bringen, die Einsicht, Hingebung und Arbeitskraft gehabt hatte; am wenigsten in Deutschland, wo bis auf den heutigen Tag eine Unbekannt- schaft mit dieser reichen Fundgrube unsers Wissens vom Alterthum heimisch ist, die gewisse Zweige der Philologie 79s in einem von wenigen geahnten RUckstande gelassen hat. Die zwei berfihmtesten Akademien Europas fanden es mit Recht ihrer wiirdig, der allmalich erwachten und immer schmerzlicher gefOhlten Sehnsucht nach einer umfassenden Sammlung und kritischen Bearbeitung des lateinischen In- schriftenschatzes ihre hiilfreichen Hande zu leihen ; dem ver- dienstlichen Willen entspr&ch keine verdienstlichere That.

Gegenwartig hat Deutschland seine lange Versaumniss glanzend gutgemacht. In dem Mommsenschen Werke liegt zum erstenmal> eine durchgreifende Leistung vor, welche die lateinische Epigraphik zur ebenbiirtigen Schwester der Nach- barbereiche erhebt, und der darum die Anerkennung einer epochemachenden Bedeutung nicht entgehen kann. Das Werk brauchte nur einen andem Titel zu haben, um ge- radezu als erster Theil eines vollstandigen und planmassigen Corpus inscriptionum latinarum zu gelten, wie es nur immer vom Standpunkte heutiger Einsicht zu fordern ware. Dieses zunachst darum, weil fiir ein solches das Princip geo- graphischer Anordnung als das im allgemeinen einzig ver- niinftige und durchfiihrbare ebenso bestimmt behauptet wer- den muss, wie es sich in dem Bockhschen Werke bereits

586 RECENSION VON TH. M0MMSKN'S

tbatsachlich bewahrt hat. Mit dem unbedingtesten Rechte liegt dann die chorographische Ordnung auch den einzeluen Abtheilungen der gegenwartigeu Sammlung zu Grunde^ die zuYorderst den grundsatzlichen und nicht hoch genug anzu- schlagenden Werth hat, innerbalb des gewahlten Terrains erschopfend und abschliessend zu sein natiirlich nach dem Masse des menschlicherweise erreichbaren , somit der wahr- haft sisypheischen Vergeudimg von Zeit und Kraften ein Ziel zu setzen, die der Fluch der bisherigen Zersplitterung von Stoff und Arbeit war, eine zuverlassige Controle zu geben fiir bekanntes und unbekanntes, sowie einen sichem Anhalt fur zukiinftige Erganzungen, und zugleich die fluthende Masse von grossen und kleinen, guten und schlechten Biichern, die, in Deutschland zum guten Theile kaum dem Namen nach gekannt, liber neapolitanische Inschriften handeln, im Ori- ginal entbehrlich, in ihrem wirklichen Gehalte zuganglich, in ihrem dauernden Ertrage zum wissenschaftlichen Gemein- gute zu machen. Es treten denn in den ersten acht Haupt- abschnitten des Ganzen, fiir deren jeden sowie ffir seine Unterabtheiluugen uns vorausgeschickte Specialeinleitungen den zusammenhangenden Ueberblick iiber die localen Vor- rathe und Hiilfsmittel geben, die acht italischen Provinzen der spatem Zeit, die ganz oder zerschnitten den Umfang des heutigen Konigreichs Neapel bilden (Bmttii, Lucania, Cala- bria, Apulia, Campania, Samnium, Valeria, Picenum), mit einem wohlgegliederten Gesammtbestande von mehr als 6300 Inschriften auf, die selbst wieder nach /Territorien, iu- uerhalb dieser nach einzelnen Ortschaften, und erst unter diesen nach Sachrubriken geordnet sind. Wahrend aus sol- cher Vertheilung der unberechenbare Gewinn eines so voll- standigen wie scharf begrenzten Bildes von jeder localen Gruppe oder Individualitat erwachst und zugleich alles sach- lich gemeinsame, soweit es in der lebendigen Wirklichkeit in einander griff, unter einen Blick zusammengefasst bleibt, ist fiir die locale Orientirung ausserdem noch durch zwei chorographische Karteii von Kieperfs Meisterhand gesorgt^ die dem Werke zu nicht geringem* Schmuck gereichen.

Mit welchem praktischen Verstande als ungefahre Zeit-

INSCRIPTI0NE8 NEAPOLITANAE. 587

grenze fiir das aufzunehmende der Ablauf des sechsten Jahr- hunderts unserer Zeitrechnung eingehalten, in Beziehung auf christliche Inschriften, sowie auf weniges andere, die Forde- rung absoluter Vollstandigkeit ermassigt, bei der Anordnung selbst in den zahlreichen Collisionsfallen mit weiser Accom- modation der Natur des Stoffes Rechnung getragen ist, der Ausnahmen yon der Regel so gebieterisch erheischt wie die Regel selbst; wird man nicht ohne Befriedigung und Beifall in der schon und kraftig geschriebenen Vorrede ausgeflihrt lesen, die iiber alle Seiten der Bearbeitung die belehrendste Auskunft gibt. Auf solcher, in der Sache selbst begrandeten Accommodation beruht das Aufgeben des chorographischen Princips in den drei letzten Hauptabtheilungen des Ganzen, von denen die neunte 69 auf Wiae publicae' bezQgliche Stiicke vereinigt, die zehnte unter 632 Nummern sammtliche klei- nen Auf- und Beischriften des ^instrumentum domesticum' zusammenstellt, die elfte unter 887 Nummem diejenigen In- schriften vorfuhrt, welche entweder ungewissen, aber neapo- litanischen Fundortes sind, oder fremden Ursprungs, aber gegenwartig im Museo Borbonico aufbewahrt.

Wir sind nicht liberrascht zu erfahren, dass die Ver- einigung eines so reichen Materials von nahe an 8000, und zwar echten, Inschriften, wie es jetzt gesichtet und ausge- stattet vor uns liegt, das Werk einer siebenjahrigen Arbeit ist; wir miissen hinzuftigen, einer so beharrlichen, vielartigen, miihe- und aufopferungsvollen Arbeit, dass sie allein hin- reichen wiirde, dem Herausgeber unsere Bewunderung zu sichem. Es ware eine Beleidigung fiir ihn, wenn wir ver- sichern wollten, dass dieses Material nicht durch Zerschnei- dung der gedruckten Thesauren mittels der Papierscheere zusammengebracht worden; auch nicht bloss durch die aller- dings erschopfende Auanutzung der schier uniibersehlichen epigraphischen Monographienlitteratur, sowie der gedmckten und ungedruckten Stadtegeschichten und Alterthiimer, die italianischer Provincial- und Localpatriotismus in fmchtbar- ster Fiille hat aufspriessen lassen; erhebliche Ausbeute hat die Einsicht mancher der zahlreichen handschriftlichen In- schriftensammlungen gebracht, von denen ein so grosser

588 BECENSION VON TH. MOMMSEN^S

Vorrath fast alles noch ungehobene Schatze in den 794 offentlichen und Priyatbibliotheken Italiens vergraben li^; ohne Vergleich die Hauptquelle^ gegen die alle andem weit zuriicktreten an Werth, und ohne deren Yoraussetzung jeder Gedanke an die wissenschaftliche Begriindung der lateinischen Epigraphik und die materielle eines neuen Thesaurus eine baare Thorheit ware, ist ihm die Autopsie .der Originale gewesen. Und zwar meistens seine eigene, zu der ihn, ausser der Durchsuchung des von epigraphischen Reichthu- mern strotzenden Museo BorbonicO; mehrjahrige Bereisung fast aller Theile und Winkel des Eonigreichs in den Stand setzte; erganzend die von Freunden und Fachgenossen, aber nur solcher, die gleich ihm der seltenen Kunst des Inschrif- tenlesens und Abschreibens Herr waren, von deren Schwie- rigkeit^n in unsern hyperboreischen Landen kaum die Ahnung verbreitet ist, und deren Mangel auch jenseits der Alpen der Epigraphik so tiefe, zum Theil- unheilbare Wun- den geschlagen hat.

Dass nun der Ausdauer in Zusammenbringung des Ma- terials und dem Geschick in seiner systematischen Zurecht- stellung die gewissenhafteste Sorgfalt in seiner Darlegrmg entspricht, daran haben uns Mommsen's Arbeiten langst ge- wohnt. Nirgends wird man im Texte der Inschriften, wie in der Angabe der Fundorte, Quellen, Hiilfsmittel, Varianten, Besserungsversuche u. s. w. die reinliche und peinliche Akribie vermissen, die allein der Forschung einen zuverlassigen Boden bereitet, und die doch zugleich mit einer so knappen Beschrankung, einer so zweckmassigen, weil zweckbewussten, Ausscheidung des Wesentlichen Hand in Hand geht, dasj^ ein imermesslicher Ballast, unter dem dieser Stoff bisher ge- achzt hat und der die 138 Druckbogen des stattlichen Fo- lianten um ein sehr betrachtliches angeschwellt hatte, uber Bord geworfen werden konnte.

Sind die aufgezahlten Vorziige halb mechanischer Natur, auf einer specifischen Technik und Routine beruhend, und allerdings von Rechtswegen (factisch nur allzuwenig) die all- gemeine condicio sine qua non fiir jeden epigraphischen A^ beiter, so tritt uns daneben in noch hellerm Lichte die rein

INSCRIPTIONES NEAPOLITAN*AE. 589

geistige Seite der Behandlang entgegen. So iiberraschend aber aueh fast jedes Blatt des Buches Zeugniss ablegt von der umfassenden Uebersicht iiber die weiten Raume der Epi- graphiky von der Vertrautheit mit ihren indiyiduellen Mitteln, Forderungen und Bedingungen, von der kundigsten und viel- seitigsten Beherrschung des historischen und antiquarischen Gesammtgebietes, von der Feinheit der Combination und der Fiille einschneidenden Scharfsinns, womit Schwierigkeiten und Probleme aller Art erkannt und entweder gelost oder der Losung entgegengefiihrt werden; dennoch erkennen wir in allen diesen Tugenden noch nicht den eigentlichen Schwer- punkt des Ganzen. Sondern, wodurch diese Leistung einen nicht bloss relativen, sondem absoluten Fortschritt begrtindet, das ist die Methode. Diejenige kritische Methode, die, eine unbestrittene Errungenschaft der deutschen Philologie, sich bisher an den Schriftstellertexten herausgearbeitet und deren Umgestaltung bewirkt hat, ist hier zum erstenmal mit gleich klarem Bewusstsein wie sicherer Kunstiibung auf die In- schriftentexte angewendet; die Methode, welche vor allem die Geschichte der Ueberlieferung in ihren Stufen und Ver- schrankungen ins Licht stellt, durch strenges Zeugenverhor zur Wtirdigung der Quellen gelangt, diese in selbstandige und abhangige scheidet, und so statt flacher Eklektik ur- kundlichen Boden und massgebende Norm gewinnt.

Ein hochst lehrreiches Verzeichniss der ^auctores prae- cipue adhibiti' fasst auf p. XVII XX die allgemeinen Er- gebnisse dieses Processes zusammen; aber, mit Gonsequenz im kleinen wie im grossen durchgefiihrt, ha:t jene Methode ihre augenfalligste Frucht im Gebiete der hoheren Kritik getragen, indem sie eine principmassige Scheidung des Ech- ten und Unechten gelehrt hat, die der durch absichtliche Falschung \md urtheilslose Glaubigkeit masslos verwahr- losten lateinischen Epigraphik vor allem noth that. Mit eben so heilsamer Strenge wie taktvoller Masshaltung sind aus der Gesammtzahl der neapolitanischen Inschriften nicht we- niger als 1003 Stiick als falsch oder durchaus verdachtig ausgemerzt und zugleich durch die hochst angemessene Ein- richtung fQr immer unschadlich gemacht, dass sie in eine^

590 REdENSION VON TH. MOMMSEN^S

besondeni; auch besonders paginirten Anhang verwiesen worden sind. Und dieser negative Theil der Arbeit ist nicht ihr kleinster Werth, wie schon die fliichtigste Vergleichung mit Orelli^s San^mlung, aus der Deutschland seine Kenntniss der lateinischen Epigraphik vornehmlich zu schopfen pfiegt, lehren kann.

Dass auf vollstandige Erklarung in Form eiiies eigent- lichen Gommentars verzichtet worden ist, wird, wer sach- kundig ist und nachzudenken gelernt hat, nicht sowohl ent- schuldigen als loben; man miisste denn die neapolitanischen Inschriften lieber nach 14 als nach 7 Jahren, und einen Thesaurus sammtlicher, wohl gegen 80000 anzuschlagender lateinischer Inschriften giinstigstenfalls in 50 Jahren haben woUen. Der Andeutungen zur Erklarung sind durch das ganze Werk genug verstreut; bei bedeutendem StGcken stellen btindige Einleitungen auf den rechten Standpunkt; den Erlauterungen zu dem Abschnitt Wiae publicae' fehlt kaum eiwas zu einem voUstandigen Gommentar. Aber den Haupt-ersatz fiir einen solchen gibt derjenige Theil des Bu- ches, in dem sich die Verdienstlichkeit des ganzen Werkes gewissermassen wie in einem Brennpunkte concentrirt: die mehr als 200 Golumnen auf 76 Seiten engsten Drucks fal- lenden Indices, die mit einer so unvergleichlichen Sorgfalt, erschopfenden VoIIstandigkeit und liberdachten Gliederong ausgefUhrt sind, dass sie nicht selten die Resultate lang- 795 wieriger Untersuchungen in einer Zeile zusammendrangen und uns den Gehalt und Ertrag dieses InschriftenschatKes ftlr Specialgeschichte und Alterthiimer, fiir Verfassung und Verwaltung, Municipal- und Golonialverhaltnisse, Weltliches und Geistliches, und wie die librigen Seiten des gesammten dffentlicheu und Privatlebens heissen, gleichwie in einem Netz vor Augen legen. Wenn fiir solchen Zweck die Ge- sichtspunkte der Theilung des Stoffes dergestalt vervielfaltigt werden mussten, dass an die Stelle des seit zwei Jahrhun- derten gtiltigen Scaliger'schen Schematismus die Zahl von 35 Indices getreten ist, so wird auch diese Neuerung sich als vorbildliches Muster bewahren.

Kttrzer als hiermit geschehen, Hess sich liber einen so

INSCBIPTIONES NEAPOLITANAE. 591

reichen Inhalt und eine so neue Leistung nicht sprechen, wenn ihre eingreifende Bedeutung erhellen sollte. Hat diese Anzeige bloss zu loben gefunden, so ist das nicht ihre^ son- dern des Buches Schuld, und die Berechtjgung dazu aus einem halbjahrigen, wenig unterbrochenen Studium geschopft. Dass Einzelheiten auszusetzeu; zuzusetzen, besser zu machen, anders zu wtinschen waren, versteht sich von selbst bei einem StoflF, der wie ^Papier ohne Ende' ist; es ware klein- lich, und am wenigsten dieses Ortes, an Kleinigkeiten oder Unvermeidlichkeiten da herum zu makeln, wo nicht nur plura nitent, sondern diesmal tantum non omnia nitent. Wiinschen wir uns vielmehr Gluck zu einer innem und aus- sem Anlage, die auch darin die wahre Bestimmung eines solchen Buches erfiillt, dass sie Nachtrage und Erganzungen an- und einzureihen nicht bloss bequem gestattet, sondern uberall oflFen und ehrlich auffordert. Hoflfen wir zugleich, dass diese Bearbeitung der neapolitanischen Inschriften, da sie nun einmal nicht die erste Abtheilung eines umfassenden Corpus geworden ist, wenigstens der nachste Antrieb zu einem solchen werde. An welchen Klippen oder Untiefen jener Plan eigentlich gescheitert ist, lasst sich aus den nicht ganz klaren Andeutungen der Vorrede nicht herauslesen; gewiss ist, dass wir niemandem in der Welt zu nahe treten, wenn wir sagen, dass die Konigl. Akademie der Wissen- schaften in Berlin, deren liberale Verdienste um das vor- liegende Werk der Vf. mit gebiihrendem Danke zu riihmen weiss, eine allseitig befahigtere Kraft als die seinige zur Ausfuhrung ihres grossen Gedankens vergeblich suchen wiirde. Schliesslich konnten wir es uns nicht verzeihen, wollten wir nicht sehr ausdrticklich den in seltenem Grade liberalen Sinn und ehrenwerthen Untemehmungsgeist hervorheben, mit dem der Verleger dem Werke eine aussere Ausstattung verliehen hat, die mit der innern Treflflichkeit im wiirdigsten Einklang steht imd dasselbe zu einem GlanzstUck deutscher Typographie macht, wie es auf ahnlichem Gebiete nicht seines Gleichen findet. Das pergamentartige Veliii von blen- dender Weisse, die Scharfe und Sauberkeit der Typen, die treu nachbildende und doch nirgend in Kiinstelei ausartende

592 UNSEBE TACTGESETZE

Druckeinrichtung, welche mit bewundemswiirdig praktischer Berechnung gefalligstes Ebenmass und weiseste Raum- erspamiss zu verbinden weiss (man sehe z. B. das typo- graphische Meisterstiick, die amiternischen Kalenderfasten auf p. 308 £), endlich die liberaus sorgfaltige Correctur (nur das mehrmalige suppeUex ist uns aufgefallen)^ gewahren zu- gleich eine wahre Augenweide und den wohlthuenden £in- druck durchgangiger Zweckmassigkeit. Hieraus begreift sich der Preis von zwanzig Thalern, viel Geld an sich, aber fur das Werk wie es vorliegt in der That ein billiger Preis. Je wenigem Privaten er allerdings die Erwerbung des Buches in unserm an Gelehrten reichen, an reichen armen Yater- lande gestatten wird, desto angelegentlicher, dQrfeu wir zu- versichtlich vertrauen, werden es die Bibliotheksvorstande als Ehrensache. behandeln, diu^ch seine Anschaffung diesen und den gesanunten Alterthumsstudien einen kraftigen Yor- schub zu leisten, den Verleger filr sein opfervolles Wagniss zu entschadigen, und andere zu ahnlichen Untemehmungen zu ermuthigen, welche die Wissenschaft mit eiuem so mach- tigen Stoss vorwarts bringen.

7.

Die Anwendung unserer Tactgesetze auf deu autiken

Rhythmus.*)

IX Alles bemht hier auf drei Grundannahmen: 1) wesent- liche Uebereinstimmung, im rhythmischen Gebiete, der an- tiken Musik mit der modernen; 2) unweigerliches Erforder- niss der Tactgleichheit (oder Gleichtactigkeit) fOr den Be- griff der Musik; 3) ganzliches Zusanuuenfalleu uud Sich- decken der Metrik und der Musik in quantitativ - rhythmi- scher Beziehung.

*) [Au8 W. Brambach'8 Rhjthmi^chen und metri^chen Untersacbim- gen (Leipzig 1S71), Einleitong p. ix xi. Diese Mittheilong der An- sichten Ritschr^ ist dort eingefuhrt mit den Worten: 'es ist mir yei- 8tattet, au8 brieflichen Aeusserungen F. Ritschrs einige sehr treffende Bemerkungen ^ber die Anwendung unserer Tactgesetze aof den afi- tiken Rhythmus mitzutheilen.']

UND ANTIKER BHYTHMUS. 593

Keine von diesen drei Annahmen finde ich philolo- gisch bewiesen oder beweisbar: wie mir denn die ganze moderne Theorie nur eine tiefer begriindende Steigerung der rein dilettantisch durchgefiihrten Aperschen Grundanschauung zu sein scheint.

Was wird aus den, vom 6ten bis ins 16te Jahrhundert reichenden, zahllosen Ghoralmelodien, die Tactgleichheit mit nichten haben? Hort das darum auf Musik zu sein.? Ferner, wenn in der 'weissen Dame' Act II No. 8 Dreiviertel- und Zweiviertel-Tact wechselt, desgleichen z. B. im ^Prinz Eugen der edle Ritter' Zweiviertel- und Dreiviertel-Tact*), nicht minder in italianischen Volksliedem, die ich selbst vor x dreissig Jahren in Italien aus dem Munde des Volkes er- lauscht und aufgezeichnet habe, ist das Gleichtactigkeit? und nicht dennoch Musik? Dass dergleichen heutzutage nur als singulare Ausnahme erscheint, thut nichts zur Sache: die praktischen Bedingungen symphonischer Musik haben es eben ganz zuriicktreten lassen. Aber was jetzt vereinzelt (also doch moglich), k-ann das nicht in antiker Musik in weit grosserer Ausdehnung existirt haben?

Eng damit zusammenhangend ist die Frage, ob zwei Arsen (nach Bentley^schem Sprachgebrauche) zusammenstos- sen dUrfen. Die moderne Theorie leugnet das und schaflPt all dergleichen entweder durch Langendehnung (d. h. Thesis- unterdriickung: recht unpassend ^Synkope' getauft, die ja in heutiger Musik etwas ganz anderes bedeutet) oder durch Pausen weg. Ich will nicht von der grossen Monotonie

*) Obwohl ich weiss, dass hier verschieden rhjtbmisirt werden kann nnd rbytbmiBirt wird. Icb finde in Fink^s 'Musicaliscbem Haus- scbatz der Deutscben' Abtb. III p. 330 (n. 535) wecbselnden y^- und V^-Tact bebanptet, 'was aber nicbt gleicb sei V^-Tact'; zugleicb aber eine zweite Rbjtbmisimng beigebracbt in einem %-Tact, die mir sebr verkebrt scbeint [Dazu bemerkte Brambacb nocb Folgendes: 'Icb verzicbte darauf, die Beispiele des Tactwecbsela bier vpllsilUidig anzufClbren, welcbe F. Ritscbl unseren Volksliedern entnomn^n und mir gfitig mitgetbeilt hat; desgleicben die von ibm binzugefugten pi- kanten Proben z. B. eines elp&ssiscben Nationaltanzes, oder der merk- wiirdigen Fugencompositionen von Anton Reicba, oder selbst der Ri- cbard Wagner^scben Opem.']

FR. RITSCHELII OPV8CVLA V. 38

594 UNSERE TACTGE8ETZE UND ANTIKER RHYTHMUS.

reden, wenn eine Menge der reizendsten Rhythmusbilder sammt und sonders in iambisch-trochaischen Grang verwan- delt wird. Aber was wird denn so aus dem t^voc fmi6Xiov, welches doch die Alten alle als einen puOfioc cuvexrjc aner- kennen? Bei den Neueren lese ich, dass diese Tactart der modemen Musik durchaus fremd sei. Was ist denn aber

^ ^ anders als T T f f f; nioge man das nun als die Com-

bination von ^^- ^^^ V^-Tact ansehen (wie in den oben an-

gefiihrten Fallen) oder als ^^-^act? Oder meinetwegen

aucb; was fOr die rhythmische d. i. qualitative Natur der

betreffenden Sylben oder Noten ganz dasselbe ist und nur

/ / einen quantitativen Unterscbied begriindet, als '>u^u'Zu

oder|5pJpp| d. i. %-Tact?

Dass die antike Antispastentheorie (wonach z. B. Mae- cenas atavis edite regibus = c^-w|uz_w|^^v-'_.) Unsinn is^ leugnet wohl niemand. Freilich hat auch Aristoxenus sol- chen Mechanismus: wie ich denn tiberhaupt das (heutzutage schier ketzerische) Bekenntniss nicht zurQckbalte, dass mir XI die Theorie des Aristoxenus ganz und gar nicht als unbe- dingt massgebender Ausdruck des objectiv Wahren gilt, son- dern nur als ein subjectiver Yersuch zu dessen Erfassung: ein eben so geistreicher und energisch consequenter, wie eben darum von einseitigen Abstractionen nichts weniger als freier Versuch. Aber von solchen verkehrten Anwendungen abgesehen, bin ich an sich durchaus nicht dafQr entschiedeu^ einen antispastischen Rhythmus^ unter gewissen Umstanden und Bedingungen, absolut zu leugnen und ttuE xai XdS aus- zutreiben.

An eine absolute matbematisch-exacte Ausgleichung der Sylbengrossen in der Metrik glaube icb nicht^ sondern sehe in der letztem nur ein Analogon^ ein mehr oder weniger approximatives , der streng mathematischen Verhaltnisse, welchfe in der Musik gelten: wobei das *minima non curat praetor' zu seinem Rechte kommt. Ware dem nicht so, wie wollte man denn z.B. mit dem xpovoc fiXoTOC fertig werden, vermoge dessen -^^-^ mit -^--, oder ^-^^- mit --^^_ im

PROSODIEZWANG. 595

wesentlichen auf eines und dasselbe hinauskommt? Die Be- stimmung des xp^voc fiXoTOC ^ als ^kleiner denn - und gros- ser denn ^' ist doch nichts weiter als ein Zugestandniss des in dem sprachlichen ^uOmi2;6)lI€VOV nicht vollig ausgeglichenen Massverhaltnisses des mathematisch - musikalischen {)vQ^\l6- )Lievov. Aehnlich yerhalt es sich auch^ meiner Meinung nach, mit dem Mittelmass der Lange im sogenannten kyklischen Daktylus und kyklischen Anapast. Desgleichen mit der ko- mischen Auflosung des ^-^ in v^uz^ wofOr wir durch die Gleichung b f = S S f a^ch nur ein ungefahres Approxima- tivum gewinnen.

Das sind alles sehr popuIar-naturalistischeAnschauungen.*)

8.

Prosodiezwang.**) £t ludus animo debet aliqnando dari.

Noch im Anfang des vorigen Jahrhunderts hatte in Leipzig der *Professor poeseos' die Obliegenheit, den Lebens- lauf eines neu creirten Magister carmine heroico zu be- singen. Einem in solcher Eigenschaft ex officio zurVersifica- tion verurtheilten Nothpoeten, Johann Heinrich Ernesti***) (nicht etwa Johann August), kam der Fall vor, im Elogium des Promovendus den Umstand lobend hervorzuheben, dass derselbe bei dem Professor der Mathematik, Junius, Vor- lesungen dber Astronomie gehort. Die Verlegenheit war gross, da astronomia nicht in den daktylischen Vers ging. Aber der in seinen Alten belesene Mann erinnerte sich sol- cher Beispiele als da sind: das Horazische ^Mansuri oppi-

*) [Hierza f&gte Brambach seinerseits noch die Worte: 'scbliesst der Verfa&ser dieser Bemerkungen. Aber sie sind aus einer tiefen KenntnisB der antiken Metrik und ans einer grossen Einsicht in die Entwickelungsgeschichte des modemen Rhytbmns g^flossen.']

**) [Bhein. Museum f. Pbilol Bd. XXXI (1876) p. 480, unterzeich- net S. E.]

***) t 1729. Er verfasste eine besondere Scbrifl ilber seine Vor- gHnger in der Professur der Poesie.

.38*

596 PROSODIEZWANG.

dulo, quod versu dicere non est'; das Lucilische ^servorum est festu' dies hic, Quem plane hexametro yersu non dicere possis'; desgleichen Ovid'8 FrenndTuticanus, der dem Dich- ter (ex Ponto IV, 12) so viel vergebliche Qual bereitete, ganz ahnlich wie Martial in Hendekasyllaben (IX; 11) mit dem Namen Earinm nicht fertig zu werden wusste. Viel- leicht waren Ernesti'n selbst die griechischen yorgange nicht unbekannt, wie anstatt eines Pentameter mitten in der £le- gie des Kritias der Trimeter mit 'AXKipidbric, oder dessen Nachahmung bei einem Dichter der Anthologie (Pal. App. II p. 839) auf Anlass des Namens OiXticiti. Genug, der ^pane- gjrista' entschloss sich frischweg nicht etwa eine licentia prosodica zuzulassen (wie es heutzutage gar mancher sich nicht iibel nahme), sondern, mit Riicksicht auf die nacht- lichen Beobachtungen der Sternwarte, nach jenen Vorbildem die Umschreibung zu brauchen:

lunius in tenebris, quae non fas dicere, tractat.

Gauz Leipzig lachte natUrlich, wenn es sich den Vers in Gedanken iibersetzte: ^Junius treibt im Dunkel der Nacht, was zu.nennen nicht angeht.' So bezeugt von A. G. Kastner in ^Gesammelte poetische und prosaische schon- wissenschaftliche Werke' (Berlin 1841, angeblich herausge- geben von L. Wiese) Th. IV p. 142 f. Aber was mit einem andem Hexameter:

Erigit e medio Cyprianus corpore ramum

der Dichter habe sagen wollen, wusste weder Eastner zu entrathseln, noch ist es heutzutage klar. Was dem Wort- laute nach zunachst liegt, verbietet sich, wie schon an sich, so insbesondere dadurch, dass Cyprianus (f 1723) ein ehr- wiirdiger Professor der Theologie (vorher der Naturlehre) war, zwar lang und hager von Figur, aber ohne dass doch dies in den lateinischen Worten liegen kann.

EROTEMATA PHILOLOGICA. 597

. 9.

Erotemata philologica.

Erste Serie. *)

1.

Wozu hat wohl Ewald Scheibel uuter dem Titel *Io- 819 sephi Scaligeri '0Xu)i7n(ibu)v dvaYpacpri' (Berolini 1852) ein eigenes Buch geschrieben zur Beantwortung einer Frage, welche nie hatte eine sein soUen, wenn doch noch immer von jener Arbeit Scaliger's (vgh Bernays: Scaliger p. 96. 224) als Yon dem ^ Chronographen Scaligers' geredet und solcher als ein fUr sich zahlender alter Zeuge in Anschlag gebracht wird? Und das noch dazu in so weitgreifenden chronolo- gischen Untersuchungen, wie die in diesem Museum XII p. 481 flF. von G. Volkmar iiber ^die Chronologie des Tra- janischen Partherkriegs' gefuhrte (namentlich p. 491. 497 und besonders 501)!

2.

[ist bereits Opusc. II p. 722 wieder abgednickt. C. W.]

3.

Von ^RasSnern' sprachen die frQhem Tuskographen, 477 weil sie in ihrem Dionysius I, 30 'Paceva fanden und auf die Variante des Vaticanus Tac^vva weiter nichts gaben. 478* Warum aber wohl selbst Kenner wie Schomann Opusc. acad. I p. 360 flF. auch jetzt noch fortfahren Rasenae zu schreiben, nachdem doch schon seit einem Jahrzeheud *Pa- cdvva auch als die Ueberlieferung des Chisianus, folglich der beideu alleinigen echten Textesquellen des Dionysius bekannt geworden ist? [Vgl. Opusc. I p. 515.]

4.

«

'"Q *HpdKX€ic, d7r6Xu)X€V dvbpdc dpcxd lasst K. F. Her- mann in seiner Culturgeschichte der Gr. u. R. I p. 191 den

*) [Au8 dem Rhein. Maseum f. Philol. Bd. XIII (1858) p. 319 f. und p. 477* ff., unterMichnet V. A. W. G.; Nr. 9 und 10 ans Fleck- eisen^s Jahrb. far Philol. Bd. LXXXI (1860) p. 610, nnterzeichnet X. Y. Z.]

598 EROTEMATA PHILOLOGICA.

Archidamos ausrufen beim Anblick der neuen Kriegsma- schinen. War wirklich Archidamos so SjLiOucoc und d|i€Tpoc, dass er dp€Td und nicht dp€Td sprach, damit es ja kein Tri- meter wtirde?

5.

[riihrt nicht voQ Ritschl her. C. W.]

6.

Fflr die Acta diurna als wichtige Geschichtsquelle ver- weist L. Lange in seinen ^Romischen Alterthtimem' I p. 28 auf die ^Fragmente in Zeirs Epigraphik I p. 353'. Wird er diese Verweisung auch in einer zweiten Ausgabe stehen lassen, nachdem der Glaubigen Glaubigster selbst sich m der Eiihnheit hat hinreissen lassen^ die Echtheit jener hei- tern Moniteur-Fragmente nicht liber allen Zweifel erhaben zu finden? Denn kiihn darf man doch bei ihm nennen^ was jetzt in der ^Ferienschriften' Neuer Folge I p. 228 f. fSr manniglich zu lesen steht, in einer so classischen Exempli- fication des alten Spruchs 'o Jtingling wasch den Pelz, doch mach ihn ja nicht nass', dass sie jede Weiterverbreitang und auch hier einen Wiederabdruck verdient:

'Das HanptergebnisB der bisherigen Behandlangen dieeer kritischen Frage scheint Folgendes zu sein. Einer Seita ist die Herkunft dieser Fragmente zweifelhaft und es kommen einige Stellen in denselben vor, welche Zweifel an ihrer Echtheit er- regen kOnnen; anderer Seits aber lassen manche von jenen fniha angefochtenen Stellen eine Rechtfertigung und LOsong zn; jeden- falls ist die Unechtheit dieser Fragmente keineswegs dnrch poai- tive, unbestreitbare Beweise dargethan. Unter diesen UmstilndeD befinden wir uns in der Lage der Mitglieder rOmischer Schwnr- gerichte, welche weder von der Schuld noch Unschnld des Ange- klagten so vollst&ndig iiberzeugt waren, dass sie ihn bei der Ab- stimmung mit gutem Gewissen entweder verurtheilen oder frei- sprechen konnten. Sie stimmten dann: «Non liquet^, das ist: die Sache ist noch nicht ganz klar.'

479* Wohl; aber gehort es nicht in ein Heidelberger oder Karls- ruher Idioticum, dass das ein ^Ergebniss' heisst?

EROTEMATA PIIILOLOGICA. 590

7.

^TTeXacToi lasst sich lautlicli am einfachsten durch bia- TreXdTioi erklaren. Das bia wurde erst zu 2;a und nahm dann als c seinen Platz mitten im Wort.' So L. Doder- lein im Homerischen Glossar III p. 329. Sehr gtltig ohne Zweifel von dem Wort, sich die Freiheit, die sich das kecke 2;a ganz sans fa^on nahm, so gutmtithig gefallen zu lassen. Freilich war diess bescheiden genug, sich vorher durch die Selbstverwandlung in c so unscheinbar und unbeschwerlich wie moglich zu . machen. Aber wenn ihm dieses muntere Manoeuvre einmarl; und offenbar sbhon in sehr alter Zeit, so gut gltickte; sollte es sich wohl mit dem einen Erfolg be- gniigt und keine Wiederholung versucht haben? Wie z. B. wenn auch 'Acia nichts anderes war als das Sehr-Land (weil der grosste Erdtheil), die Ca-ala, die durch den Einsprung des in c Ubergegangenen la zur d-c-ia wurde? Oder wenn caKecTraXoc eigentlich den 'sehr speerscbtlttelnden' bedeutete, namlich Ca-caKe-TraXoc? Oder wenn sich die schon lange geahnte Verwandtschaft von wkuc und 6Huc naher so nach- weisen liesse, dass dasselbe la, verwohnt wie es einmal war, den rauhen Eingangsplatz^ wo ihm Wind ulid Wetter drohten, mir nichts dir nichts verliess und sich seinen warmen Sitz im Innern des Wortes OKYC suchte? Weitblickende Etymo- logen mogen ermessen, welche vielleicht ungeahnte Trag- weite die Entdeckung dieses wanderlustigen la in seiner schelmischen Sigma-Maske noch bewahren werde.

8.

[ist bereits Opusc. II p. 723 f. wieder abgedruckt. C. W.]

9.

Ist die Redaction einer philologischen Zeitschrift ver- 510 pflichtet einen Yerbesserungsvorschlag zu Aesch. Agam. 2 wie den hier folgenden abdrucken zu lassen?

cppoupac dxeiac iixfiKoc br\ 'TKOi)iO[)^€Voc. ^Flir dTKOi^acOai' heisst es zu seiner Empfehlung 'werden angstliche Seelen Trost in den Lexicis finden.' 6ut; wenn

600 EROTEMATA PHILOLOGICA.

uns nur dieser Cavalierhumor zugleic]^ eine Trostquelle fur den Spondeus im vierten Fuss eroflfhet hatte. Ist sie etwa in Lessing^s Vademecum fflr den Herm Pastor von Laub- lingen zu suchen, da wo dieser meint *Horaz kehre sich zu- weilen nicht an das Sylbenmass'? Oder in der Anschauung vom jiingsten Datum, wonach Euripides einen Trimeter (Phoen. 323) mit dem trochaeus pro iambo begann:

baKpu6€Cc' dveica irevOripri KOjaav ? Die *Umkehr der Wissenschaft', sieht man, wird auch bei ims zur Wahrheit, wenigstens zur Wirklichkeit, und hat illustre Namen hier, wie dort wo sie zuerst proclamirt ward, zu Vor- fechtern. 0 si redivivi videretis Bentleii, Forsoni, Hermanni!

10.

Ist eine wissenschaftliche Corporation verpflichtet, wenn ein unter ihren Auspicien schreibender sich in den Kopf setzt, aliia konne die erste Sylbe kurz haben, der Freiheit der Forschimg den Tribut zu bringen, um eine ^sententia controversa' wie die hier folgende passieren zu lassen?

Antiphili epigrammatis versum 4 (Jacobs. Anthol. T, II

p, 172 ep, 13) [nein, sondern Anth. 6r. t. II p. 157,

aber Brunck An^l. t. II p. 172, besser Anth. Pal. t II

p. 671] sic emeiidoi (KacciOTrac d XdXoc) ecx' aliia

pro ei^TeKVia.

Nemlich in dem Pentameter: kiitoc* KacciOTiac d XdXoc

€UT€KVia. Freilich, warum sollte man nicht auch dafUr,

wie fiir obigen trochaeus pro iambo, Analogien aus den poli-

tisclien Versen der Byzantiner oder aus den Schillerschen

Tragodien beibringen! Vielleicht erleben wir noch den Be-

weis aus Schiller, dass der griechische Trimeter zuweilen

auch aus ffinf oder sechstehalb Fiissen bestehen konnte.

ZweiteSerie.

1.*)

319 Darf ein Bahnbrecher im Gebiete der altgriechischen

Metrik die byzantinische Metrik dergestalt ignoriren, dass

*) [Rhein. MuBeum f. Philol. Bd. XXV (1870) p. 319.]

EROTEMATA PHILOLOGICA. 601

er von deren Gesetzen, die doch in ihrer Art kaum we- niger streng sind als die der alten, nicht die geringste Notiz nimmt?

Wer der Vater unseres Metrikers Hephastion war, weiss uns niemand zu sagen als loannes Tzetzes in seiner ver- sificirten Bearbeitung des 'GTX^ipi^iov, die in Cramer's Anecd. Oxon. III p. 302 333 gedruckt ist: Einleitung und Schluss in daktjlischen Hexametern abgefasst, das Uebrige aber in regelrechtesten politischen Versen. Daraus hob Westphal (Metrik Bd. II p. 175 der 2. Ausg.) die sonsther nicht be- kannte Angabe hervor, die sich p. 316, 28 findet:

6 ToO KeXX^pou bt uldc dv ja^rpoic ^HcpaiCTiujv:

(was ein richtiger politischer Vers erst wird, wenn man den bei Westphal ausgelassenen Artikel wieder hinzufilgt). Wohl mit Recht meint er, dass diess auf eine altere Notiz zurflck- gehe; welcher Name indess in dem K€XX^pou, wofiir andere Handschriften KeXixipou imd K€X€pou geben, eigentlich stecke, wird sich freilich schwer ermitteln lassen. Gewiss ist nur, dass WestphaVs Vermuthung, es moge wohl K^X^poc zu lesen sein d. i. Celeris, fehlgeht. Denn das Gesetz des poli- tischen Verses fordert mit Nothwendigkeit einen paroxyto- nirten Genetiv und wird durch ein Proparoxytonon unent- schuldbar zerstort.*)

*) [Mit aasdrficklicher Genebmigung des Verfassers dieser Mis- celle darf die Red. hinzafiigeD, dass Herr Westphal allerdings mit sich selbst in vollkommener Uebereinstimmang ist, insofem er (Metrik 6d. II p. 57) fdr den politischen Yers kein anderes Gesetz kennt, al8 dass im zweiten Hemistichiam die vorletzte, im ersten die letzte oder drittletzte Sylbe den Wortaccent habe. Aber freilich ist das ein eehr antiqairter Standponkt, uber den wir darch Strave eeit bereits vierzig Jahren hinaas waren, and der vollends darch die in Opasc. phil. I p. 289 ff. von mir gegebene Beweisfflhrang, die ich nirgends widerlegt gesehen habe and aach nicht fur widerlegbar halte, wohl fiir g&nzlich beseitigt gelten darf. Hat Westphal von der dortigen ErOrterong keine Eenntniss genommen, so ist es desto erfrealicher, dass er (a. a. 0. p. 6^f.) in der Definition des accentairenden Tri- meter der Byzantiner mit der ebend. p. 295 ff. von mir begrundeten Aaffassong dieses Verses als eines choliambischen (Skazon) aof das vollst&ndigste tibereinstimmt. F. R.]

602 EROTEMATA PHILOLOGICA.

2.*)

330 Hat der Besitz und Gebrauch eines ^Gradus ad Par-

nassum' noch einen Werth, seitdem die Uebung des latei- nischen Versemachens fUr *eine abgethane Pedanterie' gilt? Antwort: o ja, fQr solche Herausgeber lateinischer Dich- ter, welche Verse constituiren wie z. B. in ^Publilii Syri sententiae' die folgenden:

348: Mage valet, qui nescit quod calamitas valet. 618: Socius fit culpae, quisquis nocentem levat:

Versgestaltungen, die in den Prolegomena der jiingsteu Aus- gabe p. 54. 55 ausdriicklich empfohlen werderi.**)

3.***)

496 Nachdem W. Dindorf zu Sophokles Oedipus K. 640 ge-

sagt hatte, dass sich einsylbiges buoiv weder mit buibcKa neben buu)b€Ka, noch mit dem in der romischen Komodie einsylbig gebrauchten duas oder zweisylbigem duarum recht- fertigen lasse, bemerkt F. Ritter in seiner neuen Ausgabe des StUckes p. 184, dass jenes buoiv allerdings ^mit keinem andem Beispiel aus den Tragikem zu belegen, wenn auch durch buib€Ka fiir buu)b€Ka einigermassen zu rechtfertigen sei, wie ja auch die lateinischen Komiker diMS und dua- rum mit Synizese brauchten und das einsylbige |niav bei Aristophanes Nub. 86 eine Analogie darbiete.' Mochte uns nicht der Verfasser dieser Anmerkung freundlich be- lehren, wo er denn in der ganzen griechischen Poesie jniav oder

*) [Rhem. Museum f. Philol. Bd. XXV (1870) p. 320.] **) [Mit gleicher Genehmigong f^gt die Bed. hinzu, dass dem betr. Editor vielleicht insofem Unrecht geschieht, als er mdglicher Weise nicht 80: 'Mage v&let qni n^scit qa6d cal&mitas yalet' ge- messen, sondem vielmehr so scandirt hat:

Mag^ valet qai nescit quod c4lamit^ valet.

Alsdann w&re freilich auf den ^ Gradas ad PamaBsiun ' nnr fOr den zweiten Yers zn verweisen, desto erasthafter aber fOr den ersten aof Bentley^sches Rhythmasgefiihl d. h. auf das nnweigerlich massgebeDde AcceDtaationBgeBetz. F. R.]

***) [Rhein. Maseam f. Philol. Bd. XXVI (1871) p. 496.]

EROTEMATA PIIILOLOGICA. 603

jaia als lambus gemessen entdeckt habe^ um V. 76 der Wol- ken (denn den meint er offenbar) iuiav eupov drpaiTdv bai- laoviujc UTT€p(pua nicht; wie es alle Welt bisher gethan, mit einem Anapast anfangen zu lassen? Es scheint ein be- merkenswerthes Zeichen der Zeit, dass es gerade metrische und prosodische Punkte sind, die heutzutage so haufig An- lass zu Erotemata philologica geben.

4.*)

Der 6te Jahrgang des ^ Jahrbuchs der deutschen Shake- 349 speare-Gesellschaft' (Berlin 1871) brachte p. 369 eine Notiz ilber zwei lateinische metrische Uebersetzungen von Shake- speare's Julius Caesar^ die seitdem auch in verschiedene belle- tristische Blatter iibergegangen ist. Die eine dieser Ueber- setzungen, von Henry Denison, ist in England erschienen und dort, wie es in obiger Mittheilung heisst, Won den gelehrten Kreisen beifallig aufgenommen worden*. Wir haben Uber sie kein Urtheil, da sie uns unbekannt geblieben ist. 'AUein Deutschland' fahrt jene Mittheilung fort ^steht auch in der Kunst der lateinischen Versification den Englandern nicht nach, und Mr. Denison hat in Herm Dr. Hilgers zu Saarlouis einen Nebenbuhler gefunden', aus dessen Arbeit dann der Anfang der Rede des Antonius abgedruckt wird. Hierzu tritt die Bemerkung: *Nur Ein Unterschied findet dabei zwischen den beiden Landern statt: wahrend Denison^s Uebersetzung binnen kurzer Zeit eine zweite Auflage erlebt hat, vermag die des Herm Hilgers nicht einmal zu einer ersten zu kommen.' Gegentiber dem unverkennbaren Be- dauem iiber die Ungunst deutscher Verhaltnisse, das sich in diesen Worten ausdriickt, drangen sich zwei Erotemata auf. Das eine, cui bono heutzutage dergleichen lusus ingenii iiberhaupt gedmckt werden sollen, moge immerhin mit dem Hinweis beantwortet werden, dass auch dem anmuthigen Luxus sein Platz in der Welt zu gonnen ist. Aber dem anmuthigen. Fragt sich also zweitens, ob unter solchem Gesichtspunkte gerade fiir diese Uebersetzung eine deutsche

*) [Rhein. MuBeum f. Philol. Bd. XXVII (1872) p. 349 f.]

604 EBOTEMATA PHILOLOGICA.

Drucklegung besonders wfinschenswerth erscheine und der deutschen Yersificationskunst einen Ruhmeszuwachs ver- spreche? Eben diese Frage nun bedauem wir im deutschen Nationalinteresse nicht bejahen zu konnen, es mQsste denn erst ein sehr grUndlicher Reinigungsprocess vorhergehen. Beispielsweise hoben die ^Blatter fQr litterar. Unterhaltung' vom 14. Sept. 1871 (N. 38 p. 597) als Probe neben andem auch folgende Verse aus, Vermuthlich doch als besonders ge- lungene^ aber alsdann freilich besonders unglUcklich gewahlte:

350 Ita si fuisset; delictum fuit grave

Graviterque Caesar delicti poenas dedit. lam, ciim Brutus cum ceteris permiserit (Etem^m probus vir Bnltus atque est ndbilis

u. s. w. Von diesen Versen ist keiner, den ein alter Dichter 80 geschrieben hatte^ so schreiben konnte; weder hatte er, noch dazu in unmittelbar auf einander folgenden Yersen zwei- mal, molossische Wortformen nach der Casur so accentuirt: delictum, delicti, noch den zweiten Fuss mit der spondeischen Wortform BruUis gebildet, sondem dafiir unzweifelhaft we- nigstens so gesagt:

Ita si fuisset, fuU id delidum grave, Graviterque Caesar poenas delicti dedit. lam Brutus cum permiserit cum ceteris .

So ware auch der ganz unantike schwachliche Ausgang \^ j. | ^ ^ fuit grave beseitigt worden, der librigens ein Analogon auch in dem Verse

Boniim persaepe humatur ossibiis simul

hat, wofUr es etwa heissen musste humdtur una cum dssibus. Weder von dieser Feinheit der antiken Verstechnik ist dem Uebersetzer das Verstandniss aufgegangen, noch hat er, und diess vor allem, sein rhythmisches GefUhl nach anderer Seite 80 weit ausgebildet, um dem Muster der Alten das Geheim- niss (Qbrigens ein hinlanglich offenkundiges Geheimniss) von dem nothwendigen Einklange des Sprachaccents mit dem Versaccent abzulauschen. Oder er weise uns doch solche Verse, wie die von ihm verfertigten, aus Plautus und Terenz

EROTEMATA PHILOLOGICA. 605

nach! Und wenn er etwa, mit einigen andern Unkundigen, die Metrik dieser Dichter fQr ein Buch mit sieben Siegeln halty so berufe er sich doch; wenn er kann, auf ein jedem von der Schule her gelaufiges Vorbild, die Phadrischen Fa- beln! Er kann es eben nicht: so wenig wie er aus ihnen Beispiele fQr eine daktjlische Wortform, als Stellvertreterin des Trochaus, beibringen kann, wie sie in seinem aus diesem Grunde fehlerhaften Verse erscheint:

Est haec in Caesare visa regni cilpiditas.

Wenn wir oben auch den Vers Etenim probus vir Brutus atqiie est nobilis als unantik bezeichneten, so geschah dies allerdings nicht aus metrischem Grunde, sondern nur wegen der ganz unnatQrlichen Wortstellung prohus atgue est nobilis. Warum denn nicht p. v. Brutus est ac nobilis? (wenn, wie begreiflich, das archaische BruttAS atque nobilist gescheut wurde). Besser, viel besser freilich noch, mit Bewahrung des Wortaccents:

Etenim vir probus est Brdtus atque ndbilis.

Besser namlich in metrischer Beziehung; denn was den sprach- lichen Ausdruck betriflFt, so dtlrfte wohl sehr zu bezweifehi aein, ob jemals ein romischer Schriftsteller den Begriff des ^honourable man' durch *probus atque nobilis' wiedergegeben hatte. Aber wir woUten hier nur von der Metrik in Saar- louis sprechen.

5.*)

Wie ist es nur moglich, dass so haarstraubende Druck- fehier stehen bleiben, wie sie uns in Madvig^s ^Adversaria critica' Bd. I p. 152 entgegenstarren? Namlich in folgenden Zeilen:

^ln Latinis idem accidisse, primum ostendat Turpilii exemplum, cuius e Philopatro comoedia haec citantur apud Nonium p. 281:

Forte eo die Meretrices ad me de lenitate Atticae ut

*) [Rhein. MoBeam a. a. 0. p. 350 f.]

606 . EBOTEMATA PHILOLOOICA.

Convenerant condixerantque caenam apud me Thais atque Erotiumy Antiphila, Pythias.

Scripserat poeta: Meretrices ad me de vicinitate cUiquae Can- venerant cet/ 351 Wie waren solche Druckfehler moglich; wiederholen wir,

da es doch rein unmoglich ist^ dass ein Mann von Madvig^s emsthafter Soliditat sich Uber die elementarsten Elemente des Yersbaus so leichten Muthes hinweggesetzt hatte, um sich oder dem Turpilius einen Anapast im sechsten Fusse des Trimeter zu erlauben? Was er statt des an diese Stelle gerathenen aliquae eigentlich gewollt hat, wird uns vielleicht der zweite Band der Adversaria in ^Addenda et corrigenda' zum ersten sagen. Die folgenden Worte hat er, trotzdem sie bei ihm wie Verse geschrieben stehen, offenbar gar nicht behandeln wollen, sondern nur der Vollstandigkeit des 6e- dankens wegen aus dem Noniustexte unverandert hinzugefBgt Denn sonst hatten wir ja hier ein wahres Rattennest von abermaligen Druckfehlern vor uns: nicht nur in dem apttd nie schon wieder einen Anapast (und was fflr einen!) im letzten Fusse^ sondern unmittelbar darauf eine so bunte Reihe von langen und kurzen Sylben, dass sie doch nur eine sehr entfernte Aehnlichkeit mit einem iambischen Senar hat^ eine so entfemte, dass man eben so gut auch an einen Pindari- schen Vers denken konnte:

Thais atque Erotium^ Antiphila, Pythias.

Eine kleine Accommodation an die Versabtheilung und Vers- messung in Ribbeck^s *Comici latini' p. 93 hatte wohl der Madvig^schen ratiocinatio kaum einen Abbruch gethan. [Vgl Opusc. III p. 161 fj

6.*)

495 KUrze ist ja eine schone Tugend: nur darf sie doch

nicht auf Kosten der Deutlichkeit geiibt werden. Zum Bei- spiel: wenn man in einer Anzeige der Hautharschen Aos* gabe von ^Dionysii Catonis Disticha' im Litt. Centralblatt 1872 p. 197 liest: *Was wir von der Verskunst des Ver£'s

•) [Hhein. Musenm Bd. XXVII p. 495 f.]

EROTEMATA PHILOLOQICA. 607

haiten soUen, wie weit wir ihn zu corrigieren das Recht haben; verrath keine Silbe: nobis und peiere werden uns I, 1 [«Si deus est animus^ nobis ui earmina dicunt>] und I, 31 als Spondeus und Anspast zugemessen': wem drangt sich da nicht die Frage auf^ fiir was denn eigentlich der Rec. daa nobis halte, ob fiir einen Trochaus oder lambus oder Pyrrhichius? Immer und immer wieder, wie man sieht, metrisch-prosodische Erotemata! Mit welcher Befriedi- gung sahe sich der *\Erotematiker' solcher Fragen Uberhoben, um sich und seine Leser zu einem ^deus no1)is haec otia fecit' begliickwUnschen zn konnen! Als man noch latei- nische Yersiibungen auf unsem Gelehrtenschulen machte, kam dergleichen nicht vor. Wieder einfahren wiirde man sie frei- lich jetzt schwer gemig konnen, weil es in der heutigen 496 Generation wenig Lehrer mehr gibt, die sie anstellen und leiten konnten, ohne nobis als Trochaus, lambns oder Pyr- rhichius gelten zu lassen u. a. m.

«

7.»)

Seit wann gilt die Panultima von iravTdTTaciv fflr sso kurz? Die Antwort lasst sich mit chronologischer Ge- nauigkeit geben: seit den Idus des Mai 1872. Denn von diesem Tage ist datirt^ was man im 7tcn Bande des Her- mes p. 146 gedruckt liest:

'ommbnB enim notns est usus particularam ixiy ouv in responso praeter Bemhardinm qai in Ritschelii aciis boc. phil. 247 ex Pherecratis versu

{)bapf\ \ix^iy coi; KOP. iravTdiraa m^v oijv dbuip

fi^ eliminat, mira arte efficienSy ut et soloeca fiat oratio et me- tricum vitiam a metrico infligatur taeterrimam. '

Lassen wir den angeblichen Solocismus vorlaufig auf sich beruhen; in metrischer Beziehung kommt doch ohne la^v in dem Verse

ubapfi 'v^xc^v coi; Q iravTdTTaciv oOv fibujp

ein vitium, noch dazu ein vitium taeterrimum, schlechter- dings nur fiir den heraus, der TTavTdirdciv ouv ubujp mass

*) [Rhein. Muaeum f. Philol. Bd. XXVIII (1873) p. 350 f]

608 EROXEMATA PHILOLOGICA.

und dafllr TravTairdci jaiv ouv oder TTavTdnrdciv jnfev ouv ubuip als das allein richtige ansah. Mit welchen Emendationen wird also wohl der Verfasser dieser 'Observationes criticae in comoe- diam Atticam' folgende Verse der attischen Komodie Yon ihrem Witium taeterrimum' befreien und ihnen zu einem paonischen iravTdTrdci verhelfen:

Xa(pupoiTU)Xr) iravTdTTaci jacTabibou.

f| TTavTdTraci TTaibapiou Tvu)|iiiiv ^X^v ?

>

Ganz so eigenartig, darf er sich zu einigem Troste sagen^ ist ja allerdings seine Versbildnerei nicht, wie wenn kurzlich jemand, der ohne Zweifel auch Anspruch auf den Namen eines Philologen, wohl selbst eines kritischen,, macht, den Text des Aeschylus mit dem Trimeter verschonern zu soUen meinte [vgl. Opusc. III p. 165]:

Kai Tov cov ctuOic 7Tp6c jaoipav KaciTvriTov

(man mochte es fiir einen Mythus haiten^ .wenn es nicht ganz ernsthaft im Philologus Bd. 31 p. 736 erzahlt wQrde): aber immer ist sie doch^ in Verbindung mit dem hochfah- renden Tadel des an der bisherigen Prosodie Festhaltenden, iiberraschend genug, um die Warnung des Dichters gar sehr gerechtfertigt finden zu lassen:

Sequitur superbos ultor a tergo deus.

351 So viel fiir den Metriker; aber auch der Grammatiker

fordert durch den Vorwurf des 'Solocismus' zu einem Ero- tema auf. Welche griechische, insbesondere attische Autoren muss wohl einer nicht gelesen haben, um nicht zu wissen, dass in Erwiderungen^ die eine versichernde Bejahung, gleich- wie als eine selbstverstandliche, geben, der Gebrauch von jaiv ouv (vielleicht besser |li€Vouv) ein ungemein beliebter war, namentlich in Verbindungen wie Trdvu |Litv ouv, jadXicTa jaiv ouv u. dgl.? Wenn sich gleichwohl der Observator ge- drungen fUhlt, diesen Sprachgebrauch sehr ausdrQcklich zu erharten durch Verweisung auf Matthia'8 Grammatik und Hermann zum Viger, so fragt man sich verwundert, waram nicht neben Matthia auch auf Rost, Kriiger, KUhner u. s. w. verwiesen wird? neben Hermann auf Hoogeveen^s Doctrina

EROTEMATA PHILOLOGICA. 609

particularum, Devarius de gr. 1. particulis, Hartung's Lehre von den Partikeln der gr. Spr.? waruin nicht am Ende selbst auf Stephani Thesaurus oder Passow-Rosfs und Pape^s Lexika? Doch er dachte vielleicht 'superflua non nocent*. Das ist ja auch unter Umstanden ganz richtig: nur dass unter allen Umstanden noch viel richtiger das *omne nimium nocet' ist. Ist es denn darum, dass ja^v ouv in zustimmen- den Antwortssatzen so sprachiiblich ist, gleich ein *Solocis- mus', wenn gerade diese Partikeln einmal nicht gebraucht werden? *Wie mag er seine Rednerei nur gleich so hitzig iibertreiben!' Ein blosses oflv wird sich zwar allerdings in solchen Fallen aus der Komodie oder Plato wohl nicht nach- weisen lassen; aber ist denn damit der (so zu sagen) ^me- trische Solocismus' gerechtfertigt, der in der hier in Be- tracht kommenden Theilung des Anapasts ^ | u _ liegt? einer Fusscasur, deren Verponung schon so oft und so lange ge- legentlich empfunden und hervorgehoben, in vollstandiger Zusammenfassung alles Gleichartigen aber zum erstenmal von C. Bernhardi in durchaus methodisch gefUhrter Unter- suchung erortert worden ist? Gibt es nicht neben dem nachdrucklichen Tidvu jafev oOv auch das einfache Trdvu tc in der Antwort, wie bei Plato de rep. I p. 334 A^i und ver- starkter ein Tidvu t' oOv (oder touv) z. B. bei Aristophanes selbst in den Ekklesiazusen V. 806: Tidvu t' fiv ouv *Avti- cO^vric auT* elcev^TKOi? Was stande also in dem Verse des Pherekrates der metrischen Verbesserung entgegen:

ubapfi *v^xt^v coi; || TravTdTraci t' oOv libujp

(oder, was doch wesentlich auf dasselbe hinauskommt, Tiav- TdTTaci ToGv ubujp)? Dass eine Nuance der Bedeutung zwischen jafev ouv und t' ouv ist, versteht sich von selbst; aber wer will behaupten, dass in den abgerissenen Versen des Pherekrates ein t* ouv fiir den unbekannten Zusammen- hang ungeeignet gewesen sei?

Mochte hiernach nicht der Observator *U. de Wi- lamowitz-Moellendorff nach der Unterschrift Aulass haben, an sich selbst die Mahnung zu richten:

Sume superbiam quaesitam meritis ?

FB. BIT8CHELU 0PV8CVLA V. 39

610 EROTEMATA PHILOLOGICA.

8.*)

511 Wie erklart man die psychologische Erscheinang, dass

jemand mit einem namhaften Gelehrten fast i^glichen wissen- schaftlichen Umgang pflegt imd doch seinen Schriflen so wenig Riicksicht schenkt^ als wenn sie nie geschrieben waren? In jenem Falle befand sich 0. F. Gruppe nach seiner eigenen Aussage in dem ktlrzlich an die Oberwelt gestiegenen ^Aeacos' p. 29: Xeider hat Lachmann, mit dem ich so lange Jahie in beinahe taglichem Yerkehr gestanden und der meinen Annahmen im TibuII so willig beitrat, meine anf Ermitte- lung der Interpolatiouen gerichteten Bestrebungen .... nicht mehr erlebt^ was wir in hohem Grade zu beklagen haben.' Aber Er hat doch Lachmann^s Lucrez erlebt; ob freilich auch wissenschaftlich durchlebt^ das ist es eben, was nach dem Abschnitt seines Buches, der p. 549 flF. ^Metrische Ar- gumente' iiberschrieben ist, als Frage gestellt werden darf. Indem er hier mit begreiflicher Beflissenheit darauf ausgdit, die von ihm liberall gewitterten nein, vielmehr mit be- neidenswerther Zuversichtlichkeit behaupteten Interpolationen durch den Nachweis metrisch-prosodischer Pehler oder Nach- lassigkeiten glaubhaft zu machen, wird p. 553 ff. in wort- reicher Besprechung namentlich die Mncorrect«' Verlangerang der Perfectendung -it signalisirt, fiir die zunachst nach langeim Suchen zwei ganze Beispiele aus Ovid beigebracht werden. Wenn es demnach in den Metamorphosen VII, 170 heisst:

mota est pietate rogantis, Dissimilemque animum subiit Aeeta relictus. Nec tamen affectus tales confessa u. s. w.,

so *gewinnt' der Metriker ^alsbald die Oeberzeugung, dass dem Ovid ein solcher Gebrauch vollig fremd', und dass nach Streichung des mittlem Verses einfach zu verbinden sei: nwta est pietate rogantis, Nec tamen u. s. w. Ebenso gibt in den Versen desselben Gedichts IV, 317:

Nec tamen ante adiit, etsi properabat adire, Quam se composuit, quam circumspexit amictus

*) [Rhein. Museum a. a. 0. p. 511 f.]

EROTEMATA PHILOLOGICA. 611

Mie ausnahmsweise Verlangenmg der kurzen Sylbe nur einen schatzbaren Wink, dass der Dichter beschadigt ist und die Stelle dieser kritischen HUlfe bedarf: Nec tamen ante adiit, quam circumspexit amictus\ mit Tilgung zweier Hemisti- chien. Nicht anders ergeht es dem armen asellus der Horazischen Satire I^ 9^ 21:

Demitto auriculas ut iniquae mentis asellus, Cum gravius dorso subiit onus. Incipit ille: *Si bene me novi' u. s. w.

*Wir durfen*, heisst es hier, nach einer hochst subtiien

Erorterung iiber die Natur des Schwatzers, 'der ja nie auf-

hort zu sprechen, also auch nicht beginnt' (eine eines Xan-

thias oder des Phrontisterions wGrdige Argumentation)

^wir dfirfen dem Falscher in der That danken, dass er ims

ein ausseres Zeichen gegeben hat, seinen Yers hinauszuwer- 5is

fen' und zu verbinden: Demitto .... asellus. Si bene ....

Dass solche Falle nicht mit der ^Craft der Arsis' oder

'der Casur' gerechtfertigt werden, muss ja an sich lobens-

werth erscheinen, und fast konnte man sich versucht fQhlen,

darin eine Wirkung der Lachmann^schen Wamung zu ver-

muthen, wie er sie mit ein paar Worten zu Lucrez III,

1042 p. 208 andeutete: ^ . . ita semper posuerunt ut possint

imperitis videri propter caesuram producta esse.' Wenn

nur nicht solcher Vermuthung so sehr widerstritte, dass von

alle demjenigen, was in derselben Anmerkung sonst noch

von Lachmann mit so viel Gelehrsamkeit wie Scharfe dar-

gelegt worden, nicht die mindeste Notiz genommen wird.

Glaubte etwa Herr Gruppe nicht an den Nachweis, dass

es ein abiit adiit periit rediit subiit interiit, desgleichen ein

petiity mit kurzer Ultima in der lateinischen Sprache und

Poesie fiberhaupt niemals gegeben habe, diese Perfect-

endung vielmehr in allen Zeiten ausschliesslich lang war?

wofQr doch Lachmann allein aus Ovid nicht weniger als

vierzehn Beweisstellen beibrachte, die sammt und sonders

in den Interpolationskehricht zu werfen freilich einigen Muth

erforderte. Oder sollte gar L. ihm gegeniiber, wahrend des

jahrelangen beinahe taglichen Verkehrs, seine friihere Mei-

39*

612 ER0TEJ1A.TA PHILOLOGICA.

. nung yertraulich zurUckgenommen haben, so dass nun der Freund sie absichtlich mit schonendem Stillschweigen uber- ging? In beiden Fallen war doch ein aufklarendes Wort angezeigt.

Dass Hr. G. noch Uber die Lachmann'sche Erkenntniss hinausgehen sollte, woUen wir nicht verlangen. Wir andem l*hilologen wissen freilich jetzt, und zwar als bewiesen, und schon seit geraumer Zeit bewiesen, dass ursprunglich jedes perfectische -it, keinesweges bloss von den Compositis mit ire und von petere, lang war imd nur mit dieser Mes- sung von Plautus, Terenz imd den ubrigen Dramatikem ge- braucht wird (abgesehen natiirlich von den unter einen ganz besondern Gesichtspunkt fallenden Formen wie dedU stetit u. dgl.). Immerhin hatte die Kenntniss dieser Prosodie den Wiedererwecker des alten Todtenrichters davor bewahrt^ p. 552 in dem Virgilischen Verse Georg. II, 211:

At rudis enituit inpulso vomerer campus

eine ganz absonderliche Ausnahme zu sehen, statt einen Rest der alten Regel. Denn ein seltener Fall hier versagt selbst ihm das Auskunftsmittel der Athetese ganz- lich; 'eine Variaute' sagt er mit unverkeunbarem Bedauein *gibt es nicht, und den Vers irgendwie in Verdacht zu ziehen ist unmoglich.' Wie oft freilich die blosse Moglich- keit, Verse in Verdacht zu ziehen d. h. entbehrlich zu fin- den, sonst als vollgiiltiger Beweis fur die Dnechtheit gilt, dafiir bietet der gestrenge Aeacus so zahlreiche und so eigen- geartete Belege, dass er uns wie leibhaft vor Augen steht in seiner ganzen Grausamkeit als dv KXijaaKi brjcaq Kpc^dcac, ucTpixibi jaacTiTuJV, Wpuiv, CTpcpXuJV, fTi b* eic tolc pivoc dHoc dTXcuiv, 7tXiv6ouc dmTiOeic, TidvTa TfiXXa Pacavi21u)v.

REC. V. HANDBtiCHEBN D. CLASS. BIBLIOGBAPHIE. 613

10.

Recension mehrerer Handbiicher der classischen

Bibliographie.*)

1) Leipzig, bei Fleischer: Handbuch der classisclim Bi- bliographie von F. L. A. Schweiger. Erster Theil: Griechische Schriftsteller. 1830. VIII u. 364 S. gr. 8.

2) Ebendas. bei Nauck: BibliographiscJies Lexicoti der ge- sammten Litteratur der Griechen tind Romer. Von S. F. W. Hoffmann. Erster Theil: Griechen. Erste Lieferung. 1830. XXII u. 1 336 S. gr. 8. Zweite Abtheilung (bei Hartmann). 1833. S. 325—576.

3) Ebendas. bei Weigel: Lexican bibliographicum s, index editionum et interpretationum scriptorum Graecorum tum sacrorum tum profanorum. Cura et studio S. F. G. Hof f- mann. Tom. I 1832. VIII u. 550 S. Lexiconformat.

Der Verfasser des ersten dieser Werke, die in einer Art von Progressionsverhaltniss zu einander stehen, hatte nicht i«i nothig; sein Vorwort mit einer Entschuldigung liber das abermahge Erscheinen einer bibliographi^chen Arbeit iiber classische Litteratur zu beginnen. Ein nicht allzumassigen AnsprQchen genOgendes Handbuch war bei den manigfal- tigen Unbequemlichkeiten und der UnvoUstandigkeit des Krebs'schen Buches langst so sehr Bediirfniss der philolo- gischen Welt und aller, die in einem engem oder weitem Verbande mit ihr stehen, dass vielmehr der bisherige Man- gel eines solchen zu verwundern gewesen ware, wenn nicht bei yollstandigem Besitz ausgedehnter litterarischer Hiilfs- mittel, freiem Gebrauch reicher Bibliotheken, jahrelanger Musse unverwiistliche Geduld und Peinlichkeit in oft banau- sischer Geschaftigkeit Erforderaisse waren, die von zehn Menschen begreiflicher Weise allemal neun zur Verzweiflimg bringen. Unerlassliche Erfordernisse sind diess aber, wenn die Arbeit einestheils sich liber eine unfruchtbare Nomen- clatur erheben und doch auf der andern Seite Vollstandig-

*) [Au8 der 'Allgemeiiien Litteratur-Zeitung' Halle und Leipzig 1S33, Januar Nr. 16. 17 p. 121—134, unterzeichnet 3S; vgl. Ribbeck: F. W. Ritachl I p. 323. C. W.]

614 BECENSION VON HANDBUCHEBN

keit des MateriaU erreichen wilL Beide Ziele haben denn anch beide Vff. vor Aagen gehabty nnd diese Identitat des Planes im allgemeinen macht eine gemeinsame Beortheilimg nicht *aliein moglich sondern wunschenswerthy indem eine Vergleichung der beiderseitigen Leistnngen das Eigenthnm> liche derselben wechselsweise ins Licht setzen wird.

Hr. Schweiger, dessen Buch nur einige Wochen frfiher herauskam tils das erste Hoffmann^sche, hat anf 364 Seiten die gesammte griechische Litteratur umfasst, mit Einschloss 123 der spatesten byzantinischen Grammatiker, Historikery selbet auch Aerzte und Juristen^ dagegen mit Ausschlass der Kir- chenscribenten. Dass diese letzteren in die Hoffinann'sehen Lexica mit aufgenommen sind, gewahrt ihnen nun einen sehr entschiedenen Vorzug: da es dem Philologen bei der immer mehr in die Breite gehenden Litteratur seiner Wissenschaft sehr dankenswerth sein muss^ fttr die seinem Bereich zwar ferner aber nicht fern liegende Litteratui* der Kirchenscri- benten sich nicht wieder aus besonderen Hulfsquellen Ratli erholen zu milssen. Ln Ubrigen ist der Plan beider und die Einrichtnng ihrer Lexica bis auf unwesentliches zieralich dieselbe. Unter den drei Rubriken: TextausgabeD, Uebersetzungen und Erlauterungsschriften werden die den jedesmaligen Schriftsteller betreffenden Buchertitel aufgezahlt, und zwar unter den beiden ersten Rubriken in chronologischer Folge, unter der letzten in alphabetischer nach den Namen der Verfasser; nur dass bei Ho£finaiin noch im eiuzelnen mehr Unterabtheilungen gemacht und con- sequenter durchgefUhrt sind, indem die Ausgaben des ganzen Schriftstellers und einzelner Theile desselben, desgleichen die Uebersetzungen in verschiedene Sprachen durch besondere Ab- satze und Ueberschriften geschieden sind. Auch dient *e8 wi grosserer Uebersichtlichkeit, dass hier bei Aufzahlung der Titel liberall die Jahreszahlen vorweg gestellt sind; aussar- dem ist unter dem Namen eines jeden Schriftstellers eine Ve^ weisung auf Fabricii Bibl. Gr., alte und neue Ausgabe, m finden, die das Buch noch nutzbarer macht. Warum aber ist verschiedene Male die Angabe des entsprechenden Ortes der alten Ausgabe ganz unterlassen? ... Am Schlnss de»

DER CLASSISCHEN BIBLIOGBAPHIE. 615

Schweiger'schen Werkes dagegen ist von p. 350—364 ein Verzeichniss von Sammelwerken^ die eine Mehrzahl griechi- scher Schriftsteller enthalten^ hinzugefQgt; der Gedanke ist lobenswerth^ zumal da in der ahnlichen Sammlung bei Scholl Griech. Litter.-Gesch. I p. XVII ff. alle diejenigen Werke fehlen^ die nicht den Namen ihres Besorgers oder Herausgebers an der Stim tragen^ die Ausftihrung zu beur- theilen etwa aus dem Beispiele ^ Grammatiker'^ unter wel- chem Titel wirklich nichts steht als die Aldischen Horti Adonidis und Dindorfs Grammatici, wahrend p. 363 selt- samer Weise noch eine besondere Rubrik *Anecdota oder Inedita' nachfolgt.

Wahrend nun Hr. Schweiger auf einem massigen iss Raume die ganze griechische Litteratur umfasst hat, ist die Anlage der Hoffmann'schen Lexica freilich viel weitschich- tiger: die zwei ersten Lieferungen des deutschen Buches gehen nur erst bis auf Etwlides, und die Versicherung^ die auf dem Umschlage der ersten Lieferung sowie auch des lateinischen Werkes gegeben wird, dass man ja nicht aus der Starke des ersten Heftes auf den Umfang des Ganzen schliessen wolle, und am zweiten Orte^ dass die griechische Litteratur nur aus drei Banden besteheu solle, klingt sehr wenig glaubhaft.'^) An dieser Ausgedehntheit ist aber eines- theils das anzuerkennende Streben nach Vollstandigkeit; an- demtheils eine gewisse Breite in den Relationeii liber den Werth einzelner Ausgaben Schuld. Beide Vff. haben sich namlich das Ziel gesetzt, neben der rein bibliographischen Aufzahlung auch zugleich kurze Andeutungen i!ber das in jeder oder doch jeder wichtigera Ausgabe geleistete zu geben^ worin sie natiirlich den bewahrtesten fremden Urtheilen zu folgen sich vornahmen. In Betreff dieses Punktes verhalten sich nun beide Vff. gerade so zu einander^ wie in der Errei- chung bibliographischer Vollstandigkeit iiberhaupt. Schwei- ger's Werk, zum grossen Theil basirt auf Eberfs meister-

*) [Sie hat sich nichts desto weniger bewahrheitet, da das 'Lexi- con bibliographicam sive index editionum et interpretationum scripto- mm Graecomm' in drei BSjsden 1832—36 voUendet wnrde. C. W.]

616 KKCENSION VON HANDBUCHERN

hafte Arbeiten^ war in dem Augenblick^ als es erschien; das reichhaltigste in seinem speciellen Fache, das existirte; es sollte aber diesen Ruhm nicht lange behaupten^ denn sobald HoflFmann, der ofifenbar seine Sammlungen langer vorbereitet hatte, hervortrat, wurde es durch ihn ausgestochen. Wah- rend aber Schweiger einen Vorsprung hatte durch die VoU- endung einer ganzen Litteratur *), konnte seine Vorrede, in der er sich (p.III) liber die unbillige Hohe der WeigeTschen Preisansatze im ^Apparatus litterarius' beschwerte, noch in den Vorerinnerungen zu HoflFmann's erstem Hefte beruck- sichtigt werden, woselbst denn ein Aufsatz von Hn. Weigel selbst eingeriickt worden ^iiber den sog. antiquarischen Buch- handel' u. s. w. Gleichwohl konnte es Hn. Hoffmann schwer- lich entgehen, dass trotz der grossem Reichhaltigkeit seines Lexicons doch auch, wie natiirlich, mancherlei ihm fehlende Angaben bei Schweiger zu finden seien, und diess scheint die Veranlassung gewesen zu sein, weshalb nun auf einmal sehr unerwartet der erste Theil eines lateinischen Lexicons er- schien, und zwar bei Weigel erschien, welcher nicht viel mehr Artikel enthielt als vorher die erste Lieferung des deutschen, ilbrigens aber sich von diesem nur durch die lateinische Sprache und etwas weiter gesteckte Grenzen des Planes unterscheidet: woriiber weiter unten. Wie sich nun aber zwei in Tendenz und Einrichtung so fast ganz zusam- 124 menfallende Unternehmungen eines und desselben Vfs neben einander behaupten sollen, ist schwer zu begreifen, und be- sonders abzuwarten, wie nun das erstgeborene Kindlein gegen den Nachgeborenen wegkommen mag.**) ... ...

*) So eben [1832] erscheint anch schon der zweite Theil seines Handbuchs in der ersten Abtheihing, umfassend auf 584 S. die latei- nischen Schriftsteller von A X, welcher dem Anschein nach bei wei- tem grOssern Anspruch auf VoUstiindigkeit machen kann aU der ersie. [Die zweite Abtheilung, die lateinischen Schriftsteller von 3f— V uin- fassend, und damit der Schhiss des ganzon Werkcs erschien 1834, nnd auf beide Abtheilungen dieses Bandes trifft das hier ertheilte Lob be- kanntlich vollkommen zu. C W.]

**) [Von dem ' bibliographischen Lexicon' Hoffmann^s ist in dcr That ausser den hier angezeigten ersten zwei Abtheilungen nichts wei- ter herau?gekomm<'n; wohl aber erschien in Leipzig bei Geuiher 1838

DER CLASSISCHEN BIBLIOGRAPHIE. 617

Doch verlassen wir diese mehr buchhandlerischen Inte- ressen und wenden uns zu einer Vergleichung der vorliegen- den Werke im einzelnen, wobei sich verschiedene Beobach- tungen werden ankniipfen lassen, die das eine oder das andere naher charakterisiren. Im allgemeinen lasst sich bemerken; dass, besonders bei HoffmanU; mancherlei Irr- thiimer oder doch Wunderlichkeiten unterlaufen, die es be- zeugeU; dass der Vf. nicht eigentlich Philolog vom Fach ist, sondern eben nur Bibliograph. Indess wird Versehen dieser Art, so sehr man sie auch wegwiinscht, kein billiger allzu- streng riigen, da doch diese Gattung von Biichem einmal nothig ist, und Philologen, die entweder durch eigene Stu- dien und Autopsie in der philologischen Buchergeschichte orientirt sind oder doch durch einen erworbenen Takt vor gewissen Fehlschliissen immer gesichert sein werden, in der That andere Dinge zu thun haben, als bibliographische Handbiicher zu schreiben

Vom Anfang des Buchstaben A nun fehlt bei Schw. so- gleich die Einleitungsschrift des Achilles Tatius zum Aratus ganzlich; bei H. fehlt die Ausgabe derselben in Petavii Uranologium, zugleich aber hatte diese Schrift jedenfalls geschieden werden miissen von dem erotischen Roman, mit dessen Ausgaben sie ganz in eins zusammengeworfen ist, selbst die Identitat der Vff. zugegeben, die doch zweifelhaft 125 genug ist. In der Angabe der Uebersetzungen hat H. einiges genauer als S

Eine solche Durchmusterung liesse sich leicht ins un- endliche vermehren: doch kann damit weder jemand etwaa gedient sein*, mid anderseits miisste man selbst in biblio- graphischer Beschaftigung Befriedigung finden, um dabei nicht todtmiide zu werden. Wem es um recht genaue an- schauliche Kenntniss der beiderseitigen Leistungen zii thun ist, wird eine Vergleichung am fiiglichsten anstellen mit

45 von demselben HofTmann ein ' bibltographisches Lexicon der ge- sammten Litteratar der Griechen. Zweite umgearbeitete , dorcbauB vermehrte, verbesserte und fortgesetzte Ausgabe' in 3 Theilcn. C. W.]

618 RECENSION VON HANDBUCHEBN

einetn Artikel; der an sich zu den reichhaltigeren gehdrt, z. B. Aeschylus oder Aristophanes u. dgl.

Auch in dem spatern Theile des Schw.'8chen Werkes fehlt es nicht an Auslassungen sowohl als Unrichtigkeiten mancherlei Art. Erstaunlich mangelhaft ist der Artikel Psellus] ganz fehlt Orhicius, Syngelos (Syncellus) der Syntak- tiker, die wir nur eben bei fliichtigem Blattem yermissen; der Artikel Moschopulus gibt ausserst ungeniigende Notizen.

p. 131 ist es auch unrichtig^ dass GronoVs

Ausgabe (des HarpocratUm) ^nach 2 Mscrr. und 1 collatio- nirten Exemplare' gemacht sei, wie denn iiberhaapt die Re- lationen iiber das Verhaltniss der kritischen Textesrecensionen 1S6 meistentheils aus den Yorreden gezogen^ aber keineswegs immer mit der gehorigen Genauigkeit, sehr vieles zu wdn- schen iibrig lassen. Wir machen uns anheischig^ auf jeder Seite des Schw.^schen Buches einen oder den andem der ge- rUgten Mangel nachzuweisen^ und Hr. Schw. wird bei einer neuen Auflage^ die sein Handbuch wahrscheinlich erleben wird^ sehr viel nachzubessem und zu erganzen haben. Befremden muss es bei einem bibliographischen Schriftsteller auch^ dass hanfig falsche Schreibung der Namen vorkommt. . . . Nicht selten waren iibrigens auch Abkiirzungen moglich^ und Raum- erspamiss ist fiir Arbeiten dieser Art immer ein nicht nD- wichtiger Gesichtspunkt Statt z. B. *S. 319. 320' konnte es in unzahligen Fallen ^S. 319 f.' heissen^ und die Heraus- geber alter Schriftsteller wiirden es Hrn. Schw. gewiss nicht Ubel nehmen^ wenn sie statt mit ihren Ehrentiteln und Wohn- orten, z. B. *Hr. Prof. Gottling in Jena*, schlechtweg bei ihrem ehrlichen Namen genannt waren und dadurch viel- leicht obendrein das Buch noch um ein paar Groschen wohl- feiler erhielten.

Dem Hoffmann^schen Lexicon, zu dem wir zurOck- kehren, wollen wir, ehe wir zur Hauptsache kommen, so- gleich, um es nicht zu vergessen, ein Lob und einen Tadel vorweg ertheilen. Das Lob verdient die Nachweisung alterer Drucke, die sich auf den Leipziger offentlichen Bibliotheken befinden, die manchem auswartigen Gelehrten von Werth sein kann; der Tadel trifft die uns hie und da yorgekom-

DEB CLASSISCHEN BIBLIOORAPHIE. 619

mene verkehrte EinriclituDg^ dass einzelne Namen unter Col- lectivrubriken aufgezahlt werden^ wohin sie zwar sachlich nicht unrichtig gestellt sind^ wo sie aber niemand sucht und folglich auch nicht; ausser zufallig; findet. So stehen z. 6. die Epigramme des Mdeagros, Leonidas, Straton, selbst die Ilgen'schen Slcolien (ZKoXua gedruckt) unter der Rubrik An- thologia. So wird p. 118 unter den Erlauterungsschriften zu AfiHmaphtAS angefOhrt F. Jacobs in Porsoni Adversariis Leipz. Ausg.^ und an diesem Orte bemerkt, ebendaselbst be- fanden sich auch Animadw. und Emendd. zu Achilles TaHus, GorgiaSj Aelian, Themistius, Akiphron, Libanius: bei welchen Schriftstellem man doch dle Jacobs'schen Emendationes eher sucht als bei Antimcuihus,

Die Hauptsache nannten wir aber die schoi;! oben ange- deutete Weitschweifigkeit in den Relationen liber Inhalt oder Werth einzelner Schrifken, haufiger noch Schriftchen. Viel zu umstandlich wird z. B. p. 142 erzahlt, was man in Wei- chert's Schrift iiber das Leben und Oedicht des ApoUonius finde, was alles schon im Titel hinlanglich angedeutet lag. Bei Gelegenheit der Hemsterhuis^schen Anecdota wird gar p. 142 bemerkt, dass daselbst pag. 309 die Homerische For- mel 61 b* dye behanddt und mit Nikanor keine Auslassung angenommen werde, sondem es sei so viel als e\a br] ife (sic). Auf diese Manier wUrden 100 Folianten nicht ausreichen fiir 127 ein bibliographisches Lexicon. So erschrecklich ausfUhrlich wird z. B. p. 160 liber die Hermann'sche Losung des Ar- chimedischen Rathsels und unter den Aeschyleischen Erlaute- rungsschriften referirt uber Siebelis diatr. de Persis . . ., wahrend dagegen BUcher, iiber die viel mehr zu sagen war, wie Welcker'8 TrUogie oder Reisig's Coniectanea zu Aristo- phanes, ganz unverhaltnissmassig kurz weggekommen sind. Wie durchaus nichtssagend ist z. B. p. 29, was Uber Her- mann {fe Danaidibus beigebracht wird: .... Ist darin wohl Eine Sylbe, ^die (mit Ausnahme der Seitenzahlen) auf 20 andere Dissertationen nicht eben so gut passte?

Wir miissen uns aber in Betreff der Erlauterungsschriften sogar gegen die Aufnahme einer ganzen Glasse von Namen Uberhaupt erklaren. Es ist schon eine missliche Sache um *

620 RECENSION VON HANDBUCHERN

die Anfilhrung solcher Schriften, die ihre Beziehung auf den Schriftsteller, zu dem sie angefUhrt werden, nicht auf dem Titel tragen: denn das scheint uns das einzige Kriterium f(ir die Grenze der Bibliographie, weil sonst consequenter Weise am Ende bei jedem Autor Matthia's Grammatik und Pas80w's Lexicon mit anzuftihren waren. Doch geben wir hier gern gewisse Unterschiede zu, die ein Daturlich richtiger Takt besser finden als ein allgemeines Gesetz be- stimmen wird; leider wird es aber einem Nichtphilologen ganz unmoglich fallen, alsdann Vollstandigkeit zu erreichen, da man von dem Bibliographen nicht verlangen kann, dass er die Bttcher selbst gelesen hat. Fehlen doch in jener Be- ziehung selbst Titel, deren Berucksichtigung man auch von dem Bibliographen erwarten durfte; z. B. wenn Matthias Obss. in qnaed. poet Gr. loca unter Aeschylus vorkommt, und ebendaselbst Lobeck de tisu apostrophi, so konnte man doch wahrlich die Erwahnung der Porson'schen Adversaria er- warten; wenn Lachmann de cJwr. sysL frag. dasteht, warum fehlt desselben Schrift de moisura trag., die gerade so viel Recht oder Unrecht hat genannt zu werden? .... Zwei Falle aber sind es, in welchen auf die Anfiihrung durchaus verzichtet werden rausste. Erstlich, wenn eine oder die andere Stelle irgend eines Sehriftstellers irgendwo ver- 128 einzelt behandelt ist (d. h. nicht in einer eigenen Sehrift): wie seltsam nimmt sich z. B. p. 26 aus: Boissonade: Aeschylus tentatus in Persis ! denn von dieser Art versichern wir Hn. H. unfehlbar noch ganze Hunderte von Bttchertiteln, in denen Aeschylus behandelt ist, nachweisen zu konnen. Dieser Classe gerade gegenttber steht eine zweite, betreflFend Anffihrungen solcher Werke, in denen vermoge ihres Zwecks und Inhalts jeder Autor ohne Ausnahme nothwendig vorkom- men muss, das sind die allgemeinen litterarhistorischen. Mit Vorliebe wird besonders moglichst oft Clinton in deu fastis Hellenicis citirt, zuweilen Brucker^s hist. phiL crit.y zuweilen Vossius de histor. oder sonstwo, selbst die Allgemeine Ency- clopadie von Ersch imd Gruber u. s. w. Wo soll hier das Ende sein? Es war voUkommen genug, dass zu Anfang 'jedes Artikels auf Fabricius verwiesen wird

DER CLASSISCHEN BIBLIOGRAPHIE. 62 1

Viel mehr noch ist nun in diesen Beziehungen das Mass 129 tiberschritten in dem lateinischen Werke, iiber welches wir kurz sein konnen, da es die Vorziige und Mangel des deut- schen theilt, nur in vergrossertem Massstabe. An Vollstan- digkeit steht es dem friiheren weit voran, wie man schon aus der oben angedeuteten Entstehungsgeschichte abnehmen kann, dergestalt dass eigeutlich das deutsche wieder ganz darin aufgenommen und somit vollkommen entbehrlich ge- macht ist. Kaum, dass es sich dadurch einigermassen halteu wird, dass es durch das Erscheinen des zweiten Heftes einen chronologischen Vorsprung vor dem grosseren Werke, wel- ches in dem vorliegenden Bande A—G umfasst, gewonnen hat und wahrscheinlich berechneter Weise behaupten wird.*) Ausser den Erlauterungsschriften hat nun dieses letztere nach unserer Ueberzeugung die Grenzen und die Befugniss einer bibliographischen Arbeit auch in der Vermehrung der Automamen selbst iiberschritten. Schon in dem deutschen Lexicon war ein Anfang gemacht, ^neben den bedeutenderen, durch ihre iibrig gebliebenen Werke litterarhistorisch be- kannten Personen der Griechen auch die -aufzufiihren, von deren Werken entweder nur Bruchstiicke oder auch nichts auf unsere Zeiten gekommen ist, die aber schriftstellerisch behandelt worden' (Vorrede p. IX). Doch hatte sich der Verfasser dort meistentheils auf solche Autoren der ge- nannten Art beschrankt, die als Gegenstand eigner Monogra- phien ex professo waren behandelt worden. In dem neuen Werke ist der Plan viel weiter gesteckt; hier erscheinen selbst Schriftsteller, iiber die eine monographische Arbeit mit nichten existirt, sondem von denen nur einzelne Frag- mente hie und da grammatisch oder kritisch besprochen sind, und oft, wo selbst kein Fragment erhalten ist, auch das nicht einmal. Diess miissen wir nun, wie gesagt, fiir iso durchaus verfehlt halten, einmal weil Vollstandigkeit darin kaum von den Philologen vom Fach durch die angestreng- teste Sammlung zu erreichen, und dann, weil wirkliche VoII-

*) [Dass es mit diesem zweiten Hefbe des deutschen Werkes vor- erst dberhaupt sein Bewenden hatte, warde echon oben p. 616 Anm.** bemerkt. C. W.]

622 RECENSION VON HANDBtJCHERN

standigkeit mit dem Umfang eines auch recht dickleibigen Handbuches gar nicht zu vereinigen ist. Man sehe z. B. gleich zu Anfang den Artikel Achaeus .... Glaubt denn der Vf. damit einer erschopfenden Au&ahlung derer, die ilber Achaeus und Fragmente von ihm gehandelt haben, auch nur von weitem nahe gekommen zu sein? Wir ver- sichern ihm^ dass die sechsfache Zahl kaum ausreicht. So- dann aber, wie in allerWelt soU man sich die Inconsequenz erklaren, dass unter des Vfs Gesichtspunkte, um ihn einmal gelten zu lassen, nicht wenigstens alle Autorennamen der grie- chischen Litteratur ihre Stelle gefunden haben^ von denen nor Fragmente oder Notizen yorhanden sind? Etwa, weil hicht ^schriftstellerisch ilber sie gehandelt ist'? Ueber welchen Autor ware das nicht geschehen? Hr. H. hatte beispiels- halber nur etwa das Pinder^sche Register zu ScholTs Lii- teraturgeschichte vorzunehmen brauchen, um zu sehen^ wie viele Namen noch vor Achaeus in der griechischen Litteratnr vorkommen, imd zwar was das argste ist darunter solche^ unter deren Namen sogar noch ganze Schriftwerke auf uns gekommen sind..

Trotz dieser Ausstellungen^ die ja ohnediess nicht d&a Unfleiss des Vfs^ sondem vielmehr ein Uebermass von Fleiss treffen^ mUssen wir das grossere bibliographische Liexicon des Hn. H. fiir eine wahre Bereicherung der philologischen Lit- teratur erklaren und sehen seiner Fortsetzung und moglichst baldigen (wenn auch nicht in drei Banden zu erreichenden) VoIIendung mit Yerlangen entgegen. Die Latinitat des Yb ist zwar greulich: indess setzt man sich dariiber bei einem bibliographischen Lexicon wohl noch am ersten weg. Aueh mit den griechischen Accenten scheint er sehr Qber den Foss gespannt zu sein, und hat sie drum lieber ganz weggelassen Die aussere Ausstattung ist fast zu splendid^ ohne Zweifel weil das Buch vorzugsweise mit auf das Ausland berechBet sein mag.

Was wir aber an den Hoffmann^schen Arbeiten als ein

nimium ansehen mussten^ was die gebiihrenden Grenzeo

Qberschreitend in ein fremdes Gebiet iibergriffey das gehort

181 ganz eigentlich in den Plan eines Werkes^ iiber das wir bei

DER CLASSISCIIEN BIBLIOGRAPHIE. 623

dieser Gelegenheit einen kurzen Bericht anfugen:

Essen, bei Badeker: Bepertorium der Massischen Alter- thumswissenschaft Herausgegeben von C. F. Weber zu Darmstadt. Bd. I: Literatur des Jahres 1826. XXXVI u. 331 S. 1832. gr. 8.

Diess Repertorium, um es mit des Vfs eigenen Wort^n auszugsweise anzugeben, beabsichtigt ein doppeltes: erstens so viel als moglich yollstaudige Angabe des zum Gebiet der Philologie gehorigen, was in den verschiedenen Landem Europas von Jahr zu Jahr erschienen ist, natUrlich mit be- sonderer Beriicksichtigung Deutschlands; wichtiges und un- wichtiges, was nur an Buchern, selbstandigen Abhandlungen, Programmen, Aufsatzen und einzehien Bemerkungen in pe- riodischen Blattern, Journalen und kritischen Zeitschriffcen aller Art, an Kunstwerken und Landkarten herausgekommen ist; die griechische Litteratur bis 1453, die romische bis 476 gerechnet (diese Qrenzbestimmung, wenn sie streng fest- gehalten werden sollte, geht offenbar nicht weit genug), mit Ausschluss der Kirchenvater (Kirchenscribenten?), des agyp- tischen und orientalischen Alterthums: in welcher letztem Beziehung jedoch mancher (leicht einzusehenden) Inconse* quenzen wegen der Plan kiinftig etwas erweitert werden soll. Zweitens aber soll das Bepertorium eine Uebersicht der Anzeigen und Urtheile verschaffen, welche iiber Biicher und Aufsatze in kritischen imd ahnlichen Blattem bekannt ge- worden sind, theils durch einfache Nachweisung der Anzeigen, theils durch Angaben eines aus den Kritiken gezogenen 6e- sammturtheils: wozu 65 lateinische, deutsche, franzosische, englische und italianische Zeitschriften benutzt worden.

Zu diesem Behuf ist die gesammte Alterthumswissen- schaft in vier Fachwerke vertheilt worden (denen jedoch noch die Bul)rik ^Litteratur der Alterthumswissenschaft' Yorangeht), fiber deren Aufstellung wir hier nicht mit dem Vf. rechten mogen: 1) Kunde der schriftlichen Ueberreste, 2) Sprachkunde, 3) Kritik und Hermeneutik, 4) Sachkunde. Unter diesen beliebten Titel fallen wieder: 1) Litteratur- und Kunstgeschichte, 2) Geographie und Ethnographie, 3) Chro-

624 RECENSION VON HANDBUCHERN

nologie, 4) politische Geschichte, 5) Alterthiimer, 6) Mytho- logie und Symbolik, 7) Naturkunde, 8) Philosophie, 9) Rhe- torik und Stilistik, 10) Musik, IL) Archaologie. Mag man au solcher Classification noch so vieles auszusetzen haben: das ist bei eiuem bibliographischen Repertorium, das sich doch niemals als eine eigentlich wissenschafUiche Arbeit, sondern nur als gelehrtes Riist- uud Handwerkszeug gelteud macht, ziemlich gleichgUltig, wenn nur Bequemlichkeit und Leichtigkeit des Gebrauchs erreicht wird. Wir mussen aber bezweifeln, dass diess durch die unendlichen Unterabthei- lungen geschehe, in die jene Fachwerke wiederum zerspalten sind, innerhalb deren die Anordnung der Biichertitel eine 132 mit jeder neuen Abtheilung wieder von vorn beginnende al- phabetische ist. So hat z. B. die ^besondere Sprachkimde'

acht besondere Rubriken Viel statthaffcer wurde

eine solche Zersplitterung dann sein, wenn das unter die einzelnen Facher fallende Material grosser wilre, d. h. wenn iiberhaupt die ganze Anlage des Werkes eine etwas modifi- cirte Gestalt erhalten hatte.

Wir sind uamlich der Meinung, dass die Berechnuug eines solchen Repertoriums auf einzelne Jahrgange kein gliicklicher Gedanke ist.*) Welche Unbequemlichkeit muss es mit sich fdhren, wenn man sich vor einer Reihe von nur etwa 10 solchen Jahrgangen stehend denkt und erst durch zehnmaliges Nachschlagen entweder die Litteratur (iber einen Gegenstand zusammenbringen oder eine bestimmte Notii auffinden kann! Und in welchem Riickstande der Zeit uacb muss der Vf., wenn er jedes Jahr einen solchen Band er- scheinen lassen will, immerdar im Vergleich zur Gegenwart durch die DiflFerenz von sechs Jahren bleiben, die doch bei den jetzigen Fortschritten der Wissenschaft wahrhaftig keine kleine ist! £s hiltte daher vielmehr immer ein Complex von etwa drei auf einander folgenden Jahren sollen zusam-

*) [Wie wohl begrCindet diese Wamung war, hat der Fortgang dieses litterarischen Untemehmens nur zu sehr besf&tigt; denn obwohl Weber sich mit C. L. Han^ssse zusammenthat, ist der 2te Baod, der die Litteratur von 1827, und der 3te, der die von 1828 umfafet, 1833 und 1834 erBchienen, und dabei blieb es. C. W.]

DER CLASSISCHEN BIBLIOGRAPHIE. 625

mengenoiiimen und die philologische Litteratur dieser drei Jahre in einen Band vereinigt werden. Die ersten Bande (denen man auch einen fruhern Beginn als von 1826 an wUnschen mochte) konnten dann in willktirlichen Terminen erscheinen; spater^ wenn die Sache erst in Gang gekommen und der Gegenwart naher geriickt sein wUrde, ware es eben am zweckmassigsten gewesen, wenn alle drei Jahre einmal die Litteratur der vergangenen drei Jahre in einem Bande zusammengefasst worden ware, liber deren litterarische £r- scheinungen die Eritik im ganzen abgeschlossen hatte. Da- durch ware auch eine sehr betrachtliche Raumersparniss ge- wonnen worden, weil alle die einzelnen Ueberschriften und Namen, die nach der jetzigen Einrichtung in drei Jahren dreimal gleichmassig wiederholt werden miissen, fiir gleich viel Zeit nur einmal vorzukommen brauchten. Doch Wiinsche machen nichts anders.

Wie das Werk vor uns liegt, ist es in seiner Ausfiih- rung das Erzeugniss des allermtlhseligsten, in seiner Sphare nicht genug zu riihmenden Fleisses und kann auf das Lob eiuer fast beispiellosen Yollstandigkeit Anspruch machen. Zwar wird mancher in dem ganzen Untemehmen eine ver- derbliche Nahrung fiir die ohnediess in unsern Tage^ allzu- sehr um sich greifende Indices-Weisheit finden, wodurch die lobliche alte Sitte des Adversarienhaltens immer mehr in den Hintergrund treten und das eigene Lesen der erschei- nenden BUcher theilweise entbehrlich gemacht werden konne. Aber wer da bedenkt, unter wie viel Mausedreck man heut- zutage den Pfeffer heraussuchen muss, und wer die Aufgabe unserer Zeit, die auf organische Gestaltung der philologischen wie aller Wissenschaft unabweislich hindrangt, erkannt hat, iss der wird gewiss in die Worte des Vfs einstimmen: *Es wird somit in diesem Repertorium die Grundlage unentbehrlicher Adversarien dargeboten, welche bis zu einer gewissen Voll- standigkeit gesteigert werden konnten, wenn sich jemand zur Nachweisung der in den Ausgaben, Uebersetzungen, Erlau- terungsschriften u. s. w. der Classiker jahrlich niedergelegten Bemerkungen entschliessen wollte. Diess ware aber um so wiinschenswerther, je mehr sich dann der jetzt vielfach in

FB. BIT8CHELII OPVBCVLA Y. 40

626 RECENSiON V. handbOchern d. class. bibliooraphie.

Anspruch genommene Gelehrte eoncentriren und einer ofl nur mechanischen Arbeit, die jeder immer wieder von neuem beginnen muss, entheben konute.'

Zweierlei wUnschten wir noch bei kiinftigen Jahrgangen abgestellt Das erste betrifit die ^subjectiven Ansichten uber den Werth eines Buches, die sich der Herausgeber da erlaubt Iiat, wo ihm in der Beurtheilung desselben (von andem) ent- weder einseitig entschieden oder unwiirdig verfahren zu sein schien/ Damit ist niemand etwas gedient; als Bibliograph uberschreitet er seine Befugniss, als Philolog kommt er sei- ner Verpflichtung durch solche vereinzelte Gerechtigkeitsacte, die dabei eben^ weil sie nur subjectiy sind, eine sehr schwan- kende Gewahr haben, gar unvollkommen nach. Das zweite ist die unverhaltnissmassige AusfQhrlichkeity mit der die

Kritiken iiber manche Biicher ausgezogen sind

Fiir Philologen imd fur sie ist doch das Buch bestimmt hatte iiberhaupt die Nachweisung des Ortes, wo sich die betreflenden Recensionen finden, ausgereicht, hochstens etwa mit Beifugung der Zeichen uud BuchstabeU; die zur Bezeicb- nung des Werthes des Buches sowohl als des Charakters der Recension schon anderweitig recipirt sind. Denn was helfen einem so allgemeine Excerpte (und auf detaillirie kann sich natiirlich das Repertorium nicht einlassen), wie sie z. B. p. 2 iiber Ebert's Ueberlieferungen (und an vielen andem Stellen) wirklich spasshaft vorkommen ....

AIs Einleitung hat der Vf. von p. XV— XXXVI den Anfang einer historischen Darstellung des Studiums des Al- terthums vorangeschickt, der aber nur zwei Perioden, die der Tradition (476—1304) und des Erwachens (1304- 1453) in sich schliesst und in zu gehauften Einzelheiten, Namen und Jahrzahlen sich bewegt

XIIL Orationes latinae.

1.

Praefatio ad defendendam de Oro et Orione commen-

tationem muneris professorii extraordinarii in uni-

versitate litterarum Vratislaviensi suscepti caussa

die VII m. Februarii a. 1834 habita.

Gratiam praeter cetera intellego cum habendam vobis meam^ tum vestram mihi esse implorandam^ rector univer- sitatis magnifice, curator illustrissime, decane maxime spec- tabilis^ professores et doctores aestimatissimi, commilitones humanissimi, litterarum fautores amplissimi. Qui cum huius diei sollemnitatem vestra praesentia condecorare non dedignati sitis^ tam propensa in me voluntate et incredibiliter vobis obstrictum meum animum tenetis et benevolentissimae pa- tientiae exemplum edidistis haud vulgare. Quippe si ab eis vestrum recessero^ quibuscum communium studiorum necessi- tudo mihi intercedit suavissima, reliquis fere non potest quin parum oblectationis pariat ipsa argumenti tenuitas^ a communi usu pauUo remotioris. Quod tamen tantum abest equidem ut excusandum putem^ ut optima riitione niti sen- tiam. Haec igitur qualis ratio sit^ primum declarabo: post quomodo argumenti taedium illud levare, si modo possimus^ et aliqua certe ex parte compensare constituerimus^ significabo. Ac tantum quidem concedi uno ore credo, non alio conjsilio hunc publice scribendi scriptaque defendendi morem antiqui- tus posse sancitum esse^ nisi hoc^ ut^ quod quis in littera- rum universitate publicum munus capessivisset^ ei sustinendo se parem publico item testimonio proderet. Haec autem

40*

628 LATEINISCHE REDEN.

ipsa testificatio duabus rebus contineri debet: primum ut idonea facultas comprobetur viva voce adulescentium mentes utiliter erudiendi et instituendi: deinde ut eius ipsius, quani quis profiteatur^ disciplinae non tantum usum se habere satis expeditum ostendat^ sed eiusdem etiam longius promovendae et suopte ingenio emendandae amplificandaeque ingenitam quandam soUertiam prodat. Atque hoc, quod ultimo loco posui, rursum fieri dupliciter potest. Aut enim novas vias licet commonstrare^ quibus disciplinae cuiusque spatia per- metiarC; licet principia quaedam constituere latius patentia, quibus singula quaeque regantur et terminentur: aut in his ipsis singulis versari poteris acerrimo studio explorandis. Vtrumque genus cum propriam habeat utilitatem, tum vo- luptatis aliquanto plus habere patet prius. In illis igitur floridioribus commentandi locis quaerat quispiam cur non maluerimus versari? Verum enim vero de quo genere scribi potest percommode^ id non continuo aptum est ad dis- putandum, non quod parum afierat ad disceptandum ma- teriae^ sed quod nimium. Nam qui satis illud reputaverit^ non posse de rei cuiusque summa generatim atque uni- verse iudicari^ nisi ipsa singula quaeque penitus perspecta in promptu babeas et extra dubitationem posita: facile do- plo maiorem esse huius generis difGcuItatem concedet, am- plitudinem autem tantam, ut aut dies deficiat disputantem aut incerta vacillet omnis disputatio et vagetur necessa- rio. Quapropter alterum tantum genus restat ante defini- tum: quod quidem recte amplexi esse nobis videbimur, si modo reapse promoveri philologiam ea, quam exhibuimus, commentatione doceri possit. Atque hoc ipsum paucis nunc persequar. Etenim ab omnibus hodie, puto, intellectum est et luculentorum copia exemplorum satis comprobatum, etiam ex ambiguorum saepe fragmeutorum indicumve exiguitate dubiaque narrationum memoria hic illic dispersaruiu vel uni- versi posse litterarum generis vel unius cuiusdam scriptoris vel denique singulorum monumentorum litteris olim consig- natorum quasi imaginem repraesentari ac speciem mente et cogitatione comprehensam. Nec tantum posse hoc fieri sed etiam debere intellectum est, quoniam fieri ullo pacto nequit^

LATEINISCHE K&uiaxf. g29

ut consummatae praestantiae historiam litterarum Graecarum nanciscamur^ nisi, quo communitatis vinculo variorum generum partes inter se contineantur singulae, velut uno conspectu co- gnoscatur caussaeque aperiantur et via^ qua ars quaeque vel disciplina; postquam per gradus quosdam ad summum fuerit fastigium adducta, aeterna naturae necessitate per eosdem lapsa sit et postremo exstincta. Quod studiorum genus cum maio- rum aetate parum intellegeretur quantam vim haberet quan- tamque in se gravitatem^ tum inde ab Heynio adeo omnium nientibus persuaderi eius salubritas coepta est^ ut certatim in eo elaboretur summa virium intentione, ut integrorum operum iactura^ quae nobis invidit temporis iniquitas, &uC' tuosidsimo consilio resarciatur. Patuit enim ista industria velut ad epicos poetas, ex quo F. A. Wolfii suasu Antimachi reliquiae colligebantur Schellenbergii studio: ut hodie quid cyclici j)oetae praestiterint, quid Choerilus, quid Euphorio, quid Rhianus, doctorum quorundam virorum curis prorsus perspexerimus. Non miuore successu, qui lucem lyricae poesi afferrent; illos aemulati sunt. Yt enim nihil dicam de qua- dripertita opera in Pindaricis fragmentis posita inde a cele- berrimo huius academiae philologo Schneidero Saxone, nihil iam est quod sese neglectos querantur vel elegiaci generis poetae suavissimi vel iambici repertor Archilochus cum Hip- ponacte, vel Aeolenses Sappho et Alcaeus, vel doricae lyrae vates gravissimi Alcman, Stesichorus, Ibycus, Bacchylides. Scaenicae autem poesis cum ipsae origines praecipuis philolo- gorum studiis disceptatae siut non mediocriter, tum in co- micorum quidem reliquiis insigni cum laude versari Meinekius instituit, cuius curas Menaudrias imitari studuerunt, qui de Aristophanis, de Cratini, Eupolidis, Pherecratis perditis fa- bulis nostra aetate bene meruerunt. Vt una tragoedia suum iam instauratorem desideret et vero etiam postulet. Nec prosae orationis scriptoribus philologorum diligentia defuit, quae quidem in nullo genere maior quam in exploranda historicorum arte et memoria exstitit. Quo factum est, ut et antiquissimorum historicorum, qui logographi vocati sunt, certam mente imaginem tenere liceat, ut Hellauici, Phere- cydis, et eonim, qui in antiquitatibus Atticis explicandis

g30 i-jkTBiriiSCHE REDEN.

operam collocarunt suam^ ut Androtionis, Phanodemi et qui sunt reliqui, et vero clarissimorum rerum gestarum aucto- rum Ctesiae, Ephori, Theopompi; praeterea etiam posterio- rum illorum^ qui ex Peripateticorum potissimum schola profecti artium disciplinarumque historiam persecuti sunt, Aristoxeni^ Heraclidae^ Dicaearchi, Phaniae, Clearchi, Her- mippi, Eratosthenis, aliorum. Ad eimdemque modum postea- quam veterum philosophorum placita studio ex longo tem- pore fere numquam intermisso cum philosophi pervestiganuit tum philologi, nuperrime eiusdem industriae communio coe- pit etiam ad oratorum perditorum reliquias pertinere. Sed unum est genus litterarum quoddam, quod propemodum so- lum neglectum iacuit, ne dicam contemptum. Quippe in grammaticorum historia ante hos paucos annos recentio- rum elaboraverat nemo: neque hodie praeter duos illos, quos in praefatione laudavi, quemquam in eo genere licet nominare. Hoc igitur in spatio equidem elaborare constitui: nec quaeri post ea, quae exposui, a quoquam posse exi- stimo, utiliteme et ad promovendas litteras nostras accoin- modate illud instituerim, quod cum per se necessarium esse nemo infitias eat, tamen tentatum adhuc sit a nullo.

Nunc igitur, ut revertatur unde profecta est oratio, nunc puto apparet, cur non possit eorum exspectationi satis- fieri, si qui talia, quale tractavi, argumenta fastidiant et sto- machentur: cur noluerim, si mihi vellem ipse satisfacere, locum aliquem communem ex iis proponere ad disceptan- dum, qui fere tralaticii sunt, velut utrum maior patre Ale- xander an filio Philippus fuerit, utrum detrimenti plus an utilitatis e Carthaginis excidio Romani ceperint, vel de amo^ nitate philologiae, vel de librorum subsidiis ad studium philo- logiae necessariis et quae sunt siipilia. Nam ut paucis com* prehendam, quo convenientius argumentum delegeris ad disci- plinam quamque pro virili parte vere promovendam, eo illud fere alienius est a communi captu eorum^ qui ad inte- riores litteras nou penetrarunt.

At vero, audire videor nunc quosdam mihi murmurantes (audivimus autem etiam palam profitentes), quid omnino opus est operosa hac ingenii publice testificandi contentione? prae-

LATEINISCHE REDEN. 631

sertim ei, qui libris in publicum editis iam aliqua ex parte inclaruerit? hocine scribendi disputandique consilium cui- quam hodie serio teneri videatur, an dicis caussa exerceri nec fere plus quam umbram quandam servare eius^ quam olim habuerit, grayitatis? Quibus minime haeremus quid respon- deamus. Namque quae recte et sapienter a maioribus sunt instituta, si quando parum retinuisse pristinae utilitatis iu- dicentur, aUt abolenda sunt aut, quamdiu non sunt abolita, graviter tuenda et exercenda strenue. Quod cum pridem mihi persuasissem^ tum numquam planius perspicere quam in hac ipsa incluta academia licuit. Huic enim prorsus in- tellexi proprium splendorem parari nec mediocrem ex eo, quod, quae in aliis quibusdam, quas quidem noverim, acade- raiis in lusum pridem verterunt, hic quidem veterem et an- tiquam dignitatem praeclare tuentur et retinuerunt lauda- biliter. *

Atque hoc alterum illu(i est, quod initio significabam huius praefationiS; cum argumenti taedium dicebam pro virili parte nos compensaturos. Hoc igitur quoniam ad eos quoque pertinet, quorum nihil interest, de Gaio et Sempronio an de Oro et Orione verba faciamus, probe nos meminerimus, qui in certamen nunc sumus progressuri. Neque enim cum acerrimo immo ardenti veritatis studio conciliari ea vel hu- manitas nequit vel temperantia et ut Graece dicam cui(ppo- cuvTi, quae et litterarum dignitatem et liberales homines decet.

Oratio de studii philologici et institutionis scho-

lasticae necessitudine muneris professorii ordinarii

in universitate litterarum Vratislaviensi suscepti

caussa die XXII m. lanuarii a. 1836 habita.

Quo vos libello, academiae praeses illustris, rector magni- fice, professores et doctores amplissimi, carissimi commili- tones, reliqui auditores omatissimi, ad hanc orationem bene- vole audiendam invitavi, iu eo me professus sum de tali

632 LATEINISCHE REDEN.

re verba facturum, quae non miref si vobis multo amplius dicendi spatium poscere videatur, quam quod a me expleri vel per ipsius argumenti gravitatem nostrarumque virium tenuitatem possit^ vel per huius sollemnitatis opportunitatem vestramque patientiam liceat. Ac profecto qui vel leviter meminerit; quot et quanta studia quantorum hominum ilia quaestio excitaverit, num, quae nunc fere e Graecae Ro- manaeque antiquitatis cognitione pendet scholasiicae insti- tutionis ratio, ea vere salutaris sit habenda et quavis alia praestabilior, item qui incredibilem discrepautiam proposita- rum ^o in genere sive opinionum sive sententiarum non ex editis tantum privatorum hominum libris et libellis noverit, sed ex acerrimis etiam contentionibus eorum^ qui publicae saluti civitatium consulunt: is sane parum sapiat^ si eius se rei amplitudinem brevi oratione exaequaturum speret. Neque hoc equidem mihi proposui, qui cum de istius institutionis salubritate ipse persuasum hal^pam ut quod maxime, tamen non sim in eo elaboraturus, illam ut argumentorum vi nunc defendam; et quibus rationibus nitatur dedita opera exponam, sed ab ea sim profecturus tamquam concessa communique consensu probata. Nam cum duas partes ille locus habeat^ qui est de studii philologici et scholasticae institutionis ne- cessitudine, mea quidem oratio ad illud magis quam ad hanc spectabit, nec ad discentium potius quam ad docentium usus pertinebit, vel ut etiam planius quid mihi velim declarem, in eo versabitur, ut, quae sit artis philologicae et vitae scho- lasticae cum discordia tum concordia, pateiiat.

Circumspicientibus nobis scholastica institutio, siquidem e potiore sui parte censetur, apparet penes eos, qui philo- logiam proiitentur. Item nos, e quorum disciplina academica scholarum doctores maiorem partem prodeunt, nulla hos alia ratione ad erudiendam adulescentiam informamus, nisi quod philologos effingimus. Studium autem philologiae cum nullo tempore non comprehenderit permulta ab usu scholastico aliena, tum in hodierna litterarum luce tanta incrementa cepit, ut propemodum nova disciplina exstiterit. Intellectum est hodie, quae olim si non contempta iacuerunt, certe tam- quam secundaria et fortuita velut appendicis loco habeban-

LATEINISCHE REDEN. 633

tur, necessario et inter se yineulo contineri et cum illiS; quae primaria censentur^ iuncta esse; perspectum est, ut paucis complectar^ summum finem philologiae iam adultae non alium esse^ nisi ut Graecae Romanaeque antiquitatis uni- versae plena cognitio comparetur et quasi imago quaedam animo comprehendatur. Quodsi scholarum rationem reputa- - mus (eas dico^ quibus ad academica studia aditus parari solet), numqui tradi discipulis videmus, quotcumque littera- rum philologicarum genera vel olim tractata sunt ab doctis hominibus vel nunc laete lateque effloruerunt? illine vel grammatieis linguae subtilitatibus quibuslibet imbuuntur? vel criticae artis captiunculis irretiuntur? vel ad antiquitatium avia saepe dumeta obscurave umbracula pelliciuntur? vel iu- bentur in reconditos quosque artium litterarumque historiae recessus interioremque nexum penetrare? Nihil horum vide- mus fieri. Quid igitur? haecine satis inter se concinunt? An sic potius statuendum, ut aut in eas ipsas partes diri- genda discentium studia, aut inutilem essO; quae hodie requiritur, docentium doctrinam iudicemus?

Non poterimus mehercle in hac quaestione quicquam proficere, nisi, quo tandem consilio ex antiquitatis studiis puerilis aetatis institutionem praecipue nexam habeamus, quaesierimus. Cuius consilii rationem fallatur qui ex ipsis originibus huius disciplinae scholasticae repetere aggrediatur. Enim vero quo renascentium litterarum saeculo primum in- stitui publicae scholae humanitatis coeptae sunt, eo homines ne potuerunt quidem nisi ex incorruptis antiquitatis fontibus aetemoque exemplo salutem quaerere eaque liberalis educa- tionis et ad humanitatem informationis instrumenta petere, quae suae aetatis labes et barbaries praeberet nulla. Yerum ad quam viam maiores nostros necessitas quaedam adegit, eam nos nunc consulto et scientes tenemus, quibus larga sane et inultiplex suppetit erudiendorum ingeniorum materia. Quid igitur illud est tandem, quod tralaticiae disciplinae con- servationem hodieque suadeat? Quodsi verum esset, quod a quibusdam iactari accipimus, qui quidem discipulis quoque late patentem illum antiquitatis seusum imbibendum vete- rumque populorum vitam ac memoriam velut iutuendam esse

634 LATEINISCHE REDEN.

satis magniiice sibi persuadeiit: non esset profecto, cur a yitae usibus nimium distare harum litterarum splendorem quereremur, quarum ipsarum summa capita decerpenda et in scholasticam institutionem transferenda essent. At vero istud quidem ut dicam, quod sentio prorsus nimium est et modum excedens multifariam. Quod nolim ita inter- pretemini^ quasi praeter mentis et iudicii cultum non etiam in animum h. e. cum sensum tum mores vel puerilis aetatis pulcherrimos fructus ex antiquitatis tractatione redundarc putem. Quales cum liberaliter concedam iure meritoque expeti, tamen ab ea utilitate primum prorsus seiungo illum, in quem philologi incumbimus/ multiplicis eruditionis appa- ratum*, deinde eandem utilitatem nego esse eiusmodi, ut per se sola vel satis ab omni parte antiquitatis potissimum prae- rogativam illam defendat, vel nulla alia quam eiusdem an- tiquitatis studia praebere ingenita virtute possunt, eaque longe graviore utilitate superetur. Ac quod primo loco sig- nificabam, quicumque sapiant, haud gravate largiantur. Quo- tus enim quisque est eorum discipulorum^ de quibns nunc cogitamus, qui adeo maturuerit; ut eius captus vel aspiret ad illum antiquitatis sive sensum sive intellectuniy quem nosmet, qui in philologicis litteris habitare didicimns, con- sectamur? Rursus autem, istisne tandem ambagibus, istane doctrinae ubertate dicam an molestia ullo pacto opus esse ad tam simplicem finem consequendum videtur^ quam hic est, ut sensus humanitatis quidam ex antiquitatis cognitione percipiatur? qui quidem mea sententia commodissime hau- riri ex optimorum aliquot scriptorum lectione potest. Item quod secundo loco posui, non est difficile ud demonstran- dura. Namque si nihil spectaretur aliud, nisi ut pulchri bonique sensus in iuvenilibus animis excitaretur augeretur- que, nihil essct profecto, quod in sola antiquitate hodie sub- sistere nos iuberet; taiita nunc quidem varietas praesto est aptissimae ad illas virtutes excolendas supellectilis. An quis cst, qui hanc quidem ad promovenda hominum iugeuia vim diffidat vel in patriam historiam cadere recentiorumque po- pulorum cum res gestas tum artium litterarumque praeclara monumenta? vel in ipsius naturae, aetemae humani generis

LATEINISCHE REDEN. 631

magistrae, mirificam copiam, varietatem, concinnitatem; et ut tamquam de yiva magistra loquar, sapientiam? Sed cum ex hac parte^ quae altera cst ex duabus, antiquitatis trac- tatio me iudice aequet tantummodo aliarum litterarum digni- tatem; contra ex altera parte suam sibi praestantiam quan- dam vindicat propriam ac peculiarem, cuius aliam disciplinam nullam patitur vicariam. Atque haec tota pendet ex linguis, referturque tota ad mentem excolendam acuendumque iudi- cium. Hoc enim illud est, quod iam complurium memoria saeculorum, quod ipsa contradicentium adeoque repugnan- tium et diversa substituentium molimina testantur longe luculentissimo documentO; ut exploratum habeamus: tam ido- neum, quam linguae Graecae Latinaeque tractationem, repe- riri nullum instrumentum, quo naturae beneficio insiti menti igniculi cuncti excitentur et foveantur, recteque exercitata cogitandi iudicandique facultas ad quosvis sive vitae sive litterarum et artium qualiumcumque usus aequabiliter ac- commodetur. Cuius sententiae veritatem nec volo nunc, ut iam ab initio significavi, nec si velim possum per singula capita persequi: nec vero debeo, cum nihil mihi secundum ea, quae sum supra professus, iam agendum sit, nisi ut eorum sententiam tamquam interpres patefaciam, e quorum consiliis hodie pendet linguarum antiquarum cum scholastica institutione societas. Quo autem iure sic, ut feci, illo inter- pretis inunere functus sim, non aegre intellegat, qui ut uno exemplo utar praeclaras illas orationes recordetur, qui- bus nuper, cum apud Francogallos publicarum ratio schola- rum disceptaretur, eiusdem illius societatis salubritas a supre- mis Regis ministris (de Thiersio potissimum et Guizoto cogito) commendabatur tantae quidem intellegentiae luminibus, quae quo minus videbatur eo in genere ab ipsis Francogallis ex- spectari posse, eo maiore nostros legentium animos voluptate nou tantum affecit, sed vere perfudit.

Nunc igitur ut revertatur unde deflexit oratio, quod iam video explicandum esse, hoc est accuratius quam antea defini- tum: quo necessitatis vinculo antiquitatis tractatio philo- logica contineatur cum veterum linguarum tractatione scholastica? Nolo autem in iis locis morari, qui cum fere de-

636 LATEINISGHE REDEN.

cantari soleant^ tum ad eam maxime philologiae partem per- tinent, quae ipsius linguae finibus circumscribitar. Velut tam est verum sane quam planum illud^ quod eum^ qui bene docere velit, dicunt plus debere didicisse^ quam quae doceat; quoniam non potest profectO; nisi cui aliquanto uberior rerum copia in promptu est, dilectum habere eorum^ quae cuique loco et tempori apta sint et imprimis apposita. Yel cum scholarum magistros iubent non intermisso in dies crescen- tium litterarum commercio animum eo advertere^ ut quasi summam complectantur eorum^ quae si non recentissimis^ certe recentioribus quibusque doctorum hominum disputa- tionibus explorata, tradendae grammaticae rationem promo- verint; eamquesummam illos volunt iusto adhibito tempera- mento in scholarum consuetudinem prudenter accommodare; alioqui enim fatendum est numquam rei scholasticae rationes emendatum iri. Yt autem ab linguae angustiis transeamus in latius patentes philologicae disciplinae universae campos, ne hic quidem animus gestit in tritis illis et pervulgatis haerere; quale hoc est, quod sane lingua quaeque non potest nisi ex scriptis litterarum monumentis addisci, eius igitur cognitio saepenumero nexa est ex sententiis scriptorum, ad quas ipsas pemoscendas in propatulo est requiri haud raro locupletem facultatem talis praeceptoriS; qui in totius anti* quitatis^ etiam quae seiuncta est ab linguae cognitione^ fa- miliaritatem sese insinuarit. Habent profecto haec' omnia vim quandam suam, non habent gravissimum pondus; leviora sunt prae eo, quod restat, in quo fere minus versari mul- torum cogitationes video. Atque in hoc potissimum illud cadit; quod prooemio significabam; comparatum enim est ita, ut non tam ad eorum, qui utuntur scholastica institu- tione, quam ad horum condicionem pertineat, qui in eru- dienda puerili aetate vitam consumentes simul philologiae operam navant suara. Nam ut libere dicam sUnt haec duo sane, quantumvis recte et rationi convenienter ab uno homine sociata, tamen etiam suapte natura aliquo modo discreta. Recte autem aseisci, quae fere a scholasticis doc- toribus videmus ad magisterii curas ascisci philologica studia, maxime probari hoc argumento puto. Etsi enim muneris

LATEINISCHE REDEN. 637

scholastici partes gravissimam sane et praeclaram habent in se ipsae commeudationem; etsi ex subolescentis aetatis ad humanitatem informatione voluptas quoque percipitur honestis- sima: tamen haec omnis praestantia^ quippe quae e boni- tatis et virtutis notione censeatur^ ad animum et mores per- tinet, non pertinet ad mentem, quae fonte divino prognata^ ut divinam indolem nutriendo sui similior fiat^ vehementis- simo studio veri investigandi summo naturae beneficio donata est. Huic autem studiO; insito unicuiquC; qui sit paullo erec- tioris ingenii; facile intellegitur uon posse ea vitae condi- cione satisfieri^ quae ad usum communem spectat solum, sed certo genere quodam litterarum opus esse sive philosophi- carum sive historicarum (quando his duabus partibus scientia humana omnis comprehenditur); quod quidem genuS; a cogna- tis generibus necessariis limitibus discriminatum; in se ipso et principium et finem habeat suum^ vel^ ut cum veteribus loquar^ artis formam et necessitatem prae se ferat. Eius- modi autem ars quaedam illa est philologica^ cui sese de- dere videmus, quotcumque veterum linguarum doctores scho- lastici se sapere supra vulgus volunt fruges consumere natum. Atque ita demum^ consociata cum scholastici magisterii prae- miis strenue perceptae artis voluptate, vera illa beatitudo nascitur, quam bipertita natura indolis humanae effiagitat. Nunc autem, postquam praestitutum spatium emensi sumuS; conducit reliquas disciplinas circumspiceire; num forte, quae adhuc exploravimus rationis necessitate^ exem- plorum comparatione collustrentur. E quibus disciplinis nulla esty quae rectius cum philologia conferatur, quam theologia. Monet hora^ ut summatim dicam. Et quis est, quin persentiscat consimilem condicionem eorum; qui in hoc vitam consumunt^ ut aetemae saluti prospicientes ad dei optimi maximi amorem^ ad morum sanctimoniam, denique ad religionis pietatem genus humanum informent tam pro- fecto populariter et ad communem captum* accommodate^ tam neglectis; ut est consentaneum; theologicarum discipli- narum copiis ac luminibus, ut^ cur tandem in has tanto opere incumbendum sit, parum perspicias^ nisi quidem poscere hoc divinam indolem animi humani memineris; ut ab hac

638 LATEINI8CHE REDEN.

quoque parte sibi satisfiat. Quodsi dispar aliarum ratio disciplinarum est: et est sane una praecipue^ e qua qui pro- deunt saepius quam velles ab artis amore seiunctum habent vitae usum: dolendum istud quidem est; nos autem^ qui phi- lologiae nomen dedimus, congratulemur nobis artdssimo Yi- tae et artis vinculo coniuncta studia^ nec divellamus a lin- guarum tractatione reliquae antiquitatis investigationem licet a scholarum consuetudine fere alienam; sine qua mea quidem qualicumque opinione artis necessitas habetar nulla.

Diziy si forte minus pro exspectatione yestra^ tamen ut potuiy quod sensi. Quo magis laetor, etiam id^ quod reli- quum est, ex animi sententia a me posse dici. Pertinet autem hoc cum ad reliquoS; quorum benigna praesentia am- plissimam hanc coronam condecoratam video, tum ad vos, coUegae praestantissimi^ quibuscum gravissimi muneris socie- tate Augustissimi Regis clementia sapientissimorumque eias ministrorum auctoritas me coniunctum voluit. Quorum mihi cum publica gratia et eommendatio^ tum privatum studium ac voluntas tam cumulate contigerunt^ nihil ut vel ad pie- tatis officium sanctius, vel ad animi affectum antiquius gra- tiis agendis habere me posse arbitrer^ neque quod exop- tem habeam praeter eiusdem conservationem benevolentiae. Valete igitur et favete. Dixi.

3.

Laudatio Lib. Baronis Garoli de Stein ab Altenstein

nuper mortui.*)

III Recens est in omnium animis ille non fucatus dolor,

quo paucis abhinc mensibus a bono quoque tristissimus nun-

*) [[mpressa est haec oratio in programmate academico Bonneiisi a. 1840 sic inscripto: nmmortali memoriae | viri perillastns | Liberi Baronis { Caroli de Stein ab Altenstein | in regno Borassico remm ad religionis cultum, | institutionem publicam ot artem medicam pertineo- tium I per XXIII annorum gpatium snmmi praesidis | ac raoderatons liberalissimi, RapientisBimi | grati animi monumentum | et veneratioaii

LATEINISCHE REDEN.' 639

tius excipiebatur erepti huic litterarum universitati fautoris^ patroni; conservatoris, Liberi Baronis Caroli de Stein ab Altenstein. Cui si non plus alma Rhenana quam reliquae litterarum sedes patriae deberet, yel sic illa sat locupletem haberet lugendi caussam. Quanto igitur afflictiore animo par fuit eam universitatem esse^ quae mutuo beneficiorum et pietatis vinculo tam arte cum IIIo continebatur^ ut ne cogitatione quidem divelli utriusque nomina possint? Qua- lem enim Munchhausenium suum alma Georgia Augusta, talem Fridericia Guilelmia Rhenana iure meritoque colit^ veneratur, admiratur Altensteinium, Virum in paucis m{(,gnum et ut libere dicam unicum: cuius rarae virtutes et faci- nora prorsus eximia cum non ad Borussicas tantum terraS; sed ad Germaniam universam pertineant, tamen gratiora quam nostra pectora vix usquam sibi devinxerint. Nam etsi primaria sane laus conditae huius Musarum sedis ei debe- tur, a cuius summis auspiciis cuncta^ quibus per novem ferme lustra cumulata patria efdoruit, beneficia repetendu sunt^ Augustissimo desideratissimoque Borussorum Regi vita nunc defuncto: tamen tamquam alt^rum conditorem et pa- iv rentem suspicere eum fas est, cuius sapientissimis consiliis; opera indefessa, ingenua liberalitate ac favore plane singu- lari iussa Regia et effecta sunt olim et per longissimum idemque felicissimum temporis spatium strenue sustentata. Quae animi sensa cum omnium essent communia; quid ma- gis poterat consentaneum esse^ quam quod publica cum maeroris tum gratiarum testificatione praeclari Viri memo- riam celebrari Academiae Rector et Senatus decreverunt? Exstititque sine mora promptus ad orandum communis do- loris interpreS; cuius facundia dubitari nequit quin publicam exspectationem non aequasset sed superasset: indicendorum autem sollemnium funebrium munus mandatum est professori eloquentiaC; qui tralaticio more academico locum aliquem

post acerbam mortem | non periturae teBtimonium | ezatare volait nniversitatis litterarum | Fridericiae Goilelmiae Rhenanae | pietas. | inest Friderici Hitschelii litt. antiq. et eloq. prof. p. o. | corollarinm disputationis de bibliothecis Alexandrinis deque Pisistrati | curis Ho- mericis. [vide Opusc. I p. 123] | editum Bonnae a. cioiocooxxxx.)

640 ' LATEINISCHE REDEN.

cognitu non iniucunduni e communibus litteris tractarei lamiam dies constitutus esse publicae solleninitatis: feryere cum oratoris opus tum invitatoris: cum luctuosa morte Fri- DERici GviLELMi III omnis illarum rerum condicio subito mutatur in recentique et vero graviore casu Cunctoram animi defixi aliquantisper repositis et dilatis pristinis consiliis in- tellegunt propiori officio satisfaciendum esse. Interim, iie Altensteinianae memoriae debiti honores nimia mora tarda- rentur, coeptum commentandi opus continuari perficique ius- sum est: nec enim aestate iam yergente otii satis supererat ad iustam Memoriam conscribendam^ qualis sane^ si omit- tendae publicae orationis necessitas praevideri ab initio po- tuisset, omnium conyenientissima videri debuerat^ Sic factom est, ut levidensi documento studium ac voluntatem suam grata Fridericia Guilelmia Rhenana nunc testetur, et quod y non satis dignum tantis virtutibus esse videatur, quantanim admirationem declaraturi sumus. Quamquam, si licet yerum fateri^ non tam alienum^ quam cuipiam fortasse videatur, ab Illius potissimum Yiri praestantia haberi hoc ipsum^ in qao elaborayimuS; argumentum debet: quandoquidem vix exstant^ quae cum lllius laudibus rectius quam luculenta Pisisirati Ptolemaeique Philadelphi exempla comparentur. Quos Ille, si in regio loco collocatus fuisset^ haud scio an etiam supe- rasset^ in hac autem, quae ei contigit^ vitae condicione re giae proxima dici potest aemulatus esse felicissime: tantos in IIIo erat non amor tantum artium litterarumque, sed lit- terae ipsae, tanta in omni genere ingenii liberalitaS; tanta rerum administrandarum intellegentia. Circumspicitedom, quid sit illud^ cur inter cultissimas gentes principatum qoen- dam Borussorum ciyitati consentiens .vox Europae tribuai Qui principatus cum duplici genere contineatur: quorum al- terum in litterarum ipsarum flore ac robore cernitur, alte- rum in institutione publica per singulas ampli imperii terras, urbes, oppida, pagos saluberrimo consilio aequabiliter pa- teute: has duas res nonne yidemus iam etiam exterorum quotcumque sapere se volunt, admirari, coUaudare, imitari non sine aliqua inyidiae significatione? Cuius rei documento non mobile tantum et ad praestabilia quaeque subito cum

LATEINISCHE REDEN. 641

fervore amplectenda paratam ingenium Francogallorum est^ clarissimo misso philosopho nostrarum laudes scholarum ali- quot abhinc annis testificatorum: documento est diuturno expergefacta languore ipsa nobilis gens Britannorum; sibi sola placere^ soli sibi plaudere per plurima saecula solita; sed cui nuper^ ut accepimus^ rei scholasticae suae labem non vi alius nisi Borussicae disciplinae comparatio persuadere coepit. Haec igitur tanta beneficia cui tandem accepta refert respu- blica nisi Regi Optimo Friderico Guilelmo III et, cuius Ille consiliis post immortaliter meritum de bonis artibus Guilel- mum ab Humboldt per plurimos annos usus est, Carolo ab Altenstein? Qui quid quibus yiis ac copiis instituerit prae- stiteritque, nec volo nunc nec possum singillatim persequi: nec indigere hoc uberiore explicatione videtur, quippe quod in oculos quasi sua sponte incurrens multorum praeconiis praedicatum sit multifariam; adeo ut illius quidem praestan- tiae persuasio vel eorum mentibus paullatim inhaerescat, qui aut naturae vitio hebetiores ad iudicandum aut vitae condicione ab optimorum studiorum tractatione alieni sunt. Quodsi non quid, sed quo illud animo atque consilio insti- tuerit; quaerimuS; id facile intellegimus esse eiusmodi; ut recte perspectum in multo maiorem Viri immortalis admi- rationem rapiat, gratiarum actionem ut multo ampliorem postulet. Namque artium litterarumque curam cum Alten- steinium dixero animo vere regio suscepisse, sic demum une cunctas partes nomine recte comprehendisse videor. Animum autem vere regium eum dico, qui a triplici potissi- mum vituperatione liber sit; quarum una solet vel in cele- berrimos bonarum artium fautores illustri in loco constitutos cadere. Horum enim quotusquisque est, quin de artium lit- terarumque incrementis sollicitus suo magis nomini quam ipsarum saluti, quam reipublicae utilitati consulere animum induxerit; quin beneficiorum illuc collatprum si non maxi- mam, certe non minimam partem ad suam potius vel laudem vel voluptatem rettulerit; quin, ut breviter dicam, artium vii litterarumque patronus vel haberi ostentationis, vel externi splendoris caussa esse voluerit? Cum qua perversitate si vel comparare tamquam longissimo intervallo distantem AI-

FR. RIT8CHELII OPVSCYLA Y. 41

642 LATEINISCHE REDEN.

tensteinii generosam simplicitatem aggrediar a simulationis vanaeque iactantiae levissima suspitione alienam, yerear sane ne sermo meus non tantum improbetur sed merito contem- natur. Cognatum cum hoc aliud est genus eorum, qui, quod unius alicuius disciplinae suavitate artisve dulcedine mirifice allecti in illa toti essent et quasi habitarent, studiam et operam ad illam colendam^ sustentandam, promovendam om- nem contulerunt. Quid autem mirum^ in ea re operam cu- ramque te consumere non mediocrem^ quam quidem in deli- ciis habeas, ad quam insita naturae voluptate trahare? Contra quid laudabiliuS; quam^ quorum ipse non sis aman- tissimuS; ea quoque^ quod salutaria, quod honesta esse intel- lexeris; te amplecti tantaque et liberalitate et providentia adiuyare^ quasi in intimo sinu foveas? quae yirtus cum inter rarissimas sit mortalium, tum vere regia iure optimo habe- tur praeter ceteras. Atque hac virtute quis ignorat Alten- steinium, quamquam elegantissimae subtilissimaeque ac ?ero etiam uberrimae eruditionis Virum; tam fuisse insignem quam a pravae doctrinae laude affectanda alienum? Deniqae nostrae potissimum aetatis memoriam cogitatione repetenti mihi occurrit tertium quoddam illorum genus^ qui et yani splendoris et ambitiosae eruditionis ostentationem procol habentesy publicae saluti unice prospicientes^ quicquid artium litterarumque ad comparandas vitae cottidianae siye com- vin moditates sive necessitates^ quicquid pertinere ad commones reipublicae utilitates videatur; tantum studiose soscipian^ benigne foveant alantque impensiore cura. Quorum alii in eo artium litterarumque fructum omnem reponere solent^ nt civium adeoque ipsarum civitatium fortunae opificiorum in- dustria adiuventur; agrorum cultura provehantur^ inventorum sollertia augeantur; commerciorum negotiorumque usu ampli- ficentur. Ab alia parte commendare doctnnam eos audimug^ qui non paullo magis sapere sibi visi publica litterarum cura publicos civitatis ministros futurosque magistratus formandos erudiendosque sibi persuaserimt et his potissimum finibas artium et disciplinarum cum commoda metiuntur tum insti- tutionem circumscribunt. Quales utilitates cum prorsus se- cundarias dicimus et tamquam adventicias; non yeremur ne

LATEINISCHE REDEN. 643

quiS; quamnam veram existimemus et aeternam utilitatem^

uberiore oratione exponendum putet et disceptandum tam-

quam dubitatum^ quod esse confessum et exploratum uno

ore ii omnes, quibus haec scribuntur, clamitaturi sint. Ec-

quis autem, cum sua caussa colendas, propagandas, exercen-

das litteras breviter dixerimus et populariter, vel tantisper

dubitare ausit, quin huius ipsius existimationis persuasio

magnanimo Altensteinii pectori et tamquam intimis medullis

adeo insederit; ut nullo alio ex fonte, nisi ex illa potissimum

mentis liberalitate; repetenda sint quaecumque Ille in hoc

genere umquam instituit, iussit, suasit, iudicavit? Nec enim

curiose anquirenda exempla sunt, sed in propatulo posita.

Nec tamen gravius argumentum aliunde licet quam e scho-

larum rationibus cum reliquarum petere tum harum, quae

quod olim ab collegiorum universitate nomen traxerunt; idem ix

hodie ab litterarum universitate merentur. Etenim haec

ipsa studiorum varietas amplissimum complexa disciplinarum

orbem num cui dirigi ad certa vitae genera videri potest?

Nimirum civitatis vel commodis vel necessitatibus ut satis-

fieret, tantis opus erat, quanti in singulas provinciarum 60-

russicarum universitates sumptus erogantur! tam lauto litte-

rarum omni subsidiorum genere instructissimarum apparatu!

tanto lectissimorum virorum numero eorumque in unum cor-

pus iunctorum communique collegii vinculo sociatorum! hac

deniquC; id quod summum est, erudiendi et subtilitate et li-

bertate, quae nec capita decerpat quaedam nec cuiusquam

arbitrio pareat, sed cum ad interiores litteras usquequaque

penetret in ipsasque rerum caussas sese insinuet, tum nullis

nisi veritatis limitibus umquam circumscribatur.

Hoc igitur animo qui artium litterarumque curam sus-

ceperit, eum demum consilio agere vere regio concedimus:

hoc consilio qui egerit, eum solum aeternam laudem sibi

peperisse iudicamus nomenque immortalitati prodidisse. Ta-

lemque habuimus quem vivum nobis gratularemur nostrarum

rerum patronum Altensteinium, iam nobis ereptum ex animi

sententia lugeamus cum tanta pietate, quantam vix capere

pectora possunt, non potest brevis, quam hic locus poscit,

oratio. Tantum enim abest, ut gravissimi argumenti uber-

41*

644 LATEINISCHE REDEN.

tatem ullo modo exhaurire animum induxerim^ ut et unam tantum partem provinciae dignitatisque amplissimae tetige rim^ neglectis iis omnibus, quae a meo captu alieniora cam ad religionis cultum ecclesiaeque rationes tum ad renun X medicarum administrationem spectant: et yel de illa parte tam summatim dixerim; ut non vos edocere potius qaam quasi scintillas quasdam in vestris animis excitare voluerim, quas vestra cura foveretis vestroque in sinu altas exardescere in clariora lumina pateremini. Confidimus tamen fore, ot eorum aliquis^ quibus haurire ex uberioribus fontibus h. e. ex actis licet^ admirabilis Viri memoriae debitum honorem persolvat Uliusque imaginem adumbret plenam^ sinceraniy et ita ad vivum expressam, ut et iram et studium procul ha* beat: neque enim vel hoc indiget vel illam vera virtas est cur extimescat. Quod qui in se susceperit, dubitari nequit quin plurimorum desiderio insigniter sit satisfacturus.

4.

Oratio de comparatione inter Fridericos Guilel- mos III et ly instituenda habita die III m. Augusti

a. 1842.*)

m. Rediit ille dies, auditores suo quisque loco spectatissimi quem cum olim habuerimus communis laetitiae indicem, brevi ex tempore conversum in tristis desiderii piaeque me- moriae testem dolemus. Et sensus quidem hic omnium ani- mis infixus non erat profecto verendum ne umquam exstiii-

*) [In pnblicam iam prodiit haec oratio prooemii instar indid scholaram Bomiensiam hibemaram a. cioiaCGOXXXXii et YyYYTrr pne- fixa his qaidem praemissis verbis: ^Prooemiandi cam necessitaa nrgeit, desit otiam, praeter consuetadinem nostram non e commanibas littens petito scribendi argamento in recolenda memoria Rbgis Atovstissdu Dnn Fridebici Gvilelmi III yersari visam est. Accipite igitor, ca- rissimi commilitones, chartis consignata, qaae in Illius laudem rimpti- citer et popalariter, non ambitiosias qaaesitis orationis luminibas, t- d.^III Non. Aag. coram yobis diximas: intuemini praeclariBsimum ei- emplum, aemulamini (quantnm quidem principem aemnlari ciyibi» concessum), virtutiaqae illinc incitamentum petite. Valete.* C.W.]

LATEINISCHE REDEN. 645

gueretur, etiamsi publicae significationis soUemnitas nuUa ac- cederet. Sed tamen eam cum illorum virorum sapientia, quibus nostrae res curae sunt^ et constituerit et perennem esse Yoluerit, non potest hoc non recte et salubriter institu- tum videri. Primum enim pietas hoc efflagitabat, ut^ cui haec litterarum universitas plura deberet et maiora quam ceterae bonarum artium sedes beneficia; ei honos quoque luculentior ab eadem haberetur. Nam cum reliquae conser- vatorem sanequam liberalem clementemque DivvM Frideri- CVM Gvilelmvm III venerentur, at haec nostra et conserva- torem et conditorem suspicit^ eiusque singularis gratiae non habet nisi unam sociam. Sed quod pietas fiagitare^ idem suadere et comm«udare honestatis studium visum est. Per- tinet enim huc illud communi sapientium voce comprobatum^ quod cum bonorum hominum eorumque carorum^ tum multo etiam magis magnorum virorum^ quorumque vita in con- spectu omnium posita fuit, horum igitur quod recordatio habetur incitamentum virtutis et voluntatis certissimum fir- mamentum. Ac fuit hoc iam veteribus persuasum: quos con- stat statuis monumentisque positis virtute praestantium ci- iv vium 0t honorem prosecutos esse et memoriam conservasse duplici quidem consilio hoc: primuQi quod id deberi raro praestantiae humanae exemplo videretur eaque re simul grati animi testificandi desiderio eorum; qni superstites essent^ satisfieret; deinde ut ceteri cives haberent quam intuerentur tamquam vivam imaginem earum virtutum, quas et admira- rentur et assequi aemulatione studerent. Laudabile sane in- stitutum: sed laudabilius etiam hoc nostrum^ eo quidem lau- dabilius, quo efficaciora sunt quae in mentes sese insinuant quam quae incurrunt in oculos, quoque propius ad veram rerum naturam^ non externam tantum veritatis speciem^ verba et oratio accedunt quam simulacrorum artificia. Hoc igitur par est credere illos quoque spectasse, quorum man- dato huc hodie convenimus. Qui quo maiorem vim esse huius laudatiouis voluerunt; eo gravius mihi munus imposi- tum sentio et cui vix a me satisfactum iri sperem. Nolo consueto oratoribus more in excusanda virium imbecillitate mea morari. Qua etsi sciam non posse vel horum soUemnium

646 LATEINISCHE BEDEN.

dignitatem vel yestram^ auditores^ exspectationem ullo modo

exaequari: nec est enim in nobis idonea orationis facoltaS;

nec si qua esset^ parare iusta sententianim lumiDa per otii

penuriam licuisset: tamen ab hac quidem parte^ ut libere

fatear, timidum una facile consoletur cogitatio, imprimis illa

apposita quae vel minus instructo ab dicendi arte aninmiB

et yires addat: consoletur ipsius argumenti^ in quo yerse-

mur, insita excellentia. Qua sperare liceat ut quantayis ora-

toris mediocritas egregie compensetur et a verborum teirni-

tate ad rerum pondus audientium voluntates traducantor.

Nec magis illud profecto verendum, ne yel laudandi matem

umquam deficiamur yel parum yarietatis ea laudatio habitan

sit, quae quotannis coram iisdem auditoribus redintegranda

sit. Siye enim imperii praeclare gesti gloriam persequimnr

bellica yirtute non minus quam animi constantia partam in

ipsaque communi Europae clade imprimis conspicuam: seo

spectamus yitae domesticae iunocentiam^ morum integritateni;

pietatis non fucatae simplicitatem^ institutorum sanctimoniAm:

siye pacis artes litterarumque decus pari munificentiae sa-

pientia adauctum contemplamur: quis est quaeso, quin non

tantum caritatis et yenerationis caussam grayissimafn, sed

etiam inexhaustam d^itae laudis materiam varietatemqoe

inyentam^ aemulationis autem luculentissimum exemplnm

propositum esse ex animi sententia profiteatur? Sed tamoi,

haec ut sint ita uti dixi^ nihilo minus difficilis est mortiio-

rum laudatio; idque non unam ob caussam. Nam primam

quantuscumque splendor est earum rerum, quas recordemur

praeteritaS; tamen eas ipsas non patitur natura humana

enitescere prae praesentibus^ sed ad recens gestorum admi-

V rationem ingenito inyitamento rapitur ex eorumque cogita

tione praecipuam solet yoluptatem capere. Quod quidem

inde a Phemii Homerici Telemachique temporibus commonis

consensus probayit:

Tfjv TCip doibfjv iLidXXov dTTiKXeiouc' avOpuiTioi, riTic dKOuovrecci v€U)TdTr| d|Liq)iTr€Xr|Tai.

Id autem cum a yatibus et poetis rectissime etiam ad or»- tores transferatur^ facile intellegitur quam sit insuaris eios

LATBINISCHE REDEN. 647

condiciO; qui tamquam legitime constitutus laudator temporis acti prodeat. Quis est enim yestrum, quin lubentius in eius imagine Regis oculos defizerit, quo vivo^ quo praesente; quo vigente laetamur^ cui praeclara debemus^ a quo praeclariora, liberaliora exspectamus: quando ea est generosorum indoles animorum; ut non possint in media via subsistere, sed quo lucidentius exorsi sint, eo gloriosiorem ad finem ipsius na- turae necessitate quadam pergant Tantum in hoc genere valet ezspectatio fiituri. Quocirca non est mirum^ quibus quotannis orandum est Idibus OctobribuS; iis paratum esse audientium plausum: at nobis parandum^ at nobis quae- rendam approbationem vestram captandamque benevolentiam esse. Sed aliud quiddam accedit longe etiam gravius; cur non tantum immune sit facinus (ut cum priscis hominibus loquar), sed etiam lubricum et propemodum dizerim invidio- sum^ laudare regem defunctum; cuius is sit filius supersteS; qui cum multis videatur quidni enim libere profitear? paternam gloriam non ambigue obscurare, tum diversissima sane indole praeditus est. Itaque cum aliae et ex parte con- trariae in utroque virtutes emineant, nonne verendum est, ne quod in illo laudeS; videare in hoc desiderare^ quod in illo vel maxime probes, propemodum improbare in hoc, at- que ita de debita Patri Patriae reverentia aliquid detrahere irreverentius? Possum sane videri, et videbor fortasse si qui malitiosius orationem meam interpretentur: sed idem recte iudicantium et sine iniquitate interpretantium benevo- lentia adeo confido, ut ex eo ipso genere reliquae orationis meae argumentum petere apud me constituerim.

Laudare in Fbiderico Gvilelmo III consuevimus sim- plicitatem summam atque ingenuitatem, laudare consiliorum considerantiam et circumspicientiam, laudare agendi pruden- tiam, animi constantiam, vitae frugalitatem ac parsimoniam, morum modestiam, rerum omnium continentiam atque tem- perantiam: et est haec profecto laus iustissima et plurimum habens approbationis^ atque imprimis raro inter eos exemplo, quibus in manu potestas. Quodsi iisdem nobis ea praedi- canda sunt, quae in augustissimo fiUo maxime admireniur et praeter cetera suspiciamus, numqui illas potissimum virtutes

648 LATEINISCHE BEDEN.

celebrabimus? Non ita sane; sed ingenium laadabimas, sed vim intellegentiae^ eruditionis, eloquentiae, sed animi nobilis- Yi simo spiritu incalescentis vigorem; fervorem^ ardorem^ sed consiliorum generositatem atque excelsitatem, sed sentiendi agendique liberalitatem cum iusta confidentia sociatam, vitae denique morumque urbanitatem, elegantiam^ magnificentiam. Ergone vel debitas laudes invidiosius extenuare vel reveren- tiae officio deesse existimabimur, cum minus in generosissi- mum Principem patemas quam suas virtutes cadere dixeri- mus? Quas quidem^ quae qualesque tandem et qaantae sint, non poterimus vel plenius cognoscere vel rectius aestimare quam e diversi generis comparatione. Comparare enim iuter se, quae et in similitudine dissimilia sunt^ et similia in dissimilitudinC; id vero est eiusmodi^ ut et hominam mentes illuc potissimum usquequaque trahantur et tamquam invitae rapiantur^ et in quovis genere veritatis indagandae certior via nondum inventa sit. At vero habet haec comparatio cautiones suas^ quas priusquam accuratius definieris^ nihil fingi periculosius^ nihil magis putidum quam illud ipsum comparandi studium potest. Ac levius est^ quod in hominum certe vitis comparandis non illa potius spectanda dicimosy quae ad similitudiuem aliquam referri possint^ quam ipsas diversitates et discrepantias eruendas et diligenter inter se distinctas aperta in luce collocandas. Nam illud quidem nuUam fere habet commendationem^ sed plerumque lusus est quidam ingenii; fructuosum solum est alterum genas, unde, quot quamque inter se diversae viae vitae humanae pateant honeste degendae, intellegatur. Et perspexerat hoc iam e veteribus is^ cuius nobilissimum exstat exemplum vitarum inter se comparatarum, Plutarchus^ qui identidem^ non id sibi explicandum videri^ quibus illae rebus congraerent, sed quibus differrent, scite significavit. Sed gravioris momenti altera cautio est, quae non tam spectat ad comparandi mo- dum quam ad consilium comparantis. Atque eo in genere non possumus non notare pravam consuetudinem quandam, quae dici nequit quam et pervagata sit et perniciosa. Quippe eo fere propensos esse hominum animos videmus^ ut binorum hominum inter se comparatione facta^ uter utri praestet,

LATEINISCHE REDEN. 649

efficiant: idque perversum debet comparandi studium yideri^ nisi quidem non in simili tantum^ sed prorsus eodem in ge- nere ii quos compares versentur. Ita^ ut exemplo utar, bi- norum virorum bellatorum uter maior exstiterit, poterit recte quaeri: nihil enim nisi una fortitudo spectatur; minus com- mode plerumquC; e binis imperatoribus bellicis uter praestet: alias enim imperatoriae vitae condicio facultates praeter for- titudinem requirit; inepte autem agat^ qui vel regum bono- rum vel ne eiusdem quidem condicionis hominum praestan- tiam^ quae plurimarum partium societate continetur, tam- quam modulo aliquo metiri instituat eo quidem consilio; ut, utrum utri praeferat, definiat, talique in iudicio quasi re beiie gesta acquiescat et id quod res sit se scilicet repperisse vu laetetur. Sua sponte apparet non de iis nos loqui; inter quos nuUa omnino similitudo intercedit: nam quis nisi male sanus cum virtutibus opposita eis vitia componat? quis eos, qui ipsis bonorum malorumque finibus discreti sunt^ ut cum Ti- berio vel Caligula Titum vel Traianum conferat? Verum, ut mittamus quae suapte natura absurda sunt^ non absurdum quidem dixerim^ quod in scholis saepenumero, Philippusne an Alexander praestet, disputare adulescentuli iubentur: sed probabile; sed fructuosum videri ne hoc quidem potest; multo minus potest, quod memini praeceptorem ceteroqui satis pro- babilem proponerC; ut exploraretur, utrum e variolarum vac- cinarum insitione an e machinarum vaporis vi motarum in- ventione plus utilitatis in hominum vitam redundasset.

Atque haec non dubito quin multis vestrum; auditores, satis exiliter disputare videar et fortasse huc parum accom- modate. Et tamen eadem ad nos propius quam quispiam putet pertinent. Eorum enim^ qui litteris vitam et studium suum dediderunt; quotusquisque est, quaeso^ quin aliquando suam cum ceteris disciplinis ita compararit^ ut suam unice probaret; prae sua reliquas fastidiret? Quod cum de disci- plinis universis tum de singulis partibus dictum volo. Velut, ut e meis studiis exemplum promam, quis non meminit acerrimae illius contentionis; qua alii unius linguae indaga- tione veram philologiam contineri arbitrati eos despicerent^ qui positam esse in rerum potissimum tractatione dictitarent^

650 LATEINISCHE REDEN.

rursum hi despicatui ab illis habiti? Neutrum profecto con- siderate. Namque etsi iure sane meritoque pro se quisque id amplectitur, quo innato animi impetu et praecipua delec- tatione ducatur/ recteque altera ez parte antiquitatium ex- plorandarum et pervestigandae linguae studia inter se con- feruntur; et quae utrorumque propriae sint commendationes, dispicitur: tamen eam debet haec comparatio vim habere^ ut utramque cognoscatur partem tantummodo esse plenioris dis- ciplinae; nec nisi consociatis utrimque studiis posse ad ipsum finem philologiae perveniri intellegatur. Non comperi equi- dem simile quiddam in ceteris disciplinis fieri: nec enim, quantuin quidem sciam, vel in theologia dogmatum inter- pretes contemnuntur ab hermeneutis, vel iuris publici doc- tores a privati scrutatoribus , vel a physiologis chirurgisve pathologi^ vel zoologi herbariive a chemicis, vel antiquarum historiarum enarratores ab iis qui in medii aevi proximo- rumve saeculorum rebus gestis versantur. Quae quidem ex- empla etsi minime nos fugit valde esse disparia, tamen tan- tum similitudinis habent omnia^ quantum^ ut hic commemo- rentur, satis est. Itaque videtur illud^ quod improbabamos, proprium philologorum non esse^ sed fuisse: quando paa- cos esse suspicamur qui non liberalius sentire hodie didice- vui rint. Sed tamen ne sic quidem ab ista reprehensione cete- rae disciplinae liberae sunt. Quodsi enim a partibus ad ipsa genera pergimus; nec^ quae fieri constet^ obstinatias negamus, primum fatendum est hac potissimum aetate non mediocrem et invidiam et obtrectationem inter reliquas dis- ciplinas cunctas et eam intercedere^ quae dum se cum illis confert, longe potiorem iactat et tamquam domina quaedam in servas superbire consuevit: quam quidem quis docendus sit non aliam atque philosophiam esse, iusto saepius parum illam memorem, quam et inanis et fallax ipsa sit sine ple- nissima singulorum cognitione, parum memorem^ ut uno verbo dicam, exempli Aristotelii? Quamquam nequaquam infitiamur non multo minus ab altera parte eo peccari, ut non satis reliquae arteS; quam sine philosophiae lumine cae- cutiant; persentiscere videantur. Rursum autem hae ipsae cum rationi convenienter in duas partes dispescantur: qua-

LATEINISCHE REDEN. 651

ram alterae naturam quam proprio nomine vocamus^ mentem humanam sibi investigandam alterae sumunt: hic quoque propria esse ambitioso illi comparandi studio sedes solet. Nihil enim frequentius usu venit, quam ut vel physicis nu- gas tractare infructuosisque quaestiunculis et ab vitae hu- manae usibus alienis delectari philologi^ historici^ iureconsulti videantur^ vel prae physicis hi semet fastidiosius efferant^ quippe tanto suas disciplinas pluris facientes^ quanto corpori mens et animus praestet. Qualia iudicia mihi quidem tam insipida videntur tantaque esse tamquam pestis doctrinae^ ut ex animi sententia perhorrescenda et homine liberaliter educato prorsus indigna censeam^ atque adeo omnium pri- mum, simulatque de homine litterato, quem nondum norim^ mentio iniecta sit^ sciscitari illud soleam^ quae penes illum sit ceteraram, in quibus ipse non habitet; artium litterarum- que ezistimatio: qua quidem re certissime videmur veram doctrinam politioremque humanitatem censere. Non impedio ullo modo; id quod iam significabam; quominus sua unicui- que ars cara sit praeter ceteras: et est nobis profecto tam cara philologia, ut nihil supra; sed et potest et debet ea caritas cum ea liberalitate esse coniuncta, quae meritos ho- nores alienis studiis tribuat omniumque demum consocia- tione (quae in unum mortalem non cadit^ sed mente tantum et cogitatione comprehenditur) id effici intellegat; quod non nimio intervallo ab ipsa notione scientiae et intellegentiae distet. Ergo detestamur et abominamur ambitiosas illas in- solentesque contentiones, quibus de principatu quodam velut philosophia et disciplinae historicae certarunt iniquissime: quarum quidem mutua ratio non est alia^ nisi quod viis diversis; sed iis aeque necessariis; ad eundem finem conten- dunt, qui est invenieAdi veri: ceteroqui ne a rerum quidem argumentis diversis proficiscuntur, sed in iis pariter versan- tur, quae omnino cognitioni humanae subiecta exstant. Nec theologia sicubi principatum quendam affectat, magis tolera- ix bili fastu agit: deus enim^ ut paucis complectar; in omnibus; et quaerimus deum omnes: ad eundemque perveniunt; qui dum id agunt, ut rerum varietatem sive historiae luce illu- stratam sive mentis acie enucleatam animo comprehendant.

652 LATEINISCHE REDEN.

non sane solent sine uUa intermissione de deo cogitare^ id quod ille ne postulat quidem: itemque altera ex parte qui illud ipsum, ut deum quaerant; spectant et moliuntur^ non nisi per easdem has ambages^ in quibus cum voluptate reli- quae litterae morantur^ id quod volunt assequuntur^ recta illuc peryenire omnino nequeuni Hinc ut ad eas artes de- flectam orationem^ quarum opera sub sensus cadunt, quid potest utilius esse ad singularum vim et fines cognoscendos; quam diligens earum comparatio? Contra sapere an ineptire dicemuS; si qui vel picturae musicam^ vel musicae sculptu- ram longe anteponendam iactent?. vel si quae cum fingi possunt similia tum communi usu vitae cottidianae eveniuni Quodsi aliquanto etiam latius exspatiamur^ quid est tandem, quo rectius quam olim de ipsa poesi deque veteris recentis- que memoriae poetis cum ezteris tum nostratibus iudicare didicimus? Nihil profecto aliud, nisi quod pravo uti com- parandi studio dedidicimus. Fuit enim id tempus olim^ quo suae potissimum consuetudinis, suarum opinionum^ suorum et morum et exemplorum angustiore et exiliore mensura nihil singulae cultioris Europae gentes non metirentur: quo cum suo ipsarum genere quidlibet; quantumvis diversa rerum omnium condicione natum factumve^ conferrC; nihil nisi quod eandem normam sequeretur^ tolerare^ nedum probare^ penes se scilicet fontem^ exemplar et auctoritatem pulcri rective omnem esse gloriari consuevissent. Quo in genere insignis praeter ceteras vicina nobis gens Francogallorum fuit^ magna quidem in genere pusillo: nec mirer si qui etiamnunc mag- nam dictitent. Atqui hanc omnes nunc consentiunt caussam fuisse, cur nec sine studio veteres poetas, Graecos maxime (quos ipsos et illi cum solos esse imitandos tum se nimi- rum assecutos esse arbitrabantur, et nos aetemos humani- tatis magistros veneramur), nec sine ira recentioris aetatis principes poetas aestimare valerent: cuius rei luculentissimo documento poesis scaenica Britannorum exstat, et diversis- sima et perversissima iudicia experta diuque miris ingenii semibarbari portentis scatere visa. Ergo gratia habenda eorum virorum intellegentiae, qui, divini ingenii Goethiani perspicacissimi interpretes, excutere nos praeiudicatarum

LATEINISCHE REDEN. 653

opinionum* tenebras iusseruut et libero iudicio diversissimas artis formas suspicere docuerunt^ quae una sane pulcri yeri- que notione comprehensae varietatis quidem fines habeant nullos. Quod cum apud animum reputamuS; non possumus quin eius viri praesentiam nobis gratulemur, qui in illo ge~ nere princeps longe praeclarissimo exemplo, quid esset recte . comparare^ monstravit: quem si uomine appellem; veren- x dum sit ne et ipsi displiceam et edocere velle doctos videar. Nunc ut eo unde deflexit oratio revertatur; satisne mu- nisse illam sententiam existimabimur; qua abstinendum prnva eorum principum comparatione dicebamuS; quorum alterum patriae non potestatis tantum^ sed laudis, sed caritatis here- dem veneramur, alterum piae grataeque memoriae religione hodie colimus? Qui si diversa etiam in ea parte regii im- perii sectati sunt; quae ad nos propius pertinet^ in artium litterarumque cura^ nihil profecto inde caussae repetemus, cur altero alterum vel praestantiorem habeamus vel nobis cariorem. Ac sunt illi sane etiam in hoc genere valde dis- pares: quorum alter, quod litterarum suavitate artiumque dulcedine mirifice allectus totus in illis ipse est et quasi habitat; praeclari ingenii studium et operam ad eas colendas, sustentandaS; promovendas prorsus singularem confert; alter^ si verum volumus fateri, non eas praecipuis in deliciis habens nec insito naturae desiderio ad eruditionis potissi- mum studia abreptuS; ea tamen quod salutaria^ quod honesta esse intellexerat, amplexus est^ tantaque et liberalitate et providentia adiuvit, quasi in intimo sinu foveret. Quorum neutrum est eiusmodi^ ut per se solum sit et unice praeter alterum probandum; utrumque ita cotnparatum; ut^ modo fines quidam certi ne migrentur, quos ultra citraque nequit consistere rectum, insignem habeat regiae virtutis commen- dationem. Neque enim vel ab altera parte uUo modo eam doctrinae laudem affectari videmuS; quae regiae dignitatis et temperantiaC; vel eos sumptus impendi, qui aequabiliter in omnes civitatis partes diffusae administrationis modum exce- dant: nec profecto Friderico Gvilelmo III ea deerat libe- ralis institutiO; quin litteris eatenus imbutus fuerit; ut, quauti essent aestimandaC; qua ratione sublevandae; quem ad finem

654 LATEINISCHE REDEN.

dirigendae; sapientissime perspiceret eamque pefsuasionem munificentissimorum facinorum multitudine admirabilem in modum comprobaret. Ergo gratulemur nobis hanc sensuum dissimilitudinem potius quam, utri priores deferamas^ rime- mur^ et singulari beneficio divini numinis nobis impertitam laetemur: nam et in hominum vitis et in regnorum vicissi- tudinibus per contraria itur ad id^ quod sit perfectum vel a perfecto quam proxime absit: ipsam autem mediocritatem, eam quidem quam auream recte et rectius quam suam illam Horatius dicas^ liberam illam a vitiis, virtutes autem in se omnes complexam, mementote unius esse numinis divini^ mortalium generi denegatam. Dixi.

5.

Oratio celebrandae memoriae Guilelmi Humboldtii habita die III m. Augusti a. 1843.*)

IV Anno proximo, auditores suo quisque loco spectatissimi,

cum in hunc suggestum escendissem, compararemque cam

*) [In pablicnm iam prodiit haec oratio, prooemii instar prae- fixa indici scholarum Bonnensinm aestivarnm a. 0i3iDCCCXxxxia, hac qnidem praemisBa praefatione:

'Qnod itemm vobis, carissimi commilitones , prooemii looo ora- tinnculam proponimns, habitam eam recolendae snperiore anno me- moriae avgvstissimi hvivs vnivebsitatis conditoris Divi Fride- Rici GviLELMi III, id nolite in eam partem interpretari, tamqnam ambitiosias contendere cnm ea nniversitate litterarnm velimns, cnios etsi exemplnm imitari per se non potest indecornm esse, tamen longe diversa eo in genere condicio est. Nam cnm princeps patriae nostrae universitas constanti sane usn hoc institutnm habeat dintnma- que consnetndine sancitum, ut, qnae quotannis coram frequenti andi- tomm corona sollemnes orationes dicuntur, mox cnm maiore eidam lectomm mnltitndine communicentur: enm quidem illa morem inre meritoqne tenet, qnippe cni non professor tantum eloqnentiae, sed idem perfectus orator contigerit, isqne tam mira ingenii et fertilitate et varietate praestans, ut per longum annomm spatinm nnmquam non apte, nove, graviter, et quod praecipna in laude ponimns, ad vitae usnm tempommqne rationes accommodate idqne fortiter et libere dixerit. Cnius condicionis felicitati cum nostram nllo modo confeni

LATEINISCHE REDEN. 655

mea eorum condicionem; quibus in hoc ipso loco Idibus Oc- tobribus quotannis orandum est: hanc quidem eo nomine praedicabam^ quod gratiae et voluptatis multo plus habere praesentium rerum cogitatio quam recordatio praeteritarum soleret. Quod etsi hodie quoque sentio^ tamen haud scio an ex ea diversitate tamquam e communi fonte aliquid com- modi in nos redundet, quo incommodi illius detrimentum non mediocriter resarciatur. Quanto enim praesentium rerum prae praeteritis improbatio invidiosior, tanto fere suspitio- sior yiventis vigentisque quam defuncti principis est laudatio. Nam cum facile accidat ut^ dum in vivorum laude versariS; gratiam captare simulata admiratione videare: contra non dubiam sinceritatis commendationem habere incorrupta vox posteritatis creditur^ nec profecto creditur immerito. Hoc igitur nos quoque praesidio tuti non est cur uUam nobis suspitionem declinandam esse sentiamuS; cum ad eum prin- cipem libero ore celebrandum denuo aggredimur^ cuius sanctae memoriae huius diei soUemnitas dicata esi lam enim post tot annorum spatium, quot etsi per se pauci sunt^ tamen ereptum sibi carissimum Regem et maerentibus et deside- rantibus non possunt non multi yideri^ et ira et studium conticuere: nec verendum est ne, quod in Divo Friderico GviLELMO lU laudemuSy vel audientium fide careat vel in aliquam sive immodestiae sive ambitiosae reprehensionem assentationis incurrai Augetur laudandi confidentia eo quod, cum eorum, quae cummaxime fiunt, facile fallaci specie ut sumus homines decipiamur: id quod valere in utramque par- tem volo: de iis, quae olim facta sunt, rectius certiusque

non patiator iasta nostri oratoris modestia, tamen nonc qnidem non inepta excosatione videmnr hac nti^ qnod, quam snbiecimns orationem, haec einsmodi est, nt et ipsios argnmenti excellentia oratoris qnan- tavis mediocritas compensari, et proposito virtntis exemplo vestris potissimnm rationibns vix posse aptios inveniri videatnr. Qnamvis enim snbitaria opera incohatam tantnm atqne leviter adnmbratam po- tins qnam plene descriptam praestantissimi viri imaginem habeatis: (nec enim secundis curis quicqnam mutari par esse duximns:) at eam habetis, quam perpetuo intuendo, cum admiratione venerando et pro virili parte aemulando vix videamini vel vobis vel virtuti vel veritati posae satisfaoere. Valete.' C. W.]

656 LATEmiSCHE REDEN.

nos existimare aut eveiitus docet aut eontrarii generis com- paratio. Itaque e tanta rerum praeclararum varietatey quibus Augustissimi^ cuius memoriam recolimus^ Regis virtus enitoit^ cum dignum oratione argumentum quaereremuSy commodum in mentem venit decantati sane apophthegmatis^ sed qnod omnes numeros veritatis habeat; quo imiuscuiusque indolem iubemur ex iis cognoscerC; quibus maxime vitae consiliorum- que sociis utatur. Quod quidem in principum non minos y quam in privatorum hominum rationes cadit, eoque maiorem illic vim habet^ quo et gravior regiorum potissimum ami- corum auctoritas et vero eorundem deligendorum arbitriam ipsi principi liberius. Atque habita est haec semper prae- cipua pars sapientiae Friderici GviLELMiy quod^ cum in semet ipse^ qua erat verecundia, summa^ parum saepe fidu- ciae collocaret; id ille detrimentum (si fas est detrimen- tum dicere) ita compeusaret luculentissimC; ut intellegentissi- morum eorundemque honestissimorum virorum felicissimo delectu stipatus esse cum eisque administrandi imperii munia communicare vellet. Nam si summa laus est^ ne egere qui- dem aliena ope^ id quod quodammodo licet in divini ingenii principe Friderico Magno praedicare: at non ultima haec est; immo proximo ab illa intervallo distans^ ut, quibus egeaS; ea pari circumspicientiae sagacitate habeas qui tibi aliunde parias. Et in eo quidem quam eximio successa Fridericvs Gvilelhvs elaboraverit; cum ipse flos et robur diutumi imperii documento est^ tum splendidissima no- mina eorum testantur^ quos ille consiliorum administros re- gendaeque reipublicae participes ascivit. Quorum nominum multitudinem quotienscumque apud animum lustravimus, etsi aliis alios virtutibus conspicuos admirati sumus^ tamen unus quidam adeo excellere praeter ceteros semper visus est, ut in praeclara eius imagine numquam non summa et voluptate et veneratione oculos defixerimus. Cuius simulatque nomen dixerO; nec credo inconsideratius illum potissimum reliquis anteposuisse iudicabor, nec irreverentius his ipsis de debito honore quicquam detraxisse. Quis est enim, quin cum GviLELMi HvMBOLDTii clarissimo nomine, ut paucis com- plectar^ et perfectae virtutis cogitationem et prope divini

LATEINI8CHE, REDEN. 657

ingenii notionem societ: quando diyinum; quicquid humanae modum naturae adeo ezcedit; ut tamquam ezsplendescere supra genus mortalium videatur; non immerito veterum exemplo appeUayeris. Et huius quidem yeritatem iudicii cum et longum sit et difficile ita comprobare, ut aut uni- yersam yitam enarrem aut singulas praestantiae partes perse- quar^ nescio an multo breyiore yia yestrum^ auditores, assen- sum laturus sim^ si a contrario profectus^ quid tandem laudis sit quod in Illum non cadere putetis^ quaeram. Aut fallor aut yix est quod quaerenti respondeatur. Siye enim yitae priyatae integritatem^ simplicitatem^ fortitudinem, suayitatem specto, siye administrandae reipublicae acerrimam curam in- tueor^ siye contemplor artium litterarumque studia prope exempta e similium comparatione: inexhaustam suspiciendi laudandique materiam inyenio. Quarum partium primam cur huic potissimum loco et diei meaeque ipsius personae minus putem conyenire, in propatulo caussae sunt. Quodsi ab eadem persona alienam dixeritis, auditores, yirtutis ciyilis vi existimationem in negotiis publicis conspicuae: nec concedere nec repugnare omni ex parte possum. Nam genus quidem illud uniyersum etiamsi; ut libere dicam^ ab homine nuUo liberaliter instituto abhorrere credam^ yerum in boni ciyis personam cadere eamque decere ut quod maxime: tamen non mediocrem profecto difficultatem habet eorum potissimum yirorum iudicatio^ qui cum splendidissima in luce collocati omnium oculis appareant, agendi modos consiliorumque ra- tiones densissimis taciturnitatis tenebris occultas non con- sueyerunt tantum celare^ sed legitime et ex officio non pos- sunt non dedita opera celare. Itaque quod non inyenerunt^ cui rectius Humboldtiani ingenii excellentiam quam Pericleae praestantiae compararent: id cum facile ab unoquoque; quam sit yere iudicatum; sentiatur; demonstrari tamen nisi a per- paucis haud potuerit; quia^ quibus ille yiis et artibus ad tantum fastigium escenderit; magna ex parte iidem ignora- muS; quibus Pericleae yitae cursum tamquam oculis comitari licet. Quippe hoc ipsum non sine summo dolore, qui in rerum gestarum historia operam posuerunt suam^ testari so- lent inter antiquitatem et nostram aetatem maxime interesse^

FR. RIT8CHELII OPV8CVLA V. 42

658 LATEmiSCHE BEDEN.

ut quae olim palam ei aperte agerentur coram popolo uni- verso^ eadem hodie clam fiant vel eaussas certe habeant tom per se obscaras tum consulto obscuratas, ex quo qni- dem salutarius visum est divino numini, regi populos quam semet ipsos regere deque salute sua commnnibusque cifi- tatis commodis et universo iure publico et consalere ipsos et decemere. IUe autem dolor cum nobilissimis Europae gentibus, Britannis Francogallisque^ ut in his subsistam^ magna ez parte pridem exstinctus sit, iam nobis quoqae leniri coeptus est praeclaro optimi regis beneficio, qno quantum et de reipublicae salute bene meraerit et gratos civium animos sibi deyinxerit^ luculento tota Borussia do- cumento est, consiliorum provincialium deliberaiionibas cum universis civibus liberaliter communicatis uno ore laetans atque exsultans. Cum quibus ut minusculis magna compo- nam, si celeberrimi illius principum conventus^ qui Yindobo- nae fuit^ consultationes comparaveris; quamvis multa nimc post triginta annorum intervallum perrepserint magis qoam emanarint in vulguS; tamen si de singuUs legatis, quoram et ingeniis et artibus summa rerum transigebatur, si de ipso HvMBOLDTiO; cuius gravissimas in illo rerum omnium discrimine partes fuisse et singularem auctoritatem noviinQS, quid tandem quibus viis ac copiis praestiterint, quaeris: yvl tenuia vestigia quaedam praesto sunt, e quibus incerta con- iectura fiat et notitia potius quaedam nascatur quam scientia VII hauriatur. Nec certiora fatendum est de iis percrebruisse, quae Parisiis ille, quae Castillione^ quae Romae, Pragae, Francofurti; Londini egit. Tantum huc quoquC; ut exempla vir- tutis prodeant civibus universis admiranda et imitanda, illud valet, quod hodie ab intellegentissimo quoque vehementer noo solum exoptari desiderarique verum etiam sperari exspectari- que videmuS; ut ne publicam lucem fugiant quae publicarum rerum nomen et omen habent^ neve ei^ qui rerum gestarum caussas perspicere velit, principum secreta potius divinando interpretanda sint, quam aperta populorum testimonia in- tuenda. Humboldtianae autem indolis; qualis in admini- stranda republica eminuit; tantum abest ut imago iamiam quaedam animo informari possit^ ut ne apertus quidem vitae

LATEINISCHE REDEN. 659

cursus tanti yiri a quoquam dum plene perscriptus sit, atque olim demum non sine miratione patria; quae et qualia illi debeat; sit cognitura. E quibus omnibus hoc esse consecta- rium volumus, ut nunc omissa publica vita in ea parte Humboldtianae virtutis commorandum esse intellegatiS; de qua longe locupletissima testimonia ipse prodiderit: quae qui- dem artium litterarumque studiis comprehenditur. Is autem locus cum et propius quam ceteri omnes ad nostras ipsorum rationes accedat nec superare meum oratoris captum videa- tur^ tum ita comparatus est^ ut nec per se a reliquis par- tibus publicae privataeque hominum vitae seiunctus sit^ et vero in tantae magnitudinis viro cum illis longe aptissimo necessitudinis vinculo contineatur. Fuit enim ille, si quis alius, ex iis mortalibus^ quorum indoles non ex elementis quibusdam tamquam opere vermiculato composita est et con- glutinata, sed ea indiscreta habens in simplicis solidaeque naturae speciem concrevit. Quo accedit, quod eandem ille^ quam in Goethio nostro admiramur, vitae rationem stu- diorumque consilium secutus a semet fingendo; excolendo; perpoliendo unumquemque debere vitae conformandae initium capere sibi persuaserat, eumque ipsum finem esse proposi- tum singulis mortalibus statuebat: quippe hinc futurum esse ut in commoda societatis humanae civitatisque salutem op- timi fructus sua sponte redundarent. Atque hac ille via, quam rara constantia tenuit^ per universam vitam ad summa . et praeclara quaeque contendens id est consecutus, ut cum eruditionis decore prudentiae civilis laude felicissime con- iuncta propemodum exemptus fuisse e communi humanae naturae imbecillitate videatur^ quippe quae disparia consilia pari iungi successu raro passa sit. Hlius autem eruditionis quanta vis et ubertas fuerit, quantum lumen et acumen in diversissimas partes rerum humanarum latissime patens^ quanta ars et elegantia: haec si persequi explicatius nunc aggrediar, verendum sit profecto, ne edocere velle doctos videar. Quis est enim ab humanitate non prorsus alie- viii nus, quin, simulatque Hvmboldtii nomen in aures inciderit^ ilico de perfecto omnibusque numeris absoluto grammatico cogitet, quales tam paucos aetas humana vidit, ut eo in

42*

660 LATEINISCHE REDEN.

genere propemodum principatum teneat: quin de poesis ce- terarumque artium existimatore ab elegantiae sensu philo- sophiaeque lumine instructissimo: quin de poeta si non per- eleganti, at non sane ullo modo mediocri. Sed tamen Iiaec tam diyersa inter se studia certo communitatis yinculo inter se copulata habuit, quod ubi indagaverimus, ipsom fontem aperuisse consiliorum quae sectatus est omnium yidebimnr. Nam quo ille tamquam fundamento operam omnem in litr teris tanta cum gloria positam superstruxit^ illa fuit anti- quitatis Graecae Romanaeque incredibilis admiratio^ co- gnitio plenissima et perpetua tractatio, quae per eius Titam a prima adulescentia ad extremam senectutem pertinuit tanto quidem fervore^ immo fiiagranti ardore, ut difScile dictu sit, plusne illi haec studia an his studiis ipse debeat. Testes sunt quicumque de eius vita paullo diligentius rettulerunt^ testes ipsius epistulae iam ex parte (utinam omnes!) foras datae, testes numquam peritura quae ingenii sui monumenta praestantissima posteritati prodidit. (rermanus in illo^ si in quo alio umquam, fuit Graecorum spiritus, cum arte simpli- citaSy cum gratia gravitas^ cum suavitate maiestas, cum per- severantia urbanitas, cum constantia liberalitas/ humanitas cum fortitudine. Quod autem usu veuire usquequaque ?ide- mus, ut, quo quis accuratiorem singulorum scientiam sibi comparaverit, eo rectius vim universi generis percipiat, id ille quoque ita expertus est, ut, quo se studiosius in intimos antiquitatis recessus insinuasset quoque artiorem cum ea familiaritatem contraxisset, eo certius caussas et inteUegeret et sibi persuaderet, cur illa nulli aetati non esse aetemuiD virtutis exemplar ac perennis fons verae humanitatis de- beret. Namque hac una voce recte complecti omnes partes eius praestantiae et auctoritatis videmur, quam pari perti- nacia atque adeo acrimonia alios hodie vindicare antiqni- tatis studiis, denegare alios videmus: quando humanitateoi eam perfectionis condicionem interpretamur, ad quam aeqaa- biliter et liberaliter excultis facultatibus humano generi in* sitis cunctis pervenire homo, qualem naturae benignitas finiit) possit. Ad hanc igitur humanitatem si propius quam veteres illos nullam umquam gentem accessisse communis consensus

LATEINISCHE REDEN. 661

saeculorum testatur: aut falli communis vox credenda nec in bonis potius quam in malis faumanitas censenda^ aut om- nium temporum magistra humanitatis mater antiquitas illa habenda est. Ergone temeritatis atque adeo stoliditatis cri- men effiigere poterunt, qui caeca sed eadem impotenti rabie undique conyolantes in ipsa antiquitatis studia nunc invehun- ix tur perniciemque illis et exitium minantur? Quorum cum triplex potissimum genus sit: illos quidem proirsus hic prae- termittimus qui, dum opificiorum, commerciorum negotiorum- que utilitate et civitatium salutem et artium disciplinarum- que fructum omnem metiuntur, in quaestu lucroque et hu- manis sordibus ipsum finem bonorum quaerunt. Honestius sentiunt, sed tamen intellegentius vix iudicant, qui nihil im- pugnantes vel potius nihil curantes Graecorum Romanorum- que praestantiam nihil omnino imitandum, nihil aliunde asciscendum dictitant, hoc quidem consilio, ut tandem ali- quando abiecta aliorum admiratione nosmet ipsi suspicere discamus, nec nisi suis e radicibus proficiscens ea roboris incrementa communis patria capiat, quibus et ipsa concors suisque sese legibus gubernans et timenda exteris evadat, atque ut uno verbo dicam, verae debitaeque eiusdemque pristinae libertatis beatitudine; cuius unus fons iustitia, cum republica universa singuli cives fruantur. Hoc autem ipsum num, qui antiquitatis illius excellentiam et admiramur et studiose amplectimur, tam ignavi sumus ut non vehementer exoptemus atque, modo ne desit opportunitas, omni nervo- rum intentione illuc ipsi contendamus? An ei contentioni ullo pacto repugnat; quod libertatis consectandae^ expugnan- dae, vindicandaC; quod colendae, tutandae, sustentandae pa- triae aetemum exemplum Graeci Romanique proposuere? An denique, si non improbabilis, at supervacanea tamen ad id, quod hodie cummaxime sit annitendum^ antiquitatis trac- tatio omnis videbitur? Esto: largiamur quod concedimus minime, non habere veteres illos, quo ceteris populis quibus- libet praestent, quicquam, nec plus quam hos ipsos in nostras rationes valere. Ergo tantundem certe valent: unde necessario consequitur istis quidem noviciis libertatis patro- nis una cum antiquitatis studiis illis universam esse rerum

662 LATEINISCHE REDEN.

ante actarum memoriam^ quam historiae nomine complecti- mur, ex earum rerum orbe sine mora ezturbandam, quibus cum fructu et mens acui et incitari yoluntas et conformari animus humanus adfauc creditus est^ nec in Grermania tan- tum credituS; sed inter eas ipsas gentes, quarum ezempliun unice intuendum et sequendum inertes illi nebulones clami- tant, Britannos Francogallosque. Qui si quid praeter nos praecipuum in republica habent, non id profecto magis a se quam inter nos neglectis antiquitatis studiis debent: qao in genere quantum est, quo nos illis potiores simus, tan- tum habebunt quod nobismet invideant ab eisdemque repe- tant. Possum haec persequi longius: sed redeo unde pro- fectus sum. Eorum enim quae exposui yeritatem etsi satis X munisse ratiocinationis vi videmur, tamen si etiam auctori- tatis pondere confirmari postules^ ecquae reperiri gravior quam GviLELMi HvMBOLDTn potuerit? Qui quidem tantam abest ut subsistere posse in eo quem instituisset cursu sive genus humanum sive yitam populorum, nedum retro verti crediderit, ut non nisi progrediendo ad beatitudinem per- yeniri et persuasissimum habuerit et luculenter suo ipsios exemplo comprobarit: et tamen idem, si quis alius, qoae vis esset historiae, adeo perspexerat, ut et veritatis inven- tricem et indagatricem virtutis vitiorumque expultricem, deni- que vitae ducem et magistram cum sapientissimo quoque existimaret. Nec tamen minus ab alia ille perversitate alienus erat, quam in dies serpere latius et pemiciosius gras- sari non sine summo maerore vehementique indignatione vi- demus. Vix enim esse credas, nisi cottidie experiare, ter- tium genus quoddam hominum, vel tenebrionum potius quam hominum, qui, caecane cupiditate abrepti dicam an indolis hebetudine praepediti, e religionis potissimum armamentario, et eius quidem religionis, quae caritatis atque veritatis nt habetur ita est, tela petant ad Graecae Romanaeque anti- quitatis cum ingenitam praestantiam tum hodiema studia impugnanda, de nescio quo periculo somniantes, quod e longe illustrissimi humanitatis exempli cogitatione atque tracta- tione imminere non tam virtuti et bonis moribus et pietati quam Christianae fidei sanctitati crepant: quasi vel huic, modo

LATEINISCHE REDEN. 663

recte eani interpretemur, humamtatis vis et dignitas ullo pacto adyersetur, yel sine humanitate illa ipsa possit suae beatitudinis numeros implere. Quodsi contra hos quoque non videtur gravius et efQcacius dici posse quam Hum- boldtiani exempli auctoritate: tamen hora monet, ne expli- catius nunc pertractato eo loco, qui patet latissime nec potest paucis comprehendi, yestra, auditores, patientia abuta- mur. Itaque in aliam opportunitatem hoc sat gravi dicendi argumento dilato eo iam redeundum est^ unde^ ut rever- teretur, deflexit oratio, ad Fridericvm Gvilelmvm III, cuius sapientia factum, ut tanti tamque a praeiudicatis opinio- nibus liberi vir ingenii, qualem Gvilelmvm Hvmboldtivm veneramur, eo in loco collocaretur, in quo quamdiu consti- tutus erat, pari et litteris et reipublicae cum commodo tum ornamento fuit Nec propter illius ubertatem tantum ai^u- menti, quam non capere horae huius angustias significavi- mus, hic subsistendum intellegimus, sed etiam quod restant, quae cum Eiusdem Regis Illius liberalitate sunt coniunctis- sima. Dicendum enim de iis est certaminibus, quae Ille singulari clementia a se instituta cum studiorum incita- mento esse tum liberaliorem litterarum tractationem alere imprimis voluit.

6.

Oratio de muneribus universitatis curatorum et rec-

torum deque libertate academica ad rectoratum in

universitate Fridericia Guilelmia Rhenana susci-

piendum die XVHI m. Octobris a. 1846 habita.

Audivistis, auditores suo quisque loco spectatissimi, quae, qualia et quanta sint, quae cum ego nunc in me receperim pro virili parte accuranda et Deo Optimo Maximo annuente prae- standa, tum coniuncta esse cum munere Rectoris academici ma- iores voluerunt. Quae non mirer si quis comparatis praeterito- rum cum praesentium temporum rationibus haud paullo gra- viora atque luculentiora esse sentiat, quam quibus explendis hodiemae tenuitas condicionis par sit. Quippe cum ipsarum

664 LATEINISCHE REDEN.

universitatiuiu pristina et dignitate et auctoritaie Rectoratos quoque academiei quae olim vis et potestas fdit magna ex parte exolevii Quod nolo in eam partem interpretemini, quasi de illa dignitate quicquam detractum existimem, qoam nobis ipsi paramus e nullius arbitrio suspensam, sed ipsa- rum tamen universitatium finibus coartatam inque optimaram artium tractatione adulescentiumque ad humanitatem infor- matione consistentem. Verum quae ultra hos fines evagata olim auctoritas viguit multo latius patens eoque ipsa illa studia mirum quantum sublevans et corroborans, eam quis nescit ita nunc imminutam esse^ ut, si cum priorum splen- dore saeculorum conferatur^ paene confracta iaceat? Quis uon intellegit cum universis universitatis commodis, cimi totius patriae salute^ cum ipsarum litterarum flore, quae se conservaturum ampHficaturumque ex praescripto promittit et spondet; Rectoris munus aliquo sane vinculo, sed non eo contineriy e quo in illas partes pleni iique necessarii fructns, non fortuiti et adventicii redundent? Quis summo magi- stratui academico difQteatur pro auctoritate honoris decora quaedam et omamenta^ pro potestate quaedam simulacra potestatis relicta esse specie magnificentiora quam graviora veritate? Guius vicissitudinis si quae caussae fiierint qoae- que ratio sit inquirimus, etsi temporum decursu multarum sane rerum; quas hic enarrare longum est, consociata ini- quitas illuc valuit^ tamen rei summam recte videmor eo comprehendere, quod sive amissis sive demptis liberorum coUegiorum iuribus et privilegiis universitates paullatim de- sierunt suis sese legibus gubemare, administrarey conserTare^ suisque potius e radicibus quam ex alienae auctoritatis modo beneficio modo arbitrio floris sui roborisque incrementa capere. Non esse hoc eiusmodi fatemur^ ut unice vel dolendum sit vel accusandum. Nam si naturali quadam necessitate ea nunc sors est et tamquam lex divinitus scita civitatdum; ut, quae olim singularium societatum sive corporum suo iuie utentium et seorsum consistentium multitudo et varietas Ti- guit, in unam civitatis communionem recepta atque aequa- bili administrationi subiecta uno et sibimet constanti imperio comprehendatur^ sive id penes unum est sive penes plureS;

LATEINISCHE REDEN. 665

hac autem via demum ipsa notio civitatis consummari cre- ditur: facile apparet fieri omnino non potuisse^ quin etiam ad academicorum corporum libertatem illius vis conversionis pertineret. Verumenimvero quod fieri ubique in rebus hu- manis assolet; ut non recta via^ sed per contraria et ex- trema eatur ad id quod sit perfectum vel a perfecto quam proxime absit: id in hoc quoque genus, nisi fallimur, ita cadit, ut iusto modo non satis servato nimium detractum esse de tralaticio iure universitatium^ nimium autem tribu- tum potestati civitatis videatur. Nam si verum est, quod nos quidem pro vero exploratoque habemus, rerum huma- narum gubemandarum administrandarumque salutem onmem e discordi concordia nasci, vel ut planius dicam^ iurium officiorumque sibi oppositorum et ratione secum pugnan- tium tamquam quodam aequilibrio contineri : non potest dubium esse^ ab universitatibus quidem pugnandi multo magis caussas et conamina quam successus et victorias fre- quentari. Quodsi; quibus potissimum in rebus nimis coer- citae libertatis non incerta vestigia, sed aperta documenta cemantur, quaeritis: nolo iis vulneribus immorari^ quae pa- rum vel memoria suavia vel grata memoratu academicae libertati per Germaniam usitatae luctuosa illa decreta Ca- rolinensia inflixere. Quae ut dira nec evitabilis necessitas iu- bere visa est, ipsomm ut credere par est decementium non mediocri dolore: ita sperare licet fore ut cessante necessi- tate mrsum terricula illa aboleantur, quae suspicax sollici- tudo coniuncta esse cum recens instituto munere commissa- riomm extraordinariomm voluit. A cuius muneris novitate dici nequit quantum distet sapientissimo eodemque saluber- rimo consilio non nostra demum aetate constitutum^ sed pri- dem usurpatum cancellariomm vel curatomm munus: cuius quanta sit commendatio; luculentis exemplis^ ut in paucis subsistam^ velut alma Georgia Augusta, Ruperto-Carolina, Ludovicia, Fridericia Guilelmia testantur, illustrissimis Munch- hausenii, Brandisii, Reizensteinii^ GroUmanni; Humboldtii nominibus iure meritoque gloriantes. In quibus viris cum par fuerit generosi animi liberalitas atque gloriae nobilis cupiditaS; ipsamm autem litteramm cum divinarum tum

666 LATEINISGHE BEDEN.

humanarum sine praeiudicatis opinionibus existimatio, tum in ipso mimere illud laudamus, qubd qui eo fungitur, cum et dignitatis suae perpetuitatem habeat, nec sit ipse profes- sorum numero comprehensus; facile potest et rectius, quam quorum annuus magistratus est, rerum summam contueri continuitatemque servare, et si modo velit ab omni partium studio alienus esse. Id igitur institutum qui non ex animi sententia suspiciamus ac nobis gratulemur potius quam aegre feramus yel adeo infestemus, quippe quod non (ut alterum illud) ad reprimendam coercendamque universitatium liber- tatem spectet^ sed ipso nomine testante eorum commodis curandis iuribusque tuendis inserviat, insignemque ab illis gratiam inire fortitudine et constantia possit? Et tamen iniquam universitatium fortunam querimur? Nimirum cura- tores quoque illos publica potestas civitatiS; ingenita qaa- dam dominandi aviditate incrementa imdique aucupans atque consectanSy haud raro sui potius arbitrii administros quam universitatium patronos et propugnatores esse voluit. Li promptu sunt exempla (de Germania universa cogito), quo- tiens nihil valuerint iura academica defendentium vel acerri- mae contentiones. Atque in talibus quidem rerum discri- minibus adversarumque sententiarum certaminibus iustas propriasque opitulandi saltem et contendendi partes merito exspectes (redeo enim unde degressus sum) summo magi- stratui academico h. e. Senatui cum Rectore suo datas esse, ut penes quem non conditarum tantum aetate universitatium; sed per longissimum quod subsecutum est temporis inter- vallum rerum summa et auctoritas omnis unum et solum fuerit. Verum in hanc regionem ubi oculos conicimus, do- lendi iusta argumenta revera praesto esse non est infitian- dum. Quod quidem sic videtur posse accuratius designari, ut nec satis certis finibus utriusque magistratus iura et officia circumscripta eorumque mutuas rationes discriminatas esse dicamus, et vero a quibusdam partibus vitae et salutis aca- demicae magistratum academicum vel nimis remotum vel prorsus exclusum esse multo etiam gravius queramur. Pau- cis perstringere lieeat, quod non possumus nunc uberius persequi. Ac tribus potissimum^ si quid video^ rebus trala-

LATEINISCHE REDEN. 667

ticiae libertatis academicae vis et species comprehenditur: primum iurisdictione; deinde docendi et libertate et aliis tri- buendae libertatis facultate, denique res suas cum ceteras tum pecuniarias administrandi iure. Harum partium cum insigne praeter reliquas pondus ea habeat, quae ad docendi iura spectat; tum nihil nobis contingere exoptatius beatius- que potuit; quam quod hanc universitatibus libertatem^ cui nemo ignorat quanta saepe pericula imminuerint et fortasse etiamnunc immineant, adhuc, siiudicare generatim volumus^ conservatam aut certe non magnopere deminutam nobis com- munique patriae gratulari licet. Nam etsi conamina non defuerunt partim aperta et manifesta, partim obliqua et clan- destina^ quibus summum bonum humano generi divinitus impertitum, quod continetu,r scientiae lumine^ e solo cui paret veritatis imperio exemptum ad fortuitas rationes^ caduca consilia et ambiguas opiniones vel civitatis vel ecclesiae accom- modaretur: etsi liberae et linguae et mentis non nulli vindices etiam succubuerunt^ pro libertatis illius incolumitate se suasque fortunas devoventes^ alii autem in lucem et are- nam omnino prodeundi vias sibi interclusas reppererunt: tamen feliciter plerumque illis repulsis conaminibus (et re- pulsum iri etiam ea confidimus, quibus his ipsis diebus coUe- garum nostrorum Eiloniensium honestas et constantia con- fiictatur) eo fere in locO; si ab Austriacariltn terrarum tene- bris recesseris, litterarum docendarum in communi patria con- dicionem collocatam videmus, ut solacii et laetitiae quam maeroris et lamentationis longe et plures et iustiores caussas inventas esse nobis confitendum sit, quippe quibus nec quae cogitamus eloqui esse vetitum soleat et vero quae vera esse cognoverimus etiam qua velimus docendi forma et ratione discentibus tradere iamiam liberum esse videatur. Multo etiam minus aliis tribuendae docendi libertatis facultas, quae altera species est huius generis, eaque non immerito tanti semper habita^ ut ipsum caput academicae salutis in illa consistere videretur^ dici potest vel reapse labefactata esse vel angustioribus quam aequum sit limitibus circumscripta. Paullo iniquiore condicione nos uti constat in ea parte, quae non minus aptis vinculis cum administrationis quam cum

668 LATEINISCHE REDEN.

litterartim libertate coniuncta est^ conspicitur autem in libera. optione magistrorum qui in yacuas cathedras maio- rum aetate ab ipsis universitatibus vel singulis earum ordi- nibus asciscebantur: una cum iure intercedendi recusandique, si qui invitae universitati obtruderentur. Sed hoc attigisse satis habeo; utpote haud vacuum invidia: restat enim in hoc genere^ quod ad administrandi iura pertinet, longe omnium gravissimum idque nostra sententia revera triste et acerbum. Etenim qui tamquam nervi sunt et radices eius corporis, quod civitatis nomine appellamus, eosdem apparet non mino- ris momenti posse ad vegetam vitam earum commimitatium esse, quae cum maxima illa societate humana ipsum corpo- rum nomen participant. Gogitare me intellegitis de aerariis rationibuS; quos nervos esse rerum gerendarum dicunt veris- sime. Eas qui a bene temperata rei publicae recte semet gubemantis administratione seiungere instituat, ne illum risuri simus et ineptire credituri: et tamen a summi magi- stratus academici officiis ad administrandam universitatem spectantibus adeo segregata nunc est academici aerarii cura quaelibet; ut non modo consulere aut decemere^ sed ne scire quidem quicquam eo in genere ac vel tacito sive pro- bare sive improbare licitum sit^ verum densissima arcano- mm caligine iis ipsis^ quomm maxime interest non caecu- tire^ omnia obvoluta sint et dedita opera: occultata. Quae quam non salutaris condicio sit, non poterit non intellegere, qui, quantum sit, quod ex illo potissimum fonte in ipsa animi bona, vim doctrinae^ Utt^amm commod^^ redundet utilitatis, apud se reputaverit: hoc esi^H^^a bona^quibus tutandis, susten- tandis^ augendis eiusdem illius mMistratus academici extra con- troversiam destinata sunt officia. Ehi^Yiter et summatim decla- ravi, cur pauUo magnificentiora utNft'^ initio significabam ab hoc munere et posci et exspectari itihi viderentur, quam quibus omni ex parte explendis hodiernaJ^ondicionis tenuitas par esset. Igitur dum laetiora speramus^^* nunc res est, rectius voluntas spondetur, quam facinoi\ promittuntur: sed operam me daturum, ut universitatis comP^^*? patriae salus, litteramm flos augerentur et amplificar5H|P' '^ ^* potui salva fide adiurare et omni asseveratione iteruSi?^™^'

LATEINISCHE REDEN. G69

Vna autem pars est muneris mihi demandati, tam illa laeta et expers angustiarum; horum ut illinc solacium et velut compensationem affatim petiturus sim non sine magna mea voluptate. Et spectat ea quidem non tam ad vestras, coUegae spectatissimi^ personas quam ad yos, carissimi adu- lescentes, quorum rationes peculiari necessitudinis yinculo cum Rectoris persona nexae sunt. Guius necessitudinis ratio eiusmodi est, ut ea primariam yim et potestatem rectoratus^ ut sunt haec tempora, contineri et propriam yirtutem tam- quam exsplendescere putem. Nam si corporis universi certa sunt et communia iura, consequens est eorum partem etiam ad singula membra corporis pertinere horumque in- columitati praecipue prospicere. Ea autem iura, quae liber- tatem academicam finitiore significatu appellare consueyistis^ cum certis legibus circumscripta esse oporteat: quando in licentiam et libidinem quaevis libertas yertit^ nisi rationi conyenienter determinata sit: satis hodie videtur a publica auctoritate civitatis in eo elaboratum esse, ut fines illi libertatis vestrae custodiantur et coerceantur, licentiae oc- curratur, vitia castigentur^ delicta animadvertantur, denique vel praecavendo vel puniendo satisfiat legum severitati. Huic autem severitati quemadmodum ad explendam consumman- damque iustitiae notionem accedere aequitas debet^ leniens illa iustitiae acrimoniam et legum rigorem temperans: ita antiquitus par esse visum est, severitatis exactoribus tam- quam ex adverso positum esse aliquem patronum vestrarum rerum et tutorem, iniuriae si qua non a vobis^ sed vobis fiat propulsatorem ^ libertatis autem recte et sapienter defi- nitae defensorem atque propugnatorem. Atque hanc ego ut laetissimam acceptissimamque^ ita ei^cacissimam fructuosissi- mamque partem interpretor officii mihi demandati; hoc nobis vobisque ex pristinae fortunae ruiua relictum vindicatumque gratulor, quod adhuc servata est paterna illa morum disci- plina Bectoris potissimum manibus tradita: qua et aetatis vestrae rationibus recte consuli et eius necessitudinis, quae inter magistros alumnosque intercedit, dignitati integritatique satisfieri maiorum sapientia perspexit. Itaque quod vobis ego promptum paratumque studium ex animi mei sententia testor

670 LATEINISCHE REDEN.

atque polliceor^ ei facite ut propeusam in me voluntatem vestram liberaliter retribuatis, ea in meis yel consiliis yel admonitionibus fiducia coUocata^ quae merito subsequi et co- mitari simplicem sinceramque caritatem solet. In qua mutua officiorum coniunctione illud yos rogo sedulo recordemini, certos fines modosque quamvis promptae excusandi lenitati ignoscendique indulgentiae designatos esse ipsius honestatis necessitate. Quam servando curabitis confido enim ut ne Yos yestrasque res tuendi, sustentandi, defendendi po- testatem invito mihi et dolenti ipsi eripiatis. Dixi.

7.

Oratio de emendanda ratione academiarum et uni- versitatium habita die XV m. Octobris a. 1847.*)

m ConTenimus hodie^ auditores suo quisque loco specta- tissimi, conTenimus eius diei concelebrandi caussa, qui quo saepius Dei Optimi Maximi beneficio redit, eo laetiores at- que gratiores in omnium animis sensus excitat eoque sanc- tiores pietatis affectus perpetuat. Quippe evm diyini numi- nis providentia non conservatum tantum^ sed vigentem et communi saluti sapienter prospicientem atque illustriora in dies facinora gloriose perpetrantem nobis congratulamur, quem patrem et patriae et huius universitatis veneramur

*) [Edita est haec oratio loco prooemii indicis scholaram Bon- nensiam aesiivaram a. cioiocccxxxxvm praemiBsis hia verbis: 'Pro- oemia semeatribas scholaram indicibas praemitti solita cam hoc con- silio scribantar, at nominam nameroramqae ieianitas aliqao deleni- mento commendetar e floridiore genere peUto, haad abaonum visam est relicta morosiore commentandi conBaetudine in loco longe floridis- simo versari, qui pia recordatione avgvstissimi reois continetar, eamqae vobiscam orationem scripto commanicare, qaam Ulius natali- ciis celebrandis saperiore anno ab Rectore Vniversitatis habitam et aaribas benevolia et iadiciis excepistis. Qaae cam et ad litteras spectet earamqae rationes academicas, et vero aliqua ex parte ad pablicam salatem, vestra qaoque stadia, qaibas largas lautasque dapes infra apposiias videtis, aliquod illinc et industriae incitamentum et firma- mentam vohmtatis caperc poterunt. Valete.' C. W.]

LATEINISCHE BEDEN. 671

CLEMENTISSIMVM; ac nuper demum comissimum in his ipsis terris rara cum laetitia experti sumus, avgystissimym re- QEM nostrum Fridebicvm Gvilelmvm. Guius cum singulares virtutes variam ac multiplicem praedicandi materiam suppe- ditent^ luculentissima quidem Regiae praestantiae documenta, iv quibus hunc ipsum annum regni sui praecipue esse ornatum voluit, in eo genere enitent^ in quo recolendo non dubito quin longe maxima et sua et vestra voluptate talis esset orator versaturuS; a cuius persona illud potissimum genus minus quam a mea alienum esset. Quem enim fugit^ lucu- lentissimum facinus cum dico, cogitare me de immutata at- que consilio vere regio emendata forma gubemandae admi- nistrandaeque civitatis: cuius cum antehac cura penes regios ministros fuisset solos, eadem post diutumam exspectatiouem cum populo suo liberaliter communicata publicae consulta- tionis popularisque deliberationis auctor exstitit, e qua spe- rare licet fore ut non in remm Borussicarum tantum, sed in universae Germaniae salutem longe praeclarissimi fructus redundent. In hoc igitur generC; quocum coniunctissima alia est non minus egregia emendatio rerum civilium, pertinens ea ad iudiciomm formam huius ipsius provinciae exemplo instaurari coeptam^ hodie morari, etsi gestit animuS; duabus de caussis nolo. Primum quod ea laus, utpote cuius tam- quam radices ab Divi Friderici Gvilelmi III imperio re- petendae esse viderentur, tam facundae nuper orationis op- portunitatem praebuit cum illivs piam memoriam publice recolebamus, ut verendum sit profecto, ne ab talis oratoris splendore nimio intervallo nostrorum relinquatur verborum tenuitas. Deinde autem cum a mea persona illud argumen- tum esse alienius significavi^ hoc sentio: noUe me, qui vitam umbraticam degam et eas Musas colam^ quae fugiunt fomm et curiam, ea argumenta occupare^ quae illis relinquenda vi- deantur, qui in litteris habitant proximo cum foro et curia vinculo coniunctis, lege autem creati Bectores huius univer- sitatis post me de hoc suggestu orabunt. Sed quae ad lit- teras universas eammque rationes latius patentes instituta eivilia spectant; eomm quidem existimationem atque discep- tationem cum non superare meum captum putaro, non ve-

672 LATEINISCHE REDEN.

reor ne immodestius sentire iudieer. Quamquam etiam hinc petita laudandi regis et venerandi materia cum et amplior sit^ quam cuius capax sit horae brevitas^ et tam omnium oculis aperta tamque consentienti praeconiorum testimonio decantata, ut parum novi vobis narrari posse yideatur: pauUo liberius exspatiari licebit et ab iis; quae in patria nostra esse praestita communis yox admirabundae Europae clamet; avocatas mentes vestras ad ea parumper traducere, quae esse praestanda videantur et praestitum iri certo con- fidamus. Quod nolim ita interpretemini; quasi quicquam omissum vel a voluntate vel ab intellegentia conquerar, quod fieri per eam quae adhuc fuit harum rerum condicio- nem deberet. Verum si nuUa in parte subsistere umquam genus humanum posse conceditur; sed^ nisi obtorpescere atque adeo emori velit, continuo nisu longius progredi, consentaneum est in litterarum quoque et artium susten- tandarum promovendarumque cura novas formas inventum .et institutum iri, quibus ad rectiora et altiora escendatur. V Et eiusmodi quiddam auguror olim futurum ut etiam in uni- versitates cadat, ipsa rationis necessitate evincente. Quae nemo ignorat quot et quales hodie adversarios nactae sini Quorum criminationibus nunc ita tantum utor, ut hinc ali- quo initio sumpto pergam ad universitates cum alia part^ institutorum publicorum ad litteras pertinentium comparan- das: si forte aliquid inde lucis in illarum commoda rectius perspicienda redundet. Comparabo autem non cum ea parte, quae proximo ab illis intervallo distans gymnasiorum hodie nomine comprehenditur^ sed cum ea quae superior universi- tatibus habetur et proprium academiarum nomen invenii

Et in universitatibus quidem, quales hodie sunt^ praeter alia vituperari hoc solet, quod^ cum litterae ipsae tamquam aetema necessitate quadam numquam intermisso gradu ac potius rapido cursu progrediantur et nova semper incrementa capiant; illum quidem cursum non satis aequent litteras do- centium personae. Quippe tardius has in tanta vitae hu- manae quantumvis per se brevis diutumitate instaurari: per humanae enim naturae imbecillitatem tam angustis finibus circumscriptae certoque modulo inclusam indolem non pares

LATBINISCHE REDEN. 673

esse singulorum hominum aetates incrementis illis assequendis atque complectendis: ita fieri ut^ dum professio litterarum sit penes seniores^ penes iuniores earundem incrementa sint et recentissima quaeque inventa. Huic autem criminationi etsi rectissime ita respondetur, ut hoc ipso consilio privatim^ non publico officio docentium munus esse institutum dicatur, ne senesceret atque obsolesceret vel scientia litterarum vel tradendarum propagandarumque ratio ac disciplina: tamen fatendum est vel sic aliquantum ad id, quod sit perfectum vel perfecto proximum^ desiderari. Et unum quiddam satis habeo uno verbo significasse^ quo quidem illius consilii salu- britas, in quo ipsam vim vitalem universitatum potissimum esse repositam pridem intellectum est, non mediocriter ele- vatur atque attenuatur: hoc dico^ quod etiamnunc quaedam docentium scholae sunt^ quas frequentari non optio discen- tium et libera potestas, sed legis necessitas iubeat: quo in- stituto nihil nostra sententia cogitari pemiciosius potest. Verum hoc ut mittam: spero enim fore ut abolitis tam dam- . nosis legibus aliquando ad veram plenamque libertatem etiam in hoc genere perveniamus vel potius redeamus: idem facile largior ne sic quidem senescentis et obsolescentis in univer- sitatibus nostris vel scientiae vel institutionis detrimenta satis ab omni parte^ ut nunc res est; compensari, idque non unam ob caussam. Dixi de litterarum incrementis^ quibus exsequendis non par sit singulorum indoles etiam non de- crescens: dicam nunc de indolis decremento, nec celabo quae esse vera concedendum sit, non pudenda tamen, quia ipsius humanae naturae sive necessitate sive vitio fiunt. Nec enim vires tantum mentis in senescente corpore marcescunt, sed vi consuetudinis voluntas quoque languescit et certa quae- dam facultas eaque ad fructuose docendum gravissima he- bescit. Et haec quidem facultas in eo cemitur, quod, quo provectiores aetate iuventutis doctores evadimus, eo etsi sane vi maturiores exsistimus, simul tamen non possumus non alie- niores ab ipsa indole iuventutis fieri: contra quo propior iu- veniii nostra aetas est^ eo et facilius et efficacius ad iuvenile nostmm ingenium accommodamus et tamquam assimulamus, qno fit ut ipsi iuvenum saluti rectius consulamus. Invidio-

FR. RITSCHKLII 0PV8CVLA V. 43

674 LATEINISCHE REDEN.

sius est quod etiam voluntatem languescere fassus sum, id quod minime in segniora tantum et ignaviora ingenia cadere contendo, sed aliqua ex parte, ut sumus homines^ in omniay etiam eorum qui, quo tempore in iuventute ipsi constituti fuere^ incitatissimo studio et fervore flagrantissimo informan- dorum adulescentium operae sese dediderunt. Licet in faoc dolere indolem humanae naturae^ non licet culpare. Nec vis tantum consuetudinis, noyitatis gratiam annorum decursu exuentis et incitamentorum illecebris carentis, sive yim in- ertiae dicere tralaticio nomine males^ illud efficit ut leni progressu fastidium quoddam docendi subnascatur, sed eodem aliud desiderium valet et id quidem nobilissimum. Non de- crescere enim, sed crescere ipse in nobis litterarum amor solet; crescere in dies vel certe in singulos annos litterarnm nostra ipsorum industria augendarum, nec ore tantum tra- dendarum, sed scriptis promovendarum, laudisque ex ea in- dustria quaerendae et nominis memoriae conservandae non profecto ignobilis cupiditas. His autem votis et consiliis sno quemque exemplo expertum esse paullo provectiorem aetate suspicor quam adversentur eius condicionis rationes univer- sae, in qua professorum et eorum quidem non a scholis vacantium^ sed reapse docentium multitudo constituta esse solet. Qui quo plus studii et operae in informanda iuven- tute consumunt, tanto minus sibi et virium et otii relictum dolent, quo ipsis litteris prosint. Quo fit ut aut^ qui summo audientium plausu doctores suspiciuntur^ saepe nullo in nu- mero vel parum librorum feraces scriptores sint: aut^ qni in hoc genere bene de republica litteraria mereant, desint scholis et auditoriis. Et tamen utrumque genus pari et nti- litate et necessitate censeri in confesso esse putamus^ parique iure litteras ut sibi satisfiat quam scholam flagitare.

At, audio enim^ illud ipsum haudquaquam propositum est universitatibus earumque doctoribus tamquam finis prin- cipalis, ut litterarum florem augeant: posse hoc non inepte accedere ut secundarium et adventicium^ sed primarium ofS- cium esse^ conservare iam effecta litterarum incrementa et iam praesentia inventa propagare. Vbi igitur ipsi fiunt pro- gressus ? Quibus tandem debentur inventa illa et incrementa?

LATEINISCHE REDEK. 675

Nimirum hoc consilio conditas esse^ quas peculiari nomine ab universitatibus discretas academias litterarum yocant, magnis per maiores civitates plerasque impensis sustentari solitas, tralaticia voce respondetur. Huic autem responso ut rursum respondeam adversando^ in hoc vero cardo orationis meae vertitur. Nam ut paucis comprehendam^ non credo illi^ quod tam magnifice iactatur^ consilio publico academia- rum instituto vel posse satisfieri vel prae universitatum qui- vn dem instituto satisfieri revera. Iliinc ut ordiar, vel hoc non est profecto nullius momenti^ quod litteras universas^ quarum consociatione suo nomine dignae universitates evasere^ ne volunt quidem^ quae hodie academiae foventur^ complecti^ sed exclusis plerumque sat gravibus disciplinis philosophicis et vero magna ex parte etiam medicis et iuridicis (nam ex- clusas theologicas minus aegre fero) angustioribus sese fini- bus historicarum; philologicarum ^ mathematicarum physica- rumque circumsaepserunt. Sed mitto nunc et hanc et quae etiam graviores caussae in promptu sunt, cur suapte natura pares esse academias ei^ cui institutae esse feruntur^ consilio negem, paullo post huc reversurus. Quodsi nunc^ non quid vel possint vel non possint praestare^ sed quid praestiterint et praestent quaerimuS; omnium primum procul habenda est eius academiae comparatio^ a cuius exemplo et effigie recte repetuntur^ quotquot in nostra patria conditae sunt et imi- tando formatae: quam esse Francogallicam constat^ iustos eam honores consecutam et debita gloria fruentem. Atqui non minus constat in Francogallia quidem ingenio doctrina- que excellentes homines et tamquam capita litterarum in unam fere urbem coactos esse^ quae cum ipsius terrae caput sit; disciplinarum in se copias omnes complexa vera et prope una artium litterarumque sedes exstet^ emergentia autem per provincias ingenia continuo haustu asciscat suoque in sinu recipiat: contra universitates^ nostris quidem vel digni- tate pares vel consilio similes, nec in provinciis nec in ipsa urbe exstare omnino. A qua condicione diversissimas ra- tiones habemus quod nobis gratulemur. Inter quos a prin- cipio aequabiliter per universae Germaniae provincias^ urbes^ oppida longe lateque disseminata doctrina non modo nulla

43»

676 LATEINISCHE BEDEN.

in urbe ita praeter ceteras radices egit^ ea ut principatam quendam vel tenuerit vel teneat^ sed etiam propria sibi ar- mamentaria atque propugnacuia ipsas invenit universitates^ quarum tamquam in foco perpetuatae salutares scintillae in ea lumina exarsere^ quae cum patrias terras tum ipsum or- bem terrarum illustrarunt. Ergo igitur^ ut uno verbo dicam, apud nos cum ipse flos et robur artium litterarumque non sit penes academias, sed penes universitates et sit et fiierit^ consequens est ut ad litteras sua caussa colendas non esse opus academiis concedendum sii An ulla est disciplina, quae cum pristinam speciem suam ac rationem nostra aetate prorsus mutarit mutasse autem constat plurimas^ quae tam sui dissimiles hodie evaserunt, vix ut eaedem esse vi- deantur eius quidem emendationis beneficium academiis potissimum acceptum referat? Sociis quidem academianim plurimis eo in genere deberi plurimum fatendum est et lar- giendum liberaliter: sed hoc quam contra nostram senti^n- tiam nihil valeat, ilico auditores perspicietis^ ubi eosdem illos universitatum esse socios reputaveritis. Age enim, aca- demias orbemus eorum multitudine sociorum^ qui simul pro- fessorum munere in se recepto universitates ornant: non sine vni miratione apparebit numerantibus^ quantillum sit quod restei Non nescio exempta esse ex huius condicionis communitate quaedam nomina splendidissima, ac praeter ceteros non ob- liviscor illius viri immortalis, cui nunc inter mortales non immerito quendam litterarum principatum deferre venera- bunda aetas nostra solet. At hi et numero sunt paucissimi et vero tales, quos certissimum sit de litteris non minas praeclare merituros fiiisse atque ad idem prorsus velut fasti- gium gloriae escensuroS; si vel nulli academiae ascripti es- sent^ vel simili ac nunc cum academia vinculo h. e. liberiore cum aliqua universitate continerentur : nec desunt enim; quamquam pauciores etiam^ qui cum neutra coniuncti tamen de doctrinae artibus et bene promeruerunt et iure inclame- runt. Nec illud ignoro, quam eximia litterarum monumenta^ coniunctis multorum studiis et consiliis parata, ex academia- rum tamquam officinis cum prodierint tum etiamnunc pro- deant; sumptus liberaliter civitate suppeditante. Rursos

LATEINISCHE REDEN. 677

autem quaerere licet^ quid sit cur non eadem parari ab uni- versitatibus pari successu potuerint, praesertim cum ex his artifices suos et fictores illos ipsae academiae^ uti ante dixi- mus^ asciscere consueverint: modo in illarum iidem qui in harum lucubrationes sumptus publica munificentia impen- dautur.

Habeut haec^ quae adhuc disputavimus^ hanc vim^ ut esse utile academiarum institutum^ non esse necessarium de- monstratum sit^ propterea quod eandem prorsus utilitatem^ ut litterarum ipsarum commodis consulatur^ habere univer- sitates et sine sumptuosis academiarum ambagibus praestare possint. Nunc autem longius progrediendum est et firmis, ut nobis videtur^ argumentis probandum^ utiliores etiam in eandem partem atque fructuosiores academiis universitates futuras esse, quippe penes quas non flos et robur tantum. litterarum; quod antea contendebamuS; sed earundem^ ut verbo complectar^ tamquam vis vitalis sit. Cernitur autem haec nulla alia in re^ nisi quod in universitatibus litterarum tractatio et cum vitae usibus et cum adolescentis iuventutis communione longe saluberrimo vinculo continetur^ a quibus longissime abhorrere academiarum magnificam solitudinem constat. Non eos dico vitae usus, qui dum ad opificiorum, commerciorum negotiorumque commoda spectant, in quaestu lucroque privato versantur inque humanis sordibus ipsum finem bonorum quaerunt: sed de iis cogito, qui ad veram salutem civitatis diriguntur huiusque sapienter curandae, li- beraliter administrandae, fortiter vindicandae auctores et custodes, virtutisque, honestatis, veritatis, humanitatis, iusti- tiae acres propugnatores effingunt. Huc autem ut litterae valeant, non poterit umquam nisi consociata cum meditan- tium et commentantium personis generosa discendique cupida iuventute effici: cuius vigore et ingenuitate certam, ad quam se dirigat, normam nacta revirescat semper recreeturque fa- cile canescens doctrina.

Quid autem? nonne id ipsum questi sumus ab initio, quod nimis inter se dissideant litteras docendi easdemque ix excolendi munera, quam quae sine ipsarum detrimento ni- mioque vel docentium vel scribentium impedimento commode

678 LATEINISCHE REDEN.

iu liis uostris universitatibus coniungantur? Itaque breviter scio euim ut maxime breves sint^ ita maxime has probari orationes breviter igitur significabo, qua mihi via simul et incommoda omnia removeri et omnia parari commoda conci- liarique felicissime videantur. Tollendae sunt nostra opinione academiae seorsum constitutae et in universitates transferen- dae^ et ita quidem transferendae^ ut et singulae uniyersitates suscs habeant speciales academias et hae totidem partes effidant unius generalis academiae^ in quam tamquam in commune corpus quoddam singulae coalescant. Gooptandos autem harum socios academiarum ex iis potissimum professoribus censemus, qui postquam per sat multos annos in erudienda instituendaque iuventute vitam viresque consumpserunt, iam nihil valdius exoptent^ quam ut in litteris toti habitent eas- ^e scriptis illustrantes maiori in posterum saluti sint rei publicae, quam docendi opera eodem quo antehac labore parique virium intentione continuata. Nec enim voluptate doceudi exclusos volumus^ sed necessitate liberatos eiusdem- que libertatis felicitate beatos^ qua hodie academiarum sociis licet in eo genere, quod placet: quorum non paucos vide- mus e sua quemque disciplina tantum, quantum commodum est, arbitratu suo delectum publicis universitatum scholis ob- lectationis caussa doctis adulescentibus explicantes. Ita fiet^ ut et aerumnoso labori tamquam debitum praemium cum honorificum tum fructuosum otium concedatur, et in flacces- centium magistrorum locum efflorescentium doctorum vigor coutinuo ordine suffici possit, magno universitatum senescen- tium commodo; non nimio incommodo aerarii, siquidem cum ipso academiarum instituto earundem reditus in uuiversitates distribuuntur. Simul dolendi caussa cessabit, tot praeclara ingenia et ad bonas artes excolendas nata a nobili acade- miarum industria necessario exclusa esse: quibuscum et^ uunc honoris titulos possunt, non possunt studiorum com- mercium societatemque laborum communicare, ipsis locorum intervallis refragantibus. Vnde consequens est ut reapse ex iis uunc academiae concrescant litteratis hominibus, qui casu magis in unam urbem conflati quam consilio convocati com- munis domicilii opportunitate utuntur. Quae urbes quo am-

LATEINISCHE REDEN. 679

pliores sunt et locupletiores, eo sane et optio liberior et in- signior nominuui splendor: quo si accedit lautus doctrinae apparatuS; non possunt hinc non fructus in litteras redun- dare raro exemplo praeclari^ et dignitas nasci bene merito- rum multitudine quaesita veraeque virtutis laude affluens. Sed hanc laudem dum minores^ quas commendavimus, aca- demiae aemulabuntur^ non erit profecto quod vel iustam gloriam tamquam germanae natu maiori invideant vel debi- tam ei praerogativam denegare animum inducant. Talis autem praerogativae iura et decora quibus consiliis dirigenda quibusque finibus circumscribenda esse videantur^ non magis est huius loci persequi^ quam reliquas partes adomandi^ di- x gerendi; administrandi eius instituti singillatim describerc; cuius nihil nisi summam quandam voluimus populariter ad- umbrare et vim universam significare.

Kevertimur igitur unde exorsi sumus^ ad eius principis sanctissimam recordationem^ cui et inclitam academiam et non minus inclitas universitates suas tam esse cordi scia- muS; hinc ut gratissimi animi testificandi caussa locupletis- sima hauriatur. Faxit igitur Deus Optimus Maximus^ ut per longissimum anuorum spatium incolumis nobis et civitati nostrae et universae patriae conservatus rex AYGysTissiMVS largissimam sibi copiam inventam gratuletur generose exse- quendorum quae tam generose incohavit, consiliorumque omuium digna maioribus gloria perpetrandorum opportuni- tates nobiscum laetetur exoptatissimas. Q. D. B. V.

8.

Oratio de Friderico Guilelmo III uuiversitatis Rhenanae conditore habita die III m. Augusti

a. 1865.*)

Quinque lustrorum spatium, auditores suo quisque loco spectatissimi, hoc ipso anno exactum est, cum eum nobis

*) [Hanc orationem ultimam in universitate Rhenana habuit Rit- schelius ipso eiusdem anni autumno in academiam Lipsiensem disce- dene. C. W.]

680 LATEINISCHE REDEN.

priiicipem ereptuiu luximus^ cuius piae memoriae hodiemi

diei sollemnitas coiisecrata est: rerum uostrarum statorem,

conservatorem ^ patrouum augustissimum clementissimuin

Fridericvm GviLELMVM 111. Fugeruut tempora, mansit

manetque non fucata pietas^ atque adeo singulis annis

augetur; in mutata rerum omnium specie et coudicione

constans in mentibus nostris haeret Divi Regis imago et

in dies clarius enitescit. Quae res tam graves habet tam-

que yarias caussas, illinc ut inexhausta diceudi materia

publico oratori suppetat Talis igitur materia quemadmo-

dum per quindecim annorum continuitatem , quibus hoc

ego munere impiger olim et integer fungebary quantamfis

virium mediocritatem meam numquam defecit, sed hanc com-

peusavit potius ingenita ubertate sua^ ita non est verendum

ne futuros oratores umquam deficiat. Verum plenam et

Regia virtute dignam laudationem quo minus capiunt horae

augustiae^ eo plus excusationis paratum esse ei cansuetudiiii

spero^ qua singulis annis singulas partes tam late patentis

praestautiae delibare soliti sumus^ tamquam quosdam flores

imde largam vivamque coronam vestra opera coalescere iu-

beretis. Nec fere, quid potissimum decerperemus, dubitandi

molestiam umquam sensimus: etenim aptum praedicandi lo-

cum circumspicieiitibus ipsa pierumque tempora succurrenmt,

quorum singuiaris ratio et condicio recte moneret commode-

que suppeditaret, cuius potissimum et regiae laudis et animi

affectus vestri interpres existere debejem. Itaque fuit cum

diuturni imperii praeclare gesti gloriam et felicitatem per-

sequeremur, bellica fortuna uon minus quam animi constan-

tia quaesitam, in ipsaque commuui Europae clade imprimis

conspicuam. Fuit cum in vitae domesticae innocentia com-

moraremur, iu morum integritate, religionis simplicitate, in-

stitutorum sanctimonia. Non semel ad pacis artes exspa-

tiati sumus litterarumque decus pari munificentiae sapientia

udauctum atque sustentatum; vel institutionis publicae bene-

ficia plane singularia. Aliquando in recolenda memoria im-

mortali eorum virorum sumus versati, quibus Ule longe sa-

luberrimo consilio, dilectu autem felicissimo, sociis laborum

utebatur moderandaeque civitatis administris, ut Altensteinii,

LATEINISCHE REDEN. 681

Humboidtii; Steinii^ Scharnhorstii. Itaque iuvabit hodie ad ea optimi principis facinora animum advertere^ quae cum nos- tris potissimum rationibus proximo vinculo coniuncta sunt. Etenim quod priorum aetatum memoria et plurimis et in- signioribus exemplis docuit, id nos quoque experimur magno commodo nostro: ut^ quo tristiora tempora sint^ ad quorum emendationem nuUae sint privatorum hominum partes^ eo gravior ad horum animos placandoS; consolandos, recreaudos vis et efficacia eorum studiorum sentiatur, quibus a lugubri eademque infructuosa rerum publicarum cogitatione abstra- hamur et ad laetiorem vivendi condicionem traducamur. Taie autem solacium e liberali artium litterarumque tractatioue petitum ut libero et liberali homine^ si quando necessitas urget; nequaquam indignum est^ ita crescere multorum com- munione soiet. Itaque quod nobis licet e publicae calami- tatis angustiis ad hanc honestissimi otii laetabilem fructuo- samque societatem animos nostros mentesque recipere^ eas- que regiones colere in quibus ipsi dominemur, nullius arbitrio obnoxii nullisque nisi veritatis limitibus circumscripti^ id pro- fecto in praeclaris Friderici Gyilelmi beneficiis habendum esse vix umquam tam evidenter ipsa tempora^ quam in his quae hodie per Germaniam obtinent miseriis; docuerunt per- suaseruntque. Quod beneficium tametsi scimus non nostra privata caussa collatum esse^ sed ad rationes universas civi- tatis^ ecclesiae^ vitae adiuvandas adornandasque spectare^ ta- men quid impedit quominuS; quae praeter publicam utilita- tem illinc etiam privata commoda redundant^ eis ut subsi- civis et adventiciis grato animo fruamur? In eodemque genere si ab hac nostra Musarum sede in alias communis patriae partes oculos converterimus, longe etiam uberior ac luculenlior praedicandi venerandique Friderici Gyilelmi materia suppetit. Namque alma Rhenana quo tempore muni- ficentissimo Ulius consilio condita est^ iam in pacis alumnam felicitatem et tranquiilitatem bellicae turbae cesserant ex- cussoque ' hostium iugo non pristina tantum et libertas et potestas recuperata erat^ sed eadem novis incrementis copiis- que insigniter aucta. At in maximam Regiae liberalitatis admirationem merito abripimur, cum ilia tempora apud ani-

682 LATEINISCHE REDEN.

mum recogitamuS; quibus«primordia sua litterarum uniyer- sitas Berolinensis^ instaurationem ab institutione non multum diversam Vratislaviensis debent. Contractis finibus ad dimi- diam sui partem ipsa civitas redacta: ne in salvam partem quidem libera dominatio, sed contumacissimis superbientis victoris iniuriis atque vexationibus turpiter coercita: exhausta vis roburque provinciarum: aerarii difficultas proxima roi- nae: fractus et propemodum abiectus civium animus: salutis nec spes nec via in promptu. Nec tamen tot tantaeque de- sperandi caussae impetrare ab animo vere regio potuerunt^ quin omissis aliquantisper curis proximis et ad ipsas vivendi administrandique necessitates pertinentibus, Humboldtio po- tissimum auctore et suasore ad eam studiorum sedem c6n- dendam sese applicaret^ quae non multorum annorum inter- vallo optimis doctrinae fructibus ceteras Germaniae univer- sitates aequaret; lautissimo variae eruditionis apparatu vin- cerei Talis igitur principis sacram memoriam quod cnm Berolinensibus nos Bonnenses hoc die, qui Illi natalis fuit^ quotannis recolimus; ea pietatis ac reverentiae significatione non minus profecto ipsius virtuti quam animi a£fectui nostro satisfacere videbimur. Pertinetque ad eum sensum etiam magis excitandum confirmandumque hoc ipsum, quod cum huius diei sollemnitate sempiterno vinculo sociare iussi su- muS; certaminum litterariorum institutum victoriarumque ex illis reportatarum publica renuntiatio. Eius enim consilii vim non immerito sic interpretabimur; ut facinorum potius disertis documentis quam verborum lenociniis et quamvis facundae orationis ieiunitate laudes desideratissimi Principis emineant suaque et iusta seque digna in luce collocatae tam- quam oculis appareant. Nam quod suapte natura leve videri potest^ prope pusiilum autem si cum ceterarum rerum a Divo Friderico Gvilelmo praeclare gestarum vel multitudine vel splendore comparatur^ id si, quo consilio conditum sit^ spec- tamus, et laudabile et efBcax imprimis esse intellegimus, at- que ita comparatum ut animi vere regii indolem manifesto documento testetur. Quippe non tam iilud suspicimus et lau- damuS; quod omnino ingenii exercendi viriumque augendarum utilissima sane opportunitas civibus academicis per haec no-

LATEINISCUE REDEN. 683

vem et quod excedit lustra oblata est^ quam quod litterarum traetatio iubetur non vitae potius usibus serviens reique pu- blicae necessitatibus et futuri ministerii officiis^ sed unam veritatem sectans uniusque veritatis arbitrio parens, vel ut uno verbo dicam^ litterarum tractatio vere liberalis. Non ego profecto is sum, qui non illam quoque priorem utilitatem probem; nam ut paucis amplissimum sane locum complectar^ si ab eis^ quae vere bona sunt^ veram utilitatem segregari non posse considero^ etiam litteras esse utiles de- bere haud aegre concedo. Sed haec utilitas cum duabus partibus consistat: altera quidem; quae cum vitae cottidia- nae commodis proximo vinculo continetur^ fruamur tamquam adventicia^ non tamquam primariam postulemus: idque nulla alia de caussa^ nisi quod multo plus^ multo maius'quiddam et latius patens illud est,, quod ex altera parte praestare eaedem litterae ingenita virtute possunt. Atque hanc^ quam non fortuitam; sed veram dicimus et aetemam utilitatem^ ecquiS; quae qualisque sit; coram hac liberalium et ut puto consentientium hominum corona uberius persequendum pu- tet? et disceptandum tamquam dubitatum^ quod esse confes- sum et exploratum vos certe uno ore clamaturi sitis? ecquis, cum sua caussa colendas; exercendas^ propagandas litteras dicimus sapientissimorum hominum auctoritate^ uti fonte divino prognatus animus divinam indolem nutriendo sui similior fiat^ talem igitur vel postuiationem vel exspec- tationem ecquis exulare ad somnia philosophorum iubeat? Ecquis denique tam caecus sit^ quin etiam in rei publicae salutem longe efficaciorem; quam quem antea fortuitum fructum perstringebam^ hanc esse vim scientiae perspiciat^ ut artium litterarumque lux divina in singula civitatis mem- bra tamquam anima permanet vitae e£fectrix et moderatrix virtutisque parens et magistra? Atque hanc illam dico numquam sat magni aestimandam liberalitatem^ qua et reli- quas rationes cum publicae institutionis universae tum aca- demicae disciplinae regi, et haec ipsa adulescentium nostro- rum certamina nobilitari Augustissimus huius universitatis conditor voluit. Tali autem via qui ad veram humanitatem perveniri veraeque saluti civitatis consuli persuasum habuit^

684 LATEINISCHE REDEN.

iiecesse est liberali indole ipse fuerit. Eamqae indolis libe- ralitatem, si verum volumus fateri, per diuturnum Ille im- perium tot tamque luculentis testimoniis comprobavit in om- nes partes institutionis publicae pateutibus^ ut hinc poiissi- mum laudis^ virtutis, felicitatis tam diu in Borussiam redun- dantis non mediocrem partem uuiversae vox Europae repe- tierit. Qui si nec insita naturae voluptate trahebatur ad iitterarum studia^ nec earum rationes singillatim perscrutatus suo iudicio satis confidere in illis moderaudis administran- disque potuit: profecto ob id ipsum multo etiam maiore veneratione dignus exstitit: primum quidem quod, quia saiutares^ quia honestas esse bonas artes intellexerat^ ita eis prospiciebat^ quasi in deliciis haberet et in intimo sinu foveret: deinde quod, quibus negotiis recte accurandis semet ipsum imparem sentiret; eorum administros iutellegen- tissimos adsciscebat consiliorum suorum socios gravissimos et acerrimos vindices. Nam si summa laus est, ne egere quidem aliena ope^ paucis ilia mortalibus concessa: at noD ultima haec est, immo proximo ab illa intervallo distans^ ut, quibus copiis ipse egeas^ eas pari circumspicientiae sagaci- tate habeas qui tibi aliunde parias. Et in eo quidem genere quam eximio successu Fridericvs Gvilelmvs elaboraverit, cum ipse flos et robur beatissimae pacis argumento est^ tum splendidissima nomina eorum testantur^ quibuscum Ille re- gendae rei publicae munia commuuicavit. Possum in hoc argumento exspatiari longius: verum, quando id quod sum- mum est^ ut pietatis afi^ectui grataeque recordationis officio quamvis tenui voluntatis testificatione satisfieret^ iam potest aliquo modo effectum videri, nolo vestra patientia abuti ex- spectationemque vcstram diutius morari.

Ergo ut transeam ad propositas superiore auno quae- stioues, iam nou mea elocutione utar, sed fidem verborum ab ipsis ordinibus chartis consignatorum servabo.

XIV. Ganiiina latina.

1.

Consalutatio Ioannis Goerlitz conrectoris munus in lyceo Wittenbergensi auspicati.*)

TTp6c ctxpiq. niv Ix^^xv T6X|Liav, jiidXa a!i)Liq)op6v ^ctiv

Eaenus Par.

Nunc decet, insolitis innectere tempora sertis,

Nunc bona soUemni dicere verba die. Fallor? an et Titan face candidiore coruscat?

Laetitiaque pia pectora cuncta tument? Sepositis caelo descendit Apollo sagittis^

Dividuasque lavat Castalis unda comas? Esse quid hoc credam? festo TiBi lumine fulget,

Et TiBi formoso Phoebus honore nitet. Nec mirum: sanctos Di dilexere ministros,

Ni fallax nobis Graecia vana refert.

*) [Prodiit Wittenbergae typis Bubenerianifl sic inscripta: 'Viro I amplissimo doctisnmo | loanni 65rlitz | Babconrectoris et doc- toris superioris | munns | in inclyto Ijceo Wittenbergensi | rite auspi- cato I D. D. D. I obvia iuventutis studioaae pietas | interprete | Frid. Gnil. Ritschl, Thuringo. || Wittenbergae , d. xiv lanuar. cioiocccxxv.' C. W.]

686 LATEINISCHE GEDICHTE.

Sic TiBi iam faveat! qui carus nostra sacerdos

Ingrederis Clario templa dicata Deo; Parva quidem^ fateor^ sed priscis cognita saeclis^

Caeruleus celebrem qua secat Albis humum. Amplius haec per Te, nulla labefacta ruina,

Exsurgant, radiis conspicienda novis. Sic urbi veteris doctrinae fama yigebit,

Proferet et meritum Leucoris alma decus.

Sed Tv, quem gremio laetissima terra recepit,

0 salve, nostrae lux columenque scholae! Quem iuvenem quondam nutrivit Lipsia clara^

Fovit et in casto docta Minerva sinu. Ergo haec Phoebeis oleagina serta corollis

Addidit, et tinxit nectare labra suo. Huius et Aonidum consortia grata sororum

Hic quoque defesso dulce levamen erunt.. Praesto semper erunt, seu Te Nasone iubente

Duxerit in valles fertilis Henna sacras, Seu memoret Cyri Xenophon fatalia regna,

Seu teneant mentem Gallica bella Tvam, Sive truces Parii vatis secteris iambos,

Seu Te Mimnermi blanda querela iuvet. Te duce mox alacris forti pede turba Tvorvm

Scandet ApoUinei culmina summa iugi. Tv studio vigili mitis succurre tenellis

Mentibus: hinc illis nobilis ardor erit. Mollit enim regimen iuvenilia pectora testes

Lene feros animos, obsequiumque parit.

Vos autem cuncti mecum gaudete sodales,

Spargite votivis turea dona focis! Hoc etenim meruit fidi proba cura magistri,

Hoc labor assiduus consiliique fides. lam precor, huic stet firma salus, fortuna secundet

Prospera coepta, dies gaudia quaeque ferat! Accipias vultu, doctor venerande, benigno,

Quae pietas hodie munera parva tulit.

LATEINISCHE GEDICHTE. 687

Parva licet sint ista, tamen laudanda Yoluntas: Placat et aversos hostia parva Deos.

2.

Epithalamium in Albertum ducem Saxoniae et Victoriam Britanniae reginam.*)

Q. B. P. F. P. Q. S.

Ergo virgineis sceptris parere iuberent

Divi Saxonibus condita regna viris? Maesta Britannorum gens miraretur Elisae

Magnanimae privos post tria saecla toros? Aemulaque illius vinci regina negaret

Sic quoque victricis nomen et omen habens? Nempe pharetratae stabat sic mente voluntas

Dianae^ glacie cui fera corda rigent. Est aliquid^ solio de uno geminare triumphos!

Tale decus castis inseruisse choris! Yerum Dictynnae tam diris invidet ausis

Non umquam victo numine freta dea, Multaque flammato Cythereia corde volutans^

QtAtd male sana, inquit, quid mea regna petis? Nonne saMs, socias tibi tot, Latonia, nynifhas

Mascula devotas spemere, saeva, iuga? Quid cupis aetemis mortales iungere honores?

Debita quin vietrix praemia forma ferat? Iratae quae sit Veneris vindicta, memento.

Ocius aerio devolat illa Noto, Perque oras hominum Germanaque rura vagatur:

Ynde tibi regum^ terra Britanna^ seges.

*) [Prodiit Bonnae m. Pebmario anni cioioocoxxxx sic inscrip tnm: 'Alberto | serenissimo duci Sazoniae | sao nnper civi illaBtris simo I nnptiamm | cnm | Yictoria | angastissima Britanniae regina factarum caassa | S. P. D. | ez animi sententia gratalabanda | Httera mm aniversitas | Pridericia Guilelmia Rhenana.' C. W.]

688 LATEINISCHE GEDICHTE.

Denique turritas gressum compescit ad arcesy

Qua Thuringa domus nobile nomen habet: NobiliuS; postquam venerantur Saxonas una

Cum Lusitanis Belgica regna duces. Constitit^ ut iuvenem stupidis conspexit ocellis,

Cui sedet in blando regius ore decor, Spirant virtutem generoso pectora flatu;

Germanaque micant lumina plena fide. Hic, ait^ hic dignus, decoret cui tempora myrtus:

Hic mihi quaerendi finis, opinor, adest, Non metuet vind, cupiet vincatur ut ipsa

A tali quamvis dura puella viro. TEque, Alberte, manu prensum voce increpat: lUuc,

Eia age, virgineum te diadema voccU. Haud mora: navigerum ad Tamesim te ducit ovantem,

Fallere nec patitur verba parentis Amor. Vinceris et vincis: tibi dat Victoria palmam:

Pronuba siguificat gaudia mille dea. Mox Hymenaeus adest, sponsis fert myrtea serta:

Splendent sollemni regia tecta face. Volgus Hymen Hymenaee vocat: quatit aera plausus:

Festivo reboat Teutonis ora sono.

Insolito Rhenus strepitu pater excitus^ midis

Distinctum tollit vite virente caput^ Et qua saxosi septemplice culmine montes

Nubila contingunt^ talia dicta dedit. HeuSy ait, heus civeSy et nohis gaudia fecit

Haec deiis: immemores non decet esse ducis^ Quem cum germano, patriae duo sidera, fovit

Laurigerae Bonnae docta Camena sinu. lUum Castalio nutritum nectare nostis:

Nil usquam Alberto suavius orhis habet. Vrhi grande decus, maestis cum civibus iUum

Nuper es amissum questa, magistra cohors. Ergo in laetitiae consortia laeta venite;

Haec amor, haec pietas dieere vota iuhet:

LATEINISCHE GEDICHTE. 689

Vivite felices, par nobile: dulcia vobis

Non ullus casus laedere vincla queat Illustri parilis generetur stirpe propago,

Manet ut ad seros gloria avita dies. Vivite felices: pleno vos Copia cornu

Augustamque beent Spesque Fidesque domum. Tum placida quondam^ princeps carissime, fronte

Vitae Rhenanae te meminisse iuvet.

Dixit et in glaucis abscondidit ora fluentis: Consonus insequitur dicta susurrus aquae.

PR. RTT8CHELTI 0PV8CVLA V. 44

XV.

Ein griecliisclies Gedicht:

'Ab6Xcpou ToO foTGujv paciX^ujc xai TiXXuou toO AucTpiaKUJV CTpaTriToO f] dv GupuTi^biu juidxil*).

(vorgetragen in Wittenberg am Reformationsfest des Jahres 1824.)

'AktTci cpXoT^rjc dTribepKOjLievov x^ova biav Kuav^ric dv^bu Xijlivtic cpdoc 'HeXioiO; 'AvGpiuTTOic jLiepoTTecci TioXucTOva cri|LiaTa cpaTvov KdppaXe ydp vecp^ujv, dXeXiHac jLiaKpov "'OXu^Trov, AifiaTi jLiubaXeac ipidbac Zeuc TepTiiK^pauvoc 5

'£c TT^bov, fv6a jLidxrici biaKpivdecOai fjueXXov Yi^ec AucTpiaKUJV Kai foTGoi xctXKOXiTwvec.

Toi Tdp ^v GupuTiebiu dpiPiuXaKi, KTiTiuevTi 'AvTipiriv KcTavTO, biappaTcai fiejuaujTec. TToXXd b* fip' i^prjcavTO, Tipoc oupavdv eupuv ibdvrec, lo "GvOa Trep dOdvaToc, TajuiTic TroX^fioio KpaTaioO, NiKTic TreipaT* Ixex' inexi] ttoXu cpepTepoc dvbpoiv. Tui ol x^Tpac dv^cxov, ic oupavov eupuv IbdvTec.

ToTci b' "Apric PpoToXoiT^c iiA cppeci Odpcoc feriKev, *'AXki|liov, dXXriXoici cpdpeiv OdvaTov koi 6Xe0pov, 15

'Hb' fijLiOTOV jLiaxecacOai ic i^^Xiov KaTabuvTa, "Etxcci Te CTipapoTc Ka\ KUJTrrievTi cibripiu

*) [Schon abgedmckt, aber fehlerhaft, iat diese Rhapsodie des Primaners F. R. in Seebode^s n. krit. Bibliothek far das Schul- und Unterrichtswesen VII. Jahrgang (1825) p. 820—825, hier unterzeichnet: 'Frieder. Guil. Ritschl, Thnringas', w9;hrend das Mannscript die Unter- schrift trUgt: *€v Aeuxop^qt. €lpriviK6c MdHijLioc PircxX 6 iToi/|cac. Vgl nbrigena Ribbeck: F. Ritachl I p. 11. C. W.]

GEDICHT AUF DIE SCHLACHT VON BREITENFELD. 691

Kai briioici Tiupeccr jLidXicTa b' 6f* f]T€|ii6v€CCiv,

AuToic 7T€p qppoveouciv, dvi cTepvoic jLievoc fJKev.

^Hpxe b* iw AucTpiaKoTc ju^Tac fipiwc 6ujpriKTr|civ, 20

TiXXuoc 6|liPpi|lio€pt6c' dvi CTriGecci bk 9u|li6v

Gp^vpev dTapTrip6v Kai djueiXixov, ujct€ Xukoio

'QfioqpdTOu, 8ct' cDKa KaT* oupeoc uXrievToc

*€fi7r^crj f| 6i€cciv r^ dTpaiiXijci p^ecciv

"HvTiva b* €iv 6vux€cci Xdpq, il aux^va fiHac, 26

AljLi* fTi 6€pfi6v ^Trive ciiv dTrXriToiciv 6bouciv

Toioc dibv fjvacce, kX^oc paciXeuTaTOC dvrjp.

ToO b' ^71* dpiCTepocpiv Xaoi ct^XXovto k^t* 6p6rjv, OCpe' fiva CKioevTa, Td t' GupuTrebov CTeqpdviwTai, '£c <|)iXupaTK€iou dpaTOu tepdv 7rToXi€6pov. 30

*€v b* dtuTi&v 6p^ujv TrepiqpaivojLi^voici Kaprjvotc 'iTTTTfjujv TTUKivai uTTO^ujpriccovTO qpdXaTT^c.

AeuTepoc aflT* dpxriTOC dvi crpOiTqj AlT€ipu>bric "^TiXeTo KapT€p66u|Lioc, djnujLiujv 62!oc "Aprioc* OIci b' ?r)v Xaoici TreXiwpioc i^ut€ irupTOC, 35

''OcTe TidXiv ^u€Tai Kai Teix^a jLiaKpd rruXdujv. "Qc 6 ^tv f)T€|Li6v€U€ fi€6' iTTTrrjecciv dTauoic, XaXK€o6u)priHiv' toi Tctp KdpTicToi dirdvTUJV.

r6T6ujv b' dpx6c €tiv Kai dTricKOTTOC f\bi. caujTrip

c|)iXTaToc d6avdT0iciv fivaH, |Li€Td6u|Lioc "AboXqpoc. 4o

Tiu 01 CKTiTrTpov fiTiacce* TiaTrip.b' ibc TieTO bri|Liuj,

Ouv€K€V fJTTiov altv iv\ qppeciv fJTop fx^CKev

Kai o\ jLiribea ttukv' ^t^vovt iixX KdpTei x^ipwv.

'AXX' 8t* Ttt^pPop^ujv dEriTaTe TriX66€V airic

'Av^pac alxfiriTdc dv TrovTOTrdpoici v^ecciv 45

"Cv^a jLidXiCTa Ti^qpuKe KpdToc ttoXioTo cibrjpou.

Touc b' 8t' ^tt' 'Hibujv KOiipoic fi€Td6u|Lioc ''AboXqpoc

"AvTiov ?CTTicev, KaTd beEid Xa6v iipfijjv.

KpivaTO b* eic qppf^Tpac Kai qpOXa cuv f)T€|Li6v€cciv,

*Qc ev Tvoiri iKdcTOu iv alvq briidTriTi 60

*A|Liqp6T€pov, KaKir)v t' dpeTfjV bi t€ Kubidveipav.

Ou Tdp iv €upu7r^bou dpipu)XaKOC alTioXioiciv

44*

1

692 GEDICHT AUF DIE SCHLACHT VON BREITENFELD.

Ariioic dvripioi TotGoi |li6voi dcTix^iwvTo*

TTXticiov dXXd irap^CTriKav kXcitoi dTTiKOupoi,

CaH6vec dYX^MCtXo^ oi CoHoviriv dvefiovTo ^ 55

KaXr|V, i^ToG^riv beuovTO bk Goupiboc dXKfic.

01 jLitv Koipavoi fjcav dvl CTpaTUj f\bk fie'bovT€C,

Kai brj ^' dfiqpoT^pujGev dKapTuvavTO cpdXaTTac

TTpocppov^ujc' KaTibibv b* il ai9e'poc dTpuTeTOio

faiav dTTeipeciriv ttukvoic ^TivaHe KepauvoTc 60

'AOdvaTOC 6e6c auT6c' dir^CTeve b' oupavoc eupuc.

Cuv b' fijLia 'ic dv^jLioio KOvicaXov ^cq)apdTi2!ev,

Kai qpepev fvGa Kai fvGa Ka\d\ 7rp6 OueXXa Gu^XXrj

'AtjuiD bi (pXoTe'ui Xaoi 7Tup6c elXucp6ujvT0,

Kai jLieTdXa PpojLidouca b\ f\ipoc i.Hx()Qr\ (pX6£. 65

"^lee bk x^^v iraca, Kai fijLicpeTTe OepjLioc duTjLiri

Y\^ac AucTpiaKUJV Kai T^tOouc xa^»^0XiTU)vac.

<t>QifEaTO b' dv TTebiu) dpaTflc cdXiTiTTOC lujr),

"HTe fieTdTT^Xdc dcTi bucrixeoc ''Apeoc 6cca.

Tfic b' diTei ouv q)U)vr|V Xaiwv CTixec eicriKoucav, 70

TTdciv 6piv6ri Gujlioc Ibt Tp6fioc fXXafe fma

Touc fiXXouc Te Kai auToO 6 Tdp KaK6v 6cceT0 Gufiuj

TiXXuou fi^voc T^u* TTdTacce bi oi q)iXov i^Top.

'OxOrjcac b* fipa elTTe 7Tp6c 8v jueTCtXriTopa Gufiov*

"Q jLioi ^T^ Ti TTdGu); dTrei 6ctic dW|p 7TUKi|Lir|br]C 75

Mii7TUJ Tappr|cac r^ d^roixeTai f\ k dX^rjTai 'YcfiivTic KpaTepfic* dXX' ^fifie v^ujc iCTacGai Xpn jiidX* dpiCTeuovT', ^t* fpXriT' *^t* fpaV fiXXov.

TaCrra |Lie'v oi q)pov^ovTi cpiXoc bieX^HaTO 0u)li6c* "GvGev b' rivop^r) 7Ticuvoc Kai fjcpi pirjcpiv, 80

CTdc dv fi^ccu) fiucev fiva£ jh^to ^e beivdv t€, AucTpiaKOici bk ndcx nifa cG^voc ffipaX' iKdcTiu Kapbiij fiXXriKTov 7ToXe|Lii2!eiv i^b^ judxecOai. ToO b' 6tpuvovtoc 7TpuX^ec tc Kai ujK^ec i7T7TeTc

'€c 7TebOV dppU)OVTO CpiX07TT0X^|LlU)V jnejLiaujTec 86

''Aopi XeuTaX^u) boXixdc dXdcai CTixac dvbpujv 'AXX* oux r\be Geui uvpi2IuTtu f^vbave pouXri. Ceuofi^vujv b' 17T7TUJV 7ToXurixr)c ujpope boOTTOC,

GEDICHT AUF DIE SCHLACHT VON BREITENFELD. 693

0€C7r€ciri b' auTUJV laxr) \xi-xav oupavov iH€V, T€ux€a b* auT* dpdpric^v in uj|lioic alxjnriTdujv. 90

Touc b' 8t* ^v 6q)9aXfioTciv tb€v |Li€Td0u|Lioc "AboXq^oc, CKiiTrTpuj dp€icd|Li€VOC f7r€' olc ^Tdpoici |Ll€Tr)uba'

'Q qpiXoi, ripujcc TdTGoi, G^pdrrovTcc ''Aprioc, Aibai e€ce' dvi eufiijj, iva kX^oc dceX6v fipriTe, T6 ^a Kai dccoji^voici juct* dvepiuTroici Tr^XriTai. 95

''Qc fq)aT** ot b' fipa rrdvTec dKOucavT€C paciXfioc MaXXov dq)U)p|LiTicav TroXcjLiiCciv r^b^ fidxeceai, <|)pdEavT€C b6pu boupi, cdKOC cdKCi KXivavTcc* "^TXoc fip* JtXOC fpeibe, Kdpuc K6puv, dvepa b' dvrjp* *Qc TTUKVOi briioiciv i^piczacaw dvTipioiciv. loo

AuTdp direi ^* auTu^c lc TiXXuou djnppifioepTou

XepC* U7T0 buCfl€V^U)V TpU)7TdCK€T0 X^tXKOXlTlUVU^V,

AuTic 8t' dtEac inx CaEdciv Sqi dXeXixeri.

*Qc b* 6t' d7r6 Z^q)upoc b^vbpujv KaTeceicev ^rriupac

Teia jLidX*, (bc toiv jutv vripieiLia Kdpriva bdjuaccev, 105

"Oq^pa Xiirov q)€UTOVT€C, dvdXKibec! ouXa|Li6v dvbpuiv.

"Cujc ou TauT* dir^prive cuv Iq^eijuoiciv ^Taipoic, 'CEAac* ic TrXrieOv i€p6v jnevoc AlT€ipu)bouc, "Oc Caee^ouc f^Teouc bT]ioiciv diT' rJTaT^ q)UJTac, TiXXuou 6fippi|LiO€pToG djLiaupiu Kubei TaiuJV. 110

*€7TTdKic fve* ^TTdpoucev dvappfiEai jLieveaivujv, 'GTTTdKic auT* dvexdCeT* avaE d^KUJV TTep dvdTKrj* "AXXoc b* fiXXov f7T€q)V€, Kai fppeev aijuaTi Tciict. 'AedvaTOC bk e€6c b€iv6v T€'pac fJKe xctMcuIe, Ai€T6v uqii7T€Triv, judX* dTaXXdfievov TTTepuTecciv. 115

T6v b* ^7T€i ouv dvoTicev dv AucTpiaKoTciv ?KaCTOC, ''Qk* dvexujprjcavTO fidxric, XfiEav hi q)6voio. TaOT* ^TTi b€Ei6q)iv CTpaTific dveq^aivcTo fpTCt.

€iTa b€ T^TpaTOV auTic d|Liai|LiaK€TOio bebrjei NeiKCOc d|Liq)OT€poic XaoTc ttoXuttikpoc ^pujr|. 120

AeuTcpa ^ap t€ jLidxriv li&pcev jneTa TiXXuou i^Top*

f

694 GEDICHT AUF DIE SCHLACHT VON BREITENFELD.

Tqi b' fipa viKrjceiv dXiXaieTO Gujuoc drrivujp,

Aiccexo bk Kpoviiwva q)€pu)VUfioy eOxoc dpecGai.

01 be T€ q)dcTava fiaxpd Kai dTXt'«c dTivaEav,

Kai briioic r6T9oiciv dTiaXT^a jiioxOov fOriKav. 125

"'HpiTie b' fiXXoc in fiXXui dv aivQ briTdTTiTi

foTOujv, TUJV fidXa ttoXXoi dKeic* ?Xov alav dboOciv.

Kai vu K* dTreiTOfievoiciv uTT^pjLiopa vocroc dTiixOri,

€1 }xi\ fip' 6Eu v6Ticev fiva£, jLieTdOujLioc ''AboXqwc, 130

'AcTT^TOu iujXMoTo, poXdu)v Te KpaTepdujv.

'Pi|Liq)a b' dTTatHacKev djLiuv^jLiev olciv 6Xe9pov

'ApTaX^ov ToTc b* auTiK* dvi q)peci 9ufi6c IdvOr].

ToToc T<ip cq)iv dpu)T6c u7TTiXu9e bToc "AboXq^oc-

KdTTpij) b' elbdjLievoc, tou t' elc Kuvac fiTPioc 6pMTi, 135

"ejLiTTecev AucTpiaKoTci jLieTdXjLievoc alxMTiTqciv

TToXXoTc b' fjLipaXe Kfjpac dvd kX6vov fiopi 9uujv

'QKa jLidX' €v9a Kai ?v9a* q)6u)c b* iTdpoiciv l9r]Kev.

AucTpiaKOi b* dpiripec, diTei ibov Itt^^i r6T9ouc, TTriMaTOC ucTaTirj irep dvi CTOv6evToc dvdTKij i40

''Aqi dvexiupTicav, KaKiTi b* fip' u7TriXu9e 9ufi6v. TToXXuiv b* dv Kovirjci |Liaxricac9ai |Lie|Liau)TUJv XeTpec dTTr]pdx9Ticav b^x&c Keq)aXrici Kai auTrjc "ETTXeTO bt CTOvaxn Te baiKTafi^vuiv a!2!r]ujv, r6T9ujv b' euxuiXf) |LieTaX6q)pu)v viKTicdvTUJV. ub

ATiTba b' Ik TTebiou q)^pov fiTrXeTOV €v9* im viKij "AcTTeTa KaTXctXduiVTec duq)pova TTopcuvecKOV EiXaTTivTiv, TeuHav b' kpdc jLiaKdpecci 9uTiXdc. "GHoxa b' au TijUTicav 6fiuic jLioXTTfjci Kai fiXXoic 'EEaiTOic T^pdecciv dpiCTeac, iLv utto ToXfi^ 150

Kal KdpTei TeXoc eijpov 6i2[upoO TToXeinoio.

XVI.

Akademisclie Anscliiage, Gratulationen, Adressen nnd Aehnliclies in lateinisclier Sprache.

[Aus der langen Reihe amtlieher Actenstiicke in latei- nischer Sprache, welche Ritschl erst in Breslau, dann in Bonn als Professor eloquentiae anzufertigen hatte, habe ich hier zehn Nummern zusammengestellt, welche die hochst verschiedenartigen Richtungen, in denen sich diese officielle Eioquenz zu bewegen hatte, und die glanzende Art, in der er sich dieser lastigen Pflichten zu entledigen wusste, zu keunzeichnen besonders geeignet erschienen. Naturgemass reihen sich in diese Serie ein einmal die Weihetafeln fur Gottfried Hermann und Bockh (Nr. 8 und 9), zum anderu die Gratulationsadressen, die Ritschl im eignen Namen Bem- hardy und Lehrs zu ihren Doctorjubilaen schickte (Nr. 12 und 13), sowie das einzige officielle Stiick ahnlicher Art aus Leipzig (Nr. 4). Den Schluss bildet eine Auslese aus den immer variirenden Anreden an die Studenten, die den Pro- oemien der Lectionskataloge beigegeben zu werden pflegten (Nr. 16). C. W.]

1.

Anschlag der Bonner Universitat bei dem preussi-

schen Thronwechsel 1840.

Vniversitatis Litterarum Fridericiae Guilelmiae Rhenanae j Kector et Senatus l| Commilitonibus |{ S.

Cuius rei nuntio luctuosissimo universa iam patria afflicta est, eius caussa vos quoque, commilitones, fas est publica

696 LATEINISCHE ANSCHLAQE, ADRESSEN,

a nobis pronuntiatioDe compellari. Habuistis yos non minos quam nosmet, quam cives universi, quod summa vobis bene- ficia congratularemini, quibus cum reliquas partes ciyitatis tum almam hanc litterarum sedem, cuius adeo conditor extitit liberalissimus; {{ Fbidericvs Gvilelmvs III Rex Angustis- simus 1 cumulavit aetema nunc naturae necessitate nobis vobisque ereptus. Qui posteaquam divino beneficio per novem ferme lustra, raro inter mortales exemplo; reipublicae ga- bemacula tam et fortiter et sapienter et clementer et vero feliciter rexit, ut nec in extrema patriae calamitate constan- tiam nec in prospera rerum omnium fortuna temperantiam desiderareS; prope consummasse boni principis imaginem vi- deri potest. Talis regis ut piam gratamque memoriam co- latiS; non estis monendi, commilitones: exiget enim hoc a vobis vester ipsorum affectus. Qui quemadmodum triste de- siderium Clementissimi Regis vita modo defiincti nobiscum communicatiS; ita ad vos non minus quam ad reliquos Bo russos pertinere eam venerationem^ caritatem^ oboedientiam arbitrabimini; quae iam || Regi Augustissimo Friderico 6vi> LELMO IIII i| debetur non regni tantum^ sed etiam virtatis paternae et amoris popularis heredi. Cuius ingenium, doetrina, humanitas quo laetiora sperari ipsis litteris artibusque iubent, eo magis vestmm esse intellexeritis preces et vota ex animi sententia facere pro salute Patris Patriae^ cui Deus Optumus Maxumus faxit uti bonis ominibus suscepto imperio felicia fausta fortunata quaeque eveniant. Valete.

Scr. Bonnae VIIII Kal. lul. a. cioiocccxxxx.

2.

Anschlag der Bonner Universitat bei dem preussi-

schen Thronwechsel 1861.

Rector et Senatus || Vniversitatis Fridericiae Guilelmiae i Rhenanae || Commilitonibus || S.

Quo nunc luctu gravissimo patria universa affiicta est, eius caussam praecipuam intellegitis ad nos vosque pertinere, qui communi consortio almae Fridericiae Guilelmiae Rhenanae

GRATULATIONEN UND AHNLICHES. 697

continemur. Qiiam cum certam in his tcrris sedem optima- rum artium et tamquam perennem fontem veritatis, solidae nullaque praeiudicata opinione coercitae doctrinae magistram, fidei ac religionis incorruptae nutricem sanaeque in quovis genere libertatis yindicem, denique humanitatis effectricem atque custodem esse Divvs Fridericvs Gvilelmvs III vo- luisset vere regio consilio: eadem patemae et liberalitatis et voluntatis heredem || Regem Augustissimum Clementissimum \\ Divum II Fridericvm Gvilelmvm IIII || iniqua nunc naturae necessitate Borussis suis ereptum^ per quattuor lustrorum diuturnitatem tam munificum conservatorem experta est^ tam et nobilem et mitem patronum venerata, ingenii cum beatis- simi tum cultissimi tam luculentum exemplar admirata^ nuUa ut temporum oblivio exstinguere talium et beneficio- rum et virtutum gratissimam memoriam possit. Ergo Se- RENissiMO Principi, post laborum et dolorum plurimas aerumnas exantlatas nunc placide requiescenti, ut quaesitam meritis gloriam recordatione observantissima perpetuabimus debitamque rarae pietati pacem ex animo apprecamur, ita tristissimae iacturae efficacissimum solatium ex Eivs Prin- CIPIS praestantia petimus, quem singulari numinis divini beneficio Illivs iam successorem suspicimus nobisque con- gratulamur || Regem Augustissimum Clementissimum || Gvi- LELMVM. Q Cuius caudida fides et generosa simplicitas cum praeclara animi constautia agendique prudentia consociata quo laetiora, ut ceteris partibus bene et liberaliter guber- natae civitatis; ita artium litterarumque cum studiis tum commodis sperari iubent^ quorum Ille moderatorem eun- demque iudicem adscivit intellegentissimum: eo magis ves- trum esse sentitis preces et vota ex animi sententia facere pro salute Patris Patriae, cui Devs Optimvs Maximvs faxit uti prosperis auspiciis suscepto imperio felicia fausta fortunata quaeque eveniant^ praeter cetera autem illud con- tingat bonis omnibus exoptatissimum desideratissimumque, ut mox artiore quam nunc vinculo cum Bonissici nominis auctoritate flos et robur, honos et dignitas, salus et incolu- mitas Germaniae universae contineantur. Q. D. B. V. Valete. Datum Bonnae Idib. lan. a. cididccclxi.

698 LATEINISCHE ANSCHLAGE, ADBESSEN,

3.

Studien- und Sittenzeugniss dem Preussischen

Kronprinzen Friedrich Wilhelm beim Abgang

von der Universitat Bonn ausgestellt.*)

Celsissimo Regiae domus Borussicae |1 Principi | Fride- rico Guilelmo {| commilitoni suo generosissimo H S. P. D. Regiae Vniversitatis Fridericiae Guilelmiae || Rector et Se- natus.

Quoniam in eo es^ Princeps Celsissime, ut discessum ex haC; cuius per biennium consortium participasti, universitate pareSy non officii tantum sanctitati^ sed ipsi animi affectui nostro deessemuS; nisi et honorifico morum studiorumqne testimonio debita virtuti praemia conferremus veteri atque antiquo instituto academico^ et votis pientissimis tam in- lustrem civem tamque carum nobis caput prosequeremur. Qui ubi Regis Augustissimi summis auspiciis sapientissimo- que Celsissimorum Parentum consilio atque auctoritate prae- ter alias in cbmmuni patria Musarum sedes hanc almam Rhenanam petebas, uti bonarum artium acri tractatione ad omnem humanitatem mentem Tuam liberaliter informares, fieri non potuit quin et singulari nobis honori tam ingenuam fiduciam in nostra potissimum disciplina positam duceremus, et spem iucundissimam conciperemus, fore ut cum Tua de nobis tum de Te nostra exspectatio optimis fructibus ex- pleretur. Tales fructus quod nunc in Te, Princeps Celsis-

*) [Dieses Zeagniss warde damaU aaf eineni beBondern Folio- bogen, daneben aach in deutscher Uebersetzang ver5ffentlicht. Ei mag bei dieser Gelegenheit das Epigramm mitgetheilt werden, welches damals Ritschl Seiner E5nigl. Hoheit ins Stammbach schreiben darfte:

' Wenn im modemen Gewand sich die Muse Dir schmeichelnd ans

Herz legt, Bleibe der classischen auoh gastliche St&tte vergOnnt; Nicht in Pal^ten allein und Hallen nnd schimmernden Buhnen,

Wie aie dem Kttnigessitz kdniglich 'Werde' verleiht: Auch in der Stille der Brust, wo sie ernst, harmonisch und edel Ueber der Zeiten Gewirr hebet ein sinnig Gemuth.*

C. W.]

GRATULATIONEN UND AHNLICHES. 699

sime; et plenissimi et saluberrimi redundarunt^ id^ etsi nostra Tibi voluntas numquam defuit; tamen longe gravissima ex parte Tua ipsius yirtute effectum esse scito: qua in litteras quidem ita incubuisti; ut in hoc quoque genere maiorum gloriam aemularere constantia temperantia perseverantia par- tam, huic autem strenuae contentioni animi candorem^ vitae innocentiam morumque suavitatem tantam sociasti, ut pari cum praeceptoribus tum commilitonibus yoluptati atque toti uniyersitati ornamento esses. Eaque indolis praestantia cum ultra universitatis fines quoquoyersus patens eniteret; non potuisti non omnium Tibi Rhenanorum animos adeo devin- cire, ut diu obtinens inter Augustissimam domum Tuam terramque Rhenanam necessitudinis yinculum etiam artius constringi videretur, laetissimaque Tua inter nos praesentia pro novo pignore mutuae caritatis haberetur et consortionis per futura, quae divinum numen ayerruncet^ discrimina rerum felicissime duraturae.

Itaque non nostro tantum, sed tamquam universae pro- vinciae nomine iam precamur ex animi sententia^ uti Tibi, Celsissime PrincepS; bona fausta fortunata cuucta Deus Opti- mus Maximus duit dataque perpetuet; beatumque Te, in quo spes et salus futura patriae reposita est, per annorum diu- turnitatem propitius sospitet superstitetque. Macte igitur virtute Tua, et si fas est petere, nostrum huiusque univer- sitatis annorumque et dulciter et ut speramus salutariter hic transactorum tam benevolam recordationem recole, quam de- vota Tibi Tuisque virtutibus pietas nostra perennabit. Vale.

Scribebamus Bonnae Idibus Martiis a. CIOIOCCCLII.

4.

Anschlag der Leipziger Universitat bei der Ueber- nahme des Rectorats durch den Eonig Albert.

Rector et Senatus Vniversitatis Lipsiensis || Civibus aca- demicis || et quicumque cum in hac urbe tum apud exteros rebus nostris bene volunt || Salutem.

Postquam anniversarium officium rediit novi Rectoris

700 LATEIKISCHE ANSCHLA6E, ADRESSEK,

Magnifici creandi, scire tos Yolamos commani sententia Se- natum amplissimomque Collegiom Professomm decreTisse, uti I Rex noster Augustissimus Pater patriae Clementissimas Albertvs Ij qui, paternae virtutis heres et aemolaSy cum aliis documentis propensam in humanitatis optimaramqQe artium studia yoluntatem luculenter comprobayity tam ipsam hanc litterarum universitatem praesens nuper insigniore &- vore amplexus est, precibus nostris observantissimis adiretur atque ad || Rectoris Vniversitatis Magnificentissimi | munus perpetuum || liberaliter in Semet suscipiendum invitaretor. Ei igitur desiderio non sine singulari voluptate accipietis dignatum esse Generosissimvm eundemque Carissimvm Principem perbenigne obsecundare inclitamque Musarum se dem nostram ferme exacto quinque saeculorum cursu noTO hoc eoque praeclaro et honore et splendore augere adomare condecorare.

Quod Deus Optimus Maximus bene vertat P et felix faa- stum fortunatumque esse iubeat.

Datum Lipsiae die XVllI. mensis lunii anni mdccclxxv.

5.

Gratulationsadresse der Bonner Universitat zum SOOjahrigeu Jubilaum der Albertina in Konigsberg.

Proreetori Magnifico et Illustri Senatui 1 Inclutae Vni- versitatis Albertinae j| S. P. D. || Rector et Senatus | Vni- versitatis Fridericiae Guilelmiae Rhenanae.

Vix nobis quicquam accidere vel exoptatius vel hono- rificentius potuit, quam quod nos participes esse eius laeti- tiae Vestrae voluistis, quam rara et virtutis perpetuitate partam et numinis divini gratia concessam ex animi sen- tentia Vobis congratulamur. Nam cum, quibus hominum vita cum laude transacta honestatur, ea sollemnia non possint iion cum subtristi cogitatione imbecillitatis fragilitatisque humanae sociata esse: at haec, quae iam et Vobis et a Vobis saecularia sollemnia parantur, non infirmitatem rerum

GRATULATIONEN UND AHNLICHES. 701

humanarum et virium defectionem, sed floris, roboris, gra- vitatis, auctoritatis incrementum et ut uno verbo dicamus ipsius senectutis iuventutem, sed vim immortalem divinitus insitae mortali generi indolis, sed perennem summi deorum beneficii, quod artium litterarumque lumine continetur, digni- tatem luculentissime testantur. Itaque postquam cum vario temporum decursu tum gravi horum annorum vicissitudine iam trisaeclisenex Albertina Vestra virtutis et in litteris or- nandis, augendis, illustrandis conspicuae, et in vita ad veram liberalemque humanitatem conformanda, vindicandaque omni nervorum contentione cogitandi agendique in quovis genere veritate, iustitia, libertate comprobatae exemplum longe splen- didissimum edidit: huius quidem exempli praestantia cum vim commun6m debeat in germanas patriae universae aca- demias habere, tum aliquanto propius videri potest ad nostras potissimum rationes pertinere. Habemus enim nos quidem cur Vos, veterem et antiquam universitatem adolescens et tamquam pubescens, imprimis suspiciamus e Vestroque ex- emplo, ut e viri auctoritate iuvenilis aemulatio, efScacissi- mum virtutis incitamentum petamus et voluntatis firmamen- tum. Quo accedit, quod consimili condicione incluta Albertina Vestra et haec Fridericia Guilelmia Rhenana hac utimur, quod in extremis regni Borussici terminis collocatae sumus certissima vernaculae et incorruptae doctrinae propugnacula tum a barbara illiberalitate tum a liberali levitate vindican- dae. Ergo aequi bonique consulite, quibus singularem tem- porum Vestrorum felicitatem votis optimisque ominibus prose- quimur: quae curavimus ut etiam coram nuucupentur, missis duobus collegis, a quibus hae Vobis litterae reddentur, altero ipsius Albertinae alumno, F. A., astronomicarum disciplina- rum apud nos professore, altero C. S., lureconsultorum Or- dinis h. t. decano eodemque senatore.

Faxit Deus Optimus Maximus, ut inclutae Albertinae gloria in posterum illibata duret, fortiterque propulsatis eis periculis, quae vel auri sacra fames sordidaque lucri cupi- ditas, quae nunc fere dominari in rebus humanis occepit, vel suspicax et tortuosa illiberalium tenebrionum machinatio, quam confidimus ad veram dominationem numquam perven-

702 LATEINISCHE ANSCHLAGE, ADRESSEN,

turaiU; coniiuuni impetu litterarum universitatibus minaDiar, a laetioribus etiam quartis haec tertia saecularia excipiantur. Valete nobisque favete.

Scribebamus Bonnae XIII Kal. Sept. a. cioiocccxxxiiiiL

6.

Gratulationsadresse der Bonner Uniyersitat zum dreihundertjahrigen Jubilaum der Uniyersitat

in Jena.

Rector et Senatus || VniYersitatis Fridericiae Guilekniae Rhenanae || S. P. D. |! Prorectori et Senatui [| Inclitae Vni- versitatis lenensis.

Tam profecto iucundum quam honorificum nobis accidit, quod natae ante haec tria saecula universitatis Yestrae in- lustrissimae eiusdemque per temporum vicissitudines divini numinis beneficio prosperrime conservatae faustam memo- riam nos concelebrare iussistis proque futura illius incoln- mitate voluistis cum Vestris nostra vota pientissima conso- ciari. Nam praeterquam quod laetitiae Vobiscum partici- pandae caussa gravissima inventa est in communi studiorom artiumque necessitudine omnium, accedebat huc singularis vis ipsius dissimilitudinis quae inter Vestras nostrasque ratio- nes intercedit. Quemadmodum enim in vita hominum iuvenili aetati senilis prudentia proponi solet ad imitandum; ita res nostrae ad maturitatem pauUatim ^ubolescentes non posse ad clarius et efficacius exemplar dirigi videbantur, quam quod in omni et doctrinae et honestatis genere a Vestra universitate editum esset amplissimisque trium saeculorum documentis propagatum commendatumque. Quam quidem merito recor- dabamur^ ex quo generosissimis consiliis loannis Friderici Magnanimi condita est^ multis ac saevis cum domesticorum tum extemorum periculorum tempestatibus iactaiam, cum levis et imbecilla fortuna animorum firmitate atque gravitate tamquam fluctus saxorum robore vinceretur, vim ac potesta- tem virtutiS; laboris, industriae, constantiae tam clara in luce

GRATULATIONEN UND AHNLICHES. 703

posuisse; yix ut nobilioribus exemplis umquam enitueriut. Eandemque meminimus cum maiorum aetate liberalium stu- diorum stabilem sedem certumque domicilium esse^ tum Ca- rolo Augusto potissimum glorioso duce atque auspice tantis copiis et optimarum artium et ingeniorum cultissimorum affluere; inde ut, quasi ex uberrimo fonte benignos rivulos^ in ceteras Germaniae partes politioris humanitatis fructus redundasse grata testificetur posteritas. Tam rarae igitur tamque certae laudis admiratio facile effecit, ut praesentem felicitatem Vestram non tantum officii caussB; quod esse sanctissimum sentimuS; sed ex animi sententia Yobis con- gratulemur, Deumque Optimum Maximum; uti fundatam ma- ximis laboribus plurimaque virtute stabilitam Musarum sedis Vestrae gloriam tutari^ augere, perpetuare velit, omni reli- gione comprecemur. Atque cum celebrandis a Vobis per proximos dies sacris saecularibus iam nunc^ quod bonum faustum felix fortunatumque sit^ praefamur^ tum eosdem animi sensus qui etiam coram Yobis nostro nomine testetur, legatum academicum ad Yos misimus F. B. nostrum, Ordinis lureconsultorum h. t. decanum. eundemque senatorem: quo praesente praesentiorem ex festa laetitia fructum nos per- cepturos confidimus. Yalete resque nostras Yobis commen- datas habete.

Datum Bon^ae Non. Aug. a. MDCCCLVin.

. 7.

Gratulationsadresse der Bonner Universitat zu dem 50jahrigen Jubilaum der Berliner Universitat.

Rector et Senatus || Vniversitatis Fridericiae Guilelmiae Rhenanae || S. P. D. || Rectori Magnifico Illustrique Senatui || Inclitae Vniversitatis Fridericiae Guilelmiae || Berolinensis.

Quo graviora et luctuosiora sunt; quae optimorum stu- diorum contentionumque honestissimarum veteri atque anti- quae dignitati pericula ab horum qualia ingruerunt tempo- rum industriosa levitate sordidaque cupiditate sive imminent

704 LATEINISCHE ANSCHLAGE, ADRE8SEN,

sive magno stolidoque clamore parantur, eo profecto laetiore animi affectu eoque fortiore sensuum testificatione consen- taneum est talia sollemnia academica a bonis omnibus et excipi et concelebrari, qualia raro fortunae beneficio intra trium lustrorum spatium haec aetas sena vidit: Erlangensia, Regimontana, Gryphiana, Friburgensia, lenensia, Basiliensia. Quibus quae nunc septima accedunt Berolinensia Vestra, cum a singulari splendore suo non possint non universae patriae cordi esse praeter cetera, tum multo etiam propius ad nos potissimum nostrasque rationes pertinere apertum est, qui condicionis consiliorumque societate Vobiscum coniunctissimi ad eundem finem contenderimus. Nam et communem origi- nem Fridericia Guilelmia Vestra et haec Fridericia Guilelmia Rhenana ipsis nominibus testamur augustissimi eiusdemque munificentissimi conditoris immortali memoriae dicatis, et laborum cum difficultates tum praemia ideo simillima habui- musy quod tamquam adulescentibus ac pubescentibus concer- tandum fuit cum tot aliis per Germaniam Musarum sedibus, non senescentibuS; sed annorum, immo saeculorum longin- quitate maturis, sed meritis quaesita auctoritate gravibus sed debito virtuti honore cumulatis. Quem contentionis cor- sum longe nobilissimae quanta Yos quidem cum gloria per horum decem lustrorum continuitatem ad praeclarissimum in quovis et doctrinae et honestatis et humanitatis genere exemplar direxeritis, cum persequi longum est tum in pro- patulo positum communique cultioris Europae consensu com- probatum. Tantae igitur tamque eximiae laudis admiratio, accedente invitatioue Vestra benevolentissima, non potest non hanc vim habere, quin praesentem felicitatem Vestram et officii caussa, quod esse sanctissimum sentimus, et ex animi sententia, quo nobis ipsi satis faciamus, Vobis con- gratulemur, omnique religione Deum Optimum Maximum com- precemur, uti in illustribus illustrissimam Fridericiam Gui- lelmiam, vere regio consilio inter temporum iniquissimorum discrimina olim institutam, sua autem virtute tam clara in luce iam collocatam, servet sospitet secundet Sic autem cum celebrandis a Vobis per proximos dies sacris semisae- cularibus iam nunc, quod bonum felix faustum fortunatum-

GRATULATIONEN UND AHNLICHES. 705

que sit^ praefamui'; tum eosdem animi sensus qui nostro nomine coram testentur, legatos academicos ad Vos misi- mus I. G. L. ipsius universitatis Vestrae olim alumnum, et I. B. H., illum historiarum, hunc theologiae catholicae Pro- fessorem P. 0.: a quibus hae Vobis litterae cum observantiae testificatione ut confidimus facundissima reddentur. Valete nobisque favete.

Datum Bonnae VI Idus Octobres a. mdccclx.

8.

Weihetafel von der Philologenversammlung in Gotha 1840 Gottfried Hermann Uberreicht.*)

Q. B. F. P. Q. S. II Viro immortali || Godofredo Hermanno criticorum communi et popularium et exterorum || sententia principi || quod litterarum antiquarum inter Germanos studia e languore resuscitata severioris artis vinculis astrinxit erepto- que aliis gentibus philologiae principatu in supremum digni- tatis locum evexit: quod antiquitatis monumenta litteris consignata, qua ratione cum ad pristinum nitorem revocanda tum iacto firmissimo criticae artis fundamento recte inter- pretanda essent, et praeclare docuit et luculentissimis exem- plis commonstravit: quod grammaticam artem ab rerum cognitione ad caussarum indagationem traductam incredibi- liter auxit; Graecae autem linguae, quam haud immerito in illo revixisse dicaS; praeceptor totius Germaniae exstitit^ eoque beneficio de promovenda**) re scholastica universa insigniter meritus est: quod rara oris facundia elegantiae latinae et antiquae simplicitatis et sensum et studium miri-

*) [Abgedruckt in den Verhandlungen der dritten dentschen Phi- lologenversammlnng (in Gotha 1840) p. 42; der von Ritschl vorge- legte Entwnrf zn dieser Votivtafel war einstimmig von der Yersamm- Inng approbirt worden, s. a. a. 0. p. 6. C. W.]

**) [Dies Wort fehlt in dem Abdruck a. a. 0., findet sich aber im Mannscript. C. W.]

PR. RTT8CHEL1I 0PV8CVLA V. 46

70G LATEINISCHE ANSCHI^AGE, ADRESSEN,

fice acuit excitavit: quod diuturaa ignoratione prope inter- mortuos yeterum poetarum modos tersissimo aurium iudicio perceptos instauravit novaque metrorum disciplina artium philologicarum orbem amplificavit: quod diseipulorum nu- mero infinito et liberaliter institutorum et opera consilioque per totam vitam benignissime sustentatorum plurimorom cum gymnasiorum tum academiarum cathedras omavit at- que hac certissima via verae vereque salutaris doctrinae perennitati consuluit: || viro integritatis suavitatisque sum- mae || fortitudinis autem et constantiae || in verbis factisque prorsus singularis || libertatis veritatisque vindici || voluntate acerrimo || naturae beneficio ingeniosissimo || successu felicis- simo II venerabundi gratique animi testimonium || exstare vo- luit II philologorum Germanicorum || Gothae urbe hospitalis- sima I a. cioiocccxxxx congregatorum jj reverentia admiratio pietas.

9.

Gedenktafel von der Teubner^schen Verlagshandlung

an August Bockh zu seinem funfzigjahrigen Doctor-

jubilaum am 15. Marz 1857 iibersandt.

[Dass Ritsclil der Yerfasser dieser Gedenktafel sei, war bereits von Fleckeisen in den Jahrb. f. claaa. Philol. 1857 p. 253 in einer Redac- tionsnote zn dem Bericht Ascherson^s uber B5ckh'8 JabilHumsfeier mitgetheilt worden. Es heisst dort: 'Die Eigenthumer der Teubner- schen Verlagshandlong hatten sich, damit der typographischen Ele- ganz. . anch die innere Gediegenheit des Inhalts entspreche, an dieseD anerkannten Meister in Handhabung des rdmischen Lapidarstils mit der Bitte nm Entwerfung derselben gewendet, und Ritschl entsprach dem Begehren gem, um in aiinlicher Weise, wie er 1840 den Gefuhlen der Gothaer Philologenversammlung gegen das damalige Haupt der Philo- logie G. Hermann in einer Yotivtafel Ausdruck geliehen hatte, so aacb dem heutigen Altmeister unserer Wissenschaft an dessen Ehrentage seine Huldigung (wenn auch hier in Anderer Namen) darzubringen.' C. W.]

GRATULATIONEN UND AHNLICHES. 707

VIRO

HONORVM DIGNITATE SPLENDIDISSIMO MVLTIPLICIS VIRTVTIS LAVDE FLORENTISSIMO

AVGVSTO BOECKHIO

PHILOLOGORVM GRAECAM ROMANAMQVE ANTIQVITATEM INLVSTRANTIVM

IN ORBE TERRARVM HODIE PRINCIPI

BABO EXEMPLO SOCIATA ERVDmONI ELEGANTIA 8AGACITATI CIBCVM8PICIENTIA COPIAE SIMPLICITATE

LITTERABVM CVM GBAMMATICABVM TVM HISTOBICABVM TVM PHIL080PHICABVM

C0MMVNI8 CONSOBTH VINCVLO INTEB SE NBXABVM DECOBI INMOBTALI PBAE8IDI0 VNICO

SVBTILITEB VBEBTIMQVE VIA AC BATIONE ABTIS M0N8TBATA

AD SALVBBBBIMAM DISCIPLINAM DVCI ET MAGISTBO OPTIMO^GBAVISSIMO

IVVENTVTIS AD HVMANITATEM INFOBMANDAE MODEBATOBI IN PAVCI8 BBNIGNO PACVNDO LVCVLENTO

LIBEBALITATIS CVM VEBBOBVM AVCTOBITATE TVM FACINOBVM PBVDF.NTIA

PBOPVGNATOBI FELICISSIMO

SACRA SEMISAECVLARIA

VITAE IN VESTIGANDA VINDICANDAQVE VERITATR

IVVANDAQVE ET GRNANDA CIVITATE

TANTA CVM GLORIA CONSVMPTAE

VENEBABVNDI GBATVLANTVB

EAMQVE VITAM OMNIBVS BONIS INPBIMIS CABAM VTI DEVS OPTIMVS MAXIMVS DIV 80SPITET SVPEBSTITETQVE

B0NI8QVE AVCTIBVS AVXIT

ANIMO PIENTISSIMO PBECANTVB

ADOLPHVS ROSSBACH ALBINVS ACKERMANN

LIBRARIAE TEVBNERIAE LIPSIENSIS ANTISTITES

IDIBVS MABTIIS ANNI CIOIO-CCC-LVII

45*

708 LATEINISCHK ANSCHLAGE, ADRESSEN,

10.

Gratulationsschreiben der philosophischen Facultat zu Bonn an Friedrich Thiersch zu dessen funfzig- jahrigem Doctorjubilaum am 18. Juni 1858.*)

Philosophorum Ordo || Vniversitatis Fridericiae Guilelmiae Rhenanae || S P D | Friderico Thierschio || viro inlustrissimo bene merentissimo.

Vitae TvAE et ingenita virtute et debito honore cumu- latae ubi auspicatissimum diem illum instare accepimus, quo ante haec decem lustra ea dignitate auctus es qua negamus exstitisse Te digniorem, non potuimus non animi et laetis- simi et gratissimi sensibus graviter commoveri. Praesto enim esse memoria rarae doctrinae atque sagacitatis Tvae^ qua cum aeternos aetemorum poetarum fontes et curiose enarrando et facunde imitando felicissime reclusisti, tum artis longe praestantissimae vicissitudines singulari luce con-»^ lustrasti^ tum grammaticae disciplinae et nova et certa fun- damenta iecisti: praesto esse nobilissimi fervoris illius recor- datiO; quo non veterum tantum Graecorum ingenia pie lu- culenterque colendo, sed posterorum quoque a generosissima stirpe prognatorum rebus sublevandis atque instaurandis pu- blicaque salute tuenda ac stabilienda 4>IA€AAHN0C et deco- rum nomen et laudem iustissimam invenisti: praesto esse cogitatio contentionum honestissimarum^ quibus cum schola- sticae institutionis universae emendator, tum optimorum studiorum Tvis in terris et conditor et custos tanto successu exstitisti, ut suum Te praeceptorem non discipulorum tan- tum frequentia, sed ipsa Bavaria ad humanitatem Tvo be- neficio informata iure meritoque suspiciat atque veneretur: praesto esse sanctissima imago viri boni et fortis, fidei et religionis, veritatis atque libertatis in quovis genere cum ore tum exemplo vindicis acerrimi, propugnatoris constan- tissimi. Ergo tanta cum gloria transactae aetatis tamque multiplici virtute peractorum consiliorum praeclarissimorum

*) [Bereits abgedrnckt in den Jahrbuchem f. class. Philologie 1858 p. 521 f. C. W.j

GRATULATIONEN UND AUNLICHES. 709

admiratio effecit ut de communi Ordinis senteutia^ cuius ut munera ita studia proximo cum Tvis affinitatis vinculo continentur, his Tibi litteris^ vir eximie, et soUemnium quinquagenariorum felicitatem ex animo congratularemur, et pro cara nobis salute TvA vota pientissima conciperemus^ et propensae yoluntati Tvae nos resque nostras cum reveren- tiae testificatione duratura^ commendaremus. Quod Deus Optimus Maximus bene vertat et felix faustum fortunatum- que esse iubeai Vale.

Datum Bonnae Idibus luniis auni cididccclviii.

11.

Gratulationsschreiben des Senates der Universitat

Bonn zu dem funfzigjahrigen Professorjubilaum

F. G. Welcker^s am 16. October 1859.*)

Rector et Senatus || Vniversitatis Fridericiae Guilelmiae Rhenanae Q S P D || Friderico Theophilo Welckero || viro in- lustrissimo bene merentissimo || conlegae dilectissimo.

Qui rara inter mortales felicitate auspicatissimus iam TiBi dies obortus est^ suscepti ante haec decem lustra pu- blici muneris testis laetissimus^ cum ad patriam universam^ immo ad orbem terrarum pertinet aliqua humanitate tinc- tum^ tum longe etiam propioris communionis vinculo cum nostris et rationibus et sensibus continetur. Litteris quid profueris et doctrinae, satis alii praedicabunt penes quos in hoc genere iudicium est: praedicabunt Musarum graecarum interpretem et tamquam vatem divino spiritu afflatum, cuius non eruditioni tantum singulari miraeque sagacitati^ sed sublimiori fervori ingeniosaeque simplicitati cum aeternos aeternorum poetarum diu occlusos fontes reclusos debeamus^ tum operta artis sine exemplo praeclarae penetralia aperta novaque in luce conlocata, tum abdita et perplexa deorum

*) [Bereits abgedruckt in den Jahrb. f. clafis. Philologie 1860 p. 10 f. C. W.]

710 LATEINISCHE ANSCHLAGE, ADRE8SEN,

numiDa atque sacra tamquam ab aliquo mystagogo explicata et velut in propatulo posita: praedicabunt veram solidamque antiquitatis totius imaginem ut indolis excellentia ita laboris perpetuitate et mente a Te informatam et durataris iittera- rum monumentis plurimis consignatam, hinc autem progeni- tam philologiae atque archaeologiae consortionem illam fruc- tuosissimam, cuius per plurimos annos unicum exemplar eni- tuisti: praedicabunt talium studiorum salubritate imbutam discipulorum frequentiam, Tvo exemplo splendidissimo vel litteras ornantium vel iuventutem liberaliter instituentium vel aliquam partem publicae salutis strenue tuentium. Verum tot tantaque beueficia quod voluisti ad hanc potissimum uni- versitatem Fridericiam Guilelmiam Rhenanam redundare, cui per longissimum vitae spatium decori et honori in primis fuisti, id vero nostri esse ofiicii intellegimus tanta quantam cumque pectora nostra capiunt observantia atque veneratione prosequi. Qui cum contentionum illarum honestissimarum fructus uberrimos ex animo TiBi gratulamur, etiam impen- sius nobismet ipsis esse gratulandum sentimus, quos per octo lustrorum faustissimam continuitatem multiplicis virtu- tis gratia ac praestantia incredibiliter demerueris. Nam con- lega nobis numquam non suavis et fortis, sanctus et intel- legens, non philologorum tantum studiis auctor exstitisti gravissimus, sed disciplinas universas consiliis et sapientis- simis et soUertissimis et benevolentissimis amplexus omnium instrumenta parasti lautissima publicoque usui opportunissi- me patentia: nec uUo modo substitisti in litteris litterarum- que studiis augendis promovendis sublevandis, sed idem ip- sius universitatis salutem dignitatem auctoritatem eiusque leges ac iura pro virili parte sustentasti vindicastique: nec academicam tantum rem publicam sinu fovisti, sed communis patriae florem et sana libertate stabilitam gloriam tam vo- tis cohiisti ardentissimis quam constanti et potentiorum nu- mine non perturbato animo alere atque defendere, quantum in Te erat, numquam dubitavisti: denique candoris et inte- gritatis, fidei ac religionis veraeque in quovis genere huma- nitatis exemplum quod aemularemur edidisti luculentissimum. Tam igitur carum et nobis et patriae caput uti Deus Opti-

GRATULATIONEN UND AHNLICHES. 711

mus Maximus diu sospitet superstitetque, cum Tva caussa tum nostra omni et pietate et instantia optamus compreca- murque. Quod deus bene vertat et felix faustum fortuna- tumque esse iubeat. Vale.

Datum Bonnae die XVI m. Octobris a. cioiocccLvniL

12.

Gratulationsadresse RitschFs zu dem funfzigjahrigen

Doctorjubilaum von G. Bernhardy

am 30. October 1872.

Godofredo Bernhardy || per vitae laborumque fructuosis- simam longinquitatem || cum iuventutis optimarum artium studiosae || doctori atque moderatori integerrimo || tum aequa- lium in antiquitatis studiis versantium omnium magistro unico II quippe qui scriptorum graecorum latinorumque tam et subtilis existimator et intellegens interpres et luculentus enarrator exstiterit || ut eius disciplinae^ quam hodie historiae litterarum nomine complectimur, iure meritoque post mag- num F. A. Wolfium alter parens atque conditor habeatur j honorum quinquagenariorum felicitatem || ex animo gratula- tur II plurimorumque annorum perpetuam salutem prosperita- temque exoptat || Fridericus Ritschelius || Lipsiensis || olim Halensis. Scr. d. XXX m. Oct. a. cioioccCLXxu.

13.

Gratulationsadresse RitschTs zu dem funfzigjahrigen Doctorjubilaum von Karl Lehrs am 7. Marz 1873.

Karolo Lehrsio || Regimontano || universitatis Albertinae decori atque ornamento singulari || eximio eximii praeceptoris et discipulo et aemulo || Aristarcheae virtutis interpreti atque vindici vere Aristarcheo || biopGujciv dEiiTilciv Kpiciv cum grae- carum tum latinarum litterarum || veterum magistrorum ex- emplo II laetissima eademque fructuosissima consortione so- cianti || strenuaque iuventutis institutione || ad futurae aetatis

712 LATEINISCHE ANSCHLAGE, ADRES8EN,

usum saeculi vitio in dies periclitantem y salutariter propa- ganti II tam luculenter sustentatos honores qainquagenarios Nonis Martiis a. cidioccclxxiu j| ex animo gratulatur | mul- torumque annorum salutem prosperitatem duraturamque hi- laritatem || amicissime exoptat || Fridericus Ritschl | olim Bon- nensis^ nunc unus e Lipsiensibus si fas est dicere Tpofi^a-

TIKOIC.

14.

Anschlag zu der Feier von Fichte's hundertjahrigem

Geburtstag (19. Mai 1862).

Vniversitatis Fridericiae Guilelmiae Rheuanae || Rector et Senatus || Professoribus Doctoribus Civibus || S.

Diem instare nostis longe auspicatissimum, quo abhinc centum annos unum e praestantissimis mater Germania fihum progenuit || loannem Theophilum Fichte || virum bonum for- tem sapientem imprimis. Cuius simul atque nomen ad aures acciderit, non philosophum tantum cogitamus in paucis sub- tilem atque ingeniosum^ non scriptorem uberem et elegan- tem, non oratorem facundum et luculentum, non praecepto- rem suavem valentemque, sed vitae partes omnes complexom magistrum humanitatis suspicimus, sed veritatis in quoris genere strenuum propugnatorem, sed iustitiae vindicem ace^ rimum, sed fidei liberalitatis simplicitatis custodem atque tutorem integerrimum, sed morum emendatorem longe effi- cacissimum. Tam autem rarae virtutis vis cum ad patriam civitatemque universam pertineat, tum proximo eam vinculo cum nostris rationibus contineri sentimus, qui eisdem quibus ille optimarum artium studiis vitam consecravimus. Nobis igitur quod praeter ceteros proposuit humanae praestantiae exemplum prorsus singulare, idem ab eisdem praeter ceteros coli observarique par est. Quocirca huius universitatis Rhe- nanae et officio et dignitati defuissemus, nisi sanctae memo- riae Fichtianae communiter concelebrandae prospexissemos. Ergo ad audiendam orationem publicam vos invitamus, qua|{ die XIX huius mensis hora XI in aula magna || conlega noster gravissimus Christianus Augustus Brandis, philoso-

GRATULATIONKN UND AHNLICHES. 713

phiae professor publicus ordinarius^ eorum sensuum interpres existet; quos non dubitamus quin et nobiscum et cum bonis omnibus ex animo communicetis. Yalete.

Dabamus Bonnae Idibus Maiis a. cioiocccLxii.

15. Zwei Relegationspatente.

a.

Vniversitatis Fridericiae Guilelmiae Rhenanae || Rector et Senatus. | Cum multa in academiis iuvenilium animo- *rum aut levitas aut fervor gignere peccata soleat, quae pa- ternis admonitionibus coerceri aut lenioribus secundum le- gum instituta poenis castigari satis est, rursus alia tam sunt importuna; tam opposita legibus omnibus atque a bene con- stituta civitate aliena, ut animadvertendi severitatem inexo- rabilem non suadeant tantum, sed postulent efflagitentque. In quibus facile intellegitur praeter cetera illud esse, cum magistratuum iussa, eaque ipsi legum auctoritati innixa, non aliqua vel neglegentia vel intemperantia migrantur, sed a scientibus et volentibus illuduntur pari insolentiae libidine. Itaque cum nuper pompae publicae nocturnae sollemnitati; qualem fieri nisi venia impetrata leges vetant, quamvis a summo universitatis magistratu denegatae et graviter inter- dictaC; tamen magna per urbem concurrentium frequentia et, quod vetitum erat imprimis, tibiis tubisque concinentibus, locus datus esset: eius autem pertinacissimi facinoris prae- cipuus quidam auctor et suo et aliorum testimoniis appa- ruisset || N. P. || Kempensis || medicinae studiosus: || hunc non potuimus quin legum auctoritati huiusque universitatis exi- stimationi consulturi a civium nostrorum societate remove- remus et ab hac litterarum sede relegaremus. Quod ut om- nes, quorum interest, cognoscant strenueque vindicatae disci- plinae publicum documentum exstet, relegationis exempla et nostris valvis affigi et cum ceteris academiis hoc consilio foederatis communicari iussimus. Egimus Bonnae d. VII m. Mart. a. cioiocccxxxxvmi.

714 LATEINISCHE ANSCHLAGE, ADRESSEN,

b.

Vniversitatis Fridericiae Guilelmiae Rhenanae || Rector et Senatus Ij Civibus. || Meministis quam insolita licentia mense Augusto huius anni cum legum auctoritati tum morum ho- nestati a multis vestrum illusum sit: quam effirenati per ur- bis vicos tumultus nocturiii editi: quam obstinate debita magistratibus academicis oboedientia omissa: quanta petu- lantia carcerum publicorum foribus eflfractis eruptum eva- sumque. Tam indigna existimatione vestra facinora nobis- cum intellegitis non impune licere. Quapropter cum alia aliorum et culpa et poena fuerit, tum in duos vestrum non potuimus quin ea severitate animadverteremus, qua et iusti- tiae sanctitudini et publicae securitati et academicae saluti insigniorem in modum satis fieret. Scire igitur vos volu- mus II C. A. A. G. Confluentinum, iuris studiosum et C. L.S. Brigensem, item studiosum iuris, || quos in ducibus atque antesignanis turbarum illarum fuisse intelleximus contuma- ciaeque et magistros et eosdem administros praecipuos cogno- vimus, hac universitate agroque Bonnensi a nobis exclusos esse atque in perpetuum relegatos: confidimusque non me- diocrem et commendandae innocentiae et libidinis reprimen- dae vim talem castigandi necessitatem habituram. Dabamus Boimae Kal. Dec. a. CIOIOCCCLII.

16.

Proben der Anreden an die Studenten am Schluss der Prooemien der Lectionskataloge.

a) Im Prooemium des Wintersem. 1839/40

(gnomologium Vindobonense).

Quodsi ex tanta quantam e Vindobonensi codice propo- suimus praeceptorum multitudine unum vobis, commilitones, commendandum sit praeter cetera non invenimus quod huic loco aptius illo sit praeclaro pronuntiato: oi TreTraibeu^evoi Tocov biaqp^pouci tOuv diTaibeuTUJv 6cov Geoc tuiv dvGpiuTTuiv

GRATULATIONEN UND AHNLICHES. 715

vel quae Aristotelis vorba sunt ocov oi Ctuvrec tOuv T€9v€ii- Tujv. Quodsi animo impressum et tamquam insculptum te- nebitis, non veremur, ne ex iis quarum iam vobis indicem tradimus scholis non pulcherrimi fructus ad vos sunt redun- daturi. Valete.

b) Im Prooemium des Sommersem. 1840

(de gemino exitu Andriae Terentianae).

Atque haec praefati sumus, ut fere fit in hoc genere, TO jntv TrdpepTOV fpTOV u)C TroioujLievoi, t6 b* fpYOV ibc Trdp- epTOV ^KTTOVOUjnevoi. Restat enim, ut vobis, carissimi com- militones, scholarum per hanc quae instat aestatem in alma optimarum artium sede nostra habendarum indicem com- mendemus, ex eo uti, quae maxime in vestrum usum non videantur esse, sed vere sint, deligatis, rectoque iudicio de- lectis recte fruamini. Quo quidem cavere volumus, ne verum usum eum putetis, qui ad vitae quotidianae sive commodi- tates sive necessitates spectet, neu perperam interpretemini quod aiunt vitae esse, non scholae discendum. Veram enim et aetemam, quae e liberali litterarum tractatione redundat, utilitatem mementote eam esse, ut fonte divino prognatus animus ingenitam indolem nutriendo sui similior evadat: quo artium litterarumque lux divina in singula civitatis membra tanquam anima permanet vitae effectrix et modera- trix virtutisque parens et magistra. Valete.

c) Im Prooemium des Sommersem. 1841

(de Plauti cognomine *Asinius').

Denuo, commilitones, vel ex hac disputatiuncula aesti- mabitis, quid sit non dicam criticae arti tribuendum: quam quis tam hebes est et tamquam plumbeus quin merito sus- piciat: sed ei parti illius artis quae scrutatur syllabas et apices rimatur. Quam etsi non possumus profiteri omnes, tamen curandum est ut cum eo, quo opus sit, temperamento ad sua quisque studia transferatis.

716 LATE1NI8CHE AN8CULAGE, ADRE88EN,

TaniumsL vaUte, bene rem gerite ei vinciie Virtute vera, quod fedsUs antidkac

m

d) Im Prooemiam des Sommersem. 1842 (de porta Metia q. f. nrbis Romae).

Novo exemplo nec cognita at arbitramar iniucando in- tellexistis, cives carissimi, qaam sit non modo in hominum vita communi^ sed in litteris quoque et periculosum et saepe perniciosum exaedificare^ quae non sint solidis et omni cura confirmatis fundamentis superstructa. Hoc igitur curate praeter cetera, qui inservire aliquando sive vitae usibus sive bonis litteris cupitis, ut firma nunc fundamenta doctrinae iaciatis. Cuius consilii effectrix vestra ipsonim contentio erit; adiutrix autem earum scholarum copia, quas in quoque genere infra propositas habetis. Quibus ita utimini, ut par inde ad nos voluptas atque ad vos utilitas redundet. Valete.

e) Im Prooemium des Sommersem. 1843 (de actae Trinummi tempore).

Sed satis historiarnnist: restat enim ut vobis, carissimi commilitones, vestraeque industriae earum scholarum varie tatem commendemus, quas infra et largiter propositas vide- tis et novorum nominum clarissimorum accessione liberali Regis AvGVSTissiMi beucficio insigniter condecoratas: in eisque Eivs nomine*) qui, masculae virtutis luculentum ex- emplum, non huic tantum universitati nostraeque urbi, sed universae Germaniae singulari decori est atque voluptati.

f) Im Prooemium des Wintersem. 1843/4 (quaestiones onomatologicae comicae); Anfangsworte,

Sero accipitis, ut consuestis, scholarum indices proximo semestri spatio habendarum, quas plurimum vestra interesse

*) [F. C. Dahimaim.]

GRATULATIONEN UND AHNLICHES. 717

intellegimuB a vobis in tempore, hoc est ante feriarum in- itium communemque discessum^ quales futurae sint rescisci. Illam igitur tarditatem cum iure vestro saepe questi sitis: nobis quidem vehementer dolendum est solam conquerendi^ corrigendi nullam esse potestatem relictam^ qui nulladum cura et meditatione^ nullis artibus machinisve, nuUa virium contentione quamvis acerrima eas superare difficultates po- tuerimuS; quae cum apertas caussas habent tum a nostrae culpae cuiuslibet communione prorsus seiunctas. Quae cum ita sint; unum est quo et vos et nosmet ipsi consolemur: quod levius fit patientia, quicquid corrigere est nefas. Quo autem vos diutius fatalis necessitas morata est, eo nunc minus morae nos interponemus, sed indiei indice praefabi- mur, qui nec caussarum expositionem uberiorem nec aliquem florem orationis prae se ferat.

g) Im Prooemium des Wintersem. 1844/5 (de cantico Trinummi Plautinae).

Particulam vobiscum communicavimus amplioris dispu- tationis, quam integram proponere per aliam opportunitatem academicam propediem licebit. Nunc enim cavendum erat, ne nimis vos moraremur ad eas tamquam studiorum epulas festinaturoB, quas in quovis genere largissimas vobis appo- sitas videtis: quibus ita utemini^ ut et ad vos pulcerrimi fructus redundent et nos impensae vobis operae ne paeniteat. Sed tamen prius quam vos valere iubeam, illud agendum est; quod cum hoc prooemiandi officio coniungi nuper"') placuit non mediocri ut arbitramur vestro ipsorum commodo. Quo enim vobis certius de certaminvm academicorvm, quorum quotannis varia ac multiplex materia proponitur, ratione atque eventu constet, visum est hoc loco vobiscum communicare, quae cum de novissimis contentionibus vestris singuli ordines iudicarunt tum vos tractare per proximi anni spatium iusserunt. Eo autem munere scire vos volu-

0 [Das geschah zuerst 1843. C. W.]

718 LATEINISCHE ANSCHLAGE, ADRESSEN,

mus ita nos defungi; ut non nostra elocutione atamur, sed fidem verborum ab ipsis ordinibus in chartas couiectorum servemus. *)

h) Im Prooemium des Sommersem. 1845

(de tabernis fori Romani).

Sed satis dictum esto de tabernis opsoniisque quae vo- biSy commilitones, tamquam aliquam promulsidem apposui- mus eius cenae/ quam proximo studiorum cursui vestrorum paratam conspicitis lautissimam. E cuius luculenta varietaie hortamur ut pari fervori prudentia deligatis quantum satis sit, hoc est nec parum nec nimium: quando et est modtis in rebus et ttX^ov t^jlucu 7TavT6c pridem veterum sapientia prae- cepit. Valete.

» i) Im Prooemium des Wintersem. 1845/6

(de Varronis logistoricis).

Verum satis dictum esto de Varrone liberalis salutaris- que doctrinae inter Romanos summo lumine et columine. Cuius cum vobis exemplum proponimus quod intueamini et pro virili parte aemulemini, non eruditionis potius laudem cogitamuSy quae in illo tanta fuit ut non possit nisi paucis- simos sui similes habere, quam indolis honestatem specta- mus bonique et viri et civis officia: quae ille longe luculen- tissimo documento per diuturnum vitae spatium eo compro- bavit^ quod ab umbraticae gloriolae vanitate alienissimus ai patriae salutem conservandam instaurandumque Romani no-

*) [Der of&ciellen Mittheilung der neuen Preisaufgaben und der Art, in der die Bewerbnng stattzufinden habe, pflegte Kitschl noch den persOnliohen Schluss hinznzufugen : 'Laudis pariendae campum amplissimnm vobis apertum intellegitis, commilitones. Huc igitor fa- cite convoletis, naviter de propositis praemiis decertetis victricesqae palinas e nobilissimo certamine reportetis. Valete' oder auch: 'iaudem igitur facite ex uberrima disputandi materia quaeratis: qua parta et in vos utilitatis et in nosmet voluptatis largissimi fructus redundent Valete.' C. W.]

GRATULATIONEN UND AHNLICUES. 719

minis splendorem scribendi commentandique operam et stu- dium suum omne contulit. Valete.

k) Im Prooemiuum des Sommersem. 1846.

Interim valete et nos amate, oblatisque studiorum ve- strorum adminiculis et instrumentis ita utimini ut, quam quisque vel norit vel nondum satis norit artem^ in hac se strenue exerceat.

1) Im Prooemium des Wintersem. 1848/49

(de lacunis Trinummi); Anfangsworte.

Litterarum studia quoniam, ut ait ille, adulescentiam alunt^ senectutem oblectant^ secundas res ornant^ adversis perfugium ac solatium praebent, delectant domi, non impe- diunt foris^ pernoctant nobiscum^ peregrinantur, rusticantur: non est cur veteri atque antiqua consuetudine relicta vel his temporibus^ quibus in vindicanda libertate illustrandaque patria omnium et oculos et animos defixos videmus, aliunde nisi e communibus vel prope communibus litteris eius argu- mentum praefationis petamus, qua scholarum per insequens semestre spatium habendarum fructuosam vobis varietat^m commendamus. Revocamus autem vos ad festivum caput illius poetae, qui cum crebram praebuerit, tum inexhaustam praebet praebebitque commentandi materiam.

m) Im Prooemium des Sommersem. 1850

(de Stichi veteri retractione).

Atque haec more maiorum prolusimus scholarum quae vobis oflFeruntur renuntiationi, quo denuo moneamini, quod esse summum in discendis litteris putamus, ut ne quid cre- datis temere: non qui temere de quibuslibet dubitare vos iubeamus, sed cum ratione dubitare de omnibus prius quam, quae dubitationem non habere intellexeritis, recte credatis. Valete.

720 LATEINISCHE ANSCHLAGE, ADRESSEN^

n) Im Prooemium des Wintersem. 1853/54 (de sepulcro Furiorum Tusculano).

Habetis, eari adulescentes^ tamquam promalsidem ut aiunt earum dapum quas satis et varias et lautas paratas videtis et liberaliter appositas. Quibus ita utimini ut nec degustetis delicatius nec appetentius helluemini^ sed cum de- lectu sana et simplicia sectantes misceatis utile dulei. Yalete.

o) Im Prooemium des Sommersem. 1854

(veriloquia Plautina).

Atque haec satis sunto in praesenti^ quibus ad ea quae infra posita sunt eruditionis instrumenta yariamque discipli- narum supellectilem oculi vestri animique traducantur. Ynde curabitis, quem ad modum consuevistis, ut in artium litte- rarumque studia vestra et ad omnem hum^itatem informa- tionem fructus optimi reduudent discendique fervore vestro prompta docentium voluntas exaequetur. Valete.

p) Im Prooemium des Sommersem. 1855 (de titulo Lambaesitano).

Vos autem commilitones valete et cum alia curate quae vos curare addecet, tum praeter cetera illud, ut sit vobis mens sana in corpore sano.

q) Im Prooemium des Wintersem. 1856/6 (de idem isdem pron. formis).

Tantae molis erat breviculam de re pusilla admonitio- nem, sed magni viri admonitionem sua sibique debiia in luce collocare. Quodsi memineritis^ cari commilitoneS; e parvis et pusillis magna omnia et maxima conflari^ nec haec ignave praetermittetis nec ineptius illa fastidietis^ sed salu- tari consilio utrisque consociatis omne vos punctura tulisse existimabitis.

GKATULATIONEN UND AHNLICHES. 721

r) Im Prooemium des Sommersem. 1856

(quaest. onomatolog. Plautinae).

Verum satis est nugarum, quamquam in genere non in- fructuoso nugarum. Quod ut ita esse vobis persuadeatis^ mementote^ commilitones carissimi, quod diu est cum longe clarissimi yir et uominis et exempli pronuntiavit, non aliunde discidia in rebus longe gravissimis pendere nisi ab ignora- tione grammaticae. Yalete.

s) Im Prooemium des Sommersem. 1857

(de Aeschyli in Septem versibus 254 261).

His feliciter ut speramus vel saltem optamus peractis superest ut instantis a&tatis studiis vestris, commilitoneS; institutionis academicae luculentam ubertatem illam com- mendemus quam subiectarum tabularum varietas common- strat^ ei autem commendationi alteram hanc sociemus ipsius prooemii nostri ducem atque comitem, qua nervos contineri si non sapientiae at intellegentiae Siculus poeta dixit: vd(pe Ktti iLi^^vac' dTTicTeTv, fipGpa TaOra tiwv q)p€vu»v. Valete.

t) Im Prooemium des Sommersem. 1858

(epimetrum de Varronis hebdomadibus).

* Sed satis et scripturae est et coniecturae. Quae si talis esse existimabitur quae, utut suapte natura ambigua et in lubrico genere lubrica, nec temere harioletur nec petulanter cavilletur, satis esse consecuti nobis videbimur. Ceterum vos valete et, quantum per rationem licet, certa potius quam incerta sectamini.

PB. lUTSCHELII 0PV8CVLA V. 46

722 LATEINISCHE ANSCHLAGE^ ADRESSBK,

u) Im Prooemium des Sommersem. 1860

(elogium L. Comeli Scipionis).

Superest ut annos gnati viginti magnam sapientiam mul' tasque virtutes, utut incompertas nobis, vobis cari commili- tones commendemus pro virili parte aemulandas^ sed eas ab aetatis parvitate quam maxime seiunctas. Yalete.

v) Im Prooemium des Sommersem. 1862

(canticum Oedipi Colonei).

Et de Sophocle quidem haec hactenus: qaem memen- tpte cu)q)pocuvr]C atque euKoXiac in quovis genere exemplum et admirabile et prorsus amabile exstare diguissimumque quod in suo quisque genere aemulemur cum honestatis fructu uberrimo. Quod superest^ scholarum infra positarum copiam atque varietatem consolitae industriae vestrae commendamus adque ea vos studia^ quae aetati vestrae imprimis conveniunt^ ex officio cohortamur, quo vobis humanitatis praeeeptrix, non corruptrix haec vita academica evadat neve in alienamm contentionum intemperiem atque acerbitatem optimarum ar- tiiim dulcedo et tranquillitas vertat. Valete.

w) Im Prooemium des Wintersem. 1862/63

(priscae lai epigr. suppl. I).

Novis exemph*s quibusdam perspexistis, cives carissimi. veritatem Solonii illius, quo et semet profit^batur et alios significabat T^pdcKCiv aiei TroXXd bibacKO|LX^vouc. Quod tamen oblivisci nolite ita tantum verum esse, si fipdcKOvrec vel sal- tem f)PujVT€C coeperimus non solum discere, sed doctrinae solida fundamenta iacere. In qua contentione honestissima si quid vos adiuvare ea institutione poterimus^ cuius sat varia instrumenta infra proposita videtis, et vestra caussa et nostra gaudebimus. Valete.

GEATULATIONEN UND iHNLICHES. 723

x) Im Prooemium des Sommersem. 1863

(priscae latin. epigr. suppl. II).

Sed tempus est a litterarum exilitate transire ad rerum grayitatem. Quamquam eae ipsae res, si verum volumus fateri^ et proficiscuntur a litteris et ad easdem non possunt non multifariam redire: quando litteris carere litterae ne- queunt, vel ut planius dicam, arte grammatica ars discipli- narum. Harum autem disciplinarum^ quibus et mentem ex- erceatis et excolatis animum, hos iam indices accipite qui- bus studiorum aestivorum ducibus utamini. Ytemini autem ita^ si quid nostra apud vos auctoritas valet^ ut propositarum scholarum ubertas animos vestros non tantum adliciat cum Buavitate^ sed cum fiructu detineat. Yalete.

y) Im Prooemium des Wintersem. 1863/64

(priscae latin. epigr. suppl. III).

Quod superest^ infra positarum scholarum copiam ac varietatem vestrae, cives carissimi^ industriae commendatam volumus; industriam autem vestram Bono Eventui. Valete.

z) Im Prooemium des Sommersem. 1864

(priscae latin. epigr. suppl. IV).

Novis quibusdam exemplis didicistis, commilitones caris- simi, quam vere dicatur dieni die doceri nosque ipsos Tiipoi- cxeiv aiel TroXXd bibacKOjix^vouc. Quod tamen ita interpreta- bimini; ut parum valere illa iroXXd recordemini, nisi in eis t6 itoXu insit. Ergo ex hac quoque, quam infra propositam videtis, multiplici varietate studiorum litterarumque curabitis ut prudenti consilio sanoque temperamento ea deligatis, quae in solidae certisque finibus circumscriptae disciplinae tam- quam quoddam corpus coeant, neve multisciae notitiae vago appetitu veram simplicemque scientiam praevertatis. Valete.

46

ANHANG.

tBERBLICK

Obbb DIE PHILOLpGISCHEN SCHRIFTEN

FRIEDRICH RITSCHL'S.

I. Selbstandig ersehienene Werke.

1) Schedae criticae, quas . . . in academia Fridericia sum- morum in philosophia hoDorum rite obtinendorum caussa die XI m. lulii . . . defendet F. 6. R. Halis Sax., Gebauer. 1829. 46 S. 8^ [= Opusc. I 702-743. II 662-667].

2) Commentationis de Agathonis vita, arte et tragoe* diarum reliquiis particula, quam ad veniam litteras in acad. Frid. Halensi docendi rite impetrandam . . . die XV m. Augusti publice defendet F. R. Halis Sax., Gebauer. 1829. IV und 24 S. 8^ [-= Opusc. I 411— 436J.

3) Apparatus criticus et exegeticus in Aeschyli tragoe- dias. 2voll. Halis Sax., Gebauer. 1832. XXXH und 750 S.; XXVin und 410 S. 8«.

Vol. I. Thomae Stanleii commentarius in Aeschyli tra- goedias; ex schedis auctoris mss. multo auctior ab Sam. Butlero editus. Accedunt Garoli Reisigii emen- dationes in Prometheum.

Die Ziigabe der Reisig'schen Emendationen (p, XXI XXXII) ist mieder cibgedruckt Opusc. I 378—393.

Vol. II. Frid. Ludov. Abreschii Animadversionum ad Aeschylum libri III.

4) Thomae Magistri sive Theoduli Monachi Ecloga vo- cum Atticarum. Ex rec. et cum prolegomenis F. R. Halis Sax., libr. orphanotrophei. 1832. CXLVI und 504 S. 8«.

5) ZevocpuiVTOC Kupou dvdpacic. Xenophontis expeditio Cyri. Editio quarta emendatior. Accedunt indices et tabula geographica. Halis Sax., libr. orphanotrophei. 1834. 8".

Die Vorrede ist tvieder abgedruckt Opiisc, V 567 569;

728 ANHANG.

ewei Enmidationen, die in den AnmerJcnngen zu /, 2, 3 auf p, 5 f. und jsu I, 7, 10 auf jp. 33 f Jcurjs erldutert mtren^ sind ausfUhrlich hesprochen Ehein, Mus. XIII p, 136—144 = Opttsc. I 437— 448.

6) De Oro et Orione: specimen historiae criticae gram- maticorum Graecorum. Scripsit et muneris professorii extra- ordinarii in universitate Vratislaviensi suscepti caussa die VII m. Febr, publice defendet F. R. Vratislaviae, A. Schulze & soe.

1834. 85 S. [= Opusc. I 582-673].

7) Plauti Bacchides. Ad codd. Palatinorum fidem cum integra scripturae discrepantia reliquorum librorum ed. F. R Halis Sax., libr. orphanotrophei. 1835. XXVI u. 181 8. 8*.

8) Plauti Bacchides. Ad codd. Palat. fidem cum nume- rorum notatione ed. F. R. Halis Sax., libr. orphanotropheL

1835. IV und 96 S. 8«.

9) Die Alexandrinischeu Bibliotheken unter den ersten Ptolemaern und die Sammlung der Homerischen Gedichte durch Pisistratus: nach Anleitung eines Plautinischen Scho- lions. Nebst litterarhistorischen Zugaben. Breslau, G. Pb. Aderholz. 1838. X und 148 S. 8^ [= Opusc. I 1 122].

10) Parerga zu Plautus und Terenz. (Parergon Plauti- norum Terentiauorumque vol. I.) Leipzig, Weidmann. 1845. XXXII und 638 S. 8«.

11) T. Macci Plauti Comoediae. Ex rec. et cum appa- ratu critico F. R. Accedunt Prolegomena de rationibus cri- ticis^ grammaticis, prosodiacis, metricis emendationis Plau- tinae. Tom. I fasc. 1-3: CCCXLVI, XXXII, XIV und 148, 224, 155 S. Tom.II fasc. 1-4: XXXI, XV, XVI, XVUI und 109, 195, 157, 157 S. - Tom. HI fasc 1. 2: XIV, XH und 130, 118 S. 8^. Bonnae, H. B. Koenig; Elberfeldae, R. L. Friderichs; Lipsiae, B. G. Teubner. 1848—1854. [Dk ^Prolegof>iena^ wicderJioU Opusc. V 285—551.]

lla) T. Macci Plauti Comoediae. Iterum recensuit, in- strumento critico et prolegomenis auxit F. R. Tomi I fasc 1 Trinummum continens. LXXI und 168 S. Lipsiae, B. G. Teubner. 1871. 8^

Dieses Heft bildet nun das erste Stiick der Gesampnt- ausgabe: *T. Macci Plauti comoediae. Recensuit, instrumento

ANHANG. 729

critico et prolegomenis auxit F. R. adsumptis operae sociis Gustavo Loewe', Georgio Goetz, Friderico SchoeH' {vgl. Teubner's MiUheil. 1877 ^Nr. 1 p. 1).

12) T. Macci Plauti Gomoediae. Scholarum in usum re- censuit F. R. Tom. I: 94, 126, 104, 66, 116, 94, 94 S. Tom. n: 76 und 78 S. Ibidem, 1848-1854. 8°.

13) Monumenta epigraphica tria ad archetyporum fidem exemplis lithographis expressa commentariisque grammaticis inlustrata. Berolini, I. Guttentag. 1852. 38 und XVIII S. (rait 3 Tafeln). [Es sind hier die unten unter Nr. 38 und 39 verzeichneten Programme nehst ihren Tafeln vereinigt; = Opusc. IV 115-182; Taf. IV-VL]

14) Aeschyli Septem ad Thebas. Ex rec. G. ^^rmaDni cum scripturae discrepantia scholiisque codicis Medicei scho- larum in usum ed. F. R. Elberfeldae, R. L. Friderichs; Lip- siae, B. G. Teubner. 1853. XXIV und 71 S. 8«.

14a) Aeschyli Septem adversus Thebas. Ex rec. G. Hermanni cum scripturae discrepantia scholiisque codicis Medicei accuratius conlati in usum scholarum suarum iterum edidit F. R. Praecedunt de Aeschyli vita et poesi testimonia veterum composita a F. Schoell. Lipsiae, B. G. Teubner. 1875. XVI und 120 S. 8«.

15) Prooemiorum Bonnensium decas. Berolini, I. Gutten- tag. 1861. Vm, XII, VI, X, VIII, XIH, XVI, XII, IX, VI S. 4^ (rait Tafel). [Es s^ind die unten unter Nr. 44, 45, 47, 48, 49, 50, 53, 51, 52 und 59 aufgefUhrten Programme, die Tafd ist die von 59.]

16) Priscae latinitatis monumenta epigraphica ad arche- typorum fidem exemplis lithographis repraesentata edidit F. R. Berolini, G. Reimer. 1862. 98 Tafeln mit 128 S. Text Im- perialfolio. (Zum Corpus Inscriptionum latinarum ed. cons. et auctor. Acad. litt. reg. Boruss., vol. I, gehorig.)

17) Ino Leukothea: zwei antike Bronzen von Neuwied und MUnchen. Mit 3 Tafeln. Bonn, A. Marcus. 1865. 42 S. [erweiterter AhdrucJc aus den Jahrh. v. Alterthumsfreunden im Eheinlande. Heft XXXVIL Bonn 1864, S. 72—102].

18) Kleine philologische Schriften (Opuscula philolo- gica). Bd. I: zur griechischen Litteratur: XIV und 851 S.

730 ANHANG.

Bd. II: zu Plautus und lateinischer Sprachkunde: XXI und 813 S. Bd. m: zur romischen Litteratur: XIX und 856 S. Bd. IV: zur lateinischen Inschriften- und Sprachkunde: XIT und 799 S. Bd. V: Vermischtes: XII und 772 S. Leipzig, B. G. Teubner. 1866-1879. 8^ [Bd, III— V sind von CW. heratisgegei^en.]

19) Neue Plautinische Excurse. Sprachgeschichtliche Untersuchungen von F. R. Erstes Heft: auslautendes d im alten Latein. Leipzig, B. G. Teubner. 1869. 139 S. 8^.

IL

Verzeichniss sammtlicher Programme RitscWs

nebst Angabe der Stellen, an denen sie wieder

abgedruckt sind.*)

1. Programme von Breslau

(1836 1839). wieder abgedruckt

1) De Plauti Bacchidibus disputatio (qua orationem muneris professoris ordin. in univ. Vratisl. suscepti caussa die XXII m. lan. a. 1836 habendam indicit); 23 S.

P 391-427

2) De Marsyis rerum scriptoribus (Prooem. ind. schol. aest. a. 1836); 12 S. I 449-470

3) Meletii de natura hominis commentarius e codice Gracoviensi edi coeptus (Diem natalem Friderici Guilelmi 10 d. III m. Aug. a. 1836 celebr. indicit F. R.); 32 S.

Dies Programm enthdlt p.1—27 den Anfang des Textes (= Cramer's Anecd. Oxon. III p. 1—45, 26), p. 28—32 die adnotatio critica nebst Vorrede; nur die Vorrede ist (mit neiien Zutlvaten) wieder abgedruckt I 693—701

4) Spicilegium epigraphicum I (Prooem. ind. schoL aesi a. 1838); 12 S. IV 1—15

*) Eine vorgesetzte rdmische Ziffer (I V) bezeichDct den B&nd der Opascula, ein vorgesetztes P den ersten (ond einzigen) Band der Parerga; die arabidchen Ziffem geben die Seitenzahlen an.

ANHANO. 731

5) De Dionysii Halicarnassensis Antiquitatibus Bomanis commentatio (Diem natalem Friderici Guilelmi III d. III m. Aug. a. 1838 celebr. indicit F.R.); 28 S.*); dazu eine Tafel.

Hier ist von p. 3 15 der Text und cUe lateinische Uebersetmng von Lapus fUr Dionys. ly 1 8 gegeben tiebst hritischer Adnotatio, was alles* bis auf einige Partien der AdnotatiOy die a. a. 0. p. 494 501 aJs Anmerhungcn une- dergegd)en sind, in dem WiedercAdrucJc weggelassen wurde.

1472— 490; 494—501; dazu *eine Tafel.

6) De emendatione fabularum Terentianarum dispu- tatio (Prooem. ind. schol. hib. a. 1838/39); 12 S.

m 281 297

7) Scena Plautina [Mil. glor. 11, 4] emendata (Prooem. ind. schol. aest. a. 1839); 8 S.

Von dieseni Programm^ das p, 4 6 den Plautinischen Texty p.6 8 die adnotatio critica enthdlt, ist nur Vorwort und Sddusswort unederdbgedruckt V 552 f. Anm.

2. Programme von Bonn**) (1839-1865).

1) De veteribus Plauti interpretibus disputatio (qua orationem loci in philosoph. ordine imiv. Rhenanae obtinendi caussa dieVII m. Septembris a. 1839 habendam indicit F. R.); 16 S. P 357-387

2) Gnomologium Vindobonense (Prooem. ind. schol. hib. a. 1839/40); XH S. I 560-581

*) Der Separatabdruck, in dem diesBB Programm in den Handel kam, ist mit einer DedicationBepifitel (p. III. IV) an Ritschrs Veroneser Gastfreand Graf Orti aasgeBtattet, die ich als Zusatz 1 abdrucken lasse. **) Die Bonner VorleBungsyerzeichnisse tragen erst vom Jahre 1858 an aof dem Titelblatt die Angabe des Inhalts und des Verfafisers des Prooemiams; ffb: die frflheren Prooemien kann deshalb eine authentiBche Fassung des Titels nur in den F&llen gegeben werden, wo 8. Z. eine Specialausgabe bei J. Guttentag erschien, wie nament- lich bei den epigraphischen Programmen seit 1851 geschehen, oder Yon Ritschl selbst, sei es in den Parerga sei es in der Trooemiorum Bonnensium decae' (1861) oder endlich in den Opuscula eine Republi- cation besorgt ist.

732 ANHANG.

3) De gemino exitu Andriae Terentianae (Prooem. ind. schol. aest. a. 1840); XII S. P 581-602

4) Gorollarium disputationis de bibliothecis Alexan- drillis deque Pisistrati curis Homericis (Immortali me- moriae Liberi Baronis Caroli de Stein ab Altenstein . . . grati animi . . . testimonium exstare voluit univ. Rhenanae pietas. 1840); X und 55 S. V 638-644; I 123-171

5) Disputationis de stichometria deque Heliodoro supplementum (Prooem. ind. schol. hib. a. 1840/41); X S.

I 173-189

6) De Plauti cognomine 'Asinius' (Prooem. ind. schol. aest a. 1841); VI S. P 3—9

7) De aetate Plauti commentatio (Sacram memoriam divi Friderici Guilelmi III natali eius III m. Aug. a. 1841 celebr. indicit F. R.); 21 S. P 45—70

8) De argumento acrostichoMilitis gloriosi(Prooem. ind. schol. hib. a. 1841/42); XII S. II 404—422

9) De porta Metia quae fertur urbis Romae (Prooem. ind. schol. aest. a. 1842); X S. II 375—384

10) Meletematum Plautinorum specimen onomato- logum (Sacram. mem. divi Frid. Guil. III natali eius IH m. Augusti a. 1842 celebr. ind. F. R.); 31 S. P 9—39

11) Oratio de comparatione inter Fridericos Guilel- mos ni et IV instituenda (Prooem. ind. schol. hib. a. 1842/43); X S. V 644—654

12) De actae Trinummi tempore (Prooem. ind. schol. aest. a. 1843); XH S. P 337—354

13) Quaestiones onomatologicae Plautinae (Prooem. ind. schol. hib. a. 1843/44); X S. IH 333-341

14) Commentatio de turbato scenarum ordine Mo- stellariae Plautinae (Natalicia Friderici Guilelmi III I d. XV m. Octobris a. 1843 concelebr. indicit F. R.); 50 S.

P 431—503

15) Laudatio Guilelmi Humboldtii (Prooem. ind. schol. aest. a. 1844); X S. V 654—663

16) De cantico Trinummi Plautinae [IV, 1] (Prooem. ind. schol. hib. a. 1844/45; XI S. P 543—556

17) Commentatio de interpolationibus Trinummi

ANHANG. 733

Plautinae (Natalicia Frid. Guil. IIII d. XV m. Octobr. a. 1844

concelebr. ind. F. R.); 46 S. P 509—543; 556-576

Diese Abhandlung erschien besonders unter dem Titel

^Atheteseon Plautinarum liber I' mit einer Epistula dedi-

ccUoria an G. Hermann als Prdsidenten der Dresdener Phi-

lologenversammlung. *)

18) De tabernis fori Romani (Prooem. ind. schol. aest. a. 1845); X S. II 385-394

19) De M. Terentii Varronis logistoricis libris (Prooem. ind. schol. hib. a. 1845/46); XIV S. III 403-418

20) Quaestiones Varronianae (Natalicia Frid. Guil. IIII d. XV m. Oct. a. 1845 concel. ind. F. R.); 55 S. '

III 352-^402 Dieses Programm erschien im Handel unter dem beson- dem Titel ^De M. Terentii Varronis disciplinarum libris commentarius F. R.'

21) Glossarium Plautinum (Prooem. ind. schoL aest. a. 1846); X S. II 228-240

22) Etymologici Angelicani principium (Prooem. ind. schol. hib. a. 1846/47); IX S.

In diesem Programm wurde der Anfang des Etymologi- cum Angelicanum, und zuxir der Buchstab A vollstandig, getreu nach dem Codex mit Facsimilirung schwierigerer Com- pendien publicirt; der Wiederabdruck gibt hiervon nur das Vorwort RitschVs, die ersten 6 Glossen vollstdndig, von den andem nur diyenigen Partien, in denen sich Citate finden.

I 674—675; 678-684

23) Specimen Dionysii Halicarnassensis ex optimis codicibus emendati (Natalicia Frid. Guil. IIII d. XV m. Oct. a. 1846 concel. ind. F. R.); 41 S.

Dieses Programm ersdiien im Handel unter dem Titel ^Dionysii Halicarnassensis Antiquitatum Romanarum libri I capita XXX priora ex optimis codicibus emendata a F. R.'**); es enthdU den Text und die latein. Uebersetzung

*) Diese Epistula dedicatoria ist unten aU Zusatz 2 abgedruckt.

**) In dieser Sonderausgabe ist eine Widmung an Monsignore Laureaniy Scrittore der biblioteca Vaticana (vgl. Ribbeck: Ritschl I p. 196) beigefOgt, die ich als Zusatz 3 abdrucken lasse.

734 ANHANG.

von Dwn. I, 1 30 nd)st hriUscher Adnotatio und hurem Vorwort RitschTs; nur Adnotatio und Voru?ort sind wieder abgedruckt I 490-515

24) Etymologici Angelicani pars altera (Prooem. ind. schol. aest a. 1847); XII S.

Enthdlt ausser einem Vorwort die Buchstaben B f A in derselben Art der Publicatian wie N, 21; der Wiederabdrud gibt nur das Vorwort und die durch Citate unchUgen Partien

I 675—677; 684-685

25) De Pomponii Bassuli epigrammate; cum tab. lithogr. (Prooem. ind. schol. hib. a. 1847/48); XVI S.

IV 16—33 (mit Tafel zu p. 17)

26) Disputatio de codice Vrbinate Dionysii Hali- camassensis (Natalicia Frid. Guil. 1111 d. XV m. Octobr. a. 1847 concel. ind. F. R.); 25 S. I 516—540

27) Oratio de emendanda ratione academiarum et universitatium habita (Prooem. ind. schol. aest. a. 1848); X S. V 670—679

28) De lacunis Trinummi Plautinae (Prooem. ind. schol. hib. a. 1848/49); XII S. Proleg. Plaut. p.XIII fin.-

XX Vn med. = Praef . Trin.* p. XV med. p. XXX med. und Opusc V 291 -292 in.

29) Cantica Trinummi Plautinae (Natalicia Prid. Guil. nil d. XV m. Oct. a. 1848 concel. ind. P. R.); 18 S.

Nach einer kureen Einleitung*) stehen die in den Pro- legofnena a. a. 0. uiederholten Facsimiles der Handsdtriften, hierauf folgt der emendirte Text nehst hriiischer Ad$%otatio, identisch mit der 1849 ersdiienenen Edition.

Proleg. Plaut CCCI-CCCXUI Praef. Trin.* p. XXXIV XLVI

30) De interpolatione Militis gloriosi Plautinae [II, 2, 24 sqq.J (Prooem. ind. schol. aest. a. 1849); VIII S.

Praef. Mil. glor. p. XXIV— XXXU

*) Sie folgt unten als Zosatx 4.

ANHANG. 735

In der Vorrede mm Miles o. a. 0, sagt Eitschl: 'reli- quis corruptelae generibus cum gravius esse hoc soleat quod integrorum versuum interpolatione continetur haud raro cum partium transpositione coniuncta: quoniam unum eiusmodi ex Milite exemplum accidit ut per nuperam op- portunitatem academicam paulo explicatius tractarem, eo commentariolo non abs re esse duxi hanc praefationem terminare pauculis tantum mutatis additisve.'

31) Hieronymi index librorum ab Origene Marcoque Varrone compositorum; cum tabula lithographa (Prooem. ind. schol. hib. a. 1849/50); 4 S. m 506—507 (nebstTafel)

32) De Stichi Plautinae vetere retractatione (Prooem. ind. schol. aest. a. 1850); VI S.

Praef. Stichi p. IX med. XIV fin.

33) Canticum Pseuduli Plautinae [V, 1] emendatum (Prooem. ind. schol. hib. a. 1850/51); VIII S.

Nach kureem Vorwort*) folgt Text und adnotutio critica in der Fassnng une in der Ausgabe von 1850.

34) Canticum Menaechmorum Plautinae [IV,2, 1 36] (Prooem. ind. schol. aest. a. 1851); VI S.

Nach Tcurzer EinUitung**) ist Text und adnotatio critica gegehen in der Fassung tvie in der Ausgabe von 1851.

35) Canticum Mostellariae Plautinae [1,2] (Prooem. ind. schol. hib. a. 1851/52); VIII S.

Ausser einem Vorwort***) Text und Adnotatio wie in der Ausgabe von 1851.

36) Legis RubriiEie pars superstes. Ad fidem aeris Parmensis exemplo lithographo exprimendam curavit F. K. (Natalicia regis Friderici Guilelmi IIII d. XV m. Oct. a. 1851 concelebr. ind. F. R.); 14 S. IV 34-54; Taf. I. II

Die Tafel ist in defn Atlas der Opuscula nicht uneder- holty sondem das neue Facsimile aus P. L. M. E. tab. XXXII auf Tafel L II wiedergegeben. Ueher die Sonderausgahe dieses Programms s. Opusc. IV 34 Anm.

*) Dies Vorwort stebt nnten als Zusatz 5. **) Diese Einleitung ist als Znsatz 6 unten wieder abgedruoki. ***) Dies Vorwort folgt unten als Zusatz 7.

736 ANHANG.

37) De titulo Mummiano nunc Yaticaiio; com tab. lithogr. (Prooem. ind. schol. aest. a. 1852); XVIII S.

IV 82—114; Taf. ffl Die Tafel ist identisch mit P. L. M. E. tab. LIA; iiber die Sonderausgoibe s. Opusc. IV 82 Anm.

38) De miliario Popilliano deque epigrammate Sorano commentarius; cum duabus tab. lithogr. (Sacram mem. regis divi Frid. Guil. III d. III m. Aug. a. 1852 re- colendam victorumque renuntiatiouem . . . ind. F. R.); 38 S.

IV 115-163; Taf. IV. V

Bie Tafeln sind identisch mit P. L. M. E. tab. LIB

und LII A. Dies Programm und das ndchste (Nr. 39)

sind vereinigt in ^Monumenta epigraphica tria^ (s. oben uniet

Vermchniss I Nr. 13).

39) De titulo Aletrinati L. Betilieni Vari; cum tab. lithogr. (Prooem. ind. schol. hib. a. 1852/53); XVIII S.

IV 163—182; Taf. VI Die Tafd ist identisch mit P. L. M. E. tab. LIIB; s. die Bemerkung 0u Progr. 38.

40) Inscriptio quae fertur columnae rostratae Duel- lianae. Marmoris Capitolini exemplo lithographo exprimen- dam curavit F. R. (Natalicia Frid. Guil. Iin d. XV m. Oci a. 1852 concel. ind. F. R.); 24 S. IV 183-204; Taf VH

Die in den Opusc. beigefiigte Tafd ist nicht die des ProgrammSf sondem die verbesserte der P. L. M. E. tab. XCV; iiber die Sonderausgabe s. Opusc. 183 Anm.

41) Anthologiae latinae corollarium epigraphicum (Prooem. ind. schol. aest. a. 1853); XU S. IV 238-251

Ueber die Sonderausgabe s. Opusc. IV 238 Anm.

42) De sepulcro Furiorum Tusculano; cum tabula lithogr. (Prooem. ind. schol. hib. a. 1853/54); VIII S.

IV 257—265; Taf. VIO Die Tafd ist identisdi mit P. L. M. E. tab. XLIX AB; iiber die Sonderausgabe s. Opusc. IV 257 Anm.

43) De fictilibus litteratis Latinorum antiquissimis disputatio; cum tab. lithogr. (Natalicia Frid. Guil. IIII i XV m. Oct. a. 1853 concel. ind. F. R); 29 S.

IV 266-293; Taf. IX

ANHANG. 737

Die Tafel ist identisch mit P. L. M. E, tab. X; uber die Sonderausgabe s. Opiisc. IV 266 Anm.

44) Emendationes Mercatoris Plautinae. (Prooem. ind. schol. aest. a. 1854); VHI S. H 395-403

Wiederholt in ^Prooemiorum Bonnensium decas^ (1861) n. I.

45) Veriloquia quaedam Plautina (Prooem. ind. schol. hib. a. 1854/55); XH S. II 423—435

Wiederholt in ^Prooemiorum Bonnensiiim decas^ (1861) n. II.

46) Poesis Saturniae spicilegium I (Natalicia Frid. Guil. IIII d. XV m. Oct. a. 1854 concel. ind. F. R.); 15 S.

IV 297-308

47) De titulo metrico. Lambaesitano (Prooem. ind. schol. aest. a. 1855); VI S. IV 309—312

Wiederholt in ^Prooemiorum Bonnensium decas* (1861) n. IIL

48) De idem isdem pronominis formis (Prooem. ind. schol. hib. a. 1855/56); X S. IV 313—322

Wiederholt in ^Prooemiorum Bonnensium decas* (1861) n. IV.

49) Quaestiones onomatologicae Plautinae (Prooem. ind. schol. aest. a. 1856); VIII S. III 341—349

WiederhoU in ^Prooemiorum Bonnensium decas" (186 l)n, V.

50) Disputatio de M. Varronis hebdomadum sive imaginum libris (Prooem. ind. schol. hib. a. 1856/57); XIII S.

m 508—522 Wiederholt in ^Prooemiorum Bonnensium decas' (1861) n. VL

51) De Aeschyli in Septem adversus Thebas versibus 254 261 disputatio (Prooem. ind. schol. aest. a. 1857); XII S.

I 365—377 WiederJwlt in ^Prooemiorum Bonnensium decas* (1861) n. VIIL

52) Emendationum Catullianarum trias (Prooem. ind. schol. hib. a. 1857/58); IX S. . III 593—601

Wiederholt in ^Prooemiorum Bonnensium decas* (1861) n. JX.

FB. BIT8CHELII 0PV8CVLA V. 47

738 ANHANG.

53) Epimetrum disputationis de M. Varronis hebdo- madum sive imaginum libris (Prooem. ind. schol. aest a. 1858); XVI S. m 544-563

WiederhoU in ^Prooemionm Bonnensium decas^ (1861)

n. rii.

54) Canticum Poenuli Plautinae emendatum (ProoenL ind. schol. hib. 1858/59); Vm S. V 552—560

55) Catalogus chirographorum Bonnensium fasc. I (Nata- icia Frid. GuiL IIII d. XV m. Oct. a. 1858 concelebr. ind. P. R.) I 760 Anm. (theilweise)

Nur die Vorrede ist von BitsM geschri^i)en.

56) Porcii Licini de vita Terentii versus integritati restituti (Prooem. ind. schol. aesi a. 1859); XI S.

Suetoni reliquiae ed. Reiffer-

scheid p. 481—482; 490

497 «=-Opuscni215-

216; 225—233.

Der Inhalt dieses Programms ist a. a. 0. voUstandig

aufgenommen bis auf den SehlusSy der erst die Verse (fe

Porcius in gereinigter Gestalt und dann eine directe Anrede

an die Studenten enthielt.*)

57) Disputatio de poetarum testimoniis quae sunt in vi ta Terentii Suetoniana (Prooem. ind. schol. hib. a. 1859/60); XVIII S. Suetoni reliquiae ed. ReifiFer-

scheid p. 498—502; 505;

517; 522-524, 500 Anm.;

526—527, 485; 531—533,

528—530 = Opuscm 234

-239;242;255;261-263,

236 Anm.; 265—266, 220;

271-274, 268—270.

Dies Programm ist a. a, 0, vollstdndig mifgenommen

bis auf den Schlusspassus**) , an dessen Stellc im Comnientar

p. 270 f. eine bestimmtere und mversichtlichere Fassung ge-

treten ist.

*) Dieser Epilog ist als Znsati 8 nnteii abgedrnckt. **) Dieser Scblnsspassns ist als Znsatz 9 nnten abgedmcki.

ANHANG. 739

58) Catalogus chirographorum Bonnensium fasc. II (Nata- licia Frid. Guil. IIII d. XV m. Oci a. 1859 concelebr. ind. F. R.) ' I 760—768 (theilweise)

Nur die Vdrrede ist von BitscM geschritben.

59) Elogium L. Corneli Cn. f. Cn. n. Scipionis; cum tab. lithogr. (Prooem. ind. schol. aest. a. 1860); VI S.

Enarr. P. L. M. E. tab. XLIJT

p. 32 et p. 34 sq.; Opusc.

IV 734 (theilweise)

WiederhoU in ^Prooemiorum Bonnensium decas* (1861)

n. X. In den Opiisc. a. a. 0. ist nur die letzte Seite wieder

abgedruckt

60) In leges Viselliam Antoniam Corneliam ob- servationes epigraphicae; cum tab. lithogr. (Prooem. ind. schol. hib. a. 1860/61); XV S. IV 427—445; Taf. XIV

ZJeber die Sonderausgabe s. Opusc. 427 Anm.; die Tafd ist diesdbe une P. L. M. E. tab. LXXIA.

61) De declinatione quadam latina reconditiore quaestio epigraphica (Natalicia Guilelmi d. XXII m. Mart. a. 1861 concelebr. ind. P. R.); 25 S. IV 446—469

62) De titulo columnae rostratae commentatio altera; cum tabula xylogr. (Prooem. ind. schol. aesi a. 1861); X S.

Enarr. P. L. M. E. p. 82—88 = OpuscIV 204— 212 mit Holzschnitt

63) Supplementnm quaestionis dedeclinatione quadam latina reconditiore (Prooem. ind. schol. hib. a. 1861/62); IX S.

IV 469—476

64) Canticum Sophoclium Oedipi Colonei tractatur (Prooem. ind. schol. aest. a. 1862); XIV S. I 394—410

65) Priscae latinitatis epigraphicae supplemen- tum I; cum tabula lithographa (Prooem. ind. schol. hib. a. 1862/63); XIII S. IV 494—509; Taf. XV

66) Priscae latinitatis epigraphicae supplemen- tum II; cum tab. lithogr. (Prooem. ind. schol. aesi a. 1863); XII S. IV 509—519; Taf. XVI

67) Priscae latinitatis epigraphicae supplemen- tum III; cum tab. lithogr. (Prooem. ind. schol. hib. a. 1863/64); XXH S. IV 520-541; Taf. XVH

47*

740 ANHANG.

68) Priscae latinitatis epigraphicae supplemen- tum IV; cum tab. lithogr. (Prooem. ind. schol. aest. a. 1864); XVm S. IV 541—557; Taf. XVffl

69) Priscae latinitatis epigraphicae supplemen- tum V; cum tab. lithogr. (Prooem. ind. schol. hib. a. 1864/65) XV S. ' IV 557—571; Taf. XIX

70) Scaena Plautina Poenuli act. 11 (Prooem. ind. schol. aest. a. 1865); VIII S. V 560-566

71) 6. Brambachii de columnis miliariis ad Rhenum re- pertis commentarius (Prooem. ind. schol. hib. a. 1865/66).

I 834 adn. Nur das Vorwort stammt von RitschL

3. Programm von Leipzig.

Rector commilitonibus certamina eruditionis propositis praemiis in annum 1875 indicit.

Enthalt nur ein Jcurzes Vorwort BitscMs.*)

ANHANG.

Gedruckte lateinische Gedichte.

1) Viro amplissimo doctissimo loanni Gorlitz subcon- rectoris et doctoris superioris munus in inclyto lyceo Witten- bergensi rite auspicato D. D. D. obvia iuventutis studiosae pietas interprete Frid. Guil. Ritschl, Thuringo. Wittenbergae d, XIV lauuar. a. 1825. typis Rubenerianis. 4 S. 4®.

V 685-687

2) Alberto serenissimo duxi Saxoniae . . . nuptiarum cum Victoria augustissima Britanniae regina factarum caussa S.

P. D litterarum universitas Fridericia Guilelmia Rhenana.

V 687-689

*) Diea iat anten als Zasatz 10 abgedrackt.

ANHANO. 741

m.

Aufsfttze in Zeitschriften.

1. Im Rheinischen Museum fiir Philologie, neue

Folge, herausg. von Welcker und Ritschl (Bernays,

Klette, Ribbeck). Jahrgang I— XXXI (1842—1876).

Wiederabdraok*)

I (1842) S. 29-88 Die Plautinischen Didaskalien

P 249-300

130 140 Mittheilungen aus und iiber Handschriften.

1. Versus de XII ventis Tranquilli Physici. 2. Zur lateinischen Anthologie. 3. Zu Lucilius Aetna. 4. Zu Tindarus Thebanus' III 835—845

140—142 Dieselben. 5. Zu Athenaeus [XI p. 462 D]

I 753-755

142—143 Dieselben. 6. Geographisches I 758—759 . 144—145 Zu Aeschylus [Sept. adv. Theb. 315J

I 746-747

145 Zu Euripides [Bakch. 263 Kirchh.] (unterzeichnet X.)

I 748—749

145. 146 Zur griechischen Anthologie [Palat. XI, 88]

I 755—756

146 Zu Xenophon [Hellen. I, 27] (unterzeichnet x-)

I 756

146—148 Zu Donatus [zu Adelphi Prol. V. 16]

III 795—797

148—149 Zu Suetonius vita Terentii P 637—638

149 150 Zu Cicero [de republ. I, 1, 1] (unterzeichnet a.)

III 812-813

193— 200(Nachtragp.640) Aristo der Peripatetiker bei

Cicero de senectute § 3 I 551 559

277—302 (Nachtrag p. 640) Zur Metrik. 1. Spondiakum

des Terpander. 2. lambische Anakrusis. 3. Neuerungen

*) Eine nackte rSmische Zahl bedeutet wie im zweiten Verzeich- niss den Band der Opuscula, ein vorgesetztes P den ersten Band der Farerga.

742 ANHANG.

des Archilochus. 4. Metruin prosodiacum. 5. Acceniuirte Verse: politischer Vers; Choliamben; Lesbisches Maller- lied I 271-299

I 302 314 Mittheilungen aus und iiber Handschriften. 7. Der Dichter Florus III 729-741

314 315 DieseJben, 8. Briisseler Handschriften.

Nur Auszuge aus Briefen Th. Oehler*s.

315 320 DieseJhen. 9. Grammatisches Fragment

II 368-373

472-473 Zu Ovidius [Metamorph. I 546]

m 801—802

479 Mittheilungen aus und tiber Handschriften. 10. Nach-

trag zu dem Fragment des Florus III 741—742

479—480 (Nachtrag p. 640) Diesdben. 11. Homerisches.

Meldet die bevorstehende (aber nie erfolgte) Herausgabe des (spdter von Osann edirten) Anecdotum Romanum durdi P. Secchi.

480 Epigraphisches

Mittheilung der Grabinschrift eines Pantomimen = Bid- lett. 1840 p. 138 n. 10; 0. Jahn spec. epigr. p. 38 n. 107; Hmzen-Or. III n. 6188.

481 523 Die Vermessung des romischen Beiches unter

Augustus, die Weltkarte des Agrippa und die Cosmo- graphie des sogenannten Aethicus (Julius Honorius)

in 743-787

H (1843) 157—158 Nachtrag zu Aethicus HI 787—788

160 Zusatz zu Herrn Wex Abhandlung liber die Punica

des Plautus II 728—729

320 Zusatz zu K. Ladimann^s Miscelle ^Prosodisches'

H 677-678

615—631 (Nachtrag p. 640) Suetonius de viris illustribus

(Chronikon des Hieronjmus) P 609—636

IH (1845) 475-479 Zu Plinius' Kunstgeschichte [XXXV § 36] (unterzeichnet X.) IH 827-831

617—618 Zu Catullus LXVI, 57 S. III 800-801

IV (1846) 148-149 Plautinisches Bruchstack

n 373—374

ANHANG. 743

IV 354—76; 567—610 Die ursprangliche Gestalt der Plau-

tinischen Bacchides II 292—368

V (1847) 43—44 Zusdtze m J.Becker's Aufsatz 'zur Kritik

des Fulgentius' III 798—800

128—150 Ueber die jUngsten Plautinischen Studien. An

Prof. Schneidewin in Gottingen 11 202—227

VI (1848) 446 Zusatz m C, F. Hermanni Parergorum

Fasc. m pari 2 n. XXXI Ul 797—798

481—560 Die Schriftstellerei des M. Terentius Varro

lU 419—502; (502-505)

Vnter dem Titel 'Die Schriftstellerei des M. Terentius

Varro und die des Origenes, nach dem ungedruckten

Eataloge des Hieronymus' ersdiien diese Abhandlung um

einen Anhang erweitert in Sonderausgabe, 83 S. (1847).

VII (1850) 138—139 Zusatz zu KL.BotKs Abhandlung 'ein neues Z^eugniss liber den epischen Gyclus'

Gibt nur Hinweis auf die verwandte Behandlung der SoiChe in detn Corollarium disput. de hiblioth. Alexandrinis p. 48 ff. vgl. I 166 Anm.

312—317; 472—477; 555—612 Plautinische Excurse I

—XVI n 437-660

312—317 I [femur femen feniinur] II 437—444

317—328 n [conectere und verwandtes] II 447—449

319-320 III [volup volupe] II 450—452

472 477 IV [illim istim exim und verwandtes]

n 453-458

555—556 V [pistrinum pristintim pristrinu/m]

II 458-461

556—558 VI [sublimen stiblimis] II 462—465

559—561 VII [drachma drachuma] II 469-- 473

561—566 Vm [trapeziki tarpezita] II 524-529

566 576 IX [pos poste post, an ante] II 541 555

576—583 X [Uebergang des e m i m Compositis]

n 556-564

583—587 XI [la/:tis simUis oder ku:ti similis?]

II 570—574

587— 599(Nachtr.p.612) XII [Unterschiede der scenischen

und daktylischen Poesie] II 581—608 (599 Anm.)

744 ANHANG.

VU 599-606 Xm [EUipse der Copula est] H 608—617

606-610 XIV [lac lacte lactes\ U 574—579

610—611 XV [putefojeere putrefacere und verwandtes]

n 618— -621

611-612 XVI [zum Casinaprolog] II 658—659

622 An Prof, K, Lehrs iiber den trochdisdim S^tenar

(Zusatz zu Heimsoeth's Schreiben an Lehrs ^Qber die neueste metrische Theorie*) II 280 Anm.

Vin (1853) 150- 160, 159*; 475-494 Plautinische Excurse XVII -XXin II 473—646

150—154 XVII [Weiteres iiber tarpezUa: Metathesis

und Hyperthesis] II 529—536

154—155 XVIII [aqua aqiia] II 604—606

155—159 XIX [Nachtrage zu Excurs VI. IX. XII. IV;

posted postid postidea, antidhac antideo]

H 465 Anm., 544-545, 548 Anm., 592 Anm., 458—459, 564—568

159—160, 159* XX [Construction von similis]

II 579—581

_ 475—479 XXI techna teehina H 473—477

479—486 XXH ne nei ni II 622—632 _ 487—494 XXm EI = I II 632—644

288 Satumische Grabschrift IV 735

289—292 Zur Kritik des Terenz IH 297—300

298—304 siremps in der lex Rubria IV 56—63

306-307 Zu Plautus Menaechmen [IV, 2, 1 (571 flF.);

unterzeichnet E.] II 726—727

308—320 Cicero (iber die Servianische Centurienverfas-

sung IH 637—651

404—406 (Nachtr. p. 415) Ueber die Seryianische Cen-

turienverfassvmg nach Cicero (an Geh. Justizr. Huschke)

IH 651—654

448—464 (Nachtrag iiber subruptus p. 494) Nachtrage

zu der lex Rubria IV 63—81 (68)

494—495 Der Genetiv sena^i IV 171 172

IX (1854) 1-19 (Nachtrage p. 159-160*) Die alteste Sci- pionengrabschrift IV 213—237

ANHANG. 745

IX 156—159 Plautinische Excurse. XXIV Nominativ plur.

der 2. Decl. auf s II 646—652

443-448 Zur Rede des Kaisers Claudius IV 751-756

451 Anm.; 454 Anm. Ztisdtze m Th. Mommsen^s Aufsatz

^altromische Inschrift in Basel' (mit einer Steintafel). Die Abbildung ist dieselhe wie P. L. M, E, Taf, LXI

IV 337 Anm., 201 Anm., Taf. XII

469 477 Palimpsestblatter zu Cicero de fato

III 674-682

478— 480 (Nachtrag p. 640) Grammatisches; zu Juvenal

[VII, 204] II 536-541

496 Zusatz m Mommsen's Aufsatz *die Venusinischen

Fasten*. Hinweis auf bevorstehende Publicatimt,

639 Nachschrift zu Mommsen's Aufsatz 'altromische In-

schrift in Baser IV 338 Anm.

X (1856) 110 Anm^erhung zu W. Schmitz^s Aufsatz ^die Parti-

cipia Praesentis' IV 375 Anm.

398 Zusatz zu Vischer's Aufsatz *eine Kretische Inschrift'

II 532 Anm.

445-447 Plauti 'Lipargus' U 729-731

447—455 Plautinische Excurse XXV. XXVI

447—451 XXV [Nachtrag zu Excurs VII] cycnus cucinus,

lychnus lucinus II 473; 477—482

451—455 XXVI merces mercis merx mers II 652—658

XI (1857) 129 Fowor^ jefw * Aegyptologische Bedenken' \von

J, W. Lobdl]

477-480 Auch ein Wort fiir Cicero IH 697-701

612—614 Zusatz zu ^Metrisches' von F. Biicheler

m 794—795

628—636 Zu Horatius [carm. II, 1] m 602—611

640 Zusatz zu H. A. Koch's Miscelle *zur Kritik des

Caesar' II 715

Xn (1857) 99-115 (Nachtrag p. 159. 160) Plautinische Ex-

curse. XXVII Latinisirung griechischer Namen durch

Vocaleinschaltung 11 482—502 (500 Anm., 502—503)

130—131 Lexikalisches: 'Pecuascere' IV 736—738

147— 154 (Nachtr. p. 160) Varroniana (Sententiae. Pseu-

dotragoediae. Imagines) m 522 530

746 ANHANG.

XII 219-320 Ad Rev. P. Marchi epistolium IV 280 Anm.

457 Zu Plautus [Bacchides I, 1, 51] V 566

457-459 Zu Horaz [Carm. II, 1] III 611—612*

473 476 Plautinische Excurse. XXVIII Vocaleinschal-

tung. Apolhnis II 502—508; 494 Anm.

626 Zu Plautus Pseudulus [V. 736] U 728

639—640 Zusatze zu den Plautinischen Excursen XXVII.

XXV in nebst einem Nachwort fiir Herm Madvig

II 509-511

XIII (1858) 136—144 Zu Xenophon. Zwei Rechnungsfehler in der Anabasis I 437—448

157— 163; 163— 174 Zu Herodian^s Kaisergeschichte nnd

Cicero de fato I 541-550; III 683—696

206 Anm. Anmerkung m P. Langens Aufsatz ^Ueber die

Metrik des Phaedrus' II 716

309 315 Stichometrisches bei Diogenes Laertius

I 190—196

317-319 Zu Varro^s Imagines IH 564—565

319—320 Erotemata philologica. 1. 2 (unterzeichnet V.

A. W. G.) V 597; H 722-723

471 473 Ztisatz u.Anmerkungen zuYBxronisdienBriefen

von L. Mercklin und H. Brunn III 577—579; 580 Anm.,

581 Anm., 582 Anm.

477*— 480* Erotemata philologica. 3 8 (uuterzeichnet

V. A. W. G.) V 597-599; H 723-724

XIV(1859)131— 141; 284— 319; 378-418 (Nachtr. 485—488)

Epigraphische Briefe. An Herm Professor Th. Mommsen

IV 323—426

131 141 1. Die Marcellus-Inschrift von Nola (mit einer

Steintafel) IV 324-335; Taf. XI A

Die AbbUdung ist dieselbe wie in P. L. M. E. Taf.XCVID

284—298 2. Die luno-Seispes-Inschrift von.Basel (mit

einer Steintafel) IV 335-354; Taf. XI B

Die Abbildung ist dieselbe une in P. L. M. E. Taf. LXIIA

298—319 3. Der Popillische Meilenstein von Adria (mit

einer Steintafel) IV 354-382; Taf. XIII A

Die AbbUdung ist dieselbe wie in P. L. M. E. Taf. LIVA

378-388 4. I longa und Apex IV 382—394

ANHANG. 747

XIV 389—418 Epigraphische Briefe. 5. Die lateinischen Sortes IV 395—426

XV (1860) 628 Zu Cicero in Sueton's vita Terentii

m 264-265

637 Teretina tribus IV 760—761

XVI (1861) 297—298 Zur lateinischen Anthologie

IV 254-256

299—300 Zu Diodor [XII 57] (unterzeichnet €1.)

I 756-758

300-301 Zu Cicero de republica UI 673

Enthdlt ausser dem in Optisc. a. a. 0. ahgedrtickten die Mittheilung der Detlefsen'schen Lesung von III, 12, 21

304—308 Btymologie von damnum, damna/re, damnas.

An Geh. Justiarath Sell II 709—714

601 614 Vocalunterdrttckung in der Schrift; Praenesti-

sches Latein IV 479—493

618—619 Neue Herculanische Papyrus

VerJcUndigt die hevorstehende PublicaMon einer neuen Serie der voL Hercul

625—626 (Nachtrag p. 640) MENATES. MINATIVS

IV 477-478 (473 Anm.)

639 Zu Cicero^s Sestiana (unterzeichnet €i.)

Die Conjedur M. Seyfferfs hei Cicero pro Sest 51, 110 (reculam statt regulam), in Berl. Zeitschr. f.Gymn.-W.

XV p. 701 vorgetragen, sei schon von K. Keil im Bhein. Mus. XVI p. 316 und von Latendorf in Jahrb. f. IhUol. Bd.' 81 (1860) p. 728 vorweggenommen.

XVII (1862) 138—139 AnmerJcung zu C. WachsmutKs MisceUe ^Pompejana'.

Mittheilung aus Mommsen's Scheden Uher die Pompeja- nischen Inschriften C. I. L. IV n. 2440 und 2450.

140 142 Saturnier des Grabmals des Eurysaces

IV 749—751

142 143 Philodemus in Herculanischen Papyrus

mddet das Erscheinen der heiden ersten Hefte der Bd.

XVI 618 f. signalisirten Puhlication.

144 145 VocalunterdrUckung in der Schrift

IV 487-488

748 ANHANG.

XVII 300-303 Grabschrift der Senenia Posilla

iv 746-749

328 Erklarung der Redaction.*)

460—462 Zu Aristophanes Thesmophoriazusen [9. 15 S.]

I 761-753

462 Zu Herodot (unterzeichnet Z.)

Die Conjedur Herdier^s zu Herodot III, 22 (dveqpupov) in Jahrb, f, Philol Bd, 85 (1862) p. 108 steUe tmr die Vulgate vor Wesseling wieder her.

474 Zu Avian (unterzeichnet Z.) III 811

605—609 (Nachtrag p. 640) Altlateinische Bronze von

Bologna IV 727—732 (732)

XVIII (1863) 138-141 (Nachtr. p.320 Anm.) Zum Carmen de figuris III 802—806 (806)

141 142 Nachtrag zur Bronze von Bologna

IV 732—733

166 168 Bibliographisches. Priscae latinitatis mono-

menta epigraphica.

Geiiaue Inhalfsangdbe und Verzeichniss der Tafeln.

294—296 An Herm A. de S. {Zusatz zu dessen iliscdk

'Zur Beurtheilung Cicero's) IH 705-708

452—456 Zur Sententia Minuciorum IV 738—744

456—458 Zur romischen Kalenderdatirung IV 757— 759

479—480 Zu Livius [XXXIV, 49, 8] III 823-824

XIX (1864) 459—463 (Nachtrag p. 480) Zwei neue Gladia- toren-Tesseren IV 643-648

XX (1865) 1 14 Dreisprachige Inschrift von Sardinien

IV 657-672

XXI (1866) 137-142 (Nachtrag p. 160) Griechische Inschrif- ten aus Sicilien I 779—787

148—149 Zu Euripides [Medea V. 9 flF.] (nnterzeichnet

€lp.) I 749—750

292—296 Neue Gladiatoren-Tesseren IV 648-653

296-297 Zur Litteratur der POCOLA IV 566 Anm.

297 298 Capuaner Inschrift (unterzeichnet i.) IV 744-745

*) Sie ist imten als Zosatz 11 abgedruckt.

ANHAMG. 749

XXI 316-320 Zu Sallust [Catil. 53, 5; 22 init.; 39 init.; 57]

III 818—823

320 Zu Tacitus [Histor. IH, 5] HI 825

331—332 Zusate zu K. Halm's MisceUe 'Zu Aeschylus'

[Sept. 26. 22 f. 29J I 744-746

468 470 Weiteres iiber Gladiatoren-Tesseren

IV 653-656

488 Zu Tacitus [Annal. I, 50J DI 826 XXII (1867) 598—614 Grammatiscbes bei Quintilian. An

Herrn Prof. Halm III 709-727

638 Zu Aristophanes [Tbesmopb. 106J V 283-284 XXra (T868) 218 Zu Quintilian III 727-728

508—517 Zu Aristophanes Froschen [151—153; 179 ff.;

165 ff.J V 272-283

518-519 (Nachtrag p. 704) PRODE

IV 761—763 (763—764)

660—661 Zur Plautuslitteratur. III 67-69

690—691 Zu Isokrates [de pace § 8J V 569—570

XXIV (1869) 1—32 (Nachtr^ p. 132) Zur Geschichte des lateinischen Alphabets IV 691—725 (726)

131 132 meniula (unterzeichnet 'Kein Sprachverglei-

cher') IV 764

327-328 Zu Euripides [Cyklops 558 K.J V 234—235

482 492 Curae secundae zu Heft I der 'Neuen Plau-

tinischen Excurse' IH 120—134

XXV (1870) 306—312 cubi = «6» und verwandtes bei Plautus III 135—143

318-319 Zu Cicero de republica [1, 26, 41] HI 813-814

319 320 Erotemata philologica. 1. 2 (unterzeichnet F. f.)

V 600-602

456 Zu PlaciduB und lateinischer Glossographie

HI 55-66 XXVI(1871)483-488 Zur Plautuslitteratur. II HI 69—77

494-496 Zu Cicero de oratore [I,59,251J HI 814-817

496 Erotemata philologica. 3. (unterzeichnet F. f.)

V 602-603

599 637 Canticum und Diverbium bei Plautus

ra 1—50

750 ANHANG.

XXVn (1872) 114—126 Aeschylus' Perser in Aegypten: ein neues Simonideum V 194 210

186—192 (Nachtrag p. 352) Naehtrag zu 'Canticum und

Diverbium bei Plautus' III 50 54

193—214 Aug. Ferd. Nake dber die thebanische Tetra-

logie des Aeschylus. Dem Andenken Ludwig Schopen^s gewidmet V 165—194

333—342 Zur Plautuslitteratur. III m 78—90

349—351 Erotemata philologica. 4.5 (unterzeichnet F. f.)

V 603—606

495—496 Erotemata philologica. 6 (uuterzeichnet F. f.)

V 606—607 XXVIII(1873) 151—170 (Nachtrag p. 352) BibUographisches

zu Camerarius' Plautusstudien III 90 119 (V 41 Anm.)

189 192 Zur lateinischen Anthologie [Lactantius de aye

phoenice] III 806—811

350—351 Erotemata philologica. 7 (unterzeichnet F. f.)

V 607—609

511 512 Erotemata philologica. 8 (unterzeichnet F. f.)

V 610—612

586 614 Eine Berichtigung der republicanischen Con-

sularfasten. Zugleich als Beitrag zur Geschichte der romisch-jtidischen intemationalen Beziehungen

V 99-131

XXIX (1874) 337—344 Epimetrum zu Bd. XXVin p. 586 614: Romische Senatusconsulte bei Josephus

V 181—140

XXX (1875) 428—435 Nochmals der romische Senatsbe- schluss bei Josephus Antiqu. XIV, 8, 5 V 140 148

XXXI (1876) 480 Prosodiezwang (unterzeichnet S. E.)

V 595—596

481 492 Unsere heutige Aussprache des Latein. Aus

einem Schreiben an Geh. Hofrath Perthes in Carlsruhe

IV 766—779

530 557 Philologische Unyerstandlichkeiten

m 144—176

ANHANG. 751

2. Im (alten) Rheinischen Museum ftir Philologie, herausgegeben von Welcker und Nake (Bonn).

IV (1835) 153^216; 485—570 Ueber die Kritik des Plautus

n 1—161

V (1836) 153-154 Nachtrag zu Band IV p. 176

n 29 f. Anm.

3. In der Zeitschrift fiir die Alterthumswissenschaft;

herausg. von Zimmermann (Darmstadt).

IV (1837) Nr.91— 93 p. 737-758 Schreiben an Herm Pro- fessor und Comthur Dr. Hermann [Uber den Mailander Palimpsest des Plautus] H 166—197

4. In den Annali deir Instituto di corrispondenza

archeologica (Roma).

IX (1837) 183 189 De amphora quadam Galassiana litte- rata. Dazu die Tafel in ^Monumenti deir Inst.' XLIV**

I 788—794; Taf. I

XII (1848) 171—197 Vaso dal Pelope. Dazu die tav. d'

agg. N— 0 I 795-814; Taf.n.III

In den Optisc. a. a. 0. in der nrspriinglicJien deutschen

Fassung abgedruckt

XXX (1858) 163—173 Pelope ed Oenomao. Dazu die tav.

d' agg. K I 815—827; Taf. III

In den Optisc, a, a. 0, in der urspriinglichen deutschen

Fassung abgedruckt.

5. Im Philologus^ Zeitschrift fiir das class. Alterthum,

herausg. von Schneidewin (Stolberg [G5ttingen]).

I 300 314 Parallelstellen im Plautus als Ursache von Glossemen H 274—291

6. In den neuen Jahrbiichern fUr Philologie, herausg.

von J. Chr. Jahn (Fleckeisen) (Leipzig),

LXIX (1854) 112—116 Abdruck der Recension der 'Inscr. Neapolit. ed. Mommsen' aus dem litt. Centralblatt (s.u.).

752 ANHANG.

LXXV (1857) 253 Gedenktafel zu A. Bockh'8 Jubilaom

V 706—707 LXXVn (1858) 521- 522 Gratulationsdiplom zu F. Thiersch'

Jubilaum V 708—709

761—801 Der Parallelismus der sieben Redenpaare in

den Sieben gegen Theben des Aeschylus I 300—361 LXXIX (1859) 96 Berichtigung zu Band LXXVII p. 778

I 328 LXXXI (1860) 10 f. Gratulationsdiplom zu F. G. Welcker^s

Jubilaum V 709-710

510 Erotemata philologica (unterzeichnet X. Y. Z.)

V 599-600

824 Nachtrag zu Band LXXVII p. 786 I 338 Anm. XCVII (1868) 341—343 Zu Plautus Miles gloriosus [23 f.]

An Prof. Fleckeisen lU 789-793

CIII (1871) 639—640 Zusat0 su Fleckeisen's AufsaU 'Zur

Plautinischen Onomatologie' III 321 323

7. In den Jahrbfichern des Vereins von Alterthums-

freunden im Rheinlande (Bonn).

Heft XXXVII (1864) p. 72-102 Ino Leukothea.

Erschien erweitert als selhstdndige Schrifl; s. o, I Nr, 17, XXXVIII (1864) 184- 185 Andeutungen iiber antike GeundUs-

steine, die in deni nddisten Aufsate ausgefuhrt sind. XLI (1866) 9-24 Antike Gewichtsteine; mit einer Tafel

IV 673-690; Taf. XXUI

8. In der Neuen kritischen Bibliothek fQr das Schal-

und Unterrichtswesen, herausg. von Seebode.

VII (1825) 820—825 'H iy €6pu7Trtu) Miixn (Gedicht, vor- getragen in Wittenberg 1824) V 690-694

IX (1827) Stack 5 Replik an Herm Wilhelm Dindorf zu Leipzig gegen unbefugte Bekanntmachung eines PriTat- schreibens von Friedrich Ritschel und anmassliche Ein- fiihrung desselben in das Publikum [vgl. Ribbeck: Ritschl I p. 41].

ANHANG. 753

9. In der Jenaischen allgemeinen Litteratur-

Zeitung.

1830 Nr. 25. 26 p. 193—206 Recension von Stager's *Ai- schylos Sieben gegen Thebe' (unterzeichnet A. B. C.)

V 210—220

10. In der Hallischen allgemeinen Litteratur-Zeitung.

1831 Nr. 121—124 p. 321—349 Recension von Schoirs Ge- schichte der griechischen Litteratur tlbers. v. Schwarze und Pinder V 149-164

232—234 p. 569—587 Recension von Schone de per-

sonarum in Euripidis Bacchabus habitu scenico (ano- nym) V 235-248

1832 Nr. 159 p. 629—632 Recension der Frotscher'schen Ausgabe des Rutilius Lupus (anonym).

Vgl Ribbech: BitsM I p, 323.

212—214 p. 409—431 Recension von Aristophanis co-

moediae ed. B. Thiersch. Bd. I und VI, 1 (anonym)

V 249—272

221 p. 481 483 Selbstanzeige des Apparatus criticus

in Aeschyli tragoedias.

1833 Nr. 16- 17 p. 121—134 Recension von Hoffmann's und Schweiger^s HandbUchem der classischen Bibliographie und Weber^s Repertorium V 613—626

111 p. 273 ff. Selbstanzeige des Thomas Magister (unter-

zeichnet Kg.)

208—209 p. 441— 450 Recension von L G. Vossii Ari-

starchus ed. Fortsch. Bd. I (anonym) V 573—577;

H 667-676

1834 Nr. 143-144 p. 529-542 Recension von Plauti fabu- lae ed. Lindemann V 314f. Anm., 316f. Anm.

11. Im Litterarischen Centralblatt^ herausg.

von Zarncke.

1852 Nr. 49 p. 792 795 Recension von Mommsen^s Inscrip- tiones regni Neapolitani latinae V 584 592

FK. BIT8CHKLII OPVSCVLA V. 48

754 ANHANG.

12. In 6oschen's Deutscher Elinik.

Bd. Vn (1855) Nr. 1 p. 6*-6*» Gutachten, angehdnfft an KUians Aufsatst ^Ueher die richtige Aussprache der in ideus aus- gehenden anaiomischen Adjective' I 769—773

XII(1860)Nr.3 p. 3P— 32^ Erwiderung, angehangt anKilian's BcpliJc ^Herr Frof, S, Schultze in Greifswcdd als PhUo- log' I 773-778

13. In den Abhandlungen der k. Bayrischen Akademie

der Wissenschaften Cl. I.

Bd. X (1864) 2. Abth. p. 293—356 Die Tesserae gladiatoriae der Romer. Mit 3 lithograph. Tafeln

IV 572-643; Taf.XX-XXIl

14. In den Berichten der k. Sachsischen Gesellschaft

der Wissenschaften.

Bd. XVIII (1866) 56—74 Ueber TibulFs vierte Elegie des ersten Buchs III 616—636

15. In den Acta societatis philologae Lipsiensis.

I 393—395 Zu Euripides [Cyklops 321 flF. und lon 1196f.]

V 232-234

II praef. p.XI Zti Plautus Tnnummus 491 V 793—794

praef. p.Xn Ueber consere = censere und endoteridia

m 832 Anm., 834

448 f. 450 f. Anmerkungen und NadUrag m A. Kdgfs

Miscelle iiber dTrjpaToc, dtiipaToc, dtiipavToc

V 570-572

470 Zusatz zu G. Ldwe's Miscelle uber die Glosse entoridia

bei Philoxenus III 831-834

V praef. p. III f. Nachtrag m der Ausfilhrung iiber ^entoridia'

III 834-835

VI 365—368 Varronianum idemque Plautinum

ni 188—191

ANHANG. 756

IV.

Beitrage zn Sammelwerken oder Schriften anderer.

1) Zum Conversationslexikon der neuesten Zeit und Litteratur.

Leipzig, BrOCkhaUS. 1833. Wiederabdmck

Bd. III p. 449—450 F. Passow (unterzeichnet 88) V 92—95

p. 497— 500 Philologie (unterzeichnet 88) V 1 18

726—728 K. Reisig (unterzeichnet 88) V 95—98

2) Zu Ersch und Gruber^s allgemeiner Encyklopadie der

Wissenschaften

Sect. III Th. 1 (1830) Ode (Volkslied) der Griechen

I 245—257

Sect. III Th. 3 (1832) Olympus der Aulet I 258-270

Sect. III Th. 4 (1833) Onoraakritos von Athen I 238—244

Sect. III Th. 5 (1834) Orion und Oros, griechische Gram-

matiker.

VgL Opusc. I 583 Amn.

3*) Verhandlungen der Gothaer Philologenversammlung p. 33 -34flf., 42 V 577—581; 705

3**) Verhandlungen der Bonner Philologenversammlung p. 1, 8—10, 63, 84—85 V 583

4) Enger de Aeschyliis antistrophicorum responsionibus

(Vratisl. 1836) p. 36—46 V 224-231

5) Lobell Weltgeschichte in Umrissen und Ausfahrungen.

Bd. I (Leipzig 1846) p. 600—602 'Stufengang, welchen das Homerische Epos durchschritten hat' I 59 f. Anm.

6) C. Suetoni Tranquilli praeter Caesarum libros reliquiae

ed. A. ReiflFerscheid; inest vita Terenti a P. Ritschelio emendiita atque enarrata (Lips, 1860) p. 26flF. und 481 flf.

m 204-214; 215—279

7) W. Brambach rhythmische und metrische Uutersuchungen

(Leipzig 1871), Einleitung p. IX— XI V 592-595

8) F. Biicheler de Tiberio Claudio Caesare grammatico (Elber-

feld 1856), praefatio p. m. IV (S. D. Theodoro Momm- seno, Guilelmo Henzen)

48*

766 ANHANG.

9) Corpus inscriptionum Rhenanarum consilio et auctoritate societatis antiquariorum Rhenanae ed. Guil. Brambach. Praefatus est F. Ritschl. Elberfeld 1867. Vorrede.

V.

Znslitze.

1.

Dedicationsepistel an den Grafen Orti

(in ^Dionysii Halicarnassensis prooemium Antiquitatum Ro-

manarum e codicibus mss., de quorum indole et usu disputatur;

emendatum ab F. R.' Vratisl. ap. G. Ph. Aderholz 1838).

m FRIDERICVS RITSCHELIVS|S.P,D.|IOANNI HIBRO- NYMO I COMITI DE HORTIS DE MANARA | NOBILI VERONENSI I MVSEI PVBLICI LAPIDARII VERONEN- SIS CONSERVATORI | DIRECTORI POLYGRAPHI | SARD. ORDINIS SS. MAVRITII ET LAZARI EQVITL

Duodecimus mensis agitur^ e quo TVO; illvstrissihe COMES, blandaeque urbis tvae dulcissimo hospitio dimissus, e serenis hortis Hesperidum in caliginosas nebulas orarum Cimmeriarum redii. Quo omni tempore dici vix potest quo- ties tvi ac virtutum tvarvm beneficiorumque largiter in me collatorum tum apud me memoriam recoluerim^ tum coram amicis per cottidianas opportunitates sim professus. Sive enim veram nec fucatam liberalitatem tvam cogito^ sive raram etiam in Vestra terra^ leporum omnium venerumque altrice, sermonis et morum suavitatem, sive artium littera- rumque amorem flagrantissimum, sive acerrimum studium ad humanitatem informandorum civium tvorvm, aptumque rebus urbanis gubernandis ingenium: cum multa sane, dum inter populares TVOS moror, vel benevolentiae documenta expertus sim vel digna aemulatione exempla cognoverim, tamen cui uni tantum, quantum tibi, et debeam et tribuam, profecto scio neminem. Recordare quaeso illius diei, quo TE duce et interprete Museum Scipionis Maffei nomine nobi- litatum, TVA autem industria laetius in dies efflorescens, ego

ANHANG. 757

et carissimus Aemilivs Bravnivs noster pervestigabamus, defessi autem quamvis fructuoso scrutandi negotio, refrige- randi recreandique caussa cippo Sex. Atilii Sarani insidentes inter potum festivissime confabulabamur: recordare Mantuani poetae earumque machinarum^quas satius fuerit silentiopremere: recordare domestici illius, quo nos non nolentes coercebaS; carceris; amplissimis quidem librorum copiis stipatos quibus luculenta tibi bibliotheca affluit, ex urbe autem discedendi libertate vel publica interposita auctoritate privatos .*)

Pro tot tantisque tvis de me meritis etsi gratia um- iv quam referri nequit, faabenda tamen tanta est^ quantam maximam capere animus possit Eum autem sensum cum aliquo testimonio palam declarare pridem decrevissem, nuuc mallem sane aliquid iu promptu fuisset, quod propius ad Yestra Italorum studia attineret, qui in artium potissimum antiquitatumque amoenioribus divertieulis habitare soliti, haud fere codicum rimandorum tractandaeque grammaticae aman- tissimi exstiteritis. Sed parumper haesitanti animum hoc addidit, quod argumenti exilitas illa et facile excusari morae fuga, et fortasse ipsa voluntate animique sinceritate com- pensari videbatur. Accessit, quod in eo nostra disputatio scriptore versatur, quem, quibus obsitus est sordibus purgari, et liberari quibus obscuritatibus laborat Yestra imprimis referat: ut qui in ipsis originibus et rebus gestis principis Italiae urbis illustrandis operam collocarit suam.

Accipe igitur qua me dudum assuefecisti benignitate levidense, quod tibi, vir dilectissime, obtuli dicatumque esse volui munusculum, meque quod adhuc fecisti amare perge. Praeterea aegre ferre noli, quod de reliquis, quae adieci, huius opellae nostrae exemplis ad populares quosdam TVOS clarissimos transmittendis non veritus sum te solli- citare: ad Cattanevm, Bentivolivm, Catenam, Gattvm, Labvm Mediolanenses, Bettivm et Moschinvm Venetos, Fvrlanettvm Patavinum, Equitem de Iaeger Veronensem. Praeter quos eum etiam Biancono Bononiensi, Equ. de

*) [Vide quae de hoc hospitio Veronensi Ribbeckius narravit vitae Ritschelianae vol. I p. 222. C. W.]

758 ANHANG.

FvRiA et MiLiARiNO Florentinis, Vermiliolo et Speroni Perusinis, Romanis autem Revv. Patr. Marco et Falsacapae, ac praeter ceteros incomparabili comitate viro Lavreano, summae nunc litteratorum laetitiae thesaurorum Vaticanonim praefecto, denique Theinero, Lancio et Delicato suavb- simis, memorem infinitorum, quibus me obstrinxerunt et ex parte cumularunt, beneficiorum animum publica hac gratiarain actione declaravero, etsi nihil admodum, nisi quod pietas et honestas postulat, egisse videbor, tamen mihi ipse certe pristinoque desiderio meo satisfecero. tv autem, comes nobilissime, iterum iterumque vale ac mihi fave.

Scribebam Vratislaviae prid. Non. Avg. a. cioiocccxxxviu.

2.

Dedication an Gottfried Hermann (in ^Atheteseon Plautinarum liber F, 1844*)).

FRIDERICVS RITSCHELIVS | S. P. D. | GODOFREDO HERMANNO | EQVITI PER ILLVSTRI | PHILOLOGORVM DRESDAE CONGREGATORVM PRAESIDI.

Dici vix potest, Hermanne, quanto dolore sim aflFectus, quod propter domesticas rationes, quas hic enarrare nihil

*) Diese Sonderausgabe warde in mehreren Exemplaren an die Dresdener Philologenversammlung geschickt (s. die Verhandlnngen ders. p. 3). Davon nabm G. Hermann, ibr Vorstand, Veranlassung in seiner R«de flber Fr. Wolfg. Reiz die Worte zu sprecben, die in der Gescbichte der Plautusstndien einen bervorragendcn Denkstein bilden (s. Verb. p. 9): 'Als Reiz einmal ein Bucb Bucbte, wobei icb ibm leuchtete, wareo wir an ein Biicherbret gekommen, das viele Ausgaben des Plautai . entbielt. Da blieb er steben und spracb: «das soll Ibre Braut sein: mit der verlobe icb Sie biermit fOrmlicb, und der sollen Sie tren bleiben)^ . . . Uebrigens ist die erw^lmte Verlobnng freilicb nicbt bis nir Vermablung gedieben, da icb nicbt nnr ein andereB Versprechen zu Idsen babe^ sondern auch indessen alt geworden bin, und ein anderer nocb in der Bliithe der Erafb stebender Freier aufgetreten ist, dem ich meine Verlobte gern und willig uberlasse. Sein Recht darauf hat er, da er zu unserm Bedauem nicht persOnlich erscbeinen konnte, von neuem durch den zu unserer Begrilssung gescbriebenen Atheteseon Plautifutrum liber primus dargetban.'

ANHANG. 759

attinet, non licuit tE; cuius scis quanto teneri desiderio soleam, in iucundissimo hospitio Dresdensi coram intueri atque appellare tvaeqve virtutis venerationem cum sua- vissimis amicis et familiaribus communicare, quorum prae- sentia conicio istum te praeside illustrem conventum con- decorari. Quod quidem pergrave mihi damnum ut aliquo modo resarcirem meamque absentis memoriam cum tibi tum tot caris capitibus redintegrarem et saltem sic pars essem laetissimae societatis vestrae^ haec ad te misi de loco e commimibus litteris petito nuper perscripta. Quae tibi sacra essent etiam non consecrata: tibi enim accepta referuntur, qui non tantum ad humanitatis studia et ipse et per Reisigium TVVM Lobeckiique tvi Spitznerum, quos cum tot aliis viris TVAE grata Borussia disciplinae debet, olim me informaris^ sed etiam horum; quae ad comicum spectaut^ studiorum unus mihi dux et sola praeter divinum Britanni ingenium lux exstiteris. Quodsi eam ipsam operam tvam^ qua tam praeclaram viam stravisti; aliquoties nunc impuguavi: id ubi recte fecero, minime dubito quin idem aut pridem ipse in- tellexeris aut eorum quae mihi contigere praesidiorum usu ilico intellexisses; ubi minus recte, haud gravate liberi lau- dator oris condonabis. Vale, carissime Hermanne, vir laude mea qualibet maior: nostrasque litteras, quod per tot lustra fecisti, non Dresdae tantum, sed per plurimos annos regere perge: perge bene mihi velle, et si qui philologorum auspi- cato Tvo moderamine laetantium mihi bene volent, meo nomine, si fas est petere^ saluta.

Scribebam Bonnae X Kal. Oct. a. cioiocccxxxxiiii.

760 ANHANG.

3.

Widmung an Monsignore Laureani

(in ^Dionysii Halicarnassensis Antiquitatum Romanarum libri I capita XXX priora ex optimis codicibus emendata a F. R.*

Bonnae formis Georgii 1846).

VENERABILI-VIRO

GABRIELI L AVRE ANI

PII-IX PONT MAX-PRAELATO-DOMESTICO PROTONOTARIO APOSTOLICO BASILICAE DIVI PETRI -CANONICO BIBLIOTHECAE VATICANAE PRAEFECTO ARCADIAE VNIVERSAE CV8T0DI XII VIRO COLLEGII PHILOLOGORVM VRBIS INGENII DOCTRINAE ELEGANTIAE LAVDE FLORENTISSIMO DE HYPERBOREORVM' STVDIIS ROMANIS CONSILIO COMITATE LIBERALITATE BENE MERENTISSIMO

FRIDERICVS RITSCHELIVS

D D L M

GRATAE MEMORIAE ERGO

Vorwort zu dem Programm *Cantica Trinummi Plautinae'

(Bonn 1848).

Dum in perpolienda Plauti Trinummo privata industria elaboro non cogitans de publicis negotiis, repentina moni- tione ad muneris officium excitor, quod paene oblitus eram: quo quidem sollemni ad festissimum diem celebrandum invi- tationi aliquid proludendum est e communibus litteris petitum. Scribendi igitur cum necessitas urgeat, ad elimandum autem aliquid desit otium^ visum est ex eo quod in manibus est argumento materiam potius commentandi iudicandique tam- quam instrumenta; sed ea ut puto haudquaquam inutilia,

ANHANG. 761

expromere quam' iustam commentationem nexamque ratio- cinandi continuitatem edere. Itaque ex ipsa illa fabula Plau- tina eam partem delegi, qua cantica continentur initio actus II posita: quorum ut canticorum omnium et difficillima emen- datio est et dubitationum plenissima. Quoniam autem cum emendatio omnis ex antiquorum fide librorum mss. pendet; tum ad horum et propriam indolem aestimandam et mutuas rationes perspiciendas ipsa cantica imprimis apta sunt: scenarum illarum; quales in optimis codicibus scriptae ap- parent^ integra exempla exstare volui quanta potuit fide repraesentata. Nam cum in liberiore genere metrorum sciant, qui horum usum habent, cardinem rei in eo verti ut, quae distinguendorum inter se versuum ratio sit, curiose obser- vetur: facile intellegitur hoc sola annotatione non potuisse ullo modo quale esset satis vel plene vel plane significari.

5.

Vorwort zu dem Programm *Canticum Pseuduli Plautinae

emendatum' (1850).

Exemplorum cum duplex vis sit, aut ut adhortentur ad imitandum aut ut dehortentur, non profecto e priore genere petitum est quod infra proposuimus, sed idem tamen ita comparatum, ut in ipsa morum nequitia mirificam habeat ab arte poetica commendationem. Verum haec ars poetae ut quae qualisque sit, et plenius et rectius quam adhuc potuit pemoscatur, opus esse philologi arte intellegetis, ubi Plau- tinae quam vobis exhibemus scenae eam speciem, quae per saeculorum intervalla ad nostranig^aetatem prodita est, cum nova forma comparaveritis quam illa iusta emendatione in- duit. Versatur autem ea in Psevdvli servi sermone, qui fabulae scena paenultima continetur: cui et verborum inte- gritas et sanitas sententiarum et numerorum elegantia sic nisi fallimur non improbabiliter restituitur.

762 ANHANG.

6.

Einleitung zu dem Programm ^Canticum Menaechmorum

Plautinae' (1851).

Goniunctam iuris consultorum phil6logorumque operam cum aliae scenae Plautinae postulant ad leges et iudida spectantes, tum memorabile in hoc genere canticum quod est in Menaechmis act. IV sc. 2. Quod cum nec probabi- liter emendari sine explicatione possit nec sine emendatione satis tuto explicari, tamen ab alterutra parte esse exordien- dum apparet. Yt igitur habeant, ubi nos philologos edoc- turi paullo confidentius quam in tralaticia scriptura pedem figant iuris periti, non reformidato errandi periculo hos ipsos visum est aliquo exemplo docere, qua fere via cum e scrip- torum librorum memoria tum e metricae potissimum artis rationibus ad saniorem formam Plautini versus esse revocandi videantur. Facimus autem id ita, ut nostra coniectura pro virili parte instaurato Menaechmi sermoni eorum codicum^ e quorum fide emendatio Plauti oranis pendet; discrepantias sine caussarum expositione subiciamus.

7.

Vorwort zu dem Programm *Canticum Mostellariae

Plautinae' (1851).

Yarietatem delectare etsi non inepte dictitant, tamen nos cum idem genus, e quo prooemiandi argumentum iam aliquotiens petiimuS; nunc recolimuS; vix est verendum ne vobis fastidium potius et satietatem quam aliquam iucundi- tatem afferamus. Quippe^is scriptor est Plautus, cuius cum ingenita ars et virtus novitatis gratiam perpetuet l^entibos, tum temporum iniquitate effecta difficultas atque depravatio inexhaustam quaerendi exercendique materiam philologis praebeat. Itaque illorum commodis eo consuluimus^ quod fabulae alicuius aliquam scenam (potuerat enim quaelibet alia deligi) ita perpurgatam pristinoque nitori suo pro virili parte restitutam proposuimuS; ut et cum minore quam ant^ offensione et ut speramus cum aliqua voluptate legi intellegi-

ANHANG. 763

qae possit; ad horum autem utilitatem spectare brevem quam subiecimus earum rerum notationem voluimus^ quibus, qui rationes perspicere nostrae biop6a)C€Uic vellenty non posse carere viderentur. Quodsi qui vel sic sibi satis factura ne- gent, solacium ex ea varietate capiant^ quam infra positi scholarum indices affatim suppeditant: quos et crescens sin- gulis annis doctorum frequentia et multiplicis doctrinae ap- paratus uberrimus satis vobis commendabit. Qua tamen va- rietate vobis auctores sumus ut cum iudicio atque delectu utamini neve obliviscamini; quod oblivisci paene in morem vertit huius saeculi, TroXujLiaOiTiv voov ou ^iieiv, sed omnes virtutis numeros ?v tdXeiov continere.

Est autem, quem partim veterum librorum beneiicio partim vi rationis emendatum vobiscum commimicamus, Phi- lolachetis adulescentis in Mostellaria hic sermo.

8.

Epilog zu dem Programm ^Porcii Licini de vita Terentii

versus integritati restituti' (1859).

Mirabimini fortasse, commilitoneS; nullam in hac tota disputatione mentionem losephi Scaligeri factam, qui Porcii versus a se ut ait castigatos animadversionibus in Eusebii Chronologica suis inseruit p. 144 ed. alt. Fatendum est autem praeter unum versum sextum, ubi abit in Grraeciam recto iudicio edidit, in reliquis quae sua usus coniectura pro- posuit omnibus ne unam quidem quae probari possit litteram esse. Quod ne in tanto viro perperam interpretemini, obli- visci nolite quantos per horum trium saeculorum decursum disciplina philologica progressus fecerit; in hoc potissimum intricatiore genero; in quo quod nunc tanto plus quam Sca- ligeri aetate sapere didicimus, non nostrae potius virtuti quam alterius Scaligeri divino ingenio acceptum referimus, Ricardi Bentleii. Itaque hoc exemplo moniti in vestris quo- que studiisy quorum et varia et lauta invitamenta vobis pa- rata ei qui subiecti sunt indices ostendunt; illud diligenter cavete ne deposita quae maioribus debetur reverentia immo-

764 ANHANG.

destius superbiatisy beue memores post nos quoque exstituros qui, quanto nos intervallo illos, tanto nosmet pone se ipsi relinquant. Valete.

9.

Schluss des Programms ^Disputatio de poetarum testi- moniis quae sunt in vita Terentii Suetoniana' (1859).

Percensuimus quae in medium prolata sunt omnia: satis facere nihil intelleximus. Multa identidem comminiscendo coniectavimus ipsi: non pauca consulti de faac dTTopiqi amici nobiscum communicarunt: opinandi ambiguitatem quod su- peraret, inventum est nihil. Fieri potest sane ut sive Valgii sive alius cuiusdam liber (sive finitius Uibellum' dixeris) exstiterit ^Actio' inscriptus, quo ille veterum poetarum furta vel nescio quas alias culpas exagitaret hac forma usus, ut tamquam accusator prodiret actionemque reis intenderet: quae nisi fallimur Schopeni sententia fuit, simplicissima for- tasse omnium. Sed cum aliqua tamen confidentia quis vel talem coniecturam amplecti ausit; quamdiu non aliquo sal- tem certiore fundamento nitatur vel aliunde petito firma- mento aliquo stabiliatur? Itaque nisi quid forte feliciori aliorum sagacitati rectius successerit, novo hoc exemplo di- scite esse etiam nesciendi artem quandam, quam meministis saluberrimo consilio commendare Godofredum Hermannum solitum, fecundissimi in inveniendo vero ingenii virum. Ce- terum valete oblatisque doctrinae copiis studiorumque adiu- mentis ita utimini ut discendi industria atque religione vestra nostram docendi voluntatem fidemque exaequetis.

10.

Vorwort zu der Verkiindigung der Preisaufgaben

in Leipzig 1875.

Certamina eruditionis ab academia Lipsiensi indici noD solent, quin professorum aliquis ipse quodammodo in arenam descendat; studiorumque suorum specimen commimi eonim,

ANHANG. 765

qui talia legunt^ iudicio proponat. Yidetur hoc a md.ioribus sic institutum esse, non tam ut cuiquam nostrum ingenii exercitandi occasio praeberetur, ea enim hominibus eruditio- ribus non facile deest, nec ut aliquis ad quaestiones novas atque reconditiores instituendas instigaretur, nullo enim eius- modi incitamento opus est eis, qui in ipsis litteris versantur, sed ut adolescentes litterarum studiosi hoc exemplo quasi quodam stimulo ad certamina gnaviter subeunda incitarentur. Hoc vero anno edenda fuit certaminum indictio nuda omni- que eruditionis omatu vacua. GoIIega enim doctissimus at- que humanissimus, qui apud nos programmatarii munere fungitur, Ludovicus Langius a febre, quam in itinere Italico per ferias autunmales suscepto sibi contraxit, nondum ita revaluerat, ut ex multiplicis qua ornatus est eruditionis penu aliquid praeparare et in publicum edere posset.

Nihil igiiur restat, nisi ut statim ad eam rem transea- mus, quae agitur.

11,

Erklarung der Redaction (im Rhein. Museum Bd. XVII p. 328).

In Folge eines das Rheinische*Museum betrefiPendeu Zeitungsartikels, der aus einem Pommerschen Blatt, worin er unseres Wissens zuerst erschien, in verschiedene andere Ubergegangen ist, sind der Redaction mehrfache Anfragen liber das Fortbestehen oder vermeintliche Eingehen dieser Zeitschrift zugekommen, die uns zu nachstehender Aufkla- rung verpflichten.

Es ist richtig, dass dem Rheinischen Museum eine Unter- stiitzung aus Staatsmitteln, die ihm seit Niebuhr's und des Ministers von Altenstein Zeiten unter allen preussischen Ministerien ungeschmalert geblieben war, seit Anfang dieses Jahres durch denHerrnStaatsministervon Bethmann-HoU- weg wegen mangelnder Fonds insoweit entzogen worden ist, dass die Anzahl von Exemplaren, die bis dahin behufs der Vertheilung an preussische Gymnasien zum Ankauf kamen, auf % herabgesetzt wurde. Es ist auch richtig, dass uns diese

766 ANHANG.

Massregel schmerzlich beriihrt hat: nicht in personlichem Interesse^ wozu eine durchaus unentgeltlich gefQhrte Bedac- tion keinen Anlass bieten konnte: wohl aber in dem sadi- lichen der Wissenschaft und wenn wir nicht irren auch der Schule^ sowie unter dem allgemeinen Gesichtspunkte^ dass es unter allen Umstanden erfreulicher ist^ Sammelpunkte geistigen Strebens, die sich einmal gebildet und lebenskraftig erwiesen haben mogen sie Form und Namen haben wie sie wollen^ von grosserer oder geringerer Tragweite und Be- deutung sein fUrsorglich begQnstigt und freisinnig erhal- ten^ als beeintrachtigt und verkilmmert zu sehen. Denn dass gerade die Universitat Bonn sich einer solchen Begiinstigung philologischer Studien nicht werth genug gezeigt habe, mochten wir nicht gern annehmen.

Es ist aber nicht richtig^ dass das Rheinische Museum um dieser Ursache willen einzugehen gedenke. Dem wackern Sinne des Herrn Verlegers, der sich durch eine vorfiber- gehende Ungunst nicht abschrecken lasst, haben vielmehr wir, und mit uns alle denen es niitzlicher scheint, eine solche Zeitschrift existire als sie existire nicht, deren ungestortes Fortbestehen zu danken, indem die Yerlagshandlung zugleich vertrauensvoll darauf rechnet, dass diejenigen AnstalteD, welche das Museum Wsher als Gnadengeschenk empfingen, aber femer nicht mehr empfangen, es nun aus eigenen Mit- teln fortzuhalten geneigt sein werden.

Bonn, April 1862.

F. G. Welcker. F. Ritschl.

REGISTER.

I. Sachregister.*)

Acta diurDa, SfoniteurFragmexite

598 Aeschjlus; gefUschte Handschrift

der Perser in Aegypten 194 ff.,

deren Schrift 199, Subscription

199 f.; deutsche Uebersetzung.der

Septem von StHger 210 ff. dirtpdTOC , dti^pfiTOc , dTVipavTOC

570 f. AgorakritoB in den Rittem des

Aristophanes 262 f. Akademien 670 ff. Albert, Prinz-Gemahl 687 f. Albert, Ednig von Sachsen 699 f. Alexander, S. des Dorotheus 113

Anm. 12 Alexander, S. des Theodorus 113

Anm. 12

Altenstein, Earl v. Stein v., 638 ff. Ampius Balbus, T. 136 Antiochus Sidetes 126 Anm. 31 Antipater, S. des lason 102. 105.

109 Antisigma und Sigma, kritische

Zeichen des Aristophanes 273 ff. Antisigma und Stigme, kritische

Zeichen des Aristarch 275 ff., der

Sp&tem 276 Anm. 3 Antispasten 594

Arch&ologie, ihr Yerh&ltniss zur Philologie 6

Archidamos 598

Areios, angebl. E5nig von Sparta 101 ; Urkunden ihn betr. (bei Jo- sephus u. Makkab. I) 102 f.

Argnmentation, ilbermlLssige Um- st&ndlichkeit derselben in philo- logischen Sfonographien 239 f.

Aristarch, s. Antisigma

Aristophanes, Eomiker; seine Le- benszeit 255 f., sein Verh3,ltni8B zu Philonides und Eallistratns 256 f., die AaiTaXtfc 258 ff., die BapuXd)vioi 260 ft., die Wolken 263 ff., die Frdsche 267 ff., deren zweite AuffOhrung 268

Aristophanes in PIaton's Symposion 251 f, seine Beurtheilung durch Platon Gberhaupt 253

Aristophanes von Byzanz, s. Anti- sigma

Aristoxenus 594

Arsen, zwei neben einander 593 f.

Athener, Psephismaaus 47/46 v. Chr. 128

Bekr&nzung des Hauptes bei den Griechen 242

*) Siehe dM beiondere tprachlioh^metriiche Regiiter stt denProlegomen» PUntina p. 546 561.

768

REGISTER.

Berlin, 50jyirige8 UniverBit&ts- jubilaum 703 ff.

Bemhardy, G. 711

Bethmann-Hollweg, von 765

Bibliographie, Gninds3,tze 619 ff.

B6ckh, Aug. 706 f.

Breitenfeld, Schlacht bei 690

Bnsche, von dem, Hermann: als Editor des Plautus 48 ff. 59, als sein Interpret 59 f. ; G^dicht Wer- ler's aof seinen Commentar zn Donat 80

Caesar, C. Julius, Decret von

47 V. Chr. 115 Calpumius Piso, L. (Consnl von

139) 117 f. ChQre, dramatiBche 245, viersehn-

stellige 245 f.

Chrysothemis, fi[ithar5de 161 Codex palaeographicus 577 ff., 583 f. Concordia-Tempel in Rom 141 ff. Cornelius Hispallus, Cn. 119. 137 Creuzer, F. 152

Dahlmann, F. C. 716 Diadem , persisches Eonigsinsigne 244 , hellenische Hauptbinde 244 f. D5derlein, L. 599 buoiv zweisylbig? 602

Emesti, J. H. 595 f. Eupolemus, S. des loannes 100 Excurse, unrichtige Art sie in die

Darstellung selbst hineinzuschieben

240 f.

Fabricius, lo. Alb. 150 Fichte, J. G. 712 FSrtsch, K. 575 f. Fragmentsammlungen 628 f. Friedrich Wilhelm III 644 ff. 679 ff.

696 Friedrich Wilhelm IV 644 ff 690

697

Friedrich Wilhelm, preusa. Kron- prinz, sein Abgang von Bonn 697 f.

GOrlitz, J. 685 Grappe, 0. F. 610 ff.

Harles, Th. Chr. 160

Hemsterhuis, Tib. 2

Hephaestion der Metriker, sein

Vater 601 Hermann, Gottfried 2. 553 t Anm.

705. 768 f. Hermann, E. F. 597 Hessus, Eoban: als Editor des Plau-

tus? 56 Anm.; Gedicht WerWs

an ihn 81 f.; sein Gedicht an

Werler 83 Heyne, Chr. G. 2 Hilgers' lateiuische Uebersetnmg

von Shakespeare^s Julins Caesar

603 Hoffmann, S. F. W. 613 ff. Homerische Gedichte 161 Humboldt, Wilh. v. 665 ffl

lason, S. des Eleazar 100 Jena, 300j9.hrige8 Universittojabi* laum 702 f. Inschriften, Methode ihrer Edition

585 ff. Jonathas der Makkabiler 101 Josephus, Arch&ologie im sp&tern Theil verwahrlost 114; das Kap. X IV 10 enthSJt ein Conglomerat von Aktenstiicken 115. 124; das Se- natusconsult XIV 8, 5 nach 8 ge- hSrig 115; Theile eines SenatQS- consult aus 49 in XIV 10, 13—19 versprcngt 123 Anm. 28 Judas, S. des Mattathias 100 Juden, ihre Beziehungen zn den R5mem 99 ff. ; ihre erste Gesandi- schaft nach Rom (von 161/60 v. Cbr.) 100; die zweite (von c. 143) 101 ff.;

REGISTER. 769

die dritte (von 139) 105 ff.; zwei Numenius, S. des Antiochus 102. unter Hyrkanos I 126 Anm. 31; 105. 109 Massregelnng eines Theils der dritten Gesandtechaft in Rom 119. Olen, KitharSde 161 137 f.; ihre Beziehung zu den 'OXunmdbuiv dvarpacpn J. Scaligera Spartanem; erste Gesandtechaft ^^J 102 f.; zweite 100. 109 Anm. ^''^» ^^^ '^^^ ^-

Junius Brutu8, M. (Praetor von ...

43 V Chr') 130 Palaographische Kenntnisa, wicu-

tig fur Kriti^: und Exegese 581 f. KOnigeherg, 300jahrigeB Univerai- iravTdiTaav Messung 607 tatejubiiaum 700 f. Parthenius, Tranquillus 86; Ge-

dicht Werlers auf sein heroisches Lange, L. 598 Gedicht ^contra Thurcas' 85

Laureani, G. 760 Passow, Franz 92

Lehrs, K. 711 f. TTeXacfoC, Etymologie 599

Leipzig, Universitatsrector KSnig Pergamener, Psephima aus 133

Albert 699 f. v. Chr. 125 f. 138 f. .

Litteraturgeschichte , griechische: Philammon, KitharOde 161 Perioden ihrer Entvricklung in Philologie: ob Sprachwissenschaft? neuerer Zeit 149 ff. 4, ob Hermenentik und Kritik? 5;

Lotter, Melchiar (Melchior): Buch- ihr Verhaltniss zur Arch9,ologie 6; drucker in Leipzig 47 f. 52. 57 zar Geschichte 11; ihre Theile 8 f. ;

ihre Begriffsbestimmung 13 f. ; ihre Madvig, J. N. 605 gegenw&rtigen Aufgaben 17

MartinusHerbipolensis^Landsberg): pinder, M., als Uebersetzer SchSlFs Buchdrucker in Leipzig 47 154 f.

^icvoOv, t'oOv, toOv 609 Platon, scin Verhaltniss zu Aristo-

^iav, Messung 602 f. phanes 253 f.

Mommsen, Th. 584 ff. Platon^s Symposion, Agathon^s und

Musik, gpriechische: Scheidung in Aristophanes' Stellung in ihm 252 Kitharodik und Aulodik 160 Plautus: codex Camerarii durch-

corrigirt 553 Anm. Nake, Ferd. 165 f.; seine Aesohy- Plautusdrucke von 1504 bis 1521 los-Vorlesungen 165 ff.; seine An- in Leipzig 47 ff., von 1504 - 1508 sichten uber die thebanische Tetra- vonBuschebe8orgt49f., 1511 1514 logie des Aeschylus 168 ff.; flber von Werler 52 ff. ; 1517—1521 von die Sphinx als Saiyrdrama der- Tulichius, Bergellanus u. A. 57 f.; selben 181 ff.; tlber die Aeschy- ihr kritischer Werth 59 lischen Trilogien flberhaupt 17 1 ff. ; Poesie der Griechen , vorhomerische tiber den rXaOxoc TT6vtxoc als 159 f.^ filteste lyrische 160, ele- TragSdie des Aeschylus 183 Anm.; gische 163 tlber die Zeit der Septem 189 f. ; Porson , R. 2 flber die Schlusspartie der Septem

(von V. 1005 an) 192 ff. Ranke, C. Ferd. 250 ff.

Nomischer Stil 163 Rasenner 697

FB. RITBCHELn OPVSCVLA V. ^^

770 BEGISTEB.

Reisig, Earl 95 keit fOr lateiaiaohe Gnunnutik

Rhythmna s. Tacigesetze 678

Ritter, Franz 602 Sprachwisgensohaft, ihre Stellniig

innerhalb der Philologie 4 t St&ger, Fr., ala Ueberaetser det

Schlegel, A. W. y. 153 Aeschylue 210 ff.

Schlegel, Fr. v. 162 Synkope 693 Schneider, Eonrad 574

SchOU, Fr., griech. Litteratnr-Ge- . . , ...

schichte 164 ff. TactgesctM, unsere, ond anbker

SchOmann, G. F. 69^ J^*'^*)™" *•!* ^'

SchCne, Fr. Gotth. 235 ff. Tactgleichheit 693

Schopen, Lndwig 168 Textvananten in Schulaa.gabeB

SchnlunterrichtnndPhilologie631ff. Jf , . , , .

Schumann, Valentin: Buchdrucker Th".'"'»'. ^<^\ Buchdmcker ui

in Leipzig 67 ^**P^« *'• ^^ ^'

Schweiger, F. L. A. 613 ff. ^«"''J' f"^ ^67 ff.

Seminarien, philologische 33 ff. if'® ', ; '"'

Senatsbeschiuss, rOmigcher, von ^^"nwechsel, preusdscher 1840

160 V. Chr. die erste Gesandt- «, ' , , . ,

Bchaft der Juden betr. 100, yon ^'gT'"''"'*'' ^'^'"^^'^" ^»"

c. 142 V. Chr. die zweite jfldische

Gesandtschaft betr. 101 ff., yon

189 V. Chr. die dritte jadieche Uckermann^s Methode Handschrif-

Gesandtschaft betr. 106 f., 111 ff., ^^ ^^ fecsimiUren 678

140 ff.; von c. 133 131 v. Chr. Universit&ten 670 ff.

eine jadische Gesandtschaft des Universit&ts - Curator 663 ff.

Hyrkanos I betr. 122 Anm. 27. Universit&ts - Rector 663 ff.

126 Anm. 31; ans 49 v. Chr. die

Befreiung der Jnden vom MilitSx- ValeriDs, L. (Flaccas) Praetor 116.

dienst betr. 123 Anm. 28; aus 119. 139; Consol 116 Anm. 16.

44 V. Chr. zu Gunsten der Juden 139

123 Anm. 29 Yers, politischer, der Byiantiner

Senatsbeschluss, der sog. 'de Ti- 601

burtibus', wann abgefasst? 121 Victoria, EOnigin yon England

Anm. 26 687 f.

Servilius Globulus, P. 136 Volkmar, G. 697

Servilius Vatia Isauricus, P. (46 Vossius, G. I.^ Aristarcbus 674 ff

Proconsul von Asia) 136

Simon der Makkab&er 106 Weber, C. F. 623 ff.

Simonides, Konstantin 207 f. Welcker, F. G. 709 ff.

Skenographie der griechischen Tra- Werler, Veit: als LeipEiger Docent

gGdie 236 ff. 43 f. 46 f. 47.; seine Inter-

Sparta, Beziehung zu den Juden pretatoria 69 f. 86 ff. ; seine Kennt-

102 f. 106. 109 niss des Griechischen 60; als

Sprachvergleichung, ihre Wichtig- Herausgeber des PlautQS 62 £

'*'^ .