Google

This is a digital copy of a book that was prcscrvod for gcncrations on library shclvcs bcforc it was carcfully scanncd by Googlc as part of a projcct

to make the world's books discoverablc onlinc.

It has survived long enough for the copyright to cxpirc and thc book to cntcr thc public domain. A public domain book is one that was never subjcct

to copyright or whose legal copyright term has expircd. Whcthcr a book is in thc public domain may vary country to country. Public domain books

are our gateways to the past, representing a wealth of history, cultuie and knowledge that's often difficult to discovcr.

Marks, notations and other maiginalia present in the original volume will appear in this flle - a reminder of this book's long journcy from thc

publishcr to a library and fmally to you.

Usage guidelines

Googlc is proud to partncr with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to thc public and wc arc mcrcly thcir custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing tliis resource, we liave taken stcps to prcvcnt abusc by commcrcial partics, including placing lcchnical rcstrictions on automatcd qucrying. Wc also ask that you:

+ Make non-commercial use ofthefiles Wc dcsigncd Googlc Book Scarch for usc by individuals, and wc rcqucst that you usc thcsc filcs for personal, non-commercial purposes.

+ Refrainfivm automated querying Do nol send aulomatcd qucrics of any sort to Googlc's systcm: If you arc conducting rcscarch on machinc translation, optical character recognition or other areas where access to a laige amount of tcxt is hclpful, plcasc contact us. Wc cncouragc thc use of public domain materials for these purposes and may be able to help.

+ Maintain attributionTht GoogXt "watermark" you see on each flle is essential for informingpcoplcabout thisprojcct and hclping thcm lind additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.

+ Keep it legal Whatcvcr your usc, rcmember that you are lesponsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just bccausc wc bclicvc a book is in thc public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other countrics. Whcthcr a book is still in copyright varies from country to country, and wc can'l offer guidance on whether any speciflc usc of any speciflc book is allowed. Please do not assume that a book's appearancc in Googlc Book Scarch mcans it can bc uscd in any manncr anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite severe.

About Google Book Search

Googlc's mission is to organizc thc world's information and to makc it univcrsally acccssiblc and uscful. Googlc Book Scarch hclps rcadcrs discovcr thc world's books whilc hclping authors and publishcrs rcach ncw audicnccs. You can scarch through thc full icxi of ihis book on thc wcb

at|http://books.qooqle.com/|

/00.2 'Hit^^sfacK

3028777821

ASHMOLEAN LIBRARY OXFORD

Ex Libtis

EDUARD FRAENKEL

Corpus Chtisti Profcssor of Ladn, 1935-53

1970

/^

/

IfU»^ %it^

FRIEDRICH RITSCHL'8

KLEINE

PHILOLOGISCHE SCHRIFTEN.

FCNFTER BAND:

VERMISCHTES.

LEIPZIG

DBUCK UND VERLA6 VON B, G. TEUBNER.

1879.

FRIDERICI RITSCHELn

OPVSCVLA PHILOLOGICA.

LIPSIAE

IN AEDIBVS B. G. TBVBNERI. HDCCCLXXIX.

Dieser letzte Band der kleinen philologischen Schriften Friedrich Ritschrs vereiuigt ziemlich verschiedenartige Aufsatze, die bisher noch nicht zum Abdruck oder Wieder- abdruck gelangt waren: namlich erstens auf Encyklopadie, Methodologie und historische Entwicklung der Philologie^ Bowie auf Antiquitaten und Geschichte beziigliche; zweitens solche^ welche ihrem Inhalt nach einem der friiheren Bunde angehoren^ aber theils erst nach Abschluss jener geschrieben sind, theils von ihnen absichtlich oder unabsichtlich ausgeschlossen blieben; endlich eine Anzahl lateinischer Reden und Gedichte, sowie sonstige Aktenstiicke der akademischen Eloquenz^ auch ein griechisches Poem.

FQr die Auswahl trifPt mich in diesem Bande in er- hohtem Masse die Yerantwortlichkeity da nur fQr wenige StQcke eine bestimmte Willensausserung RitschVs vorlag: eine ftlr die Weihnachtsferien 1876 beabsichtigte ausfiihr- lichere Mittheilung seiner litterarischen Wiinsche vereitelte leider das unerwartet frUh eintretende Abscheiden. Von gedruckten Stucken hoffe ich nichts erhebliches iibersehen oder weggelassen zu haben^ kann freilich fur pseudonym oder anonym erschienenes in dieser Beziehung nicht un- bedingt einstehen. Was mir bekannt geworden, ist alles in den bibliographischen Yerzeichnissen des Anhangs zu- sammengestellt, die hoffentlich auch sonst manchem will- kommen seiu; ihm wenigstens einige Miihe ersparen werden. Dass ich diese oder jene Kleinigkeit nicht wieder abgedruckt habe^ wird eben so wenig der Rechtfertigung bediirfen, als dass ich aua den Recensionen der Hallischen und ersten Breslauer

VI

Jahre das ausschied^ was nur ganz voriibergehenden Werth batte. Auch dass ich den ohnehin ziemlich durchsichtigen Schleier der Anonymitat oder pseudonymer Chififern bei einigen Nummern jetzt gehoben habe^ stimmt nur iiberein mit dem Verfahren iu den bciden ersten Bandeu.

Aber der Ausfuhrung uber die Parodos der Septem (N. VII, 5) ware bei RitschFs Lebzeiten mindestens die jetzige vielfach abweichende Ansicht gegenubergestellt worden; die zwei Programme, die Theile des Poenulus behandeln (N. X), hatte er gar nicht aufgenommen, da er die baldige Gesammt- ausgabe des Stiickes, die er schon 1865 als demDachst be- vorstehend bezeichnete, noch 1868 (s. Opusc.II Vorw. p. XXI) erhoffte. Ebenso wiirde er nie in einen unveranderten Ab- druck der Trolegomena de rationibus emendationis Plautinae' eingewilligt haben, da er eine seinen jetzigen Ansichten entsprechende Ueberarbeitung, die zugleich eine Kiirzung sein soUte, vorzunehmen und sie der zweiten Edition des Plautus einzuverleiben beabsichtigte. Indessen ist gegenwartig die Sachlage doch naturgemass eine ganz andere geworden, und was der Verfasser sich nie erlaubt hiitte, ist fiir den Heraus- geber nicht bloss erlaubt, sondern geboten: dor unveranderte Abdruck dieser Aktenstiicke in der Geschichte der Forschung. Nur schien es bei den Prolegomena nothig, in Anmerkungen auf die spatere Wandlung der Ansichten Ritschrs hinzu- weisen mit besonderer Riicksicht auf die Revision aller den Trinummus betreffenden Punkte, wie sie in der zweiten Aus- gabe dieser Fabel vorliegt; und es traf sich glticklich, dass der eine von den drei *socii' der neuen Plautus-Ausgabe, mein CoIIege SchoII, sich dieser unerlasslichen Miihwaltung mit eben so grosser Freudigkeit wie Einsicht zu imter- ziehen bereit war.

Im Manuscript haben mir freilich noch mehrere Sachen vorgelegen, aus friihester Zeit weitere (partiell sogar schon gesetzte) Theile der Agathon-Arbeit, dann zwei Fragmente einer Plautinischen Prosodik von 1846 und 1850/51, an- gefangene Aufsatze iiber die Varronischen Satiren (angeregt durch die Oehler'sche Ausgabe); iiber hic] Vorarbeiten fiir eine zweite Abhandlung iiber die ^poesis Saturnia'; noch

VII

weitere Untersuchungen Ober die Senatsbesehliisse bei Josephns oder yielmehr Qber ^Romer nnd Juden in ihren intematio- nalen Beziehnngen zur Zeit der romischen Republik'. Wie aber die Agathon-Arbeit schon bald bei dem gereiftem keine Gnade mehr fand und beim Wiederabdmck der Habi- litationsschrift die nachtragliche Bekanntmachung anderer bis dahin latitirender Stiicke verschmaht wurde, so blieben auch die neuen EntwQrfe der Plautinischen Prosodik immer wieder liegen^ weil ^dies diem docebat' (s. Opusc. II p. 535 Anm.); und noch weniger konnte ich mich entschliesseU; nur be- gonnene Studien iiber Einzelheiten zu publicireu; die in- zwischen durch fremde oder eigene Forschungen vielfach modificirt sind. Auch fQr die romisch-jUdische Untersuchung war durch die Revision dieser Fragen im J. 1873 eine so verwandelte Gmndlage geschaffen, dass nur nach tiefer greifender Retractation dem in diesem Bande p. 121 gegebenen Winke nachzukommen moglich gewesen ware. BIoss bei zwei Stucken habe ich eine Ausnahme gemacht^ die man^ hoffe ich; billigen wird.

Die Vorarbeiten fiir Veit Werler (IV, 1) waren so weit gediehen, dass ich den Versuch die Resultate zusammen- zufassen um so mehr filr geboten hielt, als gewiss so leicht nicht wieder jemand in den Besitz eines so reichen und so schwierig zu erlangenden Materials kommen wird. Und die N. II ^Zur Methode des philologischen Studiums' bietet ja freilich nur Bmchstiicke und Aphorismen und insofem nur einen schwachen Ersatz ^r die wie ich bestimmt mich erinnere im letzten Band der Opuscula beabsichtigten allgemeinen didaktischen Erortemngen, in denen Ritschl seine reichen Lebenserfahmngen niederlegen wollte; aber doch meine ich, wer diese Zeilen liest, habe seines eigenartigen Lehrergeistes 'einen Hauch verspGrt'.

Am meisten fraglich mag wenn ich von der kleinen Probe einer Uebersetzung der Septem (VII, 4) absehe die Auswahl der Stiicke in den Nummera XIII XVI er- scheinen. Indessen gab mir hier eine unmittelbare Aeussemng fiir einen einzelnen Punkt erwiinschte Direction; auf einem fliegenden Zettel stehen die Worte: *Aus einer Masse latei-

VIII

nischer Gedichte gliickliche Wittenberger-Pfortner Zucht! , allerdings grosstentheils ungedruckt nur ein paar die mir gerade zur Hand sind, darunter das alteste wohl von mir liberhaupt Gedruckte: freilich ohne objectiven Werth. Aber es wird ja wohl gestattet sein^ ein paar Blatter auch dem bloss gemuthlichen Interesse personlicher Freunde zu widmen, durch die mein Buch, wenn iiberhaupt schliesslich, nur um Pfennige vertheuert wird.' Wie bei den lateinischen Gedichten ist auch sonst verfahren: aus der grossen Zahl von Reden, die Ritschl wahrend 35 Jahren als Professor eloquentiae zu halten hatte, sind nur funf, darunter drei schon einmal ge- druckte, von acht Gratulationsadressen zu Universitatsjubi- laen nur drei hier gegeben, derselbe Procentsatz oder ein noch geringerer ist in allen librigen Piecen inne gehalten. Doch gestehe ich, dass mich bei der Gestaltung dieser Auswahl noch eine allgemeine Erwagung leitete, der Gedanke namlich, dass die geringen Reminiscenzen, die in der officiellen Thatig- keit des Professoris eloquentiae von der glanzenden Stellung eines Humanisten in der Bltithezeit der Renaissance noch ilbrig sind, in unsem Tagen Stilck fiir Stuck fallen und binnen kurzem ganz verschwunden sein werden und es des- halb ein culturgeschichtliches Interesse habe, von dieser alt- ehrwurdigen Institution einigermassen manigfaltige Specimina aus der Feder eines so hervorragenden Latinisten zusammen- gestellt zu besitzen.

So ist in diesen fiinf Banden der Umkreis philologischer Thatigkeit im weitesten Sinne des Wortes umschrieben: iiber ihn hinauszugehen und auf andem Gebieten sich be- wegende Artikel, wie sie sich vereinzelt, allei^dings meines Wissens nur sparlich findeU; aufzunehmen verbot die urspriing- liche Bestimmung der Sammlung.

Es ist mir Bediirfniss beim Ende der gemeinsamen Arbeit meinem verehrten Freunde Prof. Fleckeisen noch einmal fQr die ebenso kundige wie unermQdliche Theilnahme Dank zu sageU; mit der er fiir Correctheit des Dmcks und sonstige aussere Ausstattung der Opuscula vom ersten bis znm letzten Band treuste Sorge getragen hat

Und so schliesse ich dies Werk^ das zusammen mit

tx

der Plaatosedition Yor alleti andem den Namen Friedbich RiTSCHL ruhmToU auf die Nachwelt bringen wird, mit dem Wunsche: moge der in ihm waltende energische, nach wahrer Erkenntniss ringende Geist durch seine befreiende, fast mochte ich sagen kathartische Kraft auch femerhin viele jQnglinge erwecken^ ihre Arbeit auf die Bahn welche zum Ziele f&hrt leiten, sie zu rastloser Thatigkeit des Schaffens beleben und sie mit der Freudigkeit erfQllen, die alle beglQckt, bei denen wie bei dem verewigten Meister die Lust an wissen- schaffclicher Forschung nicht bloss im Intellect^ sondem zu- gleich in der Tiefe des GemQthes wurzelt

Heidelbergy August 1879.

Curt Waohsmutlu

INHALT.

Soite

I. Ueber die neaeste Entwickelung der Philologie (1833) ... 1 11. Zur Methode des philologischen Studiums (Bruchbtucke nnd Aphorismen) 19

III. Gntachten flber philologische Seminarien (1863; nebst An- hang aus 1876) 38

IV. Zur Geschichte der classischen Philologie 40

I. Veit Werler als Leipziger Docent und die Leipziger Plantus-

studien im Anfang des sechzebnten Jahrhnnderts .... 40

II. Franz Passow (1833) 92

lir. Karl Reisig (1833) 95

V. Eine Berichtignng der republicanischen Consnlarfasten. Zn- gleich als Beitrag znr Geschichte der rOmisch-jiidischen inter- nationalen Beziehungen (1873, mit NachtrSgen Yon 1874 und 1876) 99

VI. Becension Yon Schdirs Geschichte der griech. Litteratur , libers.

Y. Schwarze n. Pinder (1830) 149

VII. Aeschylea 166

I. A. F. N&ke Qber die thebanische Tetralogie des Aeschylus

(1871) 166

II. Aeschylus^Perserin Aeg^rpten: ein neue8Simonidenm(1872) 194

III. B^cension von StSger^s 'Aischylos Sieben gegen Thebe' (1830) 210

IV. Probe einer eigenen Uebersetzung der Sieben gegen Theben 220 V. Dispntatio de Aeschyleae Septem ad Thebas parodo (1836) 224

VIH. Euripidea 232

I. Zwei Miscellen zu Euripides

1. Cyklops 32HF. nnd lon 1170 (1872) 232

2. Cyklops 560 (1869) 234

II. Recension Yon Schdne de personarum in Eurip. Bacchabus

habitu scenico (1831) 235

IX. Zu Aristophanes 249

I. Recension Yon Aristophanis comoediae ed. B. Thiersch. I und VI, 1 (1832) 249

XI

SaiU

n. KritiBclie Miscellen zu Aristophanes 272

1. Zu Ariatophanes* FrOschen (1868) ... * 272

2. Zu Aristophanes' ThesmophoriaxuBen (18G7) 283

X. Prolegomena de rationibns criiicis grammaticis proaodiacis metricis emendationiB Plautinae (1848) 286

XI. Duo programmata Fiautina 552

I. Canticum Poenuli Plantinae emendatum (1858, mit Zu-

aatz aus 1839) 552

II. Scena Plautina Poenuli act. II (1865) > . . . 560

III. Anhang [zu Bacchides I 1, 17] (1857) 566

XII. Philologische Miscellen 566

1. Yorrede zu der Ausgabe 'XenophontiB ezpeditio Cyri' (Hal. Sax. 1834) (1833) 566

2. Zu iBokrates (1868) 569

3. dxflpaTOC, t dti^paTOC, f dipfipavTOC (1874) 570

4. Becension yon VoBsii Aristarchus ed. F5rUch. I (1833) . 573 6. Ueber einen Codex palaeographicus als Handbuch fiir

Philologon zum SelbstBtndium der griechischen und latei- niachen Palaographie (1840. 1841) . 577

6. BecenBion von InscriptioneB regni Neapolitani latinae ed. Th. Mommsen (1852) 584

7. Die Anwendung uuBerer Tactgesetze auf den antiken RhythmuB (1871) 592

8. ProBodiezwang (1876) 595

9. £rotemata philologica 597

Erate Serie (1868. 1860) 597

Zweite Serie (1870. 1871. 1872. 1873) 600

10. Becension mehrerer Handbiicher der clasBiBchen Biblio- graphie (1838) 618

XIII. OrationeB latinae 627

1. Praefatio ad defendendam de Oro et Orione commen- tationem 627

2. Oratio de studii philologici et inatitutioniB scholasticae neceBsitudine 631

3. Landatio Caroli de Stein ab AltenBtein (1840) 639

4. Oratio de comparatione inter Fridericos GuilelmoB III et im instituenda (1842) 644

5. Oratio celebrandae memoriae Guilelmi Humboldtii (1844) . 655

6. Oratio de muneribus uniyerBitatiB curatorum et rectorum deque libertate academica 663

7. Oratio de emendanda ratione academiaram et UDiversi- tatium (1848) 670

8. Oratio de Friderico Guilelmo III uniyersitatiB Rbenanae conditore 679

XII

8«ito

XIV. Carmina latina 686

1. Gonsalnlaiio loannis Goerlite conrectoris ninnns annpicati (1826) 686

2. Epithalaminm in Albertam dncem Sazoniae et Victoriam Britanniae reginam (1840) 687

XV. Ein griechisches Gredicht: *A66Xq>ou toO rdrOuiv ^aciX^ujc Kal

TiAXiLiou ToO AOcrpiaiaiiv crpaTriToO Vj iv GOpuir^bqi ^dxn (1824) 690

XVI. Akademische Anschl&ge, Gratalationen, Adressen nnd Aehn-

liches in lateinisoher Sprache 696

Anhang. Ueberblick tlber die philologischen Schriften Fr. Ritechrs 726

1. Selbflt&ndig erschienene Werke 727

2. S&mmtliche Programme 7S0

3. AufBfttEe in Zeitschrifben 741

4. Beitrilge zn Sammelwerken oder Schriften anderer . . . 766 6. ZuB&tce 766

Regiater 767

L Ueber die neneste Entwickelung der PMlologie. *)

Seit dem vierzehnten Jahrhundert sind die Studien^ die 497 wir unter dem mehrdeutigen Namen Philologie zu begreifen gewohnt sind; mit einer im ganzen ununterbrochenen Liebe unter den gebildetsten Nationen Europas gepflegt wordeii, ohne dass sich vor der neuesten Zeit auch nur das Bediirf- niss geregt hatte^ sich von der wahren Bedeutung sowie den eigentlichen Grenzen des Studiums eine klare und be* friedigende Bechenschaffc zu geben. Denn zuerst in der Pe- riode der jugendlich warmen Begeisterung war es die Litte- 4»» ratur der Griechen und Romer^ die von Petrarca und seiuen Nacheiferern in Italien zum Gegenstande nicht sowohl der

*) [Vortrag, gehalten in der philomathischen Gesellschaft zu Breslaa am 22. August 1833, abgedruckt unter dem Wort Thilologie' im Converaations - Lexikon der neuesten Zeit und Litteratur, Bd. III (Leipzig, Brockhaus 1833) p. 497 506, hier nur mit der Zahl 88 unter- zeiclinet; aber von diesem Abdruck erschien mit stehen gelassenem Satz,^* jedoch in acht yolle Columnen umgebrochen, der Aufsatz in einer Reihe von Separatabz^en mit dem Titelblatt: 'Ueber die neueste Ent- wickelung der Philologie; gelesen in der philom. Ges. zu Breslau am 22. Aug. 1833 von F. B.'. Uebrigens bedarf es kaum der Bemerkung, dass Ritschl diesen Aufsatz nicht ohne manigfache Zus&tze zum Ab- druck gebracht haben wilrde; denn er gibt ja, rasch in zwei Tagen niedergeschrieben (s. Ribbeck: F. W. Ritschl I p. 141), die Grundge- danken wieder, wie sie Ritschl ganz im Beginn seiner akademischen Thatigkeit flber diesen Gegenstand erwuchsen und zuerst schon 1831/32 in seinen metrischen Vorlesungen vorgetragen wnrden (s. Ribbeck a. a. O. p. 86 und 131). Leider fand sich aber nur die Notiz vor: 'adde meine eignen Ausstellungen gegen meinen Aufsatz', von diesen Aus- stellnngen, deren Inhalt sich aus dem Collegienheft iiber EncyclopUdic leicht errathen lilsst, selbst keine Spur. C. W.]

KR. lUTKCHKLII OPV8CVLA V. 1

2 DIE NEUESTE ENTWICKELUNG

Erkenntniss als des Genusses und der Anschauung gemacht und mit unmittelbarer Uebertragung auf das eigne Geistes- leben nacbgebildet wurde. AIs somit erst einzelne Blicke in die antiken Zustande eroffnet waren^ trat zunachst das Streben ein, sich vor allem in den moglichst vollstandigen Besitz des gesammten Stoffes zu setzen: daber die Periode der massenhaften Polyhistorie in Frankreich mit ihren Re- prasentanten Scaliger, Salmasius, Casaubonus, die mit glei- chem Eifer AUes umfasste, was nur den aussern Umfang der Eenntnisse vom Alterthum irgendwie erweitern mochte. Wahrend im allgemeinen diese TendenZ; wenn auch bald mit mehr und mehr verengter Praxis, in der hollandischen Philologie noch eine Zeit lang ihre Herrschaft fortsetzte^ kam eine jene Massen nicht sowohl belebende als mit ein- dringlicher Scharfe sichtende und zurechtlegende Kritik^ die freilich nie ganz gefehlt hatte, zu ihrer strengen Darchbil- dung und vollen Anerkennung erst durch Bentley in Eng- land. Aber nun eben wurde auch das Studium ein immer mehr vereinzelteS; vom Leben losgerisseneS; durch subjective Neigungen beschranktes und in zufallige partielle Bestre- bungen auseinandergehendes: daher die allmahliche Ablosung und Bevorzugung des Sprachstudiums^ der grammatischen Gelehrsamkeit, der Wortkritik, zumal in Beziehung auf grie- chische Litteratur^ vermittelt durch Hemsterhuis' Schule^ ihren Gipfel erreichend in der Porson'schen und mit uniibertroffe- ner Meisterschaft in der Hermann'schen. Das hiemach zer- streut Liegende zuerst in einigen Zusammenhang sowohl unter sich als wiederum mit dem Leben und der eignen Bildung gebracht zu haben^ ist das grosse Verdienst Heyne^s^ zumal durch ihn auch die seit Petrarca von den Philologen unbe- achtete^ jetzt aber durch Winckelmann auferweckte Eunst- welt des Alterthums dem Ereise der Philologie zugefiihrt wurde. Eein Wunder, vielmehr, da jedes Extrem immer seinen Gegensatz hervorruft; nothwendig war es, dass dieses Streben, das Alterthum in seiner Totalitat zur Erkenntniss und zur Anschauung zu bringen; wodurch sich die deutsche Philologie charakterisirt, im Gegensatz zu der frUhem sprach- lichen Einseitigkeit ein Ueberwiegen des antiquarischen Ele-

DER PHILOLOGIE. 3

ments begilnstigte^ wie sich dies bis auf den heatigen Tag, der Hermann^schen Sprachphilologie gegenaber, in der Bockh- schen Schule geltend macht. Ein Gleichgewicht der Gegen- satze^ oder irielleicht richtiger^ eine VerknUpfiing der Einsei- tigkeiten wurde am fruchtbarsten von F. A. Wolf versucht, der deshalb als der Reprasentant der deutschen Philologie gelten kann, und wird auch die Aufgabe der nachsten Phi- lologie bleiben.

Schon aus diesen geschichtlichen Umrissen folgt der richtige Gesichtspunkt fUr die Beurtheilung des in der neue- sten Zeit vielfach besprochenen ZwiespaltS; ob Sprache^ Grammatik, oder ob die sogenannten Realien das Hauptob- ject der Philologie ausmachen. Denn wenn jede in natur- ' gemasser Stufenfolge fortschreitende Entwickelung ihre un- bestreitbare Berechtigung in sich selbst tragt, so ei^bt sich als die Aufgabe der deutschen Philologie das Zusammen- fassen des bisher in individueller Gestaltung zerstreuten Manigfaltigen zur objectiven Einheit und die eigentliche Belebung und Beseelung der todten, vorher nur durch son- dernde Yerstandeskritik gesichteten StoSmasse mittels der durchdringenden Idee. Auch hat sich heutzutage bei alkr Verschiedenheit individueller Standpunkte wohl allgemein das Bedflrfniss ftlhlbar gemacht, Philologie nicht mehr zu be- treiben als eine das m'enschliche Interesse nur tlberhaupt irgendwie in Anspruch nehmende Beschaftigung, als eine gelehrte, beilaufig auch zu allerhand Dingen nUtzIiche Lieb- haberei; vielmehr drangt sich, ausgesprochen oder unausge- sprochen, die Nothwendigkeit auf, sich der Berechtigung des ganzen Studiums bewusst zu werden, folglich die Nachwei- sung zu fiihren, welche selbstandige Stelle die Philologie als ein in sich selbst abgeschlossenes Ganzes im Zusammenhange 499 aller wissenschaftlichen Disciplinen iiberhaupt und im Ver- haltniss zu den verwandten insbesondere einnehme. Indem diese Nachweisung je nach der verschiedenen Begriffsbestim- mung, von der sie abhangt, ganz und gar verschieden aus- fallen muss, lassen sich hauptsachlich drei Richtungen unter- scheiden; in welchen man zur Einheit wie zur Selbstandig- keit der Philologie zu gelangen bemiiht ist.

4 DIE NEUESTE ENTWICKEI^NG

Die laut oder im stillen immer noch am weitesten yer- breitete Auffassang geht von der allerdings nicht abzuwei- senden Thatsache aus, dass die wissenschaftliche Behandlung der Spr^che ein Hauptgeschaft der Philologen von jeher ge- wesen ist und noch ist, und macht dem zufolge die Sprache der Griechen und Romer an und fiir sich zum Object und ihre Erforschung zum Ziel der Philologie. Nun hat zwar die Sprache, als ein wesentlicher, ja, als der unmittelbarste Ausdruck des menschlichen Geistes, ein unbestreitbares Recht; so gut wie andere Aeusserungen desselben, eine eigne in sich selbst geschlossene und zu ihrer Existenz berechtigte Disciplin zu bilden; nimmermehr aber kann zwei einzelnen, willkiirlich aus der Reihe der iibrigen herausgegriffenen Sprachen derselbe Anspruch zugestanden werden. Aber es sind dies^ hat man oft genug wiederholt, die zwei vorziig- lichsten^ in sich vollendetsteu; durchgebildetsten Sprachen. Selbst dies wird heutiges TageS; nachdem man den wunder- voUen Bau des Sanskrit kennen gelernt^ nicht mehr zuge- geben^ wenigstens durchaus nicht in allen Beziehungen; aber selbst einmal zugegeben, berechtigt denn die anerkannteste VorzUglichkeit zur Ausschliessung des zu derselben Sphare GehorigeU; nur zu einer niedrigeren Stufe der Vollkommen- heit Gediehenen, wenn es sich darum handelt, eben jene Sphare in ihrer vollen Eigenthtimlichkeit zu erkennen? Be- rechtigt etwa, andere Analogien zu geschweigen^ der auer- kannte Vorzug des romischen Rechts zum Ausschluss z. B. des deutschen und zur Beschrankung der Rechtswissenschaft bloss auf das erstere? Und nun zumal, wenn das Ausge- schlossene so eigenthtlmlich verschiedenartiger Natur ist^ wie im Vergleich zu den classischen Sprachen z. B. die semi- tischen^ die zu jenen als die allerwesentlichste Erganzung hinzutreten, um die iiberhaupt moglichen Wege menschlicher Sprachbildung in VoIIstandigkeit zu iibersehen! Aber^ kann man antworten, so ziehe man doch den semitischen Sprach- stamm mit in den Ereis der Philologie^ nehme consequent den gesammten indogermanischen hinzu^ und man hat die dnrch W. von Humboldt und Bopp in unserm Vaterlande begriiudete allgemeine vergleichende Sprachwissenschaft. Wer

DEB PHILOLOGIE. 5

wird leugnen, dass mit dieser, besonders wenu sich zu der historischeu Forschung die rechte Sprachphilosophie gesellt^ die nur selten zu finden ist, ein durchaus selbstandiges^ be- grifPsmassig bestimmtes, menschlichen Strebens wiirdiges und ToUe Befriedigung gewahrendes Studium gegeben ist? Aber damit ist auch unirermerkt etwas Anderes untergeschoben an die Stelle dessen, was Jahrhunderte lang unter dem Na- men Philologie getrieben worden ist; hier tritt der herr- schende Sprachgebrauch in seine Rechte^ der ungestraft nie willkflrlich verleugnet wird. Es kann zu dieser Einsicht die eiuzige Bemerkung geniigen^ dass unter jenem Gesichtspunkte nicht einmal die autike Litteraturgeschichte als solche in den Bereich des Philologen fallen wurde^ sondem nur mittelbar zu seiner Kenntniss gehorte, sofem sie es grade ist, die ihm die Sprachdenkmaler liefert.

Wahrend diese erste Ansicht die Sprache doch wesent- lich zum Object einer historischen Forschung und somit ihre Erkenntniss zum eigentlichen Ziel der Philologie maeht^ geht eine zweite noch weiter und setzt die alten Sprachen nur uberhaupt als ein Mittel^ als einen passlichen Stoff^ an welchem sich die rein formalen Disciplinen Uermeneutik und Kritik zu iiben haben. Hiemach wird die geschickte Hand- habung der letztem selbst als der wahre Endzweck der Phi- lologie hingestellt; wahrend alle iibrigeu; sonst noch von Philologen bearbeiteten Disciplinen nur in der Geltung von mittelbaren Hiilfswissenschafteu auftreten, in deuen der Phi- lolog nicht ihrer selbst wegen, sondem lediglich zum Behuf 500 der AusSbung von Kritik und Hermeneutik orientirt sein miisse. Nur eine Modification derselben Ansicht wurde es sein, wenn in demselben Sinne der Sprache auch die Realieu der Philologie beigesellt wfirden, als ein zweiter StoflF oder Apparaty an welchem ebenfalls hermeneutische und kritische Fertigkeit, nur hier eben auf historischem Gebiete^ erworben und herangebildet werden sollte. So trivial auf den ersten Anblick jene Bestimmung scheint^ und so sichtbarlich sie auch von der Beguemlichkeit eines eignen engherzigen Trei- bens ursprtlnglich ausgegangen ist; so kann sie dennoch unter einem etwas umfassendem Gesichtspunkte, gleichsam

6 DIE NEUESTE ENTWICKELUNG

«

auf eine hohere Potenz erfaoben^ ein ganz anderes und be- deutenderes Ansehen gewinnen und hat denn auch in solcher Eigenschaft neuerdings einen geistvoUen Vertreter gefunden an E. Gerhard. In der Einleitung zu dessen ^Grundziigeu der Archaologie' wird ftir die Aufgabe der Philologie grade- zu erklart; die Uebung des kritischen und hermeneutischen Forschungsvermogens an einem freigewahlten Stoffe; und zwar so^ dass Philologie und Archaologie, Sprachauslegung und Eunsterklarung als sich erganzende Gegensatze eine Propadeutik f&r die Geschichtsforschung zum Verstandniss ihrer Zeugnisse und ihres Bildervorraths abgeben und als Organon der Historie zu dieser iu dasselbe Verhaltniss treteu, wie Logik als Begriffslehre und Mathematik als Formenlehre zur Philosophie. So wohldurchdacht diese Bestimmungen sind^ so stehen sie doch zuvorderst demselben Einwurf einer willkiirlichen Beschrankung auf zwei *freigewahlte' Sprachen bloss, wie die der ersten Ansicht, und wenn ausdriicklich zu- gegeben wird^ dass die Ausschliessung des Orients oder der neueuropaischen Sprachen keine nothwendige; sondern ledig- lich eine nUtzIiche Begrenzung sei^ so begibt sich diese Te- leologie durch das eigne Bekenntniss des Anspruchs auf Allgemeingiiltigkeit. Sodann wird zwar Einheit des philo- logischen Studiums auf gewisse Art gewonnen^ keineswegs aber eine befriedigende Selbstandigkeit desselben errungen; denn wenn sich auch die Philologie gern gefallen lassen mag; ihre Stellung als fackeltragende Dieuerin der Historie angewiesen zu erhalteU; so wird sie doch schwerlich mit dem blossen ungreif baren Lichte sich zu begnfigen; auf allen und jeden positiven Gehalt aber zu verzichten geneigt sein. In der That verliert sie aber dadurch allen festen Grund und Boden^ in dem sie bisher zu wurzeln meinte. und wird als schlechthin formale Disciplin in das ungewohnte Element der freien Liifte versetzt, mit einem Worte, sie hort auf eine Wissenschaft zu sein, und wird eine wenn auch noch so ehrenwerthe Kunstfertigkeit; dagegen aber sich zu weh- ren, so lange sie aus sich selbst die Streitkrafte schopfen kann, wird man ihr nicht verdenken. Nie ist aber wohl die hier besprochene Ansicht schroffer hingestellt worden als

DEB PHILOLOGIE. 7

Yon Gh. H. Weisse in seiner Schrifb ^Qber das Studium des Homer'y wonach es drei Jahrhuuderte hindurch das einzige Geschaft der philologischen Schule gewesen ware^ den Text der Schriftsteller des Alterthums in seiner Reinheit herzu- stellen; wonach die Resultate der Philologie durchaus nur negativer^ skeptischer Natur sein konnten, ihr Oeschaft bloss die Reinigung und Sauberung der Quellen sowie des histo- rischen Stoffes der Alterthumskunde ware, welche selbst wahrhaft nur durch kiinstlerische und philosophische For- scher^ wie z. B. Winckelmann (und Ch. H. Weisse, setzen wir hinzU; vergl. p. 25); erbaut werden konnte; wonach die Philologie ihre eigenthiimlichen Grenzen liberschritte und in eine verwerfliche Art des Wissens yerfiele; sobald sie, was Wolf; seinen wahren Beruf miskennend; spater zu unter- nehmen begonneU; eine positive Alterthumswissenschaa be- grQnden wollte.

^Den Organismus des griechischen und romischen Alter- thums zur Auschauung fiihren' will die neueste Encyklopa- die der Philologie von O. Bemhardy (Halle 1832). Wir wollen diese dritte Ansicht, zu welcher den ersten Anstoss die Schellingsche Philosophie gab^ und die heutzutagC; wenu auch nicht dberall zu klarem Bewnsstsein durchgedrungen, doch durch eine gewisse stille Herrschaft iiber die Oeister^^oi ihre Friichte tragt; etwas fasslicher also ausdrtLcken, dass die Aufgabe der Philologie sei: die Reproduction des Lebens des classischeu Alterthums durch Erkenntniss und An- schauung seiner wesentlichen Aeusserungen. Um aber dieser Begriffsbestimmung die gebQhrende Anerkennung zu ver- schaffen^ ist eine doppelte BeweisfUhrung unerlasslich, die weder bei dem Verfasser der neuesten Encyklopadie zu finden noch unsers Wissens anderweitig versucht worden ist. Er- stens ist zu zeigen, wie die manigfaltigen; anscheinend so heterogenen philologischen Disciplinen vom Standpunkte der au%estellten Idee aus sich zu derEinheit eines organischen Oanzen verkntipfen lassen; sodann ob und wie diesem Oan- zen das Recht erwachse, als eine integrirende Wissenschaft in den Ereis der librigen einzutreten und mit ihnen gleichen Rang zu behaupten. Die erste Forderung hat man vielfaltig

8 DIE NEUESTE ENTWICKELUNG

far schlechihin UDerfiillbar erklart^ wie noch ueuerlich nach Hegers Vorgange J. G. Mussmann in den ^Vorlesungen iiber das Studium der Wissenschaften und Eiinste auf der Uni- versitat' (Halle 1832), worin sich liberall nur allzu sichtlich der Exoteriker preisgibt. Freilich kanu jetzt eine Liste von vierundzwanzig ^Theilen der Alterthumswissenschaft', wie sie Wolf in seinem ^Museum' (I p. 143) im Jahre 1807 gab, auch die geniigsamsten Ansprtiche um so weuiger befrie- digen, als dieses leblose Aggregat ganzlich unlogisch anein- ander gereihter Einzelnheiten selbst fiir jene Zeit Verwun- derung erregen muss-, fiir die es doch zunachst nur darauf ankam, das Studium zum ersten Male in seinem Gesammt- umfange aufzuweisen. Wenig mehr hat in dieser Beziehung die jiingste Encyklopadie gefordert, obwohl in anderer Riick- sicht allerdings der erste Versuch, der wirklich den Nameu einer wissenschaftlichen Darstellung verdient. Denn indem sie 1) als ^Elemente der Philologie' die Hermeneutik und Kritik; 2) als Organon der Philologie die Grammatik; 3) als reale Wissenschaften der Philologie die Litteraturgeschichte, Geographie, Geschichte und Mythologie, und 4) als *Bei- werke der Philologie' die Kunst der Alten und die philolo- gische Litteraturgeschichte aufzahlt, damit aber eine^Archi- tektonik der Philologie' gegeben zu haben glaubt, wird mau lebhaft an die Politz^sche Classification der Poesie erinnert, wonach sie zerfallt in 1) Epos, 2) Lyrik, 3) Drama und 4) Erganzungsclasse. Wenn aber von den wesentlichen Aeussenmgen des Lebens die Rede ist, so bestimmt sich dies zunachst naher als das geistige Leben, als dasjenige, was allein auf ein allgemein menschliches Interesse an und itlr sich einen Anspruch hat. Alles Geistesleben bewegt sich aber in vier wesentlichen Spharen, die einen mit innerer Notliwendigkeit geschlossenen Kreis bilden. Es sind dies die durch die vier Ideen des Guten, Heiligen, Schonen, Wahren bedingten Spharen der Sittlichkeit, Religion, Kunst, Wissenschaft, entsprechend den vier Thatigkeiten des Han- delns, Fiihlens, Schauens, Denkens. In diesen vier wesent- lichen Geistesspharen mtlssen sonach alle philologischen Disciplinen aufgehen und mtlssen zugleich jene yon diesen

DER PH1LOLOC41E. 9

▼ollstandig erschopft werden. Auch bedarf es in der That uicht der mindesten Ktlnstelei^ uin in daa sociale, religiose, kiinstlerische und wissenschaftliche Leben des classischen Alterthnms den gesammten Stoif der Philologie planmassig zn vertheilen. Denn es ergibt sich einfach und ungesucht 1) das gesellschaftliche Leben und sein Ausfluss^ seine concrete Erscheinung, Familie und Staat ; 2) das religiose Leben und iu demselben Verhaltniss dazu der Gultus. Die beiden ersten Halften dieser Kreise pflegen hergebrachter Weise iu 6e- schichte und Mythologie abgehandelt zu werden; die andern Halften beider verbindet man gemeiniglich als antiquitates politicae und sacrae mit einigen andern Realien, fQr die man eben sonst auch keinen rechteu Platz weiss, und gibt der willkfirlichen Sammelei den Namen Ton Alterthiimern. Diese jedes wissenschaftlichen Princips/ jedes innem Bandes erman- gelnde Zusammenwiirfelung vielartiger Dinge kann unm5glich vor einer strengen Betrachtung bestehen; denn auch dem einzigen fiberhaupt verntLnftigen Gesichtspunkte, wonach AI- terthumer zum Inhalt haben sollen die gewordenen Zustande, &o> die fortschreitende Bewegung aber anheimfallt der Geschichte, halt sie nicht Stich^ darum^ weil dann nichts entbinden wurde von der Verpflichtung, denselben Unterschied auch durchzufxihren an der Wissenschaft wie an der Kunst, von denen doch die hergebrachten Antiquitaten keine Notiz neh- men, thaten sie es aber^ ziemlich mit der Philologie selbst zusammenfallen wfirden oder doch mit der Encyklopadie derselben. Warnm also nicht lieber den unbehaglichen Schlendrian ganz aufgeben und den Stoff der sogenannten Antiquitaten in angedeuteter Weise in natMiche, aus den Unterschieden menschlicher Geistesthatigkeit selbst abgezogene Bereiche vertfaeilen? Die sogenannten hauslichen oder Privat- alterth(}mer aber; sofem sie nicht das gesellschaffcliche Leben der Familie betreffen, jetzt grosstentheils ein recht lebloses Curiositatenspiel, konnen eine Bedeutsamkeit; einen Ansprnch anf Anerkennung nur erhalten^ sofern auch sie als ein Aus- druck des antiken Geistes aufgefasst werdeu; und da sich bei naherer Betrachtung leicht ergibt; dass es die kiinstlerische Geistesthatigkeit ist, als deren Ausfiuss sie erscheinen, so

10 DIE NEUESTE ENTWICKELUNG

ist ihnen damit die geziemende Stelle angewiesen. Es ist aber noch Qbrig 3) das kfinstlerische und 4) das wissen- schaftlicbe Geistesleben des classischen Alterthums. Beide werdeu yermittelt durch die Poesie; die, mit der Eunst die Idee des Schonen theilend^ mit der Wissenschaft dagegeu durch das gemeinsame Medium der Sprache zusammenhan- gend; mittels dessen beide zur Erscheinung kommen^ dadurch ihre wunderbare Stellung zwischen beiden erhalt. Wahrend jenes Yerwandtschaftsyerhaltniss in der Idee festgehalten werden muss^ hat die Praxis den entschieden richtigen Weg eingeschlagen^ die iibrigen KQnste als * bildende ' zum Inhalt der Archaologie zu machen^ die Poesie aber mit der Wissen- schaft zusammenzufassen als Litteratur und zu behandeln in der sogenannten Litteraturgeschichte. Gleichwie nun diese Disciplin durch den Inhalt des wissenschaftlichen und poe- tischen Lebens gegeben ist^ so wird durch die Form, mittels welcher jener Inhalt zur Erscheinung kommt^ bedingt die Spracbdisciplin, die Grammatik. Sie betrachtet aber die Sprache nur erst innerhalb ihrer eignen Grenzeu. Der an- gedeuteten doppelten Stellung der Poesie entspricht aber aucli ein doppeltes ihrer Form; neben der allgemein sprach- lichen Form, die sie mit den iibrigen Gattungen der Littera- tur gemein hat, bedarf sie^ um sich eben als Kunst geltend zu machen^ ein kiinstlerisches Element, und zwar ist dies das musikalische. Denn in der Mitte zwischen den bildendeu Kiinsten (zunachst der Malerei) und der Poesie steht die- jenige Kunst, an die sich in naturgemasser Anreihung die Poesie unmittelbar anlehnt, namlich die Musik, und eiu ste- tes Hiniibergreifen in deren angrenzendes Gebiet ist es^ was die rein sprachliche Form zur poetischeu macht, worUber nirgend so anschaulich gesprochen ist als in TiecVs Vorrede zu den Minneliedern aus dem schwabischen Zeitalter. Die Darstellung dieses musikalischen Elements aber, sofem es mit Bewusstsein zum Zweck der Poesie angewendet worden^ ist die Aufgabe der Metrik, die sich auch uach allen Seiten hiu; freilich ganz und gar nicht auf Aperschem Wege^ losen lasst.

Nachdem hierdurch der Kreis philologischer Disciplinen

DEU PHILOLOGIK. 11

Yorlaufig erschopfb ist^ tritt uns sogleich als erster gewichtiger Einwurf enigegen^ dass durch solche Erweiterung alle Grenzen zwischen Philologie und Historie aufgehoben, und die Philo- logie selbst nichts Anderes als Geschichte der Griechen und Romer im umfassendsten Sinne zu werden scheini Ob die Philologie noch ein anderes Moment fElr sich in Anspruch nehmen dfirfe^ wodurch ihr eine selbstandige Existenz neben der Geschichte gesichert werde, soll hier noch unberticksich- tigt bleiben; nach der bisher erorterten Ansicht ist aller- dings kein anderer Ausweg Qbrig. Es leidet aber auch die Philologie an ihrer Wtirde ganz und gar keinen Abbruch und kann sich mit der ganz ehrenvollen Einreihung in das weite Beich der Historie recht wohl zufrieden geben, wofem sie nur nicht einen zufalligen Theil derselben, sondern einen nothwendigen^ wesentlich integrirenden^ in sich abgeschlos- senen bildet und dadurch dennoch ihre^ wenn auch immer- 5os hin secundare und relative Selbstandigkeit behauptet; wie denn am Ende ja auch die Menschenhistorie selbst^ von der hier allein die Rede ist^ erst dnrch Beiordnung der Natur- historie zu der Historie auf hochster Stufe und in absoluter Selbstandigkeit erganzt wird. Die Philologie nach dem auf- gestellten BegriflF ist aber ein wesentlicher Theil der Uni- versalgeschichte dadurch; dass das classische Alterthum eine der Hauptstufen des allgemeinen Entwickelungsganges der Menschenbildung iiberhaupt bezeichnet^ was sich sogleich auf vollig klare Begriffe wird zurtickfiihren lasseu. Obgleich namlich die vorher dargelegten Hauptspharen aller Geistes- ausserung in der lebendigen Wirklichkeit selbst nie verein- zelt und voneinander abgelost vorkommen konnen, sondem sich jederzeit zu einem organischen Ganzen gegenseitig dm-ch- dringen^ so besteht doch daneben sehr wohl^ dass zu ver- schiedenen Zeiten, bei verschiedenen Nationen (grade wie bei dem Individuum selbst) bald die eine^ bald die andere Gei- stesthatigkeit die (iberwiegende^ die andem beherrschende^ ihnen Mass und Farbe gebende gewesen ist. Und so ist f&r das Griechenthum das gestaltende und Alles durchdrin- gende Princip die Kunst; die Idee der Gesellschaft, des Staats ist es, worin sich wie in einem Brennpunkt alle Strablen

12 DIE NEUESTE ENTWICKELUNG

des romischen Lebens sammeln; auf der Basis des christ- lich-religiosen Lebens ruhen die Bestrebungen und Verhalt- nisse der germanischen Welt im Mittelalter; durch die Herr- schaft der Wissenschaft endlich erhalt die moderne Zeit, die nicht mehr eine einzelne Nation zur Tragerin ihrer geistigen Eigenthnmlichkeit hat, ihre wesentliche Phjsiognomie. Hier- nach hat im Laufe der Weltgeschichte jede der vier Geistes- richtungen einmal eine Periode ihrer hochsten Durchbildung gehabt, und es ist nur noch die Frage, was uns berechtigt, das Griechen- und Romerthum, zwei dem Anschein nach fast diametral entgegengesetzte Welten, zu einer Einheit zu- sammenzufassen und als eine gemeinsame Bildungsstufe der Mensehheit zu bezeichnen : eine Frage, welche dieselben Phi- lologen, die das Studium des griechischen und romischen Alterthums zur Aufgabe ihres Lebens macheU; bisher ebenso wenig zu stellen als zu beantworten gewohnt gewesen sind. Es geht aber alle Lebensentwickelung von der unbewussten Einheit eines urspriinglich ungetheilten Lebens aus^ wie dies der Charakter des orientalischen Alterthums ist. Hiernachst ist der durchaus naturgemasse Weg, dass aus jener Einheit zuvorderst das aussere^ hierauf erst das innere Leben her- vortrete und sich zur besondern Gestaltung heranbilde. Erst wenn das in freier Besonderheit des Aeussern und des In- nern durchgebildete Leben zur Einheit zuriickkehrt, aber nun zu einer bewusstgewordenen, ist der Ereislauf vollendet; aber dieses Schlussglied der Entwickelungskette fallt unserer Zukunft anheim. Dagegen isi die Entfaltung des aussem Geisteslebens grade durch die beiden Momente erschopft, deren Durchbildung als die weltgeschichtliche Aufgabe der Griechen und Romer aufgestellt wurde. Denn das ktinstle- rische Vermogen wie das ethisch-politische tragen in ihrer eigensten Natur das unmittelbare Bedurfniss, herauszutreten aus der bloss ideellen Existenz in die sinnliche Welt der Erscheinung als die wesentliche Bedingung ihrer ErfQlIung. Dagegen die religiose Idee zwar dieser aussem Manifestation auch fahig, deshalb im Gange weltgeschichtlicher Stufenfolge auch das der Zeit nach nachste Glied geworden ist^ aber sie wesentlich so wenig nothig hat wie die ganz auf das

DEB PHILOLOGIE. 13

innere Leben des Gedankens beschrankte Wissenschaftsidee, daher eben wiederum diese beiden zusammenzufassen waren als die andere Seite aller besondem Lebensentwickelung, wie solche das Eigenthum der ganzen^ durch die grosse Weltscheide des Christenthums dem Alterthume gegenUber- gestellten Zeit ist.

Wenn hiernach die Geschichte griechischen und romi- schen Lebens als ein allerdings wohlbefugtes Ziel philolo- gischen Strebens, wie es die Gegenwart beut, erscheint, so kann doch auch damit der Begriff der Philologie nicht er- schopft; oder doch nicht mit treffender Scharfe bestimmt sein. Denn ein Blick, besonders auf die Vergangenheit^ er- 504 innert wiederum an die unverausserlichen Rechte des herr- schenden Sprachgebrauchs; der^ um Worte von Gerhard zu benutzen^ Bentley, Buhnken (vor Alleu Hermann, setzen wir aus der Gegenwart hinzu) fUr Muster von Philologen und die zahlreichen Erzeugnisse grammatischer Eritik fiir den Kem der philologischen Litteratur gehalten wissen will. Eine Ausgleichung des Zwiespalts gibt aber der zur Bezeichnung der Aufgabe aller Philologie an die Spitze gestellte Aus- drack: Reproduction des classischen Alterthums^ an die Hand, sobald dieser Begriff allseitig genug gefasst wird. Die ganze bisher verfolgte Reproduction ist eine rein ideale; ihr muss erganzend an die Seite treten die reale Beproduction des AlterthumS; so weit diese der Natur der Yerhaltnisse nach gestattet ist. Sie ist aber moglich und sonach nothweudig in Erhaltung und Herstellung seiner realen Denkmaler. Hier nun ist der Punkt, wo sich die grosse Bedeutsamkeit und die mehrfache Stellung der Sprache im Bau der philologischen Disciplinen zu Tage gibt. Denn die Sprache war uns 1) ein Object der idealen Beproduction; sofern sie ein unmittelbarer Abdruck des menschlichen Geistes ist; sie wird 2) auch Ob- ject der realen Beproduction^ sofem sie die aussere; mate- rielle Form der erhaltenen Litteraturdenkmaler ist. Daneben ninunt sie aber noch eine dritteWQrde in Anspruch; sofern sie als Tragerin des ohne Vergleich reichhaltigsten und un- zweideutigsten Quellenvorrathes fQr das Alterthum der eigent- liche Schliissel, das wahre Orgauon aller philologischen Er-

14 DIE NEUESTE ENTWICKELUNG

kenntniss ^heissen muss. Nicht weniger ist nun auch die Eritik und die Hermeneutik ebenso wohl Mittel als Zweck: Mittel zur Benutzung und Verarbeitung dieses Quellenvor- rathes behufs der idealen Reproduction des antiken Lebens; Zweck, indem ihr unmittelbares Resultat die erorterte reale Reproduction selbst ist.

In diesen Verhaltnissen liegt also gleichsam der Central- punkt, in welchem die verschiedensten Ansichten vou Philo- logie wie ebenso viele einzelne Faden zusammenlaufen und sich sammtlich als gleichberechtigt erweisen, sobald sie sich gegenseitig anerkennen^ als unbefugt dagegen^ sobald sie sich eine einseitige Geltung verschaffen wollen. Und dass dies in Wahrheit das Verhaltniss aller Gegensatze, aller di- vergirenden und sich bekampfenden Richtungen ist^ ist ja die grosse und beruhigende Lehre der ganzen Weltgeschichte, in deren Laufe eine schlechthin verwerfliche und absolut falsche Bestrebung nooh niemals hat zu dauernder Geltung kommen konnen. Namentlich aber mochte man der Hoff- nung Raum geben, dass sioh durch den aufgewiesenen Zu- sammenhang insonderheit auch die Grammatiker und Kri- tiker unter den Philologen zufriedengestellt finden dtlrften^ da aus ihm grade unwidersprechlich folgt, dass^ extensiv ge- nommen, die Behandlung der Sprache, weil diese unter mehr als einen Gesichtspunkt subsumirt wird, bei weitem das Ueber- gewicht unter allen philologischen Disciplinen habe und haben mtLsse. Aber^ wendet man von anderer Seite ein^ der Umfang einer also bestimmten Philologie libersteigt, wie die Erfahrung zu bestatigen scheint; das Mass der dem Indivi- duum zugetheilten menschlichen Krafte. Wir enthalten uns, dieses Yorurtheil thatsachlich zu widerlegen^ weil die Hin- deutung auf Namen der Gegenwart leicht Unmuth erregen mag. Aber auch abgesehen davon ist der Ernwand so nich- tig als nur immer moglich; welche Wissenschafi; bote denn in unserer Zeit nicht die schlagende Analogie dar^ dass ihres Gesammtgebiets sich mit gleichmassiger Selbstthatigkeit zu bemachtigen nur auserwahlten Begabten verg5nnt ist^ des- halb der Einzelne nach dem Zuge individueller Neigung seine fordernde Bestrebung auf einzelne Bezirke beschrankt!

DEB PHILOLOGIE. 15

Oder hort etwa der Romanist dadurcli auf Jurist zu seiii; dass er nicht zugleich Germanist ist; und dieser wieder^ dass neben ihm noch z. B. der Criminalist wirkt? Das ist ja far den Begriff der Wissenschaft das AllergleichgQltigste von der Welt. Aber wohlbegrQndet ist dagegen die Forde- rung, dass jede besondere Thatigkeit sich das Bewusstsein erhalte^ eben nur das Glied einer grossem Kette zu sein^ dass sie sich die Erkenntniss erwerbe Ton der Stellung dieses m Gliedes im Zusammenhange mit den librigen, dass sie end- lich die Uebersicht bewahre dber die Kesultate der ver- wandten Einzelbestrebungen und ihre eignen Productionen in stete Beziehung zu diesen und zu dem bewussten Endziel aller Philologie setze. Statt nun indess die philologische Wissenschaft lediglich nach individueller Laune in zu^llige Einzelthatigkeiten auseinander fallen zu lassen^ diirfte es allerdings weit erspriesslicher sein^ dem dankenswerthen; ein- sichtig ausgefQhrten Yorschlage 6erhard's die verdiente Be- achtung zu schenken, wonach sich Philologen im engem Sinne und Archaologen in den Stoff der classischen Alter- thumswissenschaft dergestalt zu theilen hatteU; dass jenen die auf dem Studium der Sprachdenkmaler beruhende Dar- stellung des antiken Litteratur- und StaatsIebenS; diesen die auf dem Studium der Bilddenkmaler bemhende Darstellung des antiken Eunst- uud Religionslebens anheimfiele/ beide aber sich, was nicht oft genug hervorgehoben werden kanU; als Bauleute an einem ujid demselben Gebaude betrachteten. Auf die dieser Theilung zu Grunde liegende Unzertrennlich- keit aller antiken Religions- und Mythenforschung von der Kunstdarstellung kann au diesem Orte nicht naher einge- gangen werden. Dass aber ein umfassender Name wie ^AI- terthumswissenschaft' Bediirfniss sei; ist schon seit Wolf gefQhlt worden; eine seltsame Ziererei ist eS; den Namen zu scheuen, weil er zu vornehm klinge. Entweder will doch der Philolog Wissenschaft des Alterthums^ oder er will sie nicht; wer sie aber einmal will, warum soll denn der nicht bekennen dilrfen was er will? Immer etwas Schiefes behalt dagegen der Ausdruck ^classisch' fdr die Alterthumswissen- schaft wie fQr das Alterthum selbst; denn iudem wir den

16 DIE NEUESTE ENTWICKELUNG

ursprQnglichen^ von einer parteiischen Bewunderung und ausschliessenden Anerkeimung der betreffenden Litteratur aus- gegangenen Sinn fallen lassen^ wie er denn auch mit einer uniyersellern Weltanschauung nicht bestehen kann, halten wir den Namen nur fest in Ermangelung eines Ausdrucks fiir die Gemeinschaft griechischen und romischen Lebens zu- gleich^ um den Gegensatz zum orientalischen Alterthume zu bezeichnen. Indem hlermit auch eine orientalische Alter- thumswissenschaft nicht allein zugegebeU; sondern ausdriick- lich postulirt wird^ mag die Historie unbesorgt sein um die scheinbar immer weiter greifende Yerengung ihrer Grenzen, selbst wenn mit der Zeit das BedQrfaiss einer germanisch- mittelalterlichen Philologie sich regte und geltend machte. Sie wird fortfahren, in grossartigen Umrissen das Walten des Weltgeistes durch alle Raume der Zeiten und Yolker hindurch zu verfolgen und mit Dank die Resultate er- schopfender Specialforschungen in ihren Zusammenhang auf- zunehmen, wie sie die Philologie, mit concentrirterer Kraft in ein engeres Terrain sich versenkend^ ihr darzubieten in sich Yeranlassung findet. Die Philologie hinwiederum wird sich liber die vomehme Geringschatzung von Seiten derjenigen Speculation zu trosten wissen^ die das Erforschen und Wis- sen des Manigfaltigen, Factischen als ein Werwerfliches^ gemeines' bezeichnet; die einen schlechthin ausschliessenden Werth nur dem Gedanken beilegt, der doch ohne die leben- dige Entfaltung in individueller Crestaltung ebenso ode und inhaltsleer bleibt^ wie die rohe Haufung des Besondem ohne den beseelenden Geist todt ist und bedeutungslos; die Phi- lologie wird aber fortfahren ihren heitern Wohnsitz in jenen anmuthigen Gefilden aufzuschlageU; die durch Individualisi- rung der Idee erst der wahren Poesie des Lebens theilhaf- tig werden.

Nach all diesem ergibt sich mit Sicherheit^ was der heutigen Philologie in Deutschland denn die Nachbar- lander stehen dieser Stufe noch betrachtlich fem zumeist Noth thut. Die reale Reproduction ist diejenige Seite, auf welche die philologische Thatigkeit mit weit liberwiegender Energie sich geworfen hat. Dennoch versteht sich nach

D£B PHILOLOOIE. 17

dem Obigen Yon selbst, dass auch sie mit allem Rechte un- unterbrochen fortgesetzt werden muss^ zumal da auch hier erst die neueste Zeit die richtige Mitte zwischen subjectiYer Texteskritik und ihren objectiYen Grundlagen zu lehren an- 50« gefangen hat. Aber Yorzugsweise wird doch zunachst das Streben dahin zu richten sein, die Yei^Ieichsweise kaum in ihren An^ngen begriffene ideale Reproduction des classischen Alterthums in einiges Gleichgewicht mit der Yorausgeeilten Schwesterbestrebung zu setzen. DaYon mag die Nothwen- digkeit am besten einleuchten durch einen Blick auf zwei beiapielsweise gewahlte DisciplineU; die bis zum heutigen Tage nur als fromme Wiinsche in der Idee existiren: wir meinen wissenschaffcliche Darstellungen der griechischen Lit- teratur und der lateinischen Grammatik, welche letztere frei- lich ohne Assimilation der noch immer allzu scheu betrach- teten allgemeinen sprachYergleichenden Forschungen ein Ding der Unmoglichkeit ist. Das Fehlen eines wissenschaftlichen Gebaudes der Mythologie aber.kommt nach der frilher an- gedeuteten Wechselbeziehung insonderheit auf Rechnung der archaologischen Alterthumsforscher^ gegen die sich aber auch die sprachlich-antiquarischen Philologen bisher Yiel zu fremd Yerhalten haben. Eine wesentliche Forderung^ zwar nicht ganz Yerkannt^ aber doch auch noch nicht gehorig anerkannt, Yerdient fllr die Bearbeitung aller Disciplinen der Alter- thumswissenschaft ohne Ausnahme eine besonders eindring- liche HerYorhebung. Es ist dies die Wahrnehmung der dop- pelten Seite jeglicher Disciplin^ worauf die sich erganzenden Unterschiede einer genetischen und einer systematischen Darstellung beruhen; Unterschiede^ auf die sich auch mit gewissen Modifica.tionen die neuerdings Yersuchte ^innere und aussere' Geschichte der Litteratur mit grosserm Rechte zu- rfickf&hren lasst, die indess hier weiter zu Yerfolgen der Raum gebricht. Doch kommen eben hierauf zwei Disciplinen zurQck; Yon denen man namentlich die eine niemals recht unterzubringen gewusst hat. Fdr jede selbstandige Wissen- schaft muss namlich die erste und oberste^ die Fundamental- discipliU; diejenige jseiU; in welcher die Idee jener Wissen- schafl;, ihre Grenzen; ihr Inhalt und seine Gliederung ihre

n, BIT8CHSLII OPV8CVLA V. 2

18 DIE NEUESTE ENTWICKELUNQ DER PHILOLOOIE.

Darstellung findeii; so dass darin gewissermassen die ganze Wissenschaft selbst in nuce enthalten isi Sobald nun diese Darstellung den Weg nimint, dass sie das allmahliche Werden (die Genesis) der Wissenschaft yerfolgt und am Faden des zeitlichen Fortschritts ihres Inhalts sich bemach- tigt^ so ist sie eben genetische; systematische dagegen^ wenn sie sich sogleich an das Ende der Entwickelungsreihe stellt und; das Gewordene fiberschauend; zur Gliederung des Inhalts gelangt Dadurch sind also die sich ganz wesentlich ergan- zenden und einander vollig parallelen DisciplineU; Geschichte der Philologie und Encyklopadie der PhiloIogiC; gegeben^ in welcher letztem keineswegs die erste einen Anhang ab- geben darf.

Wir gedenken schliesslich^ zum Beweise einer oft un- glaublichen Unbekanntschaft mit dem Standpunkte der eig- nen Wissenschaft, der ganz neuerlichen Aeusserungen W. H. Grauerfs (Historische und philologische AnalekteU; Mtlnster 1833; Yorrede): ^Unsere philologische und historische Litte- ratur scheint gegenwartig auf dem Standpunkte zu sein^ dass es mehr der sorgfaltigen Durcharbeitung einzelner Punkte und Fragen als ganzer Partien bedarf. Wir besitzen jetzt yon den meisten alten Schriftstellem treffliche Ausgaben; aber die allgemeine und Specialgeschichte viele vorzUgliche Werke, im besten Geiste geschrieben; von den meisten Zwei- gen der Philologie und Geschichte recht gute Darstellungen' u. s. w. Worte von denen fast durchgehends das Gegen- theil wahr isi

II.

Znr Methode des philologischen Stndiams.

(BrachstUcke und Aphorismen.)

[Ende der funfziger Jahre unseres Jahrhunderts fasste Ritschl den Plan^ unter obigem Titel zehn akademische Yortrage des Inhalts^ wie er ihn in seinen Yorlesungen tlber Methodologie der Philologie damals zu geben pflegtC; formell nat£brlich in der Abrundung; wie sie die Zusammenfassung f&r den Druck erfordertC; zu veroffentlichen, und zwar spe- ciell zu Nutz xmd Frommen der angehenden Studirenden. Eine langere Reihe fliegender Blatter liegt vor, auf die er mit eiliger Hand einige HauptpunktC; welche er zur £r- orterung bringen woUte, hingeworfen hat. Obwohl nun die- ser Gedanke offenbar sehr rasch hinter anderen Arbeiten in den Hintergrund trat und deshalb der Kreis des zu Behan- delnden nicht entfemt angedeutet ist, auch dem was gegeben ist durchweg die stilistische Durcharbeitung fehlt, so bieten die Blatter doch gerade in diesem ersten frischen Erguss einen sprechenden Ausdruck der Art und WeisC; wie Ritschl seine Stellung als akademischer Lehrer gegentiber seinen Schdlern anffasste, und der Grundsatze, nach denen er ihre Studien leitete. Es schien mir deshalb auch Unrecht, den Uberaus lebendigen Hauch; der Alles durchdringt; durch irgendwelche noeh so geringfQgige stilistische Zuthaten zu storen; ge- schweige denn dass ich den ungefahren Inhalt des ganz Fehlenden nach Yorlesungsheffcen hatte erganzen mogeU; was zudem mehr als einmal bestimmt ausgesprochenen Wiinschen Ritschls entgegen gewesen ware. Es liegt iu der Natiir der

2*

20 ZUR METHODE

Sache^ dass unter der Hand diese Skizze sich zu einer Apo- logie der ^Bonner Schule' verwandelte: der persSnliche Cha- rakter des Ganzen soUte deshalb in der Yorrede betont und erklart werden. Danach ist, was sich etwa zum Abdruck eignet; im Folgenden geordnet worden. G. W.]

Vorrede.

Ob dieses Buch Anklang, gute Aufhahme findet, danach frage ich in der That wenig. Yiel will es nicht sein^ was es aber sein will, das ist es auch und das kaun ihm keine Kritik und kein UebelwoUen n6hmen.

Man kann sagen, das Meiste sei schon so oder ahnlich gesagt^ und das Buch sei iiberflfissig. Aber nicht^ dass Aehn- liches ahnlichy sondem dass dieses gerade so gefasst und ge- sagt werdC; darauf kommt mir^s an und kommt es denen an, f&r die das Buch ist.

Nicht philosophische Begriindung und Untersuchungen; nicht historische Darstelluxig, sondem lediglich eine Summe praktischer Rathschlage; gerade auf das akademische Sta- dium^ wo der Grund zu legen, berechnet^ hervorgegangen aus und beruhend auf der Summe aller personlichen Erfah- rungen, Fdr sie wird gar keine Alleingtlltigkeit in Anspmch genommen; andere kbnnen^s anders, konnen's besser machen; eines schliesst das andere nicht aus; sehe jeder wo er bleibe; aber auf eine bestimmte, klar erkannte Weise muss es doch jeder einzelne macheU; und der einzelne Lehrer kann nicht alles fdr gleich wahr und richtig oder gleichgiiltig halten. Jeder einzelne Lehrer hat doch aber die Yerpflich- tung, einen Weg, den er fur den rechten erkannt oder als einen rechten erprobt hat, zu lehren; jeder einzelne Lemende hat das BediirfiaisS; sich eine solche Leitung geben zu lassen: etwas muss doch also geschehen. Encyklopadie kann man nicht alle Semester leseu; und doch kommen jedes neue Semester neue Studirende. Rathlos schwanken sie hemm, sich selber Wege suchend. Hundert Bekenntnisse bezeugen^ wie spat die Einzelnen zum Rechten gekommen; wie viel irre gegangen, wie yiel zu bereuen. Besser eine bestimmte

DES PHILOLOGISCHEN STUDIUMS. 21

Einseitigkeit^ als schwankendes Herumtaameln zwischen, schwankendes Suchen naeh dem Nicht-Einseitigen.

Sehe jeder^ wie er^s treibe. Meine Art hat gute Frdchte getragen: Ihr seid die Friichte: also bleibe ich dabei.

Schlicht und popular^ handgreiflich und leibhaftig con- crety ohne alles Abstractionenwesen, zu unmittelbarer Nutz- anwendong.

Aber das Ziel ganz und gar nicht bloss praktisch; nicht etwa die Philologie^ soweit und sofem sie der StofF f&r den Schulunterricht; die Gymnasialbildung ist, son- dem die Philologie als Wissenschaft.

Deswegen hort sie nicht auf, fQr diejenigen zu sein^ die allerdings der Mehrzahl nach eben nichts anderes als Schul- manner, als Gymnasiallehrer werden wollen^ ja ist yielmehr die einzig richtige Philologie ftlr solche wahrend desUni- versitatsstudiumS; auf das praktische Einflbung nicht ge- horty zu frQh ist, unfruchtbaV bleibt^ wie alle padagogischen Seminare in diesem Lebensstadium. Aus zwei Grtinden, einem popularen und einem tiefem. 1) Der gute Lehrer mussy auch zum Lehren^ mehr haben und wissen in sich, als er braucht zum unmittelbaren Yonsichgeben, quantitatiy und qualitativ; aus der Ftllle heraus und aus der Tiefe hervor muss die ftir die unmittelbare Mittheilung, die praktischen Lehrzwecke ausgewahlte und abgewogene Quote des Stoffs sein^ sie muss, in ihrer Begrenzung auch, die Eeimfahigkeit f&r weitere geistige Entwickelung in sich halten. Jene Tiefe, diese Eeimfahigkeit kommt so weit ins Gebiet des In- tellectuellen fallend nur aus der Wissenschaft. 2) Der Lehrer muss selbst einen innem Eern^ Besitzthum haben^ der Qber die praktischen Berufszwecke hinausreicht. Wenige sind so geborene Padagogen^ dass sie darin ganz und gar aufgingen; die meisten haben noch ein ausser der Erziehungs- freude liegendes Bediirfniss; das Einerlei der Jugenderziehung macht doch unter anderm auch mfide und matt trotz alle- dem und alledem, selbst das Lehreu auf der Uniyersitat

22 ZITR MKTHODK

kriegt man satt; wenn nichts hinzutritt der Mensch wachst weiter und will waclisen, und als Lehrer behalt er doch immer und ewig denselben Standpunkt also keiner- lei Beeintrachtigung der H5he und Freudigkeit des Lehrbe- rufs liegt darin, noch ein anderes daneben zu begehren. Ehedem mehr PadagogeU; jetzt mehr specifische Philologen auzuerkennender Unterschied und nicht ganz wegzuleug- nende Eluft schadet aber auch nicht, sondem wird ander- weitig gutgemacht mit Zinsen und reichlich ausgeglichen es mag und muss beiderlei Eauze geben . Der unverlier- bare Halt; die innere Freudigkeit^ die wissenschaftliche For- schungy das Bewusstsein festen Fuss in ihr zu haben, sie an seinem Theile mit fordern zu konnen und ihr dadurch wahrhaft anzugehoren und sie sich zu eigen zu haben, sei die Forderung von noch so kleinem Umfang das kennen nur^ die's in sich erfahren haben und an sich. Das gibt Gegengewicht^ wodurch die Langwierigkeit des schweren Be- rufes aufgehoben^ ertraglich gemacht wird, der Mensch sich oben halt. Was hilft alles Declamiren von schonem^ hohem Beruf der Jugendbildung und diesem Enthusiasmus? sehen wir den Dingen auf den Gruud und nehmen sie wie sie fac- tisch sind, so ist es wahrlich kein Mangel an Idealitat^ an wahrem Beruf fiir Jugendbildung, wenn einer durch sechzig Correcturen in derWoche, Jahr aus Jahr ein, sich todtmQde und caput fQhlt, und sich nach erfrischeuder Speise in der Stille seines eigenen Gemiiths, als Alleinherrscher im Eam- merlein seines denkenden, forschenden Geistes sehnt. Das gibt ihm die Wissenschaft, die ihn mit den tlber den nach- sten Beruf hinausliegenden Ereisen des menschlichen Daseins in Yerbindung halt. Die Lust des Schaffens, des innem geistigen, ist durch nichts anderes zuersetzen; und SchaiFen, stetes SchafPen, im Eleinen oder im Grossen, ist das Wesen aller Wissenschaft, aller wahren. Und der Wahrheitssinn, seine Bewahmng, Scharfung, Reinhaltung, ist die bewun- dernswertheste Fmcht aller wirklich wissenschaftlichen Thatigkeit, und damit sind wir 3) auf die moralische Wirkung des wissenschaftlichen Lehrers gekommen. Nicht nur ftlr sich braucht der Lehrer, um geistig zu existiren,

DES PUILOLOGI8CHEN STUDIUMS. 23

Wissenschafty sondern (auch abgesehen von dem sub 1 be- merkten Intellectuellen) auch fiir die SchUler. Die Lust des Schaffens theilt sich mit und belebt und regt an wunderbary und der Respect vor der Wahrheit. Man schaue sich um an den Gymnasien: wenn nur ein idealer Lehrer dran ist (und alle werden es nie^ die Mehrzahl selten sein^ bei der Beschranktheit der menschlichen Natur)^ er dbertragt zehn Unschopferische, oder wissenslos Enthusiastische (welches verlachte Hansnarren sind), und die Schfiler hangen an ihm, und er gibt der ganzen Schule Ton und Halt. Die Wissen- schaft gibt Wahrheit^ und das Streben nach dem Festhalten an der Wahrheit macht gui Darum man so viel moralische Wirkung mit achter Wissenschafi) macht, und sie das beste moralische Erziehungsmittel ist, das ich kenne. NatUrlich bei Aelteren^ Reiferen mehr und unmittelbarer und durch- greifender^ aber verleugnen thut sich, in relativem Masse^ dieselbe Krafi; auch bei der Jugend niemals. Heilige Scheu vor der Wahrheit^ der unbedingten, reineU; unerbittlichen, unbarmherzigen.

Und das wollen wir doch ja nicht vergesseu^ um der jetzigen Generation gerecht zu werden und der grossen Wen- dung, gegeniiber den alten Padagogen. Sie erheiterten, er- quickten, aber sie lehrten keine Arbeit Wir wissen es ja alle^ wie das behagliche Schlendem^ das auf unmittelbaren Genuss hinwollte^ zugleich doch schlaff liess, wenn auch an- genehm anregte und nUtzIich unterweisend war; nur das mittelbar^ auf Umwegen i. e. durch die Arbeit errungene Wissen ist wahrhaft bildend. Die Wahrheit zu finden^ und die Eunst sie den SchUler wieder finden zu lassen^ h&t un- zweifelhaft (in historisch-sprachlichen Dingen) Fortschritte gemacht; neue Wege^ sichere Methoden gefunden, die die gute alte Zeit nicht kannte. Und das ist es, wodurch die heutige Schullehrer-Philologie wirkt und trefflich wirken kanU; wenn sie vemUnftig ist; unvemiinftig aber kann alles sein und werden.

Freilich ist ausser 1) dem Intellectuellen; und 2) dem MoraJischen durch die Zucht des Intellectuellen; noch ein dritter Factor tlbrig: das auf Phantasie und Geschmack wir-

24 ZUR METHOPE

kende Kanstlerische, zu Strenge und Ernst die Warme und Erhebung. Und das ist nun der Segen des Stoffes der Philologiey die unverganglichey unerschopfliche Eraft einer so wunderbaren Humanitatsphase, wie die gesammte Geistes- cultur der antiken Welt^ abgespiegelt in dem klarsten, har- monischsten Schriftthume, ist.

Es gibtNaturen, die ganz padagogisch angelegi Ihnen ist das Lehren (nicht was sie lehren) Hauptsache, der Stoff, als Mittel des Lehrens, gleichgultig mehr oder weniger. Sie suchen und pflegen sich eine von Einseitigkeit freie Bildung zu geben. Man kann nicht gerade sagen, dass dei^Ieichen Manner ein Segen fur die Anstalten zu sein pflegten, mit ihrem Encyklopadismns und stofflichen LidifferentismuS; weil eben darin keine henhaft anregende Kraft liegt Enthusias- mus liegt nur in der Einseitigkeit; das Encyklopadische kann nicht begeistem.

Dass die einen Philologie als Mittel f&r Schulbildung wollen^ die andem Philologie als Wissenschaft^ ist ein Unter- schied; der mich nichts angeht^ und der uns allen nichts anhat, weil die Wege zu beiderlei Art Ton Philologie durchaus dieselben sind fur das akademische Studium. Nur durch die Wissenschaft geht es zu fmchtbarer

^Die Philologie auf Uniyersitaten soll mehr auf die praktischen Lehr- und Schulzwecke zugepasst werden; jetzt eine KIufL'

Dagegen: ist das die einzige Philologie, die Noth thut? soll keine andere, zu keinem andem Zweck, mit keinen an- dern Ziel- und Geeichtspunkten tradirt werden auf UniTer- sititen? SoU es eine Tergebliche Wamung sein, die Fnudk- reichy Italien geben, wo die yemaehlassigung der Philologie als Wissenschaft^ deren Wiege jene Lander wareny aick 80 schmahlich gestrafl hat im Laufe der letxten Jahrhun- derte f&r die allgemeine Bildung» Gelehrsamkeit, Wissen- ^u^e^^ AIso jedenfalls auch Wissenschaft der Philo-

i

DES PHILOLOGISCHEN STUDIUMS. 25

logie. Nun aber etwa zweierlei Vortrage, fttr die Wissen- schaft imd f&r die Schule??

Zweitens auch f&r die Schule: gar manche Ziele gibt es, zu denen der geradeste Weg mit nichten der k&rzeste und zum Ziele f&hrendste. So wenig man den Theologen unmittelbar zum Prediger, zum Seelsorger appretirt, so wenig direct den Schulmeister, sondern durch den weisen Umweg der wissenschaftlichen ErkenntnisS; die er weder in ihrer Tiefe noch in ihrem Umfang zu unmittelbarer prakti- scher Anwendung zu bringen hat.

Classische Alterthumsstudien geben ideale Befruchtung und Neubelebungy ohne die^ alle hdhere Cultur der Neuzeit yerengt, yersumpft, verkUmmert.

Unverwtlstliche Magnetkraft der classischeu Alterthums- studien. Man sehe um sich: die edelsten Jdnglingskrafte fort und fort werden angezogen, trotz der hundert und hun- dert Lockungen anderer, ebenfalls berechtig^er Richtungen, trotz allen Geschreies von Sichfiberlebthaben; trotz der jam- mervoUen Aussicht auf aussem Lohn und Behagen des Lebens.

Eine reale Reproduction ist das, was die ^PhiloIogie' (^grammatica') zu allen Zeiten als Eigenthum gehabt hat, ist daS; was sie allein von allen wissenschaftlichen Fa- ehem f&r sich hat. Alle andem auf Beproduction ausgehen- den (= Historie) haben nur ideale.

Die Philologie hat sich erweitert allmahlich mehr und mehr nach der Seite der idealen Reproduction hin sie strebt nach dereinstiger Yermahlung mit der Historie. Hierin liegt ihre Geschichte, Stellung, Zukunft Aber so lange Menschen Menschen sind; wird die Yermahlung nie absolut vollzogen, werden die Thatigkeiten relativ getrennt sein.

Dieses sind schone Allgemeinheiten letzte Ziele die viele, bewusst und unbewusst^ zuerst hinlocken zu dem classischen Alterthum, in denen man aber nicht verschwie- meln musS; die zu nichts fQhren denn nun gilt^s Arbeit,

26 ZUR METHODE

kein Genussschwelgeu vor ihr keinem fallen die goldenen Fruchte von selbst in den Schoss, ond wenn sie es thaten^ wQrde er keinen Genuss von ihnen haben.

Auf Bathschlage bis ins Detail hinein kommt^s an Allgemeinheiten helfen nicht und lassen rathlos der Ho- deget soU gleichsam mit dem Studirenden aufstehen, Kaffee trinkeU; Mittag essen, 2u Bett gehen, ihn immer begleiten, fHr die ganze Zeiteintheilung, f&r die Art wie er die Feder in die Hand nehmen, ins Tintenfass eintaucheU; das Buch aufschlagen etc. soU bildlich gesprochen. Das hat sein Missliches zu lehren wird immer viel subjectiv bleiben kann leicht ins Lacherliche gezogen werden item aber cs hilft.

Die Nichtphilologen haben gar keinen Begriff von der Art und der Tragweite unserer MethodC; der kritisch-exege- tischen. Entweder nehmen sie auf lacherliche Weise das Unmogliche ftlr moglich oder die Besonnenern, die so obenhin uns in die Karten gesehen haben, das Mogliche fQr unmoglich, erschrecken vor dem unsinnig gefassten Begriff ^Hypothese' (Lieblingswort), haben keine Ahnung von der Ueberzeugungskraft, innern Wahrheitsnothwendigkeit und v5lligen Gleichstehung des subjectiven Combinations- und Erfindungsergebnisses mit dem ausserlich bezeugteu; nicht davon, wie sich aus den kleinen Operationen dieser Art ho- here GedankenfrUchte aufbauen^ welche Schlaglichter auf Auffassung des Ganzen eine einzige Buchstabenveranderung wirft Die Sprachvergleicher sprechen verachtlich von der ^kritischen' Philologie; kritische Philologie; kritiscbe Kichtung h5rt man auch sonst oft.

Was soU das heissen? Sind sie die unkritischen? Dann habeant sibi.

Oder (im engem Sinne des Wortes, wenn nicht von all- gemeiner Methode die Bede) weil sie sich mit Kritik der Texte beschaftigt? Ei, thut oder will sie denn das allein? Warum nicht eben so gut die exegetische? die verstehen will und Yerstandniss lehren.

DES PHILOLOGISCHEN STrUirMS. 27

Aber ireilich gesunde Exegese, die ihre Grenzen kenni^ ihr CorrectiY; ihre Erganzong in der Kritik die weiss, dass die Wahrheit immer auf dem schraalen Grenzstreif ge- funden wird, wo Exegese und Eritik in stets fltUisiger Ge- schmeidigkeit in einander herdber und hinilber spielen und weben die weiss^ dass Exegese nur das eine Auge, neben dem immer das andere; das Auge der Eritik^ wach und tha- tig und au qui vit sein muss, wenn nicht halbe Blindheit eintreten soll.

Also wenigstens doch die kritisch-exegetische oder exe- getisch - kritische.

£s bleibt eine Wohlthat, dass scharfe Messer erfunden sind^ wenn auch mit ihnen gelegentlich mancher Unfug ge- trieben und einige Unschuldige todtgestochen werden.

Besser methodisch irren, als unmethodisch d. h, zu^Uig das Wahre finden.

Wer aus modemen Uebersetzungen der Glassiker iiber die Elgin Marbles^ oder ilber die romische Grundverfassung etc. schreibty oder aus lateinischen Uebersetznngen iiber by- zantinisches Kaiserthum, der kann etwas ihm und vielleicht anch andern recht niitzliches thuU; kann sich damit in die Reihe der Archaologen (Kunsthistoriker)^ Antiquare, Histo- riker einrangiren; aber niemand nenut ihn einen Philologen.

Wer iiber Accente und SpirituS; ilber Lesarten und Schreibfehler der Texte etc. schreibt^ kann eine sehr niedere Art der Beschaftigung oder eine hohere von sehr niederm Standpunkte treiben: aber er wird immer ein Philolog heissen.

Auf dieser Grundlage, aus diesem Boden konnen Erafte der ersten Art und Friichte jener Art erwachsen^ umgekehrt niemals. Sie mQssen es nicht, aber die andem konnen es nicht.

Seminar zunachst und principiell nicht eine Praparanden- anstalt f&r Lehrer^ sondem Pflanzschule fUr die Wissenschaft der PhUoIogie. So nach dem Urmuster des Gottingischen^ dessen gliickliche Copien alle andern sind.

28 ZUR METHODE

BUcherkenntiiiss. Mit einem Buch ahnlich wie mit einem Menschen: man muss es einmal gesehen haben^ taglich zur Bibliothek gehen und Buch f&r Buch mit unermfidlicher Geduld sich geben lassen. Anschauung gar viel werth^ auch nur ganz ausserlich, Umfang; Ziel, Grenzen, Einrich- tung pragt sich ein als ein fassbares, handgreifliches Con- cretum, ja als ein gleichsam lebendiges Individuum. Blosser Titel «» todte Abstraction^ eben so schnell vei^essen^ wie in schwimmenden Umrissen als schwankes Bild aufgenom- meU; oder vielmehr als kein Bild. Hier nun in Bonn zu- mal von solcher MUhseligkeit befreit seltenes Glflck schwelgend in der Falle ! !

Miissen suchen auf der Bibliothek Amanuensen zu wer- den. Einige wenige dberall. Aber hier habe ich deswegen das Institut der freiwilligen Amanuensen in . grosserer Zahl geschaffen. Die Bibliothek hat allerdings auch ihren Nutzen davon der indess selbst wieder doch nur zum Nutzen der Benutzer ist aber der weit und weit dberwiegende auf Seiten des Amanuensen.

Lesen, viel lesen, sehr viel lesen, moglichst viel lesen.

Philologische Studentenvereine^ allerherrlichstes Incita- ment.

Allen mtlssen alle Ziele gezeigt werden und die dahin fflhrenden Wege. Jeder schreitet nach dem Mass seiner Erafte vor, so weit es ihm gegeben ist. Wer unterweges stecken bleibt, hat den Gewinn des gemachten Weges und die Befriedigung des erreichten relativen Zieles. Eines schickt sich nicht fBr alle. Die besten sollen Wegleitung erhalten, ausreichend bis zum Endziel; die schwachen sollen nicht ohne Fiihrung bleiben fur ihr kleineres StUck Weg und sollen die freie Aussicht eroffhet erhalten bis zu den letzten Zielen.

Man muss immer hinau&iehen, nicht herabsteigen^ bei der Wahl des Massstabes f^r die Vorlesungen. Die schwa-

DES PHIL0L0GI8CHEN STUDIUMS. 29

chen werden nicht folgen, nicht tiberall folgen kSnnen; ihnen bleibt manches, vieles imyerstanden. Dennoch, dass ihnen ein Ideal vorgehalten wird, dass sie eine Ahnung der Gr^sse nnd Weite, Hohe und Tiefe der Wissenschaft; der Strenge ihrer Forderungen erhalten, dass ihr geistiger BUck die Grenzen menschHchen Eonnens umspannen lemt -- das ist ein unverUerbarer ewiger Gewinn fOrs Leben, ein stiUer, unmerklich aber sicher wirkender Spom zum AufstrebeU; ein Schutz gegen das Herabsinken zur Erde und humi repere.

Item was den Stoff der Yorlesungen betrifft: darauf kommt yiel weniger aU; dass sie bestimmte einzelne Eennt- nisse empfangen und mit sich forttragen obwohl auch— , sondem dass sie einen Eindruck empfangeU; wie man zu ihnen kommt^ dass ihnen die Wege und Operationen in guter Exemplification vorges^g^ werden.

Lebensfreude ^sich zu fQhlen' und Oef&hl der person- lichen Bedeutsamkeit; sich zu wissen als Mitarbeiter am Dombau der Wissenschaft.

Und nicht als gedankenloser Handwerksarbeiter; sondem zwar unmittelbar praktisch -thatig fQr die eigene Person nur an einem kleinen StUck des Werks, aber mit der Eenntniss und Uebersicht des BaupIanS; mit Bewusstsein Uber Zweck, Zusammenhang, Beziehung der Einzelarbeit auf das grosse ganze WerL

^AIs dienendes Olied schliess an ein Ganzes dich an.' Auch der unbegabteste hat mehr, als wenn er nichts hat oder zum Schoppchenstechen geht, wenn er z. B. einen Wortindex macht; obgleich es auch wahr^ dass keine Ar- beit 80 klein und gering, dass nicht nur der Beste gerade gut genug ist fOr ihre vollkommeney gescheite Ausf&hrung.

Auf der Schule berechtigt und erforderlich allerlei Bildungsstoff auf breitester Gmndlage (obgleich auch diese jetzt zu breit!); aber mit der Universitat fangt eben schon eine relative Einseitigkeit an berechtigt zu sein.

30 ZVR liETHODK

Erschopfung und Abschluss mit positiTem Resul- tat bei Disputationen und AbhandluHgen.

Darum keine weitschichtigen Themata und weitlaufigen Abhandlungen^ an denen nur so aussen herum^ an zufallig herausgegriffenen einzelnen Punkten herumkritisirt wird.

Die Ejritik muss durchschlagen, alles umfassen, bis auf den Herzpunkt dringen.

AIso: kleine Stoffe ron beherrschbarem Umfange.

Nicht Buhe noch Rast muss ein Problem lassen bei Tag und bei Nacht.

Nil sine magno und Nil tam difficilest ist die

Quintessenz, in ihrer Yereinigung der Kernspruch.

Nur nicht aus Zagen ror der Grosse der Aufgabe das frische Zugreifen, ohne viel Besinnen und pedantische Ord- nung^ versaumi £in halber Tag^ ganz dran gesetzt bei verschlossenem Zimmer^ reicht hin ein Dutzend CatuUischer Gedichte zu lesen und so weit zu verstehen und zu goutiren, dass ein Bild der Art und des.Individuums gewonnen. lu acht Tagen, wenn jede Nebenstunde ausgenutzt wird^ lasst sich eine Demosthenische Bede durchlesen: und solcher acht Tage hat das Jahr 52.

In erster Linie steht, fQr Schule wie fHr Universitat; dass einer Lehrer sei^ erst in zweiter^ dass Gelehrter. Aber allerdings^ je mehr der gute Lehrer ausserdem auch Gelehrter, desto besser als Lehrer. Ein idealer Lehrer nur an jedem Gymnasium!

NB. Nicht um moralischen Idealismus handelt sich's (den kann auch der pure Padagog haben)^ sondem ed gibt ja auch einen intellectuellen Idealismus.

Eeine E^ugheit, und selbst keine Weisheit erzielt, was allein ein warmes Menschenherz zu Stande bringt: ein Herz fiir die Sache, die zu lehren ist^ und fur die Menschen, denen sie gelehrt werden soll.

DE8 PHILOLOQISCHEN STUDIUMS. 31

Das wahre Kennzeichen eines rechten Lehrers ist, dass er SchtLler zieht, die besser sind als er selbst, und dass es ihm eine Freude ist solche zu haben.

Der Lehrer muss wissen zur rechten Zeit aufzuhdren, den Lehrer zu spielen, zu gangeln^ Glauben und Abhangig- keit zu fordem. An dem Fehlen dieser Kunst den Unter- geordneten im rechten Uebergangsmoment^ nicht zu spat, als Ebenbtlrtigen zu sehen, ist schon manches schone Yer- haltniss zu Grunde gegangen.

Ich finde nicht, dass durch zelotischen Glaubensterroris- mus die Fragen der Wissenschaft gefSrdert werden, dass sie je weiter gekommen waren zu ihrer Losung. Gut Ding will Weile haben, Zeit, um langsam zu reifen, und mit Geduld und einer gewissen Lasslichkeit getrieben werden. Man muss mit Behagen zusehen; das Rechte arbeitet sich allmahlich von selbst heraus und durch. Hastige Leidenschaft Qberstiirzt und hilft nicht vorwarts.

Was Kraft der Wahrheit in sich hat, bricht durch wie das Samenkom, das jedem Hindemiss zum Trotz die Erd- decke sprengt friiher oder spater.

■■■■» ^

Schluss: Hier haben Sie zur Mitgift das Beste was ich Ihnen geben kann. Nun gehen Sie hin und thun danach. Und wenn Sie gethan und so was geworden sind, und das Alterthum in Ihnen lebendig geworden ist und das Konnen stark^ so stimmen Sie ein, wenn Sie es vermogen: dass die Bonner Schule einseitige Critici und Grammatici mache, oder keine Padagogen f£lr die Schule ziehe.

Was will man tlberhaupt gegen die Bonner Schule? sind nicht gerade alle Seiten hier rertreten? misachtet irgend einer von denen, welche Einfluss ^heu, das Terrain des an- dem? fehlt es an freudig anerkennender WUrdigung der sich erganzenden Begionen?

Die Mehrzahl immer freilich exegetische Philologen; aber das ganz natUrlich; schon des Uberwiegendeu praktischen Bchulbediirfiiisses wegen. Zweierlei oder mehrerlei neben einander kann nicht jeder.

32 ZITR METHODE DES PHILOLOGISCHEN STUDIUM9.

Sehr gute und wohlmeinende Freunde sind es^ die mir sagen, 'die Philologie und in specie die Bonnische Philologie mtisse umkehren. Es ist ja rtLhrend, wie sie das thun. Aher theils ist thatsachlich nichts umzukehren, theils ware es gegen das Gewissen (ahgesehen daron dass^ wenn heide GrUnde nicht, man tlberhaupt mit funfzig Jahren nicht mehr umkehrt; und dass eine befestigte Einseitigkeit, wenn sie nur liberhaupt in ihrer Tendenz auch berechtigt ist, Uber- haupt mehr werth ist als unsichere schwankende Yielsei- tigkeit).

Die Nationalwissenschaftler wollen Regeneration der Phi- lologie durch ihre Studien^ und so alle.

Man verlangt, Philologie solle wieder sich yermahlen, Hand in Hand zusammengehen mit den Wissenschaften des LebenS; mit Theologie, mit Jurisprudenz. So weit das be- rechtigt, ei wohl^ so sei es: aber indem die Theologen und Juristen wieder Philologen werden^ darohne sie nichts rechtes sind; nicht indem wir Theologen und Juristen, da wir mitt- lerweile etwas geworden sind ohne Theologen und Juristen und auf eignen FUssen stehen gelemt haben. Wir haben genug im eignen Hause aufzuraumen.

IIL

Gntacliteii ftber pMlologisclie Semiiiarieii.

[Nfls Abr. Gy Iden, Trofessor der griechischen Litteratur an der Alexander-Uniyersitat in Finnland', hatte, um den Stand der philologischen Studien in seinem Vaterlande zu heben, im Frfihjahr 1863 bei dem akademischen Consistorium Yon Helsingfors einen Antrag auf Einrichtung eines philo- logischen Seminars eingereicht und, um seinen eignen Vor- stellungen grossem Nachdruck zu yerleihen, sich an Ritschl mit der Bitte um ein Gutachten iiber die Bedeutung der- artiger Seminarien gewandt. Dadurch wurde der unten *fol- gende Brief veranlasst, den der Adressat, Professor Gylden freilich selbst schon in dem ^Helsingfors Dagblad' vom 13ten Mai 1863 N. 109 hat abdrucken lassen, dessen Wieder- abdruck aber man auch bei uns gem lesen wird, da das Schreiben gegenUber auch bei uns local immer wieder auf- tauchenden ablenkenden Ansichten mit Energie und Warme die einzig richtige Methode schildert, die bei den Uebungen der philologischen Seminarien zu befolgen ist und der RitschFs eigne Lehrthatigkeit die zahlreichsten und werthvollsten Friichte verdankt. C. W.]

Hochgeehrtester Herr Professor!

Es gereicht mir zu lebhafter Genugthuung, dem ehrenden Vertrauen, welches Sie mir mit Ihrer Anfrage tiber philo- logische Seminarien erweisen^ nach dem Mass meiner Erafte im Nachstehenden zu entsprechen.

Mir ist der Stand der classischen Studien, wie er zur Zeit, ausser Deutschland, in Belgien, Frankreich, Italien und HoUand ist, nicht unbekannt; wenigstens habe ich diesem Gegenstande, so weit ich mir theils personlich, theils aus BUchem Eenntniss davon yerschaffen konnte, stets cin warmes

PR. RITSCBELIl OPV8CVLA V. 3

34 PHILOLOGISCHE SEMINARIEN.

Interesse zugewendet. Es fehlt mir daher nicht an Ver- gleichungspunkten, mit Htllfe deren ich mir eine begriindete und feste Ueberzeugung habe aneignen konnen. Ich schicke dies Yoraus, um demVerdachte yorzubeugen, als beruhe mein Urtheil auf allzu einseitiger Eenntniss bloss der deutschen Zustande und auf engherzig patriotischer Ueberschatzung derselben.

Wenn nun aber einmal zugegeben wird (und auch in Ihrem Yaterlande scheint man ja dieser Meinung zu sein), dass die BlUthe der classischen Studien in Deutschland nicht niedriger, sondem aufiichtig zu sprechen dass sie hoher steht als in den genannten benachbarten Culturlandeni; so darf ich es auch mit einiger Zuversichtlichkeit aussprechen, dass die eigentliche treibende Kraft, der wesentliche Be- fruchtungsquell jener BlQthe nirgends anders zu suchen ist als gerade in den philologischen Seminarien unserer Uniyersi- taten. Yor 130 Jahren zuerst in G5ttingen ins Leben ge- rufen, hat sich diese Institution allmahlich so siegreich Bahn gebrochen und so segensreich bewahrt, dass sie von dem Begri£f ^es YoIIstandigen Unirersitatsorganismus bei uns gar nicht mehr zu trennen ist Wahrend die Ubrigen aka- demischen Schwesteranstalten sich schon seit langer Zeit gleichartiger Stiftungen erfreuten, war es auch in dem so sehr im BUckstande gebliebenen Oesterreich, als dieses endlich seit 1848 ebenfalls in die Bahnen deutscher Geistescultur ein- lenkte, einer der ersten Gesichtspunkte, dem man bei der dortigen Organisation oder Beorganisation ron Uniyersitaten und Gymnasien Bechnung trug, dass man Uberall philologische Seminare einrichtete: in Wien, Prag, Innsbruck, Lemberg etc. Und wenn der Erfolg irgendwo mitHanden zu greifen ist; so ist . er es hier. Denn wenn man anfangs^ um classische Studien in Oesterreich iiberhaupt nur begrtlnden zu konnen^ schlechter- dings' gezwungen war^ sich die nothigen Lehrkrafte in grosser Anzahl aus dem Ubrigen Deutschland zu yerschreiben, so haben namentlich die philologischen Seminare von Wien und Prag, weil sie mit besonders tUchtigen Leitem besetzt waren, 80 Yortrefflich ein- und durchgreifend gewirkt, dass nun schon seit einer kleinen Beihe yon Jahren das BedtSr&iss^ fremde Erilfte ins Land zu berufen, ganzlich aufgehort hat> und dass

PHILOLOOISCHE SEMINABIEN. 35

ein sich durchaas aas einheiniischeii Eraften recrutirender

gelehrter Schallehrerstand gebildet worden ist, der sich dem

des Qbrigen Deutschland als ebenbilrtig zur Seite steUen darf.

In das Mark der nationalen Bildung geht ja eben das classiche

Stadiam^ wie begreiflich, nur durch einen Uber das ganze

Land yerbreiteten griindlichen Gymnasialunterricht dber, der

einen unverlierbaren Grund legt, was auch filr ein besonderer

Lebensberuf oder specielles Fachstudium spater auf diesen

Grund gebaut wird. Woher aber soll der grdndliche Gym-

nasialunterricht kommen als von guten Gymnasiallehrem?

Woher aber wiederum soUen diese kommen, wenn nicht aus

einer richtigen Vorbildungsschule auf der Unirersitat? Dazu

reichen aber die Vorlesungen schlechthin nicht aus^ weil sie

nur theoretische Kenntnisse und materielle Uebersicht geben^

nicht aber das was eben ftir den Gymnasiallehrer als wesent-

liche Erganzung hina^utreten muss: d. i. methodische Fertig-

keit^ die nur durch eigne Uebung der Krafte erworben wird.

Wohl verstanden: nicht von der praktischen Fertigkeit des^

Lehrens selbst spreche ich; denn dieses wird nach meiner

Ueberzeugung nur im Amte selbst gelemt und gehdrt gar

nicht auf die Uniyersitat, wie denn auch erfahmngsmassig

alle padagogischen Anweisungen und Anleitungen, die schon

auf die Universitat verlegt werden, herzlich wenig Frucht

tragen und nur die wirklich nothigen Studien storen und

beeintrachtigen. Sondem ich habe nur im Auge die Erwer-

bung wissenschaftlicher Fertigkeit und die Anstellung

wissenschaftlicher Uebungen, durch die der kdnftige Gym-

nasiallehrer slch be^ige^ auf bewusstem methodischen Wege,

nach strengen Gesetzen und Gmndsatzen einer sowohl sprach-

lichen als sachlichen Erklamng^ das richtige Verst&ndniss der

classischen Schriftsteller zu bewirken, und zugleich zur syste-

matischen Erkenntniss der Grammatik beider alten Sprachen

zu f&hren, und zwar so dass die dazu erforderlichen geistigen

Operationen in Fleisch und Blut iibergehen und mit Leichtig-

keit und Gelaufigkeit gehandhabt werden. Es leuchtet ein^

dass dies das blosse Anhoren ron Vortragen nicht leisten

kann, sondern dass Selbstthatigkeit dafiir eintreten muss, wie

sie eben ein Seminar fordert und Qbt. Daher auch die in

3*

36 PHILOLOGISCHE SEMINARIEN.

unsem Seminarien iibliche Zweitheilung in 1) Interpretations- ilbungen, und 2) Disputationen Uber selbstverfasste kurze Abhandlungen philologischen Inhalts, dem Zwecke Uberall aufs beste entsprochen haben^ so dass darin kein Seminar- director^ wenn er auch die Freiheit dazu noch so sehr hatte, jemals etwas geandert hat. Ebenfalls einleuchtend ist es aber^ dass alle Erfolge von der Ttichtigkeit und Geschicklich- keity der anregenden Eraft und der hingebenden Liebe dessen abhangen^ unter dessen Leitung die Uebungen stehen.

Meinerseits will ich mit einem doppelten Bekenntniss nicht zuriickhalten: 1) dass ich das Beste, was in philolo- gischer Beziehung iiberhaupt an mir ist, den Seminariibungen meiner Lehrer Gottfried Hermann in Leipzig und Karl Reisig in HaUe zu verdanken mir bewusst bin; 2) dass das Beste, was ich etwa selbst geleistet haben mag als Universitats- Professor, sicher das Nachhaltigste und Greifbarste^ ebenfalls auf die Wirksamkeit der Seminare zuruckgeht, denen ich wahrend 30 Jahre vorzustehen so gliicklich war. Und ahn- liche Bekenntnisse wiirden in Deutschland hunderte und aber hunderte alter und junger Philologen machen^ wenn sie da- nach gefragt wiirden. Selbstverstandlich unterschatze ich dabei gar nicht dei^ Werth guter Vorlesungen; aber einen gelehrten Schulstand von der rechten Tiichtigkeit schafft man damit allein nicht.

Nur eine Voraussetzung gilt freilich unbedingt fiir eine wahrhaft wirksame Seminarbildung : die jungen Leute miissen sattelfest in der Grammatik beider alten Sprachen von der Schule zur Universitat kommen. Und da ist es denn freilich hochlich zu beklagen, dass^ wie ich zu meinem Erstaunen aus Ihren Mittheilungen entnehme, ein Theil jener unerlass- lichen Yorkenntnisse bei Ihnen gar nicht erworben, dass die griechische Syntax auf Ihren Schulen gar nicht systema- tisch betrieben und eingeiibt wird. Hier miisste meines Erachtens vor allem Hiilfe geschafft werden. Das Seminar selbst kann nicht der Ort sein, wo diese Vorstudien erst gemacht, die Grammatik erst gelehrt und gelemt wQrde in ihrem Zusammenhange ; es wtlrde dadurch zu etwas ganz anderem als was es sein soll^ namlich zu einer blossen Fort-

PHIL0L06ISCHE SEMINARIEN. 37

setzung des Gymnasialunterrichts selbst, wahreud doch seine Bestimmung yielmehr ist, zur lebendigen und fruchtbaren Anwendung des auf der Schule angeeigneten Stoffes zu fQhren, durch die man nicht nur lerne, sondem zugleich lehren lerne, und zwar nicht ausserlich^ sondem von innen heraus leme. Darauf eben beruht ja der unschatzbare Werth einer wissenschaftlichen Tradition und Continuitat, vermoge deren sich eine geschlossene, sich selbst immer wieder aus sich selbst regenerirende Kette bildet von Lernenden, die zu Lehrenden werden, deren Lehrlinge abermals schon die Keime zu kUnftigen Lehrern in sich tragen u. s. w. in infinitum. Bei Ihnen wfirde unter so bewandten Umstanden wohl der erste Schritt sein miissen, dass ein fahiger Mann dasjenige, was die bisherige Schule gar nicht mitgibt^ d. i. nach Ihrer Angabe griechische Syntax^ zum Gegenstand akademischer Vorlesungen machte^ welche obligatorisch waren fOr diejenigen^ die spater in das philologische Seminar eintreten wollten; und sehr zweckmassig gewiss wiirden schon solche Vortrage zugleich mit praktischen Uebungen verbunden. Ich spreche nur von griechischer Syntax^ weil in Ihrem Schreiben nur von ihr ausdrficklich die Rede ist. Ihrer Beurtheilung fallt es an- heim^ ob ein umfassenderer Unterricht in griechischer und lateinischer nicht nur Syntax, sondem Grammatik tlber- haupt geeignet oder iiberfiussig sein mochte. Wenn dann die so vorbereiteten etwa einen zweijahrigen Cursus in einem gut geleiteten Seminar durchgemacht hatten^ so wurde letz- teres wohl schon nach 3 4 Jahren seines Bestehens die ersten Lehrer liefern, welche die erst^n Schritte thaten^ um wohlbefestigte Kenntnisse und gute Methode an die Schulen zu verpflanzen. Wieder 5 6 Jahre spater konnte dann schon ein Lehrerstamm von junger Bildung so weit vorhanden sein, dass jede Schule wenigstens eine solche wirkende Kraft besasse, namentlich wenn unterdess Bedacht genommen w&*de^ die am wenigsten brauchbaren alten Lehrer gelegentlich mit Pension zu removiren. In 15 Ja^ren wiirden Sie schon so ziemlich eine neue Generation von Lehrern in Thatigkeit sehen. Denn freilich: gut Ding will Weile haben^ und mit Dampf lassen sich ja geistige Beformen nicht vollziehen.

38 PHIL0L0GI6CHE SEMINARIBN.

Verzeihen Sie, wenn mich etwa das Interesse fiir die Sache etwas Qber die Grenzen hinausgeffihrt hat^ die mir durch Ihre Anfrage gesteckt waren. Yielleicht finden Sie doch in meinen Aeusserungen eines und das andere gute Eom, das auch fUr Ihren Boden passt. Ich wiirde mich sehr freuen, gelegentlich wieder von Ihnen zu horen^ welchen Erfolg Ihre so schdnen, der warmsten Theibiahme werthen Intentionen / und Bemdhungen gehabt haben. Mit der aus- gezeichnetsten Hochachtung habe ich die Ehre zu sein etc.

Bonn, 18. April 1863. P. Ritschl.

[An dieses Gutachten reihen sich naturgemass einige einem andern, amtlichen Schreiben (aus dem December 1875) entnommene Aeusserungen RitschFs, welche sich auf die vieler Orten iibliche Tradition beziehen, dass ein Studirender der Philologie in das philologische Seminar nicht vor seinem fdnften oder sechsten Semester einzutreten habe.

An einer Stelle yerwirft Ritschl auf das bestimmteste diese Tradition als im voUsten Widerspruch zu der Ueber- zeugung stehend, die er durch seine langjahrige Erfahrung als Seminardirector sich gebildet habe. Daran schliesst sich untenstehende Auslassung. C. W.]

Ich hatte imm^r gefunden dass, wenn auch selbstyerstand- lich ceteris paribus oder prope paribus die hohere Anciennitat der Studienjahre eine gewisse Riicksichtnahme billig erscheinen lasse, doch diese Riicksicht entschieden unterzuordnen sei untdr die principielle Bevorzugung der fahigem, herrorstechendere Erfolge in Aussicht stellenden, wenn auch jiingeren Erafte. Ich hatte gefunden; dass eine erst im letzten oder den beiden letzten Studiensemestem eintretende Theilnahme an Seminar- tlbungen doch mehr oder weniger nur gleichsam den aussem Menschen beriihre und ihm eine zwar immerhin niitzliche Direction fQr kiinftige Studien gewahren k5nne^ aber niemals den ganzen Menschen von innen heraus wissenschaftlich zu packen und methodisch durchzubilden vermoge, dass dazu vielmehr eine continuirliche Schulung von mehreren, wo mog. lich nicht unter A, Semestem erforderlich sei^ um durchgrei- fend und nachhaltig zu wirken. Ich hatte endlich gefunden,

PHILOLOGI8CHE SEMINARHSN. 39

dass die angemeBsen frCQizeitige Aufnahme wirklicher Talenie einen ungemein gflnstigen Einfluss auf die ganze geistige Atmo- sphare eines Seminars ausfibt, indem die alsdann schon alteren und Yorgeschritteneren Mitglieder den jiingeren als Vorbilder dieneuy in diesen den Ehrgeiz der Nacheiferung wecken, und dnrch ihr wissenschaftlicheB Ansehen die ganze Anstalt auf einer gewissen Hohe erhalten: lauter Vortheile^ die durch allzu- raschen Wechsel des Personenstandes und ein verhaltnissmassig nur kurzes Yerweilen in der Anstalt verloren gehen.

[An einer andem Stelle spricht Ritschl von dem Vor- theily den es gewahre, wenn man unter den lernbegierigen StudirendeUy deren Qberwiegende "M^hrzahl ja dberall aus Mittelmassigkeiten bestehe^ ein wirkliches Talent erkenne, dies sogleich den ordentlicheU; d. h. sich durch Arbeiten und Leistungen selbstthatig betheiligenden Mitgliedem einzureihen, ^ohne danach zu fragen, ob das betreffende Individuum erst im zweiten oder in welchem sonstigen Semester stehe'. Dort heisst es weiter:]

Man gewinnt dadurch deu Vortheil, eine noch ganz bild- same Natur gleichsam wie ein weiches Wachs formen und in stetiger Folge und einheitlichem. Fortschritt mehrerer Se- mester hindurch successive bis zu einem gewissen Grade fertig gestalten zu k5nnen: wahrend an einem Studirenden, der schon eine Beihe you Semestern ganz auf eigne Hand, ohne mass- gebende Anleitung und Yon aussen kommende Zucht seinen, wenn auch an sieh noch so fleissigen und strebsamen Studien obgelegen^ dabei aber gar leicht mancheu; spater schwer wieder gutzumachenden Fehlweg eingeschlagen hat und in seiner Gewohnheit (um im Bilde zu bleiben) einigermassen erstarrt ist wahrend an einem solchen^ sage ich, in der Begel nicht Yiel mehr umzugestalten ist. Insbesondere hat sich dies auch bewahrt in Beziehung auf das Lateinschreiben, worin leider heutzutage die Yon den Schulen abgehenden jungen Leute grossentheils gar wenig fest und geUbt sind, worin sie aber auch ohne eine so zu sagen Woche fUr Woche fortgesetzte, continuirliche Schulung Yon mehreren Semestem zu einer be- friedigenden Correctheit und stilistischen Fertigkeit schlechter- dings nicht gebracht werden konnen.

IV.

Znr GescMclite der classisclieii Fhilologie.

(Werler. Passow. Reisig.)

I. Veit Werler als Leipziger Docent und die

Leipziger Plautusstudien im Anfang des

sechzehnten Jahrhunderts.

[Der Humanist Yeit Werler hatte das Interesse Ritschrs zunachst dadurch erweckt, dass er eine Zeit lang iifi Besitz des ^Vetus Codex' des Plautus war. Bei genauerem Ein- gehen auf die Personlichkeit dieses Mannes stellte sich aber alsbald heraus, dass in der in Betracht kommenden Litteratur nur einige allgemeine Phrasen liber ihn^ nicht das geringste Positire und Concrete zu finden war. Das reizte Ritschl zu eindringenden eignen Forschungen. Den Lebenslauf Werler^s verfolgend fand er, dass seine Wirksamkeit viel weitgreifender und fruchtbarer war, als bekannt, und dazu in ganz eigen- thOmlicher Weise verkntLpft mit einer sehr speciellen Richr tung der damaligen humanistischen Bestrebungen Leipzigs, sofem sich dieselben namlich ganz hervorstechend an dem Studium des Plautus entwickelten und Jahrzehnte festhielten.

Die Resultate der Untersuchungen tlber die bunten Schick- sale des Mannes wurden seiner Zeit im Rheinischen Museum ftlr Philologie Bd. XXVII (1872) S. 33flF. und Bd. XXVIII (1873) S. 151 ff. mitgetheilt und offenbar bald darauf*) das

*) [Es war ein Irrtham meinerseits, wexm ich, durch die (ganz gegen Gewohnheit) zittrige Handschrifb get&nscht, annahm (s. Oposc. III p. XVIII), dass diese Bedaction in das Jahr 1876 falle: denn in einem wesentlichen Punkte sind noch im Lanfc des Jahres 1873 nene Be-

VEIT WERLER AL8 DOCENT U. D. LEIPZ. PLAUTUSSTUDIEN. 41

Manuscript dieses Aufsatzes ftLr deu Wiederabdruck im dritten Band der Opuscula hergerichtet, wo denn auch jetzt das Ganze in der erweiterten Gestalt p. 78—119 zum Abdruck gelangt ist.

Dagegen hat weder in den ursprtinglichen Aufsatzen noch in den spateren Zusatzen die Docenten- und Editoren- thatigkeit Werler's in Leipzig mehr als eine ganz flQchtige Bertlcksichtigung gefimden. Ueber diese schaffte die wUn- schenswerthe Aufklarung, brachte sie aber auch in einem Sberraschenden Maasse eine ganz neue und hochst mOh- selige Reihe von Nachforschungen, die Ritschl mit dem ener- gischen Eifer betrieb^ mit dem er bis in die letzten Lebens- jahre hinein alles yerfolgte^ was einmal sein Interesse erweckt hatte. Es wurden namlich ftir diese Ermittelungen^ die sich auf Leipziger Plautus-Ausgaben aus dem Anfang des 16teu Jahrhunderts bezogen^ iiber sechzig Bibliotheken in Contri- bution gesetzt^ in Deutschland wohl aHe^ wo irgend etwas zu erwarten war, desgleichen sammtliche der Schweiz und Hollands^ ausserdem die Bibliotheken von Cambridge und London, Rom^ Turin und Florenz^ sowie die von St. Peters- burg. Das Ergebniss der Nachforschungen war bei einer grossen Zahl dieser- Sammlungen ein rein negatives, wie denn die ganze Schweiz von den gesuchten Plautusdrucken nur ein Exemplar (in Aarau) hat^ ganz HoIIand nur in Utrecht einige, in Deutschland unter anderen eigenthiimlicher Weise die zwei Leipziger Bibliotheken kein einziges StQck besitzen, so bedeutende Bibliotheken, wie die Berliner und Gottinger^ nur je eins. Bei weitem die grosste Zahl bot Mfinchen (19 StUck); demnachst Zwickau (9)^ Erlangen (8)^ Wolfenbattel, Wien und Utrecht (je 7).

sultate gewooiien, die bei jener Redaction noch nnbekannt waren, w&hrend schon in den Berichtigungen am Schlnss des zweiten Heftes ▼on Bd. XXVIIl des Biiein. Mnsenms p. 352 Ritaohl die Bemerkung hinzafOgte: 'Ueber die in Bd. XXVIII p. 167 in negativem Sinne er- wfthnte Schriftetellerei Werler'8, insbesondere anoh seine «Epigram- mata> haben weitere Nachforschungen ein sogar ziemlioh reiohhal- tiges Material ergeben, welches an einem andem Orte mitgetheilt ond be8prochen werden wird.' C. W.]

42 VKIT WERLER ALS DOCENT

Die Hauptergebnisse dieser bibliographischen Unter- suchungen wurden von Bitschl bereits in einem Vortrag^ den er zur Feier des 227sten Geburtstages Leibnizens in der E. Sachs. Gesellschaft der Wiss. (am 12ten Juli 1873) (iber Werler hielt^ mitgetheilt und bildeten den Haupttheil desselben^ wah- rend die sonstigen, namentlich die spatern Schicksale Werler^s hier nur in allgemeinem Rahmen rorgefUhrt wurden.

Leider erfolgte damals nicht sofort die Publication des Vor- trags^ da noch einige specielle Nachforschungen zu erledigen waren: und in Folge dieser Verzogerung unterblieb die Aus- arbeitung f(ir den Druck dann ganz^ da andere Arbeiten sich inzwischen vorgedrangt hatten. So fanden sich in RitschFs Nachlass nur vor: 1) die kurzen Aufzeichnungen^ die er sich fiir den frei gesprochenen Yortrag gemacht hatte^ 2) ein sehr knappes Referat liber den Inhalt dieses YortragS; welches da- mals im Leipziger Tageblatt erschien, 3) ein etwas umfang- licheres Expose iiber vermeintliche Plautusdrucke Thanner^s, 4) eine reiclie Ftllle bibliographischer Notizen und Abschriften. £s war die Absicht RitschFs, die letzteren in vollem Umfange zu verwerthen; denn es lagen ihm mit einer bis zwei Aus- nahmen alle die Leipziger Plautusdrucke gleichzeitig in na^ tura vor, so dass er sich nirgends auf fremde Augen zu ver- lassen brauchte. £r liess die sammtlichen Titelblatter genau copieren, machte die eingehendsten und scrupulosesten typo- graphischen und bibliographischen £rhebungen und wollte so das Ganze zu einem durch YoIIstandigkeit und £xactheit moglichst correcten ^Specimen typographo-bibliographicum' ausarbeiten, in dem der allgemeine Fehler unserer Bibliogra- phien, zumeist aus abgeleiteten Hiilfsmitteln und nicht aus Autopsie zu schopfen, ganzlich vermieden war.

Die Yeroffentlichung einer solchen Arbeit (zu der iibrigens alles bereit ist) scheint mir jedoch nicht dieses Orts: wohl aber wird es hier am Platze sein, die allgemein interessi- renden Punkte der ganzen Untersuchung moglichst mit den Worten RitschFs zusammenzufassen^ insofern als hier einer- seits ein werthvoller Beitrag zur Charakteristik der huma- nistischen Thatigkeit, audrerseits zur Geschichte der Plauti- nischen Studien und ihrer Darstellung in dem ersten Aufsatz

UND DIB LEIPZIQEU PLAUTUS8TUDIEN. 43

YoA Opusc. Bd. U eine positive Er^nzung gegeben wird. Beigef&gt habe ich ausserdem Ritschrs Intentionen ent- sprechend drei Anhange, deren erster zwei Briefe und eine prosfusche Yorrede Werler^s enthalt^ wahrend der zweite eine Sammlung seiner Y511ig unbekannt gebliebenen Gedichte bietet; im dritten sind ein paar Proben von der Art^ wie Werler seine Interpretatoria hielt; mitgetheilt C. W.]

Meine Absicht geht dahin, in ein Sttlck Leipziger 6e- lehrten- und Universitatsgeschichte aus dem Anfang des 16ten Jahrhunderts einzuf&hren. Der Held meiuer Geschichte ist Yeit Werler, erst Jjeipziger Student^ dann Baccalaureus^ dem- nachst Magister. In Briefen, in Vorreden und in manchen summarischen Berichten aber Leipziger Uniyersitatsyerhalt- nisse und humanistische Ereise jener Zeit kommt dieser Veit Werler aus Sultzfeld in Franken vor^ aber immer nur als ehrenwerthes und geehrtes Mitglied jener GenossenschafL Wodurch er sich aber verdient gemacht und jene Achtung erworben habe, daron schweigt die Geschichte. Und nicht einmal ein Artikel in irgend einem Gelehrtenlexikon ist ihm gewidmet, wahrend hier doch yiel unbedeutendere Gelehrte der Zeit eingehende Berficksichtigung gefunden haben; eben- sowenig findet sich in den bibliographischen Werken auch nur ein Verzeichniss seiner Schriften, geschweige dass seine Briefe und Gedichte je gesammelt waren^ wie es bei so yielen Huma- nisten^ zum Theil wiederholt geschehen.

Die im Folgenden mitzutheilenden Thatsacheu sind durch- weg aus weitlaufig zerstreuteU; so gut wie nie benutzten, theils handschriftlichen theils gedruckten Quellen geschopft und aus fast ydlliger Dunkelheit ans Licht gezogen.

Im Wintersemester 1500/01 auf der Leipziger Uniyersitat inscribirt und eifriger Zuhorer yon Hermann yon dem Busche [s. Opusc. Bd. ni p. 104], schon 1501 zum Baccalaureus pro- moyirt, wurde Werler 1507 hier Magister legens [s. ebd. p. 81] und war als solcher bis 1516 thatig [s. ebd. p. 107]. Er lebte in dieser Zeit im besten Einyemehmen mit den da- malahier yerweilenden Humanisten; so mit Richard Crocus, wie dieser selbst in einer gedruckten Anrede an die Docenten

44 VEIT WERLBB ALS DOCENT

der Universitat bezeugfc*), und mit loannes Rhagius Aesti- campianus, der ihm zu seiner Ausgabe von Gicero de oratore (1515) die Vorrede schrieb; auch den jugendlichen Ulrich von HutteU; der bereits damals die hochsten Erwartungen erweckte, lemte er*hier (1507/08) keunen.**) Am befreun- detsten aber wurde er (1513) mit Eoban Hesse, mit dem er bei grosser Aehnlichkeit der beiderseitigen Naturen in ein sehr inniges Verhaltniss trat, das auch von beiden Seiten einen lebhaften poetischen Ausdruck fand.***)

Zwar ist Werler nie Leipziger Professor geworden, als welcher er ab und zu von neueren Gelehrten pradicirt wirdf) (so geschwind ging das damals nicht; das langsame aber sichere Aufriicken der Magister in die LehrstHhle der Professo- ren gab ja eben Anlass zu dem bekannten Spruch: ^Lipsia vult exspectari'). Wohl aber hielt er fleissig Vorlesungen^ die unter andem Camerarius (1513 18 in Leipzig) horte, uud hatte wohl auch^ um sein Leben zu fristen, Pensionare im HausC; wie dies von andern bekannt ist und fUr Werler aus der Dedi- cationsepistel an eiuen ^discipulus domesticus' geschlossen werden muss, die er seiner Ausgabe einiger Lucianischer Dialoge vorausgeschickt hat.ff)

*) Niimlich auf der Rackseitc des Titelblattcs dcr Schrift: 'R. Croci Britanni academie Lipaensis encomiiim congratulatorium \ wo 68 unter der Anrede : 'Sapientissimis et christianiBsimis viris rectoribus, doctoribus et magistris Lipsensibus M. R. Crocus s. p. d.' u. a. fol> gendermassen heisst: ^qui mecum familiarius vivunt quam ut nostrum aliquid ipsos lateat, Vitus Verlerus, Gregorius Aubanus et Qeorgins Heltius, viri (meo indicio) in latina lingua non vulgariter eruditi.'

**) S. Opusc. III p. 93 und in Bezug auf die Zeit Litt. Central- blatt 1S57 p. 756.

***) S. das Gedicht Werler^s im Anhang II N. IS, wo auch das entsprechende von Eoban Hesse abgedmckt ist; vgl. auch Opusc. III p. 105.

t) S. Pareus in der Vorrede zu seiner zweiten Plautnsausgabe : 'Vito Werlero, harum litterarum in Academia Lipsiensi professori' und Lessing sammtl. Schriften III p. 2S der Ansg. v. Maltzahn: '1512 hat in Leipzig Veit Werler einige ComOdien des Plautus einzeln drucken lassen ... Er war Professor daselbst.'

tt) Sieh diesen Brief in Anhang I unter N. I; aus ihm erhellt, dasB ein noch sehr jngendlicher Stndent, Alezander Dragstadins aus

UND DIE LEIPZIGER PLACTUSSTUDIEN. 45

Veroffentlicht hat Werler soweit wir nachkommen konnen in den ersten Jahren seiner Docententhatigkeit nichts; dagegen ent&ltete er von 1511 bis 1515 eine ausserst fruchtbare litterarische Thatigkeit.

Drei Formen sind es ja, in denen sich damals die huma- nistischen Bestrebungen bewegten: Ausbildung stiiistischer Gewandtheit in lateinischer Prosa^ lateinische Versification und Einfuhrung in die classische Autorenwelt

Dass Werler gleich den andern Humanisten Leipzigs ein correctes und elegantes Latein schrieb, k5nnen auch wir noch aus der schon erwahnten Vorrede, die er in dieser Zeit der Lucian-Ausgabe vorausschickte^ sowie aus zwei spa- teren Briefen an Wilibald Pirckheimer [s. Opusc. III p. 92] erkennen.*) Auch sein lateinischer Versbau ist im ganzen gewandt und leicht, obschon ab und zu ein metrisches oder prosodisches Versehen unterlauft. Es haben sich nicht we- niger als neunzehn langere Oedichte von ihm erhalten^ welche zumeist das Titelblatt von ihm besorgter Glassikerausgaben schmiicken; er hatte namlich, wie andere Humanisten der Zeity die vornehme Gewohnheit^ seine Ausgaben durch ein poetisches Vorwort einzufahren.**)

Was aber endlich die von ihm besorgten Teztausgaben betriffty so schlagt es geradezu ins Auge, dass es das Be- diLrfniss der Vorlesungen war, welches sie hervorrief. Sie sind namlich sammtlich in Folio gedruckt, zeigen grosse Spatien^ breite Rander und festes Papier; kurz, sind ganz geeignet zu dem^ wozu sie bestimmt waren und auch nach- weisbar wirklich benutzt wurden^ zum Nachschreiben in den Gollegien.

In dieser Weise hat Werler 1512 und 1513 die Episteln des HoratiuS; 1513 ftinf lateiuische Dialoge Lucians (Pali- nuruSy Scipio, Virtus, Scapha, Hercules), 1514 Valerius Maximus und 1515 Cicero's Schrift ^de oratore' heraus-

Eisleben, in Werler^s 'contubernium' als 'discipuliiB domeBticas' lebte nnd nnter seiner ansschlieBBlichen Leitting dem Stndinm des Imtein nnd Griechisch oblag.

*) Diese Proben seiner lateiniRcben Prosa folgen in Anhang T. **) Die Sammlung dieser Gedichte folgt in Anhang II.

46 VEIT WEBLER AL8 DOCENT

gegeben*); d. h. zugleich er hat in diesen Jahren iiber die betreffenden Autoren Yorlesungen gehalten^ wie er es in der (im Anhang I abgedruckten) Yorrede zu seiner Lucian- Ausgabe Fol. 2^ ausdriicklich als seine Absicht bezeichuet. Fur Horaz' Episteln lasst sich seine exegetische Vorlesung nach ihrem Inhalt sogar noch in ziemlichem Umfang reconstruiren Es hat sich namlich ein 1513 bei Werler nachgeschrie- benes Heft seiner Yortrage erhalten (jetzt im Besitz der Dresdener Bibliothek)**), welches Yon einem Baccalaureus Vuolffgangus Sporbroth Aldenburgensis***) nachgeschrieben ist und die Unterschrift tragt ^finitum in Yigilia Tiburti', welches meines Wissens der llte August ist, an welchem Tage also damals die Yorlesungen geschlossen wurden.t) Ausserdem ist es gelungen^ je ein Exemplar der Ausgaben des Horazy Lucian und Cicero aufzufinden, welches mit nach- geschriebenen Bemerkungeu bedeckt ist. Und wiederum stim- men die in dem Exemplar der Horazausgabe von 1512 bei- geschriebenen Marginalnoten so sehr mit dem CoUegieuheft

*) Es siad folgende DTucke:

1) a) Q. Horatii Flacci epistolarum libri duo, Itnpresmm Lyptgk, per

Melehiarem Lotterum a. 1512. b) Q, Horatii Flacei q^istoJarum libri duo. Impressum Lyptzk. per Baccaiaureum Martinum Herhipolensem a. 1513.

2) L. Luciani SamoscAeni Dialogi etc. Pressi sunt . . . lApsi in edihus

Lotterianis a. 1513, Mense Decembri.

3) Valerii Maximi Civis Ramani de factis ac dictis memorabilibus Eocem-

plarum Ltbri novem etc. Venduntur Lipsi per Mdddarem Lotte' rum in Begione foeni. Impressi . . . a. 1514.

4) M. Tul. Ciceronis PtUcherrimi elegantissimique De oratore libri tres eic.

Cura et impensis Melchiaris Lotteri CcHcographi lApsensis a.l515 Mense AprUi. "**) S. Falkenstein^B Beschr. d. Bibl. zu Dresden p. 265. ***) Die Familie Sporbroth aoll noch in Altenborg existiren. t) [Eine auf das sauberste angefertigte Copie dieees Heftes fand sich in Ritschrs Papieren vor: es w&re nicht uninteressant dieselbe als Zengniss fnr die damals iibliche Interpretation einmal ganz zu ver- offontlichen; eine Probe folgt im Anhang III nnter N. II(. Der Titel lautot: 'Digna notatn In Horatii epistolarum libros Collectanea A Yenerabili Domino Magistro Vito Vnerlero Anno salntts M. 5^*. 13 (liligeuter lecta.' C. W.j

UND DIE LEIPZIGEB PLAUTUSdTUDIEN. 47

Yon 1513; dass man sieht^ dass beide bei demselben Lehrer nacbgeschrieben, obwohl es ofiFenbar nicht Niederschriften desselben Dictates sind^ sondem wohl das eine aus der Vor- lesung Werler's von 1512^ das andere aos der Yon 1513 stammt.

Yor allem aber hat sich Werler's Thatigkeit als Docent und Editor auf Plautinische Comodien erstreckt. Das Stu* dium des Plautus stand namlich damals in Leipzig in einem hochst bedeutenden Flor^ mit dem nur noch der gleichzeitig in Strassburg Plautus zugewandte Eifer schwach vergleichbar ist.

In den Jahren 1504 bis 1521 sind in Leipzig dreissig und einige Separatdrucke einzelner Plautinischer (zu* sammen 15) Sttlcke erschienen. Diese animirte Thatigkeit steht im engsten Zusammenhang mit den Yorlesungen Uber einzelne Stilcke des DichterS; welche zuerst Hermann yon dem Busche, Werler^s Hauptlehrer, dann Veit Werler hielt (bei welchem letztem auch Camerarius den Plautus inter- pretiren horte). Denn dadurch wurde ohne Zweifel das Be- dfirfiiiss immer neuer und neuer Textausgaben fur den Ge- bvauch der Zuhorer hervorgemfen, indem die Dmcker fast Jahr um Jahr einander den Bang durch die Herausgabe der- selben oder auch neuer PlautusstUcke abzulaufen suchten« Diese Ausgaben sind also nicht zum Handelsexport^ sondem recht eigentlich *in usum scholarum (academicamm)' bestimmt. Und wirklich sind die meisten heute in den Bibliotheken auffindbaren Exemplare mit Marginal- und Interlineamoten bedeckty welche in den verschiedenen Exemplaren so gut wie identisch (z. B. in den drei Exemplaren der Epidicus-Aus- gabe Ton 1513 aus Mtlnchen, Gotha und Wolfenbtlttel)^ weil in Yorlesungen nachgeschrieben^ sind.

Drei philologische Dmcker, sammtlich schon seit 1491 95 ihatig; wetteiferten im Anfang des Jahrhunderts in dieser Beziehungmit einander. JacobThanner^ ein Erfurter^ wie es in den Leipziger Chroniken heisst, in Dmcken jedoch gelegent- lich Herbipolensis genannt; Martinus Landsberg (Lantzberg) aus WOrzburg, gewohnlich Martinus Herbipolensis, aber auch Baccalarius Martinus Herb. genannt*), und Melchiar

*) VgL ilber sie Fr. Chr. Lesser: Typographia iubilauB, d. i. Kurz-

48 VEIT WERLER ALS DOCENT

(Melchior) Lotter*), der seine OfBcin, wie aus zwei Drucken der Aulularia yon 1512 und 1513 und einem des Yalerius Yon 1514 hervorgeht, Hn regione foenf^ also am Heumarkt hatte.

Und zwar lassen sich genauer drei Perioden scheiden: 1504—1508, 1511 1514 und 1517 1521, die sich auch schon ausserlich von einander abheben, indem in der ersten alles gothisch gedruckt ist, in der zweiten der Text romisch, die Personenbezeichnungen gothisch, in der dritten (wenig- stens zumeist) alles romisch. Das hangt damit zusammen, dass den Betrieb in der zweiten Periode allein Melchiar Lotter Qbernahm, der sich einen Namen dadurch machte, dass er die lateinischen Classiker nicht mehr wie bisher mit Fracturschrift, unsem deutschen Lettern, ^gothisch' druckte, sondem fQr sie lateinische Schrift einftlhrte, unsere so- genannte Antiqua.

In der ersten Periode namlich (von 1504 bis 1508) sind 6 StUcke in 7 Drucken naehweisbar, welche von dem gerade bis 1508 in Leipzig wirkenden Hermann von dem Busche be- sorgt wurden. Seine Plautusstudien werden von ihna selbst von allen seinen Biographen allerdings niemals auch sonst bezeugt, wie er denn die versificirten Yorreden, die er ganz wie spater Werler auf dem Titelblatt seiner Ausgaben voraus- schickte und die eben das entscheidende Eriterium bilden, weiterhin wenigstens theilweise in seine gesammelten Ge- dichte wieder aufnahm**) und spater (1521) eine Bliithen- lese Plautinischer loci communes mit Erlauterungen ver- offentlichte.***) Von den sieben Leipziger Ausgaben aber

gefasste Historie der Bnchdruckerei etc. (Leipzig 1740) p. 249 f. und Jo. Imman. Miiller Rosvino-Misn.: die Leipziger Bnchdrackerei nach ihrer ersten Beschaffenheit (Leipzig 1720) p. 11 nnd p. 14 f.; Leich Annal. typogr. p. 246.

*) Vgl. iSber ihn Lesser a. a. 0. p. 252 f., Mflller a a. 0. p. 14, Leich a. a. 0. p. 27 f.

**) S. 'Hermanni Bnschii Pasiphili £pigrammatam Liber Ter-

cios' (ImpreBsnm Lips per Baccalariam Martinnm Lantssberck Civem Lipsensem Calcographum a. 1504) auf der Rflckseite des Blattes mit CuBt CIIL

***) NU.mlich in 'Herm. Buschii Pasiphili decimationum Plantinarnm pemptades' (Paris, Simon Colinaens 1521).

UND DIE LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. 49

sind die zwei ersten bei Thanner ersehienen, namlich:

1. AMphitryo Plautina. Hermannus Buschius Fasiphilus Amicis Salutem: inimids linguam (folgt Gedicht von Busch); auf dem letzten (24sten) Blatt Vorderseite: Am- phitryo Plautina per Jacobum Tanner ciuem Liptzensem exarata finit. Anno diii 1504. 27 nouefnbris.

2. PLauU Comid poete clarissimi Asinaria emaaUatissime impressa (folgt Gedicht von Busch); Fol. 2V am Ende: Impressum Liptzh per Jacohnm Tanner Herbipolensem. anno 1506. Die 25 lunii.

Dagegen kam die letzte sicher bei Martinus Herbipolensis herauSy namlich:

3. Plauti clarissimi comici Aulularia (folgt Gedieht von Busch); auf Fol. 22^: Finit Plauti clarissimi comici Aulularia Liptzh per Baccalaureum Herbipolensem Anno a recoficiliata diuinitate octauo supra millesimum quingen- tesimumque.*)

Eine andere s. 1. et a. erschienene Ausgabe eines Plautus- stiickes tragt wenigstens das Druckerzeichen von Martin:

4. Plauti clarissimi comici Captivi (folgt Gedicht von Busch); am Ende des Stiickes auf Fol. 23^ steht das Buchdruckerzeichen.

F3r zwei weitere, gleichfalls mit Epigrammen von Busch gezierte und gleichfalls s. I. et a. erschienene StHcke gibt keinerlei Druckerzeichen einen Anhalt; es siud dies:

5. Plauti EUgantissimi comici Curgulio (folgt Gedicht von Busch); Fol. 16^^ am Ende steht nur Finis.

6. Plauti lepidissimi comici: Menechmi (folgt Gedicht von Busch); Fol. 24"" am Ende steht nur Finis.

Von diesem letztern Stiicke ist noch eine zweite, mit der angefiihrten dem Text nach fast identische, mit denselben gothischen Typen gedrucktC; aber entschieden neu gesetzte

*) PanzeT Annal. typogr. YII p. 163 n. 248 fQhrt aus Henning^s Bibl. 8. notitia libr. var. P. I (1766) p. 477 eine Qaartausgabe dieses StSckes 'cura Herm. Buschii' an, sicher nur ein st&rker beschnittenes Folioex«;mplar, wie sich solche von dicsen Drucken auch jetzt noch ab und zu in den Bibliotheken finden, z. B. gerade yon diesem StClck in Erlangen.

FK. JllTSCHELII OPVSCVLA V, 4

50 VEIT WERLER AL8 DOCENT

Ausgabe (7) erschienen, auch s. 1. et a., zwar ohne die Verse Yon BuschiuSy aber unzweifelhafi auch von ihm besorgt.*)

Ftlr diese drei Ausgaben ergibt eine scrupulose Unter- suchung der Typen das Besultat; dass N. 5 und 7 von Marti- nus Herbipolensis gedruckt sind, 6 dagegen noch von Thanner. Thanner ist Ubrigens jedenfalls sehr friih von dieser Plauti- nischen Betriebsamkeit zurdckgetreten. Denn wenn die Biblio- graphen noch vier Thanner^sche Plautusdrucke aus 1513 auf- fQhren, so ist das reine Fiction. Sie existiren nirgends und habe^n nie existirt: die Sache verhalt sich vielmehr folgender- massen.

Schweiger im Handb. d. cl. Bibliogr. H p. 77 P fuhrt vier Einzelausgaben Plautinischer StUcke so auf:

Casina. Lips. Jac. Thanner 1513. fol. Cistellaria. L. Jac. Thanner 1513. fol. Menechmi. L. Jac. Thanner 1513.' fol. Miles Gloriosus. L. Jac. Thanner 1513. fol.

Woher hat er die? Zunachst wohl aus Panzer^s Annales typographici Vol. VH (NUrnberg 1799) p. 182 n. 441, wo es so heisst:

Plauti Aulularia, Casina, Cistellaria, Menaechmi, Miles et Persa. Liptzk per Jacobum Thanner. 1513. fol.

Nur dass Schweiger (nicht mit Unrecht, wie sich zeigen wird) aus einer scheinbaren Sammlung mehrerer StUcke viel- mehr mehrere einzelne machte.

Woher aber schopfte Panzer? Er selbst citirt als seine Quelle Leich Annal. typogr. Lips. (in * de orig. et increm. typogr. Lips.') p. 93, wo man genau ebenso liest: PI. A. C. C. M. M. et Persa: per Jacob Thanner. fol. 1513, also nur ohne Panzer^s 'Liptzk'.

Was war nun wiederum Leich's Quelle? Er selbst citirt Biblioth. Carpzov. p. 214. Aber was steht hier? Nichts anderes und nichts weiter als Folgendes:

*) Dies bestStigt sich anch dadurch, dass das Ezemplar von N. 7 aus Breslaa und das von N. 6 aua Bonn mit gleichen Noten bedeckt sind, d. h. beide in Vorlesungen von Bnsch benutzt wurden.

UND DIB LEIPZIGEB PLAUTUS8TUDIEN. 51

(in Folio) 22. Plauti Amphitryo. Lips. 1511.

Ej. Asinaria ib. 1506.

Ej. Aulularia & Cassina ib. 1513.

Ej. Cistellaria, Menechmi, Miles & Persa. ib. eod.

£j. Stichus 1512. Trinummus 1514. & Truculentus ib. 1512.

Terentius cum Scholiis. Yenet 1480. Also ein grosser Sammelband^ wie dergleichen in hoc genere auch Mtochen und Wolfenbilttel besitzen; Zeile 3 und 4 aind nur der KUrze wegen, weil die Jahreszahl dieselbe, in eins gezogen worden. Aber von einem Druckernamen keine Spur! Da nun aber Schweiger fur seinen Jac. Thanner 1) kei- nerlei Gewahrsmann angibt^ da 2) auf allen befragten Biblio- theken kein einziges solches Exemplar mit Thanner^s Namen vorhanden ist, und da 3) von den 4 Schweiger'schen StQcken mit der Jahreszahl 1513 wohl Leipziger Drucke, aber von dem Drucker Melchior Lotter entweder wirklich noch jetzt existiren oder wenigstens mit hoher Wahrscheinlichkeit als einst vorhanden erwiesen werden konnen (s. die AusfQhrungen unten): so scheint es mir unzweifelhaft, dass Leich den Namen Jac. Thanner^s eigenmachtig hinzugefUgt hat^ sei es aus reinem Yersehen^ sei es aus irgend einer Einbildung; die ihn einen Wahrscheinlichkeitsschluss auf Thanner machen liess (undNB! in beiden Leipziger Bibliotheken existirt noch heu- tiges Tages kein einziges hier einschlagiges Exemplar! also gewiss schon 1740 nicht!).

Woher nun aber die Inconsequenz von Schweiger, dass er nicht auch einen Thanner'schen Persa und eine Than- ner'sche Aulularia von 1513 aus Panzer und Leich auf- nimmt? Nun^ den Persa von 1513 fand er in Wolfeubfittel in natura vor und zwar als bei Lotter erschienen: und so glaubte er die Angabe seiner Quelle nach Autopsie berich- tigen zu konnen (p. 772*). Aehnlich mag er, da er in der Wolfenb&tteler Bibliothek die Aulularia s. a.^ die Lotter^s Namen hat^ fand, von da diese Firma auf die Panzer-Leich'sche von 1513 fibertragen haben^ indem er hier p. 770^ Lotter*s Namen hinzusetzte. Denn dieses ist zwar richtig, diese Aus-

52 VEIT WERLER ALS DOCENT

gabe existirt aber jetzt einzig in Munchen und Turin^ deren Schatze von Schweiger nicht benutzt wurden, und kommt in keiner einzigen bibliographischen Notiz vor, aus der cr hatte schopfen kounen.

Eine zweite Periode reicht von 1511 bis 1514. Sie wird beherrscht von dem Drucker Melchiar (sic) Lotter und dem Herausgeber Vitus Vuerlerus. Nicht weniger als 12 Plautinische Comodien in 16 noch jetzt existirenden, durch- weg trotz der sich nahe berQhrenden Jahreszahlen ver- schiedenen Drucken erschienen in diesem Zeitraum: sammt- lich mit den von Lotter iiberhaupt zuerst eingefQhrten sog. romischen Typen, sammtlich auch mit meist ziemlich umfanglichen lateinischen Gedichten Werler's auf dem Titel, welche an seiner Herausgeberschaft nicht zweifeln lassen. Dazu kommen noch drei jetzt zwar verschwundene, aber aller Wahrscheinlichkeit nach einst wirklich vorhandene Drucke. Hier ist die Liste der 16 von mir in verschiedenen Biblio- theken aufgefundenen Drucke.

1. M, Platiti poete Comici in omni latina elegantia parentis ac principis Comedia prima: cui Amphitryo. nomen ah amtore ipso inditiim est (folgt Gedicht von Werler); auf dem letzten Blatt (21'): Impressum Lypsi, per Mdchiarem Lotterum Anno Millesimo quingentesimo iindecimo,

2. Plauti lepidissimi poete Aulularia ab Antonio Codro Vrceo utriusque lingue doctissimo: pristine forme diligenter restituta. illius enim finis antea desyderahatur (folgt Druckerzeichen Lotter's und ein Gedicht von Werler); auf Fol. 18': Impressa Lyptzk, per Melchiarem Lotterum, In regione Foeni Anno domini, M, D. XII.

3. Neudruck der Aulularia mit demselben Titelblatt und demselben Druckvermerk, nur der Jahreszahl M, D, XIIIj aber mit andern Custoden und zahlreichen Textvarianten.

4. Neudruck der Aulularia mit einem im iibrigen gleichen Titelblatt, auf dem aber in dem Epigramm Werler^s ein prosodischer Fehler im ersten Verse geandert ist (s. unten), und mit dem Druckvermerk auf Blatt 18': Impressum Lyptzk, per Melchiarem Lotterum, (s. a.).

5. Capteivorum Duorum fahtda: a Plauto auctore ad pu-

UND DIE LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. 53

dicos mores fada (folgt Gedicht Werler^s); auf Blatt 18^ bloss: Finis, (s. a.).

6. Cassina Plauti scitissimi. electissima Comedia: q\ie Lectari candido hoc prestabit. Vt tanquam in speciilo dliqxio luce clarius cognoscere potcrit seniletn nequitiam: in Stalino hic representatam: esse omnino coercendam. comprimcndamque. ne: si secus fiat: plus meroris quam volnptatis sit postea emcrsurum. Sunt in calce huius fabule. amatorie quedam Plutarchi Cheronei. . . . narrationes. per Angelum Poli- tianum virum eque doctum. Lado donate (folgt Gedicht Werler^s); auf Fol. 16': Melchiar Lotterus Lipsi impri- mebat Mense Decembriy Anno^ XIII,

7. Cistellaria Scitissima et iucundissima Plauti fabtda (folgt Gedicht Werler's); auf Fol. 10': Baec Plautina Cistellaria Pressa est Lipsi in officina Melchiaris Lotteri, Anno dominiy M, D, XII.

8. Plauti poete lepidissimi nobilissimique Epidicus. Lips. in aedibus Melch. Lotteri a. 1512, (Ende vorigen Jahrh. noch vorhanden; s. unten.)

9. Plauti Poete lepidissimi nobilissimique Epidicus: Amo- rem et ignaviam fugiendam: verba insuper subdola decli- nanda accuratissime ac dodissime indicans (folgt Gedicht Werlers); auf Fol. 12': Impressa Lipsi per Melchiarem Lotterumy Anno M, D, XIII, (ein Neudruck an Stelle der misrathenen sub 8, vgl. unten).*)

10. Miles Plautina (folgt Gedicht Werler^s); auf Fol. 24': Ha£C Plautina Miles impressa est Lipsi in officina Mel- chiaris Lotteri. Anno. M. D. XIIII.

11. Mostellaria M. Plauti Lepidissimi Comici Fabula (folgt Gedicht Werler's); auf Fol. 18': Impressa Lipsi per

*) Auch hier erw^nt Panzer Annal. typogr. VII p. 180 n. 420 aus Hirsch Librorum ab a. 1—50 saec. XVI typis exscr. millenariuB II p 6 n. 57 eine Quartausgabe desselben Jahres und desselben Ver- legers; doch hier ist nicht eiumal nSthig an ein st&rker beschnittenes und dadnrch dem Quartformat 3.hnlich gewordencs Folioexemplar zu denken, wie es gcrade von diesem Stflcke die Gothaer Bibliothek be- sitzt: denn bei Hirsch eteht der Druck ganz klipp und klar unter Folio.

54 VEIT WERLEK ALS DOCENT

Melduarem Loitmm, Anno Millesimo quingentesitno de- cimo qmrio,

12. Persa PlauH Comici Luculenfissimi lucundissima ac nifi- dissima Comoedia; auf Fol. 15': Pressa est haec fabula Plautina Lipsi in officina Lotteriana emendatissimc, Anno Millesimo quingentesimo XIII, (auf Fol. 15^^ und 16' steht noch Plutarchi Cheronei Amatoria narratio Angelo Politiano interprete,)

13. Stichus Plautinus pudicitiam ac maritalem fidem efiam in sinistra fortuna servandam esse docens (folgt Gedicht von Werler)-, auf Fol. 1-2' in Uncialen: Impressa est hec iucundissima ac lepidissima Plauti fdbula Lipsi in edibus Melchiaris Lotteri anno Millesimo quingentesimo duodecimo,

14. Ein Neudruck des Stichus mit demselben Titelblatt und demselben Druckvermerk wie N. 13, nur mit der Jahreszahl decimo tertio.

15. Trinummus M. Plauti Comici praestantissimi, Luculeti- tissimique fabula. in quinque actus: ut assolent reliquae fere omnes: divisa. et in urbe Athenarum primum actitata in- terloquutores hahet varii generis homines docet quid sit patris. filiique familias officium tum etiam qua integritafe: fide: prudentia res illi commissas curare deceat (folgt Ge- dicht Werler^s); auf Fol. 18': Impressa Lyptzk per Mel- chiarem Lotterum, Anno M, D, XIIII,

16. Plautinum poetna cui Truculento nomen est (folgt Ge- dicht Werler^s); auf Fol. 16' Druckerzeichen Lotters und: Impressa est haec fabula Plautina Lipsi, in aedibus Lotteria- nis mense Decembri, Anno do. M. D. XIL

Ausser diesen sechzehn Drucken ist in der Bibl. Carpzov. a. a. 0. die Existenz der Cistellaria, der Menaechmi und des Miles von 1513 bezeugt Nun ist jetzt zwar bloss eine Lot- ter^sche Cistellaria von 1512, ein Lotterscher Miles von 1514 aufzutreiben gewesen, und die Menaechmi sind in einem Lotter'schen Druck gar nicht uachzuweisen. Aber ich zweifle nicht, dass wir berechtigt sind auf Grund der Bibl. Carpzov. eine Ausgabe der Menaechmi von 1513 und zwar sehr wahr- scheinlich eine Lotter^sche (17) anzunehmen, die nur heut- zutage zufallig ganz verschollen ist, wie ja mebrere jener

UND DIE LEIPZIGEB PLAUTUSSTUDIEN. 55

Ausgaben sich jetzt nur in einem einzigen Exemplar er* halten haben, und z. B. die Asinaria Yon 1506 gar nicht in Deutschland, sondem nur in Utrecht.

Selbst von der Cistellaria (18) und dem Miles (19) mochte ich annehmen, dass die Angaben der Bibl. Garpzov. auf vor- handen gewesene Ausgaben von 1513 hinweisen, die neben den heute nachzuweisenden von 1512 und 1514 ehemals existirt haben. Es lage ja an sich so sehr nahe, hier an Jahresverwechselung oder an nur durch andere Jahreszahl veranderte neue ^Titelausgaben' zu denken. Aber 1) ist die Angabe der Bibl. Garp. in Zeile 1, 2, 3 und besonders 5 so ausnehmend genau und richtig, dass das beste Vorurtheil der Exactheit auch f&r Z. 4 erweckt wird^ zumal da ja auch jetzt noch das letzte jener vier hier aufgef&hrten Sttlckc; der Persa von 1513, e^istirt; 2) ist es in dieser Leipziger Periode offenbar; weil die nur fUr die Zuh3rer bestimmten Auflagen ganz klein waren (vielleicht nur 100 Exemplare, vielleicht noch weniger stark), etwas ganz haufigeS; dass von einem und demselben Stiick binnen 2 oder 3 Jahren bei demselben Drucker zwei Ausgaben herauskamen (NB! verschiedene Neudrucke mit andem Signaturen und mit sonstigen Yarian- ten), so dass es gar nichts verwunderliches hat, wenn die Cistel- laria zuerst 1512 erschien und schon 1513 wiederholt ward, desgleichen Miles 1513 und schon wieder 1514. Gerade so ist es bei dem Lotter^schen Stichus von 1512 und 1513, und dem Lotter^schen Epidicus von 1513, von dem ausdrtlcklich in dem poetischen Yorwort gesagt wird (s. unten das Epi- gramm Werler'8), es erscheine als Ersatz fiir eine vorher herausgekommene misrathene, welche offenbar die von Panzer Annal. typogr. VII p. 175 n. 374 aus ^Hamburgische Verm. Bibl.' III (1745) p. 402 angefiihrte*) von 1512 ist. Auch

*) Die NachrioJit steht dort in der oaiv anmuthenden Erz&hlung Joh. Christoph Harenberg^a Wiertes Sendschreiben von den gelehrten MerkwQrdigkeiten, die er aof seiner Reise in Westphalen wahrgenom- men hat'; nnd zwar eah Harenberg den Epidicns in Minden in dem 'Biichervorrath des Consistorialraths Generalsaperint. u. b. w. Andreas Melchior Gdring.' Eine Nachforschnng uber den Yerbleib der Biblio- ihek dieses Geistlichen in Minden ist leider resultatlos geblieben.

56 VEIT WKRLER ALS DOCENT

die Lotter'sche Aulularia yon 1512 ist schon 1513 uud gleich darauf uochmals s. a. wieder neu gedruckt worden^ bloss um eiuen bei den beiden frtiheren Ausgaben in den voraus- geschickten Yersen begangenen prosodischen Schnitzer durch andere Fassung zu berichtigen.

Das war die BlUthezeit und der Hohepunkt der Leip- ziger Plautusstudien. In ununterbrochener Reihefolge hatte Werler binnen 4 Jahren 12 Plautinische Comodien in 19 Spe- cialausgaben (also fast 5 aufs Jahr) edirt und ohne Zweifel liber sie seit 1507, wo er Magister wurde, als Busch^s Nachfolger geleseh; er wQrde unstreitig auch noch andere hinzugeftigt haben, wie yor allem so anmuthige Stiicke wie Pseudolus und Budens wenn er nicht eben Leipzig plotz- lich verlassen hatte, was 1516 geschah [s. Opusc. III p. 98f.|. Daher also nach 1514 keine Edition von ihm mehr existirt und nun auf einmal jene reiche Gontinuitat hart abgebrocheu erscheint.*)

*) Die nach den Leipziger Plaiitusdrncken auf den Biblioiheken angestellten Recherchen haben anch eine allen Bibliographen wie den Biographen Hesse^s unbekannte Thatsache ncbenher za Tago gefOrdert, dass (wahrscheinlich in der Zeit zwischen 1514—1520) eine dnrch ein Gedicht yon Eobanus Hessus eingeleitete Ansgabe des Am- phitmo bei loannes Canappus in Erfurt erschienen ist. Es findet sich n&m- lich in Miinchen ein s. 1. et a. erschienener (dbrigeas auch mit Mar- ginal- und Interlinearglossen eines nachschreibenden Studenten bedeckter) Foliodnick (Unicnm) mit folgendem Titelblatt: 'Marci Plauti Comici Clarissimi Comoedia Lepidissima. Amphytrio. Helius Eobanus Hessus Lectori. Italis illustri quantum Comoedia Plauto | Debeat, est scitu res gravis, apta tamen, || quippe adeo cuins foelix lasciyia fertnr, | vellet nt hoc magnus Inppiter ore loqui; | atque ipsae si verba volent Latialia Musae, | Plautino cuperent illa sonare melo. ) Deliciae, veneres, urbana facecia, risus | quid valeant, Plauti scaena diserta docet. ) Cuius Mnsa alacris cui non sapit, ille profecto | nil sapit et sensn friget et ingenio. || Plautus hic est quem Rhoma suae decus inclyta linguae ( et vocat et merito laudis honore fovet. || Quod si forte mihi non velles credere, Lector, | perlecto credes Amphytrione. Yale.' Das anf diesem Titelblatt bfigefugte Wappen stellte sich als das nur umgestellte Er- furter Stadtwappen heraus, nnd durch die dankenswerthe BeihOlfe dc^ Herm Eiscnbahndirectors Herrmann in Erfurt ergab sich, dass eben diese « Wappen in einem andem Drucke des von 1508—23 th&tigen Erfnrter Druckers loannes Canappus (Knappe), welcher auch andere Bucher

UND DIE LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. 57

Denn wied/erum folgt, wie zwischen Busch und Werler, ein dreijahriger, iu dieser Beziehung ganz steriler Zeitraum. Erst Yon 1517 an lasst sich eine bis 1521 reichende dritte Periode datiren; sie bringt uns aber nur eine ganz dQrftige NachzOglerschaft^ welche in jeder Beziehung unerheblich, auch in der aussem Herstellung vemachlassigt ist. Niir zwei Plautus- st-Ocke, Amphitruo und Aulularia, sind in dieser Zeit, das eine zweimal, das andere funfmal ueu aufgelegt worden, meist Yon Melchior Lotther (so schreibt er sich jetzt), daneben von Valentin Schumann (der griechischen Druck einfiihrte*)) und Nicolaus Fabri. Als Herausgeber erscheinen, und zwar wiederum mit versificirten Vorreden auftretend, untergeordnete Leute wie Herm. Tulichius und Joh. Am. Bergellanus, beide nur in den Lotter^schen Drucken; sonst ist niemand nam- haft gemacht. Auch sind diese Ausgaben nicht mehr, wie bisher sammtliche^ in Folio, sondern in Quartformat, zum Theil kleinem^ erschienen, mit Ausnahme der beiden Lotter'schen StQcke von 1517 (N. 1 und 3), welche sich an die vorige Pe- riode auch in der Beziehung anschliesseU; dass der Text ro- misch; die Personenbezeichnung gothisch gedruckt ist; wah- rend sonst in dieser Perio^e der ganze Text in romischen

He86e*8 edirte, dem Titelblatte beigefQgt war, n&mlich in dem 'Exer- citinm nove Logices in studio Erffurdiensi . . . per Mag. Barth. Arnoldi de Ysingen inBtauratum' etc, welchcs laut Subscription 1516 von Knappe gedruckt wurde, und ebenso kebrt die n^mlicbe Antiqua wie die des fraglicben Ampbitrno in einem Knappe^acben Druck von 1514 (Suetoni Tranquilli Divus Titus Vespasianus etc.) wieder. Da nun Eoban von 1509—14 von Erfurt abwesend war, so wird die oben be- zeicbnete Zeit die ricbtige sein (am wabrscbeinlicbsten 1514, 1515 oder 1516). Es findet sicb jedocb nirgcnds in den Gedicbten und Briefen des Hessus eine Andeutung, dass er uber den Ampbitruo gelesen: nnd da er aucb Bonst nie einen alten Autor edirt hat, soviel wir wissen, so bleibt die MOglicbkeit offcn, dass diese Ausgabe nicbt von Hessns zu YorlesuDgszwecken besorgt ist, sondern er bicr nur die Arbcit eines Freundes eropfeblend eingefiibrt hat, welche ihrer- seits freilich auch nicbt? ist als ein Abdruck der Ausgabe von Pius (Mailand 1500) mit einigen Zutbaten aus der Kecension des Pylades (Parma 1610).

*) S. Grosse Gesch. der Stadt Leipzig I (1842) p. 483; Leich Annal. typogr. p. 37.

58 VEIT WEKLER ALS DOCENT

(bei Schumann durchaus in gothischen) Letiern gcsetzt ist. Es existiren namlich aus dieser Zeit folgende 7 Drucke:

1. 3/. PlatUi poete Comlci,.,, Comedia prima: ad Amphi- tryo nomen ab auctore ipso inditum est (folgt Gedicht von Hermannus Tulichius, dann:) Lipsiae ex officina Melchiaris Lottheri^ Anno millesimo quingentesimo decimo septimo.

2. M, Plauti poete Comici .... Comoedia prima: cui Am- phitryo nomen ab auctore ipso inditum est (folgt Ge- dicht von loannes Arnoldus Bergellanus, dann :) Lipsiae apud Melchiorem Lottherum, Anno dhi Millesimo quin- gentesimo vigesimo prinio,

3. M, Plauti Aulularia: mira iucunditate referta: quam Codrus ex mutila fecit integram. Lipsiae in aedibus LottJie- rianis. Anno a natali Christiano, M. CCCCC. XVI L

4. Plauti... Aulularia. Lips. Valent. Schumann. a, 1517 (wird angefQhrt von Panzer Ann. typ. VU p. 200 n. 629 aus dem ^Catalogus bibl. Ge. Christoph. Schwarzii academiae Altdorff. dono datae'; ist aber jetzt nicht mehr aufzufinden).

5. Aulularia plautina Cotnoediarum lepidissima, quae

a Codro Vrceo tamen est perfecta (folgt ^loannis Arnoldi Bergellani ad Ijcctorem Sapphicon% dann:) Lipsiae: apud Melchiorem Ijotther\m Anno dhi. M. D. XXI.

6. Plauti lepidissimi poete, Aulularia ab Antonio codro Vrceo... pristinae formae diligefiter redituta etc. Lipsiae ex Officina Valentini Schumann; auf Fol. 20^: Lipsie in edibus Valcntini Schumann Anno domini Millesimo quin- gentesimo vigesimo primo.

7. Plauti lepidissimi poete Aulularia ab Antonio Cmlro Orav .... pristinae fortnae diligenter restituta etc. (folgt Druckerwappen von Fabri); auf Fol. 20^: Lipsiae in edibus Hicolai Fabri Anno domini 1522.

Offenbar verschwand Plautus mehr und mehr aus dcm Kreise der akademischen Vorlesungen, worin ihn namentlich Werler mit so viel rQhriger Energie wie gliicklichem Erfolg festgehalten hatte, als ein wesentliches Ferment demnach des Humanismus.

UND DIE LEIPZIGBR PLADTUSSTUDIEN. 59

Mit 1521 ist die PlautiBische Betriebsamkeit wie abge- schnitten^ und der Humanismus selbst stirbt gleichzeitig so ziemlich ab, Dank der reformationsfeindlichen Gesinnung des Herzogs Georg. Unter ihm trat eben die scholastisch-theo- logische Reaction ein und hielt an, bis die humanistischen und mit ihnen die Plautinischen Studien gegen 1540;. um -welche Zeit Camerarius nach Leipzig berufen ward, zu neuem frischem Leben erweckt wurden.

Beabsichtigt wurde mit diesen Editionen lediglich die Her- stellung eines lesbaren Textea und dabei sind die deutschen Herausgeber ganz abhangig von den Italianern. Busch und Werler haben, wie eine Vergleichung der Drucke lehrt, kaum etwas anderes gethan als die Ausgaben von Sara- cenus und Baptista Fius wiederholt, manchmal sogar sklavisch; wie z. B. in den Menaechmen Buschius die des Saracenus (Venedig 1499). Dagegen zeigt sich auch nach 1512 bei Werler nirgends eine Benutzung des sog. *Vetus Codex', der seit 1512 in seinen Handen war [s. Opusc. HI p. 105 f.]. Ebeuso beruht die Ausgabe des Amphitruo von Tulichius in allem wesenblichen auf der Recension des Py* lades (Parma 1510), wozu einiges wenige aus der Ausgabe des Nicolaus Angelius (1514) gethan ist. Das lehrt eine Vergleichung der fraglichen Ausgaben und wird bestiitigt durch das eigene Nachwort^ welches Tulichius Fol. 21^ fainzugeftigt hat und das also lautet: ^Hermannus Tulichius candido lectori. Ne, candide lector, suspiceris nos aliquid temere Plautinae Amphitryoni vel subtraxisse vel adiecisse, scias nos fere emendationem Filadis esse secutos (qui Plau- tum post Baptistam Pium recognovit, licet alii in aliis etiam a Pilade non iniuria dissentiant)^ praeterquam quod in pau- cis locis recognitionem Nicolai Angelii ut veriorem praetu- limus. Difficillimum sane est, quid in tam varia Plauti emendatione sequaris eligere^ quandoquidem quotannis ferc alit«r ab aliis et dividitur et emendatur.'

Schliesslich gewahren uns die in den erhaltenen Exem- plaren beigeschriebenen Bemerkungen (d. h. die Nachschrif- ten der Vorlesungen von Busch und Werler) noch einen vollen Einblick in die damalige Interpretationsweise. Da

60 VEIT WERLER -ALS DOCENT

darf man freilich aiich niclit zu viel erwarten: die Exegese beschrankte sich auf den nachsten Zweck des Verstandnisses, auf die Worterklarung, die alles etwas poetischer, gesuchter oder ungewohnlich gesagte fUr den Anfanger genau nnd breit umschrieb, und fiigte die nothdiirftigsten sachlichen Erklarungen in geographischen, my thologischen und ahnlichen Notizen hinzu. Vorausgeschickt wurde der Erklarung der einzelnen Scenen eine kurze Bemerkung liber den Inhalt der Scene, und dem ganzen Stiick eine mit kiihnen Etymologien der Namen verbundene Erorterung des Gharakters der auf- tretenden Personen. Gelegentlich dieser Etymologien zeigt sich freilich die Kenntniss des Griechischen bei Busch und Werler nicht im glanzendsten Lichte; z. B. leitet Werler in der Einleitung zum Epidicus den vermeintlichen Namen Stra- tophocles von CTpardc, cpuic (vir) und kX^oc (gloria) her (s. Anhaug III). Benutzt wurden bei der Erklarung gleichfalls wesentlich die Italianer. So ist auch die Vita des Plautus, die Werler in der Cistellaria von 1512 abdrucken liess und die auch in ein (jetzt in MUnchen aufbewahrtes) Exemplar seines Miles von 1514 eingeschrieben ist, unter Benutzung der bei Saracenus und Pius gegebenen Daten zusammen- gestellt. *)

Genau dieselbe Erscheinung zeigt sich bei Erklarung der Horazischen Episteln. Auch bei dieser lehnt sich Werler an die Italianer, insbesondere an den Commentar von Landinus (Florenz 1482) und den von Mancinellus (Ve- nedig 1492) an; er bietet jedoch auch hier wie dort manches eigene.**)

Beilaufig ist es ganz ergotzlich zu sehen, was alles f(ir Versehen die Studiosi damals beim Nachschreiben begingen***); sehr stark pfiegen ihre Misverstandnisse namentlich im Grie- ehischeu zu sein: auch an Allotriis, die nebenher in die *Hefte' gekritzelt wurden, fehlt es nicht.

*) Ich lasse die Vita im Anbang II I untei* I abdracken und gebc ebenda nnter II den Anfang der laterpretation des Epidicus.

**) Eine Probe folgt im Anhahg III nnter III. **♦) Bis zu Provincialismen, wie einer einmal ^ conschwetnm ' schreibt.

UND DIE LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. Gl

Anhang L Proben der lateinischen Prosa Werler's.

L

Brief an seinen Pen8iona.r Dragstiidt aus £i&leben, als Yorrede YorgedrQckt Werler*8 Ausgabe von fiinf 80gen. Lucianischen Dialogen (Lotter 1513), Fol. l^ bis Fol. 8^.

Viti Vuerleri Sultzvcldii philosopbiae politioris magiBtri ad mode- foi. i^ Btissimum et bonestissimum adulescentem Alexandrum Dragstadium Eyslebensem, discipulum suum domesticum epistola.

Qum nuper latina quaedam et baec non parum multa variorum scriptorum volnmina in manus sumpsissem, Alexander mi iucundissime atqne amabilissime , non omnino intempestive se tunc obtulerunt Lu- ciani Samosataeni bominis sane docti nec innruditi opera tum de veris narrationibus perscripta luculentissime tum de aliis quoque rebus re- conditis ac scitu dignissimis pulcberrime verissimeque elucubrata. Quae dum ordine sno, dii boni, vix verbis consequi possum quanto gaudio quantaquo animi alacritate, ut qnaeque erant collocata, tumultuose ct saltuatim percunissem, incidi tandem in eiusdem auctoris dialogos tanto dicendi lepore, tanto cultu, tanta denique verborum elegantia concinnatos, ut dicere ausim illorum frequentem ac sedulam lectionem et ad linguam lacialiter excolcndam et ad vitam nostram salubritcr instituendam fore procul dnbio accommodatissimam. Hos accuratius dnm itemm atque iterum perlegerem, res sane digna visa est qnae ocnlis multorum subiiceretur, ne in hac Lipsensi litteraria palestra et amplissima et florentissima, in qua qum aliarum arcium fere omnium tum potissimum politioris litteraturae nunquam satis laudatum studium foi.2^ ita viget, colitur augeturque in dies magis, ita optimus quisque ex vatum oratorumque numero ea interpretatione , quae accuratissima et diligentissima esse potest, studiosissimis et bene natis scholasticis enarratur, solus Lucianus nulla sua culpa se quasi desertum et in me- dio relictum esse ab omnibus harum arcium doctissimis et disertissimis professoribus conqueri iure possit. Motus itaque vel hac sola cansa meo iudicio sicut honestissima ita fortasse non nihil fructus et ntili- tatis allatura quosdam libellos a Luciano nitidissimo auctore ad mo- dum dialpgornm exaratos ac nostra ut spero opera curiose diligenter- qne castJgatos typis venustioribns effigiari et in publicum prodire per- miai tibique ac omnibus cupidis eiusdem stndii iuvenibus brevibus quibusdam commentariolis lucidissime illustrare et planissime ut mihi lacere videor interpretari constitni.

Cni autem hos quam tibi pocius nuncupatim dedicarem non facile veniebat mihi in mentem, Tibi inquam, mi Alexander suavissime, qni culta Cttltissimorum poetamm ac oratomm studia ita sicienter et avide hau- ris, nt non tam stimulo quam freno quandoque egere videaris. Agitur

62 VEIT WEKLER ALS DOCENT

iam ni fallor annuB secuiidaB, cam in contubemio meo mecam degens me audis diligenter, observas fidelifcer, reyereris amanter, mihi soli das operam non assidnam modo sed et alacrem. Qaare tua hac pervigili cura Btudioque non penitendo in tam imbecilla presertim adhuc etatula tantos iam progressus utraque lingua fecisti, ut ipse quoque, cuins dnctu et auspiciis haec foeliciBsime agis, nonnunquam obstupescere so- leam et ita mecum tacitus loqui:

0 decus ingenii celebrandaqne nomina patris, Qui sobolem tantam progenuisse potest, foi.2^ Fausta dies nimium nitido numeranda lapillo,

Quae illi nascenti Inmina prima dedit.

Corporis et fortunae bona, quibus te natura pulcherrime ac eminentis- &ime ornavit, tametsi ab iia contingat aliquem interdum gloriosissime laudari, quia tamen nemo iustius veriusque laudibus eztollitur quam cum a bonis animi (hoc est ab honeBtiBsimarum rerum studio, ingenii facilitate, mornm suavitate yirtutisque et probitatis expectatissima in- dole) alicuius commendatio manat et proficiscitur, hoc loco commemo- rare non libet. Quid dicam de memoriae huins tuae prope incredibili bonitate? Tam enim facile discis, tam tenaciter contines, ut omnium taorum condiscipulorum , quos nactus es et nobilissimos et studiosissi- mos, unanimi consensn non discere sed reminisci potius yidearis. Quo- circa multum huic prosperrimo foelicissimoque stndiorum tnorum suc- cessni gratulor et mihi aeque gaudeo. Ne dubita, mi bellissime Ale- xander, non paryum sed laboris ac honestatis ad te camulatissimum aliquando peryentumm honorem, quod a tuorum complexa, a patriae deliciis, a sodalium lusibus et conyiyiis ablegatas, non quidem mercium commutandarum ant foenoris multiplicandi gracia (quod iam passim fieri solet), sed ut politioram studioram laudatissimis et probatissimis institutis omatus et auctus yiaticum tibi ad senectutem compares non ferro, non flammis, non denique tempestatibns ullis obnoxium, sed liberrimum, tutissimum atque perpetuum et in quod fortnna quoque ipsa, omnium aliaram rerum domina ao dispensatrix, nullnm omnino habeat imperium. Non enim facile quis eloqui potest, quam haec hu- manarum litterarum et eloquentiae omatissima suayissimaque studia, si pleniuBCule etate ista, quam tu modo yivis, percepta et imbibita fuerint, quantum conferant ad omnem disciplinam et precipue iuris foi.s' scientiam percipiendam , quantum perceptam excolant magisque popn- larem reddant. Qaamquam iam, si diis placet, in omnibus fere aliis per diyersa Germaniae loca publicis gymnasiis quidam iactanticuli et stolidi osores nescio qua yanae scientiae persuasione confisi maiestatem latini eloquii ac sacros Musarum fontes turpiter audent reprehendere et morsn canino lacerare; hei quam temere (ne dicam stulte) hos so- lum sapere existimantes, qui portentosis quibusdam et e media bar- barie emendicatis vocabulis ita rem ipsam de qua loquuntur involucris et enigmatis distorquent, ut iam aut Sphinge aut Oedipode vel Delio

UND DIE LEIPZIQER PLAUTUSSTUDIBN. 63

aliquo enarratore illiB opus esse videatur, si ab aliis doctissimiB alioqui hominibus recte et inoffense intelligi debeant. Sed de iia ego amplius yerbum facturus non sum, i^v \ir\ tic uicircp cq)€Kiav pXiTTri kui apiT\lt\ [f\y \ii\ Tic i&circp cq)iiKidv pxfmj koI tpiQiliji oder vielmehr PX(ttij ^c KdpeBdr) = Aristoph. Lysistr. v. 475. C. W.].

Bedeo ad te, Alexander, qui in hac re nec monitore nec consultore eges. In Romulea enim lingua effingenda diligenter ediscendaque se- dulo nemini tuorum aequalium cedis; Graeca vero ita foeliciter imi- taris, ut quottidie aliquid et scribas et legas, unde pleniore haustu dulcissima eloquentiae fluenta haurire possiB. Quare ita ut coepisti perge porro ire, id est ameniores litteras humanitatisque studia, quod tua sponte facis, percupide et alacriter complectere. Nihil est per deum immortalem, in quo tui praeceptoris animum facilius demereri possis, quam si flagrantissimo studio, cura, labore diligentiaque enitaris, ut in eum virum evadas, in qucm te evasnrum fere omnea augurantur. Scis quauk mirifice tuam non vulgarem neque pertractatam in bonis litteris capessendis industriam tuo patri Philippo Dragstadio viro in- tegerrimo et iureconsulto prudentissimo saepius scriptis meis insinua- verim iusserimque illum constantissime de te ac studio tuo quam opti-foi.3^ mam et certissimam spem habere. Tui muneris omnino iam esse vi- detnr, Alexander, ut plane efflcias, ne me falso haec dixisse arbitretur et ne hac spe, in quam ego illum mea constantissima predicatione erexi, demum frustratus esse videatur. Quod ut sedulo, diligenter et accurate facias, non solum te moneo sed et hortor, urgeo, impello.

Interim vero hos Luciani dialogos iucundissimos et utilissimos (sunt autem Scipio, Scaphidium, Palinurus, Yirtus et Hercules), quos privatim tibi dedicatos in usum publicum edo, diligenter lege; illis velnti cum quibusdam amantissimis convictoribus te oblecta creber- rime. Non olei crede mihi nec operae te penitebit, ita aures tuas teneras adhuc et mollicnlas suavissimo quodam sermonis sono implebunt et ora certo obtutu defixa soloque intentos oculos, ut es maiuscularnm rerum mirator egregius, aliquandiu tenebnnt. Qua re autem tenebunt? Nempe rerum gratissima varietate, vocabulorum splendore nitidissimo, sententiarum gravissimo pondere ac totius fere lacialis eloquii expressa facie.

Sed ut mea epistola suum aliquando pensum absolvat, iam vale et bonis litteris acriter incumbe. Ego preceptor ac monitor tuia in hac re desideriis nunquam deero: age tu modo, ne tibi ipsi defuisse videaris. Iterum vale et salve. Lipsi octavo Kalendas Decembres anno natalis Christiani millesimo quingentesimo decimo tertio.

II.

Zwei Briefe Werler's an Wilibald Pirckheimer, abgedrackt in J. Heumann'8 'documenta literaria varii argumenti' (Altorfii 1768) unter N. XXXXIII p. 287 ff.

G4 VEIT WERLER ALS DOCENT

EPISTOLAE VITI BERLERI.

1. (De Italornm isgeDiis et atudiis ac praeoipue de Bapt. Egnatio.)

287 S. D. Quantam laetitiam vel potins voluptatem litterae mihi tuae

attulerint, Bilibalde vir clarisBime, tacitns mecum cogito potius quam ut Bcripturo mihi verba nunc succederent. Es tu homo certe humani- tate nemini secundus, quod ad me, licet longo locorum spatio separa- tum, occupatissimus ipse litterarnm aliquid dare non intermiseris, et ita amanter te mihi rursus insinuaveris, ut nihil ad benevolentiae cu- mulum addi posse contenderim. Quas, Bilibalde, tibi tanto pro mu- nere grates, || quae reddam meritis congrua dona tuis? De Italorum in- geniis non inficias eo, quin illa sint vegeta et ingenuarnm artium satis foecunda; non tamen usque adeo in ea re mihi ezcellere videntur, ut complures ex nostratibus non solum non aequare Latialem ^^lam men- tis acrimoniam, sed etiam longo post se intervallo relinquere videan- tur. Peregrinatus sum iis iam aestivifl studiorum vacationibus paulo liberius, mores hominum et urbes propius inspecturus grammaticos plerosque salutavi, audivi non parum multos. Sed quid tnm? en (quod

S88 pace aliorum dixerim) solus Baptista Egnatius in Yenetorum floren- tissima urbe inventus est, qui graeci latinique sermonis mira facundia reliquis omnibus longe praestabat Ductu illius ac opera rarissima quaeque ac visu dignissima toto qnatriduo illic sum diligentius con- templatus. Fecit is inter Joquendum tui sacpius quam honorificam mentionem ac tandem qum me discessurum pulcherrimo quodam chartaceo munere prins donasset, id crebro inculcabat: Bilibaldum tuum, immo menm, immo nostrum, mi Vite, meo nomine salutabis plurimum. Non potest dici, Bilibalde, quam homo ille sine controver- sia doctissimus te colat unice observetque reverenter, quod ideo scripsi, ut intelligeres Germaniam nostram qnoad illam ingeniorum beatitatem non in postremis collocatam esse. Quod si, ut scribis vcrissime, Ger- manis munera, quae Italis, ob doctrinam proponerentur; (quis enim virtutem amplectitur uUam, praemia si tollas?) protinus omnia iam essent alba; sed hei nos ventus pascit, pascuntque inania verba ob idque male cnm litteratis agitur viris. Desertae sunt patronis Musae. Vix unus ex Germaniae jprincipibus studiis dat molle otium animumque a curis extricat, ut nihil de lodice paranda attonitus aliquid emoliatur, quod posteris quoque gratiam conciliare possit. Sed prohibent me ce- tera Parcae farique vetat Saturnia luno. Quod apud vos litterae mi- rum in modum florere incipiant, gaudeo communi patriae non medio-

839 criter, quandoquidem futurum sjiero, ut tremens iam prope ac vacil- Jans barbaries intra breve tempns tota pellatur. Quod ut fiat, tui quo- que muneris erit; interim autem Luciani libellos quos parturis ut quam primum enitarie, Lucinam ipse supplex invocabo, ut opem huic operi pulcherrimo ferat, quo ii qui manfeuetiora sectantur studia, ex

UND DIE LEiPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. 65

horain foetnra finactus capiant uberes atque iucundoB. Vale et me ama. Nempe taus Verlerus erit, dum vita manebitjlatque tuum nomen tem- pu8 in omne colet. Iterum yale. Ticini decimo sexto die Decembr. anno XVUII.

Tuus Vitns.

2.

(De rebuB suis non nibil exponit. 2. Benchlinum et Huttenum rebns humanis ereptos luget. 3. Discordi Oermaniae pax reddatur.)

Salve. Liberalissimi mores candidumque illud pectus tuum non nisi gratiis ao amiciciae natum, Bilibalde doctissime, hoc egerunt nu- per, ut ego inaigniter auderem posthabito omni pudore quiddam per litteras erubescere nescias, quod praesens vix expostulassem , abs te petere fueiim ausus. Tui erat ignoscere homini suo semet ipsum pede alioqui diligenter metienti; ita mihi omnia tecum garrire inque sinum tuum libere quicquid habeam aut curarum ant nugarum effundere li- citum putaram. Neque dubito, quin in hanc rem Bilibaldum, hoc est amicum illum nulla ex parte cessatorem, totum effuderis, nisi fortasse tanta superstitione teneatur, ut religio illi sit in Viti sui negotio men- daciolis aliquot abuti. Qnod multis iam mensibus scribendi ad te of- 290 ficium intermiserim , nescio quibus verbis sim causam meam acturus, si negotia cauaarum (id quod solent fere desides) quando mihi non sit tantuB negotiorum tumaltus, quibus undique distringar, vereor quam maxime ne, si id praetexam, tota sim causa facile casurus. Tui melUtissimam memoriam obrepsisse mihi, qum eorum, quos charos habeas, oblivionem vera amicicia non admittat, non eat qur in hac quoque re patrocinium aliunde petere habeam necesse. Vnde igitur, inquies, tam diutumum Bxlentium? si nec occupationes tuae, quae nul~ lae Bunt, neque ulla oblivio amicisBimi hominis memoriam tibi excu- tere potuit? Audi, Bilibalde, id quod sane res habet, qur enim mani- festa negabo? sum procrastinator ita mirificus, ut vix sit alius quis- piam, quem mihi in re tam egregia anteferri, nedum conferri facile patiar. £t sunt tam alta montium cacumina, quibus medius circumdor, ut annns interim praetereat, quo nullus concedatur ad tam eximios amicoB ac patronos litteris meis exitus, quos tamen omni officiorum genere proseqoi par erat. Vnde vel hoc solo nomine locum istum male odi, quod perraro occurrant, qui aut hinc ad vos aut isthinc ad nos commeeni Ita dum maxime offioiosuB videri cupio hominibusque bene de me merentibus hac saltem re gratificari, qum nihil praestatur post longiusculam expectationem , fit ut ii incivilitatis, illi vero in- ^ai gratitudinis me accnsare non cessent. Si forte qnemadmodnm valeam qnaeris, Deo opt. max. auctore sat bene habeo, tibique sicut optimam, ita longevam valetudinem imprecor, quo possis foecundissima animi toi fetnra studiosomm diutius locupletare paupertatem. Ego, si scire cupis, alterum ferme mensem venationi ita strenue fui deditus, ita in

FSL BITSCHELn 0PV8CVLA V. 6

66 VEIT WERLER ALS DOCENT

opere alioqni non iniucundo detritus, ut qnm eingulas res diligen- tius contemplor manumque operi nonnnnquam adhibeo, factum est, ut Tenator sim iam propemodum bonus et eques non omnino peBsimus. Rides tu fortasse, dum ea legis, at rideres, sat scio, mnlto etiam ma- gis, si me equo impigre terram pedibus Qoncutienti insidentem cer- Yumque pleno cursu pcr invia quaeque insequentem videres.

Quo animi aestu reverendissimi Bambergensis ecclesiae olim prae- sulis mortem pertulerim, tute me etiam tacente facile conseqni potes. Eram tuncViennae, nulli minns quam huic rei intentus, ecce! nuncius adest, illius mortem et eam quidem ex incisione nobis significayit. Quo alii animo fuerint, nihil moveor ego, sit per me suam cuique pulchrum; me certe tanto dolore affecit, ut consolationem fere nullam essem ali- quam diu admissurus. £t quid ni dolerem, Bilibalde mi? onerayerat ille me quondam immodicis promissis, ut Carolo, illius ex sorore ne- poti, quocunque proficisceretur studiorum gratia, vel comitem vel du-

592 cem potius me ipsum exhiberem. Et Carolus calcaria, ut id agerem, incessanter admovebat. Revocabar ez Lipsensi Academia, parebam non sine mazimo meo incommodo, interim vero non aliter quam Aeneas alter Virgilianus terra iactatus et alto. Quid aliud supererat, quam ut tantorum laborum fructum et eum quidem miht promissum demeterem aliquando? tam amplae spes mihi perbelle placebant, sa- trapam me esse putabam aliquem et aurei montes animo concepti iam me propcmodum ferocem reddiderant. Sed (o fallaces hominum spes !) eam cristam mihi depressit unius capitis iactura et est haec fortunae non mediocris invidia. Qnid de Carolo mihi sperandum sit, ne te multis morer, audi, per Musas et Gratias te oro. Erant sacerdotia illi minuscula duo, egi cum eo per litteras, quantum id fieri potuit, dili- gentius, fecerunt hoc, me etiam nesciente, amiculi complures, ut aetati meae paulatim iam ingravescenti consuleret, post tot exantlatos la- bores, post tam diligentem sibi plerisque annis navatam operam, par esse, ut iam missio mihi concedatur, quo liceret per otium posthac studiis frui. Respondit illico: se habere iam, quibus sit eo beneficio- rum genere gratificaturus. 0 gratum discipuli pectus! o dubiam, immo nullam potius inter mortales fidem! ita adsimt isthic vuliures, qui multis etiam ante mensibus cadaver aliquod futurum praesentiant.

593 y tinam hoc alieno ac non mei ipsins exemplo diligentius praevidissem !

Quod qum factum non sit, quis me prohibet, quin vocem illam serae prndentiae nimioque meo incommodo emptae emittam, scilicet: non sic putaram. Dispeream, nisi centies et eo amplius illud hebrei poetae vaticinium mecum tacitus ipse submurmuraverim, quo serio ad- monet, ne principibus ac hominum filiis confidamua, in quibus nihil est tam firmum, tam stabile tamque durans, quod non sit aliquando, et id quidem brevi, in tantis feUcitatum somniis emigraturum. loannes Reuchlinus, vir ob trium linguarum peritiam immortalitate dignus, hoc proximo iam mense vitam cum morte feliciter commutavit. Id quod

UND DIE LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. 67

mihi tam acerbum foit, iit maltiB ajmis nnllias hominiB digressas me discmciaYerit grayios. Yideo tamen com illo optime actnm, qnod ab hoc saecalo non minus scelerato qaam aeramnoso sit plane exemptos.

Bumor item apnd nos longe lateqne Bparsns est, ei ita sparsBB, nt non parum maltis fidem iam quoque fecerit, Vlricum Huttenum, yere nobilem iuyenem, et hunc quoque diem suum obiisBe. Qnodsi res ita habet (solet enim nonnunquam rumor et yariare et augere, quod ge- Btnm est), doleo illud ingenium, illam in utroque dicendi genere feli- cem yenam tam immataro interitu defeciBBC. Ita dira fati neceflsitaB optima quaeque demetit, peioribus usque lid taedium relictiB. Fuit mihi cum homine non yulgariB, neque omnino noya familiaritaa, ut- m pote in Lipsensi olim gymnaaio non penitendiB auBpiciis contracta, ubi qum illic aduleBcentulus ferme bonas litteras non onmino infeli- citer profiteretur, ita mihi primo statim guatn placuit, ut spem illico de homine conceperim et amplam et raram. Vitio illi yertebatur, quod acerbius nonnuDqnam scripserit, quod conyitia conyitiis accu- mulayerit, quod plerosque insectaretur odio plus quam tragico. 8it ita. Sed proyocatus, sed iuvenis, sed non nisi quando calamuB inca- luerat, qua tamen re neminem maiori quam se ipsum grayabat in- yidia. Si id yitium est, habet id cum multis commune. Non poBBnmus omnes Ghristum et principem et doctorem nostrum referre, qui male- dicentibuB non yicissim maledixit, sed pro probris amarulentis salu- tarem nobis doctrinam rependit. Vtcunque sit, umbriB illius tenuem ac sine pondere terram opto, spirantesque crocos et reliqua quae se- quuntur.

Yix credis, Bilibalde mi, quam me horum temporum tumaltuB ofiTendant. 0 dii deaeque, quae insanas yersat discordia mentes! itane animuB praeceps per omne relabitur facinus? itane yeluti furore quo- dam perciti in quemcunque obyium repente comua obyertimus? nonne muti tibi yidentur Germaniae nostrae principes, qui tales rerum hu- manarum pestes taciti spectare possunt? Ego qum audio illis manus amputatas, hos cmdelissime occisos deumque hominumque fidem im- 295 plorare, quid aliud cogitandum est, quam Marios Syllasque ab imis Tartari sedibus eyocatos esse? Pompeius in iras hinc furit, hinc Cae- sar yesano accenditur igne. Est tanta cmdelissimomm hominum se- yitia, ut pro sua libidine, qua in quosque obvios grassantur, satis- fiictum sibi nequaquam putarent, nisi (0 rem indignam!) in miserarum mnlierculamm miserrima corpnscula quoque sevirent. £t yidet ista deus, nec fulmina torquet ab alto! Irasci quando iustius ille potest? Sic odio plus quam Vatiniano tumultuamur, quasi extrema nobis spes in eo Bit coUocata, et tamen qum haec agimus, perbelle Ghristiani nobis yidemur, quasi haec nostra religio longe quicquam aliud deside- ret magis quam concordiam, qua sola sublata Christiani non sumus. Libens hoc loco ipsemet mihi temperabo, ne in principes immodestius quid proferatur, qum sciam non esse rem ludioram, cum loye iocari,

6*

68 VEIT WERLEK ALS DOCENT

qnem evocasso panim rite conceptis yerbis ezitio olim fait, sed me miserae plebis miseret et piget qaorundam plus quam turcicae tyranni- dis. Franciscns de 8ickingen si Caroli Imperatoris aut consilio aut iussu, id quod plerique suspicantur, tam atroces Buscitavit iumultus, habebit fortasse quo sese tueatur; at si suis ipse auspiciis rem tam ardnam ac seditiosam tentare fnit ausus, deum mibi iratum inprecor, nisi baec scintilla, tam parvo initio coorta, inccndium vastissimum sit

296 aliquando paritura; solet enim, qui fumus esse coepit, illico ignis fieri, et talis ignis, qui paulatim irrepens non extingnatur facile; solet ma- lum, quod ab initio tam leve negligebatur, si sit auctum, in grave Christianae tranquillitatis dispendium erumpere tandem. Qum haec et alia tacitus quandoque mecum ipse cogito, soleo Tehementer mirari, qur reliquae Germaniae et civitat<es et principes non idem in suis re- gionibns, quod Elvetii populari tantum freti consilio in sua terra fau- stiter praestant; at ipsi dum publica curant commoda, rem publicam habent pacatam; nos priyatis tantum inhiantes nec publico nec pri- vato fruimur satis commode. Aut ego mentior, Bilibalde, aut aliquis malus genius bene concordibus animis iratus hunc amarorem rebus humanis infundit. Sed quid si flagitia nostra, quibus Deum quottidie irritamus, haec mereantor, et merentur procul dubio. Neque enim, ut Flaccus ait, per nostrum patimur scelus iracunda lovem fulmina ponere. Quid alii arbitrentur, divinare non possum. Ego puto principes in hoc iam publico congressu nihil omissuros, quo huic tam sanguinolentae tragoediae finem aliquando imponant, cuius spectatores muti nimis for- tasse diu ezstiteront. Sed quid tum? si consultent graviter, exequan- tur vero nunquam. Concilium indicitar, statuitur locus, dispiciuntur singula, et ea quidem solenni quodam ritu, sed dum in dies alius alium

297 expectat, dum quisque iter adomat suum, dum de ordine, quem hic aut ille consulendo capiat, longior est disceptatio, dum hinc atque hinc in mediam consulitur, bona, crede mihi, temporis pars frnstra effluit; sed de hoc plura nuac nec licet nec libet scribere, quando- quidem illa mihi meique similibus deplorare tantum, adiuvare penitus non conceditur. Deus opUmus mazimus tales tandem Germaniae prin- cipibus immittat animos, ut nihil putent esse in tota vita perniciosius, quam Christianos populos mutuis inter se latrociniis aut bellis digla- diari. Interim vero dum illa aut negligentius tractantur aut omnino negliguntur, fortasse bonos naucleros imitari praestat, qui posteaquam mare altius ingressi sunt, tanquam ex specula aliqua taciti ventos tempestatemque sonoram intentius contemplantur, donec coelum ali- quod serenius apparuerit.

De negotio Lutheri vix ausim scribere quae sentio; ita nunc vides a plerisque ad calumniam trahi ea, quae sincerissimo etiam animo bunt aat scripta aut dicta, interpretanturque in eam quam ipsi velint partem, cum quo tamen hominum genere non pngno, sint per me unicuiqne libera, modo recta, iudicia. Perlegi nuper illius libellum in

UND DIE LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. 69

Henricam octavnm, Angliae regem, editum. 81 cui iste Bcribendi modus placet, placeat; nihil improbo aliomm sententias, mihi certe tam acerba insectatio cum in omnibns honestis Btudiis, tum praecipne in sacris probari neqne potest neque debet. Fayeo Lnthero plnrimnm, 298 Euangelica lux adeo mihi cordi est, ut mihi nallo tempore unqaam aliquid faerit in votis magis, quam ut negotiam hoc, qaaliterconqae sit coeptam, in lesu Christi ac eyangelicae yeritatis gloriam cedat.

£n! habes litteras bene longas, Bilibalde, quibas pTaeteriti temporis silentiam nimia loquacitate, ut puto, egregie compensayL Eztorsit haa partim rei indignitas, partim vero humanitas i]la tua humanissima, qua fretus nihil non mihi licere tecnm putabo, qnas tamen non recoso quomtnus damnes, imo ne legas quidem, si ita sit commodum. Hunc modo meum tam propensum in te animum non improbes. Quodsi te id facturum animadyertcro, sat pulchre procedit; sin gratiam etiam iniero, felicitatis me partem assequutum putabo. Yale, yir incompara- bilis. Ex Wisensteiga octayo die Octobr. a. 1522.

Vitus Berlerus ez animo ac toto pectore tuus.

Anhang n.

Neunzehn Gedichte Werler^s.

[Von Veit Werler's Epigrammen, die Henmann 'commentatio isa- gica' zu seinen 'Documenta literaria' (Altorfii 1758) p. 107 erw&hnt, wusste Ritschl, als er sich mit diesem Humanisten eingehender su be- sch&ftigen anfing, im Rhein. Museum Bd. XXVIII p. 167 Opusc.III p. 113) selbst noch gar nichts zu sagen; bei fortschreitendem Snchen fand er drei solcher Epigramme auf den Titelbl&ttem Werler^scher Textansgaben. Diese yerzeichnete er in den Zus&tzen, die fflr den Wiederabdruck jenes Aufsatzos in Band III der Opuscula bestimmt waren und nun ebenda p. 113 £P. zam Abdruck gelangt sind.*) Bereits damals fOgte er hinzu (p. 115 Anm. 15*^): 'Ob es dergleichen (carmina) sonst noch gibt, wflrde yielleicht am ersten ermitteln, wer in der Lage w&re s&mmtliche aus der Lotter^schen Officin henrorgegangenen alten Dmcke darauf durchzusehen.' Als er dann die mit diesenWor- ten bezeichnete bibliographische Untersuchung mit dem im Anfang dieses Anfsatzes genaaer geschilderten Eifcr selbst ausffihrte, fand er nicht weniger als neanzehn derartige Epigramme WerlerV Zw51f yon diesen schmilcken die Titelbl&tter der oben (p.52fir.) yerzeichneten Ausgaben Plautinischer Stticke, die Werler besorgte, yier weitere stehen in &hnlicher Weise auf den Titeln seiner oben (p. 46) gleich- f&Us bereits genannten Ausgaben des Valerius Maximus, Cicero

*) [Es h&tte gleich an dieser Stelle des dritten Bandes ein Hinweis anf die Resultate der weiteren Nachforschungen meinerseits nicht unterbleiben sollen. C. W.]

70 VEIT WEELBR ALS DOCENT

de oratore, yon Horaz* Episteln nnd filnf sog. Lacianischen Dialogen. Hier- zu kommen noch drei grOssere: eines zu Ehren seines LehrerB Bosch Yon 1611, ein anderes an den ihm nahe befrenndeten, 1513 in Leipzig fltadirenden Eobanns Hessns yon 1614, endlich eins an Tarqoinias Par- thenios Dalmata, mit dem er in IngolBtadt in ein vertraates Verh&lt- niB8 getreten, yon 1513.

Bei dem Wiederabdrack dieser neanzehn Carmina ist dbrigens so- wohl die groteske Interpanction jener Zeit, die das beutige Verflt&nd- nisB gar za beschwerlich macht, als aach das Uebermass grosser An- fangsbachstaben beseitigt worden, die Orthographie aber nnyer&ndert gelassen. C. W.]

I. Zwolf Lobgedichte Werler's auf Plautus. (Aof den Titelbl&ttem seiner Aasgaben Plaatinischer Stflcke.)

1. Ode aaf Plaatas als Dichter im allgemeinen.

(Aas 'Plautinam poema cai Traculento nomen est' Leipzig, Melch. Lotter

1512, aaf dem Titelblatt)

Viti Vuerleri ode dicolos distrophos.

Perlege dalciflai nameroBa yolumina Plaati

Qaisquis es, o iuyenis, Commoda si lingnae, moram yel limes honesti

Pectns et ora moyet Nam Latii caltor sermonis sedulas ipse est

Laude priore tumens; Adde etiam yariae specimen monimentaqae yitae

Qoae tibi cuncta dedit, Si modo maltaram soccas tenet abdita rerum,

Tallias at cecinii £rgo Plautinos yolvas Bine fine labores,

Quisqais es, o iuyeniB.

2. Sapphicon auf Plautus aU Dichter im allgemeinen.

(Aus 'Persa Plauti Comici Luculentissimi lucandissima ac nitidissima Comoedia' Leipzig, Melch. Lotter 1613, auf dem Titelblatt)

M. Viti Vaerleri S. in Plautam Sapphicon.

Qui sacras totus coluit Camaenas

Et bibit dulces Heliconis andas,

Siye qui cinxit yiridante laaro

Tempora, Plautas, Vmbria hunc quondam genait Buperba

Carmine et blandis fidibus canoram,

UND DIE LEIPZIGER PLAUTUS6TUDIEN. 71

Hic nbi excelBOs celebraia moros

Sarsina tollit. QaQmqne biBsenos snperasset annos,

Jngeni cnltor fhgiens patemnm

Limen ad magnae propere recessit

Moenia Bomae. Dulciter claraa modnlatnr artes

Tempore, invictns Cato, Falyins quo

Scipio, et fama oelebri perenne

Prorogat aeyum. Criminnm altricem domnit iaventam

Saepins longas yigilando noctes,

Vnde divini tacitns resorgit

Pectoris ardor. AsperoB Ben&it tamen inde cnrBns

Vitae et infesti precium laboris;

Nam molam duro CereriB terendae

Munere volvit. Dii boni qnanto studio et nitore

Hic snos anctor decorat libelloBl

Carpit en Inxnm variiqne monstrat

Dogmata saecli. Ceme, nt Actaeam seqnitur Minervam

Vnltque ad ezemplar pariter vagari

IllinB, Graiae qui erat et Sicanae

Gloria terrae. Non queo laudes meritas referre

Tam pii vatis numero vel ore,

Quem stupent summi mediozimique

Laudibus omant.

3. Sieben Epigramme auf die Plautinischen ComOdien.

(Aua 'Stichus PlautinuB pudicitiam ac maritalem fidem etiam in sinistra

fortona servandam esse docens' Leipzig, Melch. Lotter 1512, und in

einem neuen Abdrack von 1613, auf dem Titelblatt)

Viti Vnerleri distichon in Plautinamm fabulamm utilitatem compositum.

Qui cupis ad vitae frngem Latiasqne Camoenas Pergere, ne dnbites: omnia Plantns habet.

Aliud.

Artes Thespiadum et varios pro tempore moroB Plautini monstrant commemorantque sales.

72 VEIT WBRLER ALS DOCENT

Aliad. Qaem moyet liinc risas, moyet hinc pia cara Mineryae, Marci facondoa yerset in ore modos.

Aliad. Cai placet Aasonio ladens comoedia socco, Hic yolyat libros, Plaate diserte, taos.

Aliad. Crede mihi, incassam consamis tempora, si non Plaatina assidno scripta labore legis.

Aliad. Tempore yis modico si noscere plnrima, Plaatam Ne cesses stadio consociasse tao.

Aliad. Desine: littas aras, ni docti &bala Plaati Haereat in manibas nocte dieqae tais.

4. Lobgedicht aaf Plaatas als Dichter dberhaapi

(Aas 'M. Plaati poete comici in omni latina elegantia parentis ac prin-

cipis Comedia prima: cui Amphitryo nomen ab aactore ipso inditam

est' Leipzig, Melch. Lotter 1511, aaf dem Titelblatt)

Vitas Vaerleras lectori.

Vir doctissimas andecanqae Plaatas, Plaatas deliciae Attici leporis, Plautas Romuleae lepos Camenae, Sea multo mage qaod iayat capitque, Plautus mente potens deisque iuzta Cunctis atque yiris bonis amandas, Tersus, praecipuus, grayis, rotundus, Salsus, frugifer, elegans, disertus, Splendens, blandidulus, yolnptnosas, Comptus, dulciculas yenustalusqae, Subtilis, yarius, facetns, insonH, Facundus, nitidus nec indecorus; Plautus Castalidnm comes sororum Scripsit yersiculos scaturientes Mnltis sensiculis, nec inde tnrpes In se stulticias inepciasque NuUa et rustica dicta continentes, Sed yerbis (iuyat hoc) probis sonantes Et cura yigili repnmicatos Culta, munditiis, yennstiore Conteztu numeroque blandiore, Mirandam speciem simul ferentes. 0 foeliz iayenis senezqne foeliz,

UND DIE LEIPZIGER PLADTUS8TUDIEN. 73

Foeliz o pner et qtiater beate, In coiiia placido sinQ qaiescity In oniiis lepido yagatar ore, PlaatuB tam sacer agnitui poeta; £n ille dpx^Timov faceciaram Atqae idem pater omninm leporam, Vir doctbsimas atriasqae lingaae, Yir doctissimas andecnnqae Plaatas.

5. Aaf Plaatus' Aulalaria.

(Aus 'Plauti lepidissimi poete Aulularia ab Ant. Codro Vrceo . . . pri-

stine forme diligenter restitnta; illius enim finis antea desyderabatur*

in drei Abdrflcken, Leipzig, Melch. Lotter s. a., 1612 nnd 1513, auf

dem Titelblatt*))

Vitns VuerleruB Plautum alloquitar.

Ante erat informis tuus hic, mi Plaute, libellas (tota haec tua, Plaute,

fabella die Abdrucke von 1512 und 1513\

Non secus ac miris corpora secta modis; Nam capiti finem cariosa absumpserat aetas,

Neu posset longa posteritate frui. Haud tulit hoc Codrus. Codrus doctissimus ille

Mox facili amissas carmine reddit opes Ac lacerata boni passim monimenta (monumenta die Ausgdben von

1512 und 1513) poetae

Cogit et effigiem iussit habere suam.

6. Auf Plautus Captivi.

(Ans dem Druck s. 1. et a. 'Capteivorum Duorum fabnla a Plauto auc- tore ad pudicos mores facta', auf dem Titelblatt)

Viti Vuerleri Epigramma quo Plautus lectorem alloquitur.

Ille ego som Plautus (quid enim mauifesta negabo?), Quo duce sunt pulcbris omnia plena iocis,

Inclyta quem genuit, si nescis, Sarsina Tatem; Iccirco haec tantum Sarsina laudis habei

Aspicis horrendo cur me crudelius ore? £xigaoqae moves murmura panra sono?

*) [Wiederholt in Freytag^s 'Adparatus liiterarius' t. II (Lips. 1753) p. 1334 und in den 'Matanasiana' 1. 1[ (La Haye 1740) p.331, in wel- chen beiden Abdrficken die fehlerhafte, erst sp&ter corrigirte Fassung icia haec tua, Flaute, fabeUa in V. 1 wiederkehrt und in V. 8 Legit atatt Cogit stcht, s. Opusc. III p. 114. C. W.]

74 VEIT WERLER ALS DOCENT

Forsan Acidalio ne Bim poUatas amore

Blandiciasqae alias, lector amice, timea? Hanc, rogo, aollicitam tntas de pectore coram

Disiice nec lensu commoveare tno. Haec Capteivorum qnam cemis, crede, fabella*)

Non est obscoenis commacnlata locis; Sed decor et probitas, virtns moresqne pndici

Materiam libro constitaere sno. Qnare si sapias (neqne enim te fallere mens est),

Hnnc volvas placida sedulnB ipse mann.

7. Anf Plantus' Casina.

(Ans 'Cassina Planti scitissimi electissima Comedia' Leipzig, Melcfa.

Lotter 1613, auf dem Titelblatt)

Dicolos tetrastrophos Viti Yuerleri in Cassinam.

PlantuB nectareis promere versibus DoctuB Cecropios vel Latios sales, Quem turbae docilia perpetnns sonus Tollit dara aub aethera,

Spargens in varios flnmina rivuloa Mnsarum modulo dulciter aapero Caasinam incinuit non nisi ad optimos VirtutiB tetricae gradus.

0 quicnnque cnpis, lector amicule, Pamasi placidis aaepe sororibus Vel Phoebo comitem te aimul addere, Honc tu perlege sedulo.

8. Auf Plautns* Cistellaria.

(Aus 'CiBtellaria Scitissima et iucundiBsima Plauti fabula* Leipzig, Melch. Lotter 1512, auf dem Titelblatt)

Vitus Vucrlems ad philomusaeam pnbem.

Dum celebrat varios memorando carmine lusus

Vates cui titulum Sarsina docta dedit, Huius tam lepidos subito fecere libellos

Mnsa, Fides, Pallas, Gratia, Pboebus, Honor Et labor, ingenium, candor, facundia, risus,

Et nitor ac oris lingua diserta sui, Deliciae, cultns, soUercia, cura salesque,

*) [Der hier wiederkehrende prosodische Schnitzer fabelJa ist, wie es scheint, nncorrig^ geblieben. C. W.]

UND DIE LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. 75

Blandas cnxn grata sedulitate lepos, Nec non diva Yenna, per qaam Cicerone canente

Omnia continuo prompta yenire solent. Non igitnr dubites, adulesoenB chare, Camaenas

Plautinas studio conaociasse tno, Inprimis*) quam doctus amat, cui Cistellaria nomeu,

Haec est non imo constituenda loco; Nam memorat madidi rabiem pestesque Lyaei

Atque Cupidineas tela tremenda faces.

9. Auf Plantus' Epidicus.

(Ads 'Plauti Poete lepidissimi nobiliBsimique Epidicus' Leipsig, Melch.

Lotter 1613, anf dem Titelblatt)

Viti Yuerleri Ode in qua libellus lectorem alloquitur.

Vt boc purpureis margine formulis

Ostendit titulus, nomen Epidico

In primifl mihi Comoedia reddidit

A serri studio et condicionibus.

Quod fli barbarico culpa librarii

Omatu (hei pudet, hei) me prins extulit,

£n nunc, quam nitidos quamque venustulos

Vultus restituit lima severior!

Vel tu, quisqnis es, infans, iuvenis, senex,

Linguam qui Lacialem colis anxie,

Qna nil pulchrius est, utilius simul,

Qua nil dulcius est nilque pericius;

In summa: nihil hac mundus habet sacer

Excellencius aut nobilius magis

Vel quod dignius est discipulis probis;

Ergo quisquis es, infans, iuvenis, senex,

Me, quaeso, vigili mente reoognitum

Et totum cnpido pectore conditum

Noctuma memores voce frequentius.

Qnidni? immo penitus sensibus intimis

Me condas, tua quo gloria nominis

Attingat celeri sid^a limite.

Nanque est turpe homini tempora in omnia

Torsisse ingenium non nisi inaniter.

*) [In dem MCbachener Exemplar dieses Druckes hat, um den un- glficklichen Heptameter zu heilen, jemand Inprimis dnrchgestrichen imd Sn an den Band geschrieben. C. W.]

76 VEIT WEKLER AL8 DOCENT

10. Anf Flautas' Miles gloriosas. (Aas 'Miles Plautina' Leipzig, Melch. Lotter 1614, aaf dem Titelblatt)

Vitus Vuer[leru8] Militem loquentem fecit:

£n ego conspicuis clarus sum miles in armis,

Hispida ob id tristi nubila fronte gero; Plautus tela dedit, quo non foelicior alter

Barbara victrici stemere castra manu. Bello quantus erat Romanae gloria terrae,

Scipio, qui Tyrii contudit ora ducis! Marcellus pugnaz, nnlli quoque laude secundus

Fabricius quantus! Non minor ipse fui. Bellica signa sequi mea vis, studiosa iuventus,

Qnaelibet et foedo dura sub hoste pati? ' En adea, aeratas ducas in praelia turmaa,

Vt poBsit nullo barbarus esse loco. Hoc simul efficiet sacra cum Pallade Phoebus

Et Pamasiaci montis amica cohors. Illorum auspiciis insigni cede peracta

Inclyta tu Btatuas inde trophea tibi. Sic vives longam per plurima saecula vitam,

Sic tua crede mihi fama perennis erit.

11. Auf Plautns' Mostellaria.

(AuB 'Mostellaria M. Plauti Lepidissimi Comici Fabula' Leipzig, Melch.

Lotter 1614, auf dem Titelblatt)

Vitus VuerleruB BtudiosiB Plautinarum comoediarum lectoribus.

PlautuB miranda praelustriB nnmine Phoebi

Conditione fuit; PlautuB verBiculis MuBarum flumina rivos

Digerit in varios; Plautus item Latio movet hinc certamina bocco

Caecilioque seni; PlautuB praeclaroB potuit puerilibuB annis

Equiparare viros; PlautuB commemit princepfl Inmenque vocari

Romulei eloqnii; PlautuB florentiB Btudii nova palma favorque

SedulitatiB erat; PlautuB longevi moris studiosus amator

Voce theatra quatit; PlautuB quem nitido populus Btupct ore loquenti

Pegasidumque chorofl;

UND DIE LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. 77

Plaatiifl bis denos risa mordace libellos

Carmine concinuit, Ex qaiboB hic praesens est Mostellaria dictus

Percelebri titnlo. Argmt astatos serros, convivia, laxuB

Immodicamqae meram Archadio devota deo Masisqae sacrata.

Hanc cole, tarba, viram; Hanc Tolvas, memores, discas, mireria et iatro

Excatias penitas. BarbaroB invideatl Qaid ni? dam gloria linguae

Transeat astra tuae; Illias in tenebrie et longum densa snb aevum

Nocte sepulta iacet.

12. Auf Plautus* Trinummus.

(AiiB 'TrinummuB M. Plauti Comici pracstantiBBimi Luculentissimique fabula' Leipzig, Melch. Lotter 1514, auf dem Titelblatt)

VituB VuerleruB ad lectorem huiuB comoediae.

Hic Marci placida memorabilis arte libelluB, Cui nummuB titulum datque refertque snum,

Non est qur dubites, lector placidiBsime , totus luBtruet innameris corda tenella modis,

Si modo pervigili iamiam tibi cognituB ore AngoluB illiuB largiter omniB erit

11. Gedichte Werler^s auf andere Classiker (auf den Titelbl&ttem der yon ihm besorgten Ausgaben).

13. Epigramm auf die Episteln des HoratiuB.

(AuB ^Q. Horatii Flacci epiBtoIarum libri duo' Leipzig, Melch. Lotter 1512, und ditto Leipzig, Mart. Herbipol. 1513, auf dem Titelblatt)

Viti Vuerleri in epiBtolas Horatli epigramma. Horatius loquitur:

Vt tituluB monstrat deductis arte figuriB, Qua nulla in toto clarior orbe viget,

FlaccUB Bum, patrio qui de cognomine primuB-

Narratur lyricOB concinuiBse modoB. ForBitan horridtiluB fueram mendosuB et asper,

Nec poterant seriem quaeque tenere suam. lam novuB et nitida videor cute pellere cunctas,

Namque dedit labes officiosa manus.

78 VEIT WERLER AL8 DOCENT

Qnodsi nosse cupis, quae sit via proxima laadi, Vnde homines famam, nomen et astra petant,

Ardoa quid virtns, qoid moUis inertia snadet: Me lege, tonc votis mox pociere tnis.

14. Epigramm anf fSnf Dialoge Lncians.

(Ana 'L. Lnciani Samosateni Dialogi qni infra scripto carmine snis

nominibna explicantnr ad comendam lingnam et facnndie cnltnm nan-

ciscendnm oppido qnam aptissimi' Leipadg, Melch. Lotter 1618,

anf dem Titelblatt)

Vitna Vnerlems lectori.

Lucins excnltos placido sermone lepores

Explicat in variis cultior ipae libris, In quibus est ^Virtus', 'Scapha', 'Scipio', nc ^Palinurus',

Et simul Hercnlei nomina clara ducis. OptimuB orator, vatea celeberrimus idem

Cetera et arbitrio versat nbique auo. Rnsticus es (quidni?), si non virtutibus ultro

Eximiis docti commoveare viri.

15. Epigramm anf Valerius Maximns.

(Au8 ^Valerii Maximi Civis Bomani de factis ac dictis memorabilibus

Exemplomm Libri novem tum propter stili maturitatem tum vero prop-

ter vite instructionem utiliBsimi' Leipsig, Melch. Lotter 1614, auf

dem Titelblatt*))

Vitus Vuerlems Snltzveltenais.

Si vifl candidule absoluta lector

Hens scripta Aeneadum tot et Pelasgnm

Pmdens noscere, si pium deique

Cnltnm syderei nec invenustos

Mores temporis at vetuBtioris,

Clamm Bomulei decuB triumphi

AntiquoBqne duces, bonnm Camillnm,

Aut dnroB Curium boves seqnentem, *

Aut BmtoB, FabioB, Benes Catones,

Ant fortes Detios, patremqne [patrem atqne?] natum,

Ant Crassum immodicnm, truceB (}etheg08,

*) [Wiederholt in Freytag^B 'AdparatoB litterariuB' t. III (Lips. 1755) p. 643 f., vgl. OpuBO. in p. 114. C. W.]

UND DIE LEIPZIGEB PLAUTU88TUDIEN. 79

Qracchos, si Marios, sabinde Drnsos,

Aat qaoa historiae feront Latinae

Romana proceres domo creatos,

Posthaec yis Geticaa ciere gentes,

Vel Xersen rapido freto timendum,

Vel Poenam Libyco dacem farore

Belloram celebrem, lubam, Dareiam,

Vel Pjrrham Aasoniam faga timentem,

Cyram, Deiotharam, potentem in armis

Pellaeam ratilis magis Philippam:

Hanc iamiam Valeri libram dioma

Noctamaqae mana legesqne [legasqne^JameBqne,

Hanc doctorem habeas vagae iaventae,

Hanc longae comitem viaeqne samas,

Mensis ille tuis recumbat, atqae

Conianctas capiti tao freqaenter

Coltas mollicolam petat soporem,

Id qaod rex Macedam dedit saperbis

Chartis Iliacae sacris rainae.

16. Epigramm aaf Cicero^s Schrift de oratore.

(AuB 'M. Tul. Ciceronis Palcherrimi elegantissimiqae De oratore libri tres

non minore studio quam arte in edibus Lotterianis excusi: quibas

certe miras ille dicendi artifex se ipsum ut in aliis operibus alios

Bcriptores vicisse perhibetur' Leipzig, Melch. Lotter 1615, auf dem

Titelblatt)

VituB Vuerlerus lectori.

Tulliua orator patriae nova gloria terrae

Eximia multos condidit arte libros, Firma quibus nitidae famae monumenta paravit '

£t longa verum posteritate decus. Inter quae vigili praesens tu pectore disce,

Consultum studio si cupis esse tuo. Non simile huic retulit doctrinae Graecia mater

Nec dare par meritis Bomula lingua potest. «

80 VEIT WEBLEB ALS DOCENT

III. Gedichte Werler^s zum Lob seiner Freunde.

17. Gedicht auf den Commentar Beines Lehrers Hermann von dem BuBche zu Donafs Grammatik.

(Aas 'Hei-manni Buschii Pasiphili in artem Donati de octo partibas orationiB CommentarioB ez Pristiano. Diomede. Servio. Capro. Agretio. Phoca. clariBBimis grammaticis cara et labore non mediocri ad publi- cam iuYentutis utilitatem institutionemque collectus' Leipzig, Melch. Lotter 1611, auf der RtickBeite des TitelblatteB)

Viti Vuerleri SultzveltenBiB dactylicum Asclepiadeum in Her. Buschii PaBiphili praeceptoriB Bui undecunque doctisaimi commentarium quem in Donati artem de octo partibuB orationiB atudioBae pubi nuper ediderat.

Libellus auctorem suum commendat

Qui me compoBuit Bnschius affiatim Miris commemorat acripta nitoribuB Pulchris et decorat sensa laboribus ArtiB grammaticae prima documina^ Et linguae latialis penetralia Emunctim reseranB BensibuB intimis, Per quae (crede mihi) creBcet honoribus ConfeBiim innumeris Bomuleum decuB. Sorget quin etiam tota Latinitas PriBcaa reBtituens non male litteras. Eia ergo, o iuvenis, pectore fervido Ac firma teneas mente reconditum, Quicquid per modicas do tibi paginas, Sed doctaa vigili et Marte recognitas. Non est, cur BtolidoB lustra per omnia Deinceps grammaticos ingenioBius Volvas foede operam et tempora collocanB; MaiuB continuo nam tibi commodum Horum confero quam mille volumina. Hinc pro munere doniBque decentibuB Auctori meritas reddere gratiaB Nec [Ne?] cesseB animo effectibuB oreque; PreBeuB excoluit qui Btudium tuum MusiB et varia Bollicitudine, AbBens nec modo decBt, ingenii quoque VivaciB nitidoB accumulat libroB.

*) Cf. OpuBC. ni p. 114.

UND DIE LEIP2IGER PLAUTUS8TUD1EN. 81

18. Gedicht an Helins Eobanua Hessus.

(Ans 'Helii Eobani HeBsi Heroidum Chrisiianaram Epistolae. opns No- vitinm nuper aeditnm.' LeipEig, Melch. Lotter 1614, 4. Blatt IX Vor-

der- und Bfickseite; Blatt X Vorderseite)

Yitns Vnerlems H. Eobano HeBso suo.

An qnia non faveat tibi nec nnquam

Ardeat ingenti laudis amore tnae? An non quisqnis homo probet libenter

Dotes qoas lingua, mente aoimoqae refers? Sive infirmus ero aimolque febris

Hei male defensam torquet acerba cutem, Sive insit melior statas virorum

Et dicar voto dezteriore froi, Vel terras peragro yagus repoBtas,

Sive ego sim vitreis, HeBse, futanu aquis, Aut Bit Bors propriis iniqna rebus,

Aut mea regales aroha refundat opes ; In Bumma: vicibns diem reduoit

Grinitns radiis doneo Apollo Buis, Mellito mihi dulcior liquore,

Grede, meo semper pectore fixus eris. Hoc virtas merito facit decora,

Si data iuditio sit tna vita meo. Nam te tabifici movet nec ardor

Livons, vultns sed sine nube geris; Nnlli detrahis, omnibus sed aequus

Atque bonoB tota sedulitate colis; Non vires animi dolor qnieti

Frangit, nec sensus ira animosa premit. Tn rectum sequeris, fogis mala, inde

Cultor amicitiae sedulns esse soles. Non te destituit fidele robur

Corporis, et rutilum fundis ab ore inbar. Yidisti varias peritns nrbes,

Audisti claros clarior ipse viros, 0 foelix nimium sacerque vates,

Doctrina priscis aequiparande virisl £n Phoebns tibi dona snbministrat

Nec negat anratam Calliopea Ijram, Qna fretas (bone luppiter) probatum

Mira scripsiBti nobilitate librum, In quo Christicolas dooes sorores

Pulchra verecundo verba lepore loqui. Non luBus Yeneris libidinesqne

FB. RITBCHELn OPVSCVLA. V. 6

82 VEIT WERLER ALS DOCENT

Continet, at verum Telligionis opns: Illo qnid potnit magis disertnm

Esse? 0 ingenii gratia magna tni! Naso Bic loquitnr Tomos adire

Non inssns nec adhnc Caesaris ira fnit; Sic doctum video loqui Catullum;

Sic est Bhomanna sermo, Tibulle, tuus; Sic Bufiu9 nitidus Fropertiusque

Suaviloqua faciles yoce dedere modos; Talis Nestorei senis loquela

Dulcior Hybleo flnxit ab ore fayo; Et tales numeros dedit Pericles,

In cuius labris Pitho canora fnit Tam clams Siculo sonus profnndo

Continuit miseras in sua damna rates; Sic tandem quemlum lyra ciebat

Mnrmur ad lonias, doctns Arion, aqnas; Tam dnlce Ismariis poeta in oris

Cantat, qunm subiit fata cmenta, melos; Nec foenix aliud rogo propinquus,

Non aliud recinit funere carmen Olor: Quam hoc quod iam Latiae nitore linguae

Parturis, Hessiaci fama decusque soli. Ergo perpetnum feres honorem

£t tna erit nuUo Musa sepulta loco; Namqne inter nitidoB tibi poetas

Posteritas primum dat yeneranda gradum, Necnon cuncta leget nimis freqnenter

Diyite de yena quae tibi scripta flunnt. Tu Viti interea memor sodalis,

Qno tibi non alter iunctior esse potest, Sic comple Pyliam diu senectam

Et capiant anni tempora longa tui; Post yitae Bpacium Dens per aeyum

Det tantis meritis mnnera digna tnis. Hoc pro te rogitant pner senexque,

Haec etiam yoti snmma, Eobane, mei est.

[In eben diesem Bnche dea Eobanus steht naoh Blatt 106 (Cnst. VII) anf zwei nicht numerirten Bl&ttem (Sign. des ersten Blattes: VIII) ein Gedicht yon Eobanus an Werler, welohes auch mit einigen Varianten wiederholt ist in dem Drucke ^Helii Eobani Hessi Farragines dnae' Halae Suey. 1539 auf Fol. 243^ bis 244^ mit dem Titel: 'Ad Vitnm Vnerlemm yirtntera inyidiae obnoxiam esse.' Ich laAse anch dieses

UND DIE LEIPZIGEB PLAUTUSSTUDIEN. 83

Gedicht als ZeugxiiBa der FreimdBchaft Werler's xnit HessaB, die 1518 bei deBsen Studium in Leipzig entstand, RitachrB Absicht entaprechend hierunter folgen. C. W.]

H. Eobanus Hes. Vito Vaerlero sao sa. di.

Dulcifl amicitiae nostrae comes, unica verae

Fidelitatis gloria, Optima pars yitae melioria, denique vita,

Beate Vite, candida Quem nemo bonus odit, amant yenerantur honorant

Quicunque non Bunt peBsimi: Sub (In Farr.) yiridi nobis nuper spaciantibus umbra

Propter susurranteis aquas Multaque de studiis consueto more loquutis

De liyido sermo incidit. Questus eras (memini) quam te sine crimine liyor

Morsu insectetur perfido (iflagellet improbo Farr.), Ne doleas: yirtus haec praemia sola meretar

Apud furentem Zoilum; «

Vidit et indoluit Bummis te laudibus auctum

Ille ille quisquis (cunque Farr.) quisquis est. Doctus es et faoilis floret tibi gratia linguae :

Quis liyor hoc tantus ferat? Comis et urbanus cum sis constansque piusque,

Venas miser depascitur. Per fora, per plateas, per compita, templa yiasque

Laudaris: hoc liyor dolet Denique cuncta tibi pro voto cedere (ad votum succedere Farr.)

spectans

Paene eviratus concidit. Nil miserabilius totum liquet esse per orbem (rebua mortalibns ortum

est Farr.)

Quam (^c Farr.) semper ardentem invidum (ardente invido Farr.). Ardet et incluso (occulto Farr.) miseras calet igne mednllas;

Cupido non tantum furit. Saepe graves misero flammae minuuntur amanti;

Hic igne nunquam liber est. Non grtkyiortk (maiora Farr.) aliquis dederit tormenta Perillus,

Non impius Mezentius, Et tantam (res mira) sibi nocet et dumtaxat

Se camifex eviscerat. Aspice, quam torvo distorquet lumina vultu,

Vt fictiles larvae solent, Quales ire ferunt furias noctuma moventes

Lethai^ciB insomnia!

6*

84 VEIT WERLER AL8 DOCENT

Aspectam metnit yitam niiie crimine agentis,

Vt glanca solem noctua. Talem (crede mihi) cnm tn patiare ferasqne,

Snm passns ipse et nnnc fero. Qnod si perstiterint non desinere esse moleBti,

Vtmmqne nominabimna. Ardeat interea, qnantnm yolet, ardeat et se

Livore inani torqneat: No8 alimenta igni dabimns yirtutibns istis,

No8 gratia qnamm fngit Cnmqne leget, si forte leget qnae scribimns nnqnam,

Sacro pnellas pectine Aspiciet nostrae fidei docnmenta Ticissim,

Snspendet et ae forsitan. Tn prior oocnrres illi stomachnmque movebis

Praeliminari pagina. Hnc qnoque respiciet (nec enim leget omnia) livor

'Vitnmqne mrsuB perleget. Eheu qnoB gemitns dabis hic, moeBtissime liyor,

Tam firmo amore territuB.' Quin age ne garri contra: nen perfide latres,

Ni perditnm iri te voles. At tu, qnicnnqne es lector sine labe futums,

IgnoBce Vito ac Helio. Eat opns andaci mnscas arcerc flagello (fiabello Her. epist),

Ne saepe pnngant libere; Irrequietnm animal rostro mordente timendnm

FaceBsat in rem peBsimam. At tn noBtrornm studii vitaeque Bodalis

Quo viz magis qnicquam placet. Ne doleas, si te malns inBectatnr et andet

Livore dignnm credere; Cansa tna est virtus, nnnqnam caret illa malignis,

Qui detrahant, osoribns: Quin, age, deride caeptoqne insiste labori:

Codro crepabnnt Ilia.

UND DIE LEIPZIOEB PLAUTUSSTUDIEN. 85

19. Epigramm auf daa heroische Gedicht des Tranqnillus

Parthenius ^contra Thurcas.'

(Au8 dem Druck 'Hec continentur in hoc opusculo. Tianquilli Parthenii Dalmate ad Deum Contra Thurcas Oratio carmine Heroioo. Eiusdem Epifltola ad Clarissimum ac Nobilem yirum Hieronymum de Croaria in Tapphain utriusque luris doctorem. Item Epigramma Viti Verleri: David Rotmund buchomensis: et Theoderici Spelt Prepositi Stuchar* dienBifl' [1518?], 4. RtLckseite dcB Titelblatts)

Vitus Verlerus

Sunt quibus alta plaoet turritaque tecta domorum

Erigere et Triviae marmora celsa deae; Pyramidum moles, vasti Rhodos aurea Phoebi,

Laudantur Solymi templaque sacra iugi, Nec non belligeris Babylon pulsata quadrigis

£t Mausolei saxa superba rogi, £t Nasamoniacas qui iactet cornibus aras,

Praescia quas fontis saepius unda rigat. Haec quamquam nimis est hominum mirata vetustas, * ^ Quae nisi terrenas concelebrabat opes,

£t septem dixit pulchri spectacula mundi

Eximia in variis arte reposta locis. Sunt tamen aut valido Neptuni versa tridente,

Incljta vel carpsit nomina tempus edaz, Aut quatiens tremulo terras vis abdita motu

Bellicus aut duro destruit aere furor, Horrifex aut Boreas simul et Vulcania pestis

Paulatim fines iussit habere suos. Carmina sunt ullo nunquam moritura sub aevo,

Non ea posteritas perdere sera potest; Carmina tam late famam sparsere per orbem,

Vt vix sint ipsis obliteranda deis; Carmina longevam pariunt per tempora vitam,

Vates aetati succubuisse vetant: Praecipue si sint (res est haec magna profecto)

Carmina Pierio plena liquore favi, Quale meus nuper cecinit non paupere vena

Tranquillus, stupidos qui fftcit ore viros. Quod si foite negas odiis commote protervis,

Livide vel stygio pectora felle madens, Nunc age pervigili modo volvas mente libellum^

Quem levat heroo flEuna sub astra sono. Mox dices: geniu^ dabit illis saecula chartis

Atque est apposito pagina digna Codro.

86 VBIT WBRLER ALS DOCENT

[ ' Tranquillus Parthenius Dalmata Poeta', mit dem Werler von Ingolstadt her (Ende 1516 und 1517) befreundet war (s. Opusc. III p. 107 f), widmete diesem in demselben Jahre 1518 eine im Leipziger Gymnaidum gehaltene Bede, die gleichfalls bei Melch. Lotter gedruckt wurde; eie erBchien unter dem Titel 'Oratio De laudibus eloquentiae Auctore Tranquillo Parthenio Andronico Dalmata: in Gymnasio LipsenBi pronunciata' und enthHlt auf der Rtickfieite des Titelblatts den Dedica- tionsbrief , den ich als zweites ZeugniBS seiner Verbindung mit Werler Bitschrs WunBch entfiprechend hier unten abdrucken lasBe. C. W.]

TranquilluB Parthenius M. Vito Vuerlero viro doctissimo et

integerrimo S. D.

Quid sentiam de Lipsensi Gymnasio, a quo Bimmia benevolentia singularique honore tuis inprimis attestationibuB exceptus sum, in Ora* tione quam nudius tertius habui de laudibus eloquentiae breviter Bignificavi, diffusius oportuniore loco meam mentem declaraturus. Quam quidem orationem (tametsi doctas aures reformidat, quod obstrepenti- bus hinc inde rusticiB ezarata est) ad te mitto, quo nugas meas legendo quibus olim delectabare nostri memoriam revoces. Vale. Ex Lipsia VIII Calen. Septembreis. ^

Anhang m. Drei Proben der Exegetica Werler^s in Leipzig.

I. Werlers Einleitung liber Plautus Leben.

(abgedruckt in der Cistellaria von 1512; eingeschrieben in ein Mdnchener Exemplar des Miles von 1514)

M. PLAVTI VITA.

M. Plantus patria Sarsinas fuit ex Vmbria, quod ipse de se insi- nuat in fabula MoBtellaria, et alii veteres tradunt. Constat enm his temporibus Romae vixiBse, atque in Bcaena prestitisse, quibus in civi- tate Pub. Scipio, Fulvius Nobilior et M. Cato excellentes habiti sunt. Ingenio pemrbano fuit et maxime festivo, quod cum alia mnlta indi- cant, tum Comedie ipsius plene iocunditatis ac lepomm. Relata sunt ab A. Qellio complnra in atticis noctibna de eraditione et fabnlis Plautinis ex auctoritate M. Varronis, qni Plautnm ait, cnm erogasset omnem pecnniam in scenicis omamentis, ad summam paupertatem fuisse redactnm, eaqne ratione in nrbem rediisse, et operam pistori locasse ad victum comparandnm his molis circumagendiB, qnas trasa- tiles vocant, Hieronymns mannales appellavit. Et cum aliqnamdiu in pistrino versaretnr, ibidem fabulas aliquot dicitnr composuisse nt Saturionem et Addictnm. M. Varro in libro de Plantinis comediis

UND DIE LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. 87

Terba haec posoit, qnae adscribenda existima^i, at a Gellio est obser- yatam.

Femntnr Bub Plaati nomine comoediae circiter C et XXX. Sed homo eniditissimne Laelins XXV dnmtaxat illius esse censnit; neqne dubiom est, qnin ista etiam, quae a Planto scripta non annt, yeterum poetarnm fuerint: ut M. Accii, C. Plautii a quo dictae sunt Plautianae fabnlae, non Plautinae.

Cetemm cnm XXV a yeteribus connumerentur M. Plauti comediae, tciendum eat, preter illaa XX (quae a nostris grammaticis consenan omninm pro Plautinifl habentur) tris a Oellio nominari: hoc est Boethiam, Neryulariam, Fretum. Varro et Sex. Pompeins aliafl com- plurcB nuncupant: ut Artemonem, Frivolariam, Phagonem, Cestrionem atque Astrabam, easque inter Plantinas referunt. De Astcaba tamen Gellius et Nonius dnbitamnt. In fabulis gnia secntus est graecoi aucto- ree, maxime Demophilum, Philemonem et Epicharmum Siculum, ut HoratiuB Flaccns tefltatur, tantumque scribendi elegantia et salibuB yisus eBt praestitiBBe , nt Epistola affirmare non dubitayerit, MnsaB ipBas Plautino sermone fuisBe locuturas, si latine loqui yoluiaBent, quod a Fabio Quintiliano refertur. Quocirca GelliuB censor optimus omnium scriptorum appellat eundem Plautum parentem ac principem in omni latina elegantia. VnlcatiuB gedigitus cum de ordine comicomm soribit post Cecilium coUocayit Plautum caeterisque omnibus praetulit. Nomen Plauti deductnm est a planicie pedum (ut est auctor Sex. Pompeius): priuB enim M. Plotns dicebatur. Hinc semiplotia calciamenta dicta Bunt, quibus in yenatioiubus uterentur. Obiisse traditur paucis annis post Q. Ennium olympiade centesima XLV. Quantum iactnrae factum sit in eiuB obitu, testatus est idem Poeta his yersibus de se com- pOBitis:

Poatquam est morte captuB Plautus,

Comedia luget, scaena est deserta,

Deinde risns, Indus, iocnsque et numeri

Innnmeri simul omnes collachrymarunt.

11. Der Anfang der Interpretation des Plautinischen

Epidicas durch Werler.

(Au8 den drei gleichlautenden handschriftlichen Noten des Mflnchener, Gothaer und Wolfenbtltteler Exemplars yon Werler'8 Epidicus-Ausgabe

yon 1618)

Hnius fabulae interlocutores sunt: 1) PeriphaneB qui introducitur pairiBfamiliaB imaginem referens, ntpote filii yitia yitabundns, honoris et modeBtiae cnstoB. Latine autem interpretari potest ^circum quaque coHBpicuuB', ircpi i. e. ciroum et (paivuj L e. luceo; 2) Stratophooles poBtremiBsimae nequitiae commeBsator et ut natura militum est

88 VEIT WERLER ALS DOCENT

Bcortator, unde etiam sibi nomen mansit. CTpctT^c enim graece exer- cituB, (pdjc vir et kA^oc gloria: quasi gloriam sibi in exercita comparare Tolnerit; 4) Cheribolus conuptae adolescentiae in turpibus auziliator et consiliator; gaudet enim consulere Stratophooli: x^ip^ gaudeo, pouXif)

yero consilium notat. . 4) Apocides . / 6) Epidicus

Agitur Athenis fiEibula dividiturque poetae Venusini praeoepto in quinos actus. Principium primi hoc est: 'heus adolescens', seeundi mihi habetur initium: 'rem tibi sum elocutus omnem', tertii actus initium est id: ^atat, tacete, habete animum bonum'; quartus actui ia eet: ^cave praeterbitas ullas aedis, qnin rogea'; ultimns actus hic pntatur: 'si quid est huiusmodi miseriamm.'

Zu Act. I Scen. L

Loquuntur hoc loco conservi duo: Epidicus alter qoi domi manse- rat, alter vero Tesprio qui Stratiphodem comitatus fuerat in exer- citum. Ui primum, iit mos est servornm, se invicem adeunt. Postea Epidicus de Stratiphocle, Periphanis filio, percontatur.

Dann stehen zu den ersten Versen diese Interlinear- scholien:

V. 1 heus] vocantis.

quis properantem] abire festinantem apprehendit veste.

V. 2 odio es] importunitati, uteris me.

V. 3 conspicor] video.

V. 4 salve] Epidice.

V. 6 esse quod assolet] quod consuetum est fieri.

V. 6 coena] splendida, opipara.

V. 7 quid tu agis] o Tesprio, num vitam ducis ex animi tui sen- tentia.

exemplum adest] petis ut valeam, ex vultu cognoscere liquido potes. is enim veluti mentis proditor tibi exemplum oertum et validum dabit, quemadmodum agam.

III. Werlers Erklarang von Horatius Epist. I 1.

(nach Sporbroth^s Hefb, von dem die Nachschrift am Rande der Wer< ler^schen Ausgabe von 1612 nur der Fassung nach abweicht.)

Haec prima Horatii epistola prohemii locum sortita est; Mece- natem enim suum alloquens, qui sna sponte vehementer in omnes poetas propensus orat et in ipsos apprime liberalis, suscepti propositi ratio- nem explicat et copiose enarrat. Cum enim graviore iam aetate constitntuB teneriores Musas omittere et res gravet atqne ex intima philosophia depromptas litteris mandare constituiBset, ingravescentem aetatem veluti lascivioribus nequitiis ineptam suam. in haec stndia properationem insinuat. Benevolentiam primo captat ab ipso Mae^ cenate illum dignum iudicans qui sicot in primo soo carmimim opere

UND DIE LEIPZIGER PLAUTU8STUDIKN. 89

landatitB sit, ita iaxn postrema Masa laadandns ease a se ▼ideatar; captat a penona saa fayoremy com se velati beneficioram in se collo- catoram memorem gratamqae eignificet; a re deniqae ipsa, oaias atili- tate et ma^tadine proposita auditorefl ipsos in tammam adtentionem addocere nititar.

V. 2. Badis virga erat qaa gladiatores, dam libertate donabantar, ne gladiataram amplias exercerent, donari solebant.*) Vnde non nan- qaam pro libertate et fine radis ponitur. Senaas est: 0 MecenaSy yisne me Horatiam satiB oognitnm iam et probatam ezercitio Masarom aetate iam ingrayescente ei Beverioribaa rebas magis apta iteram stadio poetico incladere, qaemadmodam gladiator rade donatos et a gladiatorio monere remissas iam rarsas in oertamen revocatar?

V. 4. Veianias gladiator qaidam insignis et claras fait, qui aetate declinata decaraoque iam spatio ab arte saa gladiatoria disceadt armaque ex antiquoram more in templo Herculis suspendit, quod in eius dei tutela id artificiam esse putaretur.^)

V. 6. Gladiatorii ludi ita a veteribus erant institati, ut duo eiusdem aetatis, exercitationis, proceritatis, virium et audaciae in mediam harenam prodirent, seque mutuis vulneribus saepe conficerent, nisi spectatorum clementia victor prohiberetur, ne in victum et iam vulneribus confectum ulterius saeviret; quod tunc maxime fiebat, cum ille supplex populi in theatro sedentis opcm imploraret, quod aignificare videtur poeta noster, cum ait: 'Ne populum extrema toties exoret harena.'***)

V. 7. Sicut supra a gladiatorio munere, ita hic a curuli certamine metaphoram sumpsit. Nam ut errat qui equum, quo in iuventute hactenas victore usus sit, iam senem adhuc in stadio currere iubcat, ita ego, inquit Horatius, reprehensione non carerem, si ea studia, quae in florida aetate exercui, nunc scnex non relinquerem.

V. 11. Vtramque philosophiam significat hoc loco Horatius, phipicen, quae circa veri investigatioDem consistit^ et ethicen, qoae vitae magietra ad rectas decentesque actionea nos perducit. Naturali enim philosopho sufBcit quod verom sit cognoscere, morali aotem quod rectum iustumque est nosse non satis est, nisi recto iusteque agat; opus enim moralis virtutis non cognitione sed actione per- ficitur.f)

y. 20. Miro ordine et artificio prooedit Horatius. Primo enim graviore iam aetate ea, quae leviora et adulescentiae condonanda sunt, re-

*) Dieser Satz ist aus Landin entnommen.

**) Dieae ganze Bemerkung ist fast wOrtlich ans Landin entlehnt. ***) Diese ganse Bemerkung ist gleichfalla fMt wSrtlioh aus Landin entlehnt.

t) IMe ganze Bemerkung wSrUich aua Landin.

90 VEIT WERLEB AL8 DOCENT

linqnenda indicavit; dcinde graviora et quae ad bene beateqne vivendum pertinent inquirenda proposuit. Sed com ad veram in> veniendum optimo duce opoB sit, ex omnibns philosophonun fami- liis academicos tanqnam excellentioreB delegit. Vemm cnm neqne nugas omittere, neqne seria proponere, neque ad illa recta ratione progredi satis sit, nisi eodem ardentissimum Btudium, quo omnis Bocordia removeatur, accesBerii Iccirco tribus efficacisBimis aptis- simiBque comparationibuB qnanto animi ardore haec prosequatur mire exprimit.*)

V. 28. LynceuB homo tam certa oculorum acie usus est auctore Valerio

in titulo de miraculis [I, 8, ext. 14], ut in Lilibeo portu Siciliae

stanB Carthaginensium egredientes classes intueretur. Vnde Lincei

- oculi illi acerrimi et acutissimi dicuntur. Solinus tamen hunc non

Ljnceum, sed Strabonem nominatum fuisse scribit.

V. 31. Chiragra morbus est manuB occupans et contrahens sicut podagra pedes; hanc nodosam vocat. Nam cum intemodiifl digitorum crassior humor cohaerescat, turgescit locus tanquam nodi lapillive insint. Vnde illud Persianum [5, 58 sq.]: 'Sed cum lapidosa chiragra | fregerit articulos.'**)

V. 37. AUusio est ad sacrificium, in quo veteres numero temario maxime utebantur, quod is in divinis perfectus sit. Vergilius in ludicro Bucolico [8, 73]: 'Tema tibi haec primum triplici diversa co- lore I Lilia circumdo, terque haec altaria circum | Effigiem duco: numero deus impare gaudet.'***)

V. 41. Incipit iam instituere bonum virum poeta, cuins officium est fugere vitia et amplecti virtutes. Quamvis enim virtus sit habitus firmus in ratione bene suscepta, tamen, quoniam non potest intrare animum, nisi vitium ei contrarium prius removeatur, hinc ipsam vitioram fugam initium virtutis esse dicit-f)

V. 45. Sensus Horatianus est iste: Si omnibus periculis laboribusque navigationem tuam ad Indos usque instituis, hac sola ratione motus, ut paupertatem quae mala non est fugias, mnlto magis in tua patria sine periculo et labore discere et audire debes, ut pariter et rationibus doctus et auctoritate motus ea quae vulgus miratur vitare possis.

V. 52. Causa quare divitias virtuti proponat mercator, haec est^ quod ipse pluris eas ex vulgi opinione faciat quam virtutem ipsam.

V. 56. Alludit ad tres lani statuas, ad quaram mediam maxima flebant negotiatoram commercia, qui omnes uno ore ita clamabant: '0 cives cives querenda pocunia' etc.

*) Diefl alles aus Mancinellus.

**) Diese Bemerkung von ^Nam cum' an w5rtlich aus Landin. ***) Diese Bemerkung fast wOrtlich aus Landin. t) Diese Bemerkung von ^Quamvis' an wOrUich auB Landin.

i

UND DIE LEIPZIGEB PLAUTUSSTUDIEN. 91

▼. 69. Infitiiutuin hoc priflcorum certe laudandum fnit, qno ut suorum animoa honestis studiis imbuerent ac in yirtute principatum puta- rent, cantilenam illis di^^tabant, cuius haec erat sententia, regem eum esse qui recte et honeste ageret.

▼.61. Lucius RoBcius Ottho consul legem tulit, ut in theatro equi- tibuB romania ordines quattuordecim apectandi gratia darentur. Ottho tribunus plebis legem tulit, ne quia in ordine equeatri apectaturua aederet, niai aeatertia quadraginta milia pOBaideret, quod ai contingeret, quiaquis eaaet aive ingenuua aive libertus, inter equi- tea apectare ei liceret in gradu decimo quarto.

V. 67. Puppiua ille, cuiua hic Horatiua meminit, poeta tragicua fuit, ita affectua hominum movena, ut illis lachrymas frequenter conci- taret. Poauit autem hic illiua fabulaa pro omoi apectaculo in theatro agi aolito.

▼. 70. Bationem significat poeta, cur non eodem iudicio quo populua romanua utatur, quam ez Aeaopico apologo graphice et eleganter depromit. Viderat olim vulpeoula astuta fera multorum anima- lium yeatigia apud leonia antrum, aed ita tantum ut omnia eaaent ingredientium et non exeuntium; quae coniectura rata id quod erat, ideo non redire ingressas feraa, quod leo illas voraret, noluit ingredi, et roganti leoni, cur non ingrederetur, reapondit deterreri veatigiisy quae adversa aibi, non autem averaa eaaent. Yt ergo ex veatigiia interitum auum timebat vulpea, ai ad leonem ingrede- retur, aic aigna aunt quae pemitiem minitentur poetae, non dari sibi reditum a vitiia, ai ad illa aemel ingressua fuerit.

V. 79. Metaphora est a re piscatoria tranalata hoc aenBu: aicut enim capti piscea mittuntur in vivaria, ita et ipae avarua captoa cuatodit senea, ne evadant.*)

V. 83. Baiae Baiarum, plurativi numeri tantum, civitas eat Campaniae amoeniBsima secus mare aita, nomen habena a Baio Vlixis socio illic Bepulto ; in huiua agro propter aquaa calidas et ad voluptatem et ad varioB morboa commodaa prepotentes illi et divites Romani aedificia magnia impenaia exatruere aolebant, quod hic etiam poeta notat.

V. 90. ProtheuB Ooeani et Thetioa filiua fuit, vatea clariBsimus, qui ae in varias formas mutabat, auctore Ovidio libro 8 metamorphoaeoa [721 aqq.]

'Sant quibuB in plurea ius est tranaire figuras, Vt tibi, complexi terram maria incola, Protheu. Nam modo te iuvenem, modo te videre leonem, Nunc violentua aper' etc. Lege ibidem Ovidium.

y. 102. Nam qui aut atre bilis aut alius humoria affiuentia peccat, medico curandus traditur et illi auorum bonorum curatione inter-

*) Von ^capti piacea' bia ^evadant' wOrtlich aua Landin.

92 FRANZ PASSOW.

dicitur traditorque a praetore carator nnas cx his qui propinqnior est gentilitate. y. 106. Conclnsio haec est istins epistolao, qna ex stoicomm paradoxo dicit solos sapientes liberos esse, solos reges, solos deniqne divites. Dicitqne sapientem saao animo semper esse, quod in sna potestate sit, corpore insnper yalere affirmat, cum nihil committat nnde morbns provenire possit, nisi forte oorporis imbecillitate reddatnr non sanns, onm aliqnis hnmor in eo peccaverit.*)

II. Franz Passow.**)

449 Passow (Franz Ludwig Karl Friedrich), durch Worl

und Schrifb eine der Zierden deutscher Philologie^ ward gebo- ren am 20. September 1786 zu Ludwigslnst in Mecklenburg- Schwerin und starb als Professor in Breslau am 11. Marz 1833. Durch hauslichen und Privatunterricht vorbereitet empfing er seine Schulbildung auf dem Gymnasium zu Gotha, wo Yor allen Friedrich Jacobs als begeistemdes Yorbild auf ihn einwirkte. Auf der Universitat zu Leipzig, die Passow 1804 bezog, war es Gottfried Hermann, dem er seine philologische und methodische Bichtuug und Ausbildung verdaukte, zumal seit er, in dessen griechische Gesellschaft aufgenommen, im Wetteifer mit altem Genossen, wie Seidler, Linge, Thiersch, zu wissenschaftlicher Selbstthatigkeit und Selbstaadigkeit er- starkte. Nicht gerade mit pedantischer Regelmassigkeit an die hergebrachte Studienweise sich biudend, vielmehr einen grossen Theil seiner Zeit zwischen Landleben und Reiseaus- fiUgen theilend, sah er 1806 in Dresden zum ersten Male reiche Eunstschatze, durch die ihm der Sinn fUr die antike Eunstwelt aufging, der ihm spater als Director der Breslauer Universitatskunstsammlung zu statten kam. Schon 1807 nahm er eine Lehrstelle am Weimarischen Gymnasium an. Passow und seinem geistesverwandten Collegen Johannes Schulze ver- dankt jene Anstalt ihren gllicklichsten Flor in den Jahren

*) Von 'Dicitqne sapiontem' an wdrtlich ans Landin. **) [Ans ^ ConverBations-Lexikon der neuesten Zeit und Litteratnr. Bd. III' (Leipzig, F. A. Brockhaus. 1833) p. 449—450, mit der Zahl 88 nnterzeichnet G. W.]

FRANZ PASSOW. 93

1807 10. Ein treffliches Bild von der Wirkung, die durch einen seltenen Yerein yon klarem Wissen, geschmackvollem und eindringlichem Vortrage, Adel und Energie der Gesin- nung, Fener und Lebendigkeit des ganzen Wesens erreicht wurde, gibt ein ehemaliger Schfiler in der ^Allgemeinen Schul- zeitung' (1831); und ein lebendiges Zeugniss geben SchQler wie 65ttling; Osann, Weber (in Bremen). Andererseits wurde anch fQr Passow anregend die Nahe Groethe's, Wieland^s, H. Mejer^S; Enebers. Ein noch freierer Wirkungskreis als in Weimar wurde durch einen Ruf an das Conradinum zu Jenkau bei Danzig dargeboten, und Passow nahm ihn 1810 an. Pada- gogische und patriotische Bestrebungen, in Gemeinschaft mit dem ersten Director Jachmaun untemommen, bezeichnen diesen Lebensabschnitt Passow's vorzugsweise; ein Anfang zu Sffent- licher Mittheilung der gewonnenen Ansichten und Erfahrungen wurde in dem von beiden herausgegebenen ^Archiv deutscher Nationalbildung' (4 Hefte, Berlin 1812) gemacht Leider soUte er nichts ernten von dem was er gesaet; der Erieg und in seinem Gefolge die traurigen Zeitverhaltnisse losten 1814 die ganze Anstalt auf, und gaben Passow Musse ein Jahr lang theils auf Reisen, theils im anregendsten Umgange mit den trefflichsten Mannem BerlinS; ja sogar noch als Zuh5rer ^o P. A. Wolf s zu verleben. Von 1815, wo ihm die Professur der alten Litteratur an der Universitat zu Breslau tibertra^en wurde, datirt sich die festere Gestaltung seines aussem Lebens wie seines geistigen Wirkens. In einer Reihe von 18 Jahren gelang es ihm und seinem 1816 nach Breslau berufenen CoIIegen Earl Schneider, durch akademische Vortrage grossentheils exegetischer, seit 1829 auch archaologischer Art^ wie durch die Leitung des 1815 erneuten Semihars, fortwahrend aber durch belehrende und ermuntemde Privateinwirkung, die philologi- schen Studien mit so glficklichem Erfolg anzubauen, dass Breslan darin keiner deutschen Hochschule nachstehen dUrfte und Schlesiens gelehrte Schulen mit einheimischen Zoglingen ausBresIau^s Pfianzschule besetzt werden konnten. Nur vortiber- gehend waren die Irrungen und Hemmnisse, die durch Passow^s personliche; selbst in einer eignen Schrift (^Tumziel'^ Breslau 1818) bethatigte Theilnahme an den damaligen Turntlbungen

94 FRANZ PASSOW.

und TurnbestrebuDgen bervorgerufeu wurden; dagegen gleich unausgesetzt und rastlos zu allen Zeiten seine schrifbstelle- rische Thatigkeit, die hauptsachlich nach zwei Seiten hin fruchtbringend geworden ist. Erstlich gehort Passow zu denen, die durch grossartige Auffassung und geschmackyolle Behand- lung der Alterthumswissenschaft in F. A. Wolfs Geiste Aner- kennung und Liebe fUr philologische Studien in einem weitem Ereise haben verbreiten helfen, ein Yerdienst das bei den Gegenbestrebungen des Zeitgeistes nicht hoch genug anzu- rechnen ist. Aber auch durch streng wissenschaftliche Bear- beitnng der Philologie hat er sich in der Geschichte derselben eine ehrenvolle Stelle errungen. AIs wesentlich fortbildendes Glied in ihrem Entwickelungsgange miissen seine Leistungen fiir griechische Lexikographie gelteu; die durch Passow eine durchgreifende Umgestaltung und planmassige BegrUndung erfahren hat. Yorbereitend dazu war die Schrift: ^Ueber Zweck, Anlage und Ei^anzung griechischer Worterbiicher' (Berlin 1812); die Ausf&hrung liegt in vier Ausgaben seines Handworterbuchs (Leipzig 1819 31) vor. Nachstdem ist das Bedeutendste: ^GrundzQge der griechischen und romischen Litteratur- und Eunstgeschichte' (Berlin 1829. 4)^ eine um- gearbeitete Ausgabe einer frOher (1816) erschienenen Ueber- sicht, welche sich auf die Litteraturgeschichte beschrankt hatte. Zwar ist diese Schrift nur Grundriss in Tabellenform; aber in ihrem zweiten Theile das Wissenschaffclichste, was tiber das Ganze der griechischen Litteratur bis jetzt gedruckt ist Eritische und exegetische Arbeiten sind die erschienenen Ausgaben und theilweise Uebersetzungen des Musaus (1810)^ Dionysius Periegete8(1825), Longus (1811), Parthenius (1824), Persius (1809, unvollendet) und der 'Germania' des Tacitus (1817), sowie die vorbereitete und hoffentlich noch erschei- nende Paraphrase des Evangeliums Johannis des Nonnus^), und Xenophon Ephesius [(1833)]. In dem mit Earl Schneider begonnenen ^Museum criticum Vratislaviense' (1. Thl. 1820)

*) [Herausgegeben schon ein Jahr nach Passow^s Tode nnter dem Titel ^Nonni metaphrasis evangelii loannei, recenBait lectionnmque varietate instmxit Franc. Passow.' Lipsiae 1834. C. W.]

KARL REISIQ. 95

sollte die Ausbeute der Breslauer Handschriftenbibliotheken^ namentlich der Rehdiger^schen, zq offentlicher Kunde gebracht werden. Zahlreiche Beitrage hat Passow zu kritischen Zeit- schriften geliefert, zu Sammelwerken wie Wachler^s ^Philo- mathie'^ Bdttiger^s ^Archaologie und Kunst', Raumer^s ^Histo- risches Taschenbuch'; wozu nooh eine lange Reihe akademischer Gelegenheitsschriften kommt. Eine Sammlung dieser zer- streuten Aufsatze darf 'die gelehrte Welt von dem wtirdigen Wachler^ dem Schwiegervater des Yerstorbenen, erwarten.'^) Yon demselbep ist eine ausgefUhrtere Schilderang Passow^s besonders als Mensch und nach seinem Gharakter im Privat- leben in den ^ Schlesischen Proyinzialblattern' (1833, April) verfasst. Eine Skizze seines Lebens hatte Passow selbst als Stoff zu einer biographischen Skiatze fiir dieses Werk gelie- fert, und sie wurde nach seinem Tode in den ^Blattem fiir litterarische Unterhaltung'; 1863 Nr. 93 abgedruckt.

III. Karl Reisig.»*)

. Reisig (Karl Ghristian); als akademischer Lehrer und tsg Gelehrter ausgezeichnet in der neuern Philologie, war ge- boren am 17. November 1792 zu Weissensee in ThUringen; daher auf seinen Schriften der consequent beibehaltene Name Garolus Reisigius Thuringus. Nachdem er von seinem Vater, einem praktischen Arzte^ den ersten Unterricht erhalten hatte^ kam er 1805 in di.e Klosterschule zu Rossleben und that sich durch eiserne Willens- und Gedachtnisskraft in unermUdlichem Privatfleiss hervor, dem er im Nothfall selbst durch leibliche Kasteiungen zu Hiilfe kam. Auf der Uni-

*) [Eine SammluDg der akademischen GelegenheitsBchriften Pasaow^s besorgte N. Bach (Fr. Passovii opuscnla academica 1885), die fLbrigen ser- streuten Abhandlungen gab geeanunelt erat sein Sohn W. A. Passow nnter dem Titel ^Fr. Passow'! vermischte Schriften' 1843 heraus. Dagegen erschien 1839 ^Fr. Passow^s Leben nnd Briefe; eingeleitet ▼on Ludwig Wachler, herausgegeben von Albrecht Wachler.' C. W.]

**) [Aus ^Conversations-Lexikon der neuesten Zeit und Litteratur. Bd. Iir (Leipiig, F. A. Brockhaus. 1833) p. 726—728, wo der Artikel mit der Zahl 88 nnterseichnet isi C. W.]

9G KARL KEISIG.

versitat Leipzig, die er 1809 bezog, wurde sein Talent als- bald Yon Hermann erkannt und durch die Aufnahme in dessen Societas Graeca angefeuert. Hermann^s Lehre und Umgang entschieden im wesentlichen ffir immer die Richtung, die Reisig in den Zeiten bewusster Selbstandigkeit bei allem Wider- spruch im einzelnen und mancher partiellen Erweiterung fest- hielt und auf einen weiten Schfilerkreis fortpflanzte. Denn sofem Hermann als Repraseutant derjenigen Periode der Philologie gelten muss, in der sie unter der Herrschaft des sondernden Verstaudes ihre formale Seite mit einem nie geahne- ten Erfolg angebaut sah^ war Reisig yielleicht der genialste aller Hermannianer; im besten Sinne des Wortes. Eine Polge seiner Yerehrung fdr den Lehrer war die in GeseUschafC mit A. Meineke untemommene pseudonyme Herausgabe von ^Xenophontis Oeconomicus. Ed. Guil. Kustems' (Leipzig 1812), worin die beabsichtigte , fast absolute Verherrlichung Her- mann^s mit einem Uebermuth des Tones durchgefiihrt wurde, der zwar nur aus der arglosesten jugendlichen Eeckheit und dem angeborenen Hange zum Bizarren, keineswegs aus irgend einem boswilligen Vorbedacht entsprang, aber doch nicht unverdiente Indignation erregte, zumal sich zu der Derbheit nicht gerade tieferer Humor gesellte. Eine andere pseudonyme Schrift ahnlichen Tons, aber unahnlichen 6e- halts: *Plutarchi vitae etc. Ed. Fabricius' (Leipzig 1812) ist auf Reisig'8 Namen nur dureh eine willkfirliche, durchaus nichtige Vermuthung gesetzt worden. Die schon in Leipzig vorzugsweise auf Aristophanes concentrirten Studien setzte Reisig 1812 in Gottingen fort, bis ihn von hier nach Heyne's Tode der ausgebrochene Krieg vertrieb, indem er als Preiwil- liger in den sachsischen Banner eintrat und als Peldwebel diente. Nach Leipzig zuriickgekehrt vollendete er, von einer 727 grosstentheils in Gottingen erworbenen vorzdglichen Pri?at- « bibliothek untersttltzt, seine Schrift: Toniectaneorum in Ari- stophanem liber I* (Leipzig 1816). Mit feinsinniger Anwen- dung metrischer Beobachtungen und grammatischer Gelehr- samkeit) die sich mit besonderm Erfolg auf Erforschung des individuellen Sprachgebrauchs wendete, und mit einer ilberans gl(icklichen und fruchtbaren Combinations- und Erfindungs-

KARL REISIO. 97

gabe legte er durch diese erste eindriDgliche uad umfasseude Behandlung des Aristophanes die Grundlage zu dessen neuerer Texteskritik und gewann Resultate, die selbst den Briten durch ein oft Uberraschendes Zusammentreffen mit den erst spater bekannt gewordenen Yermuthungen ihrer phiFologischen ile- roen Anerkennung abnothigten, obgleich die einseitige Strenge logischer Consequenz, nie aber ein eitles Streben uach blen- dendem Effect, auch manches Gewagte hervorrufen musste. Eine Fortsetzung der ^Coniectanea' oder auch eine Probe des nicht erschienenen zweiten Buchs war das ^Syntagma criti- cum'; mit welchem Reisig sich 1818 an der Universitat zu Jena habilitirte; gleichsam eine praktische Anwendung der gewon- nenen Grundsatze war die aus Mangel an zugegebenen Recht- fertigungen nicht selten misverstandene Textausgabe der ^Nubes' (Leipzig 1820). Mit dem akademischen Auftreten begann nun diejenige Wirksamkeit, die eigentlich die bedeut- samste in Reisig^s Leben Uberhaupt geworden ist. Eine Person- lichkeit, ebenso durch urkraftige Laune und behagliche 6e- nialitat der aussern Erscheinung einer akademischen Jugend zusagend^ wie durch scharfe EigenthQmlichkeit und dogma- tische Entschiedenheit der Gedanken, sichtbare Begeisterung Sii den Gegenstand^ klare und lebendige Entwickelungsgabe in freiester, kunstloser und heiterer Rede zur Lehrthatigkeit wie geschaffen^ erwarb und sicherte ihm einen Beifall und einen bildenden Einfluss auf die jungen GemQther, der selten in gleichem Umfange wiederkehren wird. Am glanzendsten bewahrte sich derselbe in dem von ihm gestifteten sogenannten Privatissimum^ welches er eine Reihe von Jahren in Halle^ wohin er mittlerweile berufen worden war^ zum wahren Segen philologischer Studien leitete. Hier war es^ wo seine Lehr* gaben wie in einem Brennpunkt sich sammelten; wo eine mit seltener Gewandtheit gehandhabte echt antike und doch zugleich individuell gefarbte lateinische Rede^ die auch in Schriften wie nicht minder in manchem poetischen Product den Meister im Styl nicht verkennen lasst; als Muster vor- gehalten und mit strengem Eifer nachgebildet wurde; wo die klarste Herrschaft dber den mit treuestem Gedachtniss umfassten Stoff in allen seinen Momenten^ die Ueberlegenheit

rn. K1T8C1IKMI 0PV8CVLA V. 7

98 KARL REISIO.

eines in jedem Augenblicke zu Gebote stehenden durchdrin- genden Scharfsinns^ endlich ein bewundemswUrdiger Takt fttr alles Eigenthttmliche der classischen Sprachen, die er sich gleichsam angelebt hatte und wie in unmittelbarer Anschauung nachfiihlte; wo ein Verein solcher Eigenschaften so fordemd wirkte, dass alle Theilnehmer jener Uebungen ihr Andenken segnen werden. Halb in die Jenaische^ halb in die Hallische Zeit ^llt seine Bearbeitung des ^Oedipus Coloneus' (Jena 1820 23), bedeutend geworden dadurch, dass neben Kritik und ziemlich gleichmassiger sachlicher wie sprachlicher Exe- gese in einer fortlaufenden "^Enarratio' der Versuch durch- gefuhrt ist, die Einheit des poetischen Eunstwerkes in ein zusammenhangendes Bild reproducirend zusammenzufassen und so auf Befriedigung des rein kunstlerischen Interesses hinzu- wirken. In Uebereinstimmung mit dieser Tendenz strebte jetzt Reisig seine bisher ttberwiegend sprachlichen Studien des Alterthums allseitig zu erganzen und abzurunden, nahm romi- sche und griechische Antiqnitaten in den Ereis seiner mit der regsamsten, stets schopferischen Thatigkeit vorbereiteten Vortrage auf und hoffte fiir archaologische Studien den schon- sten Gewinn yon einer Reise nach Italien, die er im Herbst 1828 antrat. Doch schon in Venedig wurde seinem rastlosen Streben ein Ziel gesetzt; niemand hatte die Moglichkeit einer Botschaft geahnet, wie die yon seinem dort am 17. Januar 1829 erfolgten Tode war. Eine mit unparteiischer Liebe verfasste lebendige Charakterschilderung Reisig^s gibt L. Pernice^s Ne- 788 krolog im ^lntelligenzblatt der Allgemeinen Litteraturzeitung' 1832 Nr. 6; ein heilsames Gegengewicht gegen die ins Schwarze malenden Darstellungen von ^chafer (zu Plutarch IV p. 399) und Hermann (Vorrede zu Aristophanes ^Wolken' p. XVI).

V.

£ine Berichtignng der repnblicanischen Gonsnlarfasten.

Zugleicb als Beitrag zur Geschichte der rouiisch jtidischen internationalen Beziehungen.'^)

Die schon fruhzeitigen intemationalen Beziehungen zwi- 586 schen Komern und Juden, wie sie uns neben dem ersten Makkabaerbuche aus losephus' Archaologie entgegen- treten, kntipfen sich an eine Reihe von Gesandtschaften^ welche von Judaa nach Bom abgingen, um dessen Freund- schaft und Bundesgenossenschaft (qpiXiav xai cu^^axtav) zu gewinnen^ die gewonnene zu sichern und immer aufs neue zu befestigen^ und so gegen die namentlich von syrischer, gelegentlich auch agyptischer Seite ausgehenden Bedrangnisse einen schiitzenden RUckhalt zu haben. Mochte dieser auch fur die Juden grossentheils nur von moralischer Bedeutung sein^ der romischen Politik anderseits war ein sich so von selbst darbietender Anlass zur Einmischung stets genehm, um^ bei den heillosen Yerwickelungen und Kampfen jener ostlichen Volkerschaften^ einen an^nglich nur nominellen Einfluss zur gegebenen Zeit ftir ein factisches Protectorat zu verwerthen.

1.

Die erste dieser Gesandtschaften beriihrt uns zwar fiir UBsern nachsten Zweck nur erst sehr mittelbar; ich fibergehe sie indess nicht; weil es mir um einen vollstandigen und

*) [Bhein. Museum f. Philol. Bd. XXVIII (1873) p. 58(5-614.]

7*

100 EINE BERICHTIOUNO DEU REPUBL. CONSULARFASTEN.

moglichst scharfen Ueberblick liber die chronologischen Folgen und Zusammenhange zu thun ist Bereits vom ersten 107 -161 Makkabaerfiirsten ludas Mattathias' Sohne (regierend 587 ^' 593 Varr.) abgeordnet^ ausgefdhrt durch Eupolemus^ loannes' Sohn^ und lason, Sohn des Eleazar, bewirkte sie den gewahrenden Senatsbeschluss, dessen wesentlichen Inhalt uns losephus XII, 10, 6 auszugsweise in schlichter Eiirze berichtet, das Makkabaerbuch Kap. 8, 23 ff. in etwas rheto- ^87 risirender AusfQhrung gibt; beide zugleich mit dem Zusatz (Makk. y. 31 f.), dass der Senat gleichzeitig ein Schreiben an Demetrius (Soter) in Syrien erliess mit der Weisung, sich aller Feindseligkeiten gegen Judaa zu enthalten. Diese 6e- sandtschaft ist denn klarlich gemeint, wenn im zweiten Mak- kabaerbuche 4, 11 in einer ganz beilaufigen, darum um so unverdachtigern Bemerkung des loannes Sohn Eupolemus bezeichnet wird als 6 TioiricdjLievoc Tf)V Tipecpeiav UTrip qpiXiac Kai cu^^axiac Tipdc touc 'PwjLiaiouc. AIs Zeitbestimmung ist aus I. Makk. 7, 1 das Jahr 151 der Seleucidenara zu entnehmen (wahrend erst 9, 1 zu 152 fortgeschritten wird), 161/GO d. i. 593/94 Varr., also die Zeit, in welche der Tod des Aemi- lius Paulus und die Auffuhrung der letzten Terenzischen Stiicke fallt. Namlich der Termin des Abgangs der 6e- sandtschaft; da deren ZurUckkunft ludas offenbar nicht mehr erlebte. ^) Denn i\ bbdc TToXXfi cqpobpa heisst es ausdriicklich Makk. 8, 19; womit auch die Angaben tiber spatere Gesandt- schaftsreisen trefflich stimmen. Und einige Zeit wird auch in Rom hingegaugen sein, bis der Senatsbeschluss gefasst und ausgefertigt ward, auch dieses in bester Analogie mit spatern Yorgangen: so dass wir wohl am sichersten 160 geheu; das eigentliche Senatusconsultum mit 594 zu datiren. Sehr wohl stimmt hiermit der Ansatz des Eusebius in Oljmp. 155; 1 nach der Armenischen Uebersetzung U p. 243 ed. Ven.; wahrend Hieronymus bei Scaliger p. 146 ed. alt. die bedeutungslose Differenz 154; 4 hat [bei Schone p. 127 eben- falls 155; 1]. Denn diese Specialdaten sind davon unabhan-

1) Vgl. C. L. W. Grimm im 'Exeget Handbuch zu den Apokry- phen' (Leipzig 1853) zu L Makk. p. 131.

ROMISCHE SENATUSCONSULTK BEl lOSEPllUS. 101

gigy dass Eusebius die BegierungsanfUnge der judischen Fiirsten um 4 Jahre nachdatirt. ^)

2.

Auf ludas folgt die Regierung seines Bruders lona- 58» thas von 593 611. Wie in den ersten Anfang derselben 161- 143 die Rtickkehr der ludas-Gesandtschaft mit dem Abschluss des romischen Biindnisses fiel, so ganz gegen ihr Ende die Emeuerung des letztern durch eine abermalige Oesandt- schaft, fQr die unsere Quellen losephus XIII; 5, 8 und Makk. Eap. 12 sind, wahrend sich lustinus XXXVI; 3; 9 auf die allgemeine und in ihrer Fassung schiefe Notiz beschrankt: *a Demetrio cum descivissent (ludaei), amicitia Romanorum petita primi omnium ex orientalibus libertatem acceperunt [1]^ facile tunc Romanis de alieno largientibus.' Das Gemein-

2) Anf aasdrilckliche BerClckBichtigang bez.wei8e Widerlegung an- derer AnffaBsongen oder Entscheidnngen , deren die fiut erdrflckende Litieratur fiber diese Oegenst&nde eine so reiche FflUe bietet, verzichte ich hier wie im Folgenden darchaus, und lasse meine DarBtellnng ein- fach fiir sich selbst sprechen; dieses auch *da, wo ich einem verst&n- dig^n Yorg^ger mich nur anzuschlieBsen habe, wie es vor andem, auB Bchon &lterer Zeit, Jo. Tob. Erebfl in den ^Decreta Romanorum pro ludaeis facta' (Lips. 1768) ist. Allm&,hlich hat sich ja wohl eine goldene MittelstraBse Geltung verBchafft zwischen der Dickgl&ubigkeit eines Palmer oder neuerdings v. Gumpach (um von den durch das Inspirationsdogma des Tridentinums auch fiir diese Apokryphen ge- bundenen kathoHachen Apologeten nicht erst zu reden), und der schier fanatischen Skepsis, wie frfiher Rainold^s, besonders aber Werns- dorfs in der 'Comm. de fide historica librorum Maccabaeorum' (Wra- tislav. 1747), so ktlrzUch mit wom5glich noch radicalerer Hyperkritik von Grfttz in Beiner 'Geschichte der Juden' (Leipzig 1856) Bd. 111 p. 500 ff.: eine Mittelstrasse, die Bchon von Michaelis u. A. be- treten, auch in Ewald^s 'Geschichte des VolkeB Israel' eingehalten, mit muBterhafter Umsicht und besonnenstem Urtheil in Grimm^s Mak- kab&er-Commentar verfolgt ist. Den dberzeugenden Ausfflhrungen des letztem z. B. uber das ludas - BiindnisB p. 119 ff. 130 f, aber die viel- verspottete Spartanische Gesandtschaft und Symmachie p. 187 ff., tlber die Verwirrungen und Widerspriiche im 14ten Kapitel des Makkab&er- baches p. 219 f., h&tte ich wahrscheinlich, auch wenn ich alttestament- licher Theolog w&re, in Betreff des Standpunktes nichts wesentliches hinzuzafflgen.

102 EINB BERICHTIGUNG DER REPUBL. C0N8ULARFASTEN.

same zwischen losephus and dem Makkabaerbuche ist^ dass iiber die Gesandtschaft nach Rom nur sehr kurz und kahl berichtet wird^ mit der fliichtigen Angabe, die Gesandten hatten ihren Zweck beim romischen Senat erreicht und von ihm Geleit- und Schutzbriefe (d. h. sowohl fur unge&hrdete Riickkehr in die Heimat^ wie f&r Respectirung der ihnen gewahrten Bewilligungen) an die auswartigen Fursten und freien Stadte empfangen^); dass aber damit in die engste Yerbindung die gleichzeitige Abordnung derselben Gesandt- schaft nach Sparta gesetzt wird^ wohin die Abgesandten auf der Riickfahrt von Rom kamen {6.n6 rf\c Ta))bir)C dvacTp€q)ouci 58U TTp6c Touc CTiapTidTac bei losephus, und nochmals dvacTpe- qpovT€C €lc Tf|V CTrdpTTiv 7Tap€T^vovTo); dass ferner von beiden des lonathas Schreiben au die Spartaner ausftihrlich mil^etheilt wird und in ihm die Gesandtschaft nach Rom als eigentlicher Hauptzweck der Reise hervortritt; und zwar als ausgefiihrt von Numenius, Sohn des Antiochus, und Antipater^ lasons Sohn: in welchem lason es zu nahe liegt den friihern Gesandten des ludas zu erkennen, als dass man sich solcher Combination fiiglich entziehen k5nnte. Der Unterschied beider Berichte liegt nur darin dass, wahrend sich in beiden das Schreiben des lonathas auf ein uraltes Freundschaftsbandniss eines Hohenpriesters Onias mit einem angeblichen Spartanerkonig Areios (nicht ^Oniares') bezieht^ die hieriiber sprechende alte Urkunde bei losephus bloss er- wahnt wird (Tr€pi ttic UTrapxoucric fmiv irpdc ujnac cuTT^veiac, nc u7roT€TaKTai t6 dvTiTpaqpov), weil er sie, und zwan mit entschieden originalerem Geprage als Makk., bereits an einer friihern Stelle XH, 4, 10 beigebracht hatte, dagegen Makk.

3) Genauer bestimmt, sagt sogar das Makkabaerbuch 12, 4 von irgend einer Leistung des Senats gar nichts, sondem spricht nur von den Geleitbriefen : was aber loaephus ausdrScklich ergilnzt mit den Worten Tfic PouXf^c ^iriKupiucdcnc tA irpdTcpov aOrfl wcpl Tfjc 'lou6a(u)v (piXtac dTvuicM^va, w£lhrcnd er zngleich die Geieitbriefe bestatigt mit Kal boOcnc ^mcToXdc trpdc fiiravTUC touc PaciXeic Tfjc 'Acioc koI €Opi(nrnc Kul Tuiv ir6X€U)v dpxovTuc oOtoIc KopiiZtiy, 6irujc dc(paXoOc Tf)c €lc ti^v olK€(av KOMibf)c bt' auTUfv tOxu)civ. Das andere oben angefdhrte Motiy fCir dxeee Schreiben durfen wir nach sonatigen Analogien onbedenklich snppliren.

ROMISCHE SENATUSCONSULTE BEI lOSEPHUS. 103

12,20—23 (kolx toOto Td dvTiTpaqpov tujv dmcToXwv ujv ani- CT€iX€v) in freilich nur vier Versen vorliegt. Es liegt un- serm Zweck und meinem Berufe eben so ferU; Uber diesen hdchst apokryphen Areios-Brief und die darin betonte Abra- hamische Blutsverwandtschaft, worin gleichwohl' mit Andem auch Bwald Gesch. d. Volkes Israel IV p. 277 f. (2. Ausg. 1852) einen geschichtlichen Kem anerkennen zu sollen meint, wie fiberhaupt iiber die ganze Spartanische Verhandlung ein absprechendes Urtheil zu fallen Angesichts der wohl abge- messenen Bemerkungen Grimm^s p. 187 190.*) Nur aus der durchgehenden Verschiedeuheit der Fassung des lonathas- Briefes in den beiderseitigen Berichten wird man nicht ar- gumentiren dUrfen^ da wir es hier nicht nur mit Ueber- setzungen und Rfickiibersetzungen zu thun haben, sondem ganz offenbar auch mit zwar materiell richtigen Reproduc- tionen, aber zugleich subjectiv freien Bedactionen einer Ori- ginal-Urkuude oder -Ueberliefemug^)^ die sich einigermassen (wenn auch nur einigermassen) parallelisiren lassen mit den naiv fingirten, aber die wirkliche Situation widerspiegelnden 'Reden' bei den antiken Historikern. Uns kommt es hierwo nur an auf den keinerlei begriindetem Verdacht unterworfe- nen Theil der Ueberliefemng, der die Romer betrifft.

Fiir die Zeit dieser Gesandtschaft nun haben wir nur den Spielraum von 2 bis 3 Jahren. Das zuletzt vorausge- gangene Datum in Makk. 11, 19 ist das Seleucidenjahr 167 = 609/10, wahrend das nachstfolgende in 13,41 und in Ueber- 146^46 einstimmung damit bei losephus XIII, 6, 6 das Jahr 170 »612/11 ist, welches indess schon der Regierung von lona- 142 4 1 ihas' Nachfolger Simon angehort. Aber zwischen 167 in Makk. Kap. 11 und dem Gesandtschaftsbericht in Kap. 12 liegt keine geringe Zahl von Ereignissen, betreffend die Wirr-

4) [Vollends gegeniiber dem kilhnen Versuche in Hitsig^s Gesch. des Volkes Israel p. 346 f., dem peloponDesischen ein hdchst proble- maiisches kleinasiatidches Sparta zu substiiuiren.]

5) In diesem Sinne sagte Bchon Grotius za I. Makk. 15, 10: 'hoc senatus consoltum [deoretnm] non esse quale Bomae Bcriptum est, sed qnomodo sensnm eius Hebraeus HelleniBtes Hebraeis Bcribens exprimere volait'

104 EINE BERICHTIGUNG DER REPUBL. C0XSULARPA8TEN.

sale zwischen Demetrius Nikator, Tryphon und dessen Schiitz- ling Autiochus YI (Alexander Balas' Sohne Epiphanes, Dionysos). Das der romischen Gesandtschaft in Makk. Nachstvorhergehende ist zuvdrderst des Antiochus Erhebung auf den Thron durch Tryphon und sein Biindniss mit lona- thas: 11; 54. 57 f. Die Thronbesteiguug des Antiochus ist nach los. XIII;7/ly der ihn im 4ten Jahre seiner Herrschafb durch Tryphon beseitigt werden lasst^ nicht sicher genug zu datiren, weil losephus den Tod des Antiochus spater ansetzt als Makk.: vgl. Duker zu Livius epit. 55 extr. Zuverlassi- gem Anhalt gewahrt, dass es Munzen des Antiochus schon 144/43 vom J. 168 Sel. = 610/11 gibt: s. Clinton^s Fasti Hellen. IH p. 329 (2. Ausg.): so dass dieses vermuthlich das Jahr des Regierungsantritts selbst ist. Sodann fallen uach dem BUnd* niss des Antiochus mit lonathas uud, in unmittelbarster Ver- bindung damit^ des letztern kriegerische Unternehmungen; die Makk.'ll, 60 ff. erzahlt werden: woran sich denn eben die romische Gesandtschaft anschliessi AIso gerade 168 SeL^ 144/43 moglicherWeise auch 169, ware deren Jahr, also = 610/11 143/42 oder allenfalls 611/12 Yarr., d. i. die Zeit des Lusitanischen Krieges gegen Yiriathus und des beginnenden Numanti- uischen, als der uralte Pacuvius und der seiner dK^rj zustre* bende Accius zusammen auffUhrten, wenige Jahre nach der Einuahme Karthago's und Korinth*s. Wiederum ist es kaum eiue Differenz zu nennen, wenn wir bei Eusebius (Hier. p. 147 Scal.) den Ansatz Olymp. 159, 1 oder (Armen. p. 243J 158, 4 finden [p. 128 f. Sch.].

Fragt man schliesslich nach dem Motiv, welches lona- thas zu seiner Gesandtschaft hatte, so liegt dieses auf der Uand. Trotz des Bundes mit Antiochus hatte er Ursache genug, vor dem arglistigen Tryphon auf seiner Hut zu sein, zumal da Antiochus nur ein Kind und Demetrius nocli am Leben war, also Yerwickelungen genug in Aussicht standen.

3.

h9i Wemi zwischeu der durch ludas angebahuten ersten

Verbindung mit Rom und ihrer Emeuerung durch lonathas etwa anderthalb Decennien in der Mitte lagen, so folgte nun,

ROMI8CHB SENATUSCONSULTE BEI lOSEPHLS. 105

wie sich zeigen wird^ auf die letztere desto rascher eine abermalige Gesandtschaft unter lonathas' Nachfolger^ dem dritten der grossen Makkabaer (oder Hasmonaer) Simon^ der 611—619 an der Spitze seines Volkes stand. In Betreff 143—136 dieser Sendung tritt uns nua zuerst der auffallende Umstand entgegen^ dass sie von losephus mit nur sechs ganz beilau- figen Worten erwahnt wird, indem er den Bericht ^ber Si- mon's eigentliche Thaten XIII^ 8^ 3 mit dem Satze schliesst: KpaTrjcac b\a Trdciic tuiv TToXe^iujv dv eiprivri t6v Xom6v bui- Taxe xP<ivov, noiricd^evoc Kai auT6c 7Tp6c 'Pw^aiouc cu^^axioiv: wahrend hingegen im Makkabaerbuche die An- gaben ^ber dieselbe Sendung einen betrachtUchen Theil des ganzen 14ten und 15ten Eapitels fQllen. Sodann aber liegen diese hier in einer solchen Unordnung und Verworrenheit der Darstellung^ mit solchen Spriingen, Wiederholungen und WidersprQchen vor^ dass nur mit Miihe zu einer klaren Ein- sicht zu gelangen isi Man vergegenwartige sich nur die dortige Reihenfolge der Dinge:

Im J. 172 Sel. (=614/15) Wemimmt man in Bom und 140^39 ^'bis nach" (?) Sparta lonathas' Tod und betrQbt sich dar- Qber sehr; von Simon's Nachfolgerschaft in Kenntniss ge- setzt erneuem die Romer das alte Bttndniss mit Judaa und die darttber sprechende Urkunde wird vor dem Volke in Je- rusalem ofFentlich verlesen': Makk. 14, 16 19. (Von freien StUcken werden doch die Romer eine so kindliche Sentimen- talitat gewiss nicht gehabt haben; und woher soUten sie denn den Regierungstlbergang von lonathas auf Simon Uber- haupt erfahren haben, wenn nicht durch einen Gesandtschafts- bericht, von dem doch hier noch gar keine Rede war?) ^Auch die Spartaner entsenden an Simon ein Schreiben, wonn ausgesprochen ist, dass sie seine Boten ehrenvoU empfangen und dass sie in ihren Staatsacten haben niederschreiben lassen, wie die jttdischen Gesandten Numenius, Antio- chus' Sohn und Antipater, Iason's Sohn^ gekommen

6) Wie konnte 'Idcuivoc noch Tischendorf steben lassen, da sogar zum Ueberflosg der ALexandrinns die correcte Form gibtl Anch Hand- scbriften des loBepbus baben verscbiedene Male *tdcu)voc.

106 EINE BEKICHTIGUNG DEK «EPUBL. CONSULARFASTEN.

seieo; das alte Biiiidniss zu erneuern': Y. 20—23. (Das waren also eben jene Boten^ die denn doch natOrlich auch nach Bom abgesandt waren^ woron nur aber rorher nichts

592 stand, sondem erst im unmittelbar folgenden die Rede isb) Denn nun heisst es weiter: ^Damach (|i€Td xaOTOt) sen- dete Simon den Numenius nach Rom^ um einen grossen goldenen Schild 6XKf|V (Yar. 6XKfjc, vielleicht zu streichen) jLiVUiV Xi^iwv darzubringen: welche Huldigimg denn auch so gut aufgenommen ward^ dass die Romer den alten Bund er- neuerten und die freie Autonomie Judaas proclamirten': Y. 24—26. (Das klingt doch gerade, als hatte nun Simon eine zweite, von der Spartanischen unabhangige Gesandt- schaft nach Rom geschickt^ und zwar in der alleinigen Per- son des Numenius! wahrend das doch erstens ohne Zweifel eine und dieselbe Reise war, und zweitens Numenius^ wie sich Makk. 15, 15 (und weiterhin bei losephus) zeigt, sogar mehr als einen Begleiter hatte. Wenn das ^crd TauTa ir- gend einen verstandlichen Sinn haben soll, so konnte es nur etwa bedeuten; dass diesmal die Gesandtschaft zuerst nach Sparta, erst von da nach Rom ging, umgekehrt als die des lonathas: wogegen indess der in Anm. 10 erwahnte Umstand sprichi) Ohne alle Yermittelung folgt jetzt mit schroffem Uebergange von Y. 27 bis zum Schluss oder bis gegen den Schluss des Kapitels (worflber man streiten kann und strei- tet) die Erzahlung von dem grossen Ehrendecret, welches die Juden zum Ruhme des Simon und seiner beiden brfider- lichen Yorganger abzufassen und auf ehernen Tafelu zu ver- ewigen beschlossen, und dieses zwar nach Y. 27 Mm Monat EIuI des Jahres 172, im 3ten J. des Hohenpriesterthums des Simon' (vgi. 13^41.42): also^ wenn der EIuI der letzte Monat des btirgerlichen Jahres^) war und das Seleucidenjahr mit

139 dem April begann, Marz 615 Yarr. Und in diesem Do- cument soll nach Y. 40 auch gestanden haben, wie ^Konig Demetrius (II; Nikator) yemommeny dass die Romer eine

7) Ueber die doppelte ZHhlnng des Elnl als sechsten oder aber ah zwOlften Monats s. Ideler'8 Handbnch der Chronologie I p. 491ff. 522. 532 f. vgl. 540. Wer ihn als sechsien nimmt, k&me sogar anf September 614 Varr.

ROMISCHE «ENATVSCONSULTE BEl lOSEPHlS. 107

Gesandtschaft des Simon ehrenvoll aufgenommen und die Juden zu ihren q>iXoi Kai cuja^axoi xai dbeXq^ot erklart hatten.' (Aher wie soU denn das schon im J. 172 moglich gewesen seiu; wenn doch diese ganze Gesandtschaft, wie wir sogleich sehen werden^ erst 174 nach Judaa zuriickkehrte? Um die- sen Widerspruch zu losen; scheute man sich frQher nicht, sogar zwei verschiedene Gesandtschaften des Simon inner- halb des kflrzesten Zeitraums anzunehmen ^): dber welche Unwahrscheinlichkeit wohl kein Wort weiter zu verlieren ist. ^oj Nein, vielmehr stehen die historischen Einzelheiten des Ehren- decrets mit den Thatsachen der vorhergehenden Geschichts- erzahlung selbst in so starkem und vieiniltigem Widerspruch, dass der vermeintliche Charakter einer wirklichen Copie eines officiellen ActenstQckes in diesem Falle keine GlaubwOrdig- keit begrOnden kann^ sondem auch hier an eine freie und zwar nichts weniger als sorgfaltige^ vielmehr recht nachlas- sige oder willkOrliche Beproduction zu denken ist: wie das alles von Grimm p. 219 f. Oberzeugend dargethan ist.) Indem nun mit dem 15ten Eapitel weiter fortgeschritten wird zu den Untemehmungen des Antiochus Sidetes und in Y. 10 dessen Thronbesteigung als im J. 174 = 616/17 erfolgt er- 138, 37 wahnt ist^ heisst es Y. 15 mit lockerster Verbindung oder Verbindungslosigkeit also: Kai f\Me Nou^rjvioc Kal oi irap' auTfit (also nicht N. allein, wie es oben V. 24 hiess) Ik 'Pui- ^ric ?xovT€C dTTicToXdc ToTc paciXeOci Kai Taic x^poic, ^v alc eT€Tpa7TT0 Tdbe* AeuKioc uTiaToc 'PuJiaaiujv TTtoXe]aaiip pa- ciXei xciipeiv: wofauf denn von V. 17—24 der ganze Inhalt dieses Schreibens folgt: wie namlich die Komer ^eine Bot- schaft des Simon, die einen goldenen Schild dird ^vAv x^' Xiujv (Var. sogar TtevTaKicxiXiwv: s. u. p.597 [112]) Oberbracht, wohlwollend aufgenommen und ihr Gesuch um Erneuemng der alten q>iXia Kat cu^aaxia gewahrt hatten; wie deshalb an alle Fiirsten und Staaten, Inseln und freien Gemeinden des OstenS; die Y. 23. 24 in der Zahl von 22 namentlich aufgc- flihrt werden (Demetrius in Syrien^), Attalus in Pergamum,

8) Man wflrde 80 auf die Jahre 612 nnd 616 kommeii, was ich hier weder n&her auBfahren noch ansdrilcklich widerlegen mag.

9) Wenn man, nach der weiterhin feBtznstellenden Chronologie

108 EINE BERICHTIGUNG DER REPUBL. CONSULABFASTEN.

594 Ariarathes in Kappadocien^ Arsaces in Parthien u. s. w.)^ De- peschen erlassen seien mit der Au£F6rderungy Frieden und Freundschaft mit den Juden zu halten, etwaige . j^dische Fltlchtlinge an Simon auszuliefern u. s. w.^ und wie Abschrif- ten dieser Depeschen dem Simon zugeschickt seien'. Natflr- lich waren dies im wesentlichen ^identische Noten'^ wenn auch vermuthlich in yerschiedenem Tone gehalten^ und darum begniigt sich der Yerfasser^ nur das eine Schreiben an Pto- 146-117 lemaus (Euergetes II, PhyskoH, regierend 608 637) als Probe zu gebeU; und zwar als ausgefertigt vom ^Consul Lucius'.

Ob nun eine so verworrene Darstellung daher rQhrt, dass diese Partie des Makkabaerbuches durch Interpolationen oder durch Umstellungen gelitten hat, wie dies beides yer- muthet worden, oder ob sie nur auf das Ungeschick und Unverstandniss desjenigeU; der die ihm vorliegenden Mate- rialien zu redigiren hatte, zurdckgeht, diese Frage kann f&r unsern Zweck fQglich auf sich beruhen. Ftir diesen genQgt eSy dass unter Beriicksichtigung der iiberall in Parenthese hinzugefBgten Epikrisis, durch welche eine Anzahl von An- gaben als unbrauchbar beseitigt, bez.weise berichtigt wurde, sich ein einfacher, yon Schlacken gereinigter, in sich wohl zusammenhangender Eern der ganzen Erzahlung herausschalt. Namlich dieser: dass im J. 172 Sel. unter Simon eine von

dieser Schreiben, statt des Demetrins yielmehr sohon den AntiochuB Sidetes erwartete, so ist nicht ausser Acht zn lassen, dass dieser nicht angenblicklich fol^, sondem mehrere Monate dazwischen lagen; dass ja DemetriuB nicht todt, sondern nnr in parthische Gefangenschaft ge- rathen war, ans der er mOgUcher Weiae jeden Angenblick zarfick er- wartet werden konnte; dass die. bloBse Nachricht von dieser GefiEingen- Bchaft dem Simon hinreichendes Motiv bot, um Angeaichts der nun drohenden nenen Yerwickelangen oder UnBicherheiten sich des er- nenerten rOmischen SchntzcB zn verBichem; dass jedenfalls, wenn zur Zeit der Abreise der G^sandten Antiochns noch nicht zur Uerrschafl gelangt war, dieser RegierongBwechsel weder ihnen auf der Reise be- kannt werden mochte, noch schon nach Rom gedrnngen zn sein branchte. Vgl. Ciber diese verwickelten Verh&ltnisse Clinton F. H. III p. 330 ff., der mir nur die chronologische Antoritat des Makkabfterbnchs, wohl zn merken wo es sich nm die positiyen Jahresdaten handelt, zn nnterschatzen scheint.

ROMISCHE SENATUSC0N8ULTK BEI lOSEPHUS. 109

Numenius und Antipater gefiihrte Gesandtschaft mit der werthvollen Ehrengabe ejnes schweren goldenen Schildes nach Rom (und bei der Gelegenheit auch nach Sparta ^^)) abging, in Rom die Bewilligung des nachgesuchten Freund- schafksb^ndnisses erreichte und zugleich diplomatische Schutz- und Empfehlungsbriefe an die ostlichen Machte empfing, im J. 174 aber wieder nach Judaa zurtlckkam. Es ist unbe- greiflich, wie man an der Namengleichheit dieser Gesandt- schaftsftlhrer mit denen unter lonathas Anstoss nehmen und daraus einen Yerdachtsgrund entlehnen mochte, da doch ge- rade im Gegentheil nichts natarlicher war und zweckmas- siger sein konnte, als dieselben Manner, die erst wenige Jahre yorher dieselbe Reise unternommen und einen vollig ahnlichen Auftrag mit GlQck ausgefiihrt hatten, jetzt als wohlerfahrene Unterhandler auch mit der neuen Sendung zu betrauen. Vgl. unten Anm. 12.

Was aber die Zeitberechnung der ganzen Reise im nahern 595 heitiSty 80 bieten sich zwar an und fdr sich vorlaufig von dem ^ConsuI Lucius' noch ganz abgesehen verschiedene Moglichkeiten dar, um dieselbe auf drei nacheinander fol- gende Seleucidenjahre zu vertheilen: (auf welche Moglich- keiten ich mich hier; um nicht zu weitlaufig zu werdeU; nicht weiter einlasse;) aber eine Combination stellt sich als die wahrscheinliche heraus. Der ^MonatEIuI' (Makk. 14^27) hat nach dem oben erorterten mit dieser Frage gar nichts zu schaffen; vielmehr haben wir nur festzustellen^ dass nach der dem ersten Makkabaerbuche zu Grunde liegenden Rech- nung^^) das Seleucidenjahr vom April des einen romischBn

10) Dies doch wolil erst auf der RiickreiBe, wie das erBie Mal; gewisB wenigstens, wenn etwas daranf zu geben ist, dasB nnter den Adressaten des Consul Lucins 15, 23 anch die Spartiaten Belbst ge- nannt werden, da doch ein Schreiben an diese keinen Zweck gehabt hatte, wenn mit ihnen die Gesandten schon vorher ihren Vertrag ab- geBchloasen h9.tten.

11) S. Ideler'8 Handb. d. Cbronologie I p.447f. 533 f.; ygl.p.430, nnd in Betreff der gemeing^tigen Bechnung p. 452. [EQnBichtlich dieser yerwickelten Fragen muBs ich mir hier yersagen anf anderwei- tige Besprechnngen nenerer Zeit einzugehen, wie auf die yon Clinton III p. 871 ff., gegen den Ewald p. 566 f. Anm.; yon Wieseler so-

1 10 EINE BEHICIITIGUNG DER KEPUBL. CONSULARFASTEN.

Jahres bis incl. Marz des iiachstfolgenden reichte, wonach sich nachstehendes Schema ergibt:

171 I ^P^-""^®.^- l Jan. Marz

172

Marz \ I Apr. Dec. j 1 Jan.— Marz \ j^g I Apr.— Dec. j 1 Jan.— Marz 1 ( Apr. Dec. ) \ Jan. Marz 1 r. Dec. )

174

175 ( ^P

l Jan. Marz

614

615

616

617

139 Wenn also die Gesandtschaft etwa im Marz 615 von Judaa 138 aufbrach und im April 616 wieder heimkehrte (um die aller- knappsten Termine zu wahlen); so wird beiden Makkabaer- daten ihr Recht; und liegt Spielraum genug dazwischen fUr die Anwesenheit in Rom und die Erwirkung eines gQnstigen Senatsbeschlusses. Selbst eine mehr als einjahrige Dauer der Reise aber hat nichts befremdliches^ wenn man sich er> iunerty dass es schon frflher hiess iroXXf) cqnSbpa f) 6b6c, und dabei theils die Schwerfalligkeit damaligen Seeverkehrs (iber- haupt; theils den weitem Aufenthalt in Sparta in Anschlag bringt, Uberdies auch als wahrscheinlich annimmt; dass die 596 Gesandten an denjenigen PunkteU; bei denen sie doch einmal auf ihrer Heimkehr yorbeikamen; werden angelegt und die in Rom empfangenen Depeschen an ihre Adressen im Ori- ginal abgegeben haben^ statt sie erst mit nach Judaa zu nehmen und von da verschicken zu lassen.

Dass dem allen aber wirklich so war, das lasst sich nun durch anderweitige Beweismittel in iiberraschender Weise darthun. Wenn oben als auffallig der Umstand bezeichnet

wohl in der Chronolog. Synopse der vier Evangelien (Gotha 1843) p. 461 ff. als in Herzog'8 theol. Beal - Encyklop&die I (Hambarg 1864) p. 169; Ton Hitzig zam Boch Daniel (Leipzig 1860) p. 226, «romit za yergl. Grimm zam 2ten Makkab&erbache (ebend. 1867) 13, 1 p. 186. Ich begnflge mich mit der einfachen Bemerkong, dass ich nicht ohne Grdnde an der im Text befolgten Rechnang festhaltc.]

r5mische senatusconsulte bei iosephus. 111

wurde^ dass das Simonische BiindnisS; dem das Makkabaer- buch zwei Eapitel widmet^ yon losephus nur mit einer fliichtigen Erwahnung yon sechs Worten abgethan wird, so ist es derselbe losephus^ der^ nur yersteckter und unbeab- sichtigter Weise^ an einer andem Stelle eine iiberaus werth- yoUe Erganzung dieses Gesandtschaftsberichtes gibt. Es ist in Buch XI Y, wo er, mit seiner Darstellung schon mitten in den Caesariechen Zeiten und dem Hohenpriesteramt des Hyrkanus II (683 714) stehend, Kap. 8, 5 erzahlt, wie 71—40 diesem (im J. 707) auf sein Ansuchen yon Caesar die Wie- 47 deraufrichtung der durch Pompejus zerstorten Mauem Jeru- salem^s gestattet worden sei, und zwar mittels eines yon Saesar bewirkten fSrmlichen Senatsbeschlusses, dep nach sei- nem yoUstandigen Wortlaut^ mit allen Curialien; mitgeiheilt wird. Es wird niitzlich sein, den Text des Autors yor Augen^ zu haben:

^TTiTp^Trei be (KaTcap) kqi 'Ypxavtp toi ti^c TtaTpiboc dvocTficai TeixTi TauTTiv aiTtica^^viiJ Tf|V x^piv dprjpnrTO TOp TToiaTTriiou KaTapaXovToc Kai TauT* diricT^XXei toTc uTidToic elc 'Piwjiiiiv dvaTpd^jai ^v tiu KaTT€TU)Xiuj. Kai Td t^vo^cvov utto Tfjc cut- SKXrJTOu b^TMa toutov ix^i tov Tpdnov «AeuKioc OtiaX^pioc «AeuKiou uldc CTpaTTiTic cuve^ouXeucaTO Tr| cuTKXrJTUJ eiboTc «AcKejnppiaic dv tiij ttic "Ojiiovoiac vaip. Tpot^o^^iu tiu bdf- «paTi Trapficav AeuKioc Kunriuvioc AeuKiou uidc KoXXiva Kai * «TTaTiipioc [♦ u\dc] Kupiva. Tiepi div 'AX^£avbpoc (vielmehr

10 «'AvTiTTaTpoc) 'Idcovoc KCii Nou^Tivioc 'AvTidxou Kal 'AX^£av- «bpoc AujpoO^ou 'loubaiujv Trpec^euTai, dvbpec dTaOoi Kai cu^- «^axoi, bieX^x^Ticav dvaveou^evoi Tdc TipouTTTiPT^^vac irpdc «'Pui^aiouc x<ipiTac Kai q)iXiav, Kai dciriba XP^cfiv cu^poXov «Tf|C cupjLiaxiac tcvoh^vt]V dvrjveTKav dtrd xP^c^J^v jaupidbujv

i6«Tt^VTe, Kai TpA^MCiT* auToTc i^Eiujcav bo0f)vai 7Tp6c Te Tdc «auTovoiioun^vac TidXeic Kai irpdc touc paciXeTc uTiip tou Trjv «Te xiwpav auTiuv Kai touc Xip^vac dbeiac TUTX^iveiv Kai ^Tib^v «dbiKeTcGar ftoEe cuvO^cOai q)iXiav Kai xdpiTac trpdc auTouc, «Kai 8cu)v iberjericav TuxeTv TauT* a^ToTc TrapacxeTv, Kai Tfjv 69?

^o «KOfiicOeTcav dciriba Tipocb^EacOai.» TauTa ^T^veTo im 'YpKavoO dpxiepeuic Kai ^Gvdpxou, Itouc ^vdTou iir\\6c TTav^-

112 EINB BERTCHTIOUNG DER REPUBL. CONSULARFASTEN.

fiou (richtiger wohl TTavrjjuou). Woran sich dann das eben- falls zu Gunsten der Juden erlassene Fsephisma der Athener anschliesst.

Mit Uebergehung alles ganz unerheblichen sind nur wenige Varian- ten zu notiren aus: AmbrosianuB F. 128 sup. saec. XI XII, Lei- densis bibl. publ. Gr. 16. J saec. XI, Yat. - Palatinus 14 saec. X, Begins Parisinus 1420 saec. XV (mit grossen Lflcken in XIV, 10), Yossianus Leid. Gr. F. 26 saec. XII, deren Collationen mir zu Ge- bote stehen 2. ^pfipiTTTO Bekker. ^ppiirro die Hdss. diruta

iaceharU die lai Uebersetzung t^p ALV. y^P ^ft PR. nam

adhuc Uebers. 3. TaOr' ALV. TaOra P. toOto R 6. crpa-

ttit6c] consul Uebers. : s. Anm. 16 8. KoXXCva . . . Kup{va] In allen

Tribnsbezeichnnngen schwanken und wechseln die Hdss. durchweg zwischen den drei Schreibungen KoXXivcji KoXXiva und dem seltsamen KoXXivd. Da die Inschriften, meines Wissens ausnahmslos, ein lota adscriptum nicht haben, wie es denn schon in dem SC. Lutatia- num de Asclepiade etc. CGPriA und TTOTTAIXIA [und in dem This- b&ischen OATGiviA] heisst, so ist mindestens, wo es sich um alte Documente handelt, diese Schreibung entschieden festznhalten. Man behaadelte eben im Griechischen diese Ablativformen als Indeclina- bilia und brauchte sie adverbialiter, wie das schon Becker im Handbuch II, 2 p. 408 richtig bemerkte 9. 'AX^£av6poc] s. Anm. 12 13. Kal Ti^v 9iX{av die Hdss. 14. xpu<^^v inupidbujv it^vtc] qtiin' quaginta milium solidorum Uebers.; s. o. p. 693 [107] und vgL Grimm zu I. Makk. p. 211 f. 225 15. irp6c t€ Tdc. . .Kal irp6c toOc p.] irp6c T€ Tdc. . .Kal irp6c p. LR. irp6c Tdc. . .Kal iTp6c p. A. irp6c Tdc. . .Kal p. PV. irp6c T€ Tdc. . .Kal touc p. ein Munchener Exerptencodex (dessen Nummer ich jetzt nicht wiederfinde: TT^pl irpccp^ujv ^Ovuiv irp6c (nx)- jLiaiouc u. B. w.) p. 266^ 16. t/)v t€ ALR. ti?|v PV, auch Mon.

17. iiiTi^^v APV. ^n^^va LR 18. ^boU P. Ib. oOv AV. placuit igitur Uebers. Ib. bi LR. Ib. tdp Mon. 21. ^vdrou] 8. Anm. 15

Wie? fragt man sich nach Durchlesung. dieses Acten- stQcks ganz verdutzt, das soU der Bescheid sein auf ein Ge- such, die geschleiften Stadtmauern wieder aufbauen zu dur- fen? wovon ja in dem ganzen Schreiben auch nicht eine Sylbe steht^ wohl aber dagegen eine Idenge anderer, uns bereits wohlbekannter Dinge! Unter diesen ist es nur die Wiederkehr derselben Gesandtennamen Antipater und 598 Numenius *^) und ihrer Vater lason und Antiochus^ denen

12) An dem Kamen *AX^Savbpoc nimmt Scaliger keinen Ansioss, obwohl es doch nur die offenbarste Verschreibung filr 'AvriiraTpoc ist,

ROMISCHE SENATUSC0N8ULTE BEt TOSEPHITS. 113

wir bereits ein Dreiyierteljahrhundert friiher onter lonathas begegneten, wodnrch sich schon Scaliger Animady. in Chron. Ens. p. 157 ed. alt. zu der Yermnthong bewogen fand^ das ganze Senatnsconsultum sei bei losephus an falsche Stelle gerathen und gehore nicht in die Zeiten des Hyrkanas II^ sondem in Folge einer, in ihrem Ursprunge leicht begreif- lichen, Verwechselung in die des (loannes) Hyrkanus I^ Si- mon^s Nael|foIgers (619—647), in denen allerdings Numenius 135~107 und Antipater recht wohl noch am Leben sein konnten. Welche Yermuthung denn Krebs mit vielem Eifer weiter zu begrUnden versucht hat. Aber hier machte Scaliger^s Scharf blick zu friih Halt. Hatte er aufmerksamer beachtet, dass wir ja hier dasselbe Ehrengescheuk eines kostbaren gol- denen Schildes^ dieselbe Zusicherung des r5mischen Schutzes, dieselben Schreiben an die paciXcTc und iT6Xetc mit der Auf- forderung zum Friedenhalten vor uns haben wie im Makka- baerbuche, so hatte ihm kein Zweifel bleiben kdnneU; dass uns bei losephus (iberhanpt kein nachsimonisches Actenstfick; sondem geradezu das dem Simon selbst ertheilte Seiiatus- consult erhalten ist.*») Wenn man hiergegen von einer699

entetanden ans dem gleich nachfolc^deii *AX^Sav&poc Auipoe^ou. Die- sen *AX^^avbpoc aber liegt es nahe in dem Vater des *AiroXXUfvtoc 'AXcEdvbpoti wiederznerkennen, der nach los. XIII, 9, 2 nnd XIV, 10, 22 wenige Jahre ^&ter, in Oemeinsehaft mit andem Begleitem, fiir die san&chst folgenden GeBandtschaftBzwecke des Hohenpriesters loannes Hjrkanos I yerwendet wnrde. Vergleicht man damit die zweimalige Enteendong des Nnmenias nnd Antipater, so sieht man leicht, wie ab- Bichtlioh immer anf eine gewisse Continiiit&t in derWahl dcB Gesandt- BohaftBperBonals Bedacht genommen wnrde. Bei der Beharrlichkeit flbrigens, mit der Bich in derselben Familie dieselbe Namengebang za erhalten pflegte, dflrfte als ein Nachkomme wiederam der *AX^Hav6poc Ocobibpou m AnBpraoh za nehmen sein, der nach los. XIV, 10, 10. 12 im Jahre 710 dem HyrkanaB II als GeBandter diente, da ja die Iden- 44 tit&t Bolcher Namenyarianten eine bekannte ErBcheinnog iat. [Ein BchlagendeB Beispiel gerade fClr AiupdOcoc nnd 6c6bujpoc gab ich Opasc. phiL I p. 662.]

18) GewiBB w&re dicB aach Scaligem nicht entgangen, wenn er in einer eigenen Bearbeitnng des loBephas aof dicBen Pankt zarflckge- kommen w&re: ein Vorhaben, anf welchee ^daa von Scaliger darch- corrigirte Handexemplar des lOBephns' bei Bernays ^J. J. Scaliger'

FR. aiTBCHBLII OPVBCYLA V. 8

114 EINE BERICHTlfiUNG DER REPUBL. CONSULARPASTEN.

scliwer begreif lichen Fahrlassigkeit des losephus gesprochen hat (vgl. Grimm p. 227)^ so ist vorweg entgegenzohalten; dass allem Anschein nach^ um nicht zu sagen ganz augen- scheinlich^ der ganze spatere Theil der losephischen Archao- logie nicht zu einer abschliessenden Bedaction gelangt ist, sondern grossentheils nur eine unverarbeitete oder nicht ge- nug verarbeitete Zusammenstellung angesammelter Materia- lien darbietety vielleicht nur von der Hand eines Amanuensis.^^)

p. 227 hindentet. Ob dies etwa gar dasselbe Exemplar ist, von dem es bei Fabricins (im Anhang znm 2ten Bande des Hayercamp*schen loaephns p. 67*) heisst: 'losephi codex Graecns, notatns passim manu Scaligeri, fnit in Bibl. celeberrimi viri Conradi Sam. Schnrzfieischii. hodie ezstat Vinariae in Bibl. Serenissimi Gothani- Ducis'? Mit klaren Worten spricht die Scaliger^sche Absicht ans Casaubonns in den Exercitationes ad Baronii Annales I, 34 p. 140 (ed. Gen. 1655), wo er, von den 'vetnstissimis exemplaribns qnae in Reg^ Christianissimi Bibliotheca servantnr' (man sieht nicht recht, ob auch des griechischen Textes oder bloss der lateinischen Uebersetznng des ^Rufinns') spre- chend, deren CoUation er mit Caroli Labbaei Mithfilfe bewirkt habe, hinzuffigt: ^quum id k nobis Illnstrissimns Scaliger petiisset de edi- tione nobili^simi scriptoris tum cogitans: qnam immatnra viri divini mors Reip. literariae invidit. Tum igitur ex nnins aut alterius libri contentione didici, qnod dndnm eram suspicatns, hodiemis losephi libris nihil depravatins posse inveniri: de qno tamen ne per somninm quidem tot interpretes videntnr cogitasse.'

14) Wie es sich dea n&hem damit verhfilt, darQber l&sst sich vor einer nmfassenden nnd durchgreifenden Untersnchnng der handschrift- lichen Ueberliefemng der Arch&ologie, wofiir es noch an den aller- ersten An^gen fehlt, gar nichts sagen. Sehr merkwurdig ist in dieser Beziehung der fiericht des Emer. Bigot in einem Briefe vom J. 1669, der sich findet in ' Thomae Reinesii et lo. Andr. Bosii Epistolae mu- tnae, ed. lo. Andr. Schmidius' (lenae 1700) p. 381 f.: worans ich das Hierhergehdrige bnchst&blich wiederhole: Tes dis premiers livres des Antiqnites i^avois conferes avec cet excellent Ms de la bibliotheqne Royale, dont parle Casaubon dans les exeroitations contre Baronins. Ponr les dia autres ie n'ai tronvd aucun bon Ms, tons les Mss. qne i'en ai viis, ^tant si differens de Timprim^ qu'il est absolument impossible de les conferer. Tai autrefois cru et ie le crois encore, que losephe a pnblid dens fois les Antiquites. La premiere fois elles contenoient le texte des dis premiers livres, comme il est dans les imprim^s, et les dis demiers tels qne le representent les Mss qne i'ai vus. La se* conde edition devoit etre des dis premiers livres tels qn^ils sont dans ce ms du Roy, et les dis derniers tels qn^est Fedition d'sl present: tel*

ROMISCHE SENATUSC0N8ULTK BEI lOSEPHUS. 115

Den schlagendsten Beweis daf&r haben wir sogleich an dem eoo Conglomerat verschiedenartigster SenatsbeschlUsse und 8on« stiger Decrete nnd Psephismen^ die im lOten Eapitel des XIY. Baches ohne alle Ordnung zasammengehaaft sind. Und von diesen steht eines, um dies im Yortlbergehen zu be- merken^ sogar in der engsten Beziehung zu demjenigen SCy welches an die Stelle des ^lschlich in Eap. 8 eingerfickten gehorte und verloren gegangen ist: namlich das Decret des Caesar von 707 in § 5: rdioc KaTcap finaToc Td TT^jinTTov ?Kpiv€ 47 TOUTOuc fx€iv Kai Tcixicai Tf|v 'lepocoXumTUJV tt6Xiv Kai xaT^X^iv auTf|v TpKavdv 'AXeEdvbpou dpxiep^a loubaiujv Ka\ ^Gvdpxiiv, dic &v airrdc npoaipf^Tai u. s. w. Denn ^Kpive wird doch nur kurzer Ausdruck sein fiir das was anderwarts bdx- juaTi cuTKXrJTOu ^Kpive 10) heisst. Eine Sache fUr sich, auf die hier nicht weiter einzugehen^ ist eS; dass das t6 TT^jLiTrrov nothwendig falsch ist, wofiir es nicht sowohl, wie vermuthet worden, Td ipiTOV, als vielmehr wohl t6 beu- Tepov heissen musste. ^^)

lement qne rimprim^ d*^ presens seroit en partie de la premiere edi- tion et en partie de la seconde. Ceas qni ezamineront les Mss ne pOQrront pas ^e d'an autre sentiment.' Wird ea sich anch mit dem Gnmde der betr. Differenzen nnstreitig anders Terhalten als nach Bi- goVa nnannefambarer Hypothese, so wird doch die trostlose Beschaffen- heit der handschriftlichen UeberlieferQng best&tigt theils dnrch des Casanbonns in Anm. 13 mitgetheilte Aeusserongen , theils dorch die Angaben des Heransgebers der Editio princepB (Basil. 1544) Amoldns Perazylns Arlenias, die man bei Fabricins a. a. 0. p. 64^ nachlesen kann. Ana ihnen, in YerbindnDg mit andem Indicien, l&sst sich ent- nehmen, dass ein EEanptgewicht auf die Unterscheidang vollst&ndi- ger und epitomirter Hdss. zu legen sein wird. Als einen Codex der Epitome kenne ich den Parisinns n. 1424 fiaec. XIH exenntis.

15) Fehler in den Zahlen sind begreiflicher Weise nichts seltenes im losephnstexte. So z. B. wenn man XIV, S, 5 zwischen nnserm SC. nnd dem daran geschlossenen Athenerpsephisma liest: ToOTa ^t^vcto ^iri TpKavoO dpxtcp^uic xal ^Ovdpxou ^touc ^vdTou )yiT)v6c TTav^^ou. Es hat dies nattlrlich nichts gemein mit dem Datam des falsch eingeschal- teten SC, eondem geht anf die vorhergehenden, in die Zeit von Cae- 8ar*8 Anwesenheit in Syrien (707) fallenden Geschichten, wozn anch 47 der Monat Panemos Jnni ond Jali) so trefflich wie mOglich passt. NTm setast aber losephos selbBt XIV, 1, 2 den Begierangsanfang des Hyrkanns mit aasdrflcklicher Nennang der rOmischen Consnln in 685: 69

8*

116 EINE BERICnTIGlTNa DER REPUBL. CONSITLARPASTEN.

601 Fiir die chronologische Fixirung unseres Senatusconsul- tum gewinnen wir nun zwar zimachst wenig aus dem Wort- laut bei losephus. Dass der unmittelbar nach dem SC. er- wahnte Monat Panemos (= Juli) mit demselben gar nichts gemein hat, sondem vielmehr zu dem vorher Erzahlten ge- hort, ist an sich klar, wenn er nicht gar in Folge einer durch die falsche Einschiebung veranlassten Y erwirrung erst aus dem Anfang des athenischen Psephisma hieher verschla- gen ist. Das Datum der Idus des December aber, an denen der Prator L. Yalerius, Sohn des Lucius, den be- ztlglichen Yortrag im Senat hielt was hilft es uns, wenn uns doch dieser Prator sonst ganz unbekannt ist? Mag es immerhin derselbe Mann sein^ den wir als L.yalerius Flac- 131 cus im J. 623 als C!onsul finden^^); ao konnte er darum doch

47 Ton wo 68 bis 707 niclit 9, Bondem 22 Jahre eind. Und wenn vollends

09 71 statt 685 vielmehr 683 als Ansgangspnnkt genommen wird, wie es

oben im Texte wiederholt g^aehehen ist (n&mlieh gleich vom TV^de der

Alexandra an gerechnet), so brauchen wir sogar 24 Jahre. Wollte man

aber etwa von der Wiedereinsetznng des Hyrkanns dorch Pompejus

63 sa 691 datiren, so w&ren das doch immer 16 Jahre. Da mit dem Zaiil- seichen 6' weder ig' noch kP' noch xb' ftassere Aehnliohkeit haben, so ist Bchwer za sagen, ob hier ein Fehler der Abschreiber vorliegt oder eine von den vielen Nachltoigkeitasanden des Autors selbBi. Ewald a. a. 0. IV p. 386 Anm. denkt aa eine Verweohaelang von HyrkanuB und Simon, betdeht also das raOTa ^t^vcto . . . ^touc ^vdTou wirklich auf das unmittelbar vorauBtehende SenatuBConsultum: auf welchem Wege wir aber noch weniger uber die Schwierigkeiten und vor allem flber die Neunzahl Belbst hinwegkommen.

16) Auf diesen Consul L. ValeriuB Flaccus (L. f.) wflrden wir bo- gar geradezu gefiihrt werden als den VeranlaBBer unsereB SC., wenn auf die Ueberlieferung der alten lateinisohen Uebersetzung, Bei es des RufinuB oder des CaBBiodoruB, deren Alter allerdingB iiber daB unserer griechiBchen CodiceB weit hinauBreicht, etwas sn geben w&re: denn darin lioBt man LuciM tMUrius ludi fiUua consul. (Ich benutse deren Text nach den beiden Mflnohener HdsB. doB 12— Idien JhdtB Cod. lat 4510 und 17404, aus denen mir Abschrifben der betr. Stdcke vorliegen: obwohl OB allem AnBchein nach nnr eine Epitome ist, die sie enthal* ten.) DasB aber darauf gar kein VerlaBB iBt, erhellt darans, dass die- Belbe Uebersetzung auch XIII, 9, 2 Odwioc MdpKou ui6c crpaTiiT^^c mit Fannim marci fUius consul wiedergibt, w&hrend es dooh einen CoubuI Fannius M. f. uberhaupt nie gegeben hat. [Sehr mOglich, daBB beide Ueberlieferungen zn combiniren und als das UrBprfingliche anxnsehen

ROMISCHE SENATUSCONSULTB BEI lOSEPHUS. 117

ebenso wohl 614 oder 616 wie 615 die PrStur bekleiden. Und hier ist es denn nun; dass uns der ^Gonsul Lucius' des Makkabaerbuchs den erwtoschtesten Ausschlag gibt.

Diesen Gonsul Lucius nachzuweisen hat man sich be- greiflich von jeher weidlich abge^Oht. Man begegnete in jenen Zeiten einem L. Gaecilius Metellus^ einem L. Furius Philo; aber jenem in 612^ also zu frdh^ diesem in 618^ also 135 zu spat. ^^) Desto mehr ansprechen musste ein gerade in ^ die Mitte zwischen beide fallender L. Galpurnius Piso Tom J. 615. Aber seit langer Zeit schon gab man diesen 139 wieder auf, weil sein Pranomen ja gar nicht L,y sondern Cn. sei: ein Entscheidungsgrund, dem sich auch Grimm p. 224 unterwarf. Allerdings fQhrt ja diejenige Quelle der Gonsu** larfasten, die allein das Pranomen gibt, Gassiodor, als die Gonsuln des J. 615 auf Cn. Piso et M. Popilius. Aber dem steht ein klares Autorenzengniss gegeniiber: das des Yalerius Mazimus (genauer seines treuen Epitomators lulius Paris, dem wir die Erhaltung der betr. Eapitel allein yerdanken); bei dem man I, 3^ 3 liest: ^Gn. Gomelius Hispallus praetor peregrinus M. Popilio Laenate L. Galpumio cos. edicto Ghal- daeos citra decimum diem abire ex urbe atque Italia iussit

idem ludaeos^ qui Sabazi louis cultu Bomanos inficere

mores conati erant, repetere domos suas coegit.' Aber; h5re ich sogleich entgegnen; gerade aus dieser Stelle wird ja immer und immer wieder das Pranomen Cn. citirt. Ja, aber seit wann denn? Ueber 60 Jahre seit Aldus (1503^^)) las man in mehr' als 80 Textesdmcken nichts anderes als L. Calpumio, als zum ersten Male in des Steph. Pighius Ant- werpener Ausgabe von 1567 Cn. Calpumio erschien und nun in allen folgenden Ausgaben haftete, bis erst die neueste

istcTpariiT^c^^ciTOc: nach dem Sprachgebrauche ond in dem Sinne, den kflrzlich Mommsen Ephem. epigr. 1872 p. 225 f. erOrtert hat.]

17) Wofem dieser Forius Philo wirklich dae Pi^nomen L, nnd nicht yielmehr P. ffihrte, wie bei Cassiodor. [Vgl. jetzt dartlber Henzen im C. I. L. I p. 446.] Ihn nahm tlbrigens Grotius an im Makkab&er-Commentar, aber ohne n&here Untersuchmig.

18) S. fiber diese Jahreszahl die genaae AnBeinandersetznog in Schweiger'8 Handbnch d. claBs. Bibliogr. 11 p. 1104 f.

118 EINE BERICHTIGUNG DER REPUBL. C0NSULARFA8TEN.

Zeit zu L, darum zurQckkehrte ^^), weil dieses die mittler- weile. von A. Mai aus dem alten Yaticanus voUstaiidig pu- blicirte Epitome gab. Lediglich also des Pighius Eigenmach- tigkeit hatte das^Cn. stillschweigend eingeschwarzt (denn in den angehangten ^ADnota|iones' sagt er kein Wort dayon)^ und zwar nur durch willkiirliche Uebertragung aus Cassio- dor, wie das auch seine eigenen Worte in den ^Annales' 11 p. 487 deutlich genug erkennen lassen.^^) 603 Gibt es nun an sich durchaus keiuen zwingenden Grund,

in der DifFerenz zwischen Cassiodor und Valerius Maximus von vorn herein gegen den letztefn Partei zu nehmen und uns auf Seiten des erstem zu stellen^ bei dem es ja auch sonst an IrrthumerD; geradc auch in den Yomamen^ nicht fehlt^ 80 lasst die so augenscheinliche Congruenz der Angabe des Yalerius M. mit dem Consul Lucius des Makkabaerbuchs, 140—188 dessen Amtsjahr nothwendig in die Jahre 614 616 fallen muss^ die Entscheidung kaum zweifelhaft^ dass ein

Lucius Calpurni^s Piso

139 Consul des J. 615 war. *^) Und mit diesem Ergebniss

19) Eempf in seiner Ansgabe freilich nicht ohne die ansdrdckliche Verwahrnng: 'in Calpnrnii praenomine erratnm est; consentinnt enim Valerii exempla (F) cnm Paridis cod. Vat. de Lucio, qui in fastis (?) Gnaeus vocatur.'

20) 'ConBules affernntnr in Graecis tabulis Laenas et Piso; in Cassiodoro et Mariano Scoto Cn. Piso et M. Popillins: at Valerius Max. lib. primo cap. tertio M. PopiLlium Laenatem et L. Calpuminm ho8 Consnlea nominat; sed mendum librarij snspicor in Calpur- nij praenomine, qnem alij Cneum Calpnrnium vocant.' [Dass Ma- rianns gar nicht in Betracht kOmmt und kein zweiter Zeuge neben Cassiodur ist, wissen wir seit Mommsen^s Darlegung alle. Uebri- gens liesB anch Borghesi Oenvres compL V p. 305 ^il Cn. Pisone console nel 615' ruhig passiren; desgleichen kcirKlich Mommsen in der Ephemeris epigr. 1872 p. Ii5.]

21) Seine Abstammung ist nicht naher nachweisbar. Weder der 148 Sohn dcs L. Calpumius C. f. C. n. Piso Caesouinus cos. 60B, noch der 133 Vater des schon 621 das Consulat bekleidcnden L. Calpurnius L. f.' C.

n. Frugi kann er deo geringen JahresabstSUiden nach filglich gewescn sein. Eher wSLre Identit&t mit dem erstgenannten denkbar, wonach die Lucke der Capitolinischen Fasten zu erg&nzen sein wurde: L>CAL- PVRNIVS . C F . C . N PISO . CAESONINVS IL Aber wenigstens be-

RdMISCHE SENATUSCONSULTE BEI lOSEPUUS. 119

stelien alle sonstigen Umstande in so befriedigendeni £in- klange, dass wohl auch das letzte Bedenken schweigen muss. Als Pratoren fungirten in demselben Jahre: L. Yalerius L. f. (cTpaTr)T<^c bei losephus) ohne Zweifel als pr. urbao nuS; dem als solchem bei Yerhinderung der Consuln die EinfElhrung der Gesandten in den Senat zukam") und der jetzt deren Anliegen zum Vortrag und zu der Berathung im Senat bracht^^ die zu einer gClnstigen Beschlussfassung fQhrte; als pr. peregrinus (bei Val. Maz.) Cn. Cornelius His- pallus, der wie durch eine Ironie des Schicksals ~ einen Bruchtheil desselben jUdischen Yolkes wegen des Yersuchs einen fremden Cultus in Rom einzufiihren auswies und in 604 die Heimat zurQcktrieb. War die Gesandtschaft in den ersten Monaten von 615 ausgesegelt, so konnte es sich sehr 139 wohl fOgen^ dass sie^ nach langer Fahrt in Rom angelangt^ wo damals schon der Numantinische Krieg genug zu sorgen gab^ Wochen und Monate darauf zu warten hatte, bis ihre Sache im December zur officiellen Yerhandlung kam; und ehe der ihnen gewordene Bescheid, ausserdem die zahlreichen Geleits- und Schutzbriefe an die FUrsten und Gemeinden des Ostens ausgefertigt waren, mochte dann leicht auch wieder 80 yiel Zeit verstreichen, dass sie schwerlich vor Mitte des Jahres 616 wieder zu Hause eintreffen konnten. Wenn iss man aber Anstoss daran genommen hat^ dass im Makkabaer- buche an der Spitze der den Gesandten n^itgegebenen Schutz- briefe nur ein Consul genannt ist; so ist das so weit ent-

sonderes Yerdienst oder Gltlck des Mannes l&Bst sich nicht ftir die Wahrscheinlichkeit einer nach noch nicht 10 Jahren erfolgten Wieder- wahl vam Gonsulat geltend machen: worfiher das N&here bei Dra- mann Gesch. Roms II p. 61 n. 7. Wenn librigens in dem L. Cor- nelius Piso des J. 615 schon Norisias (1691) und Froelich (1744) ganz richtig den AcOkioc {hraToc wiederfanden, so folgten sie eben Yor- pighischen Texten des Valerins Maximus. Nur ein flacher Einfall von Clinton F. H. III p. 382 war es, dass jener AcOkioc f&lschlich mdge uiraToc genannt und vielmehr nnr cTpaTT)T6c gewesen sein: wobei er offenbar eben den L. Valerias L. f. des losephus im Sinne hatte.

22) Viele Belege s. in Becker s Handbnch U, 2 p. 187, vgl. 403, und bei Eein in Panly^s Beal-Enc. IV p. 852.

120 EINE BEEICHTIGUNa DER KEPUBL. C0NSULABFA8TBN.

fernt ein Bedenken zu begriinden ^^)^ dass es vielmehr einen neuen und schlagenden Beweis fOr die GlaubwUrdigkeit der Angabe abgibt. Dieses namlich darum, weil der zweite Gon- sul nachweislich damals gar nicht anwesend war in Bom. Man hat sich ganz entgehen lassen^ dass des Fiso Amtscol- 189 lege Popillius Laenas gerade 615 dem Q. Pompejus im Ober- 138 befehl in Hispania citerior folgte und dass er ebenda auch 616 als Proconsul verblieb zur FortfHhrung des Numantinischen Eampfes: wofQr die Belegstellen sammCIich aus Fischer^s Rom. Zeittafeln p. 134 f. zu ersehen sind. Die Beantwortung der miissigen Frage aber, wodurch es denn veranlasst sein mochtC; dass der nicht abwesende Consul sich durch den Prator vertreten liess, statt selbst den Senat zu berufen, wird man uns ja wohl erlassen.

Um schliesslich noch des Eusebius mit einemWorte zu

gedenken, so sind dessen hier einschlagende Ansatze durch-

aus unbrauchbar. Wenn Hieronymus Simon's Gesandtschaft

136 in Olymp. 161, 1 = 618 (Arm. 161, 2) setzt, so mochte

605 man fast auf den Gedanken kommen, der Chronograph habe,

von dem ^ConsuI Lucius' des Makkabaerbuches ausgehend,

diesen in dem L. Furius Philo wiederzufinden gemeint. Wenn

46 aber femer bei demselben Hieronymus unter 01. 183,3 = 708

zu lesen ist: ^Decretum senatus et Atheniensium ad ludaeos

mittitor, qui per legationem amicitiam postularant', so sah

schon Scaliger, dass diese Angabe der Yerfasser lediglich

schopfte aus dem das romische SC. an falscher Stelle geben-

den losephustexte. Und da in der Armenischen Uebersetzung

23) Sohon an and fiir sieh nicbt, da ja in der VorBtellong des Verfas&ers nach Kap. 8, 16 tlberhanpt nnr ein Mann aiy&brlich an der Spitze des rOmiBcben Staates Btand. Warum man aber in den Zeiton, ans denen die Materialien stammen, woraus das Makkab&erbacb zn- sammengescbrieben ward, nicbt soU in Jad&a ein Bolches Gemiscb von Wahrem, Halbwabrem und Unwahrem flber Roms Zast&nde nud Ge- scbicbte geglaubt babeuy wie es uns in Kap. 8, 1—16 allerdingB ent- geg^ntritt, gestebe ich niemals eingeseben zu haben, lange vorber ebe ich Ewald^B oder Grimm^s (p. 119) Clbereinstimmende AuffasBnng kennen lemte. Freilich soUte man dann auch die anf gaaa gleiehen FtLssen stebende Senatorenzahl S20 in V. 15 stillBcbweigend auf sich bcruhen lasBen.

BOMISCHE SENATUSC0N8ULTE BEI lOSEPHUS. 121

diese ganze Notiz fehlt, so lage der Yerdacht nicht fern, dass wir es hier nor mit einer spatem Interpolation des ur- sprQnglichen Eusebiustextes zu thun hatten^ wenn nicht in jener ganzen Partie Uberhaupt eine sehr verktbrzte Bedaction des Armeniers zu Tage trate.

Alles vorstehende -* mit geringen Verandernngen und wenigen, mebt durch Einklammerung bemerklich gemachten Zusatzen ist nur ein Ausschnitt einer schon vor zwolf Jahren gefiihrten Untersuchung: ^Bomer und Juden in ihren intemationalen Beziehungen zur Zeit der Bepublik, yornehm- lich nach losephus': einer Untersuchung, die nur in Folge schwerer Erkrankung nicht zum dmckfertigen Abschluss kam. Geftkhrt wurde sie in Briefen an einen fiir diese Fragen sich speciell interessirenden Freund, die ^noch vorhanden sind und vielleicht nicht unwerth waren^ gelegentlich einmal ToUstan- diger als in dieser Probe gedmckt zu werden. Nur einige chronologische Hauptresultate theilte ich daraus mit in Zu- satzen zu dem Bonner Proomium (Ind. schol. hib. 1860): ^ln leges Viselliam Antoniam Corneliam observationes epi- graphicae '^ welche Zusatze erst in der Berliner Ausgabe des- selben Jahres (ap. I. Guttentag) p. XIII hinzukamen [jetzt wiederholt in Opusc. IV p. 441], eben deswegen aber auch zu Weniger Kenntniss gelangt zu sein sclieinen. Und damm obwohl sie zunachst nur zum Erweise des Nebenpunktes dienten, dass die Senatusconsulte nie ohne Angabe von Zeit und Ort gewesen seien'^) sei es gestattet sie hier nach- stehend zu wiederholen. Nach Anf&hmng des SC. de Baccha- nalibus von 568, des nur wenige Decennien jiingem de Ti- ^ burtibus^); des in 676 fallenden Me Asclepiade Polystrato ts

'*) Wirkliche leges nur mit dem Unterschiede, wie es Bcheint, dMB die OrtBangabe yoraoBging, daB Datam folgte.

^) [Um das Ende des 6ten JahrhnndertB datirte ich dieses 8C. (oder vielmehr dieseB den Inhalt des SC. wiedergebenden PriltorenBchrei- bens) im Rhein. Mna. IX (1858) p. 160 [OpoBC. IV p. 829] (wie fia- deutongBweise Bohon yorher Mon. epigr. tria p.4.7 mid piV [OpnBcIY p. 117. 121 nnd 166]) nnd ^P. L. M. £. Enarr. p. 41, w&hrend MommBon

122 EINE BERICIITIGUNG DER REPUBL. CON8ULARFA8TEN.

135 Menisco', des Prienensischen von 619 im C. I. 6. 2905 p. 572*®), fuhr ich dort fort wie folgt:

^Eandem rationem testantur apud scriptores servata exempla. Bis adscriptum est prid. kal. Octob. in aede ApoUinis in Caelii ad Ciceronem epistula 1. VIII ad fam. 8 § 5 et 6: nihil enim in hoc genere discriminis inter senati consulta et auctoritat^s intercedit. Quattuor yel potius quinque exempla losephi Antiquitates ludaicae suppeditant, quae temporum ordine eo perscripta subieci 139 quem alio loco dedita opera firmabo. Anno igitur 615 u. c.

L. Valerius L. f. praetor cuvcpouXcucaio ttj cuTKXfiTip elboic A€K€)ippiaic dv Ti]D Tfic 'Ofiovoiac va^ . . . teste losepho 133-131 XIV, 8, 5; anno circiter 621—623*) Fannius M. f.

praetor pouXf)v cuvriT.aT^ irpd 6ktuj cibOjv (|>€Ppouapiu>v 49 iv Kofi€Ti4J . . . XIII, 9, 2")-, anno 705*) consulente L.

C. 1. L. I p. les mit Visconti nnd Borghesi an der zweiten H&lfte des 7ten Jhdta festhielt, wie anch Lange B^m. Alterth. II p. 367 (2. Ausg.). Neaerdings haben sich aof meine Seite gestellt Foaoart 'S^natas- Consulte in^dit de Tann^e 170 avant notre ^re' (Paris 1872) p. 25, Bflcheler in Fleckeisen^s Jahrbdchem Bd. 105 (1872) p. 568, nnd za- letzt hat sich derselben BeBtimmong aach Mommsen selbat ange- Bchlossen Ephem. epigr. 1872 p. 289.] 170 '*) [Woza Beitdem noch das Thiab&iBche von 584 gekommen ist

mit dem Eingang K6ivtoc Maivioc T(tou ul6c CTpaxTiT^c t^ cuvKX^Tiy cuvepouXcucaTO ^v Ko^cTiip iTp6 /)^€purv tnrdi elbutuiv *OicTU)|yipp(uJv : hier allerdingB mit YoranBtellang des Locals der Versammlang vor das Datnm, aber bis jetzt als alleiniges Beispiel.]

*) [Die drei mit Stemchen bezeichneten Stdcke fehlen B&mmtlich in Bardfa Liste der Senatatage im Hermes VII p. 15 f.; nicht minder Belbst das PrienensiBche.]

'^) Nothwendig in die Regierang von Simon'8 Nachfolger loannes

135—107 Hjrkanas (619—647) fallend, gehOrt doch dieses SC. keineswegeB dem

127—124 J. 627 oder 630 an, wie mit vielen Andem noch Htlbner 'de Benatus

populiqae R. actis' p. 67 (p. 623 in Sappl.-Bd. U[ der Fleckeisen^Bcben

133 131 Jahrb.) annahm, sondem ist ans anabweislichen Grfinden in 621 623

anzusetzen. Woza es freOich noch einer ans einem ganz andera Acten-

btflck za entnehmenden Ei^&nzang des hiBtorischen Zasammenhangs

bedarf, sowie der ErkenntniBS, dass aach dieser Urkunde bei losephus

eine mindeatens recht ongesohickte Stelle gegeben iat, abgeaehen von

den aonatigen Unzukdmmlickeiten aeiner ganzen dortigen Geachichta-

erz&hlang. Ygl. Anm. 31.

BOMISCHE SENATLSCONSULTE BEI lOSEPHUS, 123

Lentulo cos. irpd ba)b€Ka vel b6KaTpia»v KaXavbtwv *Oktu)- wt ppiuiv, incertum quo loco, illud SG. factam, cuius per losephi XIV, 10 § 13—19 dispersa vestigia exstant**); anno 4* 710*) b6T|iaTi cuTKXrJTOU, 8 dt^vcTO 7Tp6 ir^VTe clbOjv 0€- Ppouapiwv iv tui vaiji ttic 'Ojiovoiac, Fdioc KaTcap uTrtp *lou- baiu)V ^Kpive e. q. s.: sic enim haec transponendo con* socianda sunt XIV, 10, 10*^); eodemque anno P. m

'^ Gemeint ist das in dem Schreiben des Pr&ton C. Fannias C. f. (706) an die Koer XIV, 10, 16 nnr erwahnte, die Befreinng der Jaden vom Milit&rdienste betreffende SC: welcbem Schreiben aber nach aosdrfickUcher Angabe (OirOT^TaKrai bi t& be&OTM^va) daa SG. selbat als Anlage beigegeben war. Diese Anlage ist ona aber inner- halb jenes ActenwaBtes', wenn auch in heilloBer Zerstflckelang, mehr oder weniger verstSmmelt noch erhalten, and das sogar an drei ver- Bchiedenen Stellen : am relativ voUst&ndigsten mit aaBfahrlichen Caria- lien in § 19; sodann schon Itickenhafter in der eraten Hftlfte des § 13 bia Ca^oriva, von wo an mit Tixoc "Aimoc (*At(Xioc? "Afimoc?) TCtou ul6c B6Xpoc ein neaes, obwohl eben dahin einschlagendeB Docoment beginnt; endlich mit aar einfacher Angabe des Inhalts in § 16, aber hier mit dem Datom irp6 5€KaTptuJv KaXavbixiv 'OKTU)pp(uiv, w&hrend es § 13 iTp6 bibbcKa hiess, wovon eines oder das andere nnr verschrieben sein kann: vermathlich doch das letstere, da bcKaTpidrv aach in dem einigermaBsen r&thselhaften Actenstflck § 18 wiederkehrt Lediglich ein abkOrzendeB Verfahren ist es, wenn der actenm&Baigen Formel ^L. LentnluB cob. aenatam conBuluit aenataiqae ita placait' (oder &hnlich) karzweg Babstitairt wird A^vtXoc Owotoc ctirc § 13, A^vtXoc OiraTOC X^T^i § 16, wofflr wiederam § 19 ateht 6 A^vtXoc hdf^ia iE^vcTKC. Die groBBe, am nicht geradezn za sagen liederliche Freiheit, mit der diese SC. hier wiedergegeben werden, liegt aach darin za Tage, dass daa eratemal der Inhalt dea Beschiaasea voraaageht, die Namen der irap6vT€c (qai Bcribendo adfaerant) erst nachfolgen, w&hrend in § 19 die am- gekehrte, richtige Folge eingehalten wird. Nicht minder aach darin, dasa eigentlicher Senatabeachlnsa and (pr&toriache oder consnlariache) Notification deaselben in der Fasaang Belbst dnrcheinander gemischt erBcheinen. Wie ea denn aach sonflt noch vielee in diesen zersprengten Reaten aufzar&amen und zarechtzuatellen gibt.

'") Bei der uberlieferten Stellung des Satzes ^t^cto . . . 'OMOvoiac h&ngen ja diese Worte ganz in der Laft and entbehren aller Con- straction. MindeBtens mSaste ea doch heiBBen ^t^vcto bi toOto t6 b6-j}ia . . . Waa aollte aber dieser erz&hlende Stil in einem officiellen Actenstfick? Der geschichtliche Zaaammenhang iat kl&rlich dieaer: F. Id. Febr. liesB Caeaar daa SC. zu Gansten der Juden fassen; Id, Mart, etarb er, ohne daaB es zu desBen of&cieller Einregiatrinmg gekommen

124 EINE BERICHTIGUNG DER REPUBL. CONSULARFASTEN.

Dolabella M. Antonio cos. factum SC. t^ irpd ipiuiv €ibu)V 'AirpiXXiuiv iv tuj vaijj Tf)c 'Ofiovoiac ibidem testante losepho* u. 8. w.

Diese damals ohne Beweis hingestellten Satze hier aus- fclhrlicher zu begrdndeU; als es andeutungsweise vorstehend in ein paar Anmerkungen geschehen ist und weiterhin ge- schehen wird, wtirde Uber das eigentliche Thema des gegen- wartigen Aufsatzes allzuweit hinausgreifen. Auch habe ich mittlerweile Veranlassung gefiinden, einer jUngern Eraft, die auch in orientalibus in einem bei classischen Philologen nieht gewohnlichen Grade ausgeriistet ist^ eine yollstandige Bear- beitung sammtlicher romischer Senatusconsulte und sonstigen Decrete bei losephus als wClrdige und lohnende Aufgabe zu empfehlen, und habe Grund zu der Yoraussetzung, dass diese Arbeit, die selbstverstandlich ohne jede Eenntniss sowohl meiner ungedruckten Untersuchungen als des vorliegenden Bruchtheils derselben ausgefBhrt wird, den Acta soc. phil. Lips. nicht zur Unzierde gereichen werde.*) Wie weit die beiderseitigen Resultate zusammentreffen, bleibt abzuwarten. Es ist kein kleines Stdck Arbeit, das hier zu bewaltigen ist. Vor allem gilt es, das wdste Actenfascikel denn so darf man es wohl bezeichnen , welches im lOten Eapitel des XIV. Buches ohne jede Ordnung wirr durcheinander gewur- felt ist, scharf zu sichteU; um es fHr die bezQgliche Zeit- geschichte noch ganz anders zu verwerthen^ als es bisher auch nur annahemd geschehen isi Es gilt, weit auseinander gerissene SttLcke richtig zu combiniren^ falsch zusammen- geschweisste auseinander zu halten, lOckenhafte als solche zu erkennen, mit Unrecht verdachtigte als wenigstens relativ, d. h. ihrem inhaltlichen Eern nach achte und ndtzlich zu verwendende Zeugnisse zu erweisen^ und so uicht nur auf die im Laufe der Zeit wachsenden intemationalen Beziehungen zwischen Juden und Romern, sondern auch auf die politischen

war; ///. Id. Apr. wurde deren Nachholang, d. h. dberbaupt die Ratihibining des ganzen SC. beschlowen anf Antrag der Consnln P. Comelius Dolabella nnd M. Antonins.

*) [S. Bhcin. Mos. XXIX p. 888 (nnten p. 133) Anm. 1. C. W.J

ROMISCHK SGNATUSG0K80LTE BKI lOSEPHUS. 125

Zustande dea Orients manches neue Licht fallen zu lassen. Mit der Behandlung der drei in ihrem yollstandigen Wort- laute, mit allen Curialieny erhaltenen romischen Senatuscou- sulte ist es nicht gethan: namlich des bei los. XIY; 8, 5 aus dem J. 615; des XIII, 9, 2 eingertickten aus 621-— 139 623 (Anm. 27. 31); -- des XIV, 10, 10 stehenden, welches 138-131 sich selbst unzweideutig durch die Consuln des J. 710 datirt, 44 eo» aus der Begierung des Hyrkanus II (683— 714). Nicht nur 71—40 kommt dlEizu das mit unvoUstandigem Wortlaut, jedoch mit einem grossen Theil der Curialien XIV, 10, 13 und 19 mit- getheilte aus 710 (Anm« 28); desgleichen das in moglichst 44 unauthentischer Fassung, aber mit erschSpfender Wiedergabe des Inhalts erhaltene, welches in dem Pergamenerdecret XIV, 10, 22 steckt; sondem ausserdem noch eine Beihe einfacher Erwahnungen yerschiedener b6TM<Xf ot tt^c cutkXiitou, wie § 24. 25, deren genauere Beziehungeu zu ermitteln und festzustellen sind. Ein femeres Feld der Forschung bietet sodann, ausser den eigentlichen Senatusconsulten, die nicht kleine Zahl blosser Decrete dar, namlich der Caesarischen^) oder den Caesarischen Zeiten angeh5rigen, in welche durchweg Licht und Ordnung und chronologische Bestimmung erst noch zu bringen ist, aber auch gebracht werden kann. Endlich nehmen ein besonderes Interesse die kleinasiatischen Psephis- mata in Ansi»ruch. Unter ihnen obenan das eben erwahnte Pergamenische in § 22, dessen ganze Stilisimng zwar wunderlich verwildert ist, ofter bis zur Unverstandlichkeit, voller Anakoluthien, auch offenbar mit einer starken LUcke zwischen KaOuJC £b€rj6iicav und ttic t€ pouXfjc f)fiujv, welches aber dennoch unverkennbar nach einem vorliegenden achten Original abge^st ist, in dem freilich der von dem Ueber- arbeiter am Schluss hinzugeftlgte Schnorkel von der uralten Abrahamsfreundschaft sicherlich nicht stand: man mQsste denn annehmen, die Pergamener hatten dasselbe Motiv, das

^^ Diese Gaesarischen Decrete muBs nur sehr oberfi&cblich ange- Beben haben, wer Ton ihnen eagen konnte: 'qaae nemini eradito, nt opinor, hodie frandem flEMjient' Und doch that das kein geringerer als F. A. Wolf , von dem man jene AeaBsenmg nicht ohne Entaonen in einer Anmerkang sa Sueton Caes 84 p. 108 liest»

126 EINE BERICHTIGUNO DER REPITBL. CONSULABFASTEN.

«

die jtldischen Gesandten ihrerseits gebraueht; aus Oourtoisie wiederholt. Aber weder mit den Pergamenischen Yerhaltnissen lasst es sich in Einklang setzen^ noch filr die rdmischen Be- ziehungen richtig verwertfaen, wenn es nicht; mit Ausschluss

133 jeder andern Ztitbestimmung, entschieden in das Jahr 621

134 (oder allenfalls 620) gesetzt und, wie schon Anm. 27 an- gedeutet wurde, in die engste Yerbindung mit dem SC. in XIII, 9, 2 gebracht wird. Und zwar, um es mit Einem Worte zu sagen, besteht diese darin, dass H^rrkanus I nicht bloss eine, sondern in seiner wachsenden Bedrangniss kurz nach- einander zwei Gesandtschaften nach Rom schickte: fQr wel- chen Nachweis es allerdings einer so eingehenden Yertieiung in alle Specialitaten der yerwickelten jiidisch-syrischen Zeit-

610 geschichte bedarf , dass dies die schwierigste Partie der ge- sammten Untersuchungen Uber die losephischen Urkunden wird.**) Indem ich die am Ende des lOten Kapitels zu-

'*) So lange man zam Ansgangspmikte den im Psephisma ge- nannten 'AvtCoxoc 6 pactXeOc 'Avti6xou ul6c nimmt und an ihm fest-

128 h&lt, ist 68 nnr mOglich an des Antiochus Sidetes (f 626) Sohn A. Cyzioenns za denken, der abwechselnd ond in stetem Kampfe mit 111 96 seinem Halbbrader A. Grjpas tlber Sjrien herrschte von 643 bis 668, also in der That gleichzeitig mit einem Hyrkanas (n9imlich H. I), was bei keinem andem Antiochnssohne Antiochas zatriffl, der hier m5g- lich w&re; denn des A. Easebes Sohn nnd Nachfolger A. Asiaticas f&llt ja (abgesehen von allem andem) 8chon daram weg, weil er in 69 64 den paar Jahren seiner Begierang (685 690) wahrlich froh war, Rahe and Thron fdr sich za haben, and nicht daran denken konnte, sich an den Juden za reiben. Was aber der Eyzikener ihnen anthat, ist bei loBephas XHI, 10, 1. 2 za leaen; es kOmmt im Grande nar aaf eine KdKUictc and ir6p8iictc rffc xdjpac hinaas, ond schlieset ab mit der fracht- losen Herbeirafang agyptischer HCUfstrappen anter Ptolemilas Lathyras,

106 karz vor des letztem Verjagong darch die eigne Matter im J. 648. Also karz vor diesem Zeitpankte w9xe man hiernach versacht das SC. des Pergamenerpsephisma erlassen za denken. Aber (ganz abgesehen von der damals schon langst verlorenen Aatonomie Pergamams) sieht man nar etwas genaaer za, was eigentlich in dem SC. steht, so er- kennt man, wie sehr weit die Unbilden des Antiochaa, gegen welche die Juden bei den ROmem Schatz sachten, nnd die BewiUigangen nnd Zasicherungcn der letztem hinaasreichen ubcr eine wenig erhebliche KdKuictc Tf)c T^c ; sie sind von der Art, dass jener Antiochus den Jaden gegentlber 6berhaapt niemals in einer Lage gewesen ist, wie sie das

KOMISCHE SENATUSC0N8ULTE BEI lOSEPHUS. 127

sammengestellten Psephismen der Halikarnassier; Sardianer, fiu Ephesier for diesmal iibergehe, ebenso wie die der Delier imd der Laodiceer in § 14 und 20, will ich nur noch in aller EQrze darauf aufmerksam machen, wie falsch seit Cor-

SC. Yoraiusetzt. Trefflich passt dagegen alles aaf den Antiochns Sidetes, auf den sich das SC. bei los. XIII, 9, 2 bezieht. Die gegen AntioohnB gerichteten Bestimmungen beider SC. erinnem dorch die grOsBte Aehnlichkeit gegenseitig an einander nnd stehen in gleich- m&ssiger Beziehnng zn dem Bericht des losephns in XIII, 8, 3 tlber die FriedenBbedingnngen. Wenn sich diese drei parallel lanfenden Stficke nicht yoIlBtSiidig decken, so erkl&ren sich die Differenzen theils aoB den verBchiedenen, wenn auch Bohr nahe zuBammenliegenden Zeit- ponkten, in welche die SC. fallen, theilB ana der Flachtigkeit des lOBephuB. Wie nnvollBt&ndig dessen Bericht nber den Kampf zwischen AntiochnB nnd HyrkanuB in XIII, 8, 2. 3 ist, zeigt die Reihe von, den- Belben Eampf betreffenden Thatsachen, die in dero erBt XIII, 9, 2 stehenden SC. mehr enthalten sind. DieBes selbBt nnd die damit zu- sammenh&ngende Qesandtechaft mnsBte loBephns, wenn er Bie einmal nicht in die Erz&hlung von XIII, 8 § 2 und 3 motiyirend einarbeiten wollte, wenigstenB gleich nach § 3 anbringen, atatt sie, als nnr tiber- hanpt in die GeBchichten des Antiochus und HyrkanuB einsohlagend, ziemlich gedankenloB erst XIII, 9, 2 anhangBweise nachzubringen. Je ge- nauer und sch&rfer man in alle Einzelheiten der Zeityerh&ltniBBe ein- dringt was natfirlich fQr eine Anmerkung viel zu weit fClhren wflrde , desto einleuchtender wird ea, daBs die Worte dieBes SC: Tdi t|ir)Xa(piie4vTa (bo mit Leid., Iteg., nicht i|iii(pic8^vTa; gesta der lat^ UeberBetzer) mpdt t6 ttic cutkX/|tou b6Y^a, nur auf das im Pergamener-

«

paephiBma enthaltene SC. gehen; was bliebe denn Bonst anch flbrig als an die Gesandtechafk des Simon von 616 zu denken, in welchem 139 Falle es doch allermindestens t6 irpoToO Tev6|yievov bdf^a heiBsen muBBte? £b liegt zu Tage: von den ereten rSmiachen Befehlen (Pseph. Perg.) nimmt AntiochnB wenig Notiz; erst den in Folg^ einer zweiten Gesandtschaft des HyrkanuB empfangoien fiigt er eich und schliesBt Frieden. Und beidemale ist es dersellie *AiroXX((ivtoc 'AXeSdv&pou, der nach Rom geschickt wird. Einem so geschloBBenen innem Zusammen- hange und Beiner zwingenden UeberzeugungBkraft steht nun nur das 'AvTioxoc 6 paciXeOc 'Avti6xou ul6c im PergamenerpBephisma ent- gegen, muBS aber eben dagegen fallen. Es ist eine, Termuthlich Behr alte VertauBchung mit Aii)Lir]Tp(ou ui6c, n&mlich Demetrios Soter, deBsen Sohn der Sidetes war: sei es durch Abschreiberirrthum, oder durch VerwechBelung deBJenigen, aus dessen Feder die ganze nach- ]&BBige Fassung jenes PsephiBma stammt. Beil&ufig bemerke ich, dasB in Niebuhr's El. hist. n. phil. Schriftcn I p. 251 die chrono- logische Rechnung um mehrere Jahre verschoben ist.

128 EINE BBRICHTIGUNG DER REPUBL. CONSULARFASTEN.

sini das Athenische Psephisma in XI V^ 8, 5 mit seinem Archon Agathokles in Olymp. 163, 2/3 gesetzt wird; statt in 183, 2/3.") CU2 Eine reichlich lohnende Emte yerspricht schliesslich dem

Bearheiter dieser Documente die nach Moglichkeit zu bewir- kende Herstellung ihrer Texte. Denn wie der gesammte Text des losephus, trotz der guten Namen neuerer Herausgeber, einer der verwahrlostesten ist, so sind es insbesondere die

**) Cor8ini'8 Fast. Att. IV p. 114 f. recht gedankenlose Zeit- besiimmang beroht aof gar nichte anderm, als dass er bei Petayins gelesen hatte, das nnmittelbar vorhergehende rdmisohe Senatnscon- snltnm geh((re nicht nnter Hyrkanns II, sondem nnter Hjrkanns I. Wenn aber doch das SC. nar f&lschlich in dieses Kapitel verschlagen ist, nnd wenn deshalb anch die daranf folgenden Worte raOra ^t^vcTo ^irl TpKavoO n. s. w., wie bereits oben erOrtert, anf das SC. gar keinen Besng haben kOnnen, sondem gans nothwendig auf das vor dem SC. ersahlte, wirklich den Hyrkanns II betreffende gehen, so hat es doch natOrlioh dnrchans dieselbe BewandtDiss anch mit den Einleitnngs- worten sn dem Athenischen Psephisma: iiClpaTo hi xal irapd toO tiXtv 'AOiivaiuiv bfmou Tt|ui&c TpKav6c n. s. w. Und znm UeberflusB sagt ja 80 nnswe^deutig wie nnr mOglich das PsephiBma selbst, welcher Hyr- kannsgemeint iat: £trci5f| TpKav6c 'AXcSdvbpou dpxtcpcOc Kal ^evdpxnc Tuiv 1ou&aiu)v n. s. w. Die dem SC. vorangehenden GeBchichten Bind aber die des J. 707 » 01. 188, 2/S» So sehr verfehlte hier auch Ewald a. a. 0. p. 467 Anm. das Einfache, dass er die Beantwortong der Frage, welcher Hyrkanns gemeint sei, Won der Zeitbeetimmnng der in der Urknnde angegebenen Athenischen Obrigkeit abh&ngig' machen wollte. [Bloas Corsini^s vermeintlicher Antoritat folgten aaoh Meier Comment epigr. (Halle 1852) p. 79, Grasberger in Urlichs* 'Verhandl. der Warzb. phil. Gesellschaft' (1862) p. 18, Dittenberger de ephebis Att (GOtt 1868) p. 6, Westermann in Panly^s Beal-Enc. P p. 1476, wenn sie den ans^einer Inschrifb des OiXicruip I, 1 2 Inschr. 1, 1 *€q>Ym. dpx- n. 4097 aas Licht getretenen Arohon 'Aya- eoKXf|c, indem sie ihnindem *At* dee losephns wiedersnfinden meinten, in 01. 162 ansetsten, w&hrend der Wahrheit viel nilher kam K. Keil im Rhein. Mus. XYIII p. 67 mit der nngefilhren Bestimmnng 47-— 40 V. Ch. Und diese Unbestimmtheit w&re sogar gerecfatfertigt, wenn man, wiewohl ohne n&hem Anhalt, auch von dem Psephisma annfthme, seine Stelluog bei losephus sei ebenfalla keine exacte, Bondem das- selbe, nur als nngeHUir in diese Zeit geh((rig, anhangsweise von ihm nachgebracht Uebrig^ns ist die Identitftt beider Agathokles an sich wahrscheinlich genug, wenngleich nicht swingend.]

lihMISCHE SENATUSCONSrLTE BEI lOSEPHlTS. 12S

Urkundenstucke, die von wenigstens zum Theil heilbaren Verderbnissen wimmeln; vor allem in den Personen- und Tribusnamen^ worin (namentlich XIV, 10, 10. 13 und 19) wahre Nester von Entstellungen stecken. Sind auch manche dieser handschriftlichen IJngethClme langst gebandigt, z. B. 4pu)pia = OdcToupia, dpxiepeuc = '6pxi€uc (schon von Cor- sini), THfiioc = T7o|i7nriioc , q)poupioc irauXou = 0oupioc AiiXou, um von Kleinigkeiten wie Kapirouvioc = KaXrroupvioc u. s. w. nicht erst zu reden, so braucht man doch auch jetzt noch fast nur aufs Gerathewohl hineinzugreifen; und die eviden- testen Emendationen fallen einem wie von selbst in die Hand. Z. B. wenn es XIII, 9, 2 heisst iTapdvTOC Aoukiou Mavviou AouKiou uioO MevTiva (^^vriva oder jievTiva oder ^€VTiva die Hdss.; wie vorher zum Theil ^aviou) statt tt. Acukiou MaXXiou AeuKiou uiou Tpo^cvTiva, wo der Tribusname schon von Becker Handb. II, 2 p. 408 wohl richtig so erganzt wurde, wahrend die Form MdvXioc flir Manlins nur Appian gebraucht hat, MdXioc nur auf spaten Inschriften vorkommt. (Die eine Munchener Hds. hat manlio^ die an- dere manilio) In dem Fatui TaPiXiu) (papiXXiu) Pal. ^aTiXXiu) Leid.) Taiou uluj UTrdTUJ XIV, 10, 20 steckt natllrlich 'PepiXijj, d. i. der Consul sufiPectus von 709 C Caninius C. f, Behilns 46 (vgl. § 10). Desgleichen § 21 in TTottXioc CepouiXioc TToTrXiou uldc rdXpac dvGuTraTOC vielmehr OuaTiac, namlich P. Ser- ais vilius P. f. Vatia Isauricus, Consul 706. Dass die Tribus 48 Mevevia, wofUr indess die Hdss. )i€VTiv(a oder ^evrrivia geben, § 10 vielmehr Mcviivia- zu schreiben, bedarf kaum der Brinnerung*^, so wenig wie dass XIII, 9, 2 AociO^ou

'^ Nach dieser Analogie kOnnte man freilich auch in dem obigen ^^ivo oder incvTiva XIII, 9, 2 lieber Mcvnvia als [TpoJiLicvTiva snchen, obwohl an hiesiger Stelle allerdings noch der kleine Unterschied des t in der Endong hinzutziti Am schwersten zu erledigen bleibt ebenda ratou Cciiirpuiviou TTevvaiou uioO, wie zaerst Bekker hat dnicken lassen statt des Tatou der Valgate. Der Leid. gibt ircvv^ou, Pal. ircv-

V

vaiou, Ambr. ircvatou, Voss. ir€vr]d(ou, beide letztgetiannte mit tP- w€v- v€oO am Rande. MOglich, dasa hier Aasfall and Verschiebang znsammen- gewirkt haben und noch ein drittes Redactionsmitglied (oder Beglan- bigangszenge) genannt war, z. B. ein TT€[cK^]wtoc oder [C]ir^v(6)ioc.

P8. BrrSCHSLII OPVflCVLA V. 9

130 EINE BERICHTIGUNG DER REPUBL. CONSULARrASTEN.

in AujciO^ou zu corrigiren war, selbst wenn dieses nicht die Hdss. gaben. Dass ferner XIV; 10, 10 und wiederum § 13 und zum drittenmal § 19 die Schreibung TiipnvTiva lediglich eine verkehrte Eigenmachtigkeit von Jac. Gronov ist; wies ich schon Rh. Mus. XV p. 637 [Opusc. IV p, 760] nach, nachdem als einzig richtige Form das^ auch hier wirklicb und z war eins timmig tiberlief erte, T ri p n t ( v a bereits von M o m m s e n dargethan war. Was fiir eine Tribus XIV, 10, 19 mit Alco- ^fa (aicoMiac Ambr., Leid., Voss.) gemeint sei, wOrde fireilich wohl niemand mit auch nur annahemder Sicherheit errathen (die man dem Gronov^schen, von Dindorf-DUbner adoptirten AicKuXivqi keinesweges nachriihmen kann), wenn es uns nicht der Palatinus mit seinem ai^iXiac sagte. U. s. w. cum gratia in infinitum. Schliessen will ich mit nur noch einem, aber einem Haupt-Namenmonstrum : dem unsinnigen MdpKii) louXiui TTo^TTTiiiu ulqj BpouTOu dvBuTrdTui in dem Ephesischen Psephisma § 25. Varianten kenne ich keine als das unnUtze irovTiou uiiu ppouTUi des Palatinus. Es kann doch keine Frage sein, dass gemeint ist M. lunius M. f.

43 Brutus, der Morder Caesars, der 711 als Prator (6 cTpaTiiTdc cuv€XwpTiC€ im Psephisma selbst neben obigem dvGuTrdTui) die Provinz Macedonien proconsulari potestate verwaltete, von da aber nach der Gefangennahme des C. Antonius mit sechs Legionen nach Eleinasien iibersetzte und hier gegen Ende des Jahres mit Cassius in Smyma zusammentraf: woriiber das Nahere bei Dio, Plutarch, Appian. Und bei dieser 6e- legenheit war es, dass ihn die ephesischen Juden um die

614 Gestattung ihrer ungestorten Sabbatfeier angingen: ein An- liegen, das sich damals immer aufs neue wiederholte. Aber wer kann glauben, dass ein schlichtes MdpKOu uu^ hatte in das ungeheuerliche TTo^Trr)i(u uiiu tlbergehen konnen? Yiel- mehr wird man sich zu erinnern haben, dass Brutus von Q. Servilius Caepio adoptirt war, um sogleich auf d i e s e Hei- lung des Verderbnisses gefiihrt zu werden: MdpKUi louviui (MdpKOu) uliu Kanriuivi BpouTiu: wenn man nicht das ui[iu]

Ueber das MasB der sonstigen Namenverderbniase geht das wenigstens nicht hinans.

ROMISCHE 8ENATUSCON8ULTE BEI lOSEPHUS. 131

als nur aus den Endbuchstaben von Kaiiriuivi entstanden an- sehen und noch einfacher schreiben will MdpK(|i louviqj tijj KaiTTiuivi BpouTU).**) Die lateinische Uebersetzung hat in beiden Mflnchener Hdss. nichts als iulio marco bruto. Leipzig, Novbr. 1872. (Mit Zusatzen von 1873.)

Epimetrum.*)

Theils eigene dm^dOeia (wenn das Wort erlaubt ist), mt theils Mittheilungen von Freunden, wie namentlich Jacob Bernays und Alfred von Gutschmid, haben mancherlei Nachtrage zu dem obigen Josephinischen Aufsatze hervorgeru- fen, von denen die wichtigem hier ihren Platz finden m5gen.

Die p. 598f. [113 f.] Anm. 13 besprochene Absicht Sca- liger's, den losephus zu bearbeiteU; lasst sich zu noch vollerer Gewissheit bringen aus seinen eignen an Garolus Labbaeus gerichteten Briefen^ aus denen ich das Hieher- gehorige nach der Ausgabe Lugd. Bat. 1627 nachstehend aus- hebe. ImNovember 1606 schreibt er an ihn p. 677: ^Scribis mihi luculenta losephi exemplaria extare in Bibliotheca. Oro te, ut in libris in Appionem videas^ an historia extet, quae in excusis Graecis deest, in Rufino autem tota extat. locus

**) Correcter ware fireilich MdpKqj Mouviiij (Mdpxou vlCj)) BpoOnii Tif) Kol Kmiriujvt, oder nocli ezacter tui Kal KoivTip Katiriuivi; aber wer wird auch von diesexn Concipienten diese Art von Correctheit erwartenl Schreibt doch, seltsam genng, Dio XLI, 63 sogar 6 KatirCuiv 6 BpoOroc 6 MdpKOc (wenn anden [der Ueberliefenmg zn tranen ist); und in andererWeise Cicero Philipp. X, 11, 26. 26 Q, Caepio BrutiAS ohne M. und ohne Jtmtus, ganz wie es anf MQnzen bei Eckhel II, 6 p. 24 f. Q . CAEPIO . BBVTVS PROCOS heisat. Wie konnte doch, einem 80 klaren Indiciam gegenftber, Ewald a. a. 0. p. 413 Anm. sich daza yerleiten lasaen, alle vier ans Ende des Kapitek gOBtellten Psephis- men flber einen Kamm zu scheren und der Zeit HjrkanuB' I zuzu- weisen, wenn er dies auch von dem ersten, dem PergameniBchen, ganz riohtig erkannte (xmd nur wiederum darin fehlgriff, daBB er auB ihm Thatsachen fflr die Begierung deB AntiochuB Grypua zu gewinnen Buchte).

•) [Bhein, Museum f. Philol. XXIX (1874) p. 337—344.]

9*

132 EINE BERICHTIGUNG DER REPUBL. CONSULARFASTEN.

est paginae 942, ubi lacuna relicta est. Ytinam eam nobis explere possis! Deinde libro \b\ cap. 15 Tf]C dpxaioXot. multa desiderantur dogmata, quae Latina Rufini editio habet. Si exemplaria illa haberem, losephum meliorem dare possem. Sed senectus longinquum iter instituere prohibei Tamen, ni grave est^ eas lacunas nobis exple.' Schon im December desselben Jahres wiederholt er seine Bitte p. 678: *Si loco- rum losephi, quorum alteris litteris memini, ope tua copia mihi fiat^ unde lacunae iu editionibus expleantur; magnam a me inibis gratiam.' Rasch genug hat Labbaeus Scaliger^s S88 Verlangen, wenn auch leider nicht seiner Erwartung ent- sprochen; denn bereits im Februar 1607 erwidert dieser ihm p. 679 wie folgt: ^Mirum vero, de tot losephi codicibus ne unum quidem absolutum reperiri. Quia vero characterem antiquum omnium^) esse dicis^ fieri non potest quin multa ex illis corrigi possint, quae depravata in editione circumferuntur. Vnum velim affirmanti mihi credas^ infinita esse in losephi vulgata illa editione, quae nemo intellegit. Quaedam, ut puto, feliciter eruimus. Sed si varias omnium codicum lectiones nancisceremur, non pigeret etiam de illo praestantissimo scriptore bene mereri.' In sieben folgenden Briefen, die bis in den December 1608; also bis kurz vor Scaliger s Tod reicheU; ist dann nicht weiter die Rede vom losephus.

Die in derselben Anm. 13 aufgeworfene Frage, ob und wo etwa der von Fabricius erwahnte; zuletzt in Conr. Sam. SchurzfleiscFs Besitz gekommeue ^losephi codex Graecus^ notatus passim manu Scaligeri' u. s. w. noch vorhanden sei, hat ihre vollstandige Beantwortung gefunden. Das gedachte Exemplar wird, wie nach Fabricius' Andeutung zu vermuthen

^) Dieaes 'omnium', sowie vorher 'de tot losephi codicibas', ist oifenbar von B&mmtlichen Scfariften des losephus (o. Apion., bell. lad. a. B. w.) za verstehen, uber deren in der Pariser Bibliothek vor- handene Handschriften ich mich niLher za anterrichien keinen AnlasB hatte. Denn dass von der ArchHologie sich dort nar ein (relativ) volIstSndiger Codex erst des 15ten Jhdts, ond aasserdcm noch eine gans verkOrzte Epitome vorfindet (beide von mir erw&hnt p. 697 [112] and 600 [115]), ward mir s. Z. von meinem leider allzafrQh heim* gegangenen Prcande Fr. DiSbner bezeagt.

rOmische senatusconsulte bei iosephus. 133

war, in der grossherzoglichen Bibliothek zu Weimar auf- bewahrt und ist mir mit gewohnter Liberalitat zur An- und Durchsicht verstattet worden. Diese Autopsie ware indess gar nicht einmal erforderlich gewesen, um zur nahem Eennt- niss des (wie sich Bemays ^J. J. Scaliger' p. 227 ausdrilckte) Won Scaliger durchcorrigirten Handexemplars ' zu gelangen: denn schon im J. 1783 hatte dessen sammtliche Marginal- noten mit yielem Fleiss Yilloison excerpirt und in seinen Turici erschienenen ^Epistolae Yinarienses' p. 80 92 zu- sammengestellt. Damit man jedoch yon ihnen nicht zu hohe Erwartungen hege, habe ich Herm Dr. Ludwig Mendels- sohn denselbeU; der p. 608 [124] als erschSpfender Bear- beiter sammtlicher Josephinischer Urkunden in Aussicht ge- stellt wurde') zu einer eingehendem Berichterstattung veranlasst, die ich hier folgen lasse.

^Der machtige Folioband ist ein Exemplar der von Ar* ss9 lenius f&r Hieron. Froben und Nic. Episcopius 1544 besorgten editio princeps des griechischen Originaltextes, laut Aufschriften des Titelblattes nach Scaliger's Tode der Reihe nach gehSrig dem F. Gomarus, W. Goes und Schurzfleisch.*) Angebunden ist SylburgV Clemens von Alexandria 1592 'ex typographeio Hieronymi Commelini'; gleichfalls frdher in Scaliger s Besitz. Auf den Randem nun jener Frobeniana befinden sich aller- dings Verbesserungen von Scaliger s sehr sauberer und leser- licher Hand, und zwar durchgehend vom Anfang bis zum Ende: aber nach Quantitat und Qualitat so unbedeutend, dass von einem 'durchcorrigirten' Handexemplar in keiner Weise

*) Der Anfang dasn ist bereits gemacht in der Dissertation : 'De senati consnlti Bomanomm ab losepho Antiq. XIV, 8, 6 relati tem- poribna commentatio . . . scripsit Ludovicas Mondelssohn Oldenbur- gendB.' Lipsiao t^rpis B. G. Tenbneri. 1873. 36 pp. [Die vollst&ndige Bearbeitong n. d. T. : ^Senati conflulta Bomanorum quae sunt in losephi Antiquitatibus disposuit et enarravit L. M.' erschien in den Acta soc. philol. Lipe. Bd. V p. 87—288. C. W.] '

*) Von Scaliger selbst fehlt jede Eigenthumsnotiz; die des Goma- ms lautet: 'F. Gomari, ex illustris p. m. Scaligeri testamento', die des Goes: 'Nuno anteni aum WOelmi Goes. 1657', die des Schurz- fleisoh: 'Nnnc ex auctione GoeBiana pervenit ad Bibliothecam Schurz- fleiichianam.'

134 EINE BERICHTIGUNG DER REPUBL. CONSULARFASTEN.

die Rede sein kann. In sehr dberwiegender Zahl sind es beim Lesen sich yon selbst ergebende Berichtigungen falscher Wortformen, Accent- und Spiritusfehler u. dgl., yon denen ja alle altern griechischen Drucke wimmeln, selten wirkliche textuelle Verbesserungen, wie wir sie yon einem eine Becen- sion beabsichtigenden Scaliger erwarten. ITnd dennoch mClssten um dieser weuigen letztem willen sammtliche Bemerkungen Scaliger's, ^cuius nullam unam litteram perire' wir mit Lobeck wUnschen, ans Licht gezogen werden, wenn dies nicht langst geschehen ware in den ^EpistoIae Vinarienses, in qnibus multa Graecorum scriptorum loca emendantur ope librorum ducalis bibliothecae et cura lo. Bapt. Casp. d'Anss6 de Yilloison' Turici 1783. 4. p. 80 ff., deren Eenntniss ich Ritschrs Gate yerdanke. Villoison gibt hier neben den sammtlichen Scali- ger'schen Yerbesserungen zum losephus und ClemensO auch 840 die gleichfalls nicht sehr erheblichen Emendationen und kurzen Notizen, die Schurzfleisch auf dem Rande einer zweiten ihm gehorigen, jetzt gleichfalls zu Weimar befindlichen Frobeniana angebracht hat. Was nun die HauptSache, Yilloison^s fides, anlangt, so lasst sich ihm ftir seine Angaben iiber Scaliger Schurzfieisch's zweites Exemplar habe ich noch nicht ge- sehen im allgemeinen nur ein gUnstiges Zeugniss aus- stellen: in dem yon mir genau yerglichenen 12ten, 13ten und 14ten B. der Antiquitaten habe ich yerhaltnissmassig weniges nachzutragen oder zu berichtigen gefunden^), unter diesem wenigen fast nichts yon Belang. Aehnlich waren die Er-

>) Ueber den Werth der letztem, an Zahl ubrigens noch geringem, zu artheilen ist nicht meines BeroflB: fur nnsem Zweck sind sie nur deswegen wichtig, weil dnrch sie wenigstens der terminns post quem der Entstehnng der Bemerknngen znm losephus, n&mlich 1592 , fixirt ¥rird. Vielleicht kdnnen wir geradezu Scaliger^s letzte Lebensjahre als AbfasBungBzeit ansetsen, mit Berufung auf die von Bitschl citirten Worte des Casaubonus, dass die 'immatara viri divini mors' die beab- sichtigte Ausgabe verhindert habe. Jedenfalls weist alles auf eine uno tenore geschehene LectOre. [Vgl. oben p. 338 (1S3}.J

') Bei der Wiedergabe der 26 Berichtigungen Scaliger's zum 12ten Buch ist ein Irrthum untergelaufen , bei den 46 znm ISten B. zwei, bei den 32 zum 14ten B. allerdings ffinf, aber zum Theil leicht er* kl^liche und entschuldbare.

r5mISGHK SENATUSCONSULTE BEI lOSEPUUS. 135

gebnisse bei der Collationining grosserer Partien aas andern Biichern. Darnach wdrde es zwecklose Raumverschwen- dung seiu; die von Yilloison im grossen und ganzen genUgend besorgte Publication hier zu wiederholen; wenn auch viel- leicht ein kUnftiger Editor des losephus^ um sein Gewissen zu beruhigen^ gut thun wird^ die Eenntniss der Scaliger^schen Berichtigungen aus der Weimarer Quelle selbst zu schopfen.'

Zu den unzweifelhaften Namenverderbnissen; die den losephustext in so ungewohnlichem^ oft grauenhaftem Masse entstellen^ gehort obenan das TTottXioc CepouiXioc rToTrXiou uioc rdXpac dvOuTraToc in XIV, 10; 21 , da es Galbae in der gens Servilia bekanntlich nicht gegeben hat. Wenn ich dafiir p. 613 [129] Ouariac vermuthete und damit den Consul des J. 706 P. Servilius P. f. Yatia Isauricus, der 708 pro- consul Asiae war, bezeichnet fand, so war mir entgangen, dass derselbe Yorschlag (oder, was auf dasselbe hinauskommt, Bariac) schon in R. Bergmann's Abhandlung ^de Asiae Bomanorum provinciae praesidibus' im Philologus II (1847) p. 684 Anm. 336 gemacht war. Derselben Yermuthung neigte . sich auch Mommsen zu^ schon im C. I. L. I n. 622 p. 183, wiederholt zu Borghesi s Oeuvres compl. IV p. 59, obgleich an ersterer Stelle hervorhebend, dass dieser Servilius Isauricus sich des Cognomen Yatia enthalten zu haben scheine. Auf dieses Bedenken ein besonderes Gewicht legend versuchte neuerdings Waddington in den Tastes des provinces Asiati- ques de Tempire Bomain' (Paris 1872) p. 75 f. (= 'Le Bas et Waddington: Yoyage archeologique enGrece et eu Asiemineure' ui IIj 3 p. 680) eine andere Herstellung, namlich KdcKac, indem er an den Tribunus pl. des J. 710 P. Servilius Casca^ den Morder Caesars, dachte^ den moglicher Weise (denn ein Zeugniss gibt es nicht) Brutus zwischen Juni 711 und Ende 712habe mit der Civilverwaltung derProvinz betrauen konnen. Die Hypothese hatte einigen Halt mehr^ wenn es wahr ware, dass die Handschrifben des losephus fdXKac gaben, was erst von den Herausgebem sei in fdXpac verandert worden. Darin hat sich indess Waddington von Havercamp's nach- lassiger Angabe TdXKac in MSS* tauschen lassen. FQr

136 EINE BEBICUTIGUNQ D£B BEPUBL. CONSULABFASTEN.

Havercamp gab es ja gar keine andere Handschrift fUr diese ganze Partie als diejenige, aus der diese selbst erst von Jacob Gronov in den ^Decreta Bomana et Asiatica pro lu- daeis' etc. (Lugd. Bat. 1712) ans Licht gezogen war^ d. h. den Leidener Vossianus, und aus diesem fQhrt Gronov p. 16 ganz richtig ToiXKac als iiberlieferte Schreibart an; alle tlbrigen bis jetzt bekannten Hdss. der Leidensis bibl. publ., der PalatinuS; der Ambrosianus, denen sich die lateinische Ueber- setzung mit publii gcHbe filkis (sic) anschliesst -^ geben T<SiXPaCy was freilich seinerseits dem Ouariac nicht naher steht als YdXKac^) Wiederum einen andern Weg schlug A. von Gut- schmid ein. Ihm schien FdXpac aus fXopXoc entstanden (wie BipXoc fUr Bibtilus und ahnliches mehr), und damit gemeint der fruhere Volkstribun, spatere Prator P. Servi- lius Globulus, der 691 Statthalter der Provinz Asien war (s. Waddington p. 55). Palaographisch gewiss in hohem Grade ansprechend: wenn nur nicht die Zeit allzu frUh erscheinen miisste im Vergleich mit den um ein bis zwei Jahrzehnte spatern, iibrigens so gleichartigen Erlassen, in deren Mitte jenes Schreiben des Servilius an die Milesier steht.

Unbedingt Kecht wird aber derselbe haben, weun er in dem Tiioc "Attttioc Titou uioc BoXpoc bei losephus XIV, 10, 13 Z. 26 Diud., wo ich nur ganz im Voriibergehen p. 607 |123] Anm. 28 fiiichtig an ein "AriXioc oder '^Ailittioc als das wahrscheinliche erinnerte, den uns aus Cicero und Caesar b. civ. III, 105 wohlbekannten Pompejaner T. Ampius Balbus von 7058*. wiederfand: eine Vermuthung, die mir auch mein Col- lege L. Lange sogleich mOndlich mittheilte. Und in § 19 342 Z. 22 ist ja auch mit Tiioc "Attttioc Tiiou uioc BdXpoc we- nigstens das Cognomen richtig iiberliefert, wahreud es § 13 Z. 21 wieder mit anderm Verderbniss BdXTuic heisst. Noch einmal aber ist "Attttioc fiir "Ajlittioc verschrieben § 19 Z. 30, wo, wie ebenfalls v. Gutschmid sah, durch einen gliicklichen Zufall uns eiu Client jenes Balbus entgegentritt in dem

^) So fern Bich ubrigens f und OY zu stehen scheincn, dennoch Bind flie anch anderw3.rt6 mit einander vertanscht worden: z. B. in der Yariante OOaX^pioc nnd faX^pioc bei Dionys. Arch. Xi, 4 (s. Opnsc. phil. I p. 600).

ROMISCHE SENATU8CON8ULTE BEI I08EPUUS. 137

TiToc ''AiLiirioc Mevavbpoc: eine uns schon durch Cicero ad fam. XIII, 70 vorgefUhrte Personlichkeit. Doch solcher Er- mittelongen und Elarungen sind noch manche andere iibrig. ')

Im Ubrigen auf wenige nachtragliche Bemerkungen mich beschrankend, will ich zuYorderst es als eine wohl allzu grosse Vorsicht bezeichnen, wenn ich p. 603 [119] mit absichtlicher Unbestimmtheit, um keiner scharfem Entscheidung vorzu- greifen, ausserte, es sei wie eine Ironie des Schicksals, dass in demselben Jahre, in welchem der Praetor urbanus einen fur die Juden so gUnstigen Senatsbeschluss herbeiftlhrte, von seinem CoIIegen, dem Praetor peregrinus, ^ein Bruchtheil desselben jCLdischen Volkes* wegen des Versuchs, einen frem- den Cultus in Rom einzufQhren, ausgewiesen und in die Hei- mat zurdckgetrieben ward. Ich ging dabei aus von dem Wortlaut des Valerius Maximus: ^ludaeos . . . repetere domus suas coegit'^ und fand es nicht wohl vereinbar^ dass die- selben Gesandten, die wir vom romischen Senat so ehrend behandelt und entlassen sehen, die Schmach einer Auswei- sung erfahren hatten. Anderseits indessen^ woher sollten denn damals andere Juden in Rom kommen? da doch an eine bereits bestehende jiidische Colonie daselbst oder auch nur eine Niederlassung einzelner Juden in damaliger Zeit schwerlich mit einiger Wahrscheinlichkeit gedacht werden kann: ganz abgesehen davon^ dass ein rein zufalliges Zu- sammentreffen der jUdischen Gesandtschaft und einer davon vollig unabhangigen Judenausweisui^g in einem und demselben Jahre an sich doch wenig glaubliches hat. AIso: nicht so- wohl ein ^Bruchtheil' des jiidischen Volkes, als vielmehr der jiidischen Gesandtschaft selbst wird zu verstehen sein. Denn natUrlich waren deren Piihrer nicht ohne ein grosseres oder geringeres^ vermuthlich sogar ziemlich betracht- liches Gefolge von untergeordneten Personen; von diesen mag, ohne dass selbst ihre Chefs darum zu wissen oder damit einverstanden zu sein brauchteU; jene religiose Sectirerei be-

0 In XIV, 10, 25 (p. 614 [130]) wkd wohl das einfachBte aein MdpKip MouviiiJ Ti[f Kaiiriuuvi BpoOrip dveimdTiiJ.

138 EINE BEKICHTIOUNG DER REPUBL. C0NSULARFA8TEN.

343 irieben und Ton dem orthodoxen Prator dc^egen eingeschritten sein. Ob und wie weit die Gesandten selbst von dieser Mass- regel mitberdhrt wurden, inwiefem sich etwa die beiden pra- torischen Collegen dabei in Opposition oder Disharmonie mit einander befinden mochten, dariiber muss es jedem fiberlassen bleiben sich die ihm zusagende Vorstellung zu bilden; wahr- scheinlich bleibt^ schon unter Berdcksichtigung der damaligen Seefahrtsverhaltnisse^ dass die gemassregelten Uebelthater weder vor der Riickkehr der Gesandtschaft noch nach der- selben fiir sich allein werden in die Heimat zuriickgeschickt seiU; auch nicht ihretwegen die Gesandten selbst in Ungnaden entlassen^ sondern dass vielmehr die Ausdrucke des Yalerius Maximus etwas oberflachlich gewahlt und nicht in strengster Wortlichkeit zu nehmen sind.

Die vielleicht allzu knapp gehaltene BeweisfOhrung, mit der ich in Anm. 31 p. 610 f. [126f.] die Datirung des Per- gamenerpsephisma in 621 begrUndete, vertrug wohl nach einer Seite hin noch einen erlauternden Zusatz^ den ich jetzt w5rtlich aus meinen alten Papieren hinzufQgC; ohne mich weiter auf die speciellen Belege und Citate einzulassen. ^Die ziemlich zweideutige Attalische Testamentsgeschichte ^) hatte nicht sofort den Uebergang in entschiedene romische Herrschaft zur Folge. Erst kampfte man ja noch vier Jahre lang gegen AristonikuS; ehe die f5rmliche Besitzergreifung und Einverleibung als romische Provinz Asia stattfand. Gleich nach der Eroffiiung des Testaments^ welches wenigstens nach des Florus Angabe (I; 35) ohnehin nur auf ^bonorum meo- rum' (heres esto p. B.) lautete^ wird man sich^ auf den An- trag des Ti. Gracchus^ zunachst nur des koniglichen Schatzes bemachtigt^ den Stadten aber eine ahnliche Scheinautonomie gelassen haben, wie man es ja auch in Macedonien that zwischen der Schlacht von Pydna und der definitiven Besie- gung des Pseudo-Philippus. In dieser vierjahrigeu Zwischen- periode konnten sich denmach die Pergamener sehr wohl

^) Ygl. Meier unter TergamenischeB Reioh' in Ersch und Qmber^s Allg. EncykL III, 16 (1842) p. 414 ff. (Die sonBtige Litteratnr oitirt Hertzberg ' Geachichte Grieehenluids unter der HerrBchaft derROmer* I p. 335 f. Anm. 16.)

KOMISCHE SKNATUSCONSULTE BEl lOSEPHUS. 130

cuM^axoi der Romer neimen. Ist dem aber also^ dass ein Pergamenisches Decret dieser Art weder yor 621 noch nach 625 denkbar ist, so liegt darin wieder die erwiinschteste Bestatigung fUr die lediglich aus innem Grilnden geschdpfte Erkenntniss, dass das in jenem Decret erwahnte rbmische Seoatusconsttltum seinem historischen Inhalte nach in die- ui selbe Zeit gehoren mUsse.'

In Bezug auf den Consul AeuKioc des Makkabaerbuchs (p. 601 [117] ff.) ist die Frage an mich herangetreten, wie es sich denn erklare, dass nicht derselbe Prator, der in der jUdischen Angelegenheit dem Senat prasidirte, auoh die von diesem beschlossenen Schutzbriefe habe ausfertigen, sondem dafQr den Consul habe eintreten lassen. Sollte nicht' das *nec scire fas est omnia' genug Antwort sein? Mit beinahe demselben Rechte kdnnte man ja {ragen, warum nicht der die Schutzbriefe ausstellende Consul auch dem betreffenden Senat prasidirt habe. Dafiir gab es doch sicherlich keine verbietende Vorschrifk, sondern hing der Natur der mensch- lichen Diuge nach alles von unberechenbaren Umstanden ab, wie moglicher Weise selbst von so kleinen, dass doch einem Prator oder Consul eben so gut wie andem Sterblichen ein- mal ^pituita molesta' sein oder ^laterum dolor aut tussis aut tarda podagra' eine Stellvertretung wiinschenswerth oder nothwendig machen konnte. Jedenfalls ware es sehr wenig gerechtfertigt; auf ein so unerhebliches Bedenken hin in dem AeuKioc uiTaTOC des Makkabaertextes nur einen Misgriff des Autors statt AeuKioc CTpariiTOC zu sehen, durch welche An- nahme wir allerdings einen und denselben Pratox Ltwius Yaleritts L. f. fiir beide Amtshandlttngen gewannen. Ich be- zeichnete das p. 603 [119] Anm. 21 a. E. als einen ^flachen Einfair Clinton^s^ und das wird es nach allen Forderungen ge- sunder Methode auch bleiben, so lange uns schlechterdings nichts nothifft eine derartige Yerwechselung anzunehmen: darum nichts nbthigt; weil ein Consul Lucius fClr dasselbe Jahr so bestimmt wie moglich nachgewiesen ist.

Yon nebensachlichen Chronologicis bertihre ich nur noch zwei Punkte^ und zwar bloss um in Eiirze anzumerken, dass ich mit dem Uber sie gesagten das letzte Wort noch nicht

140 £IN£ B£RICHTIGUNG DER REPUBL. CONSULARFASTEN.

gesprochen glaube. Dasist 1) die Frage (p.600 [115]), ob statt des bei losephus XIY, 10, 5 stehenden Fdioc Kaicap UTTaroc t6 it^^tttov ein Tpixov oder ein beuTepov anzunehmen, und 2) ob nicht doch ebenda § 13 (p. 607 [123] Anm. 28) das Trpo bUibcKa KaXavbujv auch neben dem ixpd beKaTpiuiv in § 16. 18 zu halten sei. Sind auch die dortigen Entschei- dungen nicht ohne Bedacht gegeben, so sehe ich doch sehr wohl ein, dass sie entweder naher begrtiudet oder aber mo- dificirt werden mtlssen, was mich f&r diesmal dber meine Absicht hinausfdhren wtlrde. Januar 1874.

Nochmals der romische Senatsbeschluss bei losephus Antiqu. XIV, 8, 5.*)

423 Nach so eingehenden Erorterungen, wie sie vorstehend

gegeben sind [namlich p. 419— -428 von L. Mendelssohn und zwar zur Vertheidigung seiner Ansicht gegen Mommsen'8 Behandlung der fraglichen Urkunde im Hermes IX p. 281 ff. gerichtet], bleibt mir in der That nicht viel zu sagen fibrig, wenn ich mich auf das Wesentliche beschranken und nicht in untergeordnete Nebenpunkte einlassen will.

Einer 6]ui6voia in unserer Streitfrage steht als Haupthin- demiss der Tempel der *0)Li6voia entgegen, von dem der in Rede stehende Senatsbeschluss datirt ist. Einen solchen Con- cordientempel, in dem hatte konnen eine Senatssitzung ab- gehalten werden, gab es im J. 615 in Rom nicht, sagt Mommsen, sondern erst seit dem berUhmten Bau, den der Consul Opimius im J. 633 nach der Ermordung des C. Gracchus errichtete: dessen Verwendung fiir Senatsversamm- lungen in spatern Zeiten allerdings ausser allem Zweifel ist. Dies steht f&r Mommsen so fest und gilt ihm so sehr als endgiiltig entscheidende Instanz, dass er, als standen wir mit einer anerkannten Thatsache im offenen Widerspruch, e r

429 aber mit seiner eignen Meinung auf dem festen Boden des Thatsachlichen, den Schluss seiner Abhandlung (p. 291) recht

*) [Bhein. Miueam f. Philol. Bd. XXX (1S75) p. 42S— 435.]

ROMISCHE SENATU8C0NSULTE BEI lOSEPHUS. 141

knrz angebunden in dem logischen Schluss gipfeln lasst: ^wenn Bitschl und Mendelssohn das nach losephus von dem Dictator Caesar [nach M/s Annahme] veranlasste Senatscon- sult in das J. 615 versetzen^ so widerlegen diese Hypo- these die Eingangsworte: CTpaTr)Tdc cuvepouXeucaTO t^ cut- KXyjTiu eiboic AcKC^Ppiaic £v tui Tf^c 'Ojuiovoiac vail».'

Wir fragen natQrlich nach dem Beweise f&r die aufge^ stellte Behauptung. Gab es wirklich im Anfang des 7ten Jhdts d. St. keinen zu einer Senatssitzung geeigneten Concordien- tempel? Drei Cultusstatten der Concordia waren damals tlber- haupt Yorhanden in Bom. Die eine ist die im Anfang des zweiten punischen Erieges nach der Dampfung eines Sol- datenaufstandes vom Prator L. Manlius gelobte, aber erst zwei oder drei Jahre spater (537. 538) errichtete und dedi- cirte^) aedes Concordiae, die ausser bei Livius 22, 33 und 23, 21, abgesehen Yon der nackten Erwahnung des Pranestiner Kalenders, nicht weiter vorkommt, daher auch von niemand fQr Senatsversammlungen in Ansprueh genommen worden ist; wir konnen sie also ebenfalls auf sich beruhen lassen. Fast ein Jahrhundert alter war ein zweites Heiligthum der Concordia, welches der vielberufene Aedil Cn. Flavius zur Feier einer Standeversohnung im J. 450 stiftete nach Livius 9, 46 und Plinius N. H. 33, 19. Aber es war das, wie bei letzterm zu lesen, nur eine aedicula, in der natdrlich f&r eine Senatsversammlwig kein Platz war. Uebrig ist drittens der, wiederum um mehr als ein halbes Jahrhundert frUhere Bau des M. Furius Camillus, Yon diesem im J. 388 er- richtet nach Beilegung des gewaltigen Standekampfes zwi-

*) Wenn es in der erstem Stelle (537) bei Livins heisat: 'in reli- gionemvenit, aedem Concordiae, qnam per seditionem militarem biennio onte [nnr ein Jahr vorher nach SigoniQs] L. ManliuB praetor in Gallia vOTisBet, locatam ad id tempas non esse. itaqne danmyiri ad eam rem creati a M. Aemilio praetore arbis Cn. Papios et K. Qainctkis Flanu> ninas aedem in arce faciendam locaverunt*, in der sweiten Stelle aber (638) wiederam: 'et daamyiri creati M. et C. Atilii aedem Con- cordiae, qaam L. Manlios praetor voyerat, dedicavenmt' : so wird eben der Zeitpankt des von einer ersten Commission nntemommenen Baaes and der nach dessen Vollendang von einer sweiten Commission voUzogenen Dedication anterschieden.

142 EINE BERICHTIGITNG DER REPUBL. CONSULARPASTEN.

scheu Patricierti und Plebejern und Einsetzung des plebe* jiachen Consulats. Er ist es; der die Oberaus prachtyolle Emeuerung erfohr^ die von Tiberius im J. 747 begonnen 430 ward und 763 durch feierliche Einweihung zum Abschluss kam. Diesen Camillustempel alsO; sollte man meinen, stande nichts im Wege als Yersammlungslocal eines Senats im J. 615 zu denken. Aber nein, gerade diese FUglichkeit leugnet Mommsen, und damit kommen wir zum eigentlichen Eem seiner Beweisffihmng, die^ allerdings iiberraschend genug, wortlich in folgenden Satzen (p. 289) enthalten ist: ^Dass Camillus mehr als eine Eapelle oder einen Altar geweiht hat, n5thigt nichts anzunehmen^); und von Flavius ist es ausdrticklich bezeugt, dass er nur eine Kapelle von Bronze (aedicula aerea) errichtet hat.'

Einmal zugegeben^ dass ^nichts n5thige' mehr als eine Kapelle oder einen Altar anzunehmen, so wird docb schon im allgemeinen die entgegnende Frage berechtigt sein, was denn n5thige mehr als eine Kapelle oder einen Altar nicht anzunehmen? Wenn ein Heiligthum ausdrUcklich als blosse aedicula bezeichnet wird^ ein anderes aber nicht, so spricht doch die Prasumtion eher dafUr, dass dieses andere eben nicht eine blosse aedicula^ sondem eine wirkliche aedes war. Aber dieses zumal dann^ wenn uns ausdrficklich be- zeugt wird^ dass die Errichtung jener aedicula als solcher gar kein normaler Fall; sondem vielmehr ein durch ganz besondere, y5llig ungew5hnliche Umstande bedingter war, d. h. naher^ dass ein als yolle aedes gelobter und beabsich- tigter Bau nur aus Noth zu einer blossen aedicula zusamm^n- schrumpfte. Denn so berichtet uns Plinius: ^FIayius yoyit a^em Concordiae^ si populo reconciliasset ordines^ et ctim ad id pectmia publice non decemeretury ex multaticia faenera- toribus condenmatis aedicidam aeream fecit in Graecostasi' u. s. w.: durch welchen Bericht die kurze Andeutung des

^) Schon 1845 a,n88erte er sich in dem^elben Sinne in den Ann. d. Inst. arch. Bd. 16 p. 294: 'Ipsam Gamilli aedem hand magnam fnisse 8n8picor, sed aediculam, nti Flaviana, qnae et ipsa dicitar aedis' : wordber 8. n.

ROMISCHE SENATUSC0N8ULTE BEI lOSEPnUS. 143

Livius: ^aedem Concordiae . . . mmiina invidia nobUium dedi- cavit' ihr Licht emp^gt.

Aber mehr: erweist sich schon darch das gesagte der Schluss Yon dem Bau des Flavius auf den des Camillus als ungerechtfertigt^ so fehlt es nun sogar anderseits nicht an Beweisen, die uns positiv ^nothigen', allerdings an mehr als eine Eapelle oder einen Altar des Camillus zu denken und einen wirklichen Tempel anzunehmen. Zwar wenn es bei Plutarch vit. Cam. 42 heisst: £i|iiiq)icavTO xfic ^^v ^O^o- 431 voiac t€p6v, uicTTcp cuEaTO KdpiXXoC; clc Tr|V dtopav xal Tf|V ^KKXriciav fiiTOTrTov ^tti toic T€T€VTm^voic ibpucacOai (welche Stelle Mommsen p. 287 allein citirt); so ist daraus nichts zu entnehmeu; weil \ep6v das eine wie das andere bedeuten kann: wohingegen der unzweideutige Ausdruck fCir einen wirklichen Tempel va6c ist, womit eine blosse Eapelle oder ein Altar niemals bezeichnet wird. Aber gerade diesen Aus- druck braucht ja derselbe Plutarch kurz vorher, wo er des Camillus 6eI5bniss selbst berichtet mit den Worten: Kai

irpiv €lc€X0€iv iui€TacTpa(p€ic €tc t6 KaTreTuiXiov €uEaTO toTc

6€0ic KaT€u6i)vai Tot TTap6vTa TTpoc t6 KdXXiCTov t^Xoc, u7Tocx6- |i€VOC vadv 'OjLiovoiac IbpiicacGai ttic Tapaxnc KaTacTdcTic. Womit er deutlich genug zeigt, in welchem Sinne er das \€p6v genommen wissen wollte: gerade wie er auch von dem doch ausgemachter Weise vollkommenen Tempelbau des Opi- miusy den mit vcoic Appian civ. I^ 26; mit aedes ausser An- dem Augustinus de civ. d. III^ 25 bezeichnen; erst nur \€p6v, aber gleich darauf toG v€ui sagt C. Gracch. 17^ ein andermal nur einfach Td ttic *0|iovoiac kp6v Cic. 19.

Ich will nicht mit GefQhlsgrtinden streiten^ kann mich indess ihrem Einfluss doch nicht ganz entziehen. Erwagt man namlich die Hartnackigkeit und Langwierigkeit des Yoraus- gegaugenen Standekampfes^ die Grosse und Tragweite der endlichen Errungenschaften einer-; der gebrachten Opfer anderseitS; so mochte es doch schon an s^h wenig wahr- scheinlich dUnken; dass den Empfindungen des romischen Yolks und des Camillus selbst, deren Brust sich wie von einem schweren Alpdruck erlost fiihlen musste^ als symboli- sches Gedachtnissmal fiir eine so bedeutungsvolle Ausgleichung

144 EINE BERICHTIGUNO DER REPUBL. CON8ULARFA8TEN.

anscheinend unversohnlicher Gegensatze soUte eine kleine Eapelle oder ein blosser Altar genQgt haben. Vielmehr: ^gern gibt man sich dem Glauben hin, dass Camillus in dieser vollendeten Thatsache den Abschluss des nur zu lange fortgesponnenen Haders erkannte; die religiose Weihe der neuen Eintracht der Gemeinde war die letzte offentliche Hand- lung des alten Eriegs- und Staatsmannes und der wdrdige Abschluss seiner langen und ruhmvoUen Laufbahn': Worte Mommsen^s Rom. Gesch. I^ p. 299, denen ich kaum etwas hinzuzusetzen habe.

Aber Qber die GefClhlsregion hinaus liegt endlich noch der Eindruck, den die beredte Zusammenstellung des von Camillus gestifteten Heiligthums und seiner Erneuerung durch Tiberius in Ovid's Fasten I, 641 648 auf jeden unbefangenen Leser machen muss. Eein Zug verrath hier eine Inferioritat 432 des Camillusbaues, der vielmehr als ein dem Wesen nach dem Tiberiustempel ganz ebenbiirtiger gegenQbergestellt wird: ' mochte ihn auch an ausserm Glanz der letztere noch so weit aberragen. Ein Wort hatte ja dem Dichter gentlgt, den Abstand zwischen einem Tempel und einer geringen Eapelle oder einem Altar bemerkbar zu machen^ zumal ja dies seiner Intention dem Tiberius gegeniiber ersichtlich ent- sprochen hatte.

Also: nicht nur hindert nichts, sondem mehreres ^n5thigt' auch; alles empfiehlt aber^ anzunehmen dass Camillus ein Bauwerk schuf; geraumig genug um auch einen frequens senatus aufzunehmen. Und so ist denn^ dass der Camillus- tempel diesem Zwecke wirklich gedient habe, bisher auch ohne Anstand angenommen worden, wie frtlher z. B. von Sachse Gesch. u. Beschr. d. Stadt Rom I p. 390, Becker Topogr. p. 312, so neuerdings von Lange Rom. Alterth. II* p. 372. An nur vereinzelten Angaben ilber die Yerwendung auch anderer Tempel zu solchem Zweck fehlt es ja auch sonst nicht in unsern Ueberlieferungen, wie das schon die Zusammenstellung bei Hiibner *de senatus populique Rom. actis' p. 19 (p. 575 in Supplbd. III der Pleckeisen^schen Jahr- blicher) vor Augen stellte.

Von dieser Seite ware demnach unsere Datirung des in

ROMISCHE SENATUSCONSULTE BEI lOSEPHUS. 145

Rede stehenden Senatsbescblusses wohl am wenigsten ge- fahrdet. Wenn iinsere Ermittelung^ dass dieses Document, statt bei losephus in XIII, 8, 3 eingereibt zu werden, nur in Folge fahrlassiger Redaction in XIV, 8, 5 gerieth, von Mommsen eine Werwegene Hypotbese* genannt wird, so will ich iiber den BegriflF von *Hypothese' hier nicht weiter rechten^ obwohl ich meine, dass der wissenschaftliche Sprach- gebrauch nicht eigentlich einer jeden Gombination oder Con- jectur diesen Namen zu geben pflegt. Indessen ^in verbis simus faciles'. Aber warum Werwegen'? Dass ein solcher Yorgang an sich nichts unerhortes ist und der Analogien nicht entbehrty ist doch Mommsen ganz gewiss nicht ver- borgen. Und nun zumal im Yorliegenden Falle, fiir den die handgreif liche Ursache so ausdriicklich nachgewiesen worden ist, die freilich M. mit ganzlichem Stillschweigen Qbergeht. Oder ist es denn etwa nicht wahr^ dass uns im 14ten Buche dBs losephus die sammtliche Masse romischer Actenstilcke in einem geradezu haarstraubenden Chaos von Unordnung und Yerwirrung vorliegt, also eine nur einigermassen auf- merksame und verniinftige Redaction gar nicht erfahren hat? Wenn aber das, wo bleibt da die Nothigung, ja die Berech- tigung, jedes einzelne gerade an dem Orte^ an den es jetzt 4S8 verschlagen ist^ festzuhalten^ wenn die schlagendsten innern GrQnde dagegen sprechen? Was kann aber schlagender sein als der baare Unsinn^ dass berichtet wird', die Juden hatten von Caesar die Erlaubniss erbeten, die von Pompejus nieder- geworfenen Mauern Jerusalems wieder aufzurichten^ Caesar habe dies Gesuch gewahrt und einen dariiber sprechenden Seuatsbeschluss bewirkt, der wortlich mitgetheilt wird, in dem aber keine Sylbe steht von einem Wiederaufbau der MauerU; dagegen eine Menge anderer; auf die Erneuerung eines vorher hier gar nicht erwahnten Schutz- und Freund- schaftsbiindnisses bez^glicher Dinge, die noch dazu in auf- fallendster Weise genau ebenso in einem hundert Jahre firiihem Senatusconsultum vorgekommen waren? Wobei die von M. geltend gemachte Entschuldigung, dergleichen Beschliisse und Urkunden seien nach traditioneller Schablone gefasst und abgefasst worden, Angesichts der nach einem vollen Jahr*

PR. RIT8CHELII OPV8CVLA V. 10

146 EINE BEBIOHTIGUNG DEB REPUBL. CONSULARFASTEN.

hundert so ganzlich veranderten Yerhaltnisse sicherlich nicht ausreicht und stichhaltig befunden werden kann. Und was jenen vollstandigen Widerspruch zwischen der Anktindigung und der authentischen Wiedergahe des Inhalts des Senats- beschlusses betrifft, so gestehe ich, dass mir die zur Besei- tigung desselben vorgebrachte Yeiinuthung eine (wenn auch in etwas modificirtem Sinne) yiel Werwegenere Hypothese' zu seidi scheint als die Annahme einer verkehrten Stellung der Urkunde. Denn jene Yermuthung besteht in nichts anderm, als dass man entweder ^eine nachlassige Gedankenverbin- dung annehme, so dass dem Schriftsteller die Zwischen- bemerkung tiber die dem Senat zugleich aufgegebene BQnd- nissemeuerung in der Feder geblieben', oder dass ^ein diese Erneuerung einleitender Satz vor Ka\ t6 T€v6|i6Vov tJiT6 Tf)C cutkX/jtou h6f^a toOtov ^x^x t6v Tpdtrov ausgefallen' sei. Nichts konnte in der That weniger gllicklich sein als die Empfeh- lung dieses vermeintlichen Auskunftsmittels. Was sollte denh dieser ausgefallene oder dem Schriftsteller dessen sonst freilich genugsam constatirte Nachlassigkeit sich hier bis zu geradezu blodsinniger Gedankenlosigkeit steigern wClrde in der Feder stecken gebliebene Satz eigentlich enthalten? Doch nothwendig die^ und zwar irgendwie naher motiyirte AngabC; dass iiberhaupt die Juden damals die Emeuerung des (Tdc . . . . TrpouTrnpTM^vac TTp6c 'Puipaiouc x^ip^Tac Ka\ cpiXiav) alten, d. h. 100 Jahre frdher abgeschlosseneu; BQnd- nisses erbeten hatten: ein Antrc^ fdr den es^ wie bereits mein Vorredner ausgefClhrt, in den damaligen Zeitumstanden, 48ibei der ganzen politischen Lage der Dinge, gar keinen ver- standlichen Entstehungsgrund gab. Aber sei es: factisch be- richtet doch der Schriftsteller (dann unmittelbar vorher) von einem andem Gesuch der Juden^ namlich dem den Wieder- aufbau der seit Pompejus zerstorten Mauem Jerasalems be- treffendeii. Da aber davon in der, zum Beleg des yorher gesagten nachfolgenden Urkunde kein Wort steht^ so hatte man ja wiederam nur die Wahl, entweder anzunehmen dass der Bedactionscommission des romischen Senats ein auf die Wiedererrichtung der Mauem bezOglicher Passns (was natQr- lich niemand im Emst glauben wird), oder dem losephus

rOhische senatusgonsulte bei iosephus. 147

selbst die Mittheilung des dardber sprechenden Documents oder wenigstens des in dieser Beziehung gefassten Beschlusses ^in der Feder geblieben' sei. Oder lag ihm nur etwa nichts urkuudliches darOber vor? Ganz im Qegentheil! £r selbst gibt ja in einer andem Stelle, wenn auch in noch so knapper Fassung, yon der durch Caesar erfolgten Resolution ausdrUck- lich Nachricht, in XIV, 10, 5: fdioc Kaicap uiraToc xd •ni^xmoy (Schreibfehler fQr rd bcuTcpov) ?KpiV6 toutouc ?X€iv xal t€i- Xicai Tf|V 'kpocoXu^iTUJV ir^Xtv u. s. w. Kann etwas klarer sein, als dass die Erwahnung dieses Actenstdcks in XIV, 8, 5 geh5rte, und nur in Folge der unglaublichen Yerwirrung, in der das ganze lOte Eapitel eine Masse der verschieden- . artigsten Urkunden, ohne jedwede Spur einer yemtlnftigen Bedaction, durch einander gewUrfelt hat, dort ausgelassen, hier gelegentlich nachgebracht ist? Und Angesichts dieser Thatsache soUte es ein verwegenes Wagestflck sein, umgekehrt es fQr moglich, und wenn die schlagendsten Specialgriinde hinzutreten, f(ir wahrscheinlich zu halten, dass ein einem friihem Orte einzuverleibendes Document an einen spatern gerathen sei? und dass diese ungemein einfache Yersetzungs- operation den Yorzug verdiene vor einer Uberaus ktinstlichen, und doch die auffallendsten Inhaltsbedenken nicht einmal beseitigenden Ldc&entheorie? Nein, entweder thue man eine, ich will gar nicht sagen wohlgeordnete, sondem nur irgend- wie leidlich geordnete Beihenfolge der Josephinischen Ur- kundensammlung dar, oder man erschrecke auch nicht mit einer Zaghaftigkeit, die auf minder Orientirte leicht den Ein- druck weiser Yorsicht machen mag, vor einem Beispiel mehr unter einer so grossen Anzahl gleichartiger Beispiele, gegen deren Anerkennung sich doch niemand wehren kann.

Ob es rathlich sei, mit Mendelssohn das (iTraTOC im ersten Makkabaerbuch nur f&r falsche Uebersetzung eines im hebraischen Original mehrdeutigen, eben so gut als Prator wie als Gonsul zu fassenden Ausdmcks zu nehmen, oder ob die da- durch erzielte Identitat zwischen ihm und dem Prator Lucius m bei Yalerius Maximus um einen zu ^theuren Preis' erkauft sei (Mommsen p. 287), darfiber muss ich die Entscheidung compe- tentem Richtem anheimgeben. Gewiss ist dass, wenn der eine

10*

148 EINE BERIGHTIGUNG DEB BEPUBL. CONSULARFASTEN.

Consul im Eriege abwesend war, iind wenn dann sein zu Hause verbliebener College, wie doch gelegentlich yorkommen konute, durch irgend eine Verhinderung (ein voriibergehendes Verreist- sein, eine Erkrankung oder dergl.) von der Leitung der Ge- schafte abgehalten war, dann gar nichts anderes iibrig blieb, als den Prator stellvertretend fiir ihn fungiren zu lassen, mochte er die betreffende Yerhandlung friiher eingeleitet haben oder nicht. DaraU; dass wir von einem solchen Hindemiss im gegebenen Falle nichts naheres wissen, eine im iibrigen wohlbegriindete, durch das giinstigste Zusammentreffen aller einschlagenden Umstande triftig empfohlene Ueberzeuguqg scheitern zu lassen, wiirde ich; bei der voUigen Unberechenbarkeit von Zufallsmog- lichkeiteU; als eine angstliche Kleinmiithigkeit empfinden; mit der ich fQr meinen Theil mich nicht zu befreunden vermochte. Und kaum sollte man denken, dass sie Mommsen selbst ernst- lich nach seinem Geschmack fande (er, der seiner ^felix audacia' keinen kleinen Theil seiner wissenschaftlichen Triumphe ver- dankt) Angesichts der Worte seines Rom. Staatsrechts H^ 1 p. 212 Anm. 1: ^Dass auch der in Rom an^^esende Consul ein ihm obliegendes Geschaft einem Prator iibertragen konnte; ist nicht zu bezweifeln; aber iiblich war es nicht.' Das geniigt uns ja aber auch. Eben so wie es uns geniigt^ dass die Tribusan- gabe bei den Namen der beurkundenden Zengen^ L. Coponius Collina und * Papirius Quirina; zwar nicht dem altesten Ge- brauche entspricht^ wie das Mommsen schon in den Rom. For- schungen I p. 47 f. hervorgehoben hatte^ aber doch bereits im Prienensischen Senatusconsultum vom J. 619 vorkommt^ wie er spater selbst anerkannte in Ephem. epigr. I p. 289. Denn da die neuere Sitte doch irgend einmal zuerst in Uebung ge- kommen sein muss, so mochte allerdings die Nothigung schwer einleuchten, die Grenzscheide gerade erst innerhalb der vier Jahre von 615 bis 619 anzusetzen.

Indessen dergleichen will ja auch Mommsen keinesweges als Beweise angesehen wisseu; sondem nur etwa als secundare corollaria, die seine Zeitbestimmung begiinstigen; ohne dass sie die entgegenstehende emstlich beeintrachtigen. Uud so dflrfen wir doch vielleicht der Hoffnung nicht ganz entsagen, ihn noch fiir unsere Auffassungen zu gewinnen.

VL

Recension

Fr. SchOirs Geschiclite der griecliisclieii Litteratnr.

Naoh der zweiten Auf lage

BU8 dem Fianz^yBischen tlbenetzt von F. Schwarze, I. Band 1828;

II. Bd. ubers. von M. Pinder 1830; III. Bd. Ctbers. von dems. 1830.*)

Die Geschichtschreibang antiker und insbesondere grie- sn chischer Litteratnr ist seit der Mitte des sechzehnten Jahr- hunderts alle nothwendigen und nicht nothwendigen Stadien einer fortschreitenden Entwickelung^ von der hUlflosesten Kiudheit an bis zu den Anfangen bewusstwerdender Selb- standigkeit^ mit so langwieriger Gemachlichkeit und succes- . siver YoUstandigkeit durchgelaufen, dass man sich wohl be- rechtigt glauben soUte; Yon den ersten Decennien des neun- zehnten eine verhaltnissmassig ersch5pfende Losung der Auf- gabe zu erwarten^ welche dem Interesse des Sprachforschers und des Historikers gleich nahe liegt oder liegen soUte. Es war durch die Natur der Sache gegebeU; dass allererst chro- nologisch-biographische Sammlungen das weitschichtige Material massenweise zusammenschafiten; und was in solcher Absicht durch redliches Bemiihen and treufleissige Emsigkeit

*) [Aus AUgem. Litt-Zeitung, Halle u. Leipzig 1831 Nr. 121—124 p. 321—349. Diese Recension war allerdingB in wenigen Tagen 'leider sehr bedr&ngt und etwas fliichtig mitunter' geschrieben (8. Ribbeck: Ritschl I p. 92), aber doch eben ein AusfluBB der sehr grflndlichen Studien, die R. filr seine Vorlesung iiber GeBchichte der grieohischen Poeaie trieb (s. ebd. p. 82 ff. 100 ff. 301 ff.) C. W.]

150 RECENSION VON FR. SCH6LL'S

Ton den Gyraldus, Meursius, VossiuSy Jonsius u. a. mit grosserer oder geringerer Ausdehnung des Planes und VoUstandigkeit des Details, wenn auch ohne sonderliche Eritik des Ueberlieferten oder Erspriesslichkeit der Methode, geleistet worden, muss als Basis alles spater gewordenen in verdienten Ehren gehalten werden. Auf ihr erhob sich das dauerhafte Werk des arbeitsamen Fabricius^ mit wenigstens summarischer Verarbeitung des gebotenen Materials, zugleich aber mit so reichlicher Erweiterung desselben^ dass ein Ueber- blick; wie ihn doch die Vorganger unbeabsichtigt gewahrten^ in der unermesslichen, plan- und ordnungslos voUgespeicherten Niederlage nicht mehr moglich war. Ein neues Element trat bei ihm zuerst hinzu, das der bibliographischen Nomenclatur^ zwar unter dem rechten Gesichtspunkte ein wesentlich integrirendes der Litteraturhistorie, aber in der dermaligen Gestalt eine v5llig fremdartige Zuthat^ ein leidiges 828 Aussenwerk; welches mit Darst^Uung der Litteratur gar nichts zu schaffen hat. Liegt es nun gleich nahe genug^ die Berechtigung des bibliographischen Elementes zu finden in der Auffassung, wonach Textesbearbeitungen^ Ausgaben^ Com- mentare die Momente einer bis auf die Gegenwart fortge- fHhrten aussern Geschichte der einzelnen Litteraturdenkmale bilden, so hat sich doch zu einer (zugleich methodisch in- structiven) Wiirdigung der einander successiv bedingenden Leistungen noch keine ausgefiihrte Darstellung erhoben. So- gar noch regressiv in jener bibliographischen Richtung be- wegte sich der geistlose Mechanismus des fingerfixen Har- lesSy dem der ganze Begriff der Litteraturgeschichte in dem Plunder registermassigen Notizenkrams voUig aufging. So lasst sich denn der Faden einer fortschreitenden Folge erst wieder au&ehmen mit den Versuchen^ deren hochstes und in der That auch hoheres Ziel dahin ging, die durch die materialistische Periode in dUrrer Namen- und Factenauf- schichtung oder in nUchternnaiver Geschichtserzahlung ge- wonnene Stoffmasse sofort durch einen ausserlich zusammen- fassenden Schematismus Ubersichtlich zu machen, der sich begnilgte^ vermittelst gewisser allgemeiner Gattungsbegriffe die Gesammtheit der Einzelheiten auf synthetischem Wege

QESCHICHTE DER GRIECHI8CHEN LITTERATUR. 151

in ein wohlrubricirtes Fachwerk regelrecht zu classificiren. Diese rein systematische Darstellnngsweise, im allgemeinen noch bis jetzt die herrschende^ die zunachst in dem unans- gebanten GerUste bloss andeutender Grundrisse ihre innere Leblosigkeit am unyerkennbarsten zur Schau stellte, hat selbst durch ihre yerspateten, wenn gleich befahigtsten Reprasen- tanteuy einen Groddek^ Mohnike u. s. w. die Schwachen nicht yerstecken konnen^ die sich dem tiefer dringenden Blicke in der lockern Zusammenordnung des ausserlich Ho- mogenen zu zwar partienweise zerfallenden^ aber unbeseelten Aggregaten kundgibt. Erst einer ueuem Zeit war es yorbe- halten, auf jenen yorbildenden Grundlagen die wahre Idee der Litteraturgeschichte zu fasseo^ jener geistig bewegten, zeugungskraftigen Zeit, in welcher das Heranblfihen deutscher Nationallitteratur den Blick erschloss zu unmittelbarer An- schauung yerwandter Zustande der Yorzeit, wo ein yon den Heroen deutscher Eunst und Philosophie in diyinatorischer BegeisteruDg ausgehender Blitzfunke in dem unentwickelten Bewusstsein yon hundert sympathisirenden Geistem zu heller Flamme ausschlug, wo endlich in unmittelbarer Anwendung auf antike Litteratur F. A. Wolf, welcher der Alterthums- wissenschaft ihr selbstandiges Leben schuf^ die Aufgabe aus- ssa sprach und mit sicherer Meisterhand die Umrisse zu dem Bilde zeichnete, welches ausgefUhrt zu sehen ihm so wenig yergonnt war, als ihn selbst zur Ausfiihnmg seine Indiyidua- litat befahigte. Bo hat sich denn, unter den bertLhrenden EinflQssen der immer mehr zu einheitlicher Auffassung hiu- draugenden Speculation , zu allgemeinem Einyerstandniss wenigstens der Stimmbefahigten die Ansicht durchgebildet^ dass die Litteratur^ zumal der hellenischen Welt begriffen werden mUsse als grosse^ in sich selbst organisch gegliederte Einheit, die das reine Product ist und der treue Abdruck der ethischen und geistigen Nationalkraft oder Stamm- thfimlichkeit^ und so wiederum das wahre Mass fiir diese; dass somit die einzelnen Erscheinungen der Litteratur zu fassen sind als eine fortschreitende Eette naturgemasser^ durch die Summe der politischen, religiosen, kttnstlerischen, wissenschaftlichen und praktischen Gesammtbildung noth-

152 RECENSION VON FR. SCH0LL'S

wendig bediDgter^ und durch die localen und temporellen Einwirkungen des aussem Lebens manigfaltig nUancirter geistiger Entwickelungsprocesse; und dass demnachst die Aufgabe des Litterarhistorikers diese ist, den wesentlichen Zusammenhang jenes genetischen Stufenganges wie die har- monische Composition eines lebensvollen Gemaldes von eiuem treuen Spiegel dergestalt reflectiren zu lassen, dass nicht nur ein grossartiges Totalbild in seiner Ganzheit zu leben- diger Anschauung gebracht werde, sondern auch die einzelnen Gruppen und Figuren in scharf abgegrenzter Individualitat, in dem wechselseitigen Yerhaltniss ihrer causalen Verkettung durch Mittelglieder und Uebergange; und in der consequen- ten Beziehung zu dem Centrum des Ganzen mit lichtvoller Klarheit hervortreten. Ist nun gleich zu durchgreifender Verwirklichung dieser Idee in einer umfasseuden Ausfiihrung griechischer Litteratur noch keinVersuch gewagt worden, so sind doch als partielle Bestrebungen mit Auszeichnung hervorzuheben die Leistungen von Fr. von Schlegel und von Creuzer^ Namen die hier genannt werden mit Riick- sicht auf die Lichtpartien der freilich unvollendeten, aber zumal ftir hellenische Lyrik so ideenreichen Geschichte der Poesie, und der noch speciellem Darstellung der hi- storischen Kunst der Griechen. Andere Arbeiten geben entweder bloss wenig eindringliche Andeutungen, wie sie durch das Mass eines Gmndrisses bedingt sind, z. B. Creu- zer'8 Epochen und die in ihrer Art trefflichen Passow*schen GmndzUge^ oder stehen doch nur insofern unter dem nicht ganz abweisbaren Einfluss jener mitunter aucli nur zu hal- bem Bewusstsein gebrachten Ansicht, als sie ihre Anerken- nung beilaufig und ganz im allgemeinen, in isolirt stehenden Einleitungen etwa^ aussprechen, ohne irgend in der Aus- fQhrung davon durchdmngen zu sein: wie letzteres nament- lich Ton Mohnike gilt. Gleichzeitig aber neben der orga- nischen Ansicht der Geschichte der Litteratur erhob sich in Deutschland die Kunstkritik nicht nur zu einer an sich 384 strengern und consequentem WUrdigung, sondern hauptsach- lich zu dem universellern Standpuukte einer unbefaugenen Gharakteristik und gleichmassig anerkennenden Schatzung

GESCHICHTE DER GRIECHISCHEN LITTERATUR. 153

der im Liohte des welthistorischen ZusammeDhanges ange* schauten antiken Kunstproductionen. Vor andem mag der durch die Winckelmann^sche Periode machtig angeregte A. W. von Schlegel als Beprasentant dieses Standpunktes genannt werden, eines Standpunktes, der sich gleich fern halt von der traditionellen WillkUr und zunftmassigen Parteilichkeit eng- herzig bewundemder PhilologeU; die sich Jahrhunderte lang in Tager und anmasslicher Declamation gemachlich ergingen, wie auf der andem Seite von d^r triTialen Bhetorik und seichten Analyse kleinmeisterlich abwagender Franzosen. Die Charakteristik der litteraturhistorischen Bestrebungen der neuern Zeit ist abgeschlossen mit dem Zutritt eines dritten Momentes. Es liegt dies in der Wiederauftiahme der frdhesten chronologisch-biographischen Bichtung, die aber gesteigert erscheint zur Potenz einer combinatorisch er- ganzenden Kritik des im voUstandigen Beichthum der Tra- ditionen imd Ueberreste dberschauten Materials. Die Ergeb- nisse solcher Kritik, die auch dem scheinbar Unbedeutenden, abgelost und vereinzelt Erscheinenden in den Ueberlieferan- gen des Alterthums durch sinnige Verknilpfung seine bedeut- same^ integrirend eingreifende Stelle im Bau des Ganzen anweist und dieses selbst aus seinen Triimmem zu recon- struiren sucht, liegen vor in den monographischen Special- forschungen der neuern historisch-philologischen Schule; nur dass die in solcher Absicht vorlaufig zugerichteten einzelnen Gliedmassen noch der gemeinsamen Auferstehung eni^egen- sehen^ die sie zu ganzen Korpem Tcrsammehi und ihnen den lebendigen Odem des Geistes einhauchen soU.

Es geben also die combinatorische Stoffkritik; die orga- nische Greschichtsansicht und die uniTerselle Kunstanalyse die drei jetzt gleichzeitig Torliegenden Momente^ deren be- herrschende Zusammenfassung die Bedingung einer zeitge- massen Geschichte griechischer Litteratur ist^ zu deren wiir- diger Ausfiihrung noch das formelle Erfordemiss einer mog- lichst objectiT gehaltenen^ in reproducirender Tendenz zu einem kQnstlerisch abgeschlossenen Ganzen hinstrebenden Darstellung treten wird. Mit nichten aber durch die Idee der Litteraturgeschichte bedingt^ und deshalb raumlich aus-

154 BECENSIOK VON FR. 8CH5LL'8

zuscheiden wtLrde die summarische Zusammenfassung der wesentlichen Besultate aller friihem Untersuchungen; und die beurtheilende Nachweisung ihres innem Fortschrittes sein: so wtlnschenswerth auch theils zur Selbstrechtfertigung, theils zum Behuf philologischer Methodik eine abgetrennte Zngabe jener Art bleiben wird.

Fragt man nunmehr nach dem Verhaltniss des Scholl- schen Werkes zu den bisher charakterisirten Standpunkten^ so kann zwar das Urtheil nicht lange schwankend sein; indess erfordert es die Unparteilichkeit; vorher auf gewisse Verhalt- 325 nisse des Buches aufmerksam zu machen^ die eiuer Recension desselben ganz disparate Gesichtspunkte anweisen konnen. Zu- erst namlich hat man einWerk Tor sich, das einestheils im Jahre 1823 ftir Franzosen herausgegeben wurde^ andrerseits jetzt durch allerhand Modificationen dem deutschen Publi-

cum accommodirt worden ist Da

nun an diese [die Schoirsche Originalarbeit] der durch die Torgangigen Erortemngen gewonnene Massstab angelegt werden soll, dieser aber seine Wahrheit und nothwendige Berechtigung nirgends so augenfallig bewahrt, aJs an der Periode der lebendigen, aus der Wurzel heraus entwickelten Bildung der Litteratur, so wird der diese Periode begreifende erste Theil des Torliegenden Werkes zum Hauptaugenmerk der folgenden Beurtheilung genommen werden. Denn die spatere Litteratur ist Uberall Tiel mehr ein Gemachtes als ein Gewordenes^ und es kann hier, wenn schon ein leidliches Zu- sammenordnen der Zufalligkeiten einer zu Grabe gehenden Litteratur nicht eben besondere Schwierigkeiten bietet^ doch selbst eine an registermassiges Aufzahlen grenzende Darstel- lung einen einigermassen ertraglichen Ersatz f&r wissen- schaftliche Behandlung geben.

Bei dieser Begrenzung unserer Becension sei es uns in- dess erlaubty wenigstens im allgemeinen die Anerkennung der in alle Wege Terdienstlichen nnd das Original wesentlich fordemden Leistungen des Herm Pinder zugleich mit dem Bedauera auszusprechen^ dass nicht schon der erste Band in diese Hande kam. Dass es bei dem Uebersetzer des ersten Bandes mit dem Franzosischen nicht gar wohl bestellt war,

6ESCHICHTE DER GRIECHISCHBN LITTERATUR. 155

deutet der Yf. selbst in der Yorrede an

Dass nun solche Blossen [wie sie in den ^Einschaltungen sw des ballhomisirenden Uebersetzers' Schwarze sich zeigen] Ton dem zweiten Uebersetzer nicht gegeben worden^ ware das geringste Lob; vielmehr hat das Werk ausser der fort- laufenden Berichtigung und Erweiterung im einzehien eine so wesentliche YervoUstandigung durch selbstandige Hinein- arbeitung auch umfangreicherer Partien (wie Bd. II p. 311 318 (iber die agyptischen Papyrus) gewonnen, und durch die von tiichtiger bibliothekarischer Bildung zeugende Ver- arbeitung des bibliographischen Materials eine Bereicherung erhalten^ dass man keinen Anstand nehmen darf zu behaupten, Herr Pinder habe aus demWerke gemacht, was sich unbe- schadet der urspriinglichen Anlage daraus machen liess. . . . Das Schoirsche Werk hat seit seiner franzosischen Er- scheinung und wiederum seit seiner Verdeutschung theils zu so glanzenden Empfehlungen bestochen, theils bei dem gros- sern Publicum so viel Eingang gefunden, dass es nothwen- dig einen gewissen Grad von Brauchbarkeit haben muss. Wir glauben diese nicht zu verkennen^ wenn wir sie einmal als eine allgemeine und zugleich aussere^ sodann auch als eine besondere und innere ansehen, und jene darein setzen, dass es flberhaupt das erste Buch ist, welches in einem zwi- schen dem dickleibigen Fabricius und schmachtigen Compen- dien in der Mitte gehaltenen bequemen Umfange und anjetzt in deutscher Sprache das ganze Gebiet griechischer Litteratur begreifk: (denn die Fuhrmami'sehe Maculatur ist eben kein Buch:) die andere aber theils in die gewahlte Beichhaltigkeit und verhaltnissmassige Zuverlassigkeit der mit franzosischer sst Liebhaberei imd buchhandlerischem Interesse betriebenen Bi- bliographie, theils in die Popularitat einer lockem Geschichts- erzahlung, deren fassliche Charakterlosigkeit kein Nachdenken allzusehr beschwert. Eurzweg also, das Buch vereinigt die doppelte Qualitat eines brauchbarer zugestutzten Harless flir Editionenjager und Bibliomanen, und eines Handbiichleins fiir Damenbibliotheken. So folgt denn unmittelbar die Stelle, die es in der Beihenfolge der oben in Umrissen gezeichneten litteraturhistorischen Bichtungen einnimmt; indem es tiber

156 BEGEKSION YON FB. SCH6LL'S

die systematische Methode nach keiner Seite hinausgehi

389 Je weniger wir also die Person des schon durch so un- befangene Selbstschatziing ehrenwerthen Verfassers irgendwie zu verletzen wQnschen konnen, am so entschiedener mtLssen wir dem Werke selbst^ wie es nun einmal vorliegt, als ein gleichgUltig Ton wem ausgegangenes Product der Zeit, mit strenger PrQfung enl^egentreten, sofern ihm namlich der Rang einer wissenschaft- lichen Leistung ertheilt worden ist. Damit meinen wir nichts weniger als gelehrten Eram und Notizenklauberei, sondem gerade nur eine relative Annaherung an die im Ein- gang gegenwartiger Recejision in wenigen Grundzdgen ent- worfene Idee einer Historiographie classischer Litteratur. Der Yf. selbst wird sich nicht bergen konnen^ dass die dort -gemachten Anforderungen keinesweges zu hoch gestellt sind, um auf eine fQr die ^hommes du monde' bestimmte, dem gebildeten Theile der Nation geniessbare Darstellung uicht

330 ihre yoUkommene Anwendung zu finden. Der einzige Zweifel k5nnte sich gegen die Berechtigung des dritten Momentes, der combinatorischen Kritik des historischen Details^ erheben: aber hierbei gilt es ja bloss die Resultate, und wenn diese nicht Gemeingut der Gegenwart werden konnten, was ware dann Philologie mit ihren oft so zerstUckelten Bestrebungen, als eine halblebendige Leiche, Tod und Verwesung in sich selber tragend^ mit der sich das Leben nimmer in Aussoh- nmig zu bringen im Stande ware! Der andere Punkt, die asthetische Kritik betreffend^ hat zu dem Schoirschen Werke eine um so nahere Beziehung^ als ausgesprochener Massen eine Art von Werthbestimmung der einzelnen Litteraturmo- numente ausdriicklich in den Plan des Vfs aufgenommen war.

Der Vf. nennt' sich selbst

einen strengen Classiker, und legt darauf ein unverkenn-

bares Gewicht Wenn nun aber der

Vf. glaubt; ^dass der deutsche Leser die Verschiedenheit der asthetischen Grundsatze mit Billigkeit dulden werde'; so halten wir einmal dafiiry dass laxer Indifferentismus und laue Toleranz in Sachen der Wissenschaft den ersten Nagel zu

GESCHICHTE DEB ORIECHISCHEN LITTERATUB. 157

ihrem Sarge bringeii, und begreifen noch weuiger, wie jene Differenz der Principien ^anf die Beurtheilung der griechi- schen Litteratur selbst keinen Einfluss haben soll^ weil Clas- siker und Romantiker die Meisterwerke derselben gleich bewundern' u. s. w. Als wenn das Verhaltniss einer al- leinigen Berechtigung und des Mitberechtigtseins identisch ware! Endlich^ dass dem Vf. Tom Organismus geschicht- licher Bildungen nicht einmal eine Ahnung aufgegangen war^ lag schon in den wortlich ausgehobenen charakteristischen Aeusserungen aus Vorreden und Einleitung klar genug zu ssi Tage. Fande sich nun wenigstens eine Art von Ersatz da- f&r Tor^ wie er sonst begabteren Naturen nicht versagt ist, die nur zu einer lebendig-klaren Erkenntniss der Idee nicht durchgedrungen sind, so diirfte man allenfalls diesen Mass- stab der hochsten Forderung einmal auf sich beruhen lassen. Wir meinen namlich, dass, wo wenigstens ein dunkles na- ttirliches Bedttrfniss, ein unentwickelter innerlicher Drang nach einheitlicher Auffassung, als dem in Wirklichkeit ge- setzten Resultate jener Idee, vorhanden ist^ schon eine solche zur Elarheit des Gedankens keinesweges hindurchgebildete geistige Disposition zu unbewusstem HerausfUhlen desWah- ren^ zu einer die einzelnen Momente zwar nicht mit Conse- quenz beherrschenden, doch leidlich zusammenordnenden und im Lichte der antiken Verhaltnisse anschauenden Auf- fassung hindrangen musse, und bis zu einem gewissen Punkte auf rein 'naturalisirendem Wege wirklich hinfUhren konne. Leider konnen wir dem Vf. selbst dieses bedingte Lob nicht zugestehen; vielmehr ist ihm der einfachste Zusammenhang der geschichtlichen Verhaltnisse wie im grossen so im kleinsten so wenig gegenwartig^ dass man Seite vor Seite nicht sicher ist^ einer Unrichtigkeit^ Ungenauigkeit; Unklar- heit^ Schiefheity selbst Widerspriichen und den unlogischsten Confusionen in der Vorstellung und Darstellung des rein Factischen zu begegnen; der Vf. ist so wenig orientirt in den Ton ihm betretenen Regionen, dass er, rechts und links anstossend, herumtappt wie in einer dunkeln Eammer, in die einer aus der hellen Mittagssonne gesperrt wird. Daher dexm bei dem Mangel an festgehaltenen Gesichtspunkten die

158 RECENSION VON PR. SCH5LL'S

UDgleichheit der Behandlung und die absolute Herrschaft des Singularen, die sich in der umstandlich-breiten; mitunter steifzierlichen Darstellung nicht verstecken kann. Die Be- grCindung dieser Urtheile durch Belege wird man in der nachstehenden Beihe Ton Bemerkungeu iiber das Einzelne finden, worin dem Gange des Werkes selbst gefolgt werden soll. Das ist aber alles der Fluch des Dilettantismus: der Vf. kann die griechischen Autoren gar nicht gelesen, kann deswegen nur ein traumartiges Bild vom hellenischen Alter- thum haben, und muss somit ilber die Dinge, weil er flber sie mitsprechen muss, wie der Blinde von der Farbe reden. Zwar spricht der Vf. selbst ein paarmal von Quellen, aus wel- chen der Inhalt seines Werkes geschopfk sei; indess.zeigt eine Vergleichung von p. 5 der £inleitung und p. XIV der Vorrede sogleich, dass damit nur die (neuern) Schrifbsteller gemeint sind^ ^welche diejenigen Materien behandelt habeu, wovon in dem Werke die Rede ist, und die von Fabricius, Harless, Groddek, Wachler u. a. gesammelt sind', folglich

auch und hauptsacUich wohl diese letzteren selbst

8SS £s entspricht nun zwar die auf solches Raisonnement gestdtzte Eintheilung in die mythische, poetischC; Athe- nische, Alexandrinische, Romische und Byzantinische Periode unserer Ansicht yon der Darstellung griechischer Litteratur keinesweges, sofern namentlich die Geschichte der urkraftigen Bildungszeit der Poesie, wegen des stetigen, vor- und rdckwarts und nach allen Seiten eingreifenden Fortgangs^ wie aus Einem Gusse sich gestalten muss und nicht dnrch gewaltsame, willk(irliche Einschnitte zerrissen und zersplittert werden darf: so dass eine zweite Reihe von einem zweiten Anfangspunkte, der Entstehung der Prosa, aus- und nun pa- rallel neben der ersten fortlaufL Indess mag doch ein von dem herkommlichen disparater Massstab um so weniger eigensinnig festgehalten werden, als er erst dnrch einen wirklichen Versuch seine Wahrheit zu beglaubigen hat. Aber die Kriterien der ersten Perioden von den genannten konnen wir so wenig mit Stillschweigen fibergehen, als sie der Leser ohne Kopfschatteln fibergehen wird. Die erste Periode, heisst eS; ist ganz mythisch; in der zweiten Periode nimmt die

GESCHICHTE DER GRIECHISCHEN LITTERATUR. 159

griechische Litteratur ihren Anfang; aber ohne die Eunst in Prosa zu schreiben gibt es keine wahre Litteratnr; 'diese Eunst, welche uns so einfach scheint^ war jedoch den ersten Schriftstellern Griechenlands nicht bekaunt; erst zu Solon's Zeit ward sie erfunden/ Mit dem J. 594 (dem J. der Solonischen Gesetzgebung) wird also die rein poetische Pe- riode abgeschlosssen (etwa wie eine Eassenregistratur oder eine Litteraturzeitung mit dem 31. December). Mit deut- lichen Worten ist also gesagt, die wahre Litteratur der Grie- chen beginnt mit der dritten Periode der griechischen Litte- ratur; die erste Periode Ton dieser ist die, wo es noch keine Litteratur gab^ und ihre zweite^ wo es noch keine wahre Litteratur gab. Man zweifelt vielleicht; es steht wirklich so

da, und ist p. YIII gedrackt

Wenn durch solchesVerfahren ein Bild gegeben ist von m der altesten Periode griechischer Poesie, so ist eine Palette mit einem Dutzend aufgetragener Farbenhaufchen auch eins. Freilich ist tadeln leichter als besser macheU; und man konnte dies dem Bec. vorzuhalten um so geneigter sein, je 336 unbilliger vielleicht die Forderung scheint; aus kimmerischer Finstemiss Licht und Elarheit zu verlangen. Gerade deshalb erlauben wir ims durch wenige Bemerkungen die Gesichts- pnnkte anzudeuten, unter denen aus jenem Ghaos etwas ganz anderes und erquicklicheres gemacht werden konnte, und man wird alsdann wiederum um so geneigter sein, bei den an sich um yieles lichtyoUern und ohne solche Schwierigkeiten zu behandehiden Partien griechischer Litteratur uns fUr unsejjf Ausstellungen die weitlaufige Motiyirung billig zu erlassen. Dass jene rtlstig aufmarschirende Namenreihe [heiliger Sanger] yor historischer Eritik nicht in ihrer Integritat bestehen konne, bedarf zunachst keines Erweises. Dass sie aber eine aus den ungleichartigsten Individuen zusammengewUrfelte ist, konnte doch dem Zusammensteller kaum enl^ehen. Wir heben sogleich den Thamyris aus, als entschieden dem Epos zugehorig, nicht der Lyrik: woran sich von selbst die Be- merkung eines andern Mangels kniipft. In dem ganzen ersten Zeitraum ist namlich der Frage^ ob und in welcher Weise eigentlich eine yorhomerischePoesie ilberhaupt zu statuiren

160 RECENSION VON FR. SCH6LL'S

sei; als eines streiidgen Punktes mit keinem Worte gedacht. Nun gehoren zwar Meinungen, wie sie z. B. Vossius aus- sprach: ^qui ante bellum Troianum fuisse dicuntur poetae, a poetis ficti sunt', heut zu Tage wohl ziemlich zu den Anti- quitaten; indess waren doch theils die f(ir solche Meinung angefQhrten oder anzufOhrenden Zeugnisse der Alten, eines HerodotuSy Aeschines, Androtion^ Aristides^ die zu mancher- lei Discussionen Anlass gegeben habeu; einer summarischen Besprechung nicht unwerth; unerlasslich aber war jedenfalls die aus Homer selbst dir^t und indirect zu fiihrende Nach- weisimg Torhomerischer Epik und Epiker: worUber es nicht an interessanten Wahrnehmungen fehlt. Darin geht aber des Vfs. Harmlosigkeit so weit; dass weder er selbst noch der Leser aus seinem Buche weiss, ob eigentlich seine ganze ^alteste heilige Poesie' Lyrik war oder Epos. Zwar soUte es billig keinem Zweifel mehr unterliegen, dass in einer wissenschaftlichen Darstellung griechischer Litteratur die Ge- schichte der Lyrik der Geschichte des Epos vorangehen muss

SS7 Uebrigens sind wir selbst so weit entfemt, den (oder mit Hoeck die) Olympus nebst Hyagnis u. s. f. von einer 6e- schichte hellenischer Lyrik ganzlich auszuschliessen , dass wir in ihnen yielmehr wesentliche Momente sehen: nur muss die Art der Verbindung eine ganz andere sein. Es fiihrt uns dies wieder auf einen Punkt, woriiber es dem Vf. abermals an klaren Begriffen ganz und gar fehlt; das sind die musi- scheu Yerhaltnisse

838 . . Aber jedenfalls durfte nicht mit Stillschweigen beseitigt werden ein so wesentlich charakteristischer Gegensatz^ wie der zwischen besanftigend erhebender Kitharodik und enthu- siastisch erregender Aulodik; ein Gegensatz, der sich auf eine 00 unabweisliche und fUr die Scheidung und reproduci- rende Gestaltung der lyrischen Poesie so fruchtbare Weise ausspricht, gleichmassig in Stamm- und Cultusyerhalt- nissen. Dass nun namentlich diese letztern so gar keine BerCLcksichtigung gefunden habeu; das ist ein dritter Mangel, der einer Sichtung der yielbelobten heiligen Poeten Thiir und Thor versperren musste. Wir diirfen unsere Ueberzeu-

OESCmCHTE DER GRDECHISCHEN LITTERATDR. 161

gung; dass die sammtlichen Sanger jener Urperiode in wohl- geordnete Gruppen zerfallen nach gewissen Religions- oder Gultuskreisen^ zu denen sie in einer engverkntLpfenden Be- ziehung steheU; nicht gerade zum durchgreifenden Massstabe ffir des Vfs Darstellung machen; die Annahme eines Musi- schen Cultuskreises^ die Unterordnung der betreffenden Na- men unter mehrfach abgestuffce orgiastische und mystische Culte wUrden selbst erst weiterer Begrilndung bedtlrfen; aber anderes springt doch wie von selbst bei nur einiger Aufmerk- samkeit in recht klar begrenzter individueller Gestaltung aus der chaotischen Masse hervor; wie die (bekanntlich schon anderweitig hervorgehobene) Gleichartigkeit der drei dori- schen Eitharoden des Apollinischen Cultuskreises, Olen (den der Vf. auch Olenus nennt), Chrysothemis (der ganz fehlt) und Philammon^ der Reprasentanten der drei ' Cultussitze Delos, Ereta und Delphi; anderes beruht selbst auf unverachtlichen Zeugnissen des Alterthums, die 339 doch eine wiirdigende Beachtung verdienten, wie die scharfe Unterscheidung des Aristophanes :

'Opqpeuc \ikv fap TeXexdc 8' fmiv KaxAeiHe q)6vu)V t*

dTT^XecGai, MoucaToc b' iiaKice\c xe vocuiv xal xpicinouc.

Welche Menge der bedeutendsten Fragen ist aber [bei mi Homer] gar nicht oder kaum mit einem Worte bertihrt! Welches ist eigentlich die in den Homerischen Gedichten geschilderte Zeit? Sind Ilias und Odyssee die Erzeugnisse einer und derselben Periode; oder lassen sich wesentliche Mo- mente fiir eine betrachtliche Altersverschiedenheit geltend machen? (woriiber schon gediegenes von Benjamin Con- stant Yorgearbeitet worden). Welches ist das Verhaltniss der Homerischen Gesange zu hellenischer Mytholog|ie, und wel- ches ihr Einfluss auf eine organisirende Gestaltung derselben? Welches ihr Einfluss auf griechische Erziehung und Bildung flberhaupt? ihre Wlirdigung und differente Schatzung bei Philosophen? bei Historikern imd Geographen? (Andeutungen dber das personliche Yerhaltniss des Dichters zu den ge- schilderten Localitaten) und anderes der Art.

FR. HIT8CHELII OPV8CVLA V. 11

162 RECENSION VON FR. SCH5LL'S

344 Der Hauptmangel [in der Behandlung der Kykliker] ist aber die ganzliche Verkennung des weitgreifenden Gegen- satzes zwischen der Homerischen und der Hesiodischen SangerschulC; eine Sache die, sobald man sich nur uber den Begriff des yielleicht nicht yoUkommen congruenten Aus- drucks Schule verstandigt, kaum noch yon jemand abge- wiesen werden diirfte und auch yon dem Yf. insofern aner- kannt wird^ als er p. 130 den Uebergang zum Hesiodus mit den Worten nimmt: ^Eine den Homeriden in Asien ahnliche Sangerschule bildete sich in dem Europaischen Griechen- land. An der Spitze derselben stand Hesiodus' u. s. w. Solche Ausdrucksweise gibt freilich Gegnern leichtes Spiel. Bloss beilaufig ausgesprochene Anerkennung aber konnte natiirlich weder die Darstellung der kyklischen Dichter iiber den Mischmasch ungleichartiger Aggregate, noch die Ge- schichte der Hesiodischen Poesie liber die DUrftigkeit bezie- hungsloser, abgerissener Einzelheiten erheben. Am Schluss des yierten Abschnittes steht ganz yereinsamt^ wie zwischen Himmel und Erde schwebend^ Epimenides.

345 Es lasst sich nach dem Bisherigen erwarten^ dass am allerweitesten yon einer organischen Darstellung entfemt die Geschichte der Lyrik sein wird. Hier reinigen zu wolien, ware ein Herculisches Untemehmen: wir beschranken uns auf wenige allgemeinere Bemerkimgen. Ein yollig zerstUckeltes Wesen musste hier schon aus der gewahlten Periode^abthei- lung heryorgehen^ durch welche die im innigsten Zusammen- hange einer ununterbrochenen Entwickelung fortschreitende Lyrik in eine yorsolonische und nachsolonische zerschnitten und in zwei ZeitraniTien getrennt abgehandelt wird. Eine kurze Uebersicht der beliebten Rubriken wird daffir wie fiir

einiges andere den Beweis geben

Wir dachten^ den Vf. selbst hatte yor diesem wirbelnden Chaos Schwindel und Ohrensausen anwandeln mUssen. Von der hellenischen Lyrik lasst sich schlechterdings eine wissen- schaftliche Darstellung nicht anders geben, als nach den yerschiedenen Entwickelungsperioden, durch die sie bei den yier hellenischen Stammen sich durchbildete^ indem z. B.

GESCHICHTE DER GRIECFHSCHEN LITTERATUR. 163

die Elegie nebst der iambischen Poesie nichts anderes ist,

als die Form, in welcher die Lyrik Uberhaupt bei den

lonem erschien. Jener Gesichtspunkt ist so durchgreifend

und ausreichend, dass nach unserm Daflirhalten mau nicht

einmal zu der Annahme eines altesten nomischen Stilessic

genothigt ist, wie er nach Bockh^s Ideen in PassoVs Grund-

zQgen p. 78 (2te Ausg.) aufgestellt ist, einem Werkchen^

dessen 2te Abtheilung uns das Wissenschaftlichste scheint,

was wir Qber griechische Litteratur im ganzen besitzen.

Wie ToUstandig lasst sich alsdann der Stufengang der ele-

gischen Poesie verfolgen, wie befriedigend der Uebergang

nachweisen der urspriinglichen, eigentlichen Kriegselegie des

Kallinus und Tyrtaeus in die Tom Polemisterischen entklei-

dete politische Elegie des TyrtaeuS; Solon, Theognis; dann

die Entfaltung des gnomischen Keimes, der bei Solon und

Theognis noch gebunden erscheint im politischen Elemente,

und zu selbstandiger Gestaltung sich erst ablost durch die

Dichter, die neben dieser didaktischen Poesie in elegi-

scher Form eben auch das didaktische Epos umfassen,

Phokylides und Xenophanes: was iibrigens zum Theil gar

nichts neues und schon mehr als einmal ausgefUhrt worden

ist. Um Tieles schwieriger freilich ist die Behandlung des

aolisch-melischen und in hoherm Grade der dorisch-chorischen

Lyrik (in welchen Formen der nomische Stil aufgehen muss)

sowie demnachst der dithyrambischen

Nicht genUgender ist der Ursprung und Fortgang der S47

dramatischen Poesie deducirt

Bei der reichen FdUe von yorarbeiten, die gerade hier sich

darbot, war es gar nicht mit bedeutenden Schwierigkeiten

TerkntLpfty durch eine eindrjjigliche Yerarbeitung der einzel-

nen Momente, die sich bei der Tcrhaltnissmassig grossen

Vollstandigkeit der Ueberlieferungen beinahe an den Fingem

herzahlen lassen^ ein recht anschauliches Bild der progres-

siTcn Stufenfolge zu gewahren. Aber so Terschwimmt alles

in nebliger TrUbe, in welche hier Torzugsweise schon durch

analysirende Berticksichtigung der betreffenden Hauptstellen

der Alten^ die der Vf. doch sonst hin und wieder anfiihrt,

des Aristoteles u. s. w. Licht gebracht werden konnte^ und

11*

164 BECENSION VON FE. SCHOLL^S GESCH. D. GRIECH. LITT.

an factischen Uurichtigkeiten aller Art fehlt es neben der Oberflachlichkeit eines vagen Baisonnements im ganzen hier so wenig als anderswo

Wir hatten gem wenigstens noch die Behandlung der S48 Historiker und der Philosophen des dritten Zeitraums ciner Musterung unterworfen: aber das Mass dieser Blatter steckt uns hier Grenzen. Die Resultate der Priifung wiirden im ganzen dieselben sein; zur Bechtfertigung gegen den Vor- wurf ungerechter Harte konnen die bisherigen Belege geniigen.

Wir haben im Eingange die Verdienstlichkeit der biblio-^ graphischen BemiihuDgen des Vfs gebtlhrend hervorgehoben. Das Lob gilt jedoch nur der Litteratur der Editionen: eine Aufzahlung der in den bibliographischen Bepertorien ge- wohnlich unter dem Titel ^Erlauterungsschriften' yerzeich-. neten Litteratur lag ausser dem Plane des Vfs und wurde erst von dem Uebersetzer mit hineingezogen auf eine Weise, der man eine geringere Beschrankung Ton Seiten des Yer- fassers und Verlegers (vgl. Vorr. p. XIV) hatte wtlnschen soUen

Sehr niitzlich ist das von p. XVII bis LVIII reichende Verzeichniss von Sammelwerken^ die eine Mehrzahl griechi- scher Schriftsteller in sich enthalten. Hier bewegt sich der Vf. in seiner wahren Sphare und lasst an Vollstandigkeit

und Genauigkeit wenig zu wiinschen tibrig

349 Eine gleich niitzliche und erfreuliche Zugabe zu dem

Werke wiirde die von Herm Pinder in der Vorrede zum zweiten Bande versprochene ^Notiz von den bedeutendsten griechischen Handschriften' gewesen sein^ die nach dem Vor- wort zum dritten Bande ^aus verschiedenen GrtLnden unter- blieben ist'. Der hauptsachlich^te davon diirfte leicht dieser sein, dass iiberhaupt der Plan fiir eine anhangsweise zu ge- bende Darstellung viel zu umfassend war, und die Ausftihrung eine der miihsamsten. Mochte es Herm Pinder gefallen^ den Plan unabhangig von dem Schoirschen Werke zu verfolgen und uns recht bald mit einer Arbeit zu erfreuen; die eine wirkliche Lticke ausfiillen wiirde.

VIL Aeschylea.

I.

August Ferdinand Nake iiber die thebanische Tetralogie des Aeschylus.

Dem Andenken Ludwig Schopen^s gewidmet.*)

Es war nicht lange vor meinem Weggai^e von Bonn, 193 als ich; die aus Nake^s Nachlass in die dortige Universitats- Bibliothek gekommenen handschriftlichen Papiere einer ra- schen Durchsicht unterwerfend; meine Aufmerksamkeit na- mentlich durch die den Aeschylus betreffenden Aufzeichnungen gefesselt fand^ die zum Zweck yon Yorlesungen iiber die Septem, die Perser^ den Agamemnon^ den Prometheus und die Eumeniden niedergeschrieben waren. Indem mir hier derselbe Yerein von philologischen Tugenden^ der Nake^s veroffentlichte Arbeiten kennzeichnet und ihnen ihren so an- erkannten wie eigenartigen Werth verlieh^ im unmittelbarsten Bilde entgegentrat, fiihlte ich mich gedrungen an der Be- friedigung, die mir diese Lectdre gewahrte^ Nake^s altesten SchtLler, meinen lieben alten Freund Schopen theilnehmen zu lassen und mit ihm zusammen einen Theil der vergilbten Blatter durchzugehen. Wie zu erwarten, nahm Schopen, dessen treues Gemiith dem seit einem Yierteljahrhimdert heimgcgangenen Lehrer eine unyerbrtichliche Pietat bewahrte,

•) [Au8 Rhein. Muaeum f. Philol. Bd. XXVII (1871) p. 193-214 mit einigen ZuB&tzen.]

166 A. F. nake: die thebanische

an meincr Mittheilung das warmste Interesse; und so er- freuten wir uns denn gemeinschaftlich daran^ iiberall den Spuren selbstandigster und gewissenhaftester; von lauterm Wahrheitssinn getragener Forschung, so feinsinniger wie massYoUer Combination^ einer stets auf den Oedanken ge- richteten Belebung des StoffS; zugleich auch^ neben liebens- wQrdiger Milde des Urtheils*), der saubersten^ manchmal fast an Filigranarbeit erinnernden Ausfiihrung und durch- sichtigsten Darstellung zu begegnen, wie sie mir aus Nake's Druckschriften bekannt^ Schopen ausserdem aus lebendigster personlicher Erinnerung vertraut waren. Vieles erwies sich 194 ja, wie natiirlich, vom Fortschritt der Zeit iiberholt; dennoch blieb der Einzelheiten genug, was uns zu verdienen schien der Vergessenheit entzogen und zu gemeinem Besten erhalten zu werden. Konnten wir es beide^ von nahern Interessen und Aufgaben in Anspruch genommen^ nicht unseres Berufes finden^ uns selbst einer solchen Auswahl des dauemd Werth- YoIIen^ auch jetzt noch nicht Veralteten zum Behuf einer Veroffentlichung zu unterziehen, sondem mussten wir dies jiingern Eraften^ die etwa dazu Neigung und Fahigkeit hat- ten, anheimstellen; so empfanden wir es doch als eine Mah- nung der Pietat einerseits gegen den unvergesslichen Lehrer^ anderseits gegen den amtlichen Vorganger, der durch eine zwanzigjahrige erfolgreiche Wirksamkeit so wesentlich zur BlUte der Bonner Philologie beigetragen , wenigstens durch ein zu Ehren Nake's mitgetheiltes Specimen sein 6e- dachtniss im Ereise der schnelllebigen Fachgenossen zu er- neuern und fuir weitere Jahre wach zu halten. Am geeig- netsten schien uns dazu, nach einigem Schwanken^ die Ein-

*) [Auoh auf N&ke passen YoUkommen die Pr&dicate, die G. Hermann in seinen anmuthigen Hipponakteen einem andem Liehlings- schAler gab: ^Seidleros ille semper aequus et lenis.' Sonst kam nur hei N&ke'B Persdnlichkeit noch ein Anflng von feierlicher, obwohl im- mer heiterer GraYit9.t hinzu, die Seidler'n dnrchaus fremd war. Dass die oben gerCLhmte Klarheit und Durchsichtigkeit der Darstellnng NS,ke'n nicht von Haus aus eigen war, zeigt Hermann^s Brief Yom J. 1812, den ich Opusc. phil. I p. 762 ff. mittheilte;' mit Genugthuung nimmt man aher wahr, wie sehr sich N&ke Hermann'8 Ermahnnng zu Herzen genommen und was sie gefruchtet hat.]

TETI^ALOQIE DES AESCHTLUS. 167

leitung zu des Aeschylus Sieben gegen Theben. Nicht als wenn uns mit ihr heutzutage etwas absolut neues in den Resultaten geboten wiirde; fiber die Hauptsache^ die Com- position der thebanischen Tetralogie^ sind wir ja seit 1848 durch authentisches Zeugniss zweifellos unterrichtet. Aber gerade dass lange vor diesem Wendepunkte^ in einer Periode die alle paar Jahre eine neue Hypothese tLber den tetralogischen oder doch trilogischen Zusammenhang der Sieben gegen Theben auftauchen und eine wahre Fluth wi- derspruchsYoUster Meinungen liber diese die damalige philo- logische Welt bewegende Frage anschwellen sah: dass in dieser Zeit Nake es allein war^ der^ was kein Yerstand der Yerstandigen sah, unbeirrt vom Gewirr und Geschwirr des Tages in der Stille seines qppovTiCTrjpiov mit schlichtem Sinn und dem sichem Takt besonnener Methode erkannte und Yom Eatheder seinen Zuhorern mit (wenn der Ausdruck erlaubt ist) anspruchsloser Bestimmtheit vortrug, damit aber, wie die spatere urkundliche Entdeckung bewies^ genau den Nagel auf den Eopf traf : gerade das musste uns die Wahl dieses Thema's vor jedem andern empfehlen. Finden etwa rigorose Beortheiler^ dass damit doch kein eigentlich neuer Beitrag zur Wissenschaft gebracht werde^ nun so bleibt es doch immer einer zur Geschichte der Wissenschafb; und auch ein solcher steht ja wohl gelegentlich einer philologischen Zeitschrift nicht ttbel an^ wenn auch f&r das ^Zierlich den- ken und sdss erinnern Ist das Leben im tiefsten Innern' die heutige Zeit eben keinen Sinn mehr hat.

Wir verabredeten also, dass ich die Redaction dieses StQcks des Nake'schen Nachlasses iibemahme und dasselbe in der Form eines Briefes anSchopen zum Abdruck brachte: und zwar im Rheinischen Museum^ dessen frfihere Serie ja 195 selbst Schauplatz und Denkmal von Nake's erfreulicher Tha- tigkeit gewesen war. Zuerst die Trennung von Schopen und Bonn verzogerte die AusfUhrung des gemeinsamen Gedankens; das Einleben in neue Yerhaltnisse drangte ihn allmahlich noch mehr in den Hintergrund. Dem Freunde selbst war als- bald das (mit Erinagoras zu reden) WcGai ic TrXedvuiv, ^Heiv Ou)Li6v dXaqppoTcpov beschieden; und welches ^triste desiderium

168 A. F. nare: DI£ thebani^che

sui' er hinterliesS; haben ihm erst kiirzlich in rfihrender An- hanglichkeit Schiiler und Freunde durch die Grabstele*) be- zeugt^ deren anmuthige Einfachheit mit seinem eigenen Wesen in sprechender Harmonie steht^ und deren Brustbild in dem klugen und doch so treuherzigen^ grundehrlichen Gesicht^ nicht ohne einen Anflug von schalkhaftem Humor^ das ganze heitere Behagen des Lebenden**) widerspiegelt; welches er nach Aussage der Mitlebenden mit seinem Nake gemein hatte. €uk6Xuj jii^v ^vOd^', €UK6Xui b* iKet

Die durch den Tod des Freundes ergangene Mahnung an das ^labuntur anni' und die darin liegende eindringliche Wamung vor dem ^spem incohare longam' bringen mich endlich dazu^ in friedseligen Ferientagen das alte Yersprechen mit einem Y S L M einzuloseU; ehe denn es zu spat wird. Und in diesem Sinne eines HAVE PIA ANIMA, oder noch lieber HAVETE PIAE ANIMAE, woUe man die nachfol- genden Mittheilungen aufnehmen.

Entnommen sind sie in der Hauptsache einem aus dem Sommersemester 1833 stammenden Vorlesungsheft liber die Sieben gegen Theben, welches die Bonner Bibliothekssigna- tur S. 303 a tragt (in A. Elette's ^Catalogus chirographorum in bibl. acad. Bonn. servatorum' part. I (1858) p. 6 n. 25), Aber dieselbe Tragodie hatte Nake schon friiher in Bonn dreimal zum Gegenstande von Vorlesungen gemacht: im Winter 1819/20 (in Verbindung mit Sophokles' Konig Oedi-

*) [Die Aufschrift auf derselben, ebenso einfach gehalten:

LVDOVICO . SCHOPENO

VIRO . BONO . IMPRIMIS

DISCIPVLI . ET . AMICI

P . C

NAT VS E8T XVII OCT MDCCXCIX

OBHT . XXII NOV MDCCCLXVII

ist Yon Ritschl concipirt. C. W.]

**) [Den Theilnehmem an der im J. 1841 in Bonn abgehalienen yierten deuUchen Philologen-Versammlnng wird noch in Erinnerong sein, mit welchem allgemeinen herzlichen Jabel bei einer der geselligen Fest-Znsammenkflnfte ein heiterer, anf Schopen 'als daa Url»ld rhei- nischer FidelitAt' ausgebrachter Toast aofgenommen wnrde.]

TETBALOQIE DES AE8GHYLUS. 169

pus), im Sommer 1823; im Winter 1828/29 (zugleich mit So- phokles' Antigone): und bereits im letztgenannten Jahre trug er^ insbesondere auch in Bezug auf die Sphinx als Satyr- drama^ den 1823 nur erst angedeuteten Grundgedanken vor, den er 1833 vollstandig ausfHhrte. Gelegentliche Yerwei- sungen auf andere Hefte^ namentlich dber Agamemnon, die Perser und die Antigone {S. 302 d. 303 c. 303 J = 24. 26. 31 Kl.); beriicksichtige ich in der Weise^ dass ich die dor- tigen Erorterungen, wenn sie nicht allzu weitgreifend sind, einschalte oder in Anmerkungen beibringe^ meine Worte fiberall von den Nake'schen durch Elammem [ ] scheidend. Dass eine nur auf den eigenen Privatgebrauch berechnete Niederschrift (graphisch fibrigens^ abgesehen yon zahlreichen Abkiirzungen; von der wohlthuendsten Zierlichkeit^ ahnlich i96 wie sie etwa einem Porson oder F. Jacobs eignete), um ge- druckt bequem lesbar zu werden, einiger stilistischen Nach- hiilfe bedurfte^ ist selbstverstandlich; es ist diese indess mit moglichst schonender Hand vorgenommen. Z. B. wenn es Nake liebt^ nach dem Vorbild des ''Oti der alten Gramma- tiker neue Satze bloss mit einem freistehenden ^Dass' zu gestalten; oder zuweilen mit ^Bemerke, dass'. Einige Male empfahlen sich auch Streichungen meist kleinem Umfangs. Wenn an sich die etwas behagliche Breite einer fiberall auf mdglichste Deutlichkeit bedachten Darstellung wohl noch mehr Eurzungen vertrug; so schien doch durch solche der individuelle Charakter des Originals zu sehr verwischt zu werden, als dass man dieser Yersuchung noch weiter nach- geben durfte. Wo indess der Yerfasser selbst getilgt oder etwas als zu tilgen bezeichnet oder durch einen spatem Zu- satz ersetzt hat^ da bleibt nattLrlich die friihere Fassung ganz weg.

Leipzig^ im September 1871.

Auf die Yorstellung; dass die Septem in nahem Zu- sammenhange mit einer oder mehreren andem Aeschyleischen Tragodien verwandten Inhalts gestanden, konnten leicht 1) die Betrachtung der thebanischen Fabel, ihrer Ausdehnung und ihres Zusammenhanges^ 2) die Betrachtung der auf uns

170 A. F. nake: die thebanische

gekommenen Titel Aeschyleischer Tragddien, und bei einigen der Fragmente unter diesen Titeln fiihren. Der erste, der etwas hierher gehoriges vermuthet hat, mag Stanley sein ^ln Catalogum commentarius t.Vin Butl. p. 78' (bei Schdtz Yol. V p. 7): ^Bellum Thebanum ab ipsis primordiis usque ad exitum persecutus videtur Aeschylus: eo enim pertinent hae tragoediae: Adioc, CqpixH, Oi^ittouc, Nejn^a, '67rrd im Qt\' Paic, *6X€ucivioi, *OctoX6toi, '^ttitovoi.' Derselbe Stanley zur *Y7r6e. p. 156 Butl.: *Totam Thebaicam historiam pluribus fabulis complexus est Aeschylus, sicut antea monuimus, ex quibus huic praecesserunt Adioc, CqpiTH, Olbinouc' Die 'Octo- X6toi abgerechnet^ die gewiss nicht hierher gehoren^ und ein paar andere zugerechnet; sind das gerade dieselben Stiicke und grossentheils in derselben Ordnung, wie wir sie gleich Yon andern nach Stanley zusammengeordnet sehen werden. Stanley erklarte sich nicht naher iiber die Art des Zusam- menhanges der von ihm genannten StUcke. Nach ihm stellte man die Frage bestimmter, und fragte in Beziehung auf 197 unser StUck: da die Stiicke des Aeschylus inTrilogien bei- sammen standen, da die Septem wahrscheinlich mit zwei andem Stdcken verwandten thebanischen Inhalts zusammen gehorten^ welches m5gen diese beiden andem gewesen sein? Siebelis bei Welcker Trilog. p. 360 (ich habe die Schrift nicht) stellte OedipuS; Laius^ Septem als eine Trilogie aui AnderC; in der Meinung; dass die Septem durch ihren Schluss ein folgendes StUck einleiten und ankiindigen^ yindicirten den Septem die mittlere Stelle in einer Trilogie^ und zwar war Bockh ^de tragicis Graecis' p. 269, auch Genelli ^das Theater zu Athen' p. 21 geneigt^ die Epigonen als drittes Stilck auf die Septem folgen zu lassen. Ueber das erste und uber die andem von Stanley genannten erklarten sich diese nicht. Endlich Hermann Me compositione tetralogia- rum trag.' (Lipsiae 1819) p. X. XI cf. p. VI stellte auf: LaiuS; Oedipus, Septem.

Alles umfasste Welcker in seinem merkwQrdigen Buche *die Aeschylische Trilogie Prometheus, nebst Winken (iber die Trilogie des Aeschylus iiberhaupt', 1824, der bekannt- lich zuerst den durchgreifenden Satz aufgestellt und durch-

TETRALOGIE DES AE8CHYLUS. 171

gef uhrt hat^ dass innere Yerbmdang und Zusammenliang der drei Stiicke einer Trilogie Grundgesetz der Eunst des Aeschj- lus gewesen.

Ich habe davon schon ofter gesprochen*) und theils meine Anerkennung dieser sinnreichen Auseinandersetzung^ th^ls hie und da einen Zweifel geaussert. Hier nur so viel. Mehrere der von ihm durch Conjectur aufgestellten Trilogien hat Welcker auch fUr mich zu einem hohen Grade von Wahr- scheinlichkeit gebracht^ und mich Oberhaupt dberredet; dass diese Kunstform bei Aeschylus weit flblicher und allgemeiner gewesen, als man vor Welcker geahnt hatte. Dass nun aber diese Eunstform dem Aeschylus die einzig giiltige gewesen^ davon kann ich weder eine innere Nothwendigkeit im Wesen der Dichtkunst erkennen, noch wiirde ich wagen ohne neue Zeugnisse es anzunehmen. Und immer noch kann ich mich nicht des schon mehrmals geausserten Gedankens erwehren^ ob nicht die Betrachtung der einen auf uns gekommenen Trilogie, der Orestie, welche ein wahres Muster einer Tri- logie ist in dem Sinne wie Welcker Trilogie nimmt^ uns zu sehr besticht und allzu geneigt macht, dieselbe Eunstform auch anderswo zu vermuthen. Dariiber pflege ich mir zu sagen: Gewiss alle Tragodien des Aeschylus trugen das 6e- prage eines grossen Genius im einzelnen wie in der Anord- nung im grossen; aber es gab da doch gewiss Abstufungen, und wahrscheinlich hat Aeschylus nie eine vollkommenere Schopfung aufgestellt als eben diese siegreiche und allgemein gefeierte Orestie, das Werk des ausgebildeten, reifen nach unserm Masse schon bejahrten Dichters. Sollte nun nicht diese YoIIkommenheit auch mit in der dieser Schopfung eigenen, bochst vollendeten trilogischen Form, in der kunst- los YoIIen Yereinigung dreier StUcke, die doch auch jedes fiir sich ein Ganzes bilden, zu einem grossen Ganzen beruhen? Und schliessen wir mit Recht aus der Beschaffenheit dieser YoIIendetsten Trilogie auf dieselbe, oder auch nur auf eine

*) [Namentlich in den Einleitungen za den PerBem und zam Frometheos, womit anch die zum Agamemnon und den Eameniden zu vergleichen.]

172 A. F. nake: dib thebanische

ahnliche Kunstform der iibrigen Trilogien des Aeschylus? Femer: da es ja doch Fabehi; Stoffe in der Mythologie, als der Quelle der Tragodie^ gegeben hat^ die nicht in allen ihren Theilen dichteriach und gerade tragisch^ d. h. f&r die Dichtkunst und gerade f&r die Trag5die geeignet waren: wer mag es glaublich finden, dass Aeschylus einen schonen Stbff verschmaht, wenn er nur zu einer Trag5die reichte, oder gar dass er solchen Stoff durch Aufnahme von ungeeigneten* Bestandtheilen zu drei Stiicken ausgedehnt; nur um eine zu- sammenhangende Trilogie zu gewinnen? Mein Resultat war: die Moglichkeit^ dass Aeschylus andere Male Trilogien aus Stiicken gemacht haben konne, die weit lockerer^ nicht durch Zusammenhang der Fabel; sondern etwa durch Aehn- lichkeit oder Contrast in einem Yerhaltniss zu einander standen.

Beklagenswerth ist der Mangel an aussem Zeugnissen. Nur weuige Trilogien sind ausdriicklich bezeugi Zwar bleibt immer Hoffhung fibrig: wie denn die Lykiirgie des Aeschy- lus als zusammenhangende Trilogie erst neuerdings durch ein neuentdecktes Scholion ausdrilcklich bezeugt und festge- stellt worden ist. Aber Yorsicht ist nothig. Zum Beispiel: wie leicht man in dem Argumentum der Phoenissen aus dem Guelferbytanus (bei Matthiae p. 159): imfifpamax bk dno ToO xopoO 6upi7ribou <I)oiviccai nap' dvTi^iacToXf|V tujv ^irrd im erjpac AlcxuXou* TauTT) ydp Tr| uttoO^cci xdKeTvoc xP^tcxi i\ Tdj) beuT^puj auf den ersten Blick den triigerischen Beweis fiuden k5nnte^ dass die Septem das zweite Stiick einer Trilogie gewesen^ darOber s, meine Note zu Pers. 524.*)

*} [Hier heisst es, mit Yergleichmig des auch in der Einleitang zom Agamemnon beigebrachten , im wesentliehen wie folgt:] Zu Pers. Vers 524, oder besser noch zu Vers 204, gehOrt das Citat des Schol. Guelferb. zu Euiip. Orest. 210: ir^avoc t6v irXaKoOvTa, \bc Alqc^Xoc ^v Tp{Tiii (pr)c{v. Ebenso derselbe Scholiast ibid. za Vers 1481: \bc Kal iy Tifi Tp^Tip 6pdifAaTi oOt6c (pr\ciy iy tiJi x^P^ Ttjp «^KdbfAOC f|LioXe> Phoen. 638 ff.). Desgleichen zu Vers 28: 6 bi Co<pOKXf)c ^v Tili fl>' 6pdfAaTi T^ccapac jiieTd Tf)c l^iavdccric Electr. 168). Diesen sp&ten und schlechten Sprachgebrauch in der Art des Citirens kennen bloss Leute, die nur solche Codices und die Stficke darin so geordnet hatten, wie unsere gewOhnlichcn Codd., ans denen die ersten Ausgabon

TETRALOOIE DES AESCHYLIS. 176

Was nim die Septem betrifiFt^. so. theile ich aus den oben zu Anfang angegebenen Ursachen und aus gewissen innern Grtinden^ d. h. aus Anzeichen, die in deu Septem selbst ent- halten zu sein scheinen, mit den Obengenannten und mit Welcker die Ueberzeugung; dass das Stiick in einer Trilogie mit zwei andern Stiicken desselben thebanischen Fabelkreises, und zwar in einem innern Zusammenhange mit diesen, ge- 199 standen habe. Aber wir mOssen jetzt Welcker selbst horen, der zuerst in dem oben angefiihrten Werke^ dann neuerdings anderswo alle dem Titel nach; und hie und da nach Frag- menteU; zur thebanischen Fabel gehorigen Stdcke des Aeschylus in drei Ereise thebanischer Trag5dien, in drei Trilogien zusammengefasst hat: Trilog. p. 354 ff. 359 ff. 372 ff. Ich gebe den von ihm angenommenen Inhalt der einzelnen Tragodien moglichst kurz an.

Erste Trilogie^ Oedipodea:

Laius Sphinx Oedipus

Sein Tod durch des Der Fremdling Oe- Ausgang des Oedi-

unbekannten Soh- dipus besiegt die pus nach Entdek-

nes Hand. Sphinx und gewinnt kung des Yater-

als Lohn Scepter mords und derBIut- und seine Mutter. schande.

Zweite Trilogie, Thebais:

(vgl. ^Nachtrag zu der Schrift iiber die Aesch.TriL' p. 144 ff.) Nemea Septem Phoenissae

Dritte Trilogie, Epi^oni: Eleusinii Argivi Epigoni

Diese letzte will ich hier nicht durchgehen, weil Wel- cker seitdem die Anordnung selbst geandert hat. Zu betonen ist hier iibrigens; dass solche Abanderung Welcker^s Sache

floBsen. Wnnderlich und beschwerlich ^st auch die Citiraiigaweise de» Schol. Phoen. 834: Co<poKXHc 4v Tiji xif^c 'Avtit6viic bpdjuaTi, und eines andern ebend. 239: AlcxOXoc iv 6* 'ATajLi^iLivovi 6vo|Lia2:o^^vip 6pd^aTt a(rroO.

174 A. F-. nake: die thebanische

im allgemeinen nieht schadet. Die Moglichkeit des Irrthums im einzelnen hatte er selbst von Anfang an zugegeben. Nur so viel leuchtet ein^ dass wir bei Constituirung yon Trilogien durch Conjectur und Combination auf schliipfrigem Boden stehen. Ausserdem ist zu bemerkeu; dass der nachher zu nennende Droysen nur diese erste Anordnung Welcker^s vor Augen hat^ und gegen sie spricht.

Welcker's neueste Anordnung steht in der Allg. Schul- Zeitung Febr. u. Marz 1832 , in einer Abhandlung ^Thebais und Epigonen, auch des Amphiaraos Ausfahrt und Alk** maeonis genannf^ wo er nach einem scharfsinnigen und sehr interessanten Yersuche, die beiden alten epischen Gedichte, Thebais und Epigonen^ ihrem Inhalte und Gange nach dar- zustellen, die darauf gebaut^n zwei Trilogien des Aeschylus (die Oedipodea nahm er an wie frtiher) so stellt:

p. 164 ff. Thebais (welchen Titel der Trilogie er hier

weniger bestimmt annimmt):

Nemea Septem Eleusinii

Die sieben Helden Bestattung der sie-

in Nemea^ Tod des ben argivischen Hel-

Fiirstenkindes Ar- den, durch Theseus

chemorus. Spiele. vermittelt; etwas

von Antigone.

200 p. 229 ff. Andere (oder die Oedipodea mitgerechnet dritte)

Trilogie:

Epigoni Argivi Phoenissae

AIkmaeon's Mutter- SchlachtbeiGIisas Anordnungenindem

mord^Einleitungdes (Tod des Laoda- eingenommenen

Zuges der Epigonen mas, Eteokles' Theben: Einsetzung

gegen Theben. Sohn, Siegd.Ther- des Thersander in

sander, Polynices' die Herrschaft. Sohn).

Gewiss ist diese Anordnung, 'iiber deren Abweichung von der friihern sich Welcker p. 171 Anm. 164 ausspricht, geschickter als jene friihere, welcher J. G. Droysen (*des Aeschylos Werke libersetzt von ', Berlin 1832) mehreres,

TETRALOOIE DES AE8CHYLU8. 175

wie mir scheiut^ mit Grimd entgegensetzt^ Thl. 2 p. 153 ff.: Yon welchen Ausstellungen aber einiges auch noch Welcker^s neueste Anordnung trifft; wie namentlich die Bemerkung wegen Nemea. Was ich auch dieser neuesten entgegen- zusetzen habe, und weswegen mir eine andere Anordnung wahrscheinlicher ist^ ist in der Kflrze Folgendes.

Von ein paar der herbeigezogenen Trag5dien, nament- lich den Phoenissae;» wissen wir so wenig, so gar wenig, der Titel ist so fQr uns nichtssagend, dass es unmoglich scheint; sich derselben zur Construction einer Trilogie nur mit einiger Sicherheit zu bedienen. Daher denn diese Phoe- nissae sich nach allen Seiten hin und her schieben lassen. In Welcker's erster Anordnung sind sie Endstiick der zwei- ten (die Oedipodea mitgezahlt), in der zweiten Anordnung Endstiick der dritten Trilogie; nach Droysen^s Anordnung, in der er doch selbst noch sehr zu schwanken bekennt, An- fangsstfick der zweiten Trilogie^ so : Phoenissen, Septem^ Epi- gonen. Also drei ganz verschiedene Annahmen von sinnigen Mannern: welche Yerschiedenheit doch offenbar beweist, dass in dem Titel selbst nichts liegt, wodurch demselben ein Platz angewiesen wUrde. Und in der That wissen wir von dem Stilcke nichts als was der Titel besagt^ dass es einen Ghor von phSnicischen Weibem hatte^ woraus sich dann ferner mit Wahrscheinlichkeit, wegen der Phoenissen des Euripides, yermuthen lasst, dass es phonicische Weiber in Theben waren. Das ist aber auch alles. Das einzige Fragment aus Aeschylus' Phoenissen bei PoUux VII, 91 (frgm. 238 Dindorf) besagt uns nichts. Ein anderes (frgm. 239) wird nur vermuthungsweise in die Phoenissen gesetzt und kann ebenso gut in einem andem StQck thebanischen Inhalts gestanden haben. Was noch mehr ist: da der grie- chische Katalog keine Phoenissen des Aeschylus kennt, so liegt die Yermuthung sehr nahe, dass das einzige Citat aus einem solchen Stdck, eben bei Pollux, auf einem Irrthum des Pollux beruhe, der in seinen Citaten nicht im- mer zu den genauesten gehort.*) Als Beispiel kann dienen

•) [Nicht wenig wdrde moh Nake gefreut haben, wenn er Bek-

176 A. F. nare: die thebanische

201 das neuerdings im Rhein. Museum [I p. 499 Opusc. I p. 361] von mir besprochene CKdqpiov E^vuXX* fjiricev.

Was nun die Anordnung iiberhaupt; die ganze^ betrifffc, 80 beruht Welckers Hauptbeweis f&r die zweite und dritte Trilogie auf der von ihm gegebenen Darst«llung des Inhalts und Ganges jener alten epischen Gedichte; der kyklischen Thebais und der Epigonen. Diesem Inhalte und diesem Gange der zwei alten Gedichte habe ^ich Aeschylus ange- schlossen; aus diesem Inhalt und Gange sei die Folge und der Inhalt der thebanischen Tragodien des Aeschylus zu er- mitteln. Wenn ich den Unterschied zwischen Epos und Tragodie, den doch schon das Alterthum^ und den auch schon Aeschylus kannte^ bedenke^ so scheint mir das nichts weniger als sicher^ ja^ wenn ich die Wahrheit sagen soU^ nicht ein- mal recht wahrscheinlich. Freilich war^ und das nahm man schon lange an, das alte Epos Hauptfundgrube der Tragodie, und wohl besonders des Aeschylus; aber soUte Aeschylus so geradezu Epos dramatisirt haben, die Theile der epischen Fabel so reihenweise^ eine hinter der andern weg, in Tra- gddien umgesetzt haben?*) Ein Theil der Fabel war doch wichtiger^ tragischer, einer weniger wichtig^ weniger geschickt zur Trag5die: z. B. der Epigonenkrieg sichtlich weniger berUhmt und weniger durch tragisches Element empfohlen als der- erste Erieg gegen Theben, so dass sich gleich von vomherein zweifeln lasst, ob Aeschylus^ dem alten Epos zu Iiiebe, auch diesen Epigonenkrieg gleichmassig wie den ersten in einer ganzen Trilogie weitlaufig auseinander gebreitet.

Damit hangt zusammen, was scharfsinnig Droysen a.a.O: eingewendet hat^ zwar zunachst gegen Welcker^s erste An- ordnung; es trifft aber auch die andere mii Ich will das noch ein wenig ausfiihren und deutlipher sagen als Droysen. Das Epos hat die Aufgabe, Begebenheiten und Schicksale

ker'8 Ausgabe erlebt xmd aas ihr ersehen h&tte, dass gar nicht 901- viccaic, gondern q>puvl Yerschrieben fiir <ppuEl die beglanbigte Ueberliefemng iat.] *

*) Ist nicht anch die so ganz nahe Yerbindong der Zeit nach verd&chtig? In der Orestie sind bedeutende Zeitr&ume zwischen den Stilcken. [Qleichzeitiger Zasatz, aber eingeklammert.]

TETRALOGIE DES AESCHTLUS. 177

zweier HSuser, Volker, die gerade mit einander in Collision sind; in fortlaufender Erzalilung^ neben einander hergehen zu lassen und in einander zu schlingen^ in der Art, dass das Interesse getheilt und bald auf den, bald auf jenen Theil gerichtet wird. Der Tragodie steht es zu, das Interesse auf einen Theil, ein Haus, Geschlecht zu concentriren. Den Argiverhelden in Nemea verkdndigte der Todesanheber den |Li6poc, natiirlich ihren ^6poG, den ungliicklichen Aus* gang ihres Unternehmens. Das geht nicht mit den Septem zusammen, welche den thebanischen Krieg ganz vom theba- nischen Standpunkte betrachteU; alles auf die innere theba- nische Angelegenheit bezieheU; nur die Rettung der Stadt hervorheben, die Besiegung der Argiver nur implicite, und den Tod der Argiverhelden gar nicht erwahneiL*)

Ich wende mich begierig zu dem, was man innere 202 Entscheidnngsgriinde nennen kann, zu Grdnden aus etwas vorliegendem, zu unserm Stficke. Anderes wird bei der Er- klarung vorkommen; ein paar Hauptpunkte sind schon hier zu erortem.

Da ist nun Eins, ein Punkt, ein Wort, das, indem es mehrere der angenommenen Moglichkeiten mit eins aus- scheidet, einen sichern Stiitzpunkt zu geben scheint fiir an- dere Bestimmung. Die beiden feindlichen Bnider, Eteokles und Polynices, fallen in den Septem, der letzte Mannesstamm vomHause des Laius, ohne Einder nachzulassen. Damit ist zuerst B5ckh's und anderer^ auch DroyseVs; Annahme ausgeschlossen^ die den Septem als drittes Stiick die Epi- goni folgen liessen. Aber auch die Welcker^s, welcher in der bei ihm folgenden, sich unmittelbar anschliessenden Tri- logie die Epigonen behandelt glaubte. Ich sage ausge- schlossen: wenn namlich iiberhaupt; wie es doch sein muss,

*) Schimmernder Gedanke Droysen^s, eine Adrastea, argivische Trilogie woUen wir sagen, bestehend aus Nemea, Argiver, Elensinier, anznnehmen, in defen Mittelstiick die Argiverhelden , die in den Sep- tem nur beachrieben werden, handelnd aufgetreten seien: eine Trilogie, welche nicht Fortsetzung der Thebais, sondem der Thebais gleichsam parallel laufend den thebanischen Erieg vom argivischen Standpnnkte betrachtet habe. [Bei Nake im Texte selbst. Vgl. n. p. 210 (188).]

FB. RIT8CHEL1I 0P\'8CVLA V. 12

178 A. F. nake: die thebanische

aus erhaltenen Stiicken sich etwas auf folgende oder nicht folgende verlorene schliessen lasst Man verstehe mich wohl: man distinguire und mache sich an diesem Beispiel deut- lich^ in wie weit eine Tragodie die andere in der Trilogie bedingen musste, in wie weit nicht. Wenn Aeschylus in den Septem (iber den Punkt der Kinder schwiege, darUber schwiege ob Eteokles und Polynices Kinder hinterlassen oder nicht; so ware nichts zu sagen, so ware res integra: er konnte im nachsten StOck oder in der nachsten sich anschliessenden Trilogie Einder des Eteokles und Polynices annehmen und erscheinen lassen. Dass dieselben vorher iu den Septem erwahnt gewesen, war nicht erforderlich. Da aber der Dichter hier dem Eteokles und Polynices Kinder ausdriicklich ab- spricht; so ist auf keine Weise zu glauben, dass er in einer unmittelbar folgenden Trag5die oder Trilogie denselben Kinder noch angedichtet habe. Wie hatte er sich den so natflrlichen Leitfaden aus den Septem zu einer Tragodie oder Trilogie hinfiber, die er doch schon im Sinne hatte als er die Septem schrieb, die er selbst als Fortsetzung der Septem betrachtet wissen wollte, selbst so ohne Noth und gleichsam muthwillig abgeschnitten? Wenn kein Sohn des EteokleS; kein Sohn des Polynices, so gibt es hier keine Epigonen Qberhaupt.

Die wichtige Stelle ist V. 828, wo nur der eine Scho- liast dem einfachen Ausdruck dT^KVOuc Gewalt anthun will, und Joh. Mfiller (s. Schiitz zu 905 seiner Ausg.) solche zu verstehen scheint, die male natos filios haben. Die andem, auch die Uebersetzer, Yoss, Droysen, geben es richtig hindloSy kinderlos] und wie konnte Aeschylus selbst angenommen, dass das Wort dTii xaKijj xexO^vrac bedeuten konne wie konnte Aeschylus es hier anders als in dem gewohnlichsten

203 gangbaren Sinne genommen haben? Auch nimmt Welcker (vgl. Schul-Ztg. p. 124. 168 und Nachtr. p. 153) an, dass das Geschlecht, der Mannesstamm, des Oedipus mit Eteokles und Polynices in den Septem zu Grunde gehe. Wie ver- einigt nun Welcker, wie Droysen, dieses di^KVOuc mit dem,

was sie von iTriT^voic V. 903 halten?

Femer: der Schluss der Septem verlangt keine

TETRALOGIE DES AESCHYLUS. 179

Ausfiilirung der That der Antigone in einem nachst- folgenden Stiieke. Davon sno loco.*) Etwas dergleichen wOrde das gelehrte Argumentum der Sophokleischen Anti- gone nicht verschweigen^ sondem neben dem Euripides den Aeschylus mitnennen. Welcker selbst Schul-Ztg. p. 170. 174. 175 rabattirt bedeutend von dem frdher verlangten; und re- ducirt die Thatigkeit der Antigone in dem problematischen Fblgestuck gar sehr. Droysen, der auf die Septem gem die Epigoni folgen lassen will, musS; wie ich, das Auftreten und die Handlung der Antigone nicht nothig gefunden haben. (Keine Strafe wird in den Septem dem Bestatter des Po- lynices angedroht; nur im allgemeinen Hinweisung auf ver- muthlichen Unwillen des Yolks Vers 1044.) Gerade darin sieht Welcker Schul-Ztg. p. 175 mehr.

Endlich drittens weisen die Septem auch auf kein Stflck wie die *€X€ucivioi. Kein Wort vonLeichen^ vonLeichen der Argiver, wie denn (nach schon oben gemachter Bemer- kung) nicht einmal der Tod der Argiverhelden erwahnt ist: nur allgemeiner Bericht ^die Stadt ist gerettet'^ tt^tttu^k^v K0|Li7Tdc|LiaTa , KaXwc ix^x toi TiXeTcT' dv TruXujjiiaciv 792 ff.^ woraus sich denn nur schliessen lasst, dass die Argiverhelden geschlagen^ vielleicht auch erschlagen sind (Welcker Schul-Ztg. p. 171 extr.). Leichen, ausdrflcklich erwahnt, sind nur die des Eteokles und Polynices. Das alles wird durch die Lectfire noch deutlicher werdeu, wo dann auch suo loco von mehreren einzelnen Stellen zu handeln sein wird. Yorlaufig bezeichne ich hier als solche^ die noch zu besprechen sind, V. 748. 49 und 903 iTritovoic.**)

Aber wohin ich mit allem diesen steuere: die Septem machen ilberhaupt den Eindruck, dass es mit dem 6e- schlecht des Laius und Oedipus nun vorbei sei, dass der Dichter mit ihnen die thebanische Fabel abschliesse. Hieher gehoren Stellen wie 813 aurdc b' dvaXoi y^voc, 955. 960

*) [Da die anderweitige AusftihraDg dieses Panktes den UmfaDg einer Anmerkung tlberschreitet, so lasse ich sie als besonderes Supple- ment am Schlmss dieser Mittheilungen nachfolgen.]

**) [Niedergeschrieben finden sich in den Yorliegenden Bl&ttem solche Besprechnngen keine.]

12*

180 A. F. nake: die thebanische

(\r\le bai^ujv. Leicht die bedeutendste ist das eine Wort in dem Ghorgesange vor der Katastrophe, 744: aliava h* ic TpiTOv ^^v€i, was nur hochst gewaltthatig auf die Epigonen konnte ausgedehnt werden, da offenbar in dieser Zahlung Laius mitgerechnet ist, wie einstimmig die Scholiasten (wohl nach herrschendem Sprachgebrauch) und die Interpreten annehmen.

Aber auch liberhaupt enthalt dieser Chorgesang, auf- 204 merksam betrachtet^ den Schliissel zu allem, und umfasst in deutlicher 'Umzeichnung die Theile und Hauptmomente der thebanischen Fabel, welche der Dichter im Auge hatte: zwei bereits voUendete, Laius und Oedipus, welche der Chor re- capitulirt (aus welcher Recapitulation, wenn man sie als solche anerkennt, sich nicht beweisen lasst, dass diese Gegen- stande nicht in dem zunachst vorhergegangenen Stiicke vor- gekommen sein konnen), um auf die dritte noch bevor- stehende, eben sich nahemde Eatastrophe aufmerksam zu machen und vorzubereiten, den Untergang des letzten Mannes- stammes dieses Hauses, und so das Ganze in seinen Theilen zu umfassen. Vgl. Welcker Trilogie p. 365; gut auch Siivem Anmerk. p. 128.

Da hatten wir also ja die so gewiinschte und auch mir, wo sie sich gleichsam von selbst darbietet, wo man sie aus noch vodiegenden Documenten wahrscheinlich machen und entwickeln kann, angenehme Dreizahl und zwar in hochster VoUkoramenheit: drei Stoffe von hochster, auch tragischer Bedeutung, die drei Hauptmomente der thebanischen Fabel, mit Ausscheidung dessen, was die epische Dichtkunst nicht iibergehen konnte, was aber dem Tragiker, der die Culmi- nationspunkte zu tragischer Wirkung aus der Fabel heraus- greift^ weniger zusagte; drei Stoffe und Hauptbestandtheile der thebanischen Fabel, geschieden durch Zeitraume, wie die Hauptmomente der Atridenfabel in der Orestie. Den drei aiujvec in Vers 744 entsprechen: Eatastrophe des Laius, Kata- strophe des Oedipus, Katastrophe der Sohne des Oedipus. Ich brauche nun kaum auszusprechen, welche trilogische An- ordnung ich im Sinne habe; es ist die von Hermann (auch Siebelis: s. oben) angedeutete, von Hermann nur durch einen,

TETRALOQIK D£8 AESCUYLUS. 181

wie auch mir scheint, schwachen Grund aus V. 710. 711 gestUtzte, durch meine Ausfiihrung hier hoffentlich besser empfohlene*):

LaiuS; OedipuS; Septem.

*

Aber hier scheint nun eine Schwierigkeit entgegenzu- treten. Laius und Oedipus stellte zwar schon Welcker, dem Droysen folgt, in seine Oedipodea, aber zwischen beide in der Mitte eingeschaltet die Sphinx. Wohin soUen wir mit dieser Sphinx? Denn es ist wohl zu beachten, dass hier nicht der Fall vorliegt wie bei den Phoenissen^ die sich nach oben gemachter Bemerkung Uberall hin schieben lassen. Mit der Sphinx ist es der Fall; dass dieses StUck schon seinem Titel zufolge Spbinx kann ja doch nur die allgemein bekannte aus der Geschichte des Oedipus sein seinen bestimmten Platz in der Fabel des Oedipus hat. Ich gebe im Folgenden meine schon alte^ ein paarmal in Vor- lesungen angedeutete Yermuthungy hier zum erstenmal aus- gefiihrt; durch die wir etwas auch an sich recht wQnschens- werthes, ein drama satyricum zu unserer Trilogie ge- winnen.

Yoran gehe ein Sprachgrund; aus Beobachtung des Sprachgebrauchs eines SchriftstellerS; der die Sphinx citirt. Athenaus XV, 674 D (fr. 219 [jetzt 243] Dindf.), wo er zwei Verse der Sphinx beibringt (die mir was freilich nicht immer zu entscheiden ist und gerade in diesem Falle nicht »05 entscheidend abgesprochen sein soll mehr satyrisch als tragisch zu sein scheinen), nachdem er vorher AlcxuXoc b* dv Tif» Xuo^^vuj TTpo^T]OeT . citirt hatte, fafart fort mit Kairoi dv Tq dTTiTpatpojii^vij CqpiTTl clTriwv Tifi bfe H^vifj —. Wir haben von Athenaus so viele, und von der Art wie er Dra- men citirt so sehr viele Beispiele, dass wir einen Sprach- gebrauch des Athenaus annehmen und, wenn er von seinem gewohnlichen Sprachgebrauche abweicht, vermuthen konnen, die Abweichung habe etwas zu bedeuten. Nun ist die dem

*) [Anch Hermann verliess hier sp&ter die frahere richtige Spur nnd Bchlug von der beriickenden Magie der Welcker^schen Phantasie verftlhrt einen neuen Irrweg ein.]

182 A. F. nake: die thebanische

Athenaus mit andern guten, noch alten Grammatikem und Schriftstellem gemeinsame regelmassige Art, TragSdien und Komodien zu citiren, die kurze, ohne weiteres den Namen des Stdckes mit oder auch ohne dv zu setzen. Erwei- temng, Umschreibung, wie im Scholion Barocc. bei Matthiae zu Eurip. Phoen. 239 60 iv b' 'ATa^^^vovi dvo|uia2o^^v^i bpd^ari, scheint nur neueren eigenthumlich. Gewissweiss ich so yiel, dass Athenaus, wo er Stlicke von Aeschylus und Sophokles citirt ich habe diese Stellen notirt nir- gends weiter einen solchen Zusatz macht wie iv t^ dTTi- Tpatpo^evij iv to» dmTpaqpo^^vuj. Wozu also derselbe hier? Darin, dass er schon vorher ein Stdck des Aeschylus citirt hat, kann der Grund nicht liegen, weshalb er das zweite so umschreibend citirt. Denn man sehe bei ihm II, 51 C: iiap' AlcxuXqj iv <t)pu5iv dv bfe Kprjccaic, IX, 394 A: AlcxuXou iv Tt|» TpaTiKip TTpuiTeT , Kdv ^iXokttjtij bfe , beide Male kurz, ohne iv bk tCj £TriTpaq>o|Li^vifi oder iy bk Taic iTTiTpaqpo- ^^vaic. Ich meine, Athenaus will mit iy Tr| ^TTiTpaqpo^evij CqpiTT' deutsch: in dem StUcke, welches Sphinx ilberschrieben wird sagen, dass das StQck kein ge- wohnliches, weder Tragodie noch Eomodie ist. Dazu passt vortrefiFHch und auffallend XV, 686 A: Kai Tap oijTcJc (Aristias) iw Tatc ^TTiTpaqpofx^vaic Kripclv i(pr\: denn die Kfipec des Aristias sind notorisch ein drama* satyricum: vgl. Toup Epist. crit. in Suid. p. 71 (Lips.); auch Welcker nimmt es dafQr, wo er vom Satyrspiel handeli Ferner gehort hieher Athenaus IX, 402 A: Touc KXeo^^vouc tou 'Ptitivou biGupd^pouc* iliv iv Tip iiTiTpaqpo^^vqj MeXedTPi}^ touto icT6pT]Tai, wo der Zusatz dv T(p ^TTiTpaqpOfx^vi}! gemacht wird, weil von einer besondem Gattung die Bede ist. Eine Tragodie Meleager hatte er citirt iv MeXedTpifi schlechtweg.*)

*) Offenbar wnsste die Zeit des Athen&ns schon nicht mehr recht, was flie an einem drama satyricam h&tte, wohin man damit soUte. bpA^a ist, aos einigen Beispielen zn schliessen, eine nicht anfibliche Bezeichnong dieser Zeit far das drama sa^yricam. So nennt bpAjia Photias die *OctoX6toi, Dionysias von HalikarnasB den Inachns des So- phokles, and Athen&as selbst sagt XV, 685 G: Co<poKXffc iw Kp{c€i Tip bpd^ari, ohwohl er allerdings anderw&rts ganz genan caTUptKiI)

TETRALOGIE DES AESCHYLUS. 183

Wicbtiger ist, dass die Sphinx, so yiel ich sehe; kein soe Stoff fflr die Tragodie ist. Das zerfallt in zwei Momente. 1) Ein Ungeheuer -— Aeschylus wird sie nicht anders ge- bildet haben als die Fabel bei Apollodor III , 5; 8: Frauen- antlitz, Untertheil und Schweif des LoweU; Fittige des Yogels passt nicht zur handelnden Person in der Tragodie. Dar- iiber mehr in der Einleitung zu Aeschylus Persem^ bei 6e- legenheit des Glaukos.*) 2) Angenommen etwa, dass die Sphinx in der Tragodie nicht gesprochen, oder nicht einmal sichtbar geworden: die Fabel selbst, die ganze Vorstellung ist untragisch. Ein menschenwdrgendes Ungethiim sei es nun, dass die Sphinx bei Aeschylus die Menschen, wie die meisten (z. 6. Argum. Septem) angeben^ gefressen, oder

hinzufflgt, wie ein paarmal bei Satyrspielen des Sophokles, nnd noch dfber bei solchen dee Ach&ns. In der yorher erw&fanten Stelle IX, 394 A TpayiKip TTpunret Btatt caTupiKtfi. [Hier mit kleinen Zns&tEen ans der von Nftke selbst citirten Einleitong zu den Persem, wo ffir den rXaOKoc TT6vTtoc geltend gemacht werden die Worte des PauBa- nias IX, 22, 7: AlcxOXi|) bi kuI ic iro(nctv bpd^UTOC ^Sf|pKec€v.]

*) [Indem hier K&ke in lesenawerther AuBeinandersetzung mit Entschiedenheit den rXaOKOC TT6vTtoc als Trag5die, wie ihn Welcker fasste, bestreitet und verwirft, betont er namentlich auch die mon- BtrdBe Gestalt dieses 'koboldartigen D&mons', dieBes ' misgestalteten Spuks von Schifferm&rchen', als mit der Wilrde einer TragOdie schlecht- hin unvdrti&glich, und nimmt davon VeranlaBSung, eine 'Gallerie von Beispielen' ans dem Gebiete des Drama zusammenzuBtellen, die einen mehr oder weniger fremdartigen , aus edler Menschenbildnng irgend- wie, wenn Belbst nur durch die Farbe, heraustretenden TypuB auf- weisen. So bespriQht er nach einander, in verschiedenen AbBtufungen, die Figuren deB Memnon, der Danaiden, der lo, des Chiron und der Centauren, der Sphinx, der Eumeniden. Das BeBultat dioBer Er- w&gungen, welche auch die etwaige Annafame einer abBichtlich mil- demden und veredelnden Darstellung nicht unberiickBichtigt lasBen, iBt in die Worte zusammengefaBBt:] 'AeschyluB liebte zwar auch in der Trag5die seltaame Thiergestalten vor das Auge des ZuBohauers zu filhren, aber weder er noch die grieohiBche Tragddie ilberhaupt hat Halbthiere, besonders redend, agirend, oder gar als Haupt- person eingefiQhrt. Dergleichen UngethQme fielen von selbst dem drama satyricum zu, von dem es recht eigentlich eine Seite war, Bolche zu Bchildem.' 'Jener Dftmon der Schiffer und FiBcher [Glaukos] h&tte geradezu einen komischen Eindruck auf der tragischen Bflhne hinterlassen.'

184 A. F. nake: DIE TUEBANISCHE

dieselben in den Abgrund gestClrzt diese ganze Yorstel- lung des Menschenwtirgens ist nicht tragisch. Di^egen zeigen Beispiele in geniigender Anzahl, dass Ungeheuer; ungethiim- liche Wegelagerer und Menschenschlachter; vorzugsweise Helden des drama satyricum waren. S. die Aufzahluug und Glassification, worunter ausdriichlich eine Bubrik dieser Art, bei Welcker im ^Nachtrag' p. 296 ff. Das einleuchtendste Beispiel, das schon fiir sich allein genQgen wiirde^ ist des Euripides Cyclops.*) 207 Man wiirdige nur recht die Weisheit der Tragodie in

diesem Punkte. nnverkennbar beabsichtigt ist eine Milde- rung; Temperirung des grasslichen und an sich geradezu widerlichen Stoffes und Wesens durch Umgebung mit dem Chor der von Natur muntern und muthwilligen Satyrn, die sich denn auch in solchen Satyrspielen unter Zwang und in Furcht possirlich genug geberdet haben mogen. Womit zu verbinden, dass just durch diese Satymumgebung das Greu- liche in das Gebiet der Marchenwelt gerQckt wurde: wie denn z. 6. jener Cyclop gleichsam ein Oger, Popanz ist, vor dem man sich nach Einderart doch nicht gar zu arg entsetzt, weil man die Dichtung erkennt. Uebrigens war die Sphinx gerade nicht das, was wir Popanz nennen; war sie doch schon durch ihr Bathsel, das sie ja der Fabel nach von den Musen hatte^ einigermassen poetisch.

Auch Uber die Yerbindung meines Satyrspieles Sphinx mit den drei Tragodien vermag ich die befriedigendste Aus-

"*) [Hier folgt die episodische Bemerkimg:] Hat Welcker die (eigentlich nicht hieher, nicht anf diese ClaBse von Satyrspielen bezQgliche) Notis des Porphyrio zor Ars poet. 221: 'hoc est, Batyrica coeperunt scribere, ut Pomponius Atlantem vel Sisyphum vel Ariad- nen' ? Sehr intereBsante Stelle: Pomponius, der Atellanendichter, dramata satyrica! Wenn das, so doch wohL nach griechischen Mastem. Ich finde die Notis nirgendfl, namentiioh nicht in Bothe'8 Fragm. Comicorum, aber da fehlt freilich melir. Fflr Atlantem hat ein guter Codez, den ich verglich, atalavUem, die besser zu Satym pasBen m5chte als der Himmelstr&ger Atlas. Der schlaue Sisyphus war no- torisch auch im griechischen Satyrspiel Held. Ariadne passt auch BchOn zu einem Chor von Satym. [Eingehend besprochen von Welcker ' die griech. TragOdien ' UI p. 1363 f.]

TETBALOOIE D£8 AESCHYLUS. 185

kunfb zu geben. Im allgemeinen ist dber die Verbindung oder Nichtverbindung des drama satyrioum mit seinen Trago^ dieU; d. h. tiber die Frage, ob dasselbe in innerer Yerbin- dung und Zusammenhang der Fabel mit den Tragodien der- selben Trilogie gestanden (denn dass jedesmal drei Tragodien mit einem Satyrspiel*) zusammengestanden, ist nicht zweifel- haft), Streit oder wenigstens Disseusus unter den Gelehrten. Ich habe innern Zusammenhang, wo die Fabel die Mog- lichkeit darbot^ immer sehr wahrscheinlich gefunden, ohne darum denselben fUr nothwendige Regel zu halten: (so wenig wie ich den trilogischen innem Zusammenhang der Tragodien fiir nothwendige Regel halte, und noch weniger.) Beispiel von Nichtzusammenhang scheint der TTpo)bir)6euc caTupiK6c. Wie man auch Qber den Inhalt der Tragodien PhineuS; Perser, Glaukus urtheilen moge, der TTpoimiGeuc wird stets jenen drei Tragodien schwer zu assimiliren seio. Dagegen ein Beispiel yon Zusammenhang ist das jetzt be- wiesene Satyrspiel des Lykurgus in der Lykurgea. Bis dahin war mein Hauptbeispiel und Beweis der Proteus, iiber dessen Zusammenhang mit der Orestie, und die deut- lich Torspielende Hinweisung auf den Proteus in der ohne- dies seltsamen langen Aeusserung tlberMenelaus (Agam.617ff.) ich schon vor langer Zeit in Yorlesungen gesprochen.**) So jetzt auch Droysen, der nur, wie manchmal in Worten ge- sucht oder dunkel, so hier bei Ausf&hrung dieses Stoffes seine Phantasie auf eine dem Philologen wirklich unerlaubte Weise schalten lasst. Man sehe nun doch, wie ahnlich unser sos Fall dem des Proteus in den Zeitverhaltnissen der Stdcke ist. Im drama satyricum Proteus wurde ausgefELhrt, was in der ersten Tragodie angekntlpft war; in der Sphinx, was in der zweiten, Oedipus, mit Nachdruck historisch er- wahnt sein musste als Yerdienst des Oedipus und Wende- punkt seines Schicksals. Nur dass hier der Zusammenhang noch genauer, Bau und Gliederung noch organischer war:

"*) [Dass N&ke von einer Alcestis als yiertdm Drama einer Tetra- logie nichts wnsste, ist nicht seine Schnld.]

**) [Die Hefte flber Agamemnon nnd Eumeniden geben davon ZengniBs.]

186 A. F. nake: DIE THEBANISCHE

denn Proteus ist doch mehr nur Episode in der Atridenfabel; namentlich in der Fabel vom Hause des Agamemnon, Menelaus ohne innere 'Nothwendigkeit in jene Stelle des Agamemnon eingeffigt. Niemand wQrde dort die Erwahnung des Menelaus, wenn sie nicht da ware^ vermissen; ihr Dasein befremdet yielmehr, wenn man nicht darin eine Hinweisung auf das Satyrspiel Proteus erkennt. Dagegen in der Sphinx wurde ein eigentlicher Bestandtheil der Fabel, der nur fiir die Tragodie nicht geeignet war^ in der Eunstform, in die er passtC; am Ende des Ganzen dem Zuschauer vorgefiihrt. Wie achou; dass so das rathselhafte Ungeheuer^ das wahrend der Tragodie immer fabelhaft abenteuerlich im Hintergrunde gestanden hatte, zuletzt hervortrat; Oedipus noch einmal, im Gonflict mit einem marchenhaften Ungethtlm, von dem in der Tragodie nur berichtweise gesprochen war, siegreich! Wohl nicht ohne Absicht ist die Erwahnung der Sphinx Sept. V. 776. 77.

Gehen wir jetzt zu Einzelnem liber. Das zweckmassige, dem Satyrspiel der Natur der Sache^ der Satyrn; nach in der Regel zukommende landliche Local wird uns auf an- genehm Uberraschende Weise durch sicher sehr alte Fabel^ Ton der auch Aeschylus nicht abgewichen sein wird, dar- geboten. Wir haben vor uns das <t)iK€iov (cl>iKiov) dpoc {<t>XK bei Hesiod also auch der Name des Berges sichtlich ur- alt), worfiber ygl. Heyne zu ApoIIod. HI, 5, 8, Valckenaer zu Eurip» Phoen. 813; Pausanias (wo von der Lage) IX, 26, 2 und daselbst die Interpreten (Siebelis). Bei ApoIIodor heisst es: im id <l>iK€iov dpoc iKaQlleTO, Kai toOto 7tpoCt€iv€ GiiPatoic. Seltsam, dass sie sich dann nach ApoIIodor (wo auch Heyne stutzt) von der Akropolis gestUrzt haben soll.

Ich enthalte mich, die Anordnung des Satyrspiels Sphinx, wozu man leicht versucht sein konnte, divinationsweise aus- zumalen. Namentlich ist leicht und erg5tzlich zu denken, wie die Satym sich gefQrchtet haben mogen, die dem Un- gethiim vielleicht (wie im Cyclops) dienen mussten. Schon erscheint der Sphinx gegendber, von den Satym wahrschein- lich geleitet und unterstUtzt, der weise Fremdling Oedipus.

Ueber die Fragmente der Sphinx ist Folgendes zu sagen.

TETRAL06IE DES AESCHYLUS. 187

In Fragm. 219 [jetzt 233 bei Dindorf] (jenem schon besprochenen bei AthenanS; worin das satyrische wohl auch in solcher Erwahnung des Prometheus liegt) ist der iivoc natdrlich Oedipus.

Zu Fragm. 220 [234] CcpiTTa buca^cpiav Ttpuxaviv xuva (man yernimmt gleich aschyleischen Pomp) n^^nei, ist Droy- sen'sy dem die Sphinx wie Welcker Tragodie ist (Th. 2 p. 226); Erklarung ^der zum Hades hinab sandte die'209 u. s. w. nur vielleicht richtig. Das mtlsste sonach aus dem Schluss-Chorgesange sein. Ebenso gut kann es aus dem ersten Chorgesange sein: n^^nci; sc. luno^ nach Apollodor IIT^ 5; 8 (oder Name einer andem Gottheit, denn nicht alle nennen einstimmig die luno): so dass der Vers die Ankunft, Her- kunft der Sphinx besagte.

Das drittie Fragment, 221 [235], sagt uns nichts. Etwas darQber s. unten zu Vers 371, wegen [C. G.] Haupfs p. 322 extr.*)

Aber Fragm. 220 [234] ist naher zu betrachten. Aristo- phanes Ran. 1287 hat den Vers, wo Euripides zur Verhoh- nung des Aeschylus allerlei Verse und Verstheile aus Stdcken, Tragddien, des Aeschylus zu einem seltsamen Ganzen, das Unsinn, doch einen Schein des Zusammenhanges hat, zu- sammenflickt. Ist es nicht unpassend, kann man fragen, dass da Euripides oder Aristophanes unter tragische Verse des Aeschylus einen aus einem Satyrspiel mengt? Gewiss nicht. Darum nicht, weil der Vers, wie viele im drama satyricum, das in dieser Hinsicht Parodie der Tragodie ist, tragischen Charakter hat buca|Li€p{av npuiaviv Kuva : wie sich denn gewiss mehr satyrische Chorgesange bei Aeschylus so zu tragischer Hohe erhoben haben. Ich darf aber auch eine

*) [Zu Yen 371 findet sich im Heft gar nichte, am Bande der Aosgabe onr das Citat 'Haupfs' -wiederholt, der seinerseite, unter Verweisnng auf Spanheim (bei ihm p. 111), das Gitat des HeBychius: KvoOc* 6 ^K ToO dSovoc fjxoc. X^erai bi kuI Kyoi\. xal 6 tiIiv tro6<Iiv Hf6<poc, d)C AlcxOXoc CcpitT^ Tielmehr auf die dE6vujv Ppieo^^vunr xv6ai und die irojuiniMouc xv(3ac irobtbv in den Septem 153. 371 bezogen wiasen will, wozn Spanheim die andere Glosse des HesychiuB anfflhrte: Xv6dr ai xowik(6€c, al toO dSovoc cOpiTTCC. N&ke's Urtheil dardber ist nicht angedeutet, aber unschwer zu errathen.]

188 A. F. nake: die thebanische

andere Moglichkeit uicht yerschweigcii; die mir eingefallen^ und die sich gar wohl horen lasst, wenn wir auch so Gefahr laufen^ yon den wenigen auf uns gekommenen Fragmenten der Sphinx noch eins zu yerlieren. Es ist nicht einmal so entschieden ausgemacht, dass jener Yers aus der Sphinx ist. Zwar das Scholion sagt: TaOra bfe ^k CqpiTTOC AicxuXou. Aber mehrere Beispiele in den Scholien zu dieser Stelle zeigen, dass merkwiirdig genug! (waren schon Stdcke yerloren? oder die Exemplare selten?) die Grammatiker, schon gute, alte, nicht genau mehr wussten, aus welchen Stiicken des Aeschylus alle die Yerse und Bruchstlicke waren, welche dort Euripides zusammenleimi . Was aus dem Agamemnon ist, wissen sie natUrlich, so gut wie wir. Aber zu 1270 KubiCT* 'AxoiuJV etc. sagen die Scholien: 'Apiciapxoc Kal 'AiToXXiwvioc, dTncK€i|i€C0€ tt60€V €ici (was doch way gleich- sam Worte des Aristarch und Apollonius sind); Tijiaxibac bk Ik TT]Xd<pou AlcxuXou* 'AcKXiiTridbiic bk il 1q>iT€veiac Und zu 1294: Td cuTKXivfec iiz* Atavxr Ti^axibac (pr\c\ toOto dv ivioic ^f| Tp6<P€C0ar 'AttoXXiuvioc bi q>r\cxv Ik 6pijccuiv •auTd elvai. Wie, wenn es eine blosse Grammatiker-Vermuthung ware, dass der Vers CtplTTa TT^jinTei aus der Sphinx des Aeschylus sei? entstanden daher, dass der Grammatiker wusste, 210 Aeschylus hat eine Sphinx geschrieben, und weil hier die Sphinx vorkam, schloss, dass das wohl nirgends anderswoher als eben aus dieser Sphinx des Aeschytus sein werde. Der Yers kSnnte recht gut aus einem Ghorgesange des Oedipus des Aeschylus sein.

Was die fibrig bleibenden Stficke betrifft, so werde noch einmal an den einnehmenden Einfall Droysen^s, eine Adrastea, oder wie wir sagten, eine argivische Trilogie aufzustellen, erinnert. Mit den Phoenissen kann niemand sagen wohin. 'Gttitovoi scheinen allerdings, aber, schon wegen der oben erwahnten geringern Wichtigkeit des Epigonen- krieges, nicht in ausgebreiteter Trilogie, den Epigonenkrieg betroffen zu haben, also nicht nach Stanley in Catalog. dram. Aesch. die Herakliden. Vgl. schliesslich [C. G.] Haupt, dessen besonders gegen Welcker gerichtete Bemerkungen im Excurs UI zu den Septem kein besonderes Resultat geben.

TETRALOGIE DES AESCHYLUS. 189

Was die Zeitbestimmung der Septem und somit der Trilogie betriffty so knQpft sich diese Frage bekanntlicli an die beriihmte Stelle in Aristophanes Ran. 1021. 22: bpafia noiricac bdioc «Ivai, und 1026 flf.: elra bibdHac TT^pcac ^exa toOt' . Die Sache bedOrfte kaum wieder besprochen zu werden, wenn nicht neuerdings Welcker Schul-Ztg. p. 177 extr. (wo flbrigens in den Worten ^nach den Persem irrig setzt' ein Druckfehler sein muss) ein Versehen des Aristophanes annahme. Nach den Worten des Aristophanes scheint es auf den ersten Blick, dass die Septem vor den Persem gegeben worden^ wahrend doch ein yollkommen glaubwQrdiges Scholion daselbst ausdriicklich sagt: ol TT^pcai np6Tepov bebibaxM^voi ekiv, elTa ol ^TTTd iiix 6f|Pac Dass Aristophanes selbst die Sache anders stellte, erklart dasselbe Scholion ffir ein licTepov npdTcpov, eine zu entschuldigende Ungenauigkeit des Aristophanes/ und so Welcker ftir ^ein gleichgtiltiges Yersehen'. Ich wQrde es auch als solches zu ertragen wissen^ aber es bietet sich eine tmbedenkliche Ab- hillfe; wodurch den Worten des Aristophanes gar kein Zwang geschieht; in dem andern Scholion: t6 bk clTa Ka\ Td ^CTd toOto ou G^Xouciv dKOueiv 7Tp6c Tdc bibacKaXiac, dXX* iv Ictu T«?i KaTd TOUTO ibibaHa Kai t6 iTepov. Darliber kurz, aber passend, Reisig Coniect. p. 224. So auch wir, wenn wir von Goethe's Jugendwerken, wodurch er zuerst wieder den ganzen Quell der Dichtkunst erbffnet, sprachen, konnten sagen: ^da schrieb er den Werther; dann (nach dem) den Gotz', ob- gleich der Gotz friiher ist als Werthers Leiden.

An der sichern Angabe, dass die Septem nach den Persem gegeben worden, haben wir einen terminus a quo, um die Zeit der Septem zu berechnen; denn da die Perser nach der didaskalischen Notiz in\ M^vujvoc, 01. 76, 4, zur AuffQhrung kamen, so nothwendig die Septem nach 01. 76, 4. Aber wir haben auch einen terminus ad quem: das Todes- jahr des Aristides. Denn noch bei Lebzeiten des Aristides 211 muss unser StUck gegeben worden sein, wenn etwas ist an der prachtigen Anekdote bei Plutarch vita Aristid. cap. 3 p. 320 C und wieder Apophth. reg. et imp. p. 186 B. Wann ist nun Aristides gestorben? Ich weiss nicht auf welche

190 A. F. nake: die thebanische

Grdnde hin Welcker Schul-Ztg. p. 179 sagt: *weil das Todes- jahr des Aristides nicht sicher bekannt ist', und dann: ^Ari- stides hat wahrscheinlich nicht einmal die AuffQhrung der Perser erlebt.' Droysen Th. 2 p. 307 spricht sehr be- stimmt: ^lm vierten Jahr nach Themistokles' Yerbannung, kurz Yor der Zeit als Perikles sich zu den offentlichen An- gelegenheiten wendete, starb Aristides der Gerechte; das war im Jahre 470, 01. 77, 2.' Sonach ware die Zeit der Septem fast aufs Jahr gewiss, zwischen 76; 4 und 77, 2. AUein so geschwind scheint das nicht zu gehen, Droysen mQsste demi; woran ich sehr zweifle^ ein neues ganz sicheres Datum haben. Ueber des Aristides Todeszeit dtirfte die bestimmte Angabe die des Cornelius Nepos Aristid. cap. 3 extr. sein: 'decessit autem fere post annum quartum quam Themisto- cles Athenis erat expulsus.' DieseVertreibung aber setzt man mit Diodorus Sic. XI, 54 ff. (vgL Zumpfs Annales) in 01. 77, 2. Also Aristides starb 01. 78; 2. So bleibt es also wohl bei dem langst von Hermann de choro Eumenidum p. X in seinem Grundrisse des Lebens des Aeschylus hin- gestellteU; dass die Septem zwischen 76, 4 und 78; 2, und zwar wahrscheinlich nicht unmittelbar vor dem Tode des AristideS; sondem etwas yorher; und zwar mit einer neuen Limitation, die auf Hermann's und Bockh^s Annahme; dass Aeschylus 77; 4 nach Sicilien gegangeU; beruht zwischen '76; 4 und 77, 4 (473—469 a. Chr.) gegeben worden.*)

Oder ist es etwa mit der unser Stiick und den Aristides betreffenden AnekdotC; wie mit der von dem durch die Eume- niden verbreiteten Schrecken? Die Antwort ist schwer. Droysen scheint unbedenklich zu glauben. Zweifelnd spricht Welcker Schul-Ztg. p. 178. 179; mit Hinweisung auf die

*) [Hier verweiBt N&ke in Betreff der Reisen des Aeschyliu anf seine frtlhem BeBprechnngen des GegenstandeB, und erw&hnt nnr knrz, dass aucfa er nor zwei Reisen angenommen , was ja auch Hermann Belbst a. a. 0. p. XVI als staithaft zagebe, n&mlich 1) 'so nm die Zeit des SiegeB des Sophokles, und warum nicht wegen dieses Sieges?* 2) 'nach der Orestie.' Dass die gegebene Zeitbestimmnng der the- banischen Tetralogie nur nm ein Jahr fehlging, wiasen wir ohne unser YerdieuBt jetzt alle.]

TBTRAL06IE DES AESCHYLUS. 191

Anekdote vom Palamedes-Sokrates. Aber zu Grunde scheint doch auf jeden Fall zu liegen, dass zu der Zeit selbst die Leute bei jenen Yersen des Aeschylus an den Aristides dachten, auch wohl Aeschylus selbst, als er die- selben dichtete. Dass der Dichter ^den Athenem die grossen und seltenen Eigenschaften des Aristides auch nach dem Tode desselben yorhalten konnte% wie Welcker sagt^ ist mir nicht recht wahrscheinlich.

[Hiemachst geht das Heft auf einige ^hier nar anzu- deutende andere Punkte' liber; handelt von dem richtigen Titel des Stficks "6nT' im etiPac, nicht dm eriPaic, wel- ches letztere nur den Eomodien des Alezis und Amphis zu- gestanden wird; von der Siebenzahl; von Telestes als 6pxiiCT/jc, nicht unoKpiTr|C, des StQckS; wahrscheinlich in der RoUe der Chorftihrerin; darauf von den Ausgaben und Herausgebem. Aus dem letztgenannten Abschnitt er- scheint bemerkenswerth das *Lob SchUtz^ens, z. B. im Ver- haltniss zu dem um den Zusammenhang selten bemClhten, am Einzebien haftenden, manchmal ordentlich stumpfsin- nigen Blomfield'; femer die unerwartete Aeusserung Qber Klausen: ^mit dem ich auch darin stimme^ dass ich sehr starke Emendationen im Aeschylus nicht nothwendig erachte, so unvoUkommen unserer Codices aussere Autoritat ist% mit dem noch befremdlichern Zusatze: ^diesem Urtheil hat sieh auch Hermann, seit lange mit Aeschylus beschaf- tigt, mehr und mehr genahert'; endlich die nachstehende Herzenserleichtemng: ^Was soll man aber dazu sagen^ wenn man [bei Welcker] dber Hermann eben jetzt folgendes liest: < ehe er uns im geringsten iiberzeugt hat^ dass er wirk- lich von einer Aeschylischen Tragodie^ oder liberhaupt einem Werke der alten Poesie das Verstandniss des Gedankenzu- sammenhanges und Plans besitze »? Was werden die vielen dazu sagen^ die von Hermann gelernt zu haben dankbar be- kennen denn gelernt haben sie alle und viel; was das Ausland; England? was die Folgezeit? Vielleicht dass es schwierig ist, den Plan einer Aeschyleischen Tragodie auf- zufasseU; es im weitesten und umfassendsten Sinne zu thun

192 A. F. nare: die thebanische

yielleicht unmoglich; dass manche Yersuche dieses zu leisten nur halbe und Viertels-Wahrscheinlichkeiten; manche geradezu Tauschungen sind^ welche Hermann; die Aufgabe des Philo- logen und Eritikers im Sinne, nur Beweisbares erstrebend,

von sich ablehnte.' Den Schluss der ganzen Einleitung

bildet eine detaillirte Analyse des StUcks und seiner Glie- derung nach den einzelnen Theilen. Es ist das nur ein Auszug aus einer mit erschopfender Ausfiihrlichkeit durchgeftlhrten gleichartigen Betrachtung, die sich iiber die Technik sammt- licher StQcke des Aeschylus, und ^auch die des erweitern- den Sophokles' erstreckt, wie sie von Nake in der Einlei- tung zu Sophokles' Antigone im Winter 1828/29 gegeben worden. Die grosse Ausdehnung dieser^ ein mehrfaches In- teresse gewahrenden Vergleichung der beiden Dichter lasst sie indess; zumal sie von unserm eigentlichen Thema doch zu weit abfHhrt, fiir eine Mittheilung an diesem Orte un- geeignet erscheinen. Yielleichty dass das diesmal Gebotene 213 andere zu weitem Yerdffentlichungen aus dem Nake'schen Nachlass anreizt.]

Supplement zn p. 203 [179] Anm.

[Die . im obigen Texte nur angedeutete Ansicht Nake's Yon der Schlusspartie der Sieben gegen Theben lasse ich hier ausgef&hrt folgen^ wie sie sich in seinem Handexemplar^ der Dindorf-Teubner^schen Ausgabe von 1827 {S. 208 a = p. 5 n. 21 KL), auf den leeren Seiten 41 und 42 nieder- geschrieben findet: einem Exemplar, welches zu Septem^ Aga- memnon und Eumeniden dichtgedrangte, zu den Persem nicht wenigC; zum Prometheus yereinzelte handschriftliche Margi- nalien enthalt.]

Das Schlussstflck yon Yers 1005 an ist kein neues (yiertes!) ^ireic^biov, steht nicht zwischen zwei Chorgesangen, sondem ist ein Bestandtheil, eine Erweiterung der nach dem letzten Chorgesang mit 861 beginnenden fSoboc, wodurch der Todtenklage und Grabesfeier eine eigenthQmliche; sehr interessante Richtung und Wendung gegeben wird. Da nam-

TETKALOGIE DES AESCHYLU8. 193

lich die Todtenklage, wie 1002 04 angedeutet wird, wie mehrere Tragodien mit dem Gange zur Beerdigung schliessen will, 80 wird durch den Herold diesem Gange eine neue Gestalt durch die Theilung der Schwestern und des Cho>rs gegeben. In andem Sttlcken pflegt alles zu diesem Geschafte sich zu vereinigen. Man hat nun diesen Schluss, doch mehr aus Griinden modemer Aesthetik, tadeln woUen: be- sonders StLvem p. 134 40. Ich zweifle kaum, dass der schwesterliche Heldenmuth der Antigone, den Bmder trotz eines Yerbotes zu bestatten, alte Fabel sei, gltlcklich auf- gegriiFen von AeschyluS; der dadurch eben einen unerwar* teten Ausgang der Todtenklage herbeif&hren wollte. (Anders Welcker Schul-Ztg. p. 170: ^des Aeschylus Erfindung soheint die Treue und der Muth der Antigone zu sein .') An- dere haben die Sache entschuldigeU; erklaren wollen durch die Annahme, dass dieser Schluss Einleitung zu etwas noch zu erwartendem; Hinweisung auf die in einem unmittelbar folgenden StUck auszufdhrende^ und vom Dichter wirklich ansgefUhrte Handlung der Antigone sei, und haben in dieser Stelle den Hduptbeweis daf&r gefunden, dass die Septem Mittelstiick einer Trilogie gewesen. So Welcker^ besonders friiher. Das weiss ich mir kaum zu denken. SoII die That der Antigone Haupthandlung des folgenden StOcks ge- wesen sein? Das ging nicht. Sophokles hat mit seiner Eunst aus der That der Antigone ein Stflck gemacht^ aber indem er in diesem Stfick die Antigone den Entsohluss zuerst aussprechen, zuerst iinbemerkt vollstreckeny indem er dann die Thaterin entdecken liess u. s. w. Aeschylus aber nimmt in unserm Stiick zu yiel vorweg; als dass er genug fiir ein 214 ganzes neues Stiick behielte: das Raisonnement der AntigonC; den offenen^ stadtkundigen Entschluss zu begraben trotz jenes BeschlusseS; ja den Anfang der AusfQhrung selbst (denn sie geht ja hier unmittelbar hin zum Begraben): so dass fiir das neue StQck kaum etwas anderes als die Bestra- fung oder Nichtbestrafung der Antigone iibrig bliebe.

Oder ist die AusfQhrung der That und die Bestrafung oder Nichtbestrafung eine Handlung des folgenden Stiicks gewesen^ welches demnach aus mehreren HandlungeU; man

FR. RIT8CHELII OPTSCVLA. V. 13

194 AESCnVLUS' perser in aegypten.

weiss nicht wie- yerbundeu, bestanden haben miisste? Ist ebenso wenig wahrscheinlich. Alles das scheint auch ge- f&hlt worden zu sein. Welcker neuerdings^ Schul-Ztg. p. 174. 175; stimmt immer mehr und mehr von der Nothwendigkeit der Ausf&hrung herab, und bleibt zuletzt dabei stehen, dass in dem folgenden StQck die That der Antigone nur bei- laufig s. seine sehr starken und sprechenden Ausdriicke p. 174 init. , in eine andere von ihm aufgenommene Hand- lung yerflochten; yorgekommen sei. Wenn nun das, wozu die grosse Yorbereitung; der grosse Apparat hier? Und wenn das, so konnte ja wohl der Dichter auch mit dieser Hinweisung auf die That der Antigone sich ganz begnfigen; um nur seinem Stiick einC; wie oben bemerkt, dberraschende Wendung der Todtenklage und Grabesfeier zu geben. Ueberhaupt muss doch das Gefiihl; als lasse der Schluss unseres Stficks noch eine Ausf&hrung erwarten, kein so noth- wendiges sein. Hermann hatte dies Geftihl nicht^ Droysen nicht; wie bereits oben ersichtlich ward. Ja der Dichter hat; dass man dergleichen nicht erwarte, yorgebaut: keine Strafe ist in dem Yolksbeschluss festgesetzt. Der Herold warnt nur vor m5glichem oder wahrscheinlichem Unwillen des Yolkes: 1044. Der Chor ist ungewisS; ob die Stadt strafen werde oder nicht: 1066. Ja 1071. 72 zeigt er die Erwartung, dass die Stadt bald anders denken konne.

II.

Aeschylus' Perser in Aegypten: ein nenes Simonideom.*)

lu Gegen Ende Junfs d. J. gelangte aus Eairo durch ein

Schreiben des Herrn Professor Heinrich Brugsch an unsem Prof. Georg Ebers die iiberraschende Eunde nach Leipzig, dass in Aegypten in jiingster Zeit eine ^sehr alte^ in Un- cialen geschriebene' Handschrift der Perser des Aeschylus zum Yorschein gekommen sei. Naheres wurde iiber sie nicht

*) [Rhein. Muaeum fflr Philologie Bd. XXVII (1872) p. 114—126.]

AESCHYliUS' PERSER IN AEGYPTEN. 195

weiter angegebeii; als dass ^die Uebersehrift in Hufeisenform der altgriechisehen Btlhne geschrieben sei, zugleich mit An- gabe der Stellung der Personen und des Chors auf der Scene'; und folgendermassen laute:

(XPKeCIAiXOC (XPICTOMAXOY lUnOKAeiAHI

rAAYKCJNOC THN eBAOMHN TCJN OPAOHKONTiX KAI

enTA TPiXrcjiAicjN.

GewQnscht wurde gleichzeitig^ da der Uebersender doch nicht ohne Bedenken war, dass diese Ueberschrifl; einem Kenner griechischer Handschriften vorgelegt wttrde.

Das Mitgetheilte klang nun freilich nicht sehr erbaulich. Dass ein Arkesilaos, Sohn des AristomachoS; einem Hippo- kleides, 61aukon's Sohne, den Codex zum Geschenk gemacht^ yielleicht fiir ihn selbst abgeschrieben, mtlssten wir^ so sehr es aus dem Ereise des Gewohnlichen heraustritt, als eine irgendwie veranlasste Absonderlichkeit allenfalls hinnehmen. Aber wie seltsam dann schon an sich die mit solcher Um- standlichkeit gemachte, fiir den vorliegenden Zweck schier unverstandlich weither geholte numerische Bezeichnung des Inhalts^ statt eines einfachen toCto t6 PipXiov oder t65€ t6 AicxuXou bpa^a oder dgl.? Und nun vollends die Zahlbe- stimmungen selbst! Was heisst das^ dass die Perser die ^siebente' Trag5die genannt werden? Etwa die siebente in der damals in den Handschriften ttblichen Reihenfolge unserer 115 heutigen sieben Stiicke? So weit wir nach Analogie der erhaltenen Handschriften zn urtheilen vermogen, haben die Perser niemals die letzte Stelle eingenommen. Und selbst zugegeben: wie widersinnig doch die VerbinduDg zweier Zahlungen; deren eine von der zufalligen Anordnung spater Handschriften ausginge, die andere die Gesammtzahl der Tragodien des Dichters ins Auge fasste! AIso etwa gar das siebente Stiick in der chronologischen Reihe der Aeschy- leischen Dichtungen? Nun, dann hatte AeschyluS; zuerst auftretend 01. 70, 1, in den 27 Jahren bis 01. 76, 4, in wel- chem die Persertetralogie zur AuffQhrung kam, nur 7 Stdcke, in den folgenden 17 Jahren bis zu seinem 01. 81, 1 er-

13*

196 AESCHYLUS' PERSER IN AEGYPTEN.

folgten Tode nicht weniger als 80 Stiicke gedichtet! Qber welche Ungeheuerlichkeit kein Wort weiter zu verlieren ist. Aber ferner: die Gesammtzahl von 87 Dramen selbst (um den Namen TpaTtubiai nicht zu streng zu nehmen), sie stimmt ja weder mit dem Zeugniss der Yita, die 70, noch mit dem des Suidas, der 90 Stiicke des Aeschylus zahlt. Woher also die dritte Zahl? Wir wissen zu gut, was um ein halbes Jahrtausend n. Chr. die alten Grammatiker von diesen Dingen wussten und nicht wussten, um mit ziemlicher Sicherheit wissen zu konnen, dass ihnen schwerlich andere und reinere Quellen flossen als die spater von Suidas und dem Biographen ausgeschopften. Was aber ganz gewiss ist^ das ist, dass sie von der ^Stellung der Personen und des Chors' auf der (noch dazu Mn Hufeisenform gestalteten'!) BUhne absolut gar nichts wussten und wissen konnten.

Trotz aller dieser gleich von vom herein aufsteigenden; ja sich unabweislich aufdrangenden Verdachtsgriinde war indess da oubiv dcT* dTTiu^oTOV doch der M5glichkeit Raum gelassen^ dass die mitgetheilte Ueberschrift vielleicht gar nicht urspriinglicher; gleichzeitiger Bestandtheil des iibrigen Codex, sondem etwa eine spater hinzugefQgte alberne Spielerei sei, die dem Werthe der Handschrift selbst keinen Abbmch thue. Indem wir uns also in Leipzig den eventuellen Er- werb derselben in angemessener Weise zu sichem suchten, baten wir nur zunachst mittels einer Anzahl bestimmt for- mulirter Fragen um vorgangige Auskunft iiber die aussere und innere Beschaffenheit des Codex. Diese Auskunft er- folgte in iiberraschend grtlndlicher Weise. Ausser der ausser- lichen Beschreibung des Codex traf statt der namentlich gewiinschten genauen CoUation gewisser, besonders entschei- dender Partien des StQcks alsbald eine von Herm Professor Brugsch und seinem Bruder mit bewundemswiirdiger Hin- 116 gebung und Ausdauer unter erschwerendsten Umstanden ge- machte vollstandige Durchzeichnung des ganzen Codex ein, nach welcher das sogleich folgende Facsimile sowohl des An- fangs (a) [p. 198] als des Schlusses mit der Subscription (b) [p. 199] angefertigt worden: woraus denn freilich sofort die vollige Gleichartigkeit und demnach Gleichzeitigkeit der

AESCHYLUS' PER8ER IN AE6YPTBN. 197

Ueberschrift ^) mit dem uachfolgenden Texte selbst in die Augen sprang.

Der Codex hat hiernach eine so ganz und gar unge- wohnliche Gestailt, dass dieselbe eben nur in der supponirten individuellen Absicht einer als Geschenk dargebrachten Privat- gabe eine Erklarung finden wQrde. Er besteht namlich aus ^f&nf langen, schmalen Blattem, man mochte fast lieber sagen Streifen^ von dOnnstem/ fast durchsichtigem Perga* ment| die an ihrem obern (schmalen) Ende an einem Elfen- beincylinder so befestigt sind^ dass man alle f&nf Streifen bequem um den Cylinder zu rollen vermag/ Die Lange eiaes solchen Streifen, so weit er mit Schrift bedeckt ist (ilber das Mass der unbeschriebenen Rander fehljt nahere Angabe), betragt nach meiner Messung der Durchzeichnung 60 61, die Breite 9 10 Centimeter, nur bei der Subscrip- tion zwischen 1 1 und 12. Das letzte (ftinfte) Blatt ist bloss auf der Yorderseite beschrieben, die andern vier Blatter auf beiden. Der Inhalt vertheilt sich (nach Dindorfscher Vers- zahlung in den Poetae scenici) folgendermassen:

= Ueberschrift, und Vers 1—119 bis MCr, in 88 Zeilen lb = Vers 119—233 (XCTY bis nOAIN, 110 Zeilen = Ver8 234-352 XHACiX bis NeWN, 111 Zeilen 2»» = Vers 353— 457 AHP26N bis AM0IAe, 111 Zeilen = Vers 458—584 KYKAOYNTO bis TOIAANA, 112Z. 3^ = Vers 584-716 lANACIAN (so) bis AM*A, 112 Zeilen = Ver8 716—810 0HNAC bis CYAANO, 113 Zeilen 4»> = Vers 810-947 YAeniMHPiXNiM bis (\PIZ\(M<|)YN (so), 113 Zeilen

^) Die mit der abgeschmackteBten Symmetrie wild darch einander gehenden Zeilen hat sich der Yerfasser, obwohl sie sich auf mehr als eine Weiae lesen lassen, dem Sinne nach wahrscheinlich in dieser Beihenfolge gedacht: 'ApK€c(Xaoc 'Apicroiuidxou 'linroKXcibi] rXaOKUJvoc ToOc TT^pcac, Tf)v ^p56|yiTiv rOtiv 6T6of)KovTa Kal imdi TpaTUJbiuiv AlcxOXou EO^opiuivoc ToO '6X€uciv6e6v. Td toO 6pd|LiaToc irp^cuma* Xop6c X€p6v- Turv, "Ayt^oc, "Atocco, E^pliic, €t6u)Xov Aapciou, Xop6c (dieses snm zweitenmal): oder wie man sonst die Personennamen ordnen will. Was die aof beiden Seiten des ontem XOPOC stehenden Zeichen be- deuten soUen, weiss ich nicht; vermuthlich gar nichte.

198 AESCHYLUS' PER8EB IN AEGYPTEN.

= V. 948-1076 ZIANOJN bis AYC0POOIC | TOOIC,

90 Zeilen, und Subscription.

a

c<^^Z'^o^

<j < ^ ... 1

<^J^ O N /<oA -

li» Q

< lu 0

^ co P u TrepciKC

» ^ ^ o

>*TT€>s>. ^D OT^

e ?^^P :)>^^i ^ e

o , Y

Y€YCJ)Opia>N0C V13O0V11C

o

c

T^viw€ M€ NTT€p C OONTvAJN 0IX0^A6 NUONe X X 6«.b.e C b.l6.NTnCT(XK6. /ve rrb.lKd. fru> N 6^ (j) N6 WNKiX riTOXVXpYCU) fci. p^NO) N^ YA^KtCK^TiNTTpeCBeilK N0XC6vYT0Ce>.N b.'i.'^epjHCB^ClXtYCii.^ptlOT€NHC6lX €T0XWp6.C€(|)Op£YeiNb^M<f*^^NOCTU)I TIJU1B6.C IX e laHKMTTOxYXpYCOYCTpdTl&^C H ^H K6. KO M b.NTIC6.fexNOpCOXOTr6 ll^ le

ABSCHYLUS' PERSEB IN AEGYPTEN. 199

lOOlC

Kca «TOobmoo" «txo

otjkClo 9>^/-c^ Uvyux.

^Die Schrift'^ heisst es in dem hieher gelangten Bericht, ^sehr yergilbt, ist wanderschon', die Unterschrift (Blatt 5) scheint einer spatern Epoche anzugeh5ren, sie ist hier dicker und die Tinte weniger gebleichi' In der That, selbst in der Durchzeichnnng, obwohl diese in nothgedrungener Eile und keineswegs in der Absicht gemacht worden^ um als Unterlage einer streng getreuen Facsimilirung zu dienen, bieten uns die Schriftztlge ganz den Typus dar, den wir um das sechste Jahrhundert n. Ch. zu setzen pflegen. Dazu stimmt denn auch sehr wohl das Datum der Subscription, die^ aus den in Subscriptionen tiblichen Schnorkeleien^ in Cursiygriechisch iibertrageny also lautet:

2) Wie unter anderm aach im ChiBianns des Dionjsiiu yon Hali- karnasB, desBen Sabscription in meinen OpaBC. phil. Bd. I aof Tafel I iacBimilirt laL

200 AESCHYLUS' PERSEB IN AEGYPTEN.

Kai Tobe Tf\c toiv 0ecca- X0VIK6UJV 7t6X€i (so) pipXioOrj-

KnC. q^ O^ h"'. 'Ivb. TpiTlJ.

6 CK€uo(puXa£ Ae^vTtoc

Die Miihe, diese Datirang der verzwickten Indictionen- rechnung auf die gewohnliche Aera zu reduciren^ hat mir die Freundlichkeit des in diesen Dingen sehr versirten Herrn Dr. Riihl, jetzigen Docenten unserer Universitat; abgenom- men, dessen Bemerkungen ich wortlich folgen lasse.

^Nach meiner Ansicht ist der erste Buchstab in der vorlieg^nden Zahl kein Sigma; sondern ein Stigma, die 00 dariiber sind Omega's zur Bezeichnung des Datiys^ wie in der beiliegenden Abschrift aus dem Ambrosianus A. 4. Inf.^) Demnach ware zu lesen: (£t6i) ^SaKicxiXiocTip d^jir)KOCTi|i 6x^641. Das Jahr 6078 nach ErschafiFung der Welt nach griechischer Rechnung ist aber gleich dem J. 570 n. Ch. nach unserer Rechnung^ da das Jahr der Erschaffung der Welt = 5508 V. Ch. ist. Das Jahr 570 h. Ch. ist aber anch wirklich dritte Indiction; denn da die Indiction dadurch bestimmt wird^ dass 3 v. Ch. = Indictio I ist^ so gibt, wenn man zu dem Jahr n. Ch. 3 addirt und die Summe durch 15 dividirt, der Rest die Indiction. Die nachweislich friiheste Anwendung der Indiction fallt nach JslS6 ins Jahr H8 356 n. Ch. Gemeint wird hier sein die Indictio Graeca oder Constantinopolitana; welche mit dem 1. September beginnt. SoUte der erste Buchstab der Zifferbezeichnung wirkHch ein Sigma und kein Stigma sein, so wQsste ich keine andere passende Aera als die sogenannte Diocletianische^ welche seit dem Anfang des 4ten Jahrhunderts vorkommt und noch heute bei den Kopten in Gebrauch ist Sie beginnt mit dem 29. August 284 n. Ch. Das Jahr 278 dieser Aera ist also «3 562 n. Ch. Die Indiction trifft aber dann nicht zu^ indem hier 562 n. Ch. nicht Indictio III; sondem Indictio X ist.'

3) d. i. ans einem Codex von Xenophons Hellenika, der die Unter- Bchrift hat: t iTcXciDben Tif» ST tw V p ^t€i 6862 « 13i4 n. Ch.

AESGHYLUS' PEBSER IN AEGYPTEN. 201

Nach allem diesen mochte man wohl wieder einiges Zutrauen zu der fides des agyptischen Fundes fassen^ sah sich nun aber desto dringender auf die Prflfung der innam Beschaffenheit des Yon dem Godez gegebenen Textes ange- wiesen. Sie wird sich am anschaulichsten vor Augen stellen lassen durch den buchstablichen Abdruck zweier Proben. Und zwar wahle ich dazu die beiden Chorgesange 532—583 und 633 680 deswegen, weil sie W. Dindorf im Philologus XIII (1858) p. 458 ff. genau hat nach dem Mediceus ab- drucken lassen^ so dass die zusammenhangende Yergleichung einer aus dem lOten oder llten und einer aus dem angeblich 6ten Jahrhundert stammenden TextesUberlieferung Yerg5nnt ist. Wenn die Zeilenlange im Original bis auf Yerschwindende Minima die gleiche ist^ so ist es nur der Typendruck, der eine erhebliche Yerschiedenheit uuYermeidlich gemacht hat

(Siehe die beiden StQcke:

Vers 529-584 = f. 3* Z. 77— f. 3^ Z. 12 Vers 631-683 = f. 3^ Z. 41-73

auf Seite 202 und 203.)

Wer, der jemals eine alte ja selbst eine junge Dichterhandschrifty Yollends eine aus dem 6ten Jahrhundert^ gesehen hat und diese Proben auch nur einer oberflachlichen Durchsicht unterzieht, wird nicht staunen tlber die aussere Einrichtung eines Textes, der nicht nur die metrischen Verse nicht zeilenmassig absetzt^ Yielmehr in Einem fort wie reine Prosa schreibt> sondem diese seine Prosazeilen selbst weder mit einem YoIIen Worte, noch auch nur mit einer YoIIen Sylbe schliesst; sondern der rohesten Symmetrie zu 6efallen mittels der unsinnigsten Wortbrechungen sogar einzelne An- fangs- oder Endbuchstaben in Ycrschiedene Zeilen Qberschies- sen lasst, wie es sonst nur in den Ycrwahrlostesten Inschriften Yorkommt; der in Folge dessen auch in den lyrischen Partien nicht die Spur Yon metrischer Versabtheilung be- m wahrt, wie sie uns z. B. in den Euripideischen Phaethon- Fragmenten in so lehrreicher Weise der Claromontanus bie- tet; der ferner zwischen Yerschiedenen Scenen, selbst wo Uebergang Yon Dialog zu Chorgesang oder umgekehrt ein-

202 AE8CHTLU8' PER8EB IK AEGTPTEN.

119 n€Mn€TeCAOMOYCMHKAITinPOCK<\ 6»o

KOICinPOC0HT<MKAKONX(OZeYB<\CIA €YNYNnePCCONTCt)NMerAA<\YX(ONKAinOA YANAPa)NCTP<\TI<\NOAeC<\C<\CTYTOCOYC(0 NHA€KB<\TANa)Nn€N0eiANO<t>eP(i)IK<\TeK PYM^^XCnOAA^MAAnAAAICXePCIK^XAYnTP^XC KATeP€IKOMeNAIAI<\MYA<\AeOICA<\KPYCI

KOAnoYCTerroYCAAroYCM€TexoYCAiAiA64o ABPorooinepciA€CANAP(ONno0€OYC<MiAeiN

APTIZYnANA€KTP(ONT€YN<\CABPOXIT(ONAC XAIA^XNHCHBHCTePYIN^X^DeiCAineNOOYCI rOOICAKOP€CTOTATOICK<Mr(0AeMOPONT(0N OIXOMeN(ON<MP(OAOKIM(OCnOAYneN0H

NYNAHnponACAMeNCTeN€ir<M<\ci<\ceK

K€NOYM€N<\i€P2HCMeNHr<\r€NnonOI 660

2€P2HCAAn(OAeC€NTOTOI2eP2HCA€nAN

T€n€CneAYC«PON(OCBAPIA€CCinONTI

AICTinOTeAAPeiOCM€NOYT(OTOTABA<\

BHC€nHNTOA<\PXOCnOAIHT<MCCOYCIAOC

<l>IAOCAKT(OPneZOYCT€KAI0AAACCIO

YCOMOnT€POIKY<\N(OniAeCNAeCMeN 660

HrArONnonOIN<\€CAAn(OA€CANTOTOIN

<\€Cn<\N(OA€0POICiNeMBOAd^lCAI&AI<\O

N(ONXePACTYT0<\reK<t>Yr€IN<\NAKT<\YTON

(OCAKOYOM€N0PHIKHC<\Mn€AIHPHCA

YCXIMOYCT€K€AeY0OYCTOIAAP<\nP(O

TOMOPOiAH«eYAei<t>0eNTecnpocANA

rK<\NH€AKTAC<\M<l>IKYXPei<\CO<\ePPANT<M 670

CT€ NeK<M A<\KN AZO YB AP Y A AMBO ACONO

YPANI<\XHO<\TeiN€A€AYCBAYKTONBOA

TINTAAAIN<\N<\YAANrN<\nTOM€NOIZl<\AI

A€INAI<l>€YCKYAAONTAinPOC<\N<\YA(0

NHen<MA(ONT<\CAMIANTOYOAneN0€IA

ANAPAAOMOCCT€PH0eiCTOKeeCAAn<M 680

AeCAAIMONI<\XHOAAYPOMeNOirePO

NTeCTOTTANAHKAYOYCINAArOCTOIZid^NA

AESCHYLUS' PKBSEK IN AEGYPTEN. 203

€ir<\PTIK<\K(0NAXOCOIAenA€ONMONO m

CAN0NHTa)Nn€P<\C€inOIHPAI€IMOYM

AK<\PIT<\CICOAAIM(ONBACIAeYCB<\PB<\

PACA<|)HNHI€NTOCTAnAN<MOAAIANHzlYC

0POAB<\rM<\TAn<\NTAAAN<\XHAIABOA

Ca)NeP0eNAP<\KAYeiMOY<\AAACYM 640

oirATeKAiAAAOixooNiojNAreMONec

AAIMONAM€r<\YXHIONTAIN€C<\T€KAO

MCJNnepcANCOYCireNHoeoNneMneTe

AAN(iJOIONOYn(OnePCICAI€K<\AYV€N

H<|)IAOC<\NHP<DIAOCOX0OC<t>IAArAPK

€KeY0eNH0HAIA(iJNeYCA<\N<\nOMn 650

OC<\N€IHC<MA(ONeYCA<\P€IONOION

ANAKT<\A<\PeiONH€OYTerAPANAP<\Cn

OT<\n(OAAYnOA€MO«0OPOICINATAIC

0eOMHCTa)PA€KIKAHCK€TOn€PCAIC

0eOMHCT(iJPAeCKeN€neiCTPATON€Y

enOA(OK€IH€B&AHNd^PXMOCB&AHN

l0IIKOYeA0€n<\KPONKOPYMBONOX

0OYKPOKOBAnTONnOzlOCeYM<\PIN 660

AeiPCJNB<\CIAeiOYTIAPAC<DAAAPONni

<l>AYCK(iJNBACK€nAT€PAKAKeAAP€ld^N

OIOnGJCKAINATeKAYHICNeAT<\XHA€C

nOTAA€CnOTOY<DANH0ICTHriArAPTIC

€nAXAYCn€nOTATAINeOA<M<\r<\PHAH 670

K<\TAn<\COACi)AeB<\CK€nAT€PAKAKeA

APeiANOI<MAIAIAI(OnOAYKA<\YT€<DIAOI

CI0AN(ONTIT<\AeAYNAT<\AYNAT<\n€

PITAICAIAIAYMAAI<\rOIANAM<\PTIAnA

CAirAICAIT<MA€A€<D0IN0AlTPICKAA

MOINA€CAN<\eC<\NA€CA(i)niCT<\niC 680

TcjNHAiKecoHBHceMHcnepcAirePAioi

TINAnOAICnONeinONONCT€N€IK€KOnT

204 AESGHYLUS' PER8ER IN AEGYPTEN.

tritt, keinerlei Abtheilung kennt oder nur den kleinsten Zwischenraum lasst; der, auf irgendwelche Trennung auch bei jedem Wechsel der sprechenden Personen ganzlich ve^ zichtend; die Namen der letztem durchgSngig mit dem ein- zigen Anfangsbuchstaben (wie X*), A, A fiir Xop6c, "Arocca, AapcToc) in so ununterbrochener Continuitat niit den vorher- gehenden und nachfolgenden Textesworten bezeichnet, dass man sich nur mit der verdriesslichsten MUhe zurecht findet? Alles zusammengenommen ware in der That kaum eine raf- finirter ausgedachte Bosheit erfindbar, wenn sich der Schrei- ber, um den kiinftigen Leser grUndlich zu argem, ausdrfick- lich die Aufgabe gestellt hatte, ein Lesen und Verstehen ^mit Hindemissen' im eminentesten Sinne zu bewirken.

Wird man auch diese Singularitaten^ die nirgends ihres gleichen finden, auf Rechnung der individuellen Marotte eines Privatgeschenks setzen wollen, dergleichen wir nicht berechtigt seien mit dem sonst gew&hnlichen Massstabe zu messen? Doch sei selbst dies; m5gen wir uns im Noth- falle Unerhortheiten gefallen lassen; was aber jeder Nach- sicht ein Ziel setzt, das sind erfahrungsmassige Unmog- lichkeiten. Fiir eine solche aber muss es unbedingt gel- ten, wenn in einem anerkanntermassen so, wie es uns aus byzantinischer Zeit fiberkommen ist, viel^Itigst verderbten Drama eine gegen 500 Jahre altere Handschrift auch nicht einen einzigen der mehr oder minder schweren Schaden durch eine reinere Ueberlieferung heilt, ja nicht eine einzige nen- nens- oder irgendwie beachtenswerthe Variante darbietet, sondem sich durch nichts als einige elende Schreibfehler ^) vom landlaufigen Vulgattext unterscheidei Dass dies aber das Verhaltniss beider Texte ist, davon kann sich jeder durch eigene Vergleichung der oben abgedruckten, liber mehr als hundert Verse sich erstreckenden Proben mit der ersten

4) Natilrlich war auch das in der vorletzten Zeile des ganKen StQcks (FacBimile b) an driiter Stelle erscheioende X, wie es der Durchzeichnung nachgebildet worden, ein X. Veni 94S ist Z vielmehr

6) Wie Vers 666 AMn€AIHPHC fClr diAircftifipeic , 669 CTHriA ifir CTUT<a, 676 AIAfOIAN fflr 6idToi€v u. a.

AESCHTLUS' PERSER IN AEGTPTEN. 205

besten gedrackten Ausgabe, die nur von Hermann^schen nnd Dindorf soben Emendationen frei ist^ so leicht tLberzeugen^ iss dass ich mir die undankbare Mdhe ersparen darf, die ein- zehien Belege vollstandig zu registriren.

Bei dieser Sacblage also, was ist schliesslich der Humor Yon der im ^Wunderlande' Aegypten gemachten Entdeckung? Es darf getrost ausgesprocben werden: wenn je etwas gewiss war^ so ist es dies^ dass wir hier den reinen Schwindel vor uns haben, dass wir einer, nicht einmal mit dem zu erwar- tenden Geschick gemachten; frechen Falschung gegeniiber stehen. Zwar das mechanische Geschick in der Nachbildung ausserlicher Alterthiimlichkeit ist ja gross genug, um selbst Sachyerstandige, die nur auf die innere Beschaffenheit nicht naher eingeheU; zu tauschen; aber um desto erstaunlicher ist in Beziehung eben auf dieses Innere das Ungeschick; ja ge- radezu die Dummdreistigkeit und Plumpheit, mit der solche Falschung ins Werk gesetzt worden. Von einem leidlich klngen BetrUger hatte man doch wenigstens erwarten sollen, dass er etwa einen der vier altesten Drucke Aldina, Tur- nebiana, Robortelliana, Victorio-Stephaniana seiner Copie zu Grunde legte, oder aber irgend einen unschwer aufzutrei- benden jungen Codex des 15ten Jahrhunderts: aber nicht einmal diese an^ngliche Muthmassung bestatigte sich. Viel- mehr hat er im allgemeinen ganz und gar den auf der Por- son'schen Ausgabe ^) beruhenden Dindorfschen Text, wie ihn die altem Teubner^schen Drucke, namentlich (da mir im Augenblick nicht alle zur Hand sind) der vom Jahre 1827^ bieten, als Vorlage fE&r seine Copie benutzt. Daneben aber ist er schlau genug geweseU; hie und da einen Blick in noch eine andere Ausgabe zu werfen und daraus^ um seine Ab- schreiberei einigermassen zu verstecken^ einzelne Lesarten

6) Nicht et^ia diese selbst oder ihren (von Soh&fer besorgten) Weigerschen Ahdrnck von 1817, wie sogleich das Vers 5S2 seit Tur- nebne yorangeschickte, von Dindorf mit Blomfield heseitig^, demnach anch im ' Aegyptiacus ' fehlende dXK* beweist. Mit dem Tanchnitzer Dmck, den ich angenblicklich nicht yergleichen kann, hat es ohne Zweifel dieselbe Bewandtniss wie mit dem Weigerschen,

206 AESCHYLUS' PER8EB IN AEGTPTEN.

aufzunehmen : und das ist^ wenn nicht alles tauscht, die Wellauer*sehe gewesen. Das schlagendste Beispiel ist Vers 571, wo er bei Dindorf-Teubner zwischen dct und ciJve drei Sternchen als Zeichen einer LUcke vor sich hatte und sich dadurch veranlasst fand, die Hermannsche Conjectur ^ppavTQi einzuriicken, die von Wellauer, und von ihm allein, in den Text gesetzt worden. Ein blosses Yersehen kann es 123 sein, wenn er, wieder mit Wellauer, Vers 647 in den Worten fj q){Xoc dvf|p, fj q)iXoc dxOoc das zweite fj fortliess. Aber kein Schreibfehler ist es, dass er Vers 329 statt TOiwvb^ f* dpx6vTUJV setzte Tonfivb^ t' dpxuJV vOv nach Canter's Con- jectur, die bei Wellauer im Texte steht. Desgleichen in der vorletzten Zeile des ganzen Stticks (Facsimile b) Tii\i\\nx) Toi C€ fiir Ti4.\i\\t{jJ ce ebenfalls mit Wellauer, wenn auch zu- gleich 5uc9p6oic fiit buc6p6oiciv gegen ihn.^) Und dieser Mitgebrauch der Wellauer'schen Ausgabe gibt wohl auch den SchlQssel zum Verstandniss der wundersamen Zahlung in der Ueberschrift, welche die Perser als Tfjv ^pb6^iiv tcjv . . .TpaTwbiaiv bezeichnet: dennWellauer ist der einzige mir bekannte Herausgeber, der diesem Stiick die letzte Stelle angewiesen hat.^)

Von wem stammt nun die so geschickt-ungeschickt ge- machte Falschung? Wer, zumal hier in Leipzig, wird

7) SS.mmtliche angeffihrte Lesarten gibt zwar auch die Hermaim- sche Aasgabe, aber daneben so viele nnd bedeatende Abweichangen, von denen der ' Aegyptiacas ' keine adoptirt hat, dass die etwaige Annahme, sie selbBt habe dem Schreiber yorgelegen, gar wenig Wahr- Bcheinliohkeit h&tte.

6) Wer sich indess theils aof diesen UmBtand, theils anf die oben verzeichneten UebereinBtimmangen Bttitzen wollte, nm als das eigent- liche Original der &gypti8chen Abschrift nicht Bowohl den Dindorf- Teabner^Bchen Text, als vielmehr gerade den Wellauer^Bchen anzu- sehen, wnrde wiederum ClberBehen, dass der kleinem Discrepanzen von. dieflem weit mehr sind ala von jenem: wie 648 vOMwbf) statt vOv tdp, 657 Coudboc Btatt Coucibatc, 668 bi\ q>€0 statt (pcO, 661 Aapdov. ^d Btatt Aapcid. ^i (Druckfehler fur Aapcidv. ^i), 661 ridpac statt nyipac u. a. m. Mit v6lliger Bestimmtheit einem verBohmitzten FalsariuB hinter Boine Schliche zu kommen hat begreiflicher Weise seme Schwierigkeit.

AESCHYLUS' PER8EB IN AEGYPTEN. 207

nicht zuerst an den vielberafenen Nameu des palaogra- phischen Schreibkdnstlers Simonides denken? dessen glei- chen in solcher Technik und Industrie, so viel wir wissen^ bisher nicht erstanden ist. Freilich zahlt er schon seit mehreren Jahren zu den Todten; auch ist es bei seiner hin- langlich constatirten Sinnesart nicht sehr wahrscheinlich, dass or etwa einen gleich geschickten Schtiler gebildet und in ihm sich einen rivalisirenden Concurreuten herangezogen habe. Indessen^ warum konnte denn das Perser-Fabricat nicht noch aus seinen Lebzeiten stammen und aus irgend welchen Ursachen erst jetzt ans Tageslicht getreten sein? Aber mehr: ist denn Simonides auch wirklich und wahrhaf- tig todt? Englische Zeitungen waren es allerdings^ die ihn 121 bereits am 19. October 1867 in Alexandrien gestorben sein liessen, und daher ist dieselbe Notiz auch in Freund Eck- stein's Nomenclator philologorum p. 536 Hbergegangen. Ich f&rchte indess sehr, in einer editio auctior et emendatior wird die Angabe mit einem Fragezeichen erscheinen, weun sich nicht gar inzwischen das Gegentheil als Gewissheit herausstellt. Warum, das wird den Lesern dieser Blatter nachstehender, von W. Dindorf freundlich mitgetheilter Passus eines Briefes sagen^ den derselbe unter dem 25. Oc- tober 1868 von Dr. Tregelles, dem bekannten Herausgeber des Neuen Testaments, aus Plymouth empfing: ^Some time ago an account was published in England of the death of Simonides at Alexandria; but since then the Rev. Donald OweU; an English clergymaU; has found him in Russia oc- cupied with the preparation of Historical Docu- ments for the Russian Government.'

Man sieht; wenn diese Nachricht; wie es doch den An- schein hat, richtig ist^ so hat 6 Kiipioc KuJVCTavTTvoc Cifiw- vibr^c das kalligraphische Geschaft in recht analoger Weise fortgesetzt. St. Petersburg ist es also jetzt, von wo Auf- klarung dartiber zu erwarten steht^ ob wir es mit einer Per- son Yon Fleisch und Blut, oder mit einem mythischen Wesen zu thun haben. Jedenfalls sind wir hiemach der N5thigung enthoben, den Zusatz der Ueberschrift dieses Artikels ^ein neues Simonideum' im Sinne eines blossen Gattungsbegriffs

208 AESCHYLUS' PERSER IN AEGYPTEN.

zu interpretiren; deim die Yermuthupg liegt wohl nicht fem, dass die Todesnachricht der bffentlichen Blatter vom leib- haftigen ^Verstorbenen' selbst in sehr errathbarer Absicht veranlasst worden ist. Die einzige Notiz, die sonst iiber die Herkunft des Perser-Codex hieher gelangt ist^ dass er namlich von einem ^ griechischen Geistlichen'^) producirt' worden sei^ ist begreif licher Weise nicht geeignet^ deu Glau- ben an bona fides zu begdnstigen. Leipzig, August 1871.

Nachtraglich ist es sogar vergonnt, eine Yergleichung der SchriftzUge unseres Codex mit der eigenen Handschrift des leibhaften Simonides anzustellen. Es ist eine, in Deutsch- land vermuthlich wenig bekannte Druckschrift:

125 ^Report of the council of the Royal Society of literature on some of the Mayer Papyri, and the palimpsest ms. of Uranius belonging to M. Simonides. With letters from MM. Pertz, Ehrenberg, and Dindorf. London: John Murray , TrQbner and Co. 1863'

welche auf p. 28 acht Zeilen der yielberufenen Uranios-Hand- schrift facsimilirt gibt (gerade diejenigen, die das verrathe-

e \cn €NTeTi>-cii.ee>4TYnT\ u) N/ o\ Y>^ ceiCT^c y<:.^vsA^/y<iJ ntion

>^ii<c\c€2L cenT^s£=^Te>^^ \

9) Nach anderer LeBart: 'yon einem griechisohen Arste.'

AESGHTLUS' PERSEB IN AEGYPTEN. 209

rische kqt' t\ii\v ibiav enthalten), wie ich sie nebenstehend xylographisch wiederhole.

Halt man diese Probe mit denen des Aeschylus-Codex zusammen^ so enthalt der Schriftcharakter beider zwar nichts zwingendes, um eine und dieselbe Hand anzunehmen, aber auch durchaus nichts widersprechendes. Denn der ganze, allerdings beim ersten Blick ins Auge springende Unter- schied lauft darauf hinaus, dass dieselben Grundformen der Buchstaben das einemat mit fliichtigem Griffel in dUnnen, schrag geneigten Ziigen auf das Blatt geworfen, das andere- mal mit festerer Hand geradestehend ond breiter aufgetragen sind. Wenn der Uraniostext ungefahr die CursiT-Majuskel^^) der Herculanischen Papyrus oder der Hyperides-Beden fQr Lykophron und Euzenippus wiedergibt, so nahert sich der Aeschylustext weit mehr dem Typus der Normal-Majnskel, wie sie ims z. B. in den Ambrosianischen Fragmenten der Ilias^ auch in den (wenngleich etwas starreren) Euripidei- ^^ schen Phaethonbruchsttlcken des ClaromontanuS; desgleichen bei Hyperides gegen Demosthenes entgegentritt. Daraus folgt indess weiter nichts^ als dass der Schreiber wenn es derselbe war bei dem einen Falsificat gar nicht anders als in fltlchtigem Cursiv schreiben wollte, bei einem andern es Ton Yom herein auf eine sorgfaltigere Malerei abgesehen hatte. Gewisse besondere ^iige sind beiden Schriftarten ganz gemeinsam^^)^ vor allem das wunderlich geschnorkelte S, ob- wohl ja allerdings auch dies in den genannten Papyrus und sonst sein mehr oder weniger entsprechendes Ebenbild hat. Sei dem allen indess wie ihm wolle, fQr die Hauptsache ist es gleichgiiltig; ob Mer Simonides' oder ^ein Simonides' als Urheber zu gelten hat.

10) 'MaJQskel' sage ich, um den mehrdeQtigen Aaedrucken 'Un« cialen' und 'Oapit&Ier' absichtlich aus dem Wege lu gehen.

11) Eben dahin kann man auch daa Y z&blen, dessen Beiu nicht durch eine gerade Linie, sondem durch eine feine Schlinge gebildet wird. Desgleichen daa Zusammenhangen und IneinanderJQiessen der obem QnerBtriche oder Spitoen der benachbarten Buchstaben TT T f I, welches die DeatUchkeit so h&ufig beeiatr&chtigt; u. a. m..

PK. BIT8CHELII OPVSCVLA V. 14

210 RECENSION VON FR. STAQER'S

Hoffentlich ist das agyptische Sp^aiov nicht inzwischen schon an eine continentale Akademie oder transmarine Uni- versity verkauft!

III.

Receusion von Fr. Staqer: Aischylos Sieben

gegen Thebe fibersetst iind darch Anmerkuiigen erl&atert. Halle 1827.*)

19S Wir haben diese Relation fiir zweckdienlich

erachtet, um einestheils des Yfs Standpunkt zu bezeichnen, der, wie leicht ersichtlich^ nicht sowohl der unbequeme Stand- punkt wissenschaftlicher Strenge, die nach dem Ideale ringt^

194 als vielmehr die gemachliche Ruhebank leicht befrtedigter Unwissenschaftlichkeit ist; andemtheils, um des Yfs eignen Massstab zur Grundlage gegenwartiger Beurtheilung machen zu konnen. Obwohl nun dieser Massstab selbst, wie im Ver- folg klar werden wird^ ein eben so unrichtiger als unzurei- chender ist^ so ist doch auch jenen massigen Anforderungen keinesweges Genflge geleistet worden. Denn wenn, um von dem Formellen des iambischen Dialogs auszugehen, der Vf. sich nur die Freiheiten genommen zu haben meint, die man bei allen drei griechischen Tragikem finde^ so bemht dies entweder auf verzeihlicher Selbsttauschung oder auf unver- zeihlicher Unwissenheit. Oder bei welchem Tragiker hat der Yf. eine so gewissenlose Handhabung der Yerstechnik gefundeU; wie er selbst sich nicht iibel nimmt, wenn er z.B. in V. 16

Die Kinder and die liebe Heimath, die Pflegerin

dem Leser die Wahl lasst, entweder im vierten Fusse einen Bacchius oder im fQnften einen Greticus zu finden: einVers- schema^ wie es sonst nur noch in einer ziemlich anrtlchigen Schulausgabe des Prometheus vork5mmt; oder wenn er den

*) [Jenaische allgemeine Liiteratnr-Zeitang 1830, Febmar Nr. 26. 26 p. 198- 206, wo der Artikel mit 'A. B. €.' nnterteichnet iat]

tiBEBSETZUNG DER 8IEBEN GEGEN THEBE. 211

zweiten und yierten Fuss mit einem Spondeus ziert, wie V.1039 *will ihn wSgtragen', V.1050 ^Zwietracht schUesst'; oder gar den Trimeter mit demselben Fusse schliesst, wie V. 5 ^Ungliick traf'*, V. 63 ^Sturm antobt', V. 495 'Win- dungen rings auf'; V.448, den Bec. der Unglaubigen wegen ganz hersetzt:

Bestellt, YoU Feaer, mathig, atark Polyphontes

Wofem nruK der Vf. geneigt sein kdnnte,

jene Unformen nicht sowohl f&r fehlerhafte VersfQsse als

Tielmehr fur prosodische Schnitzer gelten zu lassen, so wird

doch auch jener Vorwurf nicht eher erledigt sein, als z. B.

die merkwtlrdige Anapastentheorie, wie sie sich in der Pra-

xis des Vfs kundgibt, mit griechischen Musterstellen belegt m

sein wird. Nach jener Theorie namlich kann in einem jeden

Fusse des iambischen Trimeter ein Anapast stehen, ausser

im sechsten; und zwar, je zerstUckelter durch Wortschliisse

die einzelnen Sylben sind, desto lieblicher scheint sich der

Anapast dem Ohre des Vfs einzuschmeicheln. Man rer-

suche, diesen Eindruck durch Recitation folgender Verse in

sich zu reproduciren, doch nicht ohne mit einem herzhaften

Athemzuge den Anlauf dazu zu nehmen:

Ghor. Steht das nicht bei den GOttern? Et. VerlaBsen doch, so

heiaafs Die gnm den Menschen, nicht eingedenk der GOtter sind

Was aber femer ausser dieser ganz materiellen 6e- setzmassigkeit der Versification , wie sie allenfalls durch Abzahlen mit den Fingern zu erreichen ist, zu einer kdnat- lerischen Nachbildung antiker lamben erforderlich sei, davon scheint der Vf. nicht die leiseste Ahnung gehabt zu haben, obwohl ihm gerade hierin die im Jahre vorher erschienene Vossische Uebersetzung hatte vorleuchten soUen: wir meinen die durch das kunstvolle Ineinandergreifen von Vers-, Fuss- und Wort-Casuren zu wechselvoller Anmath bei strenger Einheit ausgebildete Bhythmik des griechischen Trimeter. Der Vf. mag aber seine Uebersetzung fdr Eenner oder Nicht- kenner (^die der fremden Sprache unkundigen Gebildeten')

14*

212 RECENSION VON FR. STAGER's

berechnet haben: letztere miissen jedenfalls bei Lesung sol- cher Verse, wie gleich unter den ersten funfeehn vier Stiick unterlaufen:

Mnss der, der auf dem Schiff | des Siaats den Lauf bewacht Das Steuer lenkt, darch Schlaf | das Ange nicht erquickt

bei Aeschylus den eintonigen modemen Alexandriner wie- derzufinden glauben, der den Vers in zwei gleichformige Halften zerlegt; und sind sie von der Natur mit einiger- massen feinem Gehor begabt, die gepriesene Eunstmassigkeit der griechischen Dramatiker auch in dem Bau folgender Trimeter vermissen, die ihren Namen allzudeutlich an der Stim tragen, und wenigstens den Kenner sogleich an die geschmacklose Spielerei des Solensers Kastorion erinnern:

Und Wehgeschrei. | Das wende Zeus, | der Schirmende Der Manneszeit | auch wer ihr schon | entaltert ist

wie man denn dieser monotonen Gesellschaft iambischer Dipodien auf den ersten zwei Seiten der Uebersetzung be- i9e gegnet. Eben dahin gehoren die in lauter iambischen Wort- f&ssen gar kranklich einherwankenden Verse^ die durch ge- haufte einsylbige Worte voUends allen Halt verlieren, wie:

MuBS der, | der auf | dem Schiff | des Staats | den Lauf | be-

wacht

Doch ihr | m€l88t jeizt, | auch wer | noch nicht | erreicht | die

Kraft

u. a. Dass sich vereinzelte Beispiele der geriigten Vers- formen aus den umfangreichen Ueberresten der griechischen Tragddie auflesen lasseu; wiirde ein seichter Einwurf sein; denn alles abnorme, das in beschrankter Erscheinung Ent- schuldigung erhalt^ wird durch gesetzlose Haufung unertrag- lichy weil Ausnahme nicht Regel; sondem eben Ausnahme ist.

Aber noch von einem andem Gesichtspunkte beurkundet der von dem Vf. sich selbst gesetzte Kanon, die Freiheiten sich zu erlauben, die man bei allen drei griechischen Tra-

Cbersetzung der sieben geqen thebe. 213

gikern antreffe; die Gedankenlosigkeit seines Erfinders. Denn die Aufgabe war eben, den Aeschylus, und weder den So- phokles noch den Euripides^ zu Qbertragen. Auf den lang- aushaltenden^ schweranstrebenden Senar des Aeschy- lus im Gegensatz zu dem fldchtigen des Euripides konnte den Vf. wenigstens H. Yoss aufmerksam machen (Yorr. zu Aesch. p. IX); wenn ihm auch die gewichtToUe Hervorhebung jenes Oegensatzes bei Aristophanes unbekannt war. Wie gegenwartig die verdeutschte Trag5die vorliegt; wQrde frei- lich Hr. Stager, wenn Dionysos, ziimend Qber die Yerun- glimpfung eines seiner Meisterwerke, zu ihm herantrate und an ihn die Aufforderung ergehen liesse, wie dort an den EuripideS; mit diesem verlegen ausrufen mQssen: qp^pe troO

TOIOOtO bf^Td lAOUCTi;

Hier ein paar Proben fiir hundert, wieder nur von der ersten Seite, die uns fflr keines einzigen Mangels Nachwei- sung im Stich lasst:

ol^i&T^aciv 9*, J&v Zeuc dXcEriTripioc

Und Wehgeschrei. Das wende Zens, der Schirmende

Doch wie wenig dem Yf. die Aufgabe klar geworden war, durch treue Bewahrung des individuellen Gharakters ein Kunstwerk zu reproduciren, dafiir gibt das betriibendstie Zeugniss die y51- lig willkiirliche Behandlung der Ghorpartien. Wie immer, so steht auch hier der Yf. dem zwiefachen Tadel bloss, einmal durch die allerlazeste Gesetzgebung seiner unwissenschaft- lichen Bequemlichkeit den erwttnschtesten Vorschub geleistet zu haben, und doch auf der andem Seite seine Gesetze in gedankenloser Inconsequenz mit Ffissen zu treten. Wie will der Vf. seine Willkflr in der Wahl der Ghormetra vor einem wissenschaftlichen Standpunkte rechtfertigen; da er sie aus- drficklich p. 56 durch die Verlegenheit motivirt; in die den Uebersetzer die Eigenthfimlichkeit der Aeschyleischen Poesie setze? Demohngeachtet^ warum gibt dieselbe Uebersetzung; die z. B. den dochmischen Rhy thmus des ganzen ersten Ghor- gesangs fallen lasst^ denselben anderwarts; wie V. 686. 705 ff.; 197 getreu wieder^ wo er doch wohl nicht mehr Volksth&mlich-

214 RECENSION VON FR. STXGER'S

keit hat als dort? denn wunderlich genug gibt sich Hr. St.,

der seine Chormetra; wie wir eben sahen, mit seiner

Schwache entschuldig^, in einer andern Stelle die Miene, als

habe ^angemessene Wahl des Versmasses^ mit ROcksicht auf

das besonders ausgebildete Gef&hl des Volkes/ den Ueber-

setzer geleitet Wofem nun gegriindeter Weise (zu welcher

Annahme Rec. sich keinesweges berechtigt glaubt) des Yfs

Rhythmen wirklich dem indiTiduell ausgebildeten Gteftlhl des

deutschen Yolkes entsprachen, so m^sste man allerdings

diesen Yolksgeschmacky der in einer beliebigen Zusammen-

wQrfelung langer und kurzer Sylben^ holpriger und stolp-

richterVerse seine Befriedigung fande^ nioht ohneWehmuth

beklagen; aber wiederum stande es noch nicht in Conse-

*quenz, dass es fdr den Uebersetzer eines fremden Eunst-

werkes Pflicht sei, einem so verwahrlosten Geschmack durch

behagliche Accommodation zu huldigen, statt durch gewissen-

hafte^ mit weisem Mass gemilderte Strenge die Empfang-

lichkeit ftlr das zwar Fremdartige^ aber dabei wahrhafb

Grossartige zu wecken, welchem Streben doch wahrlich in

unsern Tagen der Sinn der Gebildeten auf das erfreulichste

entgegenkommt. Doch welches Publicum von dem Vf. unter

dem Yolke gedacht werde, wird vielleicht aus denjenigen *

Stellen klar, die allerdings einen gewissen leichtfasslichen;

populareU; wenn auch nichts weniger als kunstgerechten Takt

haben, der an die volksthflmliche Romanze erinnert, z. B.

V. 122:

Und die Zflgel, ges&amt dorch Rosses GebisB, Verkflnden klinend den blatigen Tod. a. s. w.

Denn wem fallt nicht hiebei ein:

Es ritten drei Reiter Eam Thore hinaus

oder andere Balladen gleich heitem Gharakters? Wem da- gegen fallen dabei die ausdrucks- und empfindungsvoUen Dochmien des Aeschylus ein^ in denen sich das von Leiden- Bchaft bewegte, zwischen Furcht und Hoffnung bangende 6e- mtith so malerisch abspiegelt? Wie nun der Grundcharakter der eben angezogenen Yerse offenbar anapastisch ist^ so darf dagegen nicht verhehlt bleiben^ dass alle anapastischen

tJBEBSETZUNa DER SIBBEN QBGEN THEBE. 219^

Sysieme imserer Tragodie (V. 822 S. 861 ff. 1054 ff.) von dem Uebersetzer sich dieselbe Bebandlung wie die eigent- liclien Chorgesange haben gefallen lassen miisseny wodorch der wesentliche Unterschied beider, von welchem dem Yf. eben so wenig wi^ yon der tiefen innem Bedeutung der anti- strophischen Entsprechung eine Ahnung aufgedammert zu sein scheint; auf das griindlichste vemichtet, und die yer- schiedenartigsten Elemente zu einem unerfreulichen Chaos rermengt worden sind, auf welches die Worte der Trag5die Anwendung erleiden: TToXXd b' dKpiT6qpupToc (Moucac) b6cic ouTibavotc iv ^o6iotc q>opetTai. Die Uebersetzung mag Hr. St. in seinem eignen Ezemplare nachlesen Y. 360 ff.

Nach diesen Darlegungen ist es schwer zu begreifen, i98 welchen Sinn man mit den Worten des Verfassers zu ver- binden habe: ^lch kenne wohl die Mangelhaftigkeit meiner Verse; aber dieser mache ich mich lieber schuldig als der Mangelhaftiigkeit des Gedankens. Die richtige Declamation muss Tieles wieder gut machen.' Abgesehen davon, dass die Torliegende Uebersetzung doch nicht bloss zum Declamiren bestimmt ist^ so gesteht Rec keinen Begriff von einer De- clamation zu haben (der obendrein das Pradicat einer rich- tigen zukomme)^ die aus einem Mischmasch principlos dahin- hfipfender, einherschleichender, kopf&ber stolpemder Yers- zeilen gesetzmassige; wohllautende, mit kUnstlerischem Be- wusstsein gewahlte Rhythmen herausdeclamiren, kurz, welche gut machen soU, was der Uebersetzer schlecht gemacht Oleichwohl hat sich Hr. St eines namhaften Mitkampfers zu getrosten^ der in seinem ^Nachtrag zu der Schrift fiber die Aeschylische Trilogie' p. 81 f., bei Oelegenheit einer gleioh unkritischen tmd ungrammatischen Apologie des hun- dertkSpfigen Ungeheuers im Prometheus^ in hartnackigem Irrwahne an den Fluss kunstgerechter Declamation appellirt, die solche hassliehe Flecken auch fQr das geiibteste Ohr glttcklich Terkleistere. Oldckliche Harmlosigkeit eines geist- reichen Dilettantismusl

Aber auch das gegenwartig in Bede stehende Princip des Yfsy durch Mangellosigkeit des Oedankens die Mangel- haftigkeit des Versl^aus zu ttbertragen, ist leider, wie alle

216 RECENSION VON FR. STAGER'8

bisher beleuchteten Punkte^ in der Durchfflhrung nicht minder als in der Aufstellung verungliickt. Denn es lasst sich die Mangelhaftigkeit des Gedankens, die der Vf. in seltsamer Verblendung Yon seiner Uebersetzung entfernt wahnt^ in einer vierfachen Abstufung dergestalt nai^hweisen, dass ge- rade sie als eine die Mangelhaftigkeit der metrischen Form entschieden tlberwiegende erscheint. Wenn namlich die bisher blossgestellten UnyoIIkommenheiten in Anschla^; gebracht und die mangelhaften Gedanken in unaschyleische, unpoeti- sche^ ungriechische umd undeutsche classificirt werden, so diirften sich wenig Verse ausfindig machen lassen, denen nicht einer der namhaft gemachten Mangel anklebte.

Was nun zunachst die unaschyleische Sprache der Stager'schen Uebersetzung anlangt^ so lauft diese, wie nicht anders zu erwarten^ parallel mit der un&schyleischen Vers- technik. Durch Bewahrung der eigenthttmlichen Farbe^ durch den gehaltenen Ton des Ganzen das indiyiduelle Bild der Aeschyleischen Poesie in schopferischer Lebendigkeit wieder- zugeben diese Idee. war freilich unserm Vf. nicht auf- gegangen, und wir konnen demselben nicht widersprechen,

199 dass ihm Aeschylus eine ganz fremde Sphare der Poesie ist. Es ist allbekannt; dass aus demselben Gesichtspunkte der Vossische Homer in seiner jetzigen Gestalt etwas verfehltes ist; nur dass hier KraftfQlIe der Grund ist^ dort Kraftlosig- keit. Wenn Voss durch zu starke Farbenauftragung das Original iiberbietet und durch das Zuviel fehlt, so fehlt Hr. St durch das Zuwenig, und assimilirt das Original seiner eignen Mattherzigkeit. Der BeweisfQhrung sind wir von selbst iiberhoben, sobald der zweite Punkt begrtindet ist, der den ersten involvirt. Wenn nun der Vf. p. 55 keinen An- stand nimmt, sich Leichtigkeit des Ausdrucks beizulegen, so hat er im aligemeinen nicht Unrecht, aber es ist dies auch

200 ein sehr zweideutiges Lob. Es ist wahr, Anla^^e zur Ge- . schraubtheit, zum Schwulst scheint dem Vf. die Natur ver-

sagt zu haben; aber dagegen hat sie ihn mit einer prosaischen Niichternheit ausgertlstet, mit der man nicht einmal gute Prosa scbreiben kann, und die selbst dem des Aeschyleischen

iJBERSETZUKO D£R SIEBEN OEGEN THEBE. 217

EunststilB Unkundigen die Stager^sche Uebersetzung nacli den ersten 20 30 Versen recht grundlich verleiden muss. Wie das Edle und WUrdeyoUe des Originals trivialisirt, das Gedrangt- kraffcige verwassert, das mit besonnenem Takt bedeutsam Gewahlte leichtfertig yerwischt worden ist^ dafQr zeuge die unparteiische Stimme der Uebersetzung selbst, der zur Ver- gleichung die YosBische gegentibertreten mag.

Zu dem ungriechischen Elemente, welches sich wie ein soi heimlicher Schaden durch die ganze Uebersetsung hindurch- zieht, und an einzelnen Stellen in recht hasslichen Geschwiiren zu Tage bricht, gehort zuvorderst die grosse Masse alles desjenigen, was sioh unter dem milden Namen der Untreue zusammenfassen und schon in den oben gegebenen Proben mit Leichtigkeit erkennen lasst^ obschon bei dem Yf. selbst nach p. 55 kein bedeutender Zweifel an der erreichten Treue aufgestiegen zu sein scheint. Auf den ersten Seiten steht die reichste Auswahl von Belegen jeder Art f&r des Yfs entweder willkQrliche oder ungelenke Handhabung des grie-

chischen Textes zu Gebote

. . . Mit gleicher Willktirlichkeit ist sowohl Wortstellung als Satzbildung und Periodenbau fast durchgangig verkehrt und verdreht worden; ob Hauptsatze zu Nebensatzen oder Nebensatze zu Hauptsatzen gemacht und dadurch sinnvolle Goncinnitat in haltlose Zerflossenheit, beziehungsreiche Nach- drficklichkeit in unzeitige Breite aufgelost^ aJles Wechselver- haltniss der Gedanken zerstort und der Zielpunkt des Sinnes sos verfehlt werde dergleichen Kleinigkeiten scheinen den Yf. 80 wenig zu ktlmmern; als ob er Kadmeer mit dem e oder ae schreibt

Den Culminationspunkt des Ungriechischen bilden die ofTenbaren Misverstandnisse; die den Sinn des Schriftstellers

ver^lschen

. . Die Beschranktheit des Raumes gestattet nicht, die ganze Fluth misverstandener Stellen loszulassen: nur noch ein paar, wie sie uns eben beim Blattem zu Gesichte kommen . . . m

. . . Das Undeutsche der Uebersetzung .... kann fQglich

218 RECBNSION VON FB. STAOER^S

um 80 ktirzer angedeutet werden; je yereinzelter wirklich diese Anstosse vorkommen; und je mehr wir Ursache haben zu den Anmerkungen zu eilen.

Hier ist nun leicht in die Augen fallend, dass ihr Ver- fasser mit Behaglichkeit sich in einer gewissen Breite ergeht^ wie denn gleich die erste Anmerkung mit der umstandlichen Widerlegung einer widersinnigen Meinung des Scholiasten

204 anhebt Da die Anmerkungen nach p. 56 den beschei-

denen Zweck haben, grdsstentheils nur eine Rechtfertigung der Uebersetzung zu geben^ so wird man nicht eben erwarten, dass die wissenschafUiche Behandlung unserer Tragodie da- durch gefSrdert sein werde, wie sich denn dies schon daraus abnehmen lasst, dass sich der Yf. fast das ganze Stiick hindurch nach einigem Hindber- und Heriibersprechen liber die Meinungen der Interpreten allezeit bei der Vulgate zur Buhe zu begeben pflegt, auch wo diese unwidersprechlich

fehlerhaft ist Und doch kann die beliebte Yulgaten-

reiterei kaum ungliicklicher angebracht sein als bei einem so depravirten Schrifteteller; wie Aesch jlus ist, dessen Heil einzig auf scharfsinniger Conjecturalkritik beruht Wenn gleich aber diese dem eigentlichen Philologen anheimfallt, was Hr. Stager, wie es scheint^ nicht ist*); so konnten ihm doch namentlich die antistrophischen Ghorgeslinge zu der Einsicht verhelfen; wie unzertrennlich das Geschaft des Kritikers von dem des

guten Uebersetzers sei Einfaches Abzahlen der Sylben

hatte dem Vf. manche verdeckte Schaden der Art aufgedeckt, wie z. B.y um nnr Einen zu nennen^ Y. 345 ff. Tgl. mit Y. 357 ff. wahrscheinlich vom Dichter so geschrieben worden sind:

KOpKOpUTai b* dv* fiCTU, TTOTl b* bpK&Vq. TTUPTUiTq*

irpoc dvbp6c b* dW|p bopet KaiveTat.

iravTobaTrdc bk KopTrdc x^^dbtc Trecibv dXiriivei Kupcac iTtKp6v djui^a 6aXa|uiii^6XuJv.

*) [Dies ist nm die Urheberschaft des Artikels zu ▼erdecken (aber freilich nicht bloss ans diesem Omnde) geschrieben. St&ger war n&mlich damals gleich Bitschl Privatdocent in Halle; s. Ribbeck: Bitschl I p. 99. C. W.]

tJBERSETZUNG DER SIEBEl^ GEGEN THEBE. 219

irroXiv ist mit Hermami als Interpretament heraoszuwerfen, bopei und Kupcac rechtfertigen sich selbst. 86 entsteht ein concinner Gregensatz: strepitus fit per urbem et od moenia (denn nichts ist einfacher ala 6pKdvT) tt. von der mit ThQr- men besetzten Stadtmauer zu verstehen), oder deutlicher: iuimltm et m urhe est et extra urbem. Die Yerwechselung des r\ und ic ist bekannt genug. Mancherlei bei dieser Stelle nicht mit Unrecht erhobene Bedenklichkeiten^ die man bei Hn. Stager p. 81 nachlesen kann, erledigen sich auf diese Weise von selbst.*) Ist aber diese Emendation richtig^ so kann Hn. St.'s Uebersetzung nicht anders als sehr unrichtig sein; jedenfalls hatte er die Obliegenheit darzuthuU; wie z. B. das von ihm iibersetzte ttt6Xiv sich mit dem Metrum vertrage. Aber schon die blosse Betrachtung des Sinnes konnte den Yf. auf eine und die andere Gorruptel ftihren. Wer z. B. vmrd dem Aeschylus eine so unertragliche Tauto- 805 logie zutrauen wie V. 501f. "OTKa TTaXXac, f^i* difxi^ToXic, truXaici TeiTuiv dvbpdc ^x^^po^' Oppiv ? Wienahe liegt die Verbesserung: iruXatci t^itov' dvbpdc dxBaipouc' (ippiv.

Wenn nun noch hinzugeftlgt wird^ dass den Vf., we- nigstens momentan, der logisch-richtige Gebrauch des Denk- vermogens zu verlassen scheint^ so werden die Anmerkungen zur Geniige gewfirdigt sein. Ein interessantes Beispiel dieser psychologischen Erscheinung findet sich p. 61, wo die An- merkung zu Y. 28 aus circa 10—12 Satzen besteht, von denen fast kein einziger mit dem vorhergehenden oder nachfolgenden in einem begreiflicben Zusammenhauge des Gedankens steht. Dem Leser wird dabei ungefahr zu Muthe, wie bei gewissen Scenen in Tiecks bekannter Novelle.

Vorangeschickt ist der Uebersetzung auf vier Seiten eine historische Einleitung f&r den bescheidenen Hausbedarf, die sich gerade wie ein Eindermahrchen liest, z. B. p. 5: .

. . . Gegen diese platte Naivitat des Stils sticht wunder-

*) [Als Urbeber dieser Emendation ist Eitscld bereits genannt Ton seinem Breslanep SchfUer B. Enger: de AeschyliiB antiBtrophicomm responsionibuB part. I (Vratisl. 18S6) p. 27. €. W.]

220 EIGENE iJBERSETZUNG

lich ab die erhabene Hohlheit einer Phrase wie folgende: ^die Geschlechter leben und sind das fortdauemde Besondere iD dem fortdauemden Allgemeinen; namlich im Volke \ die wie hereingeschneit kommt. S06 Damit jedem Theile des Buches sein Becht geschehe,

bemerken wir zum Schluss^ dass in dieser Uebersetzung die langst verschoUene Sceneneintheilung wieder hervorgekramt worden ist. Druck und Papier stehen in umgekehrtem Yer- haltnisse zum Werthe des Buches.

IV.

Probe einer eigenen Uebersetzung der Sieben

gegen Theben.

(V. 163—269 der Hermaim^schen Ausgabe.)

Eteokles. Euch frag' ich, euch, ihr unertragliches Geziicht^ Ist dies das Rechte^ schafft Gedeihen dies der Stadt,

165 Und Muth dem EriegsYolk, dem hier rings umlagerten, Dass Yor der Schutzgottheiten Bilder hingestdrzt Ihr schreit und wehklagt, Greuel dem Verstandigen? Nie doch im Ungldck, noch im Schoss des GlUckes auch, Mag zugesellt ich jemals sein dem Weibervolk.

170 Denn hat es Obmacht, unertraglich ist sein Trotz^

Und isfs in Furcht, noch schlimmres Leid f dr Haus und Stadt. Auch jetzt, die BQrger so zu wild verworrner Flucht Antreibeud regt ihr alle auf zu feiger Angst. Die Feinde draussen f5rdert ihr aufs trefflichste,

175 Selbst Yon uns selbst bezwungen werden drinnen wir. Das erntet; wer mit Weibern je zusammenwohnt. Und wenn jetzt wer nicht horen wird auf mein Gebot, So Mann wie Weib, und was da zwischen beiden sei^ Das Todesloos sei wider den beschlossen straks,

180 Der Steinigung des Yolkes soll er nicht entgehn. Des Mannes Sorg' ist, nicht das Weib berathe das, Was draussen; drin dich haltend stifte Unheil nicht. Horst oder borst du nicht? sprecb' ich zu taubem Ohr?

der 8ieben qeqen thebe. 221

Chor. Oedip's theurer Sohn, zur Angst riss mich hin*) Der Streitwagen Drohnen (welch Drdhnen!), ala 186

Im Radrollen dort die NaV hart erklang, Und des stetswachen Ross- Gebiss Steuer, der Flammengebornen Zaume.

Eteokles. Wie denn? der SchifiFer, der zum Vorderdeck entflieht 190

Vom Steuer weg, gewinut der wohl der Rettung Weg, Wenn ihm das Schiff ankampfet gegen Meeresfluth?

Chor. Aber ich kam vorstilrzend zu der Gotter uralten Bild- nissen^ den Ewigen vertrauend; als der Donner des heran- 195 wettemden grausen Unwetters an den Thoren erscholl, da erhob ich mich in Angst zum Gebet an die Seligen, dass sie ihren Schutz halten m5chten Uber die Stadi

Eteokles. Dass Feindesspeer die Mauer wehre^ das erfleht.

Chor. Eommt das nicht von den Gottem?

Eteokles.

Doch die G5tter auch^ 200 HeissfS; weichen selber aus bezwungner Stadt hinweg.

Chob. Nimmer mein Lebelang weiche der Gotter hohe Ver- sammlilng; moge ich nimmer im Sturm berennt die Stadt, und Yom feindlichen Feuer ergriffen das Eriegsvolk erschauen. 205

Eteokles. Mit deinem Gotterflehn berath' uns schlimm nur nicht. Denn Folgsamkeit ist Mutter thatenglUcklichen ErfoIgeS; ist das Gliick uns hold; so heisst das Wori

*) [Nor bei diesen Yersen ist eine genane Nachabmong des Metrums in den dochmischen Partien probeweise versncht. C. W.]

222 eigene itbbrsetzunq

Ghor.

Sie isfs; doch die Gottheit hat hohere Macht noch. Oft 210 in der Noth richtet sie den Rathlosen auf aach aus schwe- ren Grams iiber das Auge niederhSngendem Gew5lke.

Eteokles. Der Manner Sorg' isfs^ Opfergab und Weihgeschenk Den Gottem darzubringen^ wenn die Feinde draun; 215 Zu schweigen deine und zu harren drin im Haus.

Chor. Durch der Gotter Huld isfs, dass wir bewohnen eine unbesiegte Stadt, uud dass uns wehrt die Thurmbefestigung den FeindesBchwarm ab. Welcher Tadel mag dies verwerfen?

Eteokles. Nicht ja verarg' ich's, dass der Gotter Stamm du ehrst. 220 Nur dass die Btirger du mir nicht feigherzig machst, Bleib ruhig hier, und fUrchte dich nicht allzusehr.

Chor.

Ungewohntes Getose horend durch einander gewirrt^ kam

ich in zagender Furcht zur hohen Burg; dem heiligen Sitz^

hieher.

Eteokles.

226 Nicht doch wenn ihr von Todten und Yerwundeten Yemehmety greift das auf mit lautem Elageruf. An solchem Mord der Menschen weidet Ares sich.

Chor. Ftbrwahr da hor' ich auch der Rosse Wiehem schon.

Eteokles. Nicht was du hSrest hore allzu offenbar.

Chor.

230 Es seufzt von Grund auf feindumzingelt unsre Stadt.

Eteokles. Genfigt es nicht, dass Sorge trage Ich daftir?

Chor. Ich zage^ denn das Rassehi an den Thoren wachst.

DEB SIEBSN GEOEN THEBfiN. 223

Eteokles. Wirst schweigen du imd niehts der Stadt verkandigen?

Ghor. 0 Schutzgemeinschaft^ nicht verrathet diese Burg.

Eteokles. Tod dir, vermagst du schweigend nicht zu tragen dies! 235

Chob. Ihr heimischen Gotter^ lasst nicht Enechtschaft mich umfahn!

Eteokles. Du selber knechtest selbst dich und die ganze Stadt.

Chob. AUmachfger Zeus, wend' auf die Feinde dein Geschoss.

Eteokles. 0 Zeus^ zu was erschufest du das Weibervolk?

Chob. Zu leiden gleich den Mannem, deren Stadt besiegt. 240

Eteokles. Du widersprichsty den Bildem nahend wiederum?

Chob. In Ohnmacht reisst die Zunge mir die Angst dahin.

Eteokles. Ein leichtes fordr' ich, gabst du leicht Gewahrung doch.

Chob. Verktlnde 's nur sogleich mir^ und ich weiss es gleich.

Etbokles.

N

Schweig; UnglQckserge; schrecke mir die Freunde nic^t. 245

Chob. Ich schweige; mit den andem trag' ich das Geschick.

Eteokles. Dies Wort anstatt der frUhern nehm' ich an von dir. Dnd ausserdem, w^retend von den Bildem, fleht Yerstand^ger; dass Mitstreiter uns die Gdtter sein. Und wenn du vernommen mein GelUbde^ dann auch du 250

Stimm an des Jubelpaans heiFges Siihnelied, Stieropferweihende Satzung des Hellenenyolks;

224 DISPVTATIO DE AESCHYLBAB

Ein Sporn den Freunden, Idsend alle Feindesfurcht. Ich selbst, des Landes Gottem, den stadtschirmenden,

255 Den Feldeswaltem und den Htitem auch des Markts^ Der Dirke Quellen, selbst auch des Ismenos Strom, Wenn wohl es ausgeht und die Stadt gerettet wird, Gelobe, dass den Gottern Stiere opfernd und Mit Lammesblut die Gotterherde trankend wir

260 Trophaen weiheU; und der Feinde Beuteschmuck

SoII an den heirgen Tempeln prangen speerdurchbohrt. Das sollst du von den Gottern, ohne Seufzen^ flehn^ Und nicht mit nutzlos ungestilmem Angstgeschluchz. Denn nicht entfliehst du darum deinem Schicksal mehr.

265 Ich aber will sechs Manner, selbst der siebente^

Dem Feind als Eampfesgegner mit grossarf ger Eraft, An die sieben Mauerpforten aufzustellen gehn^ Eh' hasfge Botschaft nahet und schnellwogende Geriichf, und Feuer schtiren in dem Drang der Noth.

V.

Disputatio de Aeschyleae Septem ad Thebas

parodo.*)

S6 In Francisci Passovii opusculis academicis ab N. Bachio

editis quae p. 101 sq. mei mentio fit**); eam sciendum est

*) [Inserta est haec disputatio libelli a Roberto Enger 'de Aeschyliis antistrophicornm reBponsionibas' (Vraiislaviae apud F. E. C. Leuckart a. 1S36) editi § 8 p. 86 46. Ibi igitnr haec narrat auctor: 'Carminis huias fabnlae (Aesehjleae Septem ad Thebas) primi qoae

condicio sit eapra significavi Qnocirca qnoniam neque negare

antifitrophicam responsionem neqne affirmare Bimpliciter condacit, in- tegram intellexi eibi hanc rem poscere disputationem , ut qoidqoid stataitar quo siataatar iare perspiciatar. Deterrebat tamen rei diffi- caltas samma, imperfectum yero relinqaere qaod inchoayi semel pige- bat: ita at nihil acceptiaB atqae commodias mihi accidere posset qaam qaod Fridericns RitBchelios praeceptor meaa mibi significavit, qnum totam hanc rem cum eo commanicassem, facile me posse ex hac diffi* cnltate expediri, si qaam emendando haic carmini operam navarit, in meam converterim asam. Ipsa eius verba haec sant: «In Francisci PasBOTii etc.>' C. W.]

**) [Ibi in adnotaiione parodas describitar ez Ritschelii sententia,

SEPTEH AD THBBAS PARODO. 225

et me et editore invito factam soli deberi plagalarum cor- rectori Lipsiensi^ qui nescio quo iure quae non Passoyii manu ascripta in margine videret et adeo testaretur conglutinanda <? cum Passovianis et cum doctis hominibus communicanda pu- tavit. Sed quoniam potestas non est dT^vriTa iTOieTv &cc' fiv fj TT€TTpaT|iAdva, emaculabo saltem et aliqua ex parte defen- dam, quae aUena culpa deformata innotuerunt.

Et ab anno quidem CIOIOCCCXXX, quo Aeschyli Septem ad Thebas publicis scholis primum sum interpretatus, cum numquam, ubi ad choricum carmen primum eius fabulae ventum erat^ de reliquis difficultatibus huius parodi ezplica- tius dicere omisi, tum de metricis rationibus sic iudicavi^ ut ambiguum esse monerem, essentne antistrophis lamentantium virginum verba disponenda an non essent Mitto nunc quae fere disputare in utramque partem consueverim, quorum expo- sitio amplius sibi spatium poscit; tantum addo, antistrophicae re^onsionis quibusdam in partibus tot tamque luculenta vestigia extare^ ut qui per universum carmen potuisse for- tasse illam pertinere statuerit, ei certe exemplo aliquo, quo usque progredi in hoc genere liceret, ostendendum fuerit et via monstranda, qua incedenti cuipiam felicius succedere singulorum emendatio possei Eiusmodi exemplum' reliquis longe probabilius dixi illud esse quod a Seidlero est propo- situm^ sed tamen ita hoc ipsum comparatum, ut quibusdam in locis etiam limari et perfici posse videretur. Quod qui- dem hac specie studui declarare.

TTpouibdc. I 6peO|Liai q>opep& MeTdX* dxr).

a . II )Lie6eTTai CTpaT6c CTpaTdnebov Xittuiv, SO ^ei TToXuc 6be Xeibc Trp6bpoMoc iTTTT^Tac.

P'. III aiOepia k6vic pe TTeidei q>aveic\ S 'vauboc caq>f)C Jtu^oc fiTTcXoc TTOTttTau

praemissiB nimirum simpliciter his yerbia: ^ln margine haec non Paasoyii manu adscripta: ^Eitschl.»* . C. W.]

FB. BITBCHELII OFTSCVLA V. 15

/

226 DISPVTATIO DE AESCUYLBAE

88 T . IV

dXacib^^vtov Trebi' 6TTX6KTUTr' uiti xpiMTTTEi podv, 86 Pp^M€i b* dfiax^TOu biKav libaToc dpOKTUTrou.

a/ V lui iuj i(b iui iu) 6€o{ 6€ai T* 6p6fievov KaK6v dX€ucaT€,

P'. VI poqi uTitp Tcix^ujv 6 XeuKacTTic 6p-

VUTai Xa6c duTp€TTf|C dTTl Tt6XiV blUIKUIV.

f. vn

90 Tic &pa ^uccTat, Tic fip' dTTapK^cet Oeiliv f^ Oeav; TT6T€pa bf\T* ^Tui TTOTiTT^cuj f^TX] bai)i6vujv;

b\ vm

id) fidKapcc cficbpoi, dK^dZci pp€T^ujv 95 fx^cSai' t( )i^XXo)Li€V dtdcTovoi;

€'. IX

dKOUCT* f\ OUK dKOUCT* dCTrCbUJV KTUTTOV;

tt^ttXujv Kal CT€q>^uJV TrdT* ci fi^ vuv, diucpi XiTdv ^Soiaev

€. X

KTUTTov b^bopKa* TTdTaTOC oux ^v6c bop6c. 100 Ti ^^Eeic; TTpobujceic cu TraXaixGujv "Apric tSv Tdv Tedv;

b'. XI

iuj iuj xpwcoTTriXnH baTjiov, fTrib' fTTi- b€ TrdXiv, &v ttot' eikpiXrJTav fGou.

CTpoqpfi a'. 106 6€ol TToXiouxoi xGov6c, !t* Tt€ TrdvT€C €icib€T€ TrapG^vwv

k^ciov X6xov bouXocuvac uTrep'

KGfia Trepi ttt^Xiv box)bioX6(pujv dvbpujv 110 KaxXd2[€i TTVoaic ''Apeoc 6p6)i€vov.

CTp09f| p'.

dXX' d} ZeG, Z€G, TrdTCp rravTeX^c, 39 TrdvTujc dpi^Sov balujv dXuJciv.

*ApT€toi Tdp TrdXicfia Kdbfiou KUKXoGvrar qpdpoc b* dpi^ujv SttXujv

116 btdbCTOI b' (tX T€VUUJV ilTTTiuJV

KtvupovTat q>6vov x<x^^VoL

SEPTKM AD THEBAS PARODO. 227

^TTTd b* dtlf)VOp€C TTp^TTOVTCC CXpaTOO

bopuccooTc cdtaic TTuXaic ^^bdfiaic TTpocicTavrai irdXui XaxdvTcc.

dvTicTpoqpfi a'. 120 cu T* i5 AiOT€v^c, cpiXd^axov KpdToc, ^ucirroXic t^voO TTaXXdc, 8 6* KTTTrioc TTOVToji^bujv fivag Ix^updXui TToccibdiuv inaxavqi dTTiXuciv q>6pu)v, ^ttiXuciv bibou.

dvTiCTpoqpfi p'. 126 cu b* "Apnc, q)€0, Kdbfiou diTt&vu^ov tt6Xiv qpuXagov Kr)b€cai t' dvapTU^c. Kai KuTTplC, dT€ T^vouc TTpo^dTUjp, dX€ucov, c^O€V Tdp H at^aTOC T€T6va^€V* XiTaTci C€ 0€OkXutoic 130 diTuoucai TT€Xa2!6^€cOa

Ka\ ci) A6k€i* fivag, Aukcioc t^voO cTpaTip baiuj ct6vu)V AaTuiic T€ Koupa t6£ov €U TTUKdZou.

q\ XII 40

135 £ £ l^ £

6Topov^dp|LidTU)V d^q)! tt6Xiv kXuuj'

li tt6tvi* ^'Hpa,

^XaKov dSdvujv ppiOofLi^vuiv xv6ai.

r. xm

"'ApTCfii q)iXa,

140 boplTivaXTOC olOflP dTTl^alV€TOl.

Ti tt6Xic fi^^i TTdcx€i; Ti T^vriccTai; TTOT b* ?Tl T^Xoc dTTdT€l 0€6c; .

^'. XIV llll

dKpopdXujv b' dTTdXE€UJV XiOdc f pX€Tai *

li q)iX* "AttoXXov,

145 Kdva^OC ^V TTuXaiC X^^^KOb^TUJV CaK^UJV.

r. XV

^K b^ Al60€V

TroX€^6KpavTov dTv6v t^Xoc iy Mdxai-

ci, cu ^dKOip" fivacc' "Otko TTp6 tt6X€ujc, diTTdTTuXov ?boc dTTippOou.

15*

228 DISPVTATIO DE AESCHYLEAE

cxpoqrfi T 150 iuj 7ravaXK€ic Ocoi,

i\b T^Xeioi T^Xeiai tc t^c TScbe irupToqpuXaKec

7r6Xiv bopinovov \xi\ TrpobujB* ^TepopdTMOVt CTpaTui* 166 KXueTC TrapB^vuiv, KXueTe iravbiKOuc x^ipoT^vouc XiTdc.

dvTicTpoq)f| t'.

td) q)iXoi bai^ovec,

XuTfjpioi t' d^q>ipdvTec ndXiv beiSaO' ibc qiiXoTrdXeic * 160 ^eXecO^ 6' lepujv brifiiujv, fieXdfievoi b* dprjSaTe*

q>iXo6uTUJV bi toi ndXeoc 6pTiu)v |Livr}CTOpec £ct€ fioi.

Non fuerat difficile universum carmen bis quindecim personis ita disponere, ut singulis bina commata tribuerentur, excepto quidem hegemone, cui semel tantum recitandum esset. Sed stropharum indicia ab toto vel dimidio choro canta- tarum in quibusdam locis negari nequit tamquam sua sponte offerriy et apertissime quidem a y. 150 (sequimur Wellaueri numeros): praeterea eodem yalet metrorum a y. 111 et 125 aequabilitas. Deinde autem quemadmodum in carminis fine 41 uniyersi chori recitatio nou a singulorum, sed a cunctorum inyocatione deorum incipit (iuj rravaXKeTc Geoi), ita quae simil- lima inyocatio stropham p' praegreditur inde a y. 105, item yidetur una cum congruis yersibus antistrophae ^' praemissis (120 sqq.) ad uniyersum chorum referenda. Quo facto sin- gularia commata remanent XV, e quibus quattuor ita coUo- cata sunty ut stropharum continuitatem intercipiant. Nec caussa latet eius rei. Nam cum chori partes et singulorum partes choreutarum, si uniyerse et generatim rem censemus, eo differant, ut hi ab singulis terriculis, quae in oculos auresye trepidarum yirginum incidunt, proficiscantur ad subi- tas lamentationes fundendas legitimamque supplicationem commendandam, illius autem propria sit ipsa precatio^ seda- tior ea et aequabilior; malorumque breyis tantum ad moven- dos deorum animos descriptio: consentaneum est primum singulis personis distribui ipsum initium carminis. Deinde a lamentatione et ad communes preces cohortatione transi- tum parat Martis invocatio y. 102, cuius dei auTdxdovoc yelut fortuita mentio iniecta esset ultimo yersu praegressae per- sonae. Post cantatas autem strophas a' f>' earumque anti-

SEPTEH AD THEBAS PARODO. 229

strophasy quae in tranqoilliore instantium periculorum com- memoratione continuaque deorum imploratione versabantur, denuo repentinis terroribus v. 135 (til l) virgines exani- matae in novos planctus erumpunt, quos quidem iam singil- latim, ut ab initio^ et ita simul persequuntur, ut institutam ab universo choro deorum invocationem continuent^ singula singulis lamentis nomina deorum iungentes. Atque sic demum intellegitur, cur eorundem deorum quorundam mentio iterari in hac parte carminis commode potuerit; nam praeter luno- nem, quae sane nova accedit^ tum Dianae tum ApoUinis tum Palladis mentio iam facta antea ab universo choro erat. u Tantum autem videtur affirmari haud haesitanter posse, nec duodecim apparere personarum vestigia, quas in hac Aeschyli fabula sibi indagasse visus est Muellerus in Aesch. Eumen. p. 78 sq.y nec quattuordecim; qui numerus satis per se su- spectus Passovio plaenit et Ahrensio in Diar. scholast. a. 1833 p. 270. Nec magis Bambergeri ratio commendatur (de carm. Aesch. a part. chori cant. p. 47 sqq.); tam illa in- concinna, ut nihil supra. Contra singularum personarum ullas partes esse negans Klausenius totum carmen integris disposuit strophis et antistrophis in Diar. scholasi a. 1830 p. 1171 sqq.; unde aliquot scripturas in propositam a nobis chori speciem ascivimus. Mirum est autem tamquam con- trariorum loco ab omnibus haberi metrorum responsionem et recitationem singillatim factam; insignis enim ars quae- dam poetarum in eo conspicitur^ ut etiam quae a singulis personis recitarentur particulae^ numerorum concinnitate exae- quarentur. Quae ars si in hoc ipsum carmen cadit^ licet hoc ita uti fecimus significare^ ut Graecis litteris metrorum congruentia, numeris autem notetur ordo personarum. Ac multo certe minus dubitationis^ quam stropharum ab tol^o choro cantatarum, membrorum illorum singularium responsio habet. Quod quidem cum de v. 135 149 ab uno quoque facile concedatur (quis enim importunum illud ''Aprc^i qpiXa vel lili serio tueatur intrusa in vulgatis libris v. 135 et 139?); tamen aliquanto minus probabilitatis habere in ipso carminis initio videri possit. Yerum hanc ego partem, quQ- modocumque de carminis universi dispositione iudicabitur^

230 DISPVTATIO DE AESCHTLEAE

non sine aliquo successu et iia emendatam esse arbitror, ut 43 etiamsi de nulla responsione cogitem, tamen non videar in tollendis librorum vitiis aliter versari posse. Mitto nunc ea commendare, quae cum non leve momentum habeant^ tamen sua sponte in oculos incurrunt: systematum concinnitatem vel hiatu vel syllaba ancipite vel aliqua clausula terminato- rum; sententiarumque membra suis finibus coartatarum. Sed quae inprimis criticos vexarunt versus 84 verba, de eis non

improbabiliter, ut putamus^ sic ratiocinamur.*)

45 Superest ut de proximis dicatur^ in quibus cum Pp^M€i

aptissime ad Trebia referatur, TTOTolTai nuUo modo ferri potest^ ita ut aut errore additum aut alieno loco insertum videatur. Quorum hoc quidem loco posterius usu venissC; alia quadam licet assequi argumentatione ex metrica ratione petita. Qui enim v. 89 adiectus est dimetro dochmiaco bacchiuS; eundem veri simile est v. 82 excidissC; quem non inepte ita quispiam addere possit, ut biuiKUiv participio itidem oppositum putet alterum participium nepdcac. Probabilius tamen est huc re- ferre istud TrotaTai, quod eo quem nunc tenet loco prorsus ineptum hic aptissimum est, modo dvauboc in Sl \auboc convertatur.

*) [Hanc ratiocinationem , qaa Ritechelius coniectiiram 8iipra'pro- positam ^acib^Mviov ittbV 6iTX6KTUir' JjtI xpt^irrci podv firmavit, Enge- rns qaemadmodum in scholiB a praeceptore pablioe prolatam acce- pit sais Terbis in latinam sermonem conyertit. Caias dispatationis Bamma haec est. 'EXcbc^vdc traditum dapliciter non esse graecam, irebtoirX6KTUiToc Tocabalam mirabili prorsas et inaadita ratione com- positum, neqae sofficere Hermanni (elem. d. metr. p. 269) it€bV 6irXo- ktOitoc, cam KTUireiv nnllo modo activa Bignificatione dici possit: prae- terea pod conatanti poetaram usa clamorem denotare nec tamen aptam esse ad equinarum Btrepitam angalarum vel armoram stridorem Bigni- ficandam: deniqae prorsaB non intellegi, car strepitaB istiaB descriptioni tanta tribaatur vis, ut per tres pertineat enantiati partes. In emendatione vero proficiBcendam esse ab optimonim librorum scriptara t{ xp^MirTCTai, qaa drrl yolgato did praeferendom commendetor; deprayationem autem huiuB Tocalae ad proxime quod antecedit vocabulam pertinuiBse ita ut iT€6i' 6irX6KTUir* videatur scriptam faiBse antiqaitas; reliqua fere con- BGctaria esBe et pod in podv matandum et dXebc^vdc in ^aab^^viov, pro qno librarius ^Xcb^^vtov inyenerit et ac margini aBcriptum alieno loco interpoBuerit. C. W.]

SEPTEM AD THEBA8 PARADO. 231

Hac igitur remota difficultate reliquorum quorundam hic quidem praetermittimus expositionem^ ubi id agitur solum ut antistrophicam universi carminis qui velit restituere respon- sionem, ei exemplum aliquod proponatur^ non perfectum illud omnibusque numeris absolutum^ eiusmodi tamen exemplum, unde proficiscens facilius quispiam quid omnino de respon- sione ista statuendum videatur, iudicare possit. Multa enim etiamnum accuratiori esse relicta indagationi vel in singu- lorum quorundam tractatione vel in stropharum iusta dispo- 46 sitione probe sentimus neque difficultates ignoramus, quae aut omnino removeri non poterant aut eas flagitabant muta- tioneS; ut dubitari possit, an probabilitatem superet emen- dationis violentia. Eiusmodi sunt dubiae nonnullae metrorum responsiones^ eiusmodi hiatus ille vss. 122. 123 admissus; huc pertinet ambigua vss. 131. 132 correctionis ratio, huc deni- que suspecta sane eorum mutatio metrorum^ quae cum om- nino non inusitata sunt tum exemplis comprobantur ex ipso boc carmine petitis, veluti v. 122 tx6up6Xqi Maxavql TToceibdv. Haec igitur cogitanda omniaque denuo suis perpendenda mo- mentis^ certum ut fieri de hoc carmine iudicium possit ista- que disceptetur quaestio^ num per totum pertinere carmen antistrophica videatur responsio an etiam monostrophicae sint particulae quaedam quibusque illae, extremum si repe- riatur verum^ finibus contineantur. Quorum indagatio ab hoc quidem loco aliena est.

VIII. Enripidea.

I.

Zwei Miscellen zu Euripides.

i

1. Cyklops 321 ff. und lon 1170.*)

398 Wenig glUcklich ist Hermann in der Behandlung der

Yerse des Cyklops 321 ff. gewesen. Nebensachlich ist, dass statt ovb* oW dn Zeuc nicht nur ansprechender, son- dem durchaus logisch nothwendig das von Matthiae vorge- zogene 6 ti ist^ wie denn auch Eirchhoff^ Nauck, Dindorf

394 einmnthig geschneben haben: ovb* o\b* 6 Tt Zcuc ^ct' ^fuioG xpeiccuiv Oeoc. Wenn nun der Cyklop so fortfahrt tfach den Hdss.:

ou ^oi }x4.\ei TO XoiTTOv. djc b* ou )lioi }x4\e\, Skoucov 6Tav fivujOev 6mPpov ^kx€ij, iv TTjbe TT^Tpqi CT^TV* fx^ CKtivui^aTa, f\ ^6cxov dTTTdv r^ ti Brjpeiov boKoc baivu^evoc dv ct^tovti TacTcp* uTrriav dTtCKTriibv Toi^QKToc d^q>op^a tt^itXov Kpouuj, Ai6c PpovTaiciv elc Ipiv ktuttoiv'

so fehlt nicht nur^ wie keinem kritischen Herausgeber entgehen konnte^ alle Construction^ sondern man weiss auch

*) [Ans den 'Acta Bocietatis philologae Lipsiensis' Bd. I (1872) p. 393 96, mit der Anmerkung: 'war ursprfinglich ffir das Rheinische Muaeum niedergeschrieben, daher hier in deuUcher FasBung: wfthrend ich Bonst ftir diese «Acta> lateinische yorgezogen hatte.' C. W.]

ZWEI MI6CELLEN ZU EURIPIDES. 233

weder, was iv CTetovTi heissen boII, uoch wie tt^ttXov Kpouciv ein donnerartiges GerauBch hervorbriugen konne. Gleich- wohl hat an letzterm Hermann keinerlei Anstoss genommen, wahrend Musgrave Trttov, Hartung triGov fiir neTrXov woUte: beides gleich wenig einleuchtend. Das unzweifelhaft rich- tige fand ein strebsamer junger Philolog^ Walther Gilbert aus Dresden: ^7T€Knnbv T<i^«^^oc diuiq>op^a ttX^uiv. So wird das Object zu Kpouui das vorausgegangene T^tCTcp* uTrriav, und damit ein dem derben Cyklopenhumor yortre£flich ent- sprechendes Gepolter bezeichnet; welches nach dem Austrin- ken eines ganzen Eimers Milch nur allzu nattirlich war. Mit dem dv ct€Tovti aber wusste Hermann so wenig fertig zu werden, dass er zu dem hier gar nicht motivirten Aus- wege griffy den Ausfall eines ganzen Verses anzunehmen^ ohne desseu etwaigen Inhalt auch nur durch eine Exempli- fication anschaulich zu machen. Wie er ihn sich aber auch dachte^ nicht unbedenklich blieb doch ein ct€TOVTI schon wegen des ebeu vorausgegangenen CT€Tvd. Dasselbe Be- denken trafe auch Scaliger^s €u ct^t<^v t€, wenn selbst dieses Prasens neben dem Prateritum dn^KTTudv statthaft ware. Dass aus diesem selben Grunde Reiske's €u T^TT^iV t€, das bei Dindorf Gnade gefunden^ logisch falsch sei^ ent- wickelte Hermann durchaus richtig. Es muss also etwas anderes in iv ctctovti stecken. Dem Sinne nach ware man- cherlei denkbar: dv X^x^^ t€, dv CTipdbi T€, dv kXivij t€, oder iv cxoX^ T€, oder wenn man von den BuchstabenzUgen ganz und gar absahe, fjcuxujc T€, i\bi\x)C T€, €u9ufiujc T€ u. dgl. m.; palaographisch liesse sich allenfalls freilich immer nur allenfalls €V ct^tc» t€ oder iv ct^t^I T€ denken, wenn 895 nicht auch dagegen, wie gegen Scaliger^s Conjectur^ die eben erst dagewesenen CT€Tvd CKT]vai)yuxTa sprachen. Irre ich nicht, so ist

eNCTeroNTi

entstanden aus

erreAONTe

und das Ganze so zu schreiben:

8Tav avuj0€V SfiPpov dKX^q, ^v T^5€ n^Tpqi CT^Tv' ^X^ CKnvuijiaTa,

234 ZWEI MI8CELLEN ZU EUBIPIDES.

f| ^6cxov dnrdv f^ ti Bt^peiov b&KOC baivufievoc dtTtXi&v t€ Tocrep' urrriav, dTTeKmubv t^^Xoktoc d^qK>p^a ttX^iuv, Kpouu), Aidc ppovraTciv elc ?piv KTunwv.

Anderwarts ist allerdings ein urspriingliches ct^th durch Glossem yerdrangt worden. So ohne Zweifel im lon 1196 f.:

Kdv Tibhe jui^xOiii TTTi^vdc elcnriTrrei b6^oic Ki&Moc ireXeiaiv AoEiou Top ^v b6^oic fiTpecTa vaiouc' .

Dass ich an solche Wiederholungen nicht glaube^ bekannte ich schon Opusc. phil. I p. 341 f. und sehe dass auch An- dere, wie z. B. Weil zum Prometheus 255, derselben Mei- nung sind. Die im lon gemeinte Oertlichkeit wirdVersll29 mit CKTivdc, 1133 mit CKiivu)|Liaciv, 1168 mit CTeTH bezeichnet, und so wird es auch au obiger Stelle (nicht weniger als 28 Verse spater) geheisseu haben:

Kdv Tujbe MOxBi}) TTTiivdc elcTTiiTTei ct^t9

2. Cyklops 560.

827 Im Cyklops V. 558 K. (563 N.) gibt Silen dem Cy- klopen Anweisung zum Weintrinken mit den Worten

6^c vuv Tov dTKOiv' eupuGMUJC k^t' ^KTTie, ujCTTep ^ 6pqic TTivovTa, x^^^^P ouk ipii

(oder ouK ^ti nach Nauck^s ansprechender Vermuthung). Die Situation hat mit feinem Verstandniss Boissonade aufgefasst, dessen W^orte Hermann wiedergibt. Aber wenn dann das Gesprach also fortgeht:

KYKA. d d, Ti bpdceic; CEIA. f)b^u)c ^^ucTica,

welchen Sinn kann da das Futurum haben? Silen hat ja

eben mit den Worten x^^^^P ouk ipii. schon ausgetrunken

8t« und nichts weiteres zu thun^ und der Cyklop ist verblfiffb

*) [Rhein. Miueum f. Pfailol. Bd. XXIV (1869) p. 327 f.]

ZWEI MISCELLEN ZU EURIPIDE6. 235

und entrUstet iiber das was Silen thut^ nicht was er thun wird. Im Archetypus war der Platz fttr das Personen- zeichen nicht ausgefiillt, indem aber dieses Spatium ilber- sehen wurde, ging

T I A P A I C (0 C H A e GJ C in TIAPACeiCHAetOC

iiber. Deun Euripides schrieb gewiss

K. & &, t( bpqic; C. djc f)b^ujc i^^ucTica.

Eine Antwort auf die Frage ist das nicht^ aber es braucht auch keine zu sein und soll keine sein; jedenfalls ist auf Tt bpdceic ein i^biiSJc ^micTica noch viel weniger eine Antwort, wie es nur bei ti ^bpacac oder ti b^bpanac der Fall sein wiirde.

II.

Recension von ^Fr. GoDOH. Schoenii de personarum in Euripidis Bacchabus habitu scenico commentatio.'

Leipzig 1831.*)

So sehr auch die dramatische Kunst der Griechen 6e- ms genstand manigfaltiger und zum Theil sehr ehrenwerther Untersuchungen gewesen ist, so ist doch eine Seite des Theaterwesens noch aufFallend wenig beleuchtet, und fast nur in Einzelheiten^ in zerstreuten, beilaufig niedergelegten Notizen oder oberflachlichen Andeutungen berflhrt worden. Ueber die architektonische Einrichtung des griechischen Theaters besitzen wir Darstellungen^ mit denen man vor der Hand ausreichen kann; auf die Kunst der Decoration da- gegen^ auf den Apparat scenischer CostUmirung^ flberhaupt auf die Art, wie die Biihne sich bei Auffiihrung von Dramen im aussem dem Zuschauer darstellte, hat noch niemand sein Auge im ganzen und grossen gerichtet. Die trocken zusam- menstoppelnde Aufzahlung der einzelnen Apparatstiicke bei

*) [Au8 der 'Allgemeinen Litteratar-Zeitong^ Halle imd Leipsig 1881, Dec. Nr. 332—234 p. 669—587; vgl. Bibbeck: Biiiohl I p. 321.]

236 RfiCENSIO^ VON F. G. SCH5NE

Pollux im IVten Buche gibt nichts weniger als ein anschau- liches und zusammenhangendes Bild; aber sie gibt ein Fun- damenty auf welchem eine tUchtige Forschung, die aber hier Yorzugsweise durch ausgebreitete und vielseitige Erudition bedingt wird, weiter bauen und gewiss ein verhaltnissmassig befriedigendes Ganze wird construiren kounen. Gar keine Erwahnung verdienen hier die Antiquare der friihem Jahr- hunderte: (ausser den vom Vf. des vorliegenden Buches p. 5 namhaft gemachten stehen noch einige im VIII ten Bande des Gronov'schen Thesaurus:) denn ihreWeisheit geht Uber die unverarbeiteten Notizen des PoUux nicht hinaus; von Neuern finden nur Genelli und B5ttiger hier eine Stelle als solche^ die auf dem Felde zu arbeiten begonnen haben. Aber die ungrundliche^ unter dem Schein des Geistreichen oberflachliche Manier GeneIIi's in seinem ^Theater zu Athen' hat es durchaus an den unerlasslichen VorstudieU; sowie an einer festen^ durch nUchteme Eritik . geregelten Methode mangeln lassen; Wahrheit und Bewahmng liegen ihr wenig am-Herzen; cavalierement greift sie aus der Luft, wo sie keinen durch Vorganger geebneten Boden findet; an- geregt ist manches^ abgeschlossen und begriindet weniges. Bottiger dagegen^ befahigt vor vielen zur Losung der Auf- gabe, hat sich leider an ein paar monographischen Darstel- 670 lungen, zu denen er in seiner archaologischen Betriebsamkeit Anlass fand; geniigen lassen.

An diese Vorlaufer schliesst sich der Vf. der gegenwar- tigen Schrifty ein Schiiler des frUh vollendeten Reisig, an, je- doch in weit ausgedehnterem Umfange^ als der Titel gerade anzunehmen berechtigt, und iiberhaupt in einer Weise, die ftir die Erschopfung des interessanten G^genstandes wie fOr die schriftstellerische Thatigkeit des Vfs gleich viel hoffen lasst. Den Mittheilungen des Vfs (p. 3. 4) zu Folge haben wir eigentlich in der vorliegenden Commentatio nur einen Theil des vou ihm verfolgten Planes ausgefiihrt. Die Arbeit, wie sie sich zumeist auf ein Drama des AlterthumS; die Bakchen des Euripides, bezieht, ging von der Beschaftigung mit demselben auch urspriinglich aus. Auch kann man fQr eine vollstandige und allseitige Bearbeitui^i wie sie im Plane

DE EVRIP. BACCH. HABITV SCENICO. 237

des Yfs lag; das gedachie Stdck yor andem geeiguet neniiei], sofern neben den erheblichen Schwierigkeiten fur Kritik auch das ktlnstlerische Interesse in Anschlag gebracht wird, wel- ches die im ganzen musterhafte dramatische Oekonomie, so- wie die Uppige Frische und Lebendigkeit der Schilderungen, und die von dem Stoffe auf den Dichter selbst tlbergegangene Begeisterung bakchischer Trunkenheit gewahri Denn darauf dringt der Yf. vorzugsweise und stellt es als das Ziel seines Bingens heraus^ dass nicht tlber der noch so genUgenden Beinigung und selbst Erklarung des Einzelnen die Einheit des Ganzen und seine grossartige Bedeutsamkeit hintange- setzt werde. Um aber zu solcher Auffassung den rechteu Standpunkt zu gewinnen, musste ihm die Euripideische Bakchusfabel mit ihrem aus einem so vielseitig ausgebreite- ten Mythenkreise und so eigenthtlmlichen Cultus entlehnten Stoffe veranlassen, seine Studien und Untersuchungen auf einen weitern Kreis, als dies bei Bearbeitung griechischer Dramen gerade Hblich ist, auszudehnen: wobei manche An- regungy die ihm durch Welcker's Arbeiten ward, nicht zu verkennen ist

Auch fQr diese Beschrankung des Planes auf die Darstellung &71 der gesammten CostUmiruug darf die Wahl der Bakchen eine glUckliche heissen. Der rauscheude Dionysosdienst mit seinem entschieden vorherrschenden Charakter der Sinnlich- keit musste einen so glanzenden Beichthum^ so Uppige FUlle der scenischen Ausstattung entfalten (woran es denn der schmucksUchtige Dichter auch nicht hat fehlen lassen), dass darum mit der gelungenen Veranschaulichung der scenischen AuffiQhrung des einen StUckes zugleich Oruudlagen fUr eine allgemeine Skenographie der griechischen Tragodie gegeben sein mussten. Die Bearbeitung einer solchen hat sich aber der Yf. entweder schon als Aufgabe gestellt oder dUrfte sich mit RUcksicht auf die wesentliche LUcke, die da- durch ausgefUUt wUrde, noch dazu eutschliessen; am dan- kenswerthesten mit Einschluss auch der Komodie. Dazu kommt aber noch der grosse Reichthum an Ueberlieferungen aus dem Alterthume, da der vor allen andem Culten enthn-

238 RECENSION VON F. G. SCH5NE

siastisch geUbte und weit verzweigte Dionysosdienst nieht nur Schriftstellern jeder Gattung zahllose Veranlassung zu Verherrlichungen, Erwahnungen und BerUhrungen gegeben hat^ sondem auch Hauptobject der bildenden Eunst der Griechen gewesen ist. Gerade diese Seite des Gegenstaudes ist auch von dem Yf. mit Einsicht gewilrdigt und mit durch- gangiger Sachkenntniss beriicksichtigt worden. Wenden wir uns aber von der allgemeinen Anerkennung einer nicht all- taglichen Belesenheit^ scharfsinniger Combination und stren- ger Eritik^ und der Gabe lebhafter Anschauung sowohl als Veranschaulichung; die dem Vf. von keiner Seite versagt werden wird^ zunuchsi zur Charakteristik seiner Methode. AUem Qbrigen vorangeschickt muss die Bemerkung werden, dass sein Augenmerk^ wie es nach dem Stande der Dinge am meisten Noth that^ durchweg mehr auf Ermittelung des Thatbestandes gerichtet war^ auf voUstandige Zusammenstel- lung des positiven, historisch gegebenen und dessen Yerar- beitung zu einem Gesammtbilde^ denn auf ErgrQndung der den einzelnen Erscheinungen zu Grunde liegenden Idee. Den Grundy auf dem die Untersuchung fortschreitet, bildet^ wie billig, immer das^ was aus dem Euripideischen Drama selbst VDrliegt oder sich herausfinden lasst; damit werden'alsdann zusammengestellt theils die allgemeinen Berichte Qber thea- tralische Costdmirung, anderntheils die Erscheinungen^ in welcben andere Schrifksteller und die Meister der plastischen' Eunst dieselbe Person oder dasselbe Stiick ihres Aeussern auftreten lassen, und daraus die Erorterung des bakchischen^ des koniglichen und jedes andem Personals fQr die Euripi- deische Scene nach Costiim, Haltung und Geberde abgeson- dert. AuB der schon angedeuteten Celebritat Dionysischer Stoffe, und in E<rwagung dass gerade das Euripideische Drama das Yorbild fUr mehr als eine Nachahmung in Sprache und Bild geworden ist, lasst sich ermessen, welche Menge von anderweitigen Darstellungen, bei Dichtern, my- tii thologischen und sonstigen Schriftstellem, endlich in Eunst- werken, mit steter Hinweisung auf das Aehnliche oder Unter- scheidende^ zum Yergleich benutzt worden ist. Was aber besonders von Eunstwerken^ deren umfassende Eenntniss

DE EVRIP. BACCH. HABITV SCENICO. 239

flberhaupt nur wenigen Begttnstigten verstattet ist, {Ibersehen oder nicht gekannt^ kurz unberUcksichtigt geblieben ist, darf dem Yf. nicht allzu hoch angerechnet werden, da Halle, nach den Anfangsworten der Empfangniss- und Geburts- ort der Schrift, zur Erwerbung eines voUstandigen Appa- rats archaologischer HUlfsmittel vorzugsweise ungeeignet heissen kann.

Dazu ist Rec. im Gegentheil eher geneigt^ in dem wirk- lich grossen Fleisse des Yfs^ der bei so knaupligen Gegen* st&nden doppelt anerkennenswerth ist; ein Uebermass zu finden^ und eine, wie ihn dilnkt, unabweisbare Ausstellung daran zu kniipfen. Der Vf. hat sich Ton dem fttr Monogra- phien^ wie die tagliche Erfahrung lehrt^ schwer zu vermei- denden Fehler nicht frei zu halten vermocht, durch allzu angstliche Genauigkeit im Nachweisen, durch mitunter wirk- lich luxm'iose Anhaufung Ton Notizen und Belegen, und durch eine Umstandlichkeit der Argumentation und Begrttn- dungy die nichts hinzuzusetzen ttbrig lasst^ den gleichmassigen Fluss der Darstellung zu storen und einer abgerundeten, ttbersichtlichen Gestaltung des Ganzen Eintrag zu thun. Welcker's Worte ttber das Postulat solcher verdriesslichen Schwerfalligkeity im ^Nachtrag zur Trilogie' p. 96. 97, sind fttrwahr beherzigenswerth. Wir verkennen nicht das zu Grunde liegende, an sich unbestreitbar 15bliche Streben, den vorliegenden Schatz reicher Materialien in grosster Yollstan- digkeit zu verarbeiten, mit besonnener Abwagung aller ein- zelnen Momente Schritt fttr Schritt bis zur hochsten Evidenz vorzudringen, und fttr den Leser die moglichste Veranschau' lichung und Ueberzeugung zu bewirken: aber }xr\hky &xav\ Der Yf. hat etwas ahnliches selbst geftthlt| wie die desfall- sige Entschuldigung p. 8 zeigt. Es ist eine weise Kunst- regel alter Bedekunst^ dass es zweckmassig sei; auch manches nicht zu sagen, was sich sagen liesse, ebensowohl in mate- rieller wie in formeller Beziehung. Wer sich durch gewisse, wenn auch sonst noch so gediegene Monographien ttber elegische und ttber epische, auch komische Poesie der Grie- chen durchgearbeitet hat, und orientirt ist in der Litteratur antiker Litteraturgeschichte^ wird Beispiele ftir das erste wie

240 RECENSION VON F. O. SCH5nE

fiir das letzte in Bereitschaft haben. Mag es auch, zumal dem jiingern Schriftsteller und dem Inhaber voller Adver- sarienspeicher, einigen Eampf kosten, dem Beiz erschopfender Ausfiihrungen, die die Nagelprobe aushalten, zu widerstehen: die SelbstUberwindung muss getibt werden, und sie lohnt sich. Uebrigens trifft der Vorwurf mehr die zweite Halfte der Schrift; welche dem Ghorpersonal gewidmet ist^ und ist . da zum Theil yon der Art der Auordnung abhang^g, auf welche spater noch die Rede kommen wird.

In naher Verbindung damit steht eine ganz verwandte Neigung des Vfs, die aber ebenso wenig ihm allein oder vor- 573 zugsweise zur Last gelegt werden soll; sondem die er ge- mein hat mit Hunderten, und die seit den Zeiten der Hol- lander fast das Ansehen eines Privilegiums philologischer Monographien erhalten hat. Es betriflTt dies die ganz ge- legentlich angekntipfte, aber gleichwohl nicht selten Seiten lang ausgesponnene Erorterung von allerhand von der Haupt- sache selbst naher oder weiter abliegenden Fragen, auf die eben nur beilaufig im Verlauf der Darstellung die Rede kommt. Dergleichen kann interessant; lehrreich, wichtig sein: warum aber damit den natUrlichen 6ang der Unter- suchung unterbrechen, die Rede buntscheckig Uberladen und; wie dies in namhaften kritischen Leistungen, die vielleicht dem Yf. nahe genug lag zum Vorbilde zu nehmeu; der Fall ist, den Leser durch wahrhaft labyrinthische Irr^oige fiihren, noch dazu ohne den Ariadnischen Faden von Ueberschrifben oder Eapitelangaben? Was ist vollends zu si^en^ wenn man sich auf die Kunst der gegenseitigen Einverleibung und In- einanderschachtelung des Heterogensten gar noch etwas grosses zu gute thut? Warum werden nicht langere Ausftih- rungen der Art in besondere, raumlich ausgeschiedene Excurse verwiesen? sind sie aber geringern Umfangs^ in Noten unter den Text? Rec. weiss sehr wohl; mit welchem Gewicht man gegen Textesnoten die Instanz vorzubringen pfiegt, dass sie nicht in antikem Geiste und Gewohnheit seien. Ein bekannter deutscher Uebersetzer des Herodotus wtirde zwar dies nicht einmal zugeben; ihn verdrossen die unzahligen Parenthesen^ die jetzt die Lesung des Historikers erschweren; ganz ge*

DE CVRIP. BACCH. HABITV SCENICO. 241

wis8, meinte er, waren sie urspriinglich nichts anderes als Noten mit a) p) t) gewesen denn warum hatte Herodot in einer so einfachen Sache nicht auch so gescheidt sein soUen wie wir jetzt uXid, gedacht gethan, nahm flugs die Parenthesen oben heraus und setzte sie unten als Noten wieder an. Doch Scherz bei Seite; Wyttenbach hatte Kecht^ wenn er sich scheute^ zu einem Kunstwerke wie die Vita Buhnkenii Noten zu machen: aber eine kiinstlerische Dar- stellung und eine gelehrte Forschung ist auch zweierlei. Macht man aber geltend^ dass ja auch jede Untersuchungy Forschung; in gewissem Sinne ein Eunstwerk sein solle; wohl; wodurch wird Rundung der Darstellung mehr erreicht^ wenn das Ungehorige und Fremdartige hineingezogen oder wenn es iiber Bord geworfen wird und ein getrenntes Gebiet f&r sich einnimmt? Uebrigens muss dem Vf. zum Lobe nachgesagt werden, dass keine der manigfaltigen Erorte- rungen; die dem Buche einyerwebt sind, so fremdartig ist, dass sie nicht in einem Zusammenhange mit der Hauptten* denz stande; Mythologie und Gultus, Theaterwesen und Sit- tengeschichte der Alten sind die Eategorien; worunter die behandelten Gegenstande; die man in dem reichhaltigen Index YoIIstandig au%efiihrt finden kann; insgesammt fallen.

Die aussere Einrichtung des Buches ist die, dass die scenische Ausstattung der einzelnen Personen des Euripidei- 574 schen Drama in XII einzelnen Eapiteln durchgenommen wird. Yorausgeschickt* ist jedesmal eine innere Charakteristik der Person^ weil dem Innern zu entsprechen ebeh die Auf- gabe und die Bedeutung des Aeussem war.

Die Tendenz der griechischen Biihne; die innere und aussere Pers5nlichkeit, namentlich in der physiognomischen Bildung, dergestalt in Uebereinstimmung zu bringen, dass durch jene dem Zuschauer diese augenblicklich erkennbar. wurde, ersieht man aus der Maskenbeschreibung, die uns PoIIiix gegeben hat Ferner sind einzelne Situationen des Drama, so weit sie ein Moment zur Bestimmung der sceni- schen CostGmirung enthalten; zu HOlfe genommen. So; um uns zu deutlicherer Ausweisung der Darstellungsmethode an ein Einzelnes anzuschliessen, griindet der Vf. seine Unter-

FR. RITRCHELII OPVSrVLA V. 16

242 RECENSION VON F. 6. SCHdNE

suchung fiber das Aeussere des Bakchos mit Becht darauf, dass ihn Euripides in doppeltem Charakter auftreten lasst^ zuerst als fingirten Diener des Gottes Dionysos, als Thia- sosfQhrer des Chores ..'...; dann aber gegen das Ende des StiLckes als Dionysos selbst; im voUen Glanze seiner

Gottlichkeit erscheinend

Uebrigens scheint der Vf. nach p. 20 zweifelhaft gewesen zu sein^ ob neben dem Diadem noch eine Epheubekranzung oder dberhaupt eine Hauptbekranzung stattgefunden habe, wiewohl er sich zur Bejahung der Frage hinneigt. Uns 576 dflnkt der Zweifel unstatthafL Hauptbekranzung und Haupt- binde werden ganz gewohnlich als zusammengehorige Sachen erwahnty wie Eurip. EI. 163. Ennius Alex. fr. 3 volans de caeh cum carona et taeniis. Pindar Isthm. IV (V), 69 Bkh. Xd^^vd ol CT^qpavov, qp^pe b* eujiaXXov fiirpav. Helden und Siegem wurden Eranze mit Tanien zugeworfen^ Paus. rV, 16, 4. Nep. Alcib. c. 6. Endlich zeigen unzahlige Stellen und bildliche Darstellungen, dass der den Alten so beliebte Ehrenschmuck des Hauptes gewohnlich in einem von einer Binde umschlungenen oder auf andereWeise damit vereinig- ten Eranze bestand, so dass oft, wo raivia oder fiirpa aUein, zugleich an ein CTcqpdvwfia zu denken ist und umgekehrt: Theokrit II, 121. Plin. N. H. XXI, 3. Thucyd. IV, 121. Serv. z. Aen. Y, 269, die Stellen bei Ruhnken zu Tim. p. 246. So ist Herakles der Sieger im Mus. Pio-CIem. YI tab. 132 geschmtlckt, so Terpsichore auf einedi Herculanischen Ge- malde, Pitt. d'ErcoI. tom. II tay. 5, so vor allen viele Bak- chische Personen, wie der Yf. selbst hie und da angibt und denselben Schmuck p. 144 den chorischen Personen zutheilt, ja Bakchos selbst bei Libanius lY p. 189 Rsk., und in der Dionysosmaske im Mus. Napol., welche Zoega bei Greuzer Symb. UI, 498 beschreibi

Die theatralische Bekleidung des Bakchos wird im Illten Eapitel aufgestellt, mit Yoranschickung oder Einfiech- tung dessen, was im allgemeinen das TragodencosttLm an- geht. Aeschylus, wie er den Glanz und die WUrde der Biihne iiberhaupt durch reichere Ausschmiickung erhohte, so hatte er anch personae pallaeque repertor honestae ein

DE EVKIP. BACCH. HABITV SCENICO. 243

angemessenes Costiiin eingefQhrt^ eine CToXrj, weit und tief herabwallend, prachtYoU und wUrdig; wie es Heroen und

Heroinen geziemend war Daher fOhrt der Tra-

gddenanzug den Auszeichnungsnamen CToXyj, auch cui^dTiov; doch irrt sich der Vf., wenn er glaubt, dass dieses Costilm in Antiphanes' Versen bei Pollux Vn, 59 gemeint sei, die er so schreiben zu mtlssen glaubt:

Ttticb' iv CToXaic aOTQici T€TpaY4il>TiM^vaic CKcX^aic T€ Kai Tidpaic.

Wir lassen den erstenVers dahingestellt seiU; wo sich noch dieses und jenes vorschlagen lasst; den metrischen Fehler im zweiten aber trage man kein Bedenken durch Streichung 576 des T€ Kat (t€ riihrt ohnedies bloss vom Yf. her) zu besei- tigen. Denn Jungermann^s Codex Pal. (Antw.) hat CKcXdai cirdpaic, der Voss. CKAcai cirdpaic, worin CK€X^aic, Tidpaic unmittelbar gegeben ist. Die Zusammenstellung aber mit CKcX^atc und Ttdpatc zeigt^ dass von einem barbarisch-asia- tischen Anzuge^ der in einer bestimmten Trag5die vorkam

(T€TpaTiul)Ti|i^vatc) die Rede sei

Durch diese ganze Darstellung des Dionysischen Co- 678 stftmS; welche wir hier nnr sehr summarisch mit einigen Erweiternngen und Erinnerungen gegeben haben, erhalt das, was 0. MtUler ^Handbuch der Archaol. der Eunst' p. 510 ff. kurz darfiber erortert^ theils weitere Begriindimg^ theils be- - trachtliche YerTollstandigung; sowie auch ffir andere Theile der Costtlmlehre die yorliegenden Untersuchungen zur Yer- gleichung mit den gleichen Partien des Miiller^schen Werkes nicht undienlich seln werden. In derselben Art wie Bakchos ist das ttbrige Personal der Trag5die behandelt^ der fiber- mUthige Pentheus Eap. lY; der weise Seher Tiresias, der greise Eadmos (Eap. VI ), die untergeordneten Boten- und DienerroUen Eap. VII; kurzer die Agaue mit ihrem Gefolge (Eap.Y); weil der Theil ihres CostQms^ der Dionjsisch ist^ spater vollstandiger beschrieben wird. Yielleicht am meisten gelnngen imd an Aufklarungen reich sind die Abschnitte flber das Eonigscostiim;^ tlber den Aufzug des Sehers und Ober die scenische Erscheinung der imtergeordneten Personen.

16*

244 RECENSION VON F. G. SCh5nE

In das Einzelne weiter einzugehen gestatiet der Ort nicht;

daher nur Eins. Bei den koniglichen Insignien, Scepter^

Parpurgewand und Diadem^ hat der Vf. geftihlt, dass des

Plutarchus Autoritat (p.40) fQr das Diadem einigem Zweifel

unterliegen kann. Ganz recht in gewisser Hinsicht Denn

679 nicht ebenso wie das Scepter wird jenes von den Tragikem

als Zeichen der koniglichen Herrschaft genannt, und es ist

das Yon den Schriftstellem aus der macedonischen und ro-

mischen Zeit so oft erwahnte Diadem (Stellen b. d. Interpp.

zu Diodor I^ 47 p. 57 Wess.) kein hellenisches Konigsinsigne^

sondem ein persisches, welches sich Alexander nach Diodor

XVII^ 77 p. 220 zuerst umlegte^ eine blauC; weiss durch-

wirkte, tiberall gleich breite Hauptbinde; welche um die

Tiare des Eonigs geschlungen wurde: Xenoph. Gyro^. VIII,

3; 14. Curt. ni^ 3; 19. Spanheim de praest. num.yill p. 466.

Ein solches Diadem nebst der Tiare trug Darius in Aeschy-

lus' Persern, nach Y. 660. Ein solches auch war es, was der

Yom Vf. p; 41 genannte Demetrius als Zeichen der konig-

lichen Wdrde annahm; daher diese Notiz nicht zum Erweis

eines gleichen Schmuckes der griechischen Theaterkonige

dienen kann. Eben dieses persische Diadem ist zu denken^

wenn alte Grammatiker bei Casaubonus zu Suet. Caes. 79 es

als Ehrenzeichen der macedonischen d. h. nachalexandri-

schen Eonige^ um die Eausia gelegt, anfdhren; es ist bei

diesen^ doch ohne Eausia, gewohnlich auf macedonischen

Mtozen zu sehen. Ob nun Plutarch dieses von den Persern

hertibergekommene Diadem, oder die gewohnliche hellenische

Hauptbinde, welche denselben Namen fOhrt, verstanden habe,

indem er yon den Btlhnenkonigen spricht, ist nicht zu er-

kennen; gewiss aber ist, dass DemostheneS; aus dem er seine

Notiz entlehnty nichts davon erwahnt Der Vf. aber hat jene

Scheidung nicht gemacht. Namlich eine Hauptbinde als

Ehrenschmuck der Eonige hatte allerdings auch die grie-

chische BQhne, und yielleicht eine ganz ahnliche; nur sind

Name und Insigne nicht in dem Sinne zu fassen^ dass dies

Diadem; wie das persische, das charakteristische Merkmal der

Eonigswiirde gewesen ware. Vielmehr fand dies in Folge

des beliebten Gebrauchs von Hauptbinden Qberhaupt statt,

DE EVRIP. BACCH. HABITV SCENICO. 245

was bei den Alten eine Sitte von vielfacher Bedeutung und der allgemeinsten Anwendung war. Denn es galt als Schmuck- und Ehrenzeichen jeglicher Art^ als Symbol der Freude, der Festlichkeit^ der Hoheit und WOrde; der Heiligkeit^ priester- lichen Auszeichnung und religi5sen Yerehrung, wie der Yf. selbst an mehreren Stellen nachweist^ vgl. p. 56 ff. 100. 103. 138 ff.; dazu SchoL zu Pind. Nem. XI^ 37^ Hesych. und Fest. 8. V. taenia.

Gewissermassen eine zweite Abtheilung der Schrift bil- den die Untersuchungen liber den Ghor der Bakchantinnen, dessen Ausstattung^ und iiber die des Bakchischen Thiasos

im allgemeinen^ von Kap. VIH XII

Die elegische Episode ilber den Mangel umfassender und 58o eindringlicher Forschungen fiber das ganze Wesen der dra- matischen Ghore ist allerdings nicht ohne Grund. In dem von dem Vf. p. 74 76 beigebrachten lasst sich aber nicht eben etwas neues bemerken. Dass Sophokles^ wie Suidas und der Biograph berichten, den Ghor von zwolf Personen auf funfzehn vermehrt habo; steht gar nicht im Widerspruch mit dem Aeschylischen Gebrauch der letzten Zahl. Wie in andern Stiicken konnte die Neuerung des jtlngern Dichters sofort von dem altern angenommen und in dessen spatem Tragodien nachgeahmt werden. Fiir die Zeit der Orestie, fUr die die Funfzehnzahl durch Hermann unwidersprechlich nachgewiesen worden, wtirde jene Annahme passen, da jene Trilogie nach 01. 77; 4 (dem ersten Auftreten des Sophokles) ssi fallt. Man konnte sogar auf solcher Grimdlage fortbauen, und diejenigen Aeschylischen Stiicke; fiir die sich ein funf- zehnzahliger Ghor wahrscheinlich machen lasst^ durch das Grenzjahr 01. 77, 4 chronologisch bestimmen (nicht auch umgekehrt die mit der Zwolfzahl vor jenes Jahr setzen, da dem Dichter^ wenn er es nach den mythischen Verhaltnissen passend fand^ freistehen musste zur alten Zahl zuruckzu- kehren). Viel wird freilich dadurch nicht gewonnen. Gegen die von manchen beliebte Vierzehnzahl bedurfte es jetzt kaum noch einer Demonstration. Unabweislich aufge- drungen wiirde den tragischen Dichtern jene Zahl nur durch irgend eine Vereinbarung mythischer Personen in der unab-

246 RECENSION VON P. 6. SCHONE

anderlich feststehenden Zahl 14 sein. Eine solche aber ist nicht bekannt Die misglQckte Gonstruction einer Aufstel- lung des vierzehnzahligen Chores ftir die Supplices des Euri- pides ist durch die vom Yf. p. 76 citirte Abhandlung von M. Axt vollkommen beseitigt; doch war noch vor Reisig, dessen Andeutung Enarr. Oed. Col. p. CLX von Axt ausge- ftihrt worden, Elmsley zu nennen im Class. Joumal Nr. XY 11 p.56; was dem Vf. entgangen isi Die p. 76 vorgeschlagene Veranderung des bCKaTdccapec (tb') beim Scholiasten des Dio* nysius Thrax (nicht bei diesem selbst^ wie der Vf. sagt) in Villoisons oder Bekkers Anecd. 11, 746 , 29 in te' (denn re' ist wohl offenbar Druckfehler), und zwar wegen der Nahe des kW vom komischen Chore, ist uns nicht wahrscheinlich. Bleibt doch auch dann immer noch die von dem Yf. nicht beriicksichtigte zweite Beweisstelle fOr die Vierzehnzahl in der Vita Aesch. Robortell. (Aesch. t. VIII p. 162 Butl.). Es scheint aber die Angabe atif einer sonst richtigen Be- obachtung zu beruhen und nur schief ausgedrUckt zu sein, auf der Beobachtung namlich des in gewissem Sinne unleug- baren Vorherrschens der Siebenzahl in den tragischen Chor- gesangen^ welches sich auf die Theilimg des Chores in die zwei fmtx6pta grUndet, ausserhalb deren dann noch der jedes- malige ChorfQhrer stand. Aus der Unterscheidung des 6e- sammtchorflihrers und der zwei HemichorienfOhrer dtlrfte sich auch die von dem Vf. p. 75 aufgeworfene Fri^e der Verwuuderimg beantworten lassen, was denn fdr eine Ver- anlassung gedacht werden konne^ warum der ^qui primus in his quippiam novavit' (es war kein Grund^ g^gen tmverdach- tige Zeugnisse den Namen des Sophokles zu umgehen) die Erweitertmg der Chorzahl zu 15 Personen vorgenommen habe? Die Sichtung und Erklarung der betreffenden Aus- driicke xoptlT<ic, Kopuqpatoc, ^ecdxopoc u.s. w. liegt aber noch sehr im argen; B5ckh's fiiichtige Bemerktmgen Gr. tr. pr. p. 58. 59 reichen wenig aus. Endlich versteht Rec. schlech- terdings nicht^ wie eine Aufstellimg des vierzehnzahligen Chores (dergleichen Hermann Praef. Suppl. versuchte) den Athenem schon deshalb hatte verwerf lich erscheinen mtlssen, 588 weil sie an das berOchtigte CTropdbT]v des Aeschylus erinnerte.

DB EVRIP. BACCH. HABITV 8CEN1CO. 247

.Damit hat es ja eine ganz und gar verschiedene Bewandt- maSy uud wird der Vf. bei naherer Ansicht die kleine Ueber- eilung sicher sogleich zurOcknehxnen, so wie er sich selbst nach den bisherigen Darlegungen nicht verhehlen wird, dass das Vlllte Eapitel Me choricarum personarum partibus et numero' das schwachste im Buche sein dOrfte

Ein seltsames Versehen ist dem Yf. p. 33 bei Behand- 555 lung eines Epigramms des Addaeus (Anal. II, 242) begeg- nety in dessen einen Pentameter auf einmal Dorismus hinein- gebracht wird, wahrend das ganze Epigramm m ionischem Dialekte ist: ei^ara Kai CKT]vac djLipdbc irauofi^vac. Ohne Zweifel verleitete dazu Scaliger's CKiivac irevOo^^vac. Auch hier wundem wir ims Uber die Verwerfung des«Jacobsischen Urtheils Uber e^Vara, welches Wort uns allerdings inept scheint. Mag man immerhin mit dem Vf. rd BdKXOu e^Vara ^histrionum tragicorum habitum' erklaren, so ware es doch ein in doppelter Rticksicht abgeschmackter Gedanke, nachdem von Euripides gesagt war: ^in Arethusa liegst du begraben', nun fortzufahren: ^eigentlich aber sehe ich nicht dieses filr dein Grabmal (oder Denkmal, nach des Vfs Sinne) an, son- 586 dern vielmehr die Eleider und Schuhe der Bdhne'; eine lacherliche Umschreibung des Theaters. Ueberhaupt aber ist die ganze Wendung durchaus gezwungen^ und das von Jacobs z. Anth. Gr. Bd. IX p. 237 vei^Iichene Epigramm des Diodorus (Anal. II^ 187) passt gar nicht. Dort ist der Gedanke ganz anders eingeleitet mit den ausdrucklichen Worten: ^miss nicht (^f| ^^rpet) des Themistokles Namen nach seinem Grabmal^ sondern nach Salamis' u. s. w. Wir erkennen gar nicht den Gegensatz zwischen diesem Grab- mal und einem andern als Spitze des Epigramms^ sondern vermuthen als Sinn des Dichters Folgendes: ^deinen Tod betrachte ich als den Untergang der Tragodie^ dein Grab ist zugleich das Grab des Biihnengottes selbst', imd schrei- ben denmach:

cov b' ou toOtov ifih TiOenai Tdqpov, dXXd Td BdKXou

crjfiaTa, was auch Scaligern einfiel. Denn der Cod. Vat. hat i^^aTa,

248 RECENSION V. SCHONE DE EVR. BACCH. HABITV SCEN.

Pal. fj^ara. Das Nachste, xai CKiivdc l^poiXc TT€i0o|Li^vac, wo- von Brunck^s k. ck. crj 6m TteiG. und Jacobs' k. ck. alc ^i^fa TT^vOoc ipac viel zu weit abliegt; fUhrt auf einen Yorschlag, wie etwa:

ci^^aO', & Kai CKT]vdc ^jiiPaXe irdvOel cdc,

oder, wenn man lieber will, dXXd t6 BdKXOu cii^a, rd Kai . An dem metonymischen cfi^a ftir OdvaTOC wird man keinen Anstoss nehmen. Etwas mehr Energie konnte freilich dem Gedankeu nicht schaden.

Die Latinitat des Vfs verdient um so ausdriicklicheres Loby mit je sichererm Bewusstsein sie sich vom germauisi- renden Schlendrian entfemt halt, und je unverstandiger sie (bei Gelegenheit eines vom Vf. geschriebenen Programmes) irgendwo getadelt worden ist. Proprietas in der Wahl der Worte, Angemessenheit der Wortstellung, lateinischen Satz- bau und ein kraftiges individuelles Geprage wird man selten vermissen; Incorrectheiten im einzelnen hatten um so mehr

vermieden werden sollen, je kleiner ihre Zahl ist

. . Anderes libergehen wir, konnen jedoch das altvaterische 587 Bacctwbus auf dem Titel nicht ohne Rilge vorbeilassen, zu welcher Form nicht der mindeste Anlass vorlag. Ein anderes ware es, wenn Euripides auch ein Stiick Bacchi gedichtet hatte ; so aber miisste Bacclwbus auf Romer zu Gicero^s Zeit ganz denselbeu Eindruck machen, als wenn wir bei unsern Altvordem lesen: Won denen Bakchantinnen'.

IX.

Zq Aristopliaiies. I.

Recension von Aristophanis comoediae ed. B. Thiersch. Tomus I continens Plutum, Prolegomena in Aristopfaanem et G. Ferdinandi Ranke commentationis de Aristophanis vita partem primam, und Tom. VI P. I con-

tinens Ranas. Leipzig 1830*).

Die gegenwartige Ausgabe der sammtlichen Eomodien m des Aristophanes, von welchen bis jetzt zwei, der Plutus und die Ranae^ erschienen sind, macht auf nichts geringeres Anspruch^ als alle bisher erschienenen Ausgaben dieses Ko- mikers sowohl in kritischer als exegetischer RUcksicht zu Qberbieten und iiberflfissig zu machen (Prolegom. in Aristoph.

p. VII. vni)

So glanzende Versprechungen miissen unsere Erwartung von den Leistungen des Hn. Herausgebers natiirlich in einem hohen Grade spannen^ und der Rec. muss gestehen^ dass er nach Lesung dieser Stelle mit nicht geringer Neugierde gleich das ganze Werk durchgegangen ist. AUein unsere Erwartung .wurde nicht befriedigi Wir mussten uns viel- mehf bald iiberzeugen, dass Hr. Thiersch weder der grossen AufgabC; die er sich gestellt^ gewachsen sei, noch tiber-

*) [Aos der 'AUgemeinen Litteratar-Zeitnng', Halle und Leipzig 1832, November Nr. 212—214 p. 409—431. Dasa RitBchl der Ver- fasser dieser anonym erschienenen Recension sei, errieth Ranke selbst, 8. Ribbeck: Ritschl p. 103 Anm. 2. G. W.]

250 ^ RECENSION VON C. P. RANKE

haupt fiir die Eritik uiid Exegese des Aristophanes die ge- 410 horigen Eigenschaften und Kenntnisse besitze^ so dass wir in seinen Leistongen zwar einen unermtideten Fleiss und Begeisterung fiir eine gute Sache^ nicht aber einen Fort- schritt in der Erklarung und kritischen Behandlung des Aristophanes anerkennen miisseiL Das kritische Material; das durch die bisherigen Bemilhungen ausgezeichneter Manner fiir den Aristophanes zu einem grossen Reichthum heran- gewachsen ist^ wusste Hr. Th. an vielen Stellen nicht ge- horig zu benutzen: in der Erklarung hascht er nach dem Neuen und Seltsamen^ und verwickelt sich dadurch haufig in sonderbare IrrthUmer. Auf der andern Seite verweilt er bisweilen lange bei trivialen und gewohnlichen Dingen; was andere gesagt haben, wird oft wiederholt, aber auch ohne gehorige Verarbeitung. Um so willkommener ist die mit grosser Oelehrsamkeit und mit angstlicher Accuratesse ab- gefasste ^commentatio de Aristophanis vita' vom Hn. Director Ranke, deren erste Halfte den grossten Theil des ersten Bandes dieser Ausgabe (p. XLIX CDLH) einnimmt. Dem- nach woUen wir, um diese Anzeige nicht zu weit auszu- dehnen^ unter Nr. 1 nur die genannte Abhandlung naher betrachten^ dagegen soUen unter Nr. 2 Proben von der Eritik und Exegese des Hu. Thiersch gegeben werden^ wodurch wir unser eben im allgemeinen ausgesprochenes Urtheil als gerecht zu bewahren hoffen.

Nr. 1. Ueber das Leben des Aristophaues ist uns so weniges tiberliefert^ dass diejenigen, welche die Gommentatio des Hrn. Ranke noch nicht gelesen haben^ sich gar sehr darUber wundem werden^ wie man fiber diesen Stoff so vieles schreiben konne. Dies wird indessen bei einer nahern Betrachtung dieser Schrift leicht erklarbar: denn Hr. R. woUte nicht allein Uber die ausseren Lebensumstande des Aristophanes Aufschliisse geben^ sondem auch den Zusam- menhang der Aristophanischen Komodien mit dem politi- schen und geistigen Leben des Athenischen Staates und Volkes entwickeln, was wiederum ohne eine tiefere Durch- dringung und Priifung der erhaltenen und verlorenen Stiicke dieses grossten aller Eomiker nicht geschehen konnte. Mit

DE ARI8TOPHANI8 VITA. 251

den ausseren Lebensverhaltnissen des Aristophanes beschaf- tigt sich die Commentatio von p. XLIX bis CGGXyill, und zwar nach folgender Ordnung. Zuerst wird alles aufgesucht und zusammengestellt, woraus der Eindruck, den die Aristo* phanischen Eomodien von jeher gemaeht haben, zu entneh- men isi Hr. R. beginnt hier mit den Zeitgenossen des Dichters, und durchlauft alle Zeitraume bis auf den unsrigen herab (p. XLIX LXXXIX). Diese Untersuchung^ die mit Gelehrsamkeit und Belesenheit reichlich ausgestattet isty hangt mit dem Hauptthema nur lose zusammen und wird durch eine eigene Methode hier und da langweilig. Was kann es z. B. helfen dartiber lange hin und her zu rathen, ob der 411 strenge Cato Ober Aristophanes giinstig oder ungiinstig geur- theilt habe? Vgl. p. LXXVII. Diese Frage ist hier um so iiberfldssiger, als weder fCLr das eine noch f&r das andere eine historische Spur aufgewiesen werden kann. Von einem Heros wie Platon, zumal wenn historische Ueberlieferungen da sindy dies zu wissen, ist freilich schon eher der MQhe werth. DarfLber wird p. LV LX weitlaufig, aber doch etwas unbestimmt gehandelt, namentlich fiber die Frage, von welcher Seite die AuffCLhrung des Aristophanes unter den redenden Personen des Platonischen Gastmahls zu fassen sei. Hr. R. aussert sich darilber so:

Hiervon scheint uns gar manches einer Berichtigung zu bediirfen. Zuerst konneu wir darin, dass Platon den Aristo- phanes im Gastmahl redend einfiihrt; keine so besondere Auszeichnung finden. Den Eratinus konnte Platon ohnehin nicht wahlen, ohne einen starken Anachronismus zu begehen. Auch sehen wir in der Bede selbst, welche er den Aristo- phanes halten lasst, keine besondere Ehre fQr denselben. Platon hat darin die phantastische Seite der Aristophani- schen Kom5die hochst gliicklich nachgeahmt. Die Fahigkeit, phantastische Gebilde zu schafien, wird dadurch indirect dem Aristophanes eingeraumt, weiter aber nichts. Ob tlberhaupt diese EinfQhrung des Aristophanes von einer fQr ihn giin- stigen oder ungfinstigen Seite zu fassen sei^ lasst sich nur dann mit einiger Sicherheit bestimmeui wenn die Stellung

252 RECENSION VON C. F. RANKE

und Bedeutung seiner Person fiir das Gastmahl ausgemittelt ist. Diese ist aber ganz dieselbe wie diejenige, welche Agathon in demselben Dialoge hat. Der Hauptzweck des Gastmahls ist darauf gerichtet, die zur Zeugung treibende Begeisterung (Ipwc); diese ewige und immer thatige Eraft, in ihren ver- schiedenen Manifestationen und Wirkungen darzustellen. In rein geistiger Hinsicht springt dieser schaffende gottiiche Trieb am meisten in die Augen bei dem Dichter und Philo- sophen: beide treibt jener Ipujc zur Erzeugung der schonsten Kinder^ der Reden, Begriffe und Ideen. Der Dichter zeugt (nach Platonischer Lehre) ohne BewusstseiU; der Philosoph dagegen mit Bewusstsein und schaffender Freiheit; den letz- tem reprasentirt im Gastmahle Sokrates, den erstern Agathon und Aristophanes. Weil eben der Dichter gebunden und 412 ohne Selbstbewusstsein zeugt^ so wissen auch Aristophanes und Agathon tlber denjenigen Gott, dem sie alles yerdankeU; nur sehr unbestimmt zu sprechen; mit Recht aber werden sie von Alcibiades (p. 218 B) zu denjenigen gerechnet; welche an der philosophischen Wuth und Trunkenheit Theil hatten: TTdvT€C Top K€KOivujvriKaT€ Tiic (piXoc6q>ou fiaviac T€ Kai PaKX€iac. Yon solchen Leuten, die ohne Bewusstsein dichten^ ist es dann auch nicht zu verwundemy wenn sie iiber ihre Eunst selbst nicbt im klaren sind^ und gegen ihren Willen von Sokrates iiberwiesen werden, dass derselbe Mann Tragodien und Eomodien zu dichten yerstehen miisse. Vgl. den Schluss des Gastmahls. Im ganzen ist also in der Einftihrung und Zeichnung der beiden Dichter eher Tadel als Lob ent- halten, ireilich ein solcher Tadel; deu sie mit allen ihreu Eunstgenossen gemein haben. Ganz yerfehlt finden wir auch die Aeusserung des Hn. R. (iber die Stelle des Gastmahls p. 221 By wir meinen die Worte: ^eundem (Aristophanem) etiam summa veritate extemum eius (Socratis) corporis habi- tum descripsisse.' Wenn man die Stelle des Aristophanes (Nub. 359), wo die Wolken den Sokrates so anreden: ou yap Sv fiXXui t* finaKOucai^^v tujv vOv ^€T€Ujpoco(piCTij&v, n\i\v f\ TTpobiKiji' Tijj ixkv coq)iac Kai yv{i)\xr]c ofiv€Ka, coi bk 6ti pp€v9u€i t' iv TaTciv 6boic Kal TibqpeaXmb TTapapdXX€i< KdvuTTdbriTOc KaKd ttoXX* dv^x^^ Kdqp' f^iv c€^vonpocuj7t€Tc

DE ARIST0PHANI8 VITA. 253

wenn man also diese Stelle mit der ihr entsprechenden Pla- tonischen: ^iretTa (^ovfe ib6K€x, (b *ApiCT6(pav€c, Td cdv bi\ toGto, Ka\ dKcT biairopeuecOat ujcirep Ka\ dvOdbc, Pp€v8u6^€Voc Kat TdjqpOaXfiuj irapa^XXuiv, in ihrem Zusammenhange ver- gleicht: so wird man in der letzten Stelle eine verhohnende Anspielung auf den Aristophanes finden: denn was er zur Herabsetzung und Yerhdhnung des eitlen imd flunkemden Philosophen gesagt hatte, eben das muss er hier zur Ver- herrlichung des sich immer selbstbewussten Weisen ange- wendet horen. Dass der ausgelassene Eomiker im 6ast- mahle sonst etwas schonend und ohne weitere personliche Beziehungen behandelt wird^ davon mag der Grimd darin liegeU; dass Aristophanes hochst wahrscheinlich nicht mehr lebte, als Platon sein Gastmahl schrieb. Demnach mochte das Gastmahl Uberhaupt wenig geeignet sein, um daraus zu ersehen, wie Platon Uber den Aristophanes geurtheilt habe^ am allerwenigsten aber^ um daraus auf eine giinstige Stim- mung des ersteren fQr den letztecen zu schliessen. Dass Platon gegen die Person wie auch gegen die Dichtungsart des Aristophanes die starkste Abneigung f&hlte, dafQr spre- chen entscheidende Stellen aus der Apologie und den Biichern vom Staat; und keinesweges steht mit diesen das Symposion in einem Widerspruch^ wie wir eben gesehen haben. tlnd daher k3nnen wir auch nie glauben^ dass Platon auf den gestorbenen Aristophanes das schone Epigramm

ai XdpiT€C T^fi€v6c Tt XapcTv, 8tt€P oux\ it€C€TTai, 2[iiToucat Hiux^v cupov *AptCTO(pdvouc

gedichtet habe. Vielleicht ist Platon der Komiker der Verfasser 4is desselben. Auch Hr. R. tragt Bedenken gegen die Echtheit des Epigramms, aber nur aus *dem unzureichenden Gnmde, dass es nur von spateren Schriftstellem erhalten ist Das Anek- dotchen^ Platon habe dem Tyrannen Dionysius^ da dieser die Athenische Verfassimg kennen zu lemen gewOnscht hatte^ die Wolken des Aristophanes als eine geeignete Quelle zu- geschickt^ halt Hr. R. wohl nicht mit Unrecht flir eine Erdich- timg. Wenn aber etwas wahres daran sein sollte^ so wUrde auch darin kein Lob fUr den Aristophanes liegen^ sondera

254 RECENSION VON C. P. RANKE

eine bittere Ironie auf die Athener, in deren Staate es wie in den Wolken des Aristophanes bunt und kraas hergeht. Was sonst noch das Verhaltniss des Aristophanes zum Platon betrifiR;, so haben wir uns gewundert, dass auch Hr. R. in den Ekklesiazusen eine Parodie auf die Platonische Lehre und Schule gefunden hat. Traeterea' (p. LV) Wix negari a quoquam poterit/ (wir wenigstens leugnen dieses) ^Ecclesia- zusarum quam scripsit comicus fabulam contra ipsius philo- sophi doctrinam disciplinamque ftdsse compositam/ Wir glaubeu; dass Hr. R. bei der Fortsetzung seiner Commentatio^ wo er iiber Inhalt und Bedeutung der Ekklesiazusen nahere Aufschliisse geben muss^ durch eine sorgfaltige Betrachtung dieser Frage auf ein anderes Resultat hinauskommen wird. Einstweilen wollen wir daher mit unserm Einspruche warten. Nachdem Hr. R. die Urtheile aller Zeiten tiber den Aristophanes aufgezahlt hat^ wendet er sich zu einer Unter- suchung tiber dessen Leben und Gharakter. Dieser Unter- suchung aber geht eine. andere yorlaufige tiber die Quellen, woraus wir Nachrichten liber Aristophanes schopfen konnen, Yoran (p. XCI CIII). Diese Quellen sind ein pioc 'Apicxo- qpdvouc Yon einem anonymen Verfasser; eine andere Biogra- phie Yon Thomas Magister, SuidaS; femer einige Noten der Scholiasten. Von der ersten Quelle wird sehr grQndlich be- wieseu; dass ihr Urheber meistens aus den eignen Aeusse- rungen des Aristophanes bald richtig und bald unrichtig seine Erzahlung geschopffc habe. Dann gibt es noch ein Schriffcchen eines unbekannten YerfasserS; welches theils No- tizen iiber die Lebensumstande des Aristophanes und anderer Eomiker^ theils fiber die Eomodie im allgemeinen enthalt Um Uber dessen Autori1»t und Quellen zu entscheiden^ schickt Hr. R. abermals eine yorlaufige Unlersuchung tiber den Eanon der Alexandrinischen Grammatiker yoraus^ worin yiele falsche Yermuthtingen und Ansichten yon Ruhnken, der bekanntlich liber diesen Gegenstand zuerst eine ausfiihrliche Untersn- chung angestellt hat, berichtigt werden (p. CIV CXXII). Das Resnltat dieser Untersuchung zeigt^ dass der Anonymus in seinem Urtheile fiber die Eomiker yon den Alexandrini- schen Grammatikem nicht abhangig gewesen sei (p. CXXII),

ARISTOPHAKIS VITA. 255

dass er dagegen doch noch aas unverdachtigen Quellen ge-

schopft habe.

. . . . Bald darauf folgen noch zwei vorlaufige Untersu- k\k chungen, die eine tlber die Didaskalien, die andere fiber die uns erhaltenen Scholien des Aristophanes (p. CXXXI bis GLXXXII). Dann erst kommt Hr. R. zur Auseinandersetzung der Lebensumstande des Aristopbanes, und zwar so, dass er im ersten Abschnitt (Eap. XY) ilber die Eltem des Dich- ters und deren Stand handelt. Mit dem Resultate des zwei- ten AbschnittSy der sich auf die Lebenszeit des Aristophanes bezieht (Eap. XYI), konnen wir nicht ganz tibereinstimmen. Dieaes wird aber so (p. CXC) hingestellt: Wixit Aristophanes ab Olymp. octogesima quarta ad centesimam usque Olym- piadem.' Da Aristophanes zum erstenmal 01. 88 , 1 eine Eomodie auff&hren liess^ und zwar unter dem Namen eines andem, weil er wegen seiner Jugend noch nicht hervorzu- treten wagte: so mag das Geburtsjahr^ wie Hr. R. dies be- stimmt haty der Wahrheit sehr nahe kommen^ obgleich auch dieses noch wohl um eine Olympiade zurtlckgeschoben werden muss; anders aber m5chte es sich mit dem Todesjahre ver- halten. Dieses hat Hr. R. in die hundertste Olympias ver- legt^ weil nach der Angabe des Suidas (s. y. 'Apapuic) der Sohn des Aristophanes, Araros^ zuerst in der lOlsten Olymp. ein Stttck aufgefUhrt habe. Da wir nun aus andem Quellen wissen, dass Aristophanes seit 01. 97, 4 zwei Eomodien durch den Araros hat aufffihren lassen: so schliesst Hr. R., Araros habe sich wahrend der Lebenszeit des Aristophanes mit den vaterlichen Sttlcken beholfen^ nach dessen Tode aber sei er mit einem eignen hervorgetreten. Diese Combination ware so unwahrscheinlich nicht, wenn sie nur eine bessere StQtae hatte als diese unbestimmte Angabe des unzuver- lassigen Suidas^ und wenn nicht tlberdies noch andere Um- stande dagegen sprachen. Denn zuerst mtlsste man anneh- men, Aristophanes habe in zw5lf oder wenigstens acht Jahren nur zwei Eom5dien verfertigt^ ja selbst nicht einmal so yiele: denn da unter den beiden genannten Eom^dien^ Aeolosikon und EokaloSy von der ersten eine zweite Ausgabe existirte, 80 ist nichts wahrscheinlicher^ als dass gerade diese Ueber-

256 RECENSION VON C. F. KANKE

arbeitung eines schon frUher gefertigten Stiickes am Lebens- ende des Aristophanes yon Araros aufgefiihrt wurde. Also hatte Aristophanes wahrend dieses langen Zeitraums streng genommen nur eine neue Komodie gedichtet. Ein anderes Indicium gegen die Ansicht des Hn. K finden wir in dieser Stelle des unbenaimten Biographen (p. XVIIy 29 vor Dind. Acham.): ^v touti}) bk tuj bpdiiiaTi (im Plutus) cuv^ctt)C€ ti|» trXriGei t6v ul6v *Apap6Ta xai outuj )Li€TriXXa£€ Tdv piov traibac KaTaXiTTUJV Tp€ic, <l>iXi7r7rov 6)liuivu^ov t& trdTnnfj Kal NiK6cTpa- Tov Kai 'Apap6Ta, bi' ou Kai dbiba£€ t6v nXouTov. Nach diesem Grammatiker verschied also Aristophanes bald nach Auff&h* rung des.Plutus, und dagegen streitet auch nicht die Nach- richt aus einem Argumentum des Plutus: T€X€UTaiav hk h\- bdSac Tfjv KUJfiUibiav TauTiiv (den Plutus) iiA iCb Ibiiu 6v6paTi Kal t6v ui6v auToO cucTfjcai 'Apap6Ta bi' auTfjc (lies bi* airrou) 415 ToTc 6€aTaTc PouX6ji€Voc Td utr^Xonra buo b\ ^Kcivou Ka9f]K€ KuiKaXov Kai AloXocixuJva: denn es wird hier laicht gesagt^ dass Aristophanes bei der Auffdhrung der zwei letzten Stiicke noch gelebt habe; er konnte diese als ein ErbstfLck seinem Sohne hinterlassen. Die Nachricht des ersten Grammatikers, dass Aristophanes den Plutus durch den Araros gegeben^ und des zweiten, dass er ihn unter seinem eignen Namen gegeben, hat Clinton (Fasti p. 101 ^ vgl. Dindorf Aristoph. Fragm. p. 80) so vermittelt; dass Araros im Plutus den Pro- tagonisten gemacht habe. Wir nehmen demnach das erste Jahr der 98sten Olympias als das Sterbejahr des Aristo- phanes an.

Nun folgt eine lange Untersuchung iiber das Yaterland des Aristophanes (p. CCI CCLVI); deren Resultat ist^ wie zu er- warten^ dass Aristophanes ein geborner Athener sei: allein die Frage Uber das Yaterland des Dichters hangt genau zusammen mit einem eignen Yerhaltniss, worin Aristophanes mit dem Dichter und Schauspieler Philonides und mit dem Schauspieler Eallistratus gestanden hai Den Gang^ welcben Hr. R. in dieser Untersuchung eingeschlagen, ins einzelne zu verfolgen wiirde uns zu weit f&hren. Wir bemerken daher nur so viel^ dass Hr. R. alle Momente dieser verwickelten Frage voll- standiger zusammengefasst und sorgfaltiger erwogen hat als

DB AEISTOPHANIS VITA. 257

alle diejenigen, welche friiher (Siivern, Dindorf, Hermann) oder gleichzeitig mit ihm (Hanow, Ritter) denselben Gegenstand besprochen haben. AUein auch so mochten sich gegen das Yon Hn. R. dargelegte Besnltat noch mancherlei Bedenken erheben lassen^ besonders gegen diejenige Methode des Hn. B.y wonach er einige Nachrichten der Scholiasten und Gram- matiker glaubt, andere dagegen yerwirft^ wo die Griinde ftlr das eine oder das andere nicht immer ilberzeugen. Nach Hn. R. ist das erste Stfick des Aristophanes unter dem Namen des Philonides gegeben worden^ und dies ist ohne Zweifel wahr. Das zweite und dritte Stdck^ die Babylonier und die Achamery soU Eallistratus unter seinem Namen aufgef&hrt haben. AUes, was der Dichter der Achamer von sich selbst sagty und was man bisher auf den Aristophanes bezog, das soU Ton Eallistratus Tcrstanden werden. Das scheint uns nun freilich eine sehr gewagte Behauptung. Der Schau- spieler Eallistratus wird auf einmal der erste Eomiker Athens, nach welchem selbst der Perserkonig sich erkundigt. E[alli- stratus ist auch so gefallig, den gefahrlichen Process, welchen Eleon wegen der Babylonier gegen deren Yerfasser erhob, auf sich zu nehmen. Mit einer bestimmten Evidenz wird Uber diesen Gegenstand wohl nie entschieden werden^ yorztlglich aus zwei Grtlnden: erstens, weil man nicht wissen kann, inwiefem die von Aristophanes edirten Sttlcke (und die besitzen wir) von den aufgefahrten verschieden gewesen sind; zweitens^ weil die Nachrichten der Scholiasten zu schwankend sind und meistens auf blossen Yermuthungen beruhen. So sehr wir die Grtlndlichkeit des Hn. B. bei dieser Untersuchung anzuerkennen wissen, so sehr mtlssen wir es tadehi; dass er in deren Bereich so viel Heterogenes gezogen hat. Gleich beim Anfange derselben werden so yiele Zurdstungen gemacht; dass man kaum sieht, wo er hinaus will. Jede der Nebenuntersuchungen wird wieder durch einen allgemeinen ganz gew5hnlichen Gedanken ein- geleitety wodurch dann die ganze Methode unertraglich lang- weilig wird. Am meisten haben wir uns gewundert tlber die Episode p. CCX— CCXIY, worin der Demagog Peisan- dros zum Eomiker gestempelt wird. Unntltz finden wir den

FB. RITSCHBLn 0PY8CYLA V. 17

258 BECENSION VON C. F. EANKE

Beweis, der nach dieser Untersuchung folgt (p. CCLVII CCLX)y Aristophanes namlich sei kein Schuler des Sophisten Prodikus gewesen. Die Veranlassung dazu gab RUckert^ der neueste Herausgeber des Platonischen Gastmahls. Dieser hatte tiber die Rede des Platonischen Aristophanes die nich- tige Vermuthung aufgestellt^ es werde dadurch die Methode des Prodikus dargestellt und persiflirt: allein damit wollte doch wohl RUckert selbst nicht behaupten^ Aristophanes sei ein Schiller des Prodikus gewesen, so dass Hr. R. hier nicht

416 allein gegen eine nichtige Vermuthung, sondem auch gegen einen Schatten streitet. Nachstdem wird iiber die Anzahl und die Namen der Aristophanischen StUcke ausfiihrlich und mit erwiinschter Bestimmtheit gehandelt (p. CCLXIX CCCXIV). Hr. R. zahlt einstweilen alle StUcke auf, welche unter dem Namen des Aristophanes angefiihrt werden; ob mit Recbt oder nicht, wird er spater zeigen. So findet er eine Anzahl Yon 54 Stficken^ eine Zahl^ welche auch die meisten Grammatiker angeben. Dindorfs Untersuchungen in den Fragmenten des Aristophanes werden hier yielfach berichtigt. Durch eine sehr feine Combination hat Hr. R. ermittelt^ dass die alten Grammatiker die Eom5dien des Aristophanes nach dem Alphabet geordnet haben. Daraus wird nun zum ersten Male klar, warum das Tfipac die neunte und die "'OpviOcc die fQnfunddreissigste Eomodie genannt wird; denn nach einer alphabetischen Ordnung nehmen diese StUcke wirklich jene Stellen ein. Von nun an folgt eine Aus- einandersetzung iiber die einzelnen Aristophanischen Stficke; sowohl iiber die erhaltenen als yerlorenen^ nach einer chro- nologischen Ordnung^ soweit diese m5glich ist. In dem bisher

^ edirten ersten Theile dieser Commentatio wird fLber ftSnf StUcke^ woYon zwei verloren und drei erhalten sind^ gehan- delt, iiber die AaixaXfic, BoPuXidvioi, 'Axapvfic, iTTTrfic, Nc- q)Aai. Wir wollen diese Untersuchungen einzeln betrachten.

1. AaixaXf^c p. CCCXVm— CCCXXIX. Seidler, Sfivem und W. Dindorf hatten vor Hii. R. schon manches liber diese erste Eom5die des Aristophanes ausgemittelt^ so dass man jetzt fiber die Haupttendenz derselben uicht mehr zwei-

DE ABISTOPHANIS VITA. 259

feln.kann. Hr. R. hat die Forschungen seiner Yorganger benutzty und besonders dureh Anwendung einer bisher unbe- kannten Stelle des Suidas bereichert^ obgleich es seine Ab- sicht nicht sein kann^ alle Fragmente genau zu erlautem. Dieses hat gethan Fritzsche^ dessen ^commentatio de Ari- stophanis Daetalensibus', zwar spater (1831) erschienen, aber ungefahr gleichzeitig mit dem Werke des Hn. R. geschrie- ben ist. Dadurch kann, was der letztere gesagt^ bisweilen erweitert oder erganzt werden. So ist z. B. von Hn. R. die Vermuthung aufgestellt, dass dieses StQck an den Lenaen (01. 88y 1) aufgefQhrt sei; aber der Beweis daftir ist nichtig. Fritzsche hat eben dasselbe besser zu bewahren gewusst p. 9. So Tiel uns auch tlber den Inhalt dieser Eomodie bekannt isty so wenig wissen wir von der Anlage derselben^ besonders Yon dem Yerhaltnisse des Ghors zu den handelnden Personen. Hr. R. spricht sehr unbestimmt darUber. Er glaubt unter anderm, man habe eine Eomodie in der Eomodie gesehen, und diese YermuthuDg stQtzt er auf eine sehr unzuverlassige Stelle des Etjmol. M. s. v. bpa^a. Auf keinen Fall kann man die Darstellung, wie Hr. R. sie sich denkt (p. CCCXXI), nach der EinrichtuDg des griechischen Theaters wahrschein-

lich finden

. . . . Geht es wohl an, dass dieselben Personen erst auf der Buhne als Schauspieler und dann in der Orchestra als Chorpersouen oder Tanzer erscheinen? Denn aus den Schmausenden bestand der Chor, welcher versammelt war im Tempel des Herakles. Diesen muss also die Orchestra dargestellt haben. Freilich wird der Chor an den Yorfallen auf der Scene Theil genommen haben^ und darauf mi^ die Stelle des Suidas unter d. W. AaiTaXeic sich beziehen. Hera- kles selbst, so meint Hr. R.^ war bei dem Schmause in seinem Tempel gegenwartig, und dafQr wird der 60ste Vers aus den Wespen

ofiO* *HpaKXflc Td belTTVOV dEaTraTuifievoc

aDgefuhrt", allein daraus lasst sich eher das Gegentheil be- weisen. Auch wird aus einem Fragment bei Suidas (22 Dind.)

Tdv '€p€x6^a ^oi Kal Tdv Alx^a KdXei

17

260 BECENSION VON C. F. BANKE

etwas zu rasch geschlossea, dass diese beiden Herren auf der Btihne wirklich erschienen seien. Nicht alles, was gerufen wird, pfiegt auch zu kommen. Ueber die Entwickelung und den Ausgang des Dramas hat Hr. R. nichts gesagt. Sehr ge- fallig scheint uns die Yermuthung von Fritzsche, dass mit einer Anklage des ausschweifenden Jtinglings und mit einer Yerdammung desselben; als eines untergeschobenen Sohnes^ das Stiick beschlossen seL

417 2. BapuXiIivioi p. CCCXXIX CCCXLIV. Auch flber die Babjlonier hat Fritzsche gleichzeitig (1830) mit Hn. Ranke eine ausfQhrliche Monographie geschrieben. Beide stimmen darin iiberein, dass Eukrates, der Demagog, eine HauptroUe darin gespielt habe; beide haben vermuthet^ dass der Process, welcl^er in einigen Fragmenten des StQckes er- wahnt wird; gegen diesen Taugenichts gerichtet gewesen und zu seinem Yerderben ausgefallen sei^ eine Yermuthung^ die wirklich sehr gefallig ist und mit allem^ was uns Yon den Babyloniern erhalten ist oder iiber sie ausgesagt wird^ sehr gut zusammenstimmt. In Beziehung auf den Chor weichen die beiden genannten Gelehrten von einander ab. Fritzsche hat sich p. 17 mit gewohnter Heftigkeit und Leidenschaft- lichkeit gegen Dindorfs Annahme, der Chor habe aus den Babyloniem oder gebrandmarkten Sklaven bestandeU; erklart^ aber doch weiter nichts als eine unbestimmte Declamation beigebracht. Hr. R. ist mit Recht^ wie es uns scheint^ der Vermuthung von W. Dindorf gefolgt:

Ganz recht! In

der Orchestra stellten sich diese Barbaren in ReiheU; in denen der Chor seine Tanzbewegungen ausfQhrte. Darauf bezieht Hr. R. mit Recht auch ein anderes Fragment (47 Dind.):

"lcTacG* ^«peHfic trdvrcc iiA xpeTc <ic7r(5ac.

Auf der Scene^ worauf die Griechen immer nur wenige ijTTOKpiTai zu sehen gewohnt waren, hatte man mit diesen Reihen von Sklaven nichts anfangen konnen. Ueber den

418 Antheily welchen diese gebrandmarkten Sklaven an der Hand- lung genommen hatten, ist von Hn. R. nichts entschieden. Sehr wahrscheinlich ist die Yermuthung von I^^ritzsche, dass

DE ABISTOPHANIS VITA. 261

die hartbedrttckten BundesgeiioBsen in dieser Gestalt aufge- f^hrt wurden. Da die Sklaven^ welche auftraten, in der Mtlhle dienten^ und da Eukrates^ eine Hauptfigur dieses StUckes^ MfLhlen besass, so Yermuthen wir, dass die von den Dema- gogen schwer bedrQckten Bundesgenossen als die Mfiller- knechte dieses Eukrates dargestellt wurdeiL Durch die Ver- dammung des Eukrates^ womit das StQck wahrscheinlich en* digte^ wurde dann auch wohl das Schicksal dieser armen Menschen gelindert.

Eine andere Yermuthung liber den Inhalt der Babylo- nier^ welche frtlher schon Sdyem (fiber die YSgel des Ari- stoph. p. 29) aufgestellt und die Fritzsche (a. a. 0. p. 49) etwas derb abgewiesen hat, ist von Hn. R. angenommen. .

Sayern hatte die Stelle des Etym. M. p. 311^ 1,

wo dieser Vers (dvrip Tic fiiiiTv tciiv dTKivou^evoc) angefClhrt wird, nicht yerstanden und daher in jenem dvrjp * den Gorgias vermuthet Ygl. Dindorf a. a. 0. p. 60. Den Aristophanischen Yers hat Fritzsche so einfach und gentlgend erklart, dass man darin wohl ktinftig nicht mehr den Gorgias suchen wird. Allein Hr. B. hat dies selbst wohl gefQhlt^ glaubt aber durch andere Spuren die Yermuthung von Stlvern besser

zu bewahren Dieser Beweis^ den wir nicht

anerkennen, besteht in Folgendem. Ein Jahr nach Auff^h- rung der Babylonier sagt Aristophanes mit einem Rttckblick auf dieselben in den Achamem Y. 633 642:

<l>ac\v b' livtti 7ro"XXuiv dTaOu&v aTrioc u^iv 6 iTOiniyic Traucac u^ac ZleviKOici X6toic \ii\ Xiav dgairaTficOai ktX. Nun aber kam (so argumentirt Hr. R.) im Anfange des- 419 jenigen Jahres^ worin die Babylonier aufgefdhrt wurden^ Gor- gias als Gesandter nach Athen, um fQr seine Yaterstadt Leontini die Htllfe der Athener zu gewinnen. Yon ihm be- richtet uns Diodoms XH, 53 also: oOroc oi5v KaxavTTicac elc Tdc *A8ifivac Kai TapaxOelc elc Tdv bf\\xov bieX^x^n toTc ^Mx]- vaioic Ttepl tAc cuji)Liaxiac Kal Tt|» HeviCovTi ttic XdSeuic iHii\r\ie touc 'AGrivaiouc, 8vTac eu^ueic Kal cpiXoXoTOuc Dio- doms (so sagt Hr. R.) stimmt sogar in einzehien AusdrQcken mit Aristophanes liberein, und daher sind unter jenen 6e- sandten, von denen Aristophanes in den Achamem spricht,

262 BECENSION YON C. F. RANKE

Gorgias und seine GenosBen zu verstehen. AUein die ganze Aehnlichkeit besteht darin, dass Aristophanes von SeviKol X6toi und Diodorus von einem SeviZov Tf)c X^gewc redet Die ganze Combination^ die auf dieper schwachen Stiitze ruht, ist offenbar verfehlt: denn wie konnte Aristophanes die Ge- sandtschaft von Leontini durch drrd t&v tt6X€u)v o\ Trp^cPeic bezeichnen? Das sind die Gesandten^ welche von den tribut- pflichtigen Stadten der Athener ankamen^ und durch ibre Beden diese gUnstig fQr ihre Btlrger zu stimmen suchten. Dass dergleichen Stadte gemeint sind, zeigt am klarsten der letzte Yers jener Aristophanischen Stelle:

Ka\ Touc brjjiouc dv Taic Tr^Xeciv beiHac ibc bTmoKpaToOvTai.

Wir wundem uns daher, wie ein so besonnener historischer Forscher wie Hr. R., auf solche nichtige Indicien bauend^

diesen Ausspruch wagt: ^Aristophanes in Baby-

loniis propterea reprehenderat Athenienses, quod Gorgiae oratione decepti naves in Siciliam miserant et bellum cum Peloponnesiis gerendum ita amplificaverant'

3. 'Axapvfjc p. CCCXLV— CCCLXXn. Hier kann die historische Forscbung schon einen festern und sicherern Schritt gehen, da das StUck, dessen Bedeutung und Zusam- menhang mit der Geschichte des athenischen Yolkes er- klart werden soll^ selbst erhalten ist. Was Hr. R. dar&ber gesagt hat; wie auch Uber die nachstfolgende Eomodie^ die iTTTific, das konnen wir als eine vortreffliche Einleitung zur Lectiire dieser beiden StQcke empfehlen. Nur diejenige Mdhe scheint uns vergeblich, welche Hr. R. sich gegeben hat, um ausfindig zu machen^ wen wohl Aristophanes in den Rittern unter dem Namen des Agorakritus angedeutet habe. Er ver- muthet unter diesem Namen einen Schiiler des PhidiaS; den Agorakritus aus Paros^ der aus einer Aphrodite eine Nemesis gemacht und diese in Rhanmus aufgestellt hatte. Darauf soll die Umkochung, welche der Aristophanische Agorakritus mit dem Demos vomimmt, sich beziehen. Diese Aehnlich- keit liegt so fem, dass von den athenischen Zuschauem 420 wohl nicht leicht jemand dieselbe herausfinden konnte, ffir

DE ABISTOPHANIS VITA. 263

diese aber dichtete doch Aristophanes. Dann sieht man auch nicht ein^ warum der Dichter diesen Mann zuerst unter dem Bilde eines infamen Wursthandlers aufgefQhrt habe. Wir halten diesen Agorakritus fiir eine allgemeine Person und daher seiuen Namen fiir erdichtet. Auch konnte Aristo- phanes keinen wirklichen Menschen fiir seine RoUe wahlen, weil er ihm eben zwei sehr entgegengesetzte Rollen auftragen woUte. Zuerst muss dieser Mann durch Schlechtigkeit und Unverschamtheit den Kleon besiegen; diese Bolle hatte der Dichter freilich irgend einem andem berflchtigten Demagogen der damaligen Zeit zutheilen konnen; derselbe Mann aber zeigt sich durch die Umkochung des Demos als den grossten Wohlthater des Staats^ und diese Ehre ware doch fQr jeden Demagogen zu bedeutend gewesen. Endlich sagt uns ein wichtiger Zeuge, dass Agorakritus eine ailgemeine Person sei; ein ZeugC; auf den Hr. R. sonst mit vollem Recht yiel zu halten pflegt^ namlich Aristophanes selbst, Y. 1257. 58:

AHM. ^jioi hi T* 8 Ti coi xofivo^' €!7t*. AAA. 'ATOpdKpiToc dv xdTopqi T^P Kpiv6^€V0C dpocK^priv.

Agorakritus ist eine ahnliche Figur wie die Praxagora der Ekklesiazuseu; die ihre Weisheit ebenfalls auf der Agora erlemt hat.

Am Schluss dieses ersten Theiles der Gommentatio folgt eine Exposition iiber die Wolken, p. CDXX CDLIL Die neue Ausgabe derselben von Hermann, welche gleichzeitig mit der Commentatio erschienen ist, konnte Hr. R. noch nicht benutzen; sonst wiirde er tlber Einiges, wie wir glauben, anders geschrieben haben, besonders dber die Frage, welche die erste und zweite Ausgabe dieses Stiickes betrifft.

Was den Inhalt der Wolken betrifft, so hat Hr. R. zu zeigen gesucht, dass der Dichter Yorziiglich die Laster der

Jugend habe ztichtigen wollen (p. CDXXYni)

Diese Ansicht sucht Hr. R. demnachst durch eine Betrach- tung des Inhalts der Wolken zu bewahren; allein er fQhrt daftlr mehr einzelne Stellen an als die Anlage des ganzen Stflckes. Uns erscheint nach einer solchen Ansicht sowohl

264 RECENSION VON C. F. RANKE

die Person des Strepsiades als des Ghores sehr rathselhaft und unerklarbar. Nicht weil Strepsiades einen verschwen- derischen Sohn hat, sondem weil es in seinem eignen Herzen schwarz aussieht^ entschliesst er sich ein Schurke und Be- tr&ger zu werden. Auf sein Haupt i^Ut also auch yorzQg- lich das Unheil dieses Beginnens zurdck Der verschwen- derische Sohn gibt ihm nur die Yeranlassung, sich in seinem wahren Lichte zu zeigen; Sokrates und seine Gottinnen geben die Gelegenheit und Mittel zu der schlechten That^ wozu Strepsiades nur gar zu geneigt war^ er^ der von sich sagt (V. 483):

X^T€lV ^fev OUK ?V€Ct', dTrocT€p€Tv b* ?Vl.

Strepsiades und Sokrates sind auch die Hauptpersonen des Stiickes, Pheidippides spielt im ganzen eine untergeordnete Rolle. Die Rede des X6toc bixaioc, worin &eilich von den Yorzfigen der alten Erziehung gesprochen wird^ kann auch nicht alles beweisen; dass die beiden Reden vorztlglich Yon der Erziehung sprechen^ ist ganz natOrlich: denn sie haben einen jungen Mann zu liberredeny der nach der einen oder nach der andem Art gebildet werden soU. Wir erklaren uns ganz entschieden fiir die Ansicht^ dass Aristophanes die- jenige Richtung der neuem Zeit^ worin alle wahrhaft ethi- schen Grundlagen umgestossen wurden, im Gegensatze gegen die frtlhere; worin hohe Sittlichkeit blUhte; zeichnen woUe. Strepsiades selbst gehort dieser neuem schlechten Richtung an: ein Product derselben ist die bodenlose Sophistik, die mit triigerischer Rhetorik alles Heilige und Wahre umstosst: als den Gipfel dieser Sophistik dachte sich Aristophanes (aus Irrthum) den Sokrates. Er und die tLbrigen Sophisten mfLssen also in ihrem Leben und Wirken dai^estellt werden. Sie 423 sind es iibrigens nicht, welche die neue sittenlose Zeit allein geschaffenhaben: denn Strepsiades und Pheidippides sindauch ohne sophistischen Unterricht schon boshaftschlecht genug: die Sophisten als die argste Ausgeburt der neuen Zeit sind nur diejenigen^ welche diese schlechte Richtung auf alle Weise fSrdern; besonders dadurch^ dass sie sich der Jugend be- meistem und dieser zu allem Schlechten Anleitung geben.

DE ARI8TOPHANI8 VITA. 265

Sehr gem stimmen wir mit Hn. B. darin fiberein^ dass der Spott des Aristophanes in voUem Masse den wirklichen Sokrates treffe, nicht eine allgemeine Person; welche diesen Namen fQhrt. Aber eine Inconsequenz glauben wir darin za sehen, wenn Hr. B. p. GDXLsq. sagt: Md unom iterum iterumque inculcandum esse credo, Socratem quia Atheniensis est eiusque figura comoediae aptissima^ non quia summus et princeps fuerit sophistarum, reliquis sophistis missis^ ab Aristophane esse irrisum.' Man sieht leicht^ worin eine solche Annahme ihren Gnmd hat: Hr. B. will dadurch die Unge- rechtigkeit des Aristophanes gegen den Sokrates lindenu Allein das gelingt auf diese Weise am allerwenigsten. Denn wenn selbst Aristophanes den Sokrates nicht f&r den argsten Sophisten ansah^ warum stellt er ihn dann als solchen dar? Warum zeigt er uns den Sokrates als denjenigen, gegen welchen die iibrigen Sophisten beinahe verschwinden, und mit welchem etwa nur Prodikus verglichen werden konne? Was konnte Sokrates dafUr^ dass er ein eingeborener Athener war, oder dass seine aussere Figur in einer Eomodie Effect machen musste? Aristophanes ware der unbilligste und ungerechteste Mensch gewesen^ wenn er von solchen Zufalligkeiten aus- gehend uns den Sokrates als das Haupt der Sophisten dar- gestellt hatte. Wie wir diese Frage, warum Aristophanes den Sokrates so arg durchgezogen habe, ansehen, so konnen mit Consequenz wohl iiberhaupt nur drei Ansichten dartlber aufgestellt werden: 1) Aristophanes verfolgt den Sokrates aus Privathass; 2) Sokrates verdient die Zflchtigung des Eo- mikers; 3) AristophaneB hat sich gdirrt. Gegen die erste dieser Ansichten streitet der uns sonst als redlich bekannte Charakter des Aristophanes; gegen die zweite streitet die Geschichte der Philosophie und das ganze Leben des Sokrates: die dritte Annahme dagegen kann durch viele historische Indicien bewahrt werden; sie wird uns also auch allein tlbrig bleiben. Und warum soUte Aristophanes nicht auch einmal haben irren kSnnen? Und so halten wir es auch fQr eine un- ntltze MUhey wenn man den Euripides mit Haaren in die Wol- ken hereinziehen und ihn mehr als einmal darin gezQchtigt erkennen will; wie Beisig und ihm folgend auch Hr, B. ver-

266 BECENSION VON C. F. BANKE DE ABISTOPHANIS VITA:

sucht haben (p. CDXLVIII)

4u Aristophanes hielt den Sokrates fur noch arger als den Euri- pides; denn dieser hatte ja nach Aristophanischer Yorstel- lung sein eitles Geschwatz Tom Sokrates erlernt. Vgl. Ban. 1482—1499. Dagegen, dass Euripides wirklich in den Wol- ken aufgetreten sei^ wie Beisig glaubte^ hat sich Hr. B. mit Recht erklart. Die Stelle des PoUux X 156 Tr^ieupov b^, oij tAc dvoiKibiac 8pvi6ac ^T^^a^tubeiv cu^pdpriKev, 'ApiCTO^dvnc \ifexy ujCTiep Kai Kpe^dGpav, iv TaTc Ne^dXaic, hat indessen Hr. R. wohl unrichtig auf V. 227

?7r6iT' dTrd Tappou touc Geouc uTrep^poveic

bezogen, indem er 7T€T€upou statt Tappou zu lesen vorschlagt; allein 7T^T€upov ist eine Latte oder Stange^ wofQr Strepsiades den Hangekorb des Sokrate^ ^cht ansehen konnte. Gewiss hatte PoUux die Stelle V. 1434. 1435

Tl bflT*, d7T€lbf| TOUC dXCKTpudvaC fiTTaVTa Ml)Ll€l,

ouK dc0i€ic Kai Tfjv KdTTpov KdTTi HuXou Ka6€ub€ic;

im Sinue, als er jenes schrieb, las aber in seinem Exemplare entweder TT€T€upou oder hatte^ wie Hermann vermuthet^ die erste Recension der Wolken vor sich. Auch darin werden Hn. R. (p. CDLI) wohl wenige beistimmen, dass durch den gerechten und ungerechten \6fOC bekannte athenische Per-

sonen reprasentirt wQrden

Die Natur der beiden \6fU) ist so aUgemein, dass ihnen keine individuelle Person aus der attischen Geschichte ent- spricht-, vergebens wird man also nach einem lebendigen Manne umhertappen; denn hier kann man immer nur einen Schatten fassen. YoUends der biKaioc Xotoc kann durch nie- mand reprasentirt werden, weil er plotzlich zur Gegenpartei Qbergeht. Will man unter ihm einen bestimmten braven und gerechten Mann sich denken^ so muss man diesen auch gleich wieder als einen Ueberlaufer sich vorstellen. Aber warum werden diese Reden noch immer mit den unpassenden Namen bixatoc und dbiKOC aufgefHhrt? Fiir den ersten lasst sich kein Grund angeben^ der andere liesse sich etwa aus

BECEKSION VON B. THIERSCEfS AUSGABE DEB FROSCHE. 267

dem Stiicke selbst rechtfertigen. AUein auch nur der unbe- holfene Strepsiades, der sich in die Eunstsprache nicht zu finden weiss^ bezeichnet den X6toc {^ttujv durch SbiKOC Xotoc (V. 117.884): sie selbst nennen sich ^ttuiv und Kpcirriuv.

Nr. 2. Nachdem wir bei diesem ersten Bande uns schon 425 so lange aufgehalten habeu; so wollen wir die darin ent- haltene Recension des Plutus von Hn. Thiersch nicht weiter berncksichtigen, sondem seine Eritik und Exegese des Aristo- phanes an der Ausgabe der FrSsche prdfen und beurtheileai

Dem Texte der Frosche geht vorauf eine ^quaestio de Banarum fabulae nomine^ aetate et occasione' (p. YII XIII)^ auf die wir unsere Aufmerksamkeit zuerst richten wollen

Bekanntlich ist diese Eomodie nach den Froschen, welche wahrend der Ueberfahrt iiber den unterirdischen See ihre Gesange anstimmen, benannt. Gewiss hatte Aristophanes bei der Abfassung dieser Scene keinen andern Zweck, als jene Ueberfahrt durch diese sonderbaren Gesange interessanter zu macben: den Namen fdr das Stfick entlehnte der Dichter Yon dieser Stelle deswegen, weil sowohl er als die griechi- schen Komiker iiberhaupt durch ungewohnliche und phan- tastische Namen die Neugierde ihres Publicums zu spannen suchten. So nahe alles dieses liegt; so kann doch Hr. Th. diese unbedeutende Partie nicht, ohne eine sehr luftige Yer- muthung darauf zu bauen^ fahren lassen: ^Quare (p. YHI) non absonum fuisset (erat), si Euripidis argutias yerbosas et alienas cum diverbiis tum choris insertasy quae saepius in hac fabula castigantur, etiam sub Ranarum canticis casti- gatas statuissent/ Der arme Euripides! Aristophanes hat denselben ohnehin schon oft genug zur Zielscheibe seines Spottes erkoren; aber damit konnen sich mehrere neuere Eritiker noch nicht begnQgen, sondem woUen ihn auch an vielen Stellen finden, wo Aristophanes nicht an ihn ge- dacht hat.

Ueber die Zeit der AuffOhrung (01. 93^ 3) waltet kein Zweifel ob; weil eine uns erhaltene didaskalische Notiz die- selbe genau angibt, und dann aus dem Sttlcke selbst die

268 REGENSION VON B. THI£RSCH'S

Wahrbeit dieser Angabe entschieden bestatigt wird. Hr. Th. konnte also hier nur Bekanntes wiederholen und die schon 426 Yon.andern entdeckten Indicien fQr die Zeit der Auff&hrung zusammenstellen. Schwieriger ist schon die Frage tlber die zweite AuffClhrung. Dartlber meldet nach einer bedeutenden Auctoritat der Yerfasser des prosaischen Arguments: outui bfe d6aufidc0Ti xd bpaiiia bia xfiv iv aurui Tiapdpaciv, 0&ct€ Kai dvebibdxOr], ujc 911^1 AiKaiapxoc. Diese wiederholte Auf- fiihrung setzt Hr. Th. zwei Jahre spater in 01. 94, 1 gleich nach Yertreibung der Dreissigmanner. AUein dann mUsste man nothwendig annehmen; die zweite Becension sei an yielen Stellen umgearbeitet, und bei dieser Annahme ist es sehr auffallend; dass von der Umarbeitung dieses hochbe- riihmten StQckes auch keine Spur mehr auf uns gekommen ist. Die yielen Erwahnungen von der gewonnenen Seeschlacht bei den Arginusen konnten bei einer AuffUhruug um 01. 94, 1 unmoglich stehen bleiben; ebenso wenig die Berathungen Qber Alcibiades: denn damals sehnte sich niemand nach demsel- ben, wenn auch die Nachricht von seinem Tode noch nicht in Athen bekannt geworden war. Yiele Stellen der Para- basis konnten nur unmittelbar nach jener Schlacht einen passenden Sinn haben. Will man demnach nicht annehmen, dass die zweite Becension yielfach iiberarbeitet und schnell wieder untergegangen sei: so wird man kaum etwas anderes wahrscheinlich finden, als dass die Frosche an demselben Feste oder etwa zwei Monate spater an den grossen Diony- sien zum zweiten Male aufgeftthrt worden seieu. Ftir diese Yermuthung spricht besonders die Angabe des Dicaarchus, dieses Stiick habe wegen seiner Parabase so sehr gefalleU; d. h. wegen desjenigen Theils der Parabase, worin der Chor die Aussohnung mit manchen wahrend der Herrschafk der Yierhundert compromittirten Bflrgem anempfiehlt, und dem Schenken des BUrgerrechts an jene Sklaven, die bei den Ar- ginusen gefochten, seinen Beifall zollt Ygl. Y. 697 (685) 745 (737). Allein diese Stelle konnte nur kurz nach jener Seeschlacht so gut gefallen. Bei einer solchen Annahme ist es nun leicht erklarlich; warum sich von der zweiten Bear- beitung gar keine Spur erhalten hat. Denn die Indicien,

AUSQABE DEB FB5SCHE. 269

welche Wilhelm Dindorf yon einer zweiten Bearbeitung in unserm Stiicke zu finden glaubte^ sind mit Erfolg als nichtig gezeigt worden.

In dem Abschuitte iiber die ^occasio fabulae' (p. XI XIU) beschaftigt sich Hr. Th. mit Wegraumung von zwei unhaltbaren Ausichten; welche Frischlin und Rauke darUber aufgestellt haben: dann folgt gleich eine andere ^quaestio de Ranarum fabulae consilio' (p. XIV XXIX). Ueber diesen Punkt lasst die Elarheit und Eindringlichkeit der poetischen 427 Darstellungi die wir in den Froschen vor allem bewundem, kaum einen Zweifel zu, und wenige Stflcke sind gegen eine verkehrte Auffassung durch Inhalt und Anlage so gesichert als die Frosbhe, obgleich auch hier einige Sonderlinge den Wald vor den Baumen nicht sehen konnten. Die ricbtige Ansicht iiber Inhalt und Zweck der Frdsche hat Hr. Bohtz in einer eignen Abhandlung ausfUhrlich dargelegt. Mit ihm und andern stimmt Hr. Th. im ganzen fiberein, allein ausser dem Hauptzweck will er noch ein ^consilium peculiarius (se- cundarium)' in dieser Komodie gefunden haben. Dieses wird uns schon p. XY als eine treffliche Neuigkeit angepriesen: •.•••••••••••••••

Jetzt folgt eine Auseinandersetzung liber die fiinf dramati- schen Richter^ w.orin er eine falsche Ansicht von Lessing widerlegt und die Stellen des Aristophanes tlber diese Richter zusammengestellt werden. Nachdem dadurch die Fiinfzahl derselben geniigend bewiesen ist, so spricht Hr. Th. seine

Ansicht (p. XXVIII) aJso aus:

Auf eine lustige Weise werden hier Examinanden und Exa- minatoren zusammengeworfen^ um ja nur die Zahl fiinf herauszubringen; aber auch so will es damit noch nicht recht angehen. Denn der Examinanden sind nur zwei, Aeschy- lus und Euripides/ Examinator ist nur einer^ Dionysus. Allein das stort nicht weiter: denn da kommt noch hinzu Sopho- kles als parteiloser Zuschauer^ und Pluto als Vorsitzer des Gerichtes: nun machen aber zwei und drei doch ftlnf, und da haben wir die ftlnf dramatischen Richter. Diese werden verspottet in ihrem dummen Treiben, wie sie die YorzQglich- keit der Tragiker aufzufinden suchen. Dass ausser einer ganz

270 RECENSION VON B. THIEESCtfS

handgreiflichen Unahnlichkeit der fCLnf genannten Personen aus den Froschen und der fElnf athenischen Bichter die letzteren kein Examen anstellen; sondern nur nach dem Ein- druck; den die yerschiedenen StHcke auf sie und die Zuschauer 428 gemacht haben^ iiber deren VorzOglichkeit entscheiden, da- durch hat sich Hr. Th. nicht irre machen lassen. Wer yon dieser durch Hn. Th. beigebrachten Combination noch nicht ganz liberzeugt ist^ der wird endlich mit der naiven Erkla- rung getrostet, dass sich noch mehr Beweise dafiir anf&h-

ren Hessen; aber die Sache sei ohnehin klar

Wenn man diese Tendenz in den Froschen nicht erkennt, so mdssen nach der Behauptung des Hn. Th. manche Par- tien derselben unyerstandlich oder albem erscKeinen; allein diese Partien sind insgesammt yon der Art; dass sie nur demjenigen Schwierigkeiten machen, welcher aus den komi- schen und oft phantastischen Darstellungen Emst und Wahr- heit nicht herausiinden kann. So yiel iiber die Prolegomena.

Was die Bearbeitung des Textes betri£R;, so finden wir unter demselben einen besondem Band f&r kritische und einen fQr exegetische Noteu. An der ersten Stelle werden die Varianr ten der bisher bekannt gewordenen Handschriften und der yor- zflglichsten alteren und einiger neuem Ausgaben erwahnt. Die durchgehende Berttcksichtigung der Varianten aus den alten Ausgaben muss bei einem Schriftsteller wie Aristo- phanes ziemlich HberflQssig erscheinen. Denn das kritische Material ist durch die Bemiihungen ausgezeichneter Manner bisher zu einem solchen Reichthum herangewachsen^ dass man die alten Ausgaben entbehren und iiberspringen kann. Alte Ausgaben haben nur dann einen Werth^ wenn sie aus alteren und reineren Handschriften, als uns noch zu Gebote steheU; abgeleitet sind. Beides ist bei den alten Ausgaben des Aristophanes nicht der Fall. Hr. Th. wtlrde also zweck- massiger nur Varianten aus Handschriften, wie Im. Bekker, erwahnt haben. Den Angaben yon Im. Bekker hat Hr. TL iiberall unbedingten Glauben beigemessen: den yerdienen die- selben aber nicht wegen der Nachlassigkeit der englischen Correctoren. Vgl. Hermann in der Praef. zu Aristoph. Nub.

AUSGABE DER FROSCHE. 271

1830 [p. X]. Demnacli kann man auch anf die abgeleiteten Angaben des Hn. Th. fiber den Ravennas, Venetus und die drei Mutinenses nicht liberall mit Sicherheit bauen. Ueber die Art und Weise, wie der Text in dieser Ausgabe con- struirt werden soU, sind keine allgemeinen Grundsatze an- gegeben; auch mochten sich dergleichen aus dem Verfahren des Herausgebers nicht leicht auffinden lassen. Der rich- tigste und einfachste Grundsatz in der Eritik des Aristo- phanes besteht wohl darin, dass man sich immer den besten und altesten Handschriften, besonders dem Ravennas und Yenetus, anschliesse, soweit andere Rficksichten, wie der4S9 Sprache, des Metrums und dgl., dies gestatten. Allein diesem Grundsatze ist Hr. Th. haufig untreu geworden, oft aus blosser Sucht etwas eigenes oder neues zu geben. Dieses Urtheil konnen wir nur durch einzelne Proben bestatigen.

WoIIten wir auf diese Weise das ganze St^ck uach der^do neuen Recension durchgehen, so wtirden wir finden, dass Hr. Th. fast immer das Schlechtere dem Besseren, das Unzuver- lassige dem durch Handschriften wohl Bewahrten vorgezogen hat: am unglQcklichsten ist er, wo er eigne Verbesserungs- versuche in den Text bringt: da bemerkt man sehr leicht Mangel an Geschmack, Sprachkenntniss und kritischem Takt. Wer wird z. B. in V. 112 das neugebackene auToO,~was ganz mQssig steht, dem unanstossigen toutouc, was durch Codices so gut bewahrt ist, vorziehen? Allein wir begntlgen uns die verunglGckten Versuche des Hn. Th. nur in we- nigen Versen aufgezahlt zu haben, und wenden uns zum exegetischen Theile der Anmerkungen. Darin muss zuerst auffallen, wie so viel Heterogenes zusammengehauft werden konnte. Yiele Noten beziehen sich auf so triviale und all- gemein bekannte Dinge, dass man glauben sollte, der Yf. habe fiir Schiiler oder Dilettanten schreiben wollen; andere dagegen wie die ganze Qbrige Einrichtung der Ausgabe zeigt, dass dies nicht der Zweck des Yfs war. Unzweckmassig finden wir es femer, dass so haufig lange Stellen aue den Scholien angefQhrt werden, zumal da es an gangbaren Aus- gaben derselben keinesweges fehlt. Wo Hr. Th. von andern

272 KRITISCHE MISCELLEN

Erklarem abweicht, da yerliert er sich gewohnlich in das Seltsame^ wovon beinahe auf jeder Seite merkwiirdige Bei- spiele vorkommen. Am besten sind diejenigen Bemerkungen^ welche in der Mitte stehen zwischen Trivialem und Neuem, und deren sind doch zum Gliick nicht wenige. In der Con- stitution der lyrischen Partien und in der Abtheilung der Strophen und Verse schwankt Hr. Th. zwischen dem^ was die metrischen Scholiasten und dem^ was die neueren Theo-

retiker gelehrt haben

481 Das Papier ist vortrefflich^ die griechischen Typen sind

geschmacklos.

n.

Eritische Miscellen zu Aristophanes.

1. Zu Aristophanes' Froschen.*)

1.

508 In des Herakles Schilderung der Unterwelt heisst es

V. 145 ff.:

elxa p6ppopov ttoXuv i46

Ktti CKi&p deivujv tv hk xoiiTiji kci^^vouc, e! TTOu E^vov tic i^biKiice 7riI)7roT€, f{ Jiaxba pivd&v TdpTupiov uqpeiXcTo, f{ ^vfiipl' i^X6Ticev, f{ naTpdc tvAOov dirdTaEev, f| 'iriopKOV SpKov di^ocev, 160

f{ Mopci^ou Tic ^ficiv dHeTpaijiaTo:

worauf Dionysos fortfahrt:

vf| Toijc Geouc ^xpflv t^ ^rpdc to6toici kcI T#|v TTuppixriv Tic f^aOe t#|v Kivriciou:

alsdann aber Herakles zu den Lichtseiten des ^ades dbergeht. Anstoss nahm hier Cobet^ und nicht mit Unrecht^ an dem im sechsten Satzgliede V. 151 wiederholten Subject tic, wahrend es nach seiner ersten Stelle V. 147 in den vier fol- genden Gliedem weggelassen war. Denn nichts anderes als

*) [Bhein. MuBeam f. Philol. Bd. XXIII (1868) p. 608-617.]

ZtJ ABISTOPHANES. 273

diese Storung der Concixmitat war docli wohl der Gmnd^ warum er Mnemosyne U p. 213 yorschlug i^ Mopci^ou ^f^civ Tiv' ileffi&x^aio: nicht eben wahrscheinlich. Aber grossem Anstoss hatte geben sollen^ dass der Yers Uberhaupt dem Herakles in den Mund gelegt wird: dem Herakles, der vor- her in dieser Scene kaum ein paar Namen von Dichtem zu nennen weiss^ Ubrigens aber so wenig Kenntniss yon ihnen hat; dass er Uber ihren Werth oder Unwerth immer erst yon Dionysos belehrt werden muss. Seine Sache ist es, die groben Freyler gegen die allgemeine Moral zu nennen^ die in dem Schlamm-Morast der Unterwelt ihre Strafe er- leiden; diesen mit bitterm Spott die Freyler im musischen Gebiete gleichzustellen kommt nicht der realistischen Natur des Herakles, sondem der Kunstkennerschaft des Dionysos 509 zu. Es muss^ diinkt mich^ jedem einleuchten^ dass die ur- spriingliche Folge der Yerse yielmehr diese war^ dass Hera- kles seine Rede Y. 151 mit f| ViopKOV 6pK0V dj^ocev schloss, Dionysos aber fortfuhr:

vf| ToOc Geouc dxpfiv fe npdc toutoici Kel 162

TfjV TTuppixriv Tic ?|uia0€ Tfjv KiVTiciou, 163

f{ Mopci^ou Tic ^fjciv iHeTpAM^aTO. 151

Wo es im ganzen nur zwei Satzglieder sind; kann selbst-

yerstand^ch das tic eben so gut zweimal wie nur eiilmal

stehen.

Was kann uns bei solcher Sachlage erwtlnschter kom- men, als dass an eine Yersyersetzung schon im Alterthum gedacht worden? Denn wenn es in den Scholien zu unserer Stelle heisst; Aristophanes yon Byzanz habe hier (zu welchen Yersen; wird uns nicht genauer gesagt) Td dvTiciY^a Kai Td dfixa gesetzt; und wenn nach dem Anecdotum Parisinum, in Uebereinstimmung mit Isidor^ d. h. nach Sueton (p. 140 bei Reifferscheid) ^antisigma ponebatur ad eos yersuS; quomm ordo permutandus erat': so scheint doch nach dem oben entwickelten nichts naher zu liegen als die Combination, dass es eben der Vers 151 war^ dem das Antisigma yorge- setzt wurdC; das correspondirende Sigma aber an der Stelle stand; wohin jener Yers yersetzt werden sollte, was wiederum kaum eine andere sein konnte als nach Y. 153.

FB. BITSCHELII OPVSGVLA V. 18

274 KRITISGHE MISCELLEN

Sieht so auf den ersten Blick alles glatt nnd einfach genug aus, so erheben sich jedoch bei etwas tiefer gehender Betrachtung Bedenken so gewichtiger Art, dass sie noth- wendig erst erledigt sein miissen^ ehe die obige Combination Anspruch auf Giiltigkeit machen kann. Und zwar erheben sie sich theils aus anderweitigen Angaben iiber die Bedeu- tung der genannten kritischen Zeichen, theils aus dem Wort- laut des Aristophanischen Scholions. Wir dttrfen uns also zunachst einen kleinen Excurs iiber die in Rede stehenden am€ia um so weniger erlassen^ je unzureichendere Antwort die mir bekannte semeiographische Litteratur auf die hier sich aufdrangenden Fri^en gibt.

Nur noch einmal; so viel wir wissen^ kommen Antisigma und Sigma Uberhaupt vor^ in den Scholien zur Odyssee zu den Versen e, 247. 248:

T^Tprivev b' fipa irdvTa xal flpfiocev dXXrjXoiciv, T^imcpoiciv b* fipa ttiv t^ Kai dp^oviqciv dpaccev

(mit der Yariante fipripev fttr das, auch Aristarchische, fipac- C€v). Und zwar ist es wiederum Aristophanes, der nach 610 dem Bericht der Scholien touc bvo ctixouc toOtouc Td auTo i|i€TO Trepi^x^iv fi^qpuj, bid Ttjj fifev cifiia, Tf^ bk dvTlciTMCt ^^i- Ti6r|ctv: wogegen Aristarch genau nachwies, dass und warum die Yerse nicht tautologisch seien, sondern zwei sehr wohl zu scheidende Momente des ganzen Geschaffcs bezeichneten. Etwas ganz anderes ist es also hier als in den Froschen, wofiir das Antisigma und Sigma yerwendet ward. Und doch wird ims die Anwendung in den Frosohen auch durch die anderweitigen Berichte iiber die cimcia ausdriicklich bezeugt. Denn im Anecdotum Romanum (p. 142 Beifif.) heisst es: Td bk dvTiciTMa Ka6' iamb (im Gegensatz des ir€pi€CTtTM^vov) TTpdc Touc £vr|XXaTM^vouc t6ttouc, und ebenso im Yenetum (p. 144): Td bk mQ* iavrd dvTictTMCt (vorher ficTiicrov genannt) TTp6c Touc ^VTiXXaTM^vouc tottouc. Beidemale zwar noch mit dem Zusatz xal diTqibovTac oder xai ^fi cuv<jibovTac, was ge- radezu eine dritte Anwendung ware^ da ^Widerspruch' doch an sich mit Umstellung so wenig gemein hat wie mit Tau- tologie oder Dittographie. Lassen wir indess die Bewandt-

ZU ABISTOPHANES. 275

nissy die es mit diesem^ wer weiss welcliem Gebiete entnom- menen oder auf welche Zeit beztlglichen Zusatz haben mbgC; hier auf sich beruhen: gewiss ist jedenfalls, dass weder die Angaben der Homerscholien und der Aristophanesscholien in der zu erwartenden Uebereinstimmung stehen; noch auch die Stelle der Frosche bei unbefangener Betrachtung die Moglichkeit darbietet^ etwas tautologisches in ihr zu finden. Leicht konnte daher jemand der Yermuthung geneigt werden, dass der Grammatiker Aristophanes nicht genau dasselbe System kritischer Zeichen fiir den Homertext und den Text anderer Dichter, namentlich wenigstens des Aristophanes^ in Gebrauch nahm, sondern entweder sein ursprQngliches Sy- stem weiterhin iiberhaupt reformirte, oder aber aus irgend welchen Zweckmassigkeitsgrtlnden gleich anfangs ftbr ver- schiedene Texte gewisse Modificationen praktisch fand. Aber Yon diesem, schon an sich ziemlich precaren Wege muss uns eine andere Erwagung ganzlich abbringen: die Yerglei- chung. desseU; was Aristarch that in analogen Fallen; wenn auch keinesweges in dem Sinne; als sei etwa ftir beide von Yom herein Uebereinstimmung vorauszusetzen, wovon ja vielmehr das Gegentheil in Betreff des Asteriskos aus- driicklich bezeugt wird im Anecd. Par. p. 139. Antisigma und Sigma nun finden wir bei Aristarch iiberhaupt gar nicht^ sondem statt dessen vielmehr Antisigma mit der den corre- lativen Versen vorgesetzten ctitmii. Zweimal begegnet uns diese crmeiujcic, zu Ilias B, 192. 203—205 und 9,535-537. 538— -541 (ohne 540); aber merkwiirdiger Weise dient sie 6u auch hier wieder zwei verschiedenen Zwecken, und zwar^ was uns noch naher angeht^ genau denselben zwei versphie- denen Zwecken^ f&r die wir bei Aristophanes von Byzanz Antisigma und Sigma v^rwendet sahen. Denn in der ersten Stelle der Bias sollen die Yerse so umgestellt werden, dass auf den mit Antisigma bezeichneten Y. 192 unmittelbar folgen die drei TiapecTiTM^voi (denen, wie es weiterhin heisst, f| CTifMfi 7rap<iK€iTai) 203—205; in der zweiten sollen ent- weder nur die drei ersteu; olc Td dvTicifMa TrapdKCiTai, oder aber nur die drei letzten, olc al CTiTMai TrapdKCiVTai, dem eehten Texte angehoren, weil sie sich gegenseitig decken;

18*

276 KBITISCHE HISCELLEN

elc fap Thv aini\y fefpaixyilvox eici bidvoiav: also wie bei Aristophanes in der Odjssee wegen Tautologie der Ge- danken (Dittographie). Und genau dieselbe Bedeutung wird uns tlberliefert in den Angaben des Anecd. Paris. (in Ueber- einstimmung mit Isidor): ^antisigma cum puncto^) poneba- tur, cum eiusdem sensus yersus duplices essent et dubitare- tur qui potius legendi'^ und des Anecd. Rom. im zweiten Abschnitt: ti|» bk dvricifMa xai Tr| cxiTMq ('Apictapxoc xpnTcti)» Sxav buo o5ci bidvoiat xd auxd cimaivoucai , nur mit dem thorichten Zusatz toC ttouitoC Y€Tpaqp6T0C d^cpoT^pac, fiTruic T#|v dT^pav ^XriTar tijj bk XP^vu) m\ a\ buo €up^0Ticav ouk dpOuic ^xo^c^i) worin wir offenbar nur das misverstandliche Autoschediasma eines unkundigen Grammatikers vor uns haben.') So befremdlich es nun auch auf den ersten Blick sein mag, dass fiir zwei anscheinend so gar yerschiedene Zwecke ein und dasselbe Zeichen von Aristarch gebraucht worden sei, so durchaus einfach und natiirlich wir vielmehr das Gegentheil fanden^): der Macht der Zeugnisse miissen

1) Nnr ans Misverst&ndnlBS dieser Worte ist das ihnen voran- gestellte falsche Zeichen 3 entetanden.

2) Ob 68 ebenfalls nnr anf ein MisyerstSjidnisB znruckgeht, wenn das Anecdotnm Harleiannm (p. 144 R.) an die Stelle der ctitmi^ zwei CTtTMaf («•) setzt, oder ob diese Bezeichnnng nach Aristarch wirklich ▼on irgendwem eingefiihrt wnrde, mnsB dahingestellt bleiben. Die Bedeutnng wird ganz gleich angegeben: t6 bi dLynic\f\ia Kai al 6O0 CTiTMai, 6Tav xaTA t6 ilf^c 6lc fj t6 aOT6 v6ima Kei^evov Kal ItiX \iiv ToO irpoT^pou TiecTat t6 dvT^ciTMa, iitl bi toO bcuT^pou al 6O0 criTHaf.

3) Das Bedarfhiss einer UnterBcheidung hat sich denn anch wei- terhin sehr entschieden geltend gemacht, wie ans den alten Berichten tlber die crmcta anfs dentlichflte hervorgeht. Dass es nichts weniger als bnchsi&blich zn nehmen, wenn diese ansdrQcklich den Namen 'Api- CTopxoc (^Aptcrdpxou, 'Apicrdpxcta) an der Spitze tragen, wie das Anec- dotnm Bomannm in beiden Abschnitten, desgleichen das Harleiannm, ist fur den Ueberlegsamen (ja selbst fnr den, der nur die bm\f\ Trcptc- CTtTM^vi] als Zeichen fClr ^Aristarchische Lesarten' beachtet) eben so klar, wie daas nns die Marginalzeichen des Codex Venetns nnr einen &n88er8t nnznverl&ssigen, ja trClgerischen Anhalt geben. Auf Arist^rch selbst ist, was nnsere Frage betrifft, in jenen 'Anecdota' mit Sicher- heit nichts zu beziehen als das oben im Text tlber dvTiciT^a Kal CTiTMi^ angefdhrte, obgleich auch hier die Erklarung einseitig und nnvollst&ndig ist. In den iibrigen Stucken k5mmt weder dieses Dop-

ZU ABISTOPHANES. 277

wir uns deimoch fiigen und einen Einheitspunkt zu finden sia suchen^ in dem beide Bedeutungen aufgehen. Und das wird wohl kaum in anderer Weise gelingeU; als in der es schon W. 6. Pluygers Me carminum Hom. veterumque in ea scholiorum retractanda editione' (Lugd. Bai 1847) p. 3 ver- suchte. Beide Anwendungen fallen unter den (freilich etwas yagen) Begrifif einer Storung der ursprttnglichen Con- tinuitat yon Yersen, wie sie nicht minder durch eine zu- fallig eingetretene Yersversetzung, als durch zwei gegen die Absicht des Dichters neben einander stehende Parallelsatze bewirkt sein konnte. Im letztem Falle hatte der Eritiker die freie Wahl nach eigener Entscheidung (woran man einen Anklang in den oben angefQhrten Worten 67ru)C Tf)V dr^pav IXriTai erkennt); und so sehen wir auch in Ilias 6 den Ari- starch anders entscheiden als Zenodot; an sich sind beide Partien gut und unverwerflich; im Gegensatz zu schlechthin yerwerflichen Eindringlingen, durch die ja allerdings auch die echte Continuitat der Yerse gestort wird, die aber als des Dichters geradezu unwUrdig durch den Obelos athetirt wurden. Alles was von des Aristarch dvricifMa und ctitmii, wird nun ebenso auch yon des Aristophanes dvricifMa und ciTMa gelten diirfen, je nach Lage der Sache gelten mttssen. An sich ist es also gleich statthaft^ in der Stelle der Frosche an Yersversetzung oder an Tautologie zu denken^ und diese beiden Moglichkeiten sind nunmehr an dem Wort- laute des Aristophanischen Scholions zu messen.

Es ist in seinem yollstandigen Zusammenhange also tlberliefert: Tivtc bk ou TP<i<POuci Tdv vf|TOuc Geoiic CTixov, sia dXX* dqpaipoOciv airrdv xai t6v iif\c outu) fpAqpouciv f| Trup-

pelzeichen noch das (Aristophanische) AntiBigma mit Sigma nur Hber- hanpt yor; yielmehr erBcheinen daffir zwei andere Beseichnmigen: 1) das dvTicit^a Kae' ^auT6 D, ohne dTfia oder cnTliA/i, nnd 2) das dvTiciTl^ci w€pi€CTtTM^vov 0*: jenes irp6c to6c ^XXatim^ouc t6- trouc, die&es fiTav TauToXottl Kal Ti\v aM\y ftidvoiav 5€0T€pov X^, wie es gleichlantend im ersten Abachnitt dea Anecd. Rom. xmd im Vene- tnm heisst. Eine', wie man anerkennen mnsa, dnrchans zweckm&ssige Scheidnng, nnr keine Aristarchische. Fiir das, was AristArch wirklich that, aind uns allein die anedrflcklichen Angaben der Scholien (Aristo- nikoB ond Didjmns) maBsgebend.

278 KBITISCHE MISCELLEN

piXriv Tic f |uia0e Tf|V KiVTiciou. b\d m\ 'Apicrocpdvtic Trapa- TiBrict Td dvTiciTMa xai t6 ciT^a. Dass es nicht Aristophanes war, der den Vers 152 (vf| touc Geoiic . . .) strich und im Folgenden Tf)v in f\ yerwandelte, geht doch aus dem Gegen- satz von tiv^c bk und Kai 'ApiCToqpdvT]C so deutlich wie mog- lich hervor. Hochstens kann er die Streichung und das i^ gebilligt; oder den ihm ohne jenen Yers und mit diesem f| liberkommenen Text als Grundlage genommen und an ihn seine ctmeiuicic herangebracht haben. Dies einmal ange- nommen: welchen erdenkbaren Grund hatte er denn dann gehabt, in dieser Yersfolge:

f| iraTpdc TvdBov

dndTaEev, f{ 'mopKOv 8pK0V di^ocev, f[ Mopci^ou Tic ^nciv dEetpdijiaTo, f{ TTuppixriv Tic f^aOe Tf|v Kivr|ciou

eine Tautologie oder Dittographie zu sehen? sei es, dass er die zwei letzten Verse oder selbst nur den letzten dem Herakles oder dem Dionjsos zutheilte: in welchem letztem Falle ja auch der Anstoss, den er zwei Jahrtausende vor Cobet hatte an dem wiederholten tIc nehmen konnen, weg- gefallen ware. Aber auch zur Vermuthung einer Versver- setzung lag in jener Reihenfolge kein ersichtlicher Anlass^ jedenfalls gar kein nothigender Grund vor. In beiden Fallen bleibt also das bt6 der Scholien gleich unverstandlich. Aber es hat auch nicht einmal die geriugste Wahrschein- lichkeit; dass des Aristophanes CTi)yieiu>cic sich auf eineu des Verses 152 entbehrenden und in dieser Gestalt yon ihm gutgeheissenen Text bezogen habe. Wer sollte denn uber- haupt auf den Gedanken kommen, aus eigener Bewegung diesen an sich so durchaus unverdachtigen^ in den Zusam- menhang trefiflich passenden Vers zu athetiren? Zumal wenn die vorangehenden Verse dem Herakles gelassen wur- den: weil dieser dann von den Schrecken des Hades zu des- sen Freuden ohne alle Vermittelung Uberginge, womit die jetzige Lebendigkeit des durch Dionysos' Zwischenrede unter- brochenen Dialogs in der ftihlbarsten Weise beeintrachtigt wtlrde. Nein, die Notiz der Scholien kann nur die Bedeu-

ZU ABISTOPHANES. 279

tung haben, dass der Yera in manchen Ezemplareu ledig- lich in Folge einer zufalligen Aaslassung nicht stand^ und dass irgendwer, der gerade nor ein solches Exemplar vor sich hatte^ om doch construirbare Satze zu gewinnen^ 5u das folgende Tf|v TrupptxilV) plump und flach genug, in f\ iruppiXTiv verwandeln woUte. Yon dem Eritiker Aristophanes ist es aber eben so unglaublich^ dass ihm keine Handschrift, welche von dieser Ldcke frei war, zu Gebote gestanden habe, wie dass er die vollkommene Angemessenheit des frag- lichen Yerses habe verkennen konnen.

AIso : von welcher Seite man es auch betrachte, das b\6 ist und bleibt unerklarbar, moge man den Yers 152 halten oder streichen, und das dvriciTMa Kai ciT^a auf Tautologie oder selbst auf Umstellung beziehen. Will man sonach die Scholien nicht entweder logischen Unsinn sagen lassen^ oder ihnen ich weiss nicht welche verkehrte Auslegung der Aristophanischen crmeia zutraueUy so mtlssen sie als ver- st(immelt und l^ckenhaft angesehen werden. Nach den tiv^c, die den Yers 152 nicht lasen, mtlssen fiXXoi zur Erwahnung gekommen sein, die eben eine stattgehabte Yersversetzung vermutheten (oder auch geradezu den Yers 151 als unrichtig gestellt bezeichneten): und daran schloss sich dann das bi6 xai 'ApiCTO(pdvT]c ganz folgerichtig an.

So sind wir deun auf einigen Umwegen wirklich dahin gelangt; fHr die im Eingange aus innern GrOnden empfohlene Umstellung auch eine aussere Bestatigung zu finden, der man mindestens einen hohen Grad von Wahrscheinlichkeit nicht absprechen wird. Ich habe nichts hinzuzufQgen; als dass ich dasjenige; was Fritzsche zu den Thesmophoriazusen p. 52 und zu den Froschen p. 106^ Nauck Aristophanis Byz. fragm. p. 65, Osann Anecd. Rom. p. 81f., Bergk Aristoph. vol. n praef, p. XYI (ed. 2) flber diese Yerse gesagt haben, kenne, aber durch die obige Darstellung auch ohne pole- misches Eingehen auf das Einzelne fUr erledigt halte.

2.

Weiterhin im Stfick wird die Ankunft des Dionysos und Xanthias beim Charon in den Yersen 179 ff. also geschildert:

280 KBITISGHE HISGELLEN

EA. ifix) pabioC^ai. Al. XPnc^^^dc ^^ Kai T^vvdbac.

Xujpui|ui€v dm xd irXoTov. XA. dboTr, irapapaXoO. 180 EA. TouTi Ti ?CTi; Al. toOto; \i\xvr\ vt\ Aia

auTTi 'cTiv fiv fqppaZe, xai 7rXoT6v t* ^puj. EA. vf| Tdv TToc€ife(j&, kScti t* 6 Xdpuiv outoci. Al. x^^P' ^ Xdpujv u. 8. w.

515 Diese Stelle las man obne Anstoss, bis H. 6. Hamaker

in der Mnemosyne VI p. 211 den Vers 180 fflr ein unechtes Einschiebsel erklarte und dies Meineke^n so einleuchtend machte, dass er in dessen Ausgabe gar nicht mehr im Texte erscheinty sondem auf den untem Rand verwiesen ist. Horen wir die Griinde. Erstens: ^praepostere Dionysus^ quem pa- ludem et cymbam Charonis nondum animadvertere e sequenti yersu manifestum est; in hoc versu ita loquitur, ut ipsum et Xanthiam dudum haec ante oculos habere dicas.' Das ist so richtig; dass sich nichts dagegen einwenden lasst. Man darf hinzufQgeU; dass es iiberhaupt unnatiirlich ware^ zuerst den Eahn und dann erst den See zu erwahnen, statt die umgekehrte Folge zu bewahren^ in der ja auch Herakles V. 37 fif. beide Gegenstande genannt hatte. Der zweite Grund ist: ^male etiam Charon inducitur exclamans diOTT Tra- papaXoO: is enim^ quantum e sequentibus colligere possumus^ post tertium demum versum conspicitur . . .' Eben so ein- leuchtend richtig. Aber wenn es sich um eine gestorte Ordnung handelt, warum denn gleich an Interpolation denken und im Wegschneiden Hiilfe suchen, statt das nachste und einfachste Mittel der Umstellung anzuwenden? Alle Be- denken sind gehoben durch diese Anordnung der Verse, die ich keinen Augenblick anstehe f&r die Aristophanische zu halten :

EA. ifd) pabioO^ai. Al. xP^CTdc cl xal T^vvdbac. 179

EA. toutI Ti fcTi; Al. toOto; Xi|uivti vf| Aia isi

auTTi *cTiv fiv fcppaZe. HA. Kai TrXoTdv t' 6pui- 182

Al. x^P^M^v dm Td ttXoTov. XA. djdiT, trapapaXoO. iso

ZA. vf| Tdv TToc€i&i&, KficTi t' 6 Xdpujv o6toci. 183 Al. xoip' ^ Xdpujv u. s. w.

Erst wird der See sichtbar; dann der Eahn darauf, den zu

ZU ABISTOPHANES. 281

erreiclien das Ziel des Dionysos ist; aus ihm erschallt jetzt das {i)6n des Charon; einen Moment darauf wird dieser selbst erblickt, demgemass von Dionysos angerofen: eine natHr- lichere Reihenfolge der Dinge ist nicht wohl denkbar. Nur ein Einwurf dagegen bleibt noch zu erledigen^ den Hamaker^s oben einstweilen fibergangene Worte enthalten: *et etiam si adesset (Charon), servum non habet^ quem id facere (TrapaPaXoC) iubeai nulla certe in sequentibus famuli mentio fit, et quod paullo post Baccho remige utitur, id ipsum indicat alium praeterea adiutorem praesto ei non esse.' Aber das heisst doch wirklich, mitVerlaub zu sagen, nodum in scirpo quaerere. Ich weiss nicht, ob man die Auffassung 5i6 gelten lassen wird, dass TiapapaXoC iiberhaupt strenge Be- ziehung auf eine bestimmte Person gar nicht zu haben braucht, vielmehr in technischem Gebrauch nur unserm^an- gelegt' entsprechen^ somit von Charon wie f&r sich selbst gesprochen sein konnte, so gut wie ein Ausruf u)6it u. dgl. Aber wenn auch nicht: warum soU denn Charon nicht einen Ruderknecht bei sich haben und dennoch den Dionysos mit- zurudem heissen konnen? Yor der Zumuthung, zwei Buder im Eahne vorauszusetzen^ wird man doch wahrlich nicht zu- riickschrecken! Dass Th. Eock meinen konnte, Charon komme mit seinem dbdTT TrapapaXoG nicht am diesseitigen, sondern am jenseitigen Ufer an und setze dort einen Todten ab, der eben so habe rudern miissen^ wie es weiterhin Dio- nysos thue, treffe dagegen diesseits erst zwei Yerse spater wieder eiu; das hat er jetzt gewiss selbst als eine in jeder Hinsicht verfehlte Yermuthung aufgegeben.

3.

Zwischen den beiden vorstehend besprochenen Stellen liest man V. 165 ff.:

Al cC b^ T& cTpibjuiaT' aOOic Xd^pave. 165

EA. Tipiv Ka\ KaTaO^cGai; Al. Kai Tax^ujc ^ivtoi irdvu. EA. ^ifi bf]d\ Ik€T€uuj c*, dXXd ^icGujcai Tiva

Tuiv £Kq)€po^^vu)V, ficTic im toCt' fpx€Tai. Al. ddv hk ^fi €Cpu); EA. t6t' iyi^ dt^iv. Al. KaXu»c X^t^ic. 169

282 KBITISCHE MISCELLEN

Was in allerWelt soU hier t6t' i^* Sifeiv heissen? Mag man den Infinitiv im Sinne von fifC) oder (natHrlich allein richtig) von £a fif^tv nehmen^ weder kann doch Xanthias sagen wollen^ dass ihn Dionysos fiihren solle, noch dass er ihn solle das Gepack fUhren lassen. Wieder aufnehmen mid tragen soU Xanthiasdas Gepack^ d. i. griechisch Xafi- pdv€tv (aipecOai) und qp^peiv, aber nicht &xexy. Was sich die Interpreten unter diesem Sfctv gedacht haben, weiss ich 517 nicht^), da keiner ein Wort darttber sagt; dass aber Aristo- phanes t6t* fji* ^ X€iv *Iass mich's behalten' geschrie- ben hat^ scheint mir onzweifelhafL

Auch das yerstehe ich nicht^ wie mein Freund Dindorf dem ^av b^ ^f| eupui die in den Scholien erwahnte Lesart ddv bk ^f| ^x^ (m^ 'X^) vorziehen konne. Dass Dionysos noch keinen Lohndiener hat, wissen und sehen wir^ da er eben einen suchen soll; die Frage ist nur, ob er einen fin- den werde. Gar aber dpTuptov hinzuzudenken; wie die Scho- lien woUen^ ^wenn ich aber kein Geld habe'; ist noch un- statthafter; ob er 6eld hat oder nicht, muss doch Dionysos wissen und kann nicht das letztere mit £dv als einen zu- kiinftig etwa eintretenden Fall setzen. Und noch dazu fehlt es ihm ja nicht an Geld, als er spater dem Charon den Fahrlohn zu zahlen hat. Die Synizesis ^i\ eupu) (oder wie es die Scholien fassen^ die Erasis im^upuj) ist doch aber um kein Haar auffalliger als das zweisylbige ^f| auT6v in den Ekklesiazusen Y. 643.

4) Anf Stellen wie in den AchamemV. 957: kAv toOto xcpbdvigc difxuy t6 <po()T(ov, €06at^ovf)C€ic cuKO<pavTdiv t' oflvcKa, wird sich ja wohl niemand berafen, da hier dxciv <popT{ov mit nichten 'tragen' be- deutet, Bondem im Sinne von 'eine Ladong, eme Fracht (als Handels- artikel) fOlhren' gesagt ifit, wie schon bei Homer &xw 6' atOuiva d6ii- pov. So oft dort im Stiick vom wirklichen kOrperlichen Tragen jenes (popTiov die Rede ist, steht regelm&ssig (p^pciv: V. 927 Yv* aOT6v ^v6/|- cac <p^p(u ; 932 £v6ncov Tf|v ^^iroX^v odTtuc dirtuc dv {uiiP) <p^ptuv xa- TdHij ; 950 toOtov Xaptbv Trp6cPaXX* fiirou poOXct <p^piArv ; 966 x^- muc KaTo(c€tc aOTdv €OXapoi!lfi€voc* trdvTtuc }itv o(c€tc o06^v irfxic^ &KK* 6fituc, woran sich dann ertt das xdv toOto K€p6dvi)c u. e. w. in anderm Sinne anschliewt.

ZU ABISTOPHANES. 283

Ob der Vers 167 xuiv iKqpepo^^viwv, 8ctic ^ttI toOt* Ip- X€Tat, den Hamaker gesfcrichen wissen woUte^ Meineke wirklich aus dem Texte entfernte, dem Dichter zuzutrauen oder als erweiternder Zusatz anzusehen sei, darUber mag sich streiten lassen; in beiden Fallen wird aber das nichts- sagende dTTi toGt' zu beseitigen sein. Darin steckt zwar weder ^Trl nXoOv noch tnx Ctut', wie Eock yermuthete (das letztere auch rhythmisch falsch); wohl aber wtlnschte man das langst von Bergk (vor Teuffel im Rhein. Museum XV p. 472 f.) gefundene in\ TaOT* langst in die Ausgaben auf- genommen.

2. Zu Aristophanes' Thesmophoriazusen.*)

Der Zwiegesang zwischen Agathon und den ohne ess

Zweifel hinter dem Ekkyklema zu denkenden^ aber nicht

sichtbaren Musen in Aristophanes' Thesmophoriazusen

hat, wie jetzt wohl sicher erkannt ist, den metrischen Bau,

dass der Musengesang antistrophisch ist^ wahrend die vier

Zwischenreden des Agathon sich nur in analogen Rhjthmen

und Yersformen bewegen, d. h. analogen sowohl unter sich

als mit denen des Musenchors. In dem ersten Strophenpaare

des letztem entsprechen sich aber nicht die Schlussverse

106. 113:

feai^ovac ?x€i cepicai

T^pac lep6v irpoqp^pujv.

An sich zwar ist jede dieser beiden Yersformen metrisch gleich untadelig; mit der zweiten schliesst Agathon seine Anrede V. 110 T^aXa Ci^ouvTibi t^ ^i* der ersten der Chor sein zweites Strophenpaar v. 119. 125 "'ApTejyiiv dTreipoXexfi und fipcevt ^oq. &6ki^ov. Aber das hilft; uns doch nichts fQr das erste Strophenpaar. Wo hier der Fehler steckt, zeigt sich leicht, wenn man mit der ganz glatten und unverdach- tigen Antistrophe

XaTpe KQiXXicTac dotbfic

4>oiP' ^v euimoucoict Tifiaic T^potc Up6v TTpoqp^puJV

*) [Rhein. Mosenm f. Philol Bd. XXII (1S67) p. 63S.]

284 KBITISGHE MISCELLEN ZU ARISTOPHANES.

die auch dem Worfclaute nach keinesweges unanstossige Strophe zusammenhalt:

Tivi bk &aifi6vu)v 6 KOf^oc; X^T^ vuv euTTiCTUJC hk To6|uidv bai^ovac ^x^^ cepicai.

Und zwar liegt der stilistische Anstoss genau in demselben Worte^ das auch den metrischen gibt, in bai^ovac. Denn wer darf einem zierlichen Dichter^ wie sowohl Aristophanes als insbesondere auch gerade Agathon^ eine so armliche Wiederholung nach dem eben vorhergegangenen baijiovuiv zutrauen? Es kann wohl kein Zweifel sein, dass yielmehr geschrieben stand

^dKapac ^x^i cepicai.

Auch die Erklarung der erhaltenen Scholien euTricTUic fx^i Tipdc Td Touc Oeouc u^vficai xai euXoTficai passt zu ^dKapac so gut wie zu bai^ovac.

X.

PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

CRITICIS GRAMMATICIS PROSODIACIS METRICIS

EMENDATIONIS PLAVTINAE.*)

[Ritschelius noster si in yivis esset dubitari nequit quin Prolegomena in Plautum sua iterari in Opusculis noluerit^ quippe quae non tam retractare quam nova eaque pressiora edere dudum in animo haberet. Quod consilium ut exseque- retur cum nec ipsi nec nobis eontigerit, iam non erat cur rarum praeclarumque ingenii documentum a ceterorum so- cietate seiungeretur. Nam quanti etiamnunc aestimetur li- bellus yere aureus cum ex horum studiorum ratione patet tum inde elucet^ quod pauca quae prostant exemplaria a Galvariis nostris nimio veneunt pretio. Quare novam edi- tionem ita adomayimus, ut eorum rationem haberemus qui- bus Ritschelius easdeni postea quaestiones tractabat. Vltra procedere ne eis quidem locis licuit, de quibus Ritschelium non nulla adnotaturum fuisse pro certo affirmari posset. Nam talibus qui modus erat adnotationibus? Nequaquam id spec- tari poterat; ut coUigerentur quae iam de his rebus per multorum hominum curas disputata essent: immo unus Rit- schelius quid senserit ac pronuntiayerit significandum erat. Et profecto tanta eius est auctoritas iu crisi Plautina, ut

*) [T. MACCI PLAVTI COMOEDIAE ex rocenBione et cnm ap- parata critico Friderici Ritschelii. Tomas I. Bonnae, H. B. Koenig. a. MDCCCXLVIII p. VII-CCCXLVI.]

286 PROLEGOHENA DE BATIONIBVS

yel qui dissentiat ab eius rationibus accurate eas cognoscat oporteat. Eorum autem quae in Prolegomenis proposuit quid retineret Ritschelius respueretve facillime ex altera Trinummi editione perspici poterat; iude igitur quae paulo molestius coUigenda erant iam ipsis Prolegomenis adhibui- mus una cum ceteris quae commemoranda esseni Quo in- stituto speramus fore ut tirones maxime adiuventur in in- dagandis veris rationibus emendationis Plautinae.

Fbidericvs Schoell.]

CAPVT L

vii E Plautinis codicibus Trinummum tenentibus circiter

triginta; quos perltalicas potissimum bjbliothecas dispersos vel inspexi vel excussi, hos delegi quibus ad hanc fabulam emendandam uterer, reliquorum exempla per aliarum fabu- larum opportunitatem exprompturus: A Ambrosianum palim- psestum, B ^Veterem' codicem Camerarii^ G eiusdem ^Decur- tatum'; D Vaticanum Vrsiniauum^ E meum quendam in Etruria emptum, F Lipsiensem; 6 H S Vaticanos. Quibus accedit Z editio princeps. De his libris omnium primum video mihi singillatim dicendum esse.

A Membranae palimpsestae bjbliothecae Ambrosia- nae, huc saeculi XVII initio delatae, ut Angeli Mai praef. in Iliadis fragm. p. IV testimonio constat^ ex illustri illo coe- . nobio S. Columbani Bobiensi, cuius accurate perscriptam hi- storiam Amedeus Pejron Ciceronis orationum fragmentis ^ semet editis praemisit: in Ambrosiana bjbliotheca ab eodem Maio repertae et aliqua ex parte descriptae libro singulari Mediolani anno huius saeculi XV emisso ^M. Accii Plauti fragmenta inedita' e. q. s.: denuo a me pertractatae et aK-

vm quanto plenius descriptae in epistula Mediolanensi ad 6odo- fredum Hermannum data^ quae in Diumis antiquariis Darm- stadiensibus anni cioiOCCGXXXVii p. 737 sqq. [<= Opusc. phil. II p. 166 sqq.] legitur. Pristinam codicis scripturam, quam nimia liberalitate ad Antoninorum aetatem Maius referebat, rectius Niebuhrius Opusc. hist. et phil. I p. 174 saeculi essc quinti dixit^ potuerat fortasse quarti: aimillimam eam anti-

EMENDATIONIS PLAVTINAE^

287

quissimo Yergilii codici YaticanO; pauUo antiqniorem ut puto ceteris qui exstant latinis libris antiquissimis, etiam Bembini codice Terentii. Posterior scriptura, qua valde rudi et in- condita Yeteris Testamenti quidam libri exarati sunt^ saeculi Ynil est. Singulae membranae quas quarum fabularum partes teneant, in singularum fabularum praefationibus di- cam, in fine autem operis uno in conspectu collocabo: ad Trinummum haec spectant quae infra posui.

Integer codex Plautinus cum octonarum membranarum^ yel potius quatemorum membranarum parium; fasciculis compositus fuerit, quos hodie quatemiones vocare consuevi- mus: tales fasciculos integra fabula complebat quattuor et dimidium^ his eos numeris in ultimamm paginarum imo margine signatos: LY, LYI, (LYII,) LYHI, (LYIIII)^ Hi fasciculi quas olim continebant Trinummi membranas sex et triginta^ earum hodie tantum duodeviginti superstites sunt, sive novem membranamm complicatarum paria: nam casu factum est ut duorum parium compage soluta nunc quattuor membranae singulares exstent: quae sunt fasciculi LYI ter- tia et sexta itemque tertia et sexta insequentis fasciculi. In- teger autem unus tantum fasciculus superest, qui est ex illis alter: reliquomm quid et quantum servatum sit, planissime ex hac quam subieci tabula apparet, in qua litteris deperdi- ix tas, servatas autem membranas eis numeris notavi, quibus paginamm ordinem posterioris scripturae Angeli Mai manus significavit. *)

Paginaram ordo

Fabnlae partes Codicia ftwcicnli

/ 35. 36 =

1 19 et 20 22 ,

// 19. 20

23—38 et 39—57

/ / 37. 38 =

58 76 et 77 95

1 // "^ ** r B. b.

LV

\ \\ 43. 44 =

172—190 et 191—209

\\ 29. 30 =

210 226 et 227 244

\ 45. 46 =

244 264 et 264 282 ^

*) [Haec tabnla repetita est in praefatione alteriiia TrinDmmi editioniB p. XIII sq.]

288

PBOLEOOHENA DB BATIOmBVS

Paginanim ordo

253. 54 -=

39. 40 »>

7. 8 =

255. 56 =

265. 66 =

9. 10 ==

41. 42 =

267. 68 =

Fabnlae

283-298 316-332 352—366 385-399 417—434 454—472 492-510 530—548

pattes

et 298 et 333 et 367- et 400- et 435 et 473 et 511- et 549-

Codicia fascicali

315 351 -384 416 453 491 529 -567

= 637-654 et 655—671

= 736-754 et 755-773

17. 18

\ LVI

- LVII

835—848 et 849-863 v

= 1045— 1060 et 1061— 1078 '

LVm

> Lvim

Harum pagmarum pleraeque ea condicione sunt, ut im- pigro mentis oculorumque labore ai non omnia, at plurima legi potuerint: minus commode lectio processit in paginis 43

EMEKDATIONIS PLAVTINAE. 289

et 265: plura quam velles eyanuerunt in paginis 19. 30. 45. 46. 255: omnium pessime habitae sunt paginae 266 et 18. In commemorandis Ambrosiani libri scripturis quanta fieri cura potuit illud studui, ut quae certa essent, quae incerta^ diligenter annotarem. Itaque saepe vel tU tndetur adieci vel, quod eodem valere volui^ hac nota usus sum (A). Praeterea earum litterarum, quae quales essent erui non posset^ spatia nbi licebat numeravi horumque numerum spatiorum totidem

punctis mediis signayi, velut y. 14 al ebbt^ uide B.

A quo genere punctorum aliud genus ipsa forma discrevi, xi quo ipse librarius ut compendium scripturae faceret usus est^ ut y. 92 atq* et animosq * onosgerE; item neq* y.205. 352. 377. QUITQ* 855. Nam praeter hoc ipsum que par- cissimus ille, ut est consentaneum; compendiorum fuit, nec fere huiusmodi in Trinummo quicquam exstat praeter N pro NON y. 308 et fortasse campanu y. 545. Vt autem, quae eyanuerunt litterae, etiam qua fere mensura essent aliqua certe ex parte significarem: (nam constanter hoc fieri pluri- mas ob caussas non potuit:) hac nota I eas litteras signayi^ quae cum una lineola perpendiculari constent^ exilium api- * cum adiectione inter se discretae, possint yel / esse yel E yel T yel J^: a quarum similitudine summa proxime P lit- tera^ aliquo interyallo B et D absunt, longe autem amplitu- dine sua yelut A, H (cuius constans haec forma est K)^ U, B^ Q distant; longius etiam M et N. De quo iam monui Parergon Plautinorum p. 284 annot.^ explicatius autem dicam, ubi Ambrosiani codicis scripturam exemplo lithogra- phi arte facto declarabo; quale iam Angelus Maius edidit ad emendandum Plautum utilissimum. Hinc enim est^ ut nunc exemplo tantum utar, quod in Palatinis libriS; qui e similis scripturae codice manarunt^ yelut lintro reperitur pro i intro y. 3, Imodo pro i modo y. 583. 587^ 2n pro in y. 651: hinc illud quoque multo grayius quod, cum plerumque ne in Am- brosiano quidem J et j^ discemi possint, perexiguam illorum librorum esse fidem consequitur ad testandas accusatiyorum formas omnis omnes, et quae harum similes sunt plurimae. Omnem autem annotationem meam unumquemque puto etiam me non monente ita interpretatumm^ ut de Ambrosiani xii

TB. RIT8CHSLU OPYBCYLA V. 19

290 PROLEGOMENA BATIONIBVS

scriptura nihil sibi calidius persuadeat nisi quod in illo ex- stare ipsia yerbis tester, omnium autem minime in eis pa- ginis; quae fortiorem lituram passae sunt^ de Ambrosiani cum recepta scriptura consensu quicquam e silentio nostro coniectum eat. Itaque ubicumque libros dixi simpliciter, in- tellegi reliquos yoIo praeter A, His ubi illud addidero^ personarum vel notas vel nomina in ipsis sermonibus Am- brosianum nuUa habere, sed pro eis, ubi in medios versus incidimt, binarum litterarum spatia vacua^ videor in praesens potissima breviter complexus esse.

Ceterum omni asseveratione et pbssum et debeo a£Br- mare^ summa quae in me est et cura et fide in id me incu- buisse^ ut de Ambrosiano et vere et plene testarer. Qua affirmatione non viderer opus habere, nisi ab amicis narra- retur (ipse enim legere non soleo^ quae bilem inutiliter mo- tura sint) yalde importune in me nuper invectum esse, quem etsi et neglegentissimum hominem deprehendissem et parum a natura ad iudicandum factum nossem, tamen pawiomm gr(itia in eo adiuvisset, ut iterum adita Ambrosiana byblio-

' theca Plautinas membranas denuo inspiceret. Qui sicubi sibi visus est yel aliquanto plura legere vel aliquid quam ego rectius: potest id quidem yerum esse: nam qua ego pervi- cacia vel superbia negem potuisse fieri? sed profecto verum non habebitur propterea quia ille dicit. Quam enim fidem veritatis habere eius testimonium poterit, quem cum legere nescientem nos^ quid esset legere, docuissemus Musei nostri phUologici t V p. 128 sqq. [= Opusc. phil. II p. 202 sqq.], recens doctum comperimus e sero tirocinio ad subitariam

xm immaturi magisterii professionem emergere? Tali igitur testi si crederemus, quod fortasse oculis nostris olim vel locupleti testimonio doctioris eiusdemque diligentioris hominis creden- dum erit; verendum erat profecto ne cum illo levitatis cul* pam ipsi communicaremus: sin obloqueremur, unde redar- guendi documentay dum ad vixda caerula Eheni moramur, pe- teremus? Tacere igitur quam latranti respondere in prae- sena praestabat: interim, dvun recolere hospitium Mediola^ nense per feliciorum temporum opportunitatem licuerit; suo quisque arbitratu, utri plus confidat^ ipse viderit.

ElfENDATIONIS PLAVTINAE. 291

CAPVT n.

Prius autem quam ad reliquos codices breviter percen- sendos pergam^ in ipsa illa tabula^ qua membranarum ad Trinummum spectantium ordinem explicaviy mihi etiam com- morandum esse sentio. Qua duce si cum deperditarum mem- branarum interyallis eas fiabulae partes^ quae inter servatas mediae sunt^ contuleris, facile intelleges quibusdam in locis aliquanto plura Ambrosianum codicem continuisse quam quae ibi hodie leguntur: intelleges autem hoc argumento^ quod universae eius iibri condicionis eadem est aequabilitas et ac- curata concinnitas^ quae propria esse tam antiquorum codi- cum solet. Omnino enim etsi Plautinas fabulas satis constat temporum iniquitate non modo singulis saepe versibus cor- ruptas haberiy sed easdem etiam integris partibus truncatas: tamen hoc ipsum genus depravationis longe quam vulgo cre- ditur latius patet. Ampbitruonem, Aululariam^ Gasinam^ Ci- stellariam, Bacchides^ quibus addenda Stichus, nemo nescit xiv ita mutilas esse; ut integri vel actus vel scaenae interciderint; sine quibus ne intellegi quidem nunc argumenti continuitas et complexio possit. Contra integra praeter ceteras haec ipsa habita est Triuummus, e qua ne unus quidem a gram- maticis versiculus profertur quin in ea hodie reperiatur. Quam fabulam etsi talem qualis vulgatur plerique non in- commode lectitavimus^ tamen illa quam significavi via ac ratione demonstrari potest reapse satis lacunosam esse.*)

Quodsi; quam commode sic instauratae Trinummi partes una xxvi cum initio Truculenti in singulas membranas deperditi nunc xxvn fasciculi LYIIII quadrent^ tamquam uno oculorum contutu perspicere voles, hoc utere quod infra posuimus exemplo.

*) [Qaae hic (inde a p. XIY med. luqae ad p. XXVI fin.) de Trinummi lacanis Bitschelias dispataverat, ea iterata et aliqaa ex parte retractata aant in praef. ed. alt. p. XV med. asqae ad p. XXX med.]

19*

292 PROLEGOHENA RATIONIBVS

P. p = Trin. 1079—1093 et 1094— suppl. 15

Q. q.= suppl. 16—1111 et 1112—1127

R. r = 1128-1144 et 1145—1162

S. s = 1163—1175 et 1176-1189 T. t = Tnic. inscriptio et prol. 1 18

U. u = prol. 19— fin. et I, 1, 1—10

X. X = I, 1, 18—36 et I, 1, 37-55

Z. z = I, 1, 56—74 et I, 1, 75—1, 2, 14.

CAPVT ni.

Nunc demum licet ad ceteros codices enumerandos per- gere, qui hi sunt.

B ^Yetus codex' Gamerarii, post hunc tractatus a Conrado Rittershusio et lano Grutero, quorum opera Taub- manno praesto fuit, item a Caspare Scioppio, postremo a Philippo Pareo: Camerario permissus a Vito Werlero Franco professore*) Lipsiensi, qui eum anno CIDIOXII dono acceperat a Martino Polichio Mellerstadiensi primo universitatis Vite- bergensis rectore: postea de Camerarii heredibus Grutero intercedente emptus et in Palatinam bjbliothecam illatus saeculi xvii initio^ eiusdem autem saeculi anno xxii cum ceteris libris Palatinis Romam ablatus, ubi inde ab illo tem- pore inter bjbliothecae Vaticanae codices Palatinos servatur numero 1615 inscriptus. Quarum rerum omnium plenissima xxvm documenta in ea commentatione congesta sunt^ quam olim de crisi Plautina scripsi Musei philologici Rhenani a Wel- ckero Naekioque editi tomo IV insertam, p. 511 sqq. et 535 sqq. [= Opusc. phil. II p. 99 sqq. et 125 sqq., cf. III p. 67 sqq.]. Antiquiores numerorum notationes codex habet

^ et rursum inductas 1230 (an 1235?) et 1188 (an 1185?

an 1187?). Scriptus est saeculo XI in ccxm membrauis formae maximae, quamquam non pergrandis mensurae, qua- rum duae ultimae vacant scriptura: sed scriptus nec una manu et saepe valde rudi, omninoque satis dispari ratione.

*) [Vide supra p. 44.]

EMEKDATIONIS PLAVTINAE. 293

Nam cum haud rarO; nuUa tamen in hoc genere constantia; bifariam divisas paginas habeat; rursum autem in his incre- dibili inconstantia duplicem continuandorum yersuum ordi- nem: quod quale sit explicatum est Parergon p. 488 sq.: tum alias in aliis partibus manus apparet eodem tempore ita occupatas fuisse, ut a singulis librariis, monachis opinor coenobii alicuius Germanici eisque valde indoctis^ singula pensa conficerentur. Quo factum est ut et quarundam pa- ginarum partes atque adeo quaedam paginae integrae pror- sus yacuae relictae sint, et quibusdam in locis iustae men- surae quatemionibuS; ut qui quas deberent Plauti partes non caperenty novae membranae postmodum inserendae fuerint: quarum rerum exempla Poenulus potissimum et Persa osten- dunt. Indidem illud explicandum quod^ cum pleraeque pa- ginae binorum et quinquagenorum yersuum sint^ tamen in aliis is numerus ad Liv auctus est, in aliis per yarios gra- dus ita imminutuSy ut exstent in quibus propter insolitam litterarum granditatem xxxiv tantum scripti sint Ceterum hunc codicem sciendum est Plautinas fabulas XX omnes eo qui vulgatur ordine complecti una cum YIDYLARIAE in- scriptione Trucalento subiecta; praemissam autem Amphi- truoni a fol. 1 6 ad 9 o QVEROLVM. Harum fabularum XXI indicem prima pagina tenet his verbis praemissis: ^ln hoc uolumine continentur comediae plauti numero XXII'; unius autem versus spatio relicto inter JEpidicuf et Bcuihidef nomina. Quod quo spectet inde intellegitur^ quod rursum in ea pagina, in qua incipit Amphitruo^ quae est fol. 9by haec leguntur: *In hoc uolumine continentur comediae plauti nu- mero . . . . ' (erasum est VIII) cum indice octo fabularum priorum nunc prorsus eraso. Apparet igitur ab initio seor- sum scriptis octo prioribus postea demum accessisse in fine adiectas posteriores duodecim, in principio Querolum, De correcturis secunda manu factis^ quarum in certis fabulis et multitudo magna et memorabilis ratio est, dicam ad Militem gloriosum [p. XVIII sqq.]: ad Trinummum enim hoc fere nihil pertinet. Verborum distinctio persaepe aut nulla est aut praya: quod quidem genusidiscrepantiae facile intelligitur pau- cissimis exemplis et tantum speciminis caussa commemorari

294 PROLEGOMENA DE BATIONIBVS

potuisse. Contra diligenter annotayimus^ si quae in yersuum distinctione codex singularia haberet: quos ille plerumque^ si a canticis recesseris^ recte discriptos servayit, et ut^ sicubi bini in unum contracti sunt, saepe pristini ordinis index grandiuscula littera in medio yersu relicta sit: de quo dixi Parergon p. 439. Personarum uotis is codex^ e quo hic ductus, in ipsa sermonum continuitate graecis litteris utebatur, plane ut in Bembino libro Terentii factum. Eius consuetudinis modo plura modo pauciora yestigia B seryayit in Poenulo, Pseudulo, TruculentO; etiam in Bacchidibus^ id quod tetigi XXX Musei nostri philol. t. IV p. 355 sq. [= Opusc. phil. II p. 294 sq.] : sed constanter idem mos per ipsam Trinummum pertinet. In qua quemadmodum A littera cum Megaronidis tum Philtonis^ B6Z6KX litteris Calliclis, Ljsitelis, Lesbonici; Charmidis, Stasimi^ Sycophantae personae notantur*), ita quae postrema persona prodit Plaudite recitans, item pos- trema littera, quae est Q yel uj^ cum in Terentio constanter, tum hoc uno loco in Plautinis libris significata est Hinc perspicitur subtilius quam yerius Bentleium in Andr. V^G;!? illam Uj notam coniecisse e CA. litteris ortam essC; quibus CANTOB nomen significaretur. Yerum eandem quod ad cantoris personam Horatio duce rettulit^ id eum puto tam recte yidisse^ ut non dubitarim CANTOR nomen adscribere. Cui sententiae confirmandae non incommode adhibebitur no- tabilis memoria optimorum librorum in exitu Persae fabulae, qui hic est in BCDE: plaudite pantio. Nam in hoc non yideo quid latere possit nisi CANTIO. Quodsi cantio^ qua prolusum esse fabulae actioni scimus^ eandem etiam seque- batur, nihil mirum est a prodeunte post actorum discessum cantore etiam plmdite illud yel ttalete et plandite pronuntia- tum esse. Sua sponte apparet disparem esse earum fabula- rum rationem^ quae compluribus yersibus terminantur ab ipso argumento alienis. In quo genere quattuor t-antum in- scriptiones B seryayit: GREX in Asinaria, CATERVA in Captiyis et CisteUaria, POETA in Epidico.

•) [Cf. praef. edii alt. p. LVaq.]

BUBNDATIONIS PLAVTIKAE. 295

C ^Codex alter' Oameraiii, ^Decurtatus' Parei, praeter hos tractatus a Grutero, RittershusiOi Scioppio et Duper aBothio: olim bybliothecae S. Corbiniani Frisingensis (id quod haec in principio inscriptio testatur: Uib. iste e xxxi fce marie. & scicorbi frifig.'), uude per quas vicissitudines ad Camerarium pervenerit nescitur*): una cum Vetere et de huius heredibus emptus et in Palatinam illatus ibique nu- mero 1613 notatus et direpta Palatina in Vaticanam trans- latuS; sed hinc sine Yetere Parisios abreptus anno superioris saeculi Lxxxxvii; huius autem a. xv bybliothecae Hei- < delbergensi restitutus. Scriptus est saeculo XII in Gcxxxviii membranis formae quadratae, cetera disparis condicionis, quarum pnma nihil nisi fabularum XII poste- riorum, quae solae insunt^ indicem in pagina prima scriptum tenet. Videnda de eo quae diximus de crisi Plaut. p. 514 sqq. 535 sqq. [«=» Opusc. phil. II p. 103 sqq. 125 sqq.]. Ibidem p. 163 sq. [= p. 12 sqq.] certis argumentis docuimusy prius quam decwrtaretur omnes fabulas XX complexum esse. ]\ianu nec eleganti scriptus est nec eadem: verborum distinctione multo etiam quam in Vetere perversiore: versuum distino- tione, nisi paucis in scaenis iambicis^ plane nuUa: numero yersuum in singulis pi^nis plerumque xxvi: personarum nominibus cum scaenarum initiis tum mediis in sermonibus per primas XVIII fabulas modicis^ per Trinummum Trucu- lentumque paucis, sed ut vacua plerumque spatia relicta sint. Cf. ad Trin. v. 45. 276 annotata. Denique ordinem fabula- rum semel moneo cum in hoc tum in eis quos infra posui codicibus eundem quem in B esse. Idihi autem cum Yra- tislayiae degenti Decurtati copiam Christiani Baehrii comitas fecissety hac opportunitate usus Emestus Schneiderus claris- simus coUega accurato exemplo ^Plauti Truculentum e codice Heidelbergensi expressam' edidit a. ClDiocccxxxiv. E quo illud quoque cognoscere licet, in hac fabula, et in hac qui- dem sola, sive ipsum librarium sive aliquem lectorem ali- xxxu quando coepisse veros versuum Plautinorum exitus et prin- cipia interposita lineola/ notare: in quo tamen consilio non

*) [Cf. Opusc. phil. II p. 104. Ul p. 68 sq. ado.]

296 PR0LE60MENA DE BATIONIBVS

diu perstitit Quod qui fecit, non ab eO; unde C descriptus^ codice profectus est, sed aliquo antiquiore usus: id quod non posse non ita esse infra apparebit

D Yaticanus 3870^ eleganter picto insigni gentis Me- diceae omatus, quod non dubito quin ad Leonis X pontifi- catum spectet. Hunc simulatque in Yaticana repperi, intel- lexi illum codicem esse^ quem de crisi Plaut. p. 156 sqq. [= Opusc. phil. II p. 5 sqq.] e Poggianis epistulis docuissem a NicoLAO Tbeverensi in Germania inyestigatum a. cioccccxxvuu Bomam peryenisse; lordani Yrsini cardinalis manibus traditum. Continet is in cccvui membranis prae- ter posteriores fabulas Xn his praemissas Amphitruonem, Asinariam, Aululariam et dimidiam partem Gaptiyorum usque ad IQ; 2, 4: yacuas paginas habet unam et dimidiam f. 59 in fine Aululariae^ sex f. 70. 71. 72 post Captiyos^ partem paginae f. 20 b post Amphitruonis IV; 2. Eius tanta est cum C similitudo, ut non solum aetate^ scripturae genere, forma membrananim prorsus gemelli sint, sed etiam versuum distinctione vel potius non distincta continuitate, atque adeo multitudine versuum in singulis paginarum scriptorum. Eius- dem autem Yrsiniani beneficio patuit, quae utrique codici cum Vetere cognationis ratio intercederet. Qui cum per primas comoedias multo quam per posteriores constantius Lii versuum in singulis paginis numerum servet, totidem apparuit Vrsinianum in binis paginis (quippe senos et vice* nos in singulis) perscriptos ezhibere: ita quidem ut tres fa- xxxm bulas Amphitruonem; Asinariam, Aululariam Lviii paginae Yeteris, totidem autem membranae Yrsiniani capiant. Qaa quidem congruentia luculentissime probatur ex uno fonte et B et CD manasse. Discriminis autem inter C ei D fere hoc tantum intercedit; quod hic et una manu eaque sat aequa- biliter scriptus est; et aliquanto. quam C saepius eadem manu inter scribendum correctuS; et in verborum distinctione minus vitiosus: quo quartum hoc accedit; quod compendiorum scri- bendi pauUo frequentior usus in D est quam vel in B vel in C, in quibus praeter g* pro gu^, f pro aCy u pro tm et quae eiusdem sunt generiS| pauca illiusmodi exempla exstant.

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 297

E meus est^ undecim abhinc annos emptus a Molino Florentino librario et antiquario: chartaceus saeculiXVy for- mae maximae sed modicae mensuraC; foliorum ccLXXViy quomm unum inter Asinariam et Aululariam, duo et dimi- dium inter Epidicum et Bacchides scriptura vacanty a sin- gularum paginarum versibus xxxi ad xxxviii procedens nulla constantia. In praemissis chartaceo codici aliquot membranis cum excerpta e Plauto quaedam tum index fabu- larum tum haec leguntur: ^SEbastianj BeniuieNJ & amico^l-. Quif eum tenet sub pena excommunicationif papalif reddai' Posteriores fabulas XII secunda manus tanta sedulitate cor* rexit; ut hac in parte prorsus pro duobus codicibus haben- dus sit. Primam igitur et secundam manum in annotatione mea additis a et b litteris, ut soleo etiam in reliquis codi- cibusy diBcriminavi usque ad mediam scaenam iv actus II: hinc de secunda manu propter eas quae infra patefient caus- sas plerumque prorsus tacui. Yersuum distinctio eadem est xxxiv quae in CD et ceteris praeter B libris omnibus.

F Lipsiensis bybliothecae senatoriae^ formae maximae sed modicae mensurae; in cccxnii membranis; quarum pa- ginae xxyiiii versuum sunt^ nitidissime saeculo XY scrip- tas fabulas XX complectens: saeculo XYI in Hispania pos- sessus ab Hieronymo Surita CaesaraugustanO; postea ad Ba- tavos aliquo casu delatus^ anno autem cioioccxxxvm^ ut testatus est lo. Frid. Christius, ^hastae Lipsiensis academiae inter Sellianos libros subiectus et Curiali bibliothecae re- demptus.' Aliquando post Hieronjmum Suritam fuisse Fri- derici Adolphi Hansem ab Ehrencron traditur a Fabricio Bibl. lat. p. 27 Em. Eo Hermaunus usus in Elemeutis doctrinae metricae: collatione aChristio facta^ quae Dresdae servatur^ Lindemannus. Breviter de eo dixi de crisi Plaut p. 172 sq. [= Opusc. phil. II p. 23 sq.].

6 Vaticanus 1629 fabularum viginti; antiquioribus numeris 790 et 1889 notatus^ saeculo XY scriptus in cccxiii membranis formae maximae, versuum in singulis paginis XXXI; in Trinummo Truculentoque aliquot folia perperam traiecta habens. In fine legitur Xiber PoGOli fecretarii

298 PBOLEaOHBNA DS BATIONIBVS

Apoftol.': quibus verbis alia manus haec adiecit: ^Nuc uero A me lohane ati . . banesi epo emptuf est michique tradituf per d. baptista et lo. lacobu liberof ipiuf pogij acceptif ab me ducatif largif uigiti quique die xxviii lanuarij aj. GCCCLix.' Post Epidicum ^Nigidii' apud Gellium de co- micis latinis versus scripti sunt^ deinceps autem ea quae Parergon p. 65 excerpsi (ubi pro xiii corrige XLii). Cete- rum de ^Nigidio' cf. ibidem et p. 241 dicta. xxxY H Yaticanus 1632, in CLXxxxii membranis formae quadratae, yersuum in singulis paginis xxxii, saeculo XV scriptas fabulas XII posteriores tenens, sine uUa yel in scaenarum initiis vel in ipsis sermonibus personarum signi* ficatione.

S Yaticanus 1633 eiusdem saeculi, membranarum ccCLXXXXiii formae maximae, yersuum in singulis paginis XXIV. Comoedias complectitur omnes, sed ut Aulularia se- quatur Epidicum, e posterioribus autem XII casu potius ut yidetur quam consilio eis quinque fabulis, quae sunt primaei praemissae sint reliquae septem a Pseudulo ad Truculentum. Honrm Vaticanorum quos saeculo XVI Romae peregrinans IvSTVS LiPSivs inspexerit, dicam in praefatione Militis glo- riosi [p. XV] I ad quam fabulam illius in Antiquis lectioni- bus testimonia maxima ex parte pertinent. Trinummi autem etsi plenam, quam in promptu habeo, cum tribus Vaticanis collationem ab initio statueram in annotatione integram proponere, tamen afferendae scripturae taedium non potui ultra primum actum fabulae concoquere: tam nihil yel in Plauti manum instaurandam yel in deprayationis caussas gra- dusque perspiciendos illinc redundare intellexi. Vt cumulata discrepantis scripturae farragine yerendum fuerit ne turba- retur multo magis mens legentium quam ulla utilitate adiu- yaretur. Eademque ratio ceterorum quos quidem norim li- brorum mss. est ad unum omnium.

De Z principe omnium fabularum yiginti editione Georgii Mervlae Alexandrini; quae a. ciaccccLXXii Vene- tiis prodiit ab loaune Coloniensi et Vindelino Spirensi im- pressay non habeo nunc quod olim narratis I. s. s. p. 180 sqq. [= Opusc. phil. II p. 34 sqq.] addam.

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 299

Praeterea B litteram sciendum est nec scripti nec im- xxxyi pressi libri indicem esse^ sed meae scripturae. Quam si etiam talibus aliquotiens apposui; quae cum pridem mea coniectura invenissem, postea ab aliis quoque excogitata vidii non id alio consilio feci^ nisi quod aliquam fidem yeritatis babere complurium consensus solet.

CAPVT IV.

Dizi de extema librorum Plautinorum condicione: pro- grediendum est ad eorum indolem mutuasque rationes et successiones explicandas. Quo ita defungar, ut quae olim cum ^de crisi Plautina' disputavi*) tum in praefatione ad^ Bacchides Halis a. Cioiocccxxxv editas exposui tum aliis quibusdam locis attuli; brevi enarratione comprehendam, sed ea post tot bjbliothecas pervestigatas multis partibus vel correcta vel locupletata: praetermissis tamen quae aut le- viora videantur aut in dubia coniectura posita^ cuius firman- dae documenta quamvis quaerens nuUa reppererim: e quo genere velut illud est de Romano codice Lonoolii quod Parergon p. 404 annot. tetigi Vt autem, quibus e fontibus per quos tamquam rivulos memoria omnis scripturae Plauti- nae per saeculorum.vicissitudines ad nostram aetatem pro- xxxvn pagata sit^ uno oculorum contutu cognoscatur, stemmatis artificio utar ad perspiciendas cognationis rationes utiliseimO; in quo perditos libros graecis litteris; latinis superstites no- tavi. Id autem post diutinam meditationem intellexi non posse simplicius quam sic construi.

*) Eodem qno illam ego commentationem elimavi anno ciDioGCCXxxv 'Symbolas ad historiam philologiae* aoas lo. Oaspar OreUiaB edidit Turici, qnibns codicis a Nicolao TreverenBi reperti intermortoam memoriam item e Poggii epistalis redintegravii 8ed qaae ibi p. 9 de reliquiB libris et scriptiB et impressiB narrayit ne Palatinozom qnidem codicam rationem habens, qaaeqae de fondamentis normaqae aniyerBa instaarandi Plaati praecepity eoram nec fides est nec utiHtas.

300

PROLEOOMENA DE BATIONIBVS

P

b

yill priornm XII pOBteriomm

octo prioram reliqni

qui Bupersimt fere

omnes

0 £a G $b F

H E Z

xxxvm Propositam tabulam ut iam enarrem commentando, de

a quidem nihil nisi hoc dici potest^ integras eum fabulas Yarronianas XXI praeter eas partes complexum esse, quas etiam ab Ambrosiano afuisse certum est: in quo numero prologus Pseuduli prope totus et aliquot scaenae Stichi ha- bendae sunt: Bacchidum autem locum post Aululariam fuisse, de quo in Parergis dictum p. 391 sqq. Tali codice quarto p. Ch. n. saeculo Servium et Donatum usos esse ex eis col-

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 301

ligi potest quae uberius disseruimus Musei nostri philol, t. IV p. 568 sqq. [= Opusc. phil. II p. 319 sqq.]. Praeterea veri simile est caruisse illum personarum notis in continui- tate sermonum^ pro eisque vacua spatia habuisse minio sup- plenda: quod cum deinceps non fieret, evenit ut postmodum (in T puto) multa sermocinantium nomina e coniectura ad- denda essent, Secuta est ea aetas^ qua et Amphitruonis scaenae quaedam et una cum Aululariae exitu contiguum principium Bacchidum interciderunt. His igitur partibus. care- bat is codex quem ^ littera signavimus^ integras etiamtum Casinam, Cistellariam totamque Vidulariam tenens, quippe quas fabulas integras sexto saeculo Priscianus tractaret. In eodem vel eiusdem generis codice puto Mostellariae scaenas primum traiectas esse: harum enim turbarum Parergon p.439 monsiravi eam rationem esse, ut de vicenorum (vel fortasse xxi) versuum pi^inis cogitandum sit: tot igitur versuum mensuram (quam vides parvo discrimine ab Ambrosiani norma distare) codici p eo confidentius tribuo, quo certius iam supra apparuit alium versuum numerum h. e. senorum et vicenorum in eo fuisse, unde nostri antiquissimi originem duxerunt Hunc t dixi: qui qua condicione tum fuerit^ cum xxxix tamquam traduces alios peperit^ satis docere hodierna species fabularum Plautinarum potest, praesertim cum Ambrosiani exemplo comparata. Nam cum Amphitruonis *) Aululariae- que et Bacchidum lacunas atque Mostellariae turbas tamquam hereditate accepisset, nova clades haec accessit» ut et in fine truncatus Yidularia careret et in priore parte plurimis mem- branis deperditis valde mutilam haberet Cistellariam et om- nino non paucis in locis, Casinae potissimum et Cistellariae^ sive situ et madore affectus sive aliquo casu lacer legi non

*) De una Amphitmone Bcio dabitari posse utrum iam prins an nnnc demnm mntilata sit: qnando de PriBciano non satis certa res, prolata ex deperditiB Bcaenis dno teBtimonia ntmm antiqnioribnB gram- maticiB accepta referat an Bnae leciioni debeat. Item certo demon- strare illnd neqneo, GaBinae CiBtellariaeqne lacnnaB Yidnlariaeqne iac- tnram primnm in t exBtitiBBe, nec in bc demnm fiustaB eBse. De talibuB qnoniam in ntramqne partem disceptari potest, poBni qnod Bnadere ipsa rei probabilitaa videretnr.

302 PBOLEQOMENA DE RATIOKIBVS

posset et lacinias potius quasdam Yersuum quam yerborum continuitatem servaret. Praeterea autem alio invecto fabu- larum ordine h. e. eo qui nunc obtinet^ Bacchides ab Aulu- lariae societate divulsam postposuit Epidico: quo ftuHum ut nunc duae lacunae esse videantur, quae una fuit utriusque fabulae communis. Pristinus enim ordo^ non dicam qnalis fuerit^ sed qualis fere^ conici ez Ambrosiano potest^ qui hoc longe diverso collocatas habuit: tres primas, Bacchides^ cum Curculione Captivos^ Casinam Cistellariam Epidicum Merca- torem Mostellariam Militem gloriosum Menaechmos Trinum- mum Truculentum Vidulariam Poenulum Persam Pseudulum Rudentem Stichum: quem quidem ordinem falli non videor XL cum ita interpretor, ut non consuItO; sed aliquo casu singu* lari tres fabulas extremas Trinummum Truculentum Yidula- riam dicam superiorem in locum irrepsisse. Et Bacahides quidem inter Aululariam Captivosque is quoque legit, qui non noyicio saeculo excerptis e Plauto adverbiis breve glos- sarium illud condidit*), cuius cap. II mentionem fecimus: quod quo libello edidimus, in eo locum illum omnem, qui est de collocatarum fabularum ordine in aliis libris alio, de- dita opera pertractavimus [Opusc. phil. II p. 237 sqq.]. No- vum autem ordinem quod iam olim ad Calliopivm auctorem rettuli coniectandoy id nunc teneo hac ratiocinatione fretus, quod et fuit Calliopii recensio quaedam Plautinarum fabula- rum et ex ea ipsa recensione, nisi omnia fallunt^ nostri libri mss. fluxerunt. Cuius quidem rei etsi memoriam e codicibus circiter nonaginta a me inspectis unus tantum pertenuem servavit^ isqne solas octo fabulas priores complectens, tamen fides nec esse addubitanda videtur nec^ si id sequimur quod

*) Eiiis tanto maior est anctoritas, quod non tantom Vidalariam usorpayit, sed etiam Amphitmonem Bacchides et Cistellariam integras habnit Qni cnm etiam in aliis fabnlis ea legerit, qoae in SCD desi- deraotnr: (qno ipsnm illnd saefnter rettalimas e Trinammo commemo- ratom:) appareteam simili AmbroBiani codice, Tel qaalem a descripd- mas, osam esse. Ceterom ordinem comoediaram prorBai nngnlarem est secatas, qao illae sic sese exceperant: Asuiaria Anlolaria Bacchides Captivi Casina Cistellaria Carcalio Epidicas Menaechmi Mostellaria Tracalentas Trinammus Poenulas Vidalaria Bndens Miles Mercator Pseudalas Persa Stichas Amphitrao.

EMEKDATIONIS PLAVTINAE. 303

sit probabile^ octo tantum fabularum finibus circumscribenda. Est antem qui illud testatur Ottobonianus 2005 (olim y. 4. 21. et B. ni, 15) membraneus anno ciaccccLViii xm Ferrariae scriptus, singulis comoediis elegantissime picta em- blemata, Gasinae autem septem versibus extremis hanc in- scriptionem praemissam habens: CALLEOPEYS, iterum hanc sex extremis Cistellariae: Becitator Calllopns: similiter atque in plurimis libris Terentianis et factum et erratum esse constat. Hanc igitur Calliopii recensionem, si recte conieci, satis per ceteras partes a nobis descriptus t prae se ferebat.

Mutatum fabularum ordinem secuta est earundem in duas partes diremptio, quarum altera ab Amphitruone ad Epidicum, a Bacchidibus ad Truculentum altera pertineret. Ex illarum codice b repetendi B et D, quorum binas partes ex eis quae supra attulimus intellegitur seorsum scriptas esse: repetendus e7*), qui est membraneus Musei Britannici

16 C

J. , rectius autem ut opinor undecimo quam decimo sae-

culo tribuitur**): repetendus denique is (t)y qui fons exstitit reliquorum octo fabulas priores complectentium, saeculo autem vel XIV vel XV scriptorum fere omnium: quorum etsi pergrandis numerus est, tamen nullus vel ex B vel ex D vel ex J manavii Verum hoc^ ubi ad octo priores eden- das venero, et demonstrabo et singillatim persequar: nunc hoc unum occupo, summam esse quattuor illorum similitudi- nem multoque maiorem quam quae in posterioribus fabuIisxLii inter B et T et r] intercessit. Et T quidem volui Tvrnebi illas membranas esse, quarum virtutem monstravi de crisi PI. p. 155. 531 sqq. [Opusc. phil. II p. 4. 121 sqq.]: quas qui in Francogallorum terris fortasse superstites indagarit, dici nequit quam sit de Plauto bene meriturus. Quae membranae

*) [Cf. Opnsc. phil. III p. 119.]

**) His ne qnis quartum addat, qnem in Blarciana bybliotheca Flo- rentina hodie exetare Henricns C^eilins noster teetetnr Philologi t I p. 182, sciendum est typothetae vitio illum XI saecnli esse legi, qni sit XV^ Sed dno sane alii tabnlae snpra positae oHm addendi emnt, qoOB nnnc coaBnlto praetermisL

304 PROLEOOHENA DE BATIONIBVS

quemadmodum quosdam yersus (versuumve partes) servarunt in B desideratos, ita drciter viginti B servavit^ quos in r\ excidisse codicum CD consensus docet (velut Trin. 322. 904) : sed ut tamen altera ex parte etiam in CD reperiantnr quam- quam numero panci, qui a B absint, velut Mostellariae Yi 1, 10. cf. Trin. 1174. Atque hoc uno indicio satis iam can- tum esse existimo, ne quis CD libros ex ipso B repetere animum inducat. Neque temere quicquam propterea, quod vel in B solo vel in solis CD legitur^ calidius putandum est fidei aut plus aut minus habere: immo ex coniuncta demum faorum trium omnium memoria illud eruendum^ quod videatur iu communi fonte exstitisse. A cuius tamen exemplo facile sane generatim iudicanti patet longe propius B quam CD abesse, qui ab illo minore aetatis quam praestantiae intervallo distent. Verum ipsi CD qua externa^ eadem scrip- turae quoque similitudine ita continentur, ut alterum qui in promptu habeat^ fere sine ullo incommodo carere altero possit. Nam horum quidem etiam propior est affinitas, quam quae inter BDlJl intercedit: nisi quod tamen neutrum ex altero descriptum esse certum est. Hinc igitur est quod, cum breviter loquimur^ fidem omnem Plautinae scripturae recte dicimus in Ambrosiani Palatinorumque memoria consistere. Ceterum j] eum fuisse codicem oportet^ in quo XLiii primum sublata iusta versuum distinctione poetae verba ad prosae orationis similitudinem scriberentur^ quoniam quae ita nova versuum non metricorum discriptio prodiit, ea non umquam alia in C atque in D est^ verum communis utrius- que. Vt hac quoque in parte illi r\ codici multum et JB et^ ut consentaneum est credere, T praestent.

In Germania autem servatae posteriores fabulae duo- decim postquam ex hominum litteratorum usu et consuetu- dine elapsae per aliquot saecula delituerant: (nam etiam qui ^Thesaurum latinitatis' illnm condidit e saeculi XII codice ab Angelo^Maio Class. auct. e Yai cod ed. tomo YIII vul- gatum^ solas octo priores tractavit:) saeculi XV initio inter Italos ex uno D innotuerunt, e quo quotquot illarum exstant sive scripta sive impressa exemplaria praeter BC originem traxerunt omnia. Qui cum anno ciOGCCCXXvmi uti supra

BMEKDATIONIS PLAVTINAE. 305

diximus ex Germania allatus esset, suo iure Georgius Merula potuit in praefatione anni ciaccccLXXii illas comoedias ^qua- draginta abhine annis repertas' dicere, non curans pauculo- rum annorum discrimen. Ab hoc autem testimonio profectum esse Thaddaevm Vooletvm apparet, qui in praefatione edi- tionis Parmensis a. cioiox emissae de tempore manifesto consentiens alius rei memoriam pauUo obscurioribus yerbis his admiscuit: ^si codici meo fides adhibenda Basileae escripto Lxxvii abhinc anno: ex eo exemplari e quo xii ultimae comoediae Plautinae emanasse dicuntur/ Id quo spectare videatur^ planius ex Alberti de Eyb (sive de Eyben); vernaculi Bacchidum interpretis^ narratione intellegitur a. ciDioxviii chartis consignata ac fortasse non aliunde nisi ex Vgoleti praefatione petita: ^Diese hemach zwolff geschriebene Co- ^^i^ moedien seint lange zeit wol bey fiinffhundert Jahren, oder mehr, verlohren und verborgen gewesen: und newlich in Con- cilio zu llasel wider gefunden worden.' Ficticium hoc omne^ quamqoam ne Niebuhrio quidem Opusc. I p. 163 quicquam suspitionis movens: fictum autem ab eis, qui cum quadra- gesimum a Merulae praefatione annum viderent in id fere tempus incidere, quo concilium Basileense habitum esset tot antiquis scriptoribus primum repertis illustre^ horum socie- tate Plautum quoque et facili et levi coniectura comprehen- derent. Confidenter enim iudicare licet, quod non ex alio nisi ex Yrsiniano novicios libros oriundos esse ipsa scripturae congruentia clamat. Ita quod v. 56 in noviciis libris prave legitur denuntiaf, id inde ortum est, quod simplici nuntiaf in uno D superscriptum est de. Ita corruptae v. 926 scripturae loqmr ea prefentiy loqmre ei praefenti originem e re levissima hac duxerunt; quod cum loqmr eapfenti vel laqmre ahfenti BC habeanty exilis lineola perperam accessit in D loqtmr ea pfenti^ quam adeo servavit F. Idem F quod v. 929 in- fipienter exhibet, solam habet hanc caussam, quod proficisce- batur a calami errore quo in D infipientier scriptum pro infipienOor, Eiusdem librarii errore cum v. 450 in D fibi t4Xorem positum esset pro uxorem fibi, neglecta ea nota, qua ille errorem ipse correxisset, pravus ordo in EFZ transiit. Consimilis origo horufn: nunquam v. 336; quaque in Z 34 1^

FB. BITSCUKLII OPVSCVLA V. 20

306 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

fiai 594 aliorumque numero plurimorum; quibus congerendis nolo longus esse. Grayiora tamen reliquis haec sunt, quod in uno D elapsa v. 276. 463 foraf et egOy quae etiam si- XLY millimae ceteroqui condicionis liber C servat, item ab EFZ absunt: vel quod mif egestatem in solis DJEFZ transponitur V. 338^ eorundemque communis est v. 411 eximn/' corruptela. Quidy quod eis locis, qui correctionem secundae manus in D passi sunt, non raro in partem noviciorum librorum primae manus scriptura transiit, secundae in alteram partem? Velut cum V. 410. 851 cbiciaf et tetigit F exhibet cum Da, tu obiciaf et tegit e Db reliqui susceperunt^ vel v. 347 e Da habefnuf in FZ, habeamuf in E manavit e Dby item v. 837 ruere e Db in Z et E mg., frangere e Da in EF. Quam- quam plerumque sane in EFZ transiit quod in Db esset, non quod in JDa, ut v. 286. 288. 321. 665. 1083: quam rationem obtinere memento, ubicumque nuUa Db mentione facta e solo Da discrepans scriptura in annotatione affertur^ ut V. 266. 278. Hinc autem intellegitur iam habuisse Yrsi- nianum secundae manus correcturas illas, quo tempore fons exstitit noviciorum codicum.

Nicolai autem Treviri codex simul atque Romam ad- vectus esty ilico de parandis apographis cogitari coeptum esse et res ipsa facit ut credamus et plenissime Poooii epistulae testantur. Quod quidem consilium duplicem eventum habuit. Aut enim archetypum exemplum omni religione simpliciter transcribebatur, aut correctis pro virili parte innumerabili- bus scripturae vitiis et corruptelis novum genus librorum peperit. Et huius quidem generis per litteratae Europae terras codices hodie exstant plurimi, pauciores prioris et quod sciam Romae tantum et Florentiae. Pertinent huc et G et propius etiam ad D accedens 0, qui est nitidissime in xLvi pulcherrimis membranis scriptus Laurentianus^ inter Gad- dianos pl. LXXXXL 12, ipsam extemam speciem Vrsiniani summa fide vel minutissimis in rebus referens, ut exemplo docui Musei philol. IV p. 356 [= Opusc. phil. II p. 295]. Rursum huius ipsius apographum vix ambiguis indiciis in- tellexi E esse, qualis quidem a prima manu prodiit h. e. Ea. Eius igitur scripturam per totam Trinummum sednlo

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 307

apposui hoc consilio, ut eo possem aliquando pro ipso D in eis fabulis uti, in quibus non paratam haberem Vrsiniani coUationem. Qui quam exiguo aut propemodum nuUo inter- vallo inter s^ distent, ostendere talia posaunt qualia habes V. 303 pro ingeo, 398 Uf, 411 hiftif, 532 inopf herendo, 877 eofce, geminatum v. 761 mihi, v. 748 e dq^pitaf natum de- pupUaf Denique ad idem genus, ut mittam alios, ille liber referendus, quem NicoLAi NiccoLi manu scriptum in Mar- ciana quae Florentiae est bybliotheca Laurentius Mehusius vidit et in praefatione ad Ambrosii Traversarii Epist. et orat. p. XLIII diligenter descripsit: unde ni fallor profectus principem Plauti editionem Fabricius Bibl. lat. p. 15 Em. nullo argumento dixit e Florentino codice expressam esse. Transeo ad correcta exemplaria, quorum indolem et ra- tionem summatim descripsi de crisi PI. p. 172 sqq. [= Opusc. phil. II p. 23 sqq.]. Ac primum corrigendi operam illam sciendum est non alioriitn in aliis codicibus aliam fuisse, sed semel ab uno aliquo critico susceptam et perfectam, qui con- solito illa aetate more- ac consilio optime sibi videretur ea re de Plauto et bonis litteris meriturus. Quis fuerit qui hoc praestitit, ignoratur: de Antonio Panormita, Plauti illo studiosissimo, atque adeo scaenarum quarundam noviciarum scriptore, quam I. s. s. p. 177 [«» 30] coniecturam ausus xlvii sum, eam ne nunc quidem habeo qui firmius quam Merulae testimonio commendem, ^sive mandante Nicolao Quinto Ro- mano pontifice sive Alphonso rege Apuliae' incredibiliter in Plautum saevitum esse querentis. Atque adeo magis eo ani- mus inclinat, ut ipsum fuisse Pogoivm credam, cum et Ro- mae potissimum atque Florentiae, non Neapoli correctorum multitudo exemplorum exstet, et consilium certe rei perfi- ciendae ille ipse in ea parte epistularum professus sit, quae solae adhuc lucem viderunt.*) Sic enim libri IV epist. 4 scribit: ^Liber est illis litteris antiquis corruptis, quales sunt Quintiliani, et multa in multis desunt. Non faciam trans- scribi, nisi prius illas legero atque emendavero: nam nisi viri eruditi manu scribantur, inanis erit labor.' Item

*) [Cf. praef. Mil. glor. p. XVI aqq.]

2y*

308 PROLEOOMENA DE RATIONIBVS

epist. 17: ^Transscribitur modo douoque mittetur Duci Me- diolani^ qui eum per litteras postulayit. . Marchio item Fer- rariensis petiit: dabitur illis; sed ita corruptus^ ut yere a barbaris redire postliminio videatur.' £t paullo post: ^Nullus^ mihi crede, Plautum bene transscribet, nisi is sit doctissimus: est eis litteris; quibus multi libri ex antiquis; quos a mulie- ribus conscriptos arbitror (!), nulla yerborum distinctione/ ut persaepe diyinandum sit/ Verum hoc de Poggio quomodo- cumque se habet, tali quale hic significayit studio et indu- stria certa et constans nata est recensio quaedam, pertinens ea etiam ad octo fabulas priores: qua etsi effectum est ut^ qui scriptor antea propter portenta scripturae instar prae- clnsi thesauri fuisset, nunc certe aliquo modo et legi et in- tellegi posset^ atque adeo haud pauca fatendum est yel xLyiii yere yel probabiliter emendata esse: tamen simul in- credibilis Plauto clades illata est. Nam quae erat illa aetate criticae artis imbecillitas et tamquam infantia, saepissime le- gitima emendatio in summam coniciendi libidinem inter- polandique temeritatem eyasit cum magna mutandi imperitia coniunctam. Quae ratio uniyersa cum insecutis saeculis lit- teratos homines, ut in hoc genere parum yel curiosos yel prudenteSy prorsus lateret, eyenit ut cum ante Camerarium omnes editiones adulterato fundamento niterentur^ tum recen- tioribus quoque multae ex Italica illa interpolatione sordes inhaerescant. Eius autem recensionis exemplum in paucis plenum (rectius enim plenum yideor quam integrum yocare) F praestat: cuius simillimo codice secunda manus nostri E libri usa in hunc summa industria intulit corrigendo, quid- quid a primae manus scriptura discrepans in illo codice deprehenderet. Ita igitur factum est ut, cum Yrsiniani in- dolem Ea repraesentet, plenum interpolatae recensionis exem- plum Eh habeamus. A quo pleno exemplo yariis interyallis alii codices, eique numero plurimi^ ita recedunt^ non ut um- quam noyae mutationes in tralaticiarum locum substitutae sint, sed ut earum parte tantum recepta alias quicumque fuit propagare yeritus ad yeterem scripturam redierit. Hac yia mixtae e D et JP (ut breyitatis caussa sic loquamur) recen- siones ortae sunt, interpolatae illae quidem, sed raodice in-

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 309

terpolatae: qualium in numero cum H tum K sunt^ fortasse etiam lo. Baptistae Pii itemque Dionysii Lambini ^prisca exemplaria' vel ^antiqui codices'^ qui tamen possunt etiam prorsus congrui cum FEh fuisse.

Ad mixtum autem genus etsi Z proxime accedit, non tamen tali e codice expressa est: immo aut similis nostri xlix E liber Merulae praesto fuit utramque in se recensionem socians^ aut, quod lubentius amplector^ duobus ille simul usus est, quorum alter interpolationem integram, integram Vrsiniani scripturam alter referret De Trinummo loquor: nam Bacchidum quidem, Mostellariae, Menaechmorum, Militis atque Mercatoris nullum, id quod ipse conqueritur, nisi inter- polatum librum (siye Hibros') nactus est, eumque, ut facile conferenti patet; gliscente librariorum neglegentia ad extre- mam turpitudinem depravatum. Sed septem ultimas idem laetatur ^simplices et intactas a censoribus' sese habuisse^ et ^quanquam mendosas, multo tamen veriores'. Yerum quas intactas accepit, vehementer erret qui intactas publi- casse putet: quot enim e novicia recensione scripturas par- tim recte partim praeter veritatem asciverit^ singulis paginis annotatio nostra docet. Quem ille delectum saepe non sine iudicio habuit. Qui cum iure suo (ut e multitudine exem- plorum per saturam quaedam delibem) a correctore velut conducibUe (cum A) sumpserit v, 36, es (cum B) v. 47, iffnmiam 132, quod meae 141, ad te 161, ita est (cum A) 196, quod btbit 250, lofii 272, par tuis (cum AB) 279, ho- minem (cum AC) 308, quaedamst (ciim B) 324, parta 347 (cum A)j an minus 349 (cum eodem: nam tantum operarum vitio mimuf expressum), tibi 472, edam 474, mirum ni tu 495, transpositionem versus 510 (cum solo A), eenses 563, cuiquam tam 574, rapis 680, rogem 758, ex seleutia 771, ge- rere rem 773, terere 796, habet 868, absinfhium pro absentium 935, cui rem pro quo irem 956, ibo ad 995, nunquam 1004, fnores pro homines 1028, istis 1043, nequeo pro metuo 1132, l tu neuis e Nonio 1156, arbitro 1161 (cum JB), omninoque ea omnia, a quibus discrepantem tantum scripturam solis additis BGDEa litteris in annotatione posuimus, ut v. 278. 311. 336. 354. 360: tamen nec in aliis correctorem sequi

310 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

ausus est licentius mutatis (ut y. 207. 242. 308. 317. 445. 492. 537. 552. 584. 929. 973. 1014. 1015. 1017), nec in eis quae sua ipsius coniectura rectius posse corrigere sibi videretur: qualia sunt y. 192 cureSy 265 amaremy 512 no- stramne nutricem, 708 te tueris, 787 me aetcdiSy 813 maxu- m/iimst, 822 quos mei, 864 ^[)eculatur, 932 molestumst, 933 in pontum (cum B), 971 hodie is unquam pro Jwdiei sum quam, 993 acdpi (h. e. accqri) te macto, 1046 hominibus, 1141 nec qui, 1170 itast, 1185 hominist affatim pro homini stut fatim: omnia vel vera vel proxima veris. Quamquam nec desunt exempla, quibus vel iiumerito spemeret merito ab illo pro- bata, ut V. 646 difficilis, 715 eueniat, 912 me hercle, 946 si est molestum, 1058 tutelam pro tu te iam, vel ipse demum sive bonam scripturam corrumperet^ ut tecum invecto v. 171, penetrassem 314, quando 529, fregere 836, meapse 974, sive corruptam corrumperet magis, ut v. 72 ex aniiq' tue (h. e. ANTIQVAE tvae), pro quo annique tui F, effecto animi tui, vel 487 neque uiae saltem, 532 interficier, 798 effodias aurtim et quae sunt similia. Sed maximus tamen eorum numerus, quae immerito a correctore invecta Merula immerito servavit. Contra peculiarem cum illo laudem in eo genere participat, quod ad sermones suis personis distribuendos spectat: qua- rum notas cum D plerasque, uti supra dictum, omisisset, Li harum spatia in FEhZ e sola coniectura suppleta et ma- xima quidem e parte recte suppleta habemus. Vide tamen ad Trin. 50. 193. Quo plus nobis licere in eodem genere existimavimus, sicubi tralaticium nominum ordinem senten- tiarum ratio dissuadere videretur, velut cum ultimam paen- uitimamque scaenam Trinummi reconcinnavimus Lysitelis pro Calliclis persona reposita: praesertim cum ipso B codice antiquiores fuisse illas turbas supra viderimus.

CAPVT V.

De editionibus Plauti singillatim exponendi iudicandique otium nobis satis ampla de crisi Plautina disputatio illa fecit, quae in illis examinandis praecipue versatur. Cui ad- denda quae Parergon p. 403 annotavimus. Illa igitur com-

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 311

mentatione excerptaque in Bacchidum editione plurimorum exemplarium discrepanti scriptura postquam falsissimum esse apparuit qui de nescio quibus vetustarum editionum thesau- ris diu rumor obtinuisset, nunc non erat profecto cur in eo genere sine fructu denuo moraremur. Itaque cum editorum tum ceterorum criticorum nomina eis tantum locis comme- moravi, quibus illi vel aliquid salutis attulissent vel aliqua de causa memorabilem, quamvis a vero aberrantem coniectu- ram admovisse^t: quando etiam errores esse eiusmodi pos- sunt^ ut aliquid vel laudis vel utilitatis habeant. In quo sicubi videbor nimius fuisse, quantumvis vel inutilium ha- riolationum vel imperitarum mutationum sciens silentio prae- terierim: nimia volui diligentia quam severitate aliquave neglegentia peccare. Et editorum quidem, qui Merulam pro- lu ximo intervallo secuti sunt, perlevis ad emendandum Plau- tum opera fuit: ut Eusebii Scvtarii et Philippi Beroaldi in editionibus Mediolanensibus annorum cidcccclxxxx et ciDio: pauUo plura^ in his autem quaedam rectissime, non mutarunt, sed mutari in annotationibus iusserunt Bernardus iSARACENVS Venetae a. cioccccLxxxxviiii editor et perversi alioqui homo iudicii L B. Pivs in Mediolanensi a. cioiO; e cuius absurdissimis saepenumero coniecturis totum pependisse Simonem Carpentarium hominem longe ignavissimum I. s. s. docui p. 488 [= 76] sqq. Cuius autem in plerisque fabulis gras- sata est mutandi licentia incredibilis, nec tamen ea prorsus infructuosa, Pylades in Brixiensi anni cioiovi editione Trinummum quidem vix attigit: nec fere magis qui hunc sunt secuti Nicolaus Anqelivs in luntina a. cioioxiiii et in Veneta a. cioioxxii Aldvs cum Asulano.

Ita res omnis ad Ioachimi Camerarii nostratis egre- giam industriam ac laudabilem pro illius aetatis ratione diligentiam redacta est: qui quod ex Basileensi anni cioiOLii editione, repetita illa Georgii Fabricii sui curis ibidem a. cioiOLViii; nomen invenit sospitatoris Plauti, eo reapse ex- stitit dignissimus. Cuius laudis etsi pars primaria eo con- tinetur, quod praestantissimos libros Palatinos BC nactus est, tamen etiam ubi ab his uon haberet paratum auxilium, insigni saepe sagacitate palmarique emendatione verum in-

312 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

dagavit: quantumvis gravia, ut significavi p. 518 [= 107J sqq., aliis agenda alibi reliquerit. Ei quaiitum debeatur, non poterit ex ipsius nominis in annotatione nostra mentione satis aesti-

Liii mari: immo recordandum est ubique, quas ego e BC re- ceptas esse scripturas significem a priorum editionum memo- ria (h. e. nbi non tcstor aliud, a Z) discrepantes, indidem plerumque iam Camerarium reposuisse: id quod operae pre- tium non duxi singulis locis inculcare. Non multum emen- datio quidem Plaiiti post Camerarium profecit vel probabili enarrandi industria Friderici Tavbmanni, vel impigro Phi- lippi Parei laborC; cet^rum iudicare nescientis, in excutiendis libris Palatinis consumpto^ vel immoderata rixandi convician- dique cupiditate lani Grvteri, qua ne illud quidem effectum est ut, quid tandem in Palatinis legeretur^ vel recte vel plene coguosceretur. Cuius altercationis historiam qui talibus de- lectantur ex eis petere poterunt quae de crisi Pl. a p. 552 [ss 143] ad 561 [=152] narravimus. Praeter editores autem qui illa aetate magno grege critici ad perpoliendum Plantum undique convolarunt, eorum nullam laudem loannes Mevrsivs roeruit: vel exiguam vel mediocrem Adrianus TyrnebvS; lani DovSAE pater et filius, Caspar Scioppivs, lustus Lipsivs, Mellerus Palmerivs: maiorem Ianvs Gvlielmivs: maximam atque adeo eximiam Valens Acidalivs, quamquam nec metro- rum scientiQ. valens, qua tum nemo satis instructus erat^ nec Camerariae editionis auctoritatem perspectam habenS; magno id detrimento suo. Dixi de eo, sed fortasse non satis^honorifice, I. 8. s. p. 505 [= 93], de Scioppio p. 544 [= 134], de Dousis p. 534 [= 124], de Meursio p. 498 [= 86] sq. Praeter horum curas pridem editas ineditae mihi praesto fuerunt Scaligeri, Salmasii, Dousae et fortasse aliorum coniecturae in impresso- rum quorundam exemplorum, quae Leidensis bybliotheca servat,

Liv marginibus scriptorum.*) Quorum alia sciens nunc praeter- mitto, olim huc rediturus: quinque hic commemoranda video. Et lani quidem Dousae longe plurimas annotationes, sed eas maxima ex parte ad interpretationem spectantes, tenet exemplum

*) Similia exempla bybliothecae Ambrosianac, sed qaae tanium inspexerim, n\emorayi Parergon p. 400.

EMKNDATIONIS PLAVTINAE. 313

Antverpiense anni cioiOLXVi, quod Bignatum est XXL Burm. D. 2: Salmasii emendationes, quarum pars lam a Batavis editoribus Boxhomio et Gronovio commemorata est, Taub- manniae primae exemplum XX. B, o. 174. Scaligerana autem e quattuor fontibus petii: praestiterunt enim ea primum duo illa exempla, quorum in Parergis p. 575 sq. mentionem feci, altenim item Antverpiense eiusdem auni, signatum XIII. D. 204, alterum Basileense ex editione Camerarii a Fabricio iterata, notam habens XIII. 0. 244: accessit Leidense ex recensione Dousica anni cididlxxxix, olim Adriani Francisci, nunc XIIL D. 203, cum aliorum ut yidetur tum Scaligeri correctiones, sed eas paucas, ascriptas habens. His autem libris; quos rara liberalitate clarissimi eiusdemque carissimi Iacobi Geelii partim domi tractavi, partim Leidae vel ipse excerpsi vel amica cura docti iuvenis Eugenii Mehleri ex- cerptos accepi, largiores etiam copias Scaligeranas, exegeticas quidem in onmes comoedias, criticas in plerasque, novieius codex ms. 8185 bybliothecae Regiae praebuit, cuius nunc exemplum propensae in me voluntati Theodori Presselii debeo. Quamquam de Scaligeri subitariis curis noli exspectare ni- mium: quem honoris caussa aliquanto saepius nominavi; quam illarum ingenita indoles exigebat.

Ad editores ut redeam, uti ante criticos illos omnes Dionysii Lambini, ita post eos perquam tumultuaria lo. Fri- lv derici Gronovii opera fuit, cuius recognitio vtdgaUie nomen invenit. De 'quibus cur ita sentiendum sit, satis exposui I. s. s. p. 527 [=117]8qq. 563 [=155]8qq. Ex reliquis criticam ope- ram Plauto eamque non una de caussa memorabilem duo soli navarunt^ Franciscus Gvyetvs et F. H. Bothivs nostras, in- genii et usu et abusu similes. De quibus non dubito^quin satis honorifice sensurus sit, qui ex annotationis tantum nostrae testimoniis iudicium faciat: tam vel feliciter inventa vel sol- lerter excogitata ad illos referri viderit non adeo pauca. Sed eorundem reputandum est longe plura commenta nobis ta- cenda fuisse, quibus saepe temerariis, saepe imperitis; uon- numquam incredibiliter perversis atque adeo portentosis non possum enim clementius iudicare bonum Plautum commacularunt: tam miro illi temperamento sana futtilibus

314 PROLEOOMENA DE RATIONIBVS

miscuerunt. Quippe in quibus iugenium et acumen, ars non fuit et disciplina. Praecipuae autem eis fraudi metricum genus omne fuit: cuius etsi laudandum est quod raro inter criticos Plautinos exemplo omnino rationem esse habendam intellexerunt, quaedam autem, in senariis potissimum, per- spexerunt rectissime, tamen modo in concedendo modo in improbando nimii falsisque quibusdam opinionibus praepediti saepe eorum ipsorum versuum, quorum reconcinnare men- suram yellent; numeros miserrimum in modum corruperunt, ac non multum afuit quin Plautum ex Plauto expellerent De Guyeto documento esse cantica Trinummi possunt^ prorsus in- credibili libidine ab illo dilacerata: de Bothii triplici cura Plau- tina explicatius iam olim iudicavi 1. s. s. p. 566 [*» 157J sqq. Praeterea aliud est genus, in quo temeritatis tamquam prin- LYi cipatum Gnyetus sibi praeter Bothium vindicat. Quantumvis enim glossematum in Plautina verba irrepsisse certum sit^ tamen prorsus ille modum excessit multitudine versuum aut sine uUa aut levissima de caussa a Plauto abiudicatorum. Qualium in una Trinummo demirari hunc numerum licet: V. 85. 220. 304. 397. 495. 496. 507. 675 ad 677. 679. 707. 708. 766. 767. 770. 818. 824. 828. 830 a tradare et 831. 890. 957. 997. 1046 ad 1049. 1054. 1087. 1110 ad 1114. 1115 ad 1119. Quippe ubicumque in singulis verbis offende- ret, quod aliqua difficultate vel obscuritate laborans non posset arte et ratione expedire^ id tutissimum ratus una cum sanis et planis radicitus exstirpari similis medici exstitit, qui ut dentium aegrotationem tollat^ totum caput praecidat. Ceterum Guyeti recensio iuncta est interpretationi gallicae Michaelis de MaroUes abbatis de Villeloiny quae quattuor voluminibus prodiit Parisiis a. cidioclviii. Denique post Bo- tbium quae edendi Plauti experimenta fieri vidimus, aut nihil aut parum vel poetae vel litteris nostris profuerunt. Ex Uermanni Bothiique exemplo Goellerus prope totus pependit. De Lindemanno autem lenius iudicandi^ quam olim iudicavi in Diariis litt. Halensibus a. cioiDCCCXXXiv m. Aug. p. 529 sqq., causam non inveni.*) Non mea culpa factum est, quod illius

*) [Haec ceDBnra cmn nec iterata nec iteranda sit^in Opnscalis,

EMENDATI0NI8 PLAVTINAE. - 315

per totam Trinuiuiaum ter tantum quaterve, uovissimi autem editoris; hominis ut uno verbo dicam &^oucoTdTOu, ne semel

haud abs re yisum est Donnulla inde delibare, quibufl suppleaiitur qaae de Plauti historia critica cam hoc loco tum per dissertatiouem alteri Opasculorum yolumini insertam Bitschelius ezposuit. Itaque de Linde- manno sic iudicavit l. s. s. p. 530 sq. : ' Soll ein allgemeines Verh&lt- nisB des Lindenuuin^schen Textes eu den frflheren festgestellt werden, 80 kann ihn Bec. kaum anders beaeichnen, denn als einen modificirteD, aber nur im einzelnen (oder yielmehr in einselnem) modifioirten Bothe> schen Text. Denn an Bothe h&lt sich Hr. L. Ofter, als er errathen la,88i Doch mOchte es immerhin mit dbm Texte selbst eine Bewandt- niss haben, welche es woUte; mOchte er die urkundliche Gestalt (yer- steht sichy ann&hemngsweiBe) geben oder nioht: wenn sich diese nur auB dem beigegebenen kritisohen Apparate sicher und yollst&ndig ent- nehmen l&sst! Denn ist alsdann auch in der Texteigestaltung selbst nicht das HOchste erreicht: jeder, der dberhaupt solcher Benntsung gewachsen ist, kOnnte sich doch fGr seinen augenblicklichen Bedarf ilber jede einzelne Stelle ein begrfindetes Urtheil bilden, und der 6e- winn fSUr philologische Stndien w&re noch immer fibersohwenglich, wenn auch die Bequemlichkeit des Genusses yerkvbnmert wdrde. Um deato mehr leid thut es dem Bec, auoh diese Brauchbarkeit den L.*schen Ausgaben nur. sehr bedingt einrilumen zn kOnnen: mit Be- dingungen freilich, die yom Bedungenen wenig fibrig bMsen. Hr. L. hat mit nnyerkennbarer Liebe gearbeitet, und die Arbeit an sich ist eine mfihselige; wenn ihr der Erfolg nicht entsprochen hat, so liegt dies an yier Ursachen, deren Hinwegr&umung yielleicht nur theilweise in Hn. L/a Macht lag, n&mlich dass er yon den Quellen und Hfilfs- mitteln der PlautiniBchen Kritik erstlich zu wenig kannte, zweitens zu wenig hatte, drittens dass er die, welche er hatte, zu wenig benutste> yiertens dass er ihr Verh&ltniss zu wenig untersuchte. Bec. ist zu- f&Uig durch seine Stndien in dem Falle, fdr seine eigenen Zwecke Hn. L.'8 Arbeit nicht bloss Schritt fClr Sohritt, sondem gans eigentlich Punkt ffir Punkt yerfolgt zu haben, und ist im Besitz eines so reichen Apparats, wie ihn wohl nnr wenige haben mOgen. Danach mfisste er sich selbst und andere belfigen, wenn er als das Beeultat seiner Gon- trole ein anderes Urtheil aussprechen woUte als dieses: dass man im allgemeinen ffir keinen einzigen Yers sicher ist seine nrkundlich flberlieferte Gestalt aus Hn. L.'8 Angaben zu er* fahren.' His singiUatim pertraotatis sic BitscheUns pergit p. 541: 'Neben diesen M&ngeln ist nun Bec. weit entfemt das Gute zu ver- kennen, was Hr. Jj. nnter solchen Beschr&nkungen durch snbjectiyes Geschick an manchen SteUen wirklich gefOrdert hat. Was sich bei unsnreichenden Mitteln, bei einiger Flfichtigkeit, ohne leitende Gesichts- punkte und feste Grunds&tze durch ScharCBinn, Sprachkenntniss imd

316 PROLEGOMENA RATIONIBVS

quidem meiitio fieri potuit: quorum hic nescit, alter uon solet cogitare^ neuter esse diligens didicit, uterque caecuttire credendo quam iudicando intellegere mayult

GoDOFREDO autem Hermanno*), quem in primordio libri professus sum secundum divinum Bentlei ingenium unicum Lvii ad instaurandum Plautum ducem essC; quantum et ego debeam et deberi in hoc genere universo ab onmibus sentiam; cum alibi dixi cum admirabundi animi significatione tum enuclea- tius in epistula illa Mediolanensi declaravi tum singulis pa- ginis Trinummi nostri testatum feci. Qui quod in sua Tri- nummi editionC; quam abhinc dimidium ferme saeculum emisit, multis locum concessit quae nec ab illo nunc defensum iri videantur nec probari a nobis potuerunt: id ut ita esse in- tellegeremuS; partim ipsius doctrina ac disciplina effecit^ par- tim instrumentorum ad criticam factitandam necessariorum et plenior cognitio et verior existimatio. Hermanniani autem Bentleianique exempli**)^ quo tamdiu uti nesciit inertiorum

angenblickliche Erw&gung der jedesmal yorliegenden einzelnen Schwie- rigkeit leisten lieas, das hat Hr. L. nach Kr&ften geleistet; aber leider hat selbst das Bichtige, was bo gefunden worden, jetst nnr einen be- dingten Werth, weil ea keine oder eine hOchat ansichere 6ew&hr hat.'] *) [Iteravit hoc iudicinm RitscheliuB in Trin. ed. 11 p. LX.] **) [Huc pertinent quae in censura s. 8. p. 641 sq. Ritschelias dixit: ^Je grOsseres Gewicht Rec. bisher auf die Ueberlieferung der &lte8ten Handsohriften, als die nothwendige Baais einer wirklichen Textesbearbeitung, gelegt hat, desto entschiedener ffihlt er sich nun auch zu der Anerkennung gedrungen, dass mit allen Hbris mann- scriptis und rescriptis der letzte Schritt doch noch nicht gethan ist; und swar nicht nur in sofern, als die eigentlicho Bedeutung der sinnlosen, oft nicht einmal lateinische Worte gebenden, Lesarten erst durch Conjectur in der oben angedeuteten Weise entrftthselt, sondem als selbst iiber diese Entrllthselung noch hinaus gegangen werden muss. Nichts ist in dieser Besiehung trefFender als ein Ausspruch Hermann^s, der die Sache recht bei ihren Spitzen fasst: dass die Hanptsaohe immer ein richtiger Takt sein werde, der aber gleich weit von mikrologischer Superstition wie Ton Bentley^scher Im- periositat entfernt sein mfisse. Eine Bentley^sche Kritik des Plautus w&re jedenfalls noch nicht an der Zeit; sie ist aber auch nicht mehr an der Zeit Die wahre Vermittelung in dem Wider- spruch ungleicher Sch&tEung der Bentley^schen Kritik liegt einzig in der Ansicht, wonach sie in der geschichtlichen Entwickelung wissen-

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 317

tarditaS; vim et yirtutem nunc tandem laetamur ita enitescere et in dies magis invalescere, ut iam sperandum sit fore ut multorum coniuncta industria sui similior Plautus evadat: quando nec unius aetatis fuit nec hominis est unius emen- dare Plautum, qui persanari quidem yereor ut umquam possit. Ex illis me esse unum volo, et eum quidem qui ceteris emendandi instrumenta parem et tamquam fundamenta iaciam, quibus maiora aut limatiora superstruere futura aetas possit. Quodsi a talibus perfici incohatum opus videro, quales in cri- tico genere acerrimi Alfredus Fleckeisenvs et lo. Bemardus LOHANVS Batavus nuper exstiterunt: quibus cum laude nunc, postquam viam olim probatam dereliquit, C. F. Eamphannvs addendus: artis autem Plautinae felicissimus interpres Theo- dorus Ladewioivs: bcDe actum erit de Plauto. Ceteros non moror: ea est enim huius potissimum generis, quod

schaftlicher Eritik ^berhaapt nnr ein nothwendiger Dnrchgangspunkt ist, der eine znvor nicht nach Gebflhr anerkannte Seite zuerst in ihr Kecht einsetste, aber zugleich mit Einseitigkeit aof diejenige Spitze dea UebennasseB trieb, wodnrch sich jede bahnbrechende Richtung in jeder Zeit nnd anf jedem Gebiete charakterisirt. An nns ist ea, den echten Eem aas den Schlacken zu lOsen nnd als reinen Gewinn zu ver- wenden, vor nichts mehr aber uns zu huten als vor dem entgegen- gesetzten Eztreme, in welches ein engherziges Festhalten des Urkund- lichen nur zu leicht fuhrt. Dieses Urkundliche aber in seiner wahren Gestalt kennen zu lemen, muss der n&chste Schritt sein. Statt von dieser Qmndlage auszugehen, nnd aus ihr die Gesetze der Flautinischen Rhythmik (auf die sich doch die Hauptschwierigkeit reducirt) zu abs- trahiren, hat man mit Gesetzen, die man sich selbst machte, ange- fangen und nach ihnen einen Text constituirt, den man jetzt wieder als Grandlage zu metrischen und prosodischen IJntersuchangen braucht, darch welche man eben die wahren Gesetze finden will. Naturlich findet man im wesentlichen dieaelben, die man erst gemacht hat. Wie mag man doch glauben Qber Position, dber Accent und uber Hiatus, diese drei Hauptfragen, zu einem glaubhaften Resultate ge- komm^n zu sein oder kommen zu kOnnen, wenn man an hundert Stellen Ton einer Licenz keine Ahnung hat, die sich in den alten Bflchem findet, aber in der Vulgate dnrch trflgerische Interpolation oder Umstellung yerwischt ist; oder wenn man zum Erweise der Li- cenz funfzig andere Stellen derselben Yulgate benutzt, die in den Palatinis rein und fein geschrieben stehen, sei es unmittelbar oder nach glflcklicher Entrftthselung unverst&ndlicher und eben deshalb un- beachtet gebliebener Schriftziige?']

318 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

veterum poetarum latinorum tractatione continetur; ratio et Lviii condiciO; ut, qui sapere aut nolit aut naturae vitio nequeat, ignorandus sit^ procul abdendus^ abstinendus. IUo autem quo dixi consilio cum prae ceteris videretur hoc agendum esse^ ut ipsa verba poetae ad fidem librorum exacta et critica supellectile instructa quam plurimorum manibus quam pri- mum traderentur; haud scio an laudandus potius quam cul- pandus videar; quod morae impatiens nunc quidem a caussa- rum expositione pauUo uberiore^ qua rationem redderem a me vel receptorum vel reprobatorum^ non sine aliquo dolore me abstinui: non desperans tamen de iustis commentariis; cum ipsam bi6p0u)ctv absolvero^ olim edendis, si per tem- pestates licuerit nec desierint haec studia aliquo in honore esse. Hoc tamen magis video mihi de gravissimis partibus emendationis Plautiiiae hoc loco generatim exponendum esse.

CAPVT VI.

Omnium autem primum curandum est^ ut de fide Am- brosiani libri^ deque ratione quae inter hunc et Calliopii recensionem (licebit enim hoc nomine uti) intercedat^ recte sentiatur: in quo non minus illud cavendum, ne iusto pluris illius auctoritatem^ quam ne iusto minoris facias.*) Et co- dicem quidem ipsum neminem facile fugit non esse ea cura paratum^ ut non multa inter scribendum imprudenter a librario peccata sint: velut cum in ipso principio Trinummi versu 10 transposito v. 8 et 9 in unum contraxit^ vel v. 17 uouoBis posuit pro uobis, vel faciat pro faciam v. 27, si omisit V. 46, te pro tu scripsit v. 61, hascemi pro hasceemi

V. 181, PERUORSAE pro PERUORSE V. 183, INDISPICOR V. 224,

QUIBUSIT 283, UIRTUTUM pro uictorum 309, conciliatabulum 314, UOLET pro UOTET 474, magis pro malis 475, quisquis- QUAM 519, UMFiERiNEQUEGNATiTUiQUAM pro umquam fieri neque gnaii tui 521, praeoptasuisti 648, opperi 744, et quae sunt similia minime pauca. Quo etiam eorum quae- dam referenda sunt, quae cum plene legi nequeant, tamen ab emendata scriptura discrepare numerus spatiorum doceat.

*) [Cf. OpuBC. phil. III p. 12. 791.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 319

ut V. 70 OBIUR EM pro obiurgitem*\ v. 217 EX qu ratur horumque Bimilia v. 264. 406. 428. 466. 506. 637. 642. 643. 666 y alia. Sed etiam si talia missa feceris^ quae nemini fraudi futura sint^ et iu eis substiteris quae antiquioris exempli fide librarius propagarit vel propagasse yideatur (quando certis haec finibus disterminare difficile), multum abest ut^ quam Ambrosianus recensionem fabularum Plautinarum se- quitur^ a pristina integritate nou dicam nuUo^ at exiguo in- tervallo distet. Nam ut paucis comprehendam^ omnino nuUum est genus depravationis; quod A fion aut multis locis com- mune cum t h. e. Calliopii recensione habeat^ duxerit igitur e communi fonte a^ aut quibusdam exemplis sibi adeo pro- prium praeter BCDy non igitur etiam in ^ olim exstans. Velut cum v. 208 immisso glossemate cum Palatinis sciunt id ^wd pro sciunt quid, gliscente autem interpolatione pro- ximo versu item sciunt id quod pro sciunt quod solus exhibet valde notabili exemplo: item solus mdla multa v. 361 pro muUa, V. 236 se expediant Vel cum in uno A^ quae Pala- tini servarunt^ desiderantur^ e. c. sit 23 1^ animo 271; te 378, cum 523; que 645, ergo 756; is est 1072: quamquam haec potissimum nescio an eodem iure soli neglegentiae scribentis tribuantur. Non minor numerus est perperam in A trans- positorum, ut corde meo 223; pairi audaeter 358; me hoc unum lx ponsolatur 394; amicum esse 456, celere sic 668; oculis ego 1071 : quae omnia sunt eiusmodi; ut eis admissis manifesto metrum corruat. Etiam ad integros versus prava transpo- sitio pertinuit v. 50. 763. Nec corruptae in singulis verbis scripturae exempla desunt; quibus integriores Palatinos habea- muS; nec leviora tautum ut abiere pro abicf^unt v. 535; ho- mines pro omnes 29; illic pro illi 555; sed etiam talia qualia sunt [g]uin bene uortai pro di bene uortant 502; et gravissi- mum omnium; quod prorsus respuit sententiae ratiO; honisque euortisse**) omnibus v. 214 pro bonis qui euortisset mis. Prae- terea universum genus est quoddam, in quo non sit dubium; quin Calliopii recensio multum Ambrosiauae praestet: quod

*) [Immo obiurigem; cf. Opusc. phil. II p. 428.] **) [euortist •• b. e. kuortissbt) As],

320 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

est orthographicam. In quo etsi quasdam formas ex anti> quitate repetitas A quoque solus seryayit, ut na/nctm y. 63, corrumptor 239, factust 43, alia, tamen si e multitudine exem- plorum iudicium facias, dici vix potest quanto propius ad ipsius poetae aetatem Palatinorum yel ut rectius dicam Pa- latini B memoria quam Ambrosiani accedat, in quo saepis- sime cum, uerto, saluuSi est legatur libi priscam scribendi rationem qttom^ twrto, saluos, st et id genus reliqua Vetus ille plerumque solus testatur.

Quae cum ita sint, consequitur ut hic quoque ut ubique regnare rationem debere intellegamus, qua quod suapte yir- tute praestet et in artis praecepta linguaeque leges et poetae ingenium conyeniat, deligamus et praeter testium quantumyis yetustorum reyerentiam probemus. Nec igitur propterea, quod Lxi aliquid siye A solum siye solos BCD testes habet, ilico aut amplectendum aut ayersandum esse, etiam qui indole sua ad iudicandum quam ad credendum tardiores sint intellegant oportet. Qui quidem yiderint ipsi, quo tandem iure aut qua potius mentis siye caecitate siye obstinatione negent per sex septemye saecula, quae inter yiyum yigentemque poetam et scriptum Ambrosianum interiecta sunt, ea facta esse, quae cum a scripti f tempore ad duodecimum saeculum facta esse Palatinus B ostendat cum CD collatus, tum adeo inter scriptorum ^ et a tempora esse facta idem B cum cognatis doceat. Et tamen haec yel leyiora sunt prae eorum eyidentia, quae inter scriptorum A et B tempora esse peccata alteram in partem yalens Palatinorum Ambrosianique comparatio mon- stret. Nam ut huc tandem deyeniam, adhuc per yitia tan- tum descriptus Ambrosianus quanta ex altera parte prae- stantiae laude emineat et prae Palatinorum bonitate prorsus exsplendescat, longe longeque quam yitiorum maior yirtutum multitudo tam luculenter probat, ut nequeat contra dici. Siye enim praya additamenta spectas, solus ab his liber A est yelut omissis y. 23 non malay 52 heney 209 fada^ 242 sagU- toHs, 298 et, 306 id, 321 non, 339 quod, 350 inmunifico, 351 nunc, et magis memorabili exemplo post y. 72 illo panno Sin immutare uis ingenium moribus: siye spectas yocularum syllabarumque lacunas, eas solus A supplet yelut y. 46 ser-

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 321

vato fe, 65 tu, 62 nc, 198 quU, 282 mihi, 335 d, 378 ne, 1062 {2a mojfntim pro dafnnum^ et exquisitioribus exemplis V. 758 mtUuumy quod ne Beutleius quidem assecutus in Ter. Phorm. III, 3, 2, v. 841 agat [gerit] animum aduortam^ 1059 te uolo (a quarum duarum lacunarum veris supplementis Lxn prope afuit Itali correctoris coniectura), ut integros versus mittam ex ^ in lucem protractos: sive de perperam traiectis partibus quaeris, verum ordinem solus A reconcinnat velut V. 27 id me transponens, 51 tua agit, 267 amicus mihi, 388 tuum erit, 421 mancupio abs te, 428 esse aiebas, 470 cena sit, 652 istum ego, integroque versu recte collocato 510: sive multis modis corrupta verba pessumdatamque sententiam re- spicis, solus emendatam scripturam praestat ac praeclaram saepe salutem affert velut v. 29 plerique pro plerumque prae- bens, 68 obiurgitem pro obiurgem [cf. p. 319J, 71 tu me mihimet pro tute mihi me^ 72 antiquae pro aniigue, 92 (ne)qtieo pro non possum, 259 tamen (nisi fallimur) pro tibiy 270 certa est res pro certunstj 308 pepulit et seruit pro perpulit et seruauit, 311 satiust ut opust pro satius tui opust, 340 prodit cum Servio pro producity 343 miserescat ne tis alios pro variis corruptelis, 469 obuenerit pro td uenerit, 487 nequeas scdtem pro neque ad salutemy 492 emisimus pro amisimus (quod assecutus Italus), 493 aequo pro oet^ue, 507 si haec res pro efei herdesy 639 mens o/)i^ido pro mfe officium, 665 ingenium ingenuum pro imperi^tim ingenium, 186 maJa^ /amo^ pro maledicas (corrupte maledicUis) famas: quibus duobus exemplis simillima inter- pretamenta habes atque v. 350 inmunifko illud pro immuni: 841 domi cupio cum Donato pro domum cupio*), 846 usur- paui meis pro usurpauimus, alia: reputandum est enim pau- ciora haec esse e multitudine exemplorum, nec ea ambitiosius conquisita magis quam cursim'' perlustrata fabula promiscue coUecta. Quibus illa addenda, quibus aliqua certe ex parte vestigia veri A servavit, e quibus, quid scripsisset Plautus, lixm erui coniectura posset, ut v. 522 argumenta ex arquhenti

*) [Ex Addendis p. occxxinsq.: 'commemoratara e Trin. 841 structaram domi cupio dubitare noli etiam Bacchidam Tersui 846 (278) reddere, ubi nnnc domum cupienUs legitmr.']

FR. BITSCHKLn OPVSCVLA V. 21

322 PROLEGOMENA RATIOKIBVS

[AR6UMEKTI As], Y. 252 uesHplica e uestispica coUata reli- quorum memoria tiestisplicey tiestiplice.

Sed quam tam luculentis documentis praestantiam Am- brosiani codicis satis. demonstrasse videor; eam idem probe intellego non continuo ipsius recensionis bonitati tribuendam esse: immo largiendum est pari vel adeo maiore bonitate potuisse Calliopii recensionem esse. Verum id ut ita reapse esse demonstrari nequit; ita tamdiu nuUum ad emendandum usum habet^ quamdiu noU; qualis tandem ea recensio fuerit, libera etiamtum a saeculorum sordibus^ supparis aetatis lo- cuples testis nos edoceat: qualis si in promptu esset^ inte- gram nobis Calliopii operam praestans^ non negamus eam nos fortasse prae Ambrosiani recensione secuturos esse. At yero quantopere de pristina bonitate Calliopii recensio non potuerit non degenerare^ aestimari e longe minore temporis intervallo potest quod inter CD et B intercessit: quorum hic aut illorum additamentis caret, ut v. 263 enim^ aut la- cunis vel levioribus ut v. 10 (ea), 14. 15 (ei), vel complu- rium vocabulorum ut v. 292 quos conlaudanty vel adeo inte- grorum versuum 322. 904^ aut falsis transpositionibus ut V. 6 primum igitur^ 18 nomen graece, 215 tierbis eorum, 287 tibi cantOj 366 esse agundae, 392 ego ut, 458 tibi re^pondi, 463 tQri effodiam, 755 ipsam rem, aut aliis corruptelis ut V. 223 simul pro simitu, 539 fuiguritae pro fudgur ita, ne nunc plura cumulem: quibus exemplis omnibus ut aliis multis unum bonitatis consortem Vetus ille ipsum Ambrosianum Lxiv babet. £rgo illuc ut redeam^ scripturae praestantia Ambro- siani libri ut non sit ilico e recensionis bonitate repe- tenda^ at aetati codicis tribuenda est^ quae vim habere bo- nitatis vicariam assolet. Atque haec vera caussa est^ cur generatim iudicanti non possit non multo maior esse Am- brosiani quam Palatinorum auctoritas videri. Hinc autem rursum hoc consequitur; ut ubicumque suapte natura pari bonitate sint discrepantes inter se scripturae e duobus fon- tibus illis ductaC; nulla igitur ut in exemplis adhuc allatis deligendi necessitas^ nobis quidem hodie haud cunctanter sequendus A sit, ut in quo ratio antiquitatis evincat pro- babilitatem fidei maiorem esse. Velut cum per se nihil

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 323

profecto iniersit, his aedibns an hisce aedibus legatur v. 177. 293. 402, uno A duce primis duobus versibus illud*), hoc recipiendum fuit tertio, contra Palatinos utrumque. Sic in se nihil habent cur aut improbanda sint aut in dubitationem Yocanda v. 361 opprobra, 384 permitto, 843 faciam, 400 com' mode, 655 dixisti, 659 ac, 1064 iubes: et tamen horum in locum non dnbitandum quin ex A merito substituta sint exprobra, permittam**), facio, cmnmodum, tu dixti (quod imitati sumus V. 556), ut, mones. Quamquam nonnumquam facile sentitur cur, quod per se nihil habere offensionis videatur, tamen Ambrosiani memoriae vel ut minus exquisitum aut elegans posthabendum sit, e. c. de stultitia mea v. 509 pro de stultitifs weis***), vel ut minus recte cogitatum, e. c. depeHor v. 640 pro depellar, vel denique ut minus conveniens in loquendi consuetudinem Plautinam, sicut v. 85. 215. 313 bona per se vocabula culmine, inscius, tegumentum, pro qui- bus quidem formis a Plauti usu alienis eas ipsas A suppe- lxv ditat, quas ille solas novit: columine ut Amph. I, 1, 211. Cm, III, 2, 6. Epid. II, 2, 5: insciens ut Men. III, 2, 30. Mil. III, 3, 20. Pseud. III, 2, 54. Capi prol. 45. 46: inte- gumentum ut Bacch. IV, 2, 19. 20. 23. Quae autem novae vocttlae accedunt, nec ad sententiam illae nec ad metrum necessariae, quamquam eaedem nec incommodae, velut v. 45 hic, 70 tu, 234 u/, 642 hanc, alibi aliae, eis veritatis fides satis hinc parata est, quod omnino his duobus generibus, quae consulto ascriptorum glossematum accessione et casu elapsorum vocabulorum omissione continentur, antiquitatis commendatio praecipue censetur: ut, quo quis codex et ve- tustior sit et propter ipsam vetustatem praestantior, eo et futtilium accessionum minus et plus commodarum, quantum- vis non necessariarum, teneat. Porro etiam in transpositiones eiusdem illius vim ratiocinatioiiis valere cousentaneum est. Velut nihil est sane cur displiceat qui in Palatinis est ver-

*) [v. 177 in ed. alt. Ritschelins ctim FleckeiseDO hisce aedibus scripsit, ut v. 30. 124.]

**) [PERMITTO A8 cum ceteris*, ut v. 1067, item RitBchelius in ed. alt.)

^) [de diuitiis meis cum Bergkio Ritachelias acripttit in ed. alt.]

21*

324 PROLEGOMENA DE RATIONIBYS

borum ordo y, 88 scire cupio, 325 ueniam dare iam^ 376 ini^ bis SfMnmam, 466 tu nunc, 563 quid hic locutust, 1049 cx earum: et tamen inverso haec ordine non minus commodo scribi Ambrosiani auctoritas iubebat cupio scire^ dare iam ueniam [cf. p. cclvii]; summam inibisj nunc tu, quid hic est locutus, eorum ex*): pariterque y. 20 uos hoc, 765 iam cdiguis [aliquis iam Trin.*J, et levi scripturae diversitate accedente inuenias benefac(to tuo) pro beneficio inuenias tuo v. 1051**), homo hominis fecit pro facit homo hominis v. 1069: in quibus omnibus necessitas transponendi nulla apparet.-^

Atque hae quidem, quas per genera sua breviter per- censuiy discrepantiae ita comparatae sunt omneS; ut con- silium aliquod corrigendi ne levissimo quidem indicio pro- Lxvi danty sed solitis depravationis viis natae esse videantur. Quo cautius de gravioribus quibusdam iudicandum est, velut cum V. 88 pro his, Sed istuc negoti scire cupio gpiidquid est, idem Ambrosianus Sed istuc negoti cupio sdre quid siet prae- bety vel 747 EcUlem omnia istaec pro Nam herde omnia istaec [sic Trin.*]. Sed aliquam sane interpolationis suspi- tionem facile illa moveant; quae e v.. 214. 502 iam supra attulimus: bonisque euortisse omnibus et quin di bene uortant [cf. p. LX (319)], quae ne potuerunt quidem sic scribi a poeta. Quo nescio an etiam illud quispiam referat^ quod v. 841 iuxta posita sunt agat et gerit. Maior etiam dubitandi locus in V. 328 est: qui cum e Palatinis sic vulgetur:

B^ne uolo ego illi f&cere, si tu n6n neuis. PH. Nempe

d6 tuo,

in hanc speciem immutatus in A exstat:

B^ne uolo illi facerO; nisi tu n6n uis . Nempe d^ tao.

Nam cum in hoc versu nekiis etiam antiquissimus ille glos- sarii Plautini scriptor legerit, de quo capite II dixi, non profecto temere quis coniciat ex interpretamento non uis

*) [In ed. alt. pro eorum ex Ritschelias dicit ezspectari 8uo ex vel (sine ex) ipsorum aut suopte, ut ad idem subiectum refeiatur probant,]

**) linuenias benficio tm Trin.', cf. Opusc. phil. II p. 719.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 325

pro neuis irrepsisse; hinc autem consectariam fuisse si non particnlarum in nisi conversionem.*) Sed tamen huius po- tissimum originis cum non possit necessitas persuaderi^ tutius yisum est hic quoque vetustissimum testem sequi: praeser- tim cum illud vix ac ne yix quidem concedam, in corrigendi caussa etiam nempe vocis correptionem fuisse: nam metro- rum quidem correctorem nuUa vel in Ambrosiana vel in Palatinis vestigia produnt, id quod iam olim pronuntiavi Dium. antiqu. Darmstad. a. cioiocccxxxvii p. 756.**) Cete- lxvu rum diversarum recensionum tenues quasdam tamquam reli- quias non infitior hodie quoque superesse^ sed earum ex antiquioribus ut puto saeculis repetendarum, partim autem sua sponte natarum^ partim critica opera grammaticorum paratarum. Quarum unam aliquam necesse -est in praecipuo honore per saeculorum decursum habitam esse^ sive eam a Valerio Probo sive ab alio profectam: nam de Varrone ne quis suspicetur satis cavi Parergon p. 80. 367 et nuper Musei philol. nostri t. VI p. 509 [= Opusc. phil. III p. 447 ann.]. Eum autem^ quisquis fuit, sane metra quoque attigisse puto, et potissimum quidem cantica Plautina in eam formam redegisse^ ad cuius exemplum aliquo intervallo^ sed tamen communi saepe testimonio A et B accedunt: quorum cantico- rum rationes iam proximo post poetae aetatem saeculo parum perspectas esse Sisennae exemplo docui Parergon p. 383. Praeterea e satis antiqua aetate illud repetendum valde me- morabile^ quod quibusdam in fabulis pro eis quae nunc ha- bentur personarum nominibus in A prorsus diversa reperta sunt: quod attigi ibidem p. 278^ suo loco persequar uberius. E tali autem recensendi studio et consilio quidquid trans- isse in Ambrosianum conieceriS; certe non poteris talibus ad aliquam tamquam praerogativam Palatinorum demonstran- dam uti: nam quae in his ipsis duplicis recensionis vestigia versu 1188 aperui (ducam: optumumst et ducat: licd, acce- dente personarum mntatione), eis manifestiora reperiri nego. Itaque hoc omne cum valde ambiguum sit^ non poterit non

*) [Cf. infra p. cxxxi. Opasc. phil. II p. 249.] **) [■■ OpuBC. phil. II p. 198, abi yide annotationem.]

326 PROLKCiOMENA DE RATIONIBVS

tutissimum videri Ambrosiaui auctoritati mancipatum esse, ubicumque id sana ratio patiatur nec praestantia Palatino- Lxviii rum tamquam in oculos incurrai Quo minus singularia quaedam et vehementer suspecta; quae soli testantur Pala- tini^ artificiis quibusdam interpretandi excusandive' ambagibus tutanda sunt ut reconditiora atque exquisitiora; sed ad sanam simplicitatem probatamque consuetudinem cum A revocanda. Ita quod e recessibus priscae linguae manasse creditum est, columis adiectivum pro incolumis positum, cui defendendo glossas Isidori arcessiverunt^ Plautum certe non amplius sponsorem habebit, postquam vulgaris incolumem forma v. 743 ex A prodiit. Ita nemulta v. 364^ quod ancipiti similitu- dine illorum quae sunt nefastuSj nefariuSf nefandus defende- runt, expeditissimae iam scripturae non muUa cessit. Ncc haud particulae vim prohibendi in posterum versus 651 fir- mabit, ipso nc pro haud substituto in A emaculatus. Non repugnat rationi frequentativum verbum largitari^ nec metro repugnat versu 742 ^ sed exemplum praeter hoc ipsum non habet:' ubi cum simplex largiri verbum A testetur, illud non poterit non e lexicis exulare. Sed sane horum nihil; absque Ambrosiano esset^ vel inveniri coniectura potuerat vel iuven- tum reponi debuerat.

CAPVT VII.

Enucleatius vitiorum caussas et genera persecutus sum, quo certiorem mihi viam ad meas emendandi rationes tutan- das commendandasque munirem. Non est enim is scriptor PlautuSy quo cum ea^ quae tantis hodie laudibus mactari Lxix solety religione ad ipsorum codicum fidem conformato fecisse operae pretium videare. Praeterea fateor ingenita indole eo animum meum duci; ut paullo uberiore commentandi genere, quam quo opus habere peritiores videantur, illorum potissi- mum usibus consulam, qui sese fingere ad hanc artem et disciplinam cupiunt. Igitur quae et qualia vitia cum CD traxerunt, sublata ea in B, tum B vel solus vel cum CD traxit sttblata in Aj tum sibi propria A habet non propa- gata in B vel BCD, eadem et similia nostrone iure existi-

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 327

mabimuB et in A residere non sublata in B{CD)f et in his exstare non- sublata in illo, vel ut planius dicam^ codicum ABCD sive omnium sive (ubi deficit A) BCD tantum com- munia esse? Nostrone igitur iure videbimur, etiam ubi nihil in libris indicii; vel interpretum additamenta expulisse vel librariorum incuria ortas lacunas supplevisse vel turbatum ordinem reconcinnasse vel litterarum syllabarumque permu- tatione depravata redintegrasse? Et horum quidem generum primo memorabile est aliquanto gravius priores partes Tri- nummi quam posteriores affectas esse, ut tamquam elanguisse interpretantium et intellegendi commoditati succurrentium studium videatur. Quod et supra commemorata probant et praeter codicum auctoritatem sive a nobis sive ab aliis in- dagata haec glossemata: v. 130 aut quid itUerest] 169 magis adiectum adesuriuit verbo; [209 tamen\\ [232 ad aetatem agundam, quae e v. 229 molestissime iterata esse*) apparet;] 238 hlanditur, quam vocem prope nullo intervallo excipit blandiloquentulus; 239 sqq. auarus, degans, hlandus, incps ab Hermanno expuncta; 264 cUque**)] 309 dum] 495 an et 750 sed, deleta iam in FZ] 537 a me***)] 559 et 717 sive qui- dem sive herde [cf. p. cxxvii]; 660 sive dicfa sive carde]hx.ii 681 uis] 837 tua] 943 eho; 1054 ipsa, quod vel positiO; quae in aliis codicibus alia est^ suspectum redditf): integris autem versibus comprehensa glossemata (vel in versuum speciem postea transformata) 48 sq. (73) 74. (92) 93. 263, ubi in CD demum accessit entm; 312. 368 et inter 427. 428 medio; quos item alius in aliis libris ordo; qui saepe interpolationis indicio est, ficticios prodit; postremo v. iuter 788 et 789 medio. Quorum versuum eos, qui misere consutis pannis ne ad numeros quidem recte incederent, a Plautinorum j:on- tinuitate prorsus exclusos in annotationem reieci, pariter atque ab ipso A iam omissum illum qui post v. 72 legeba-

*) [Postea duplicem omnino honim versaDm recensionem haberi statuit Ritschelins, de qno iam Bergkius snspicabatnr.] ••) [Cf. infra p. cx. ccxc sq.] ***) [a me istum^ non istiwnc Trin.' cum A et Camerario.] t) [In ed. alt. ipsa BitBcheliaB retinuit, quamyis merito fortasse placuerit qnod olim proponebat p. ccLZZvm.]

328 PKOLEGOMENA DE RATI0NIBV8

tur: reliquoSy qui ad yersuum similitudinem aut aliquo aut probabili (nt 312) successu redacti essent; cancellis inclusi. Ceterum non glossematum in numero habendos, sed errore librariorum iteratos esse, qui in libris omnibns leguntur post y. 704 et post 705, unusquisque perspicit, quamquam ex parte tantum Italus corrector perspexit cum Merula.

Quod autem singulari diligentia eorum^ quae vel excide- rint in codicibus vel transpositionem passa sint; exempla superiore capite composui, et consulto quidem praetermissis quorum iudicatio e subtiliorum legum metricarum prosodia- carumque doctrina penderet, id vero ita institui, ut ab ex- ploratis indubitatisque profectus certa ratiocinandi via possem ad ea progredi^ quae cum metrorum disciplina uniyersa con- iuncta omnium maxime esse controyersa scirem: quando illis ipsis duobus generibus metrorum ut deprayatio ita emendatio maximam partem continetur. Et omnium quidem uberrimum Lxxi in Plautinis fabulis corruptelarum fontem iam olim dixi non fuisse alium nisi quod, cum in familiari sermone plurimae yoces yel abesse yel accedere yel yario sese ordine excipere nuUo sententiae atque adeo elegantiae detrimento possent, horum nihil non librariorum quoque levitate imprudenter admitteretur saepissime. Quod si ita esse conceditur, ut con- cedi mnltitudo exemplorum iubet^ quo tu miro atque adeo prodigioso casu illas mutationes putabis tantum ad numeros corrumpendos numquam yaluisse? Et tamen qui^ ubi yel ad sententiae integritatem yel ad grammaticam rationem aliquid desideratur; non *defugere yel transpositionem yerborum yel adiectionem solent, simul atque yentum est ad metrorum concinnitatem, easdem emendandi artes nescio quo iastu per- horrescunt quaye superstitione eis adhibitis piaculum fieri clamitant. Verum hos quidem mitto in praesens^ ad metricas disputationes infra reyersurus: quibus tamen pro fundamento esse hanc ipsam ratiocinationem yolo, qua me etiam tacen- tem uti recordandum erit. Vt autem interpolationem, ita lacunas quoque atque transpositiones non est mirum a sin- gulis yocibus ad integros yersus pertinuisse. Ac de lacunis quidem grayioribns exposui capite II: transpositorum autem praeter codicum fidem yersuum exempla habes y. 320. 369.

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 329

577, 578, 590. 765 sqq. 879. 889 sqq. 1020. 1054. 1114: de aliis, ut 336. 415. 660 sqq. 719 sq. 1172, aut non potuimus aut non ausi sumus Acidalio, Hermanno, Botbio, Meiero assentiri. Quarum transpositionum cum paucis yerbis ratio reddi nequeat^ malo nunc de earum caussis nibil quam parum dicere: quas quidem sua quemque meditatione facile as^ecu- turum confido. Lacunas autem quod non soleo significare, nisi ut simul supplendi experimentum faciam, id non yereor Lxxn ne quis ita interpretetur ut yel ambitiosius vel iusto confi- dentius factum videatur: qui non uUo pacto verbis velim exempli caussa propositis, sed ipsi de aliqua lacuna coniec^ turae fidem facere, idque ut certae yiae demonstratione fiat credam ipsius artis rationibus fiagitari. Quamquam quaedam sane, minore yerborum. ambitu comprehensa, propemodum spondere posse videare: ut y. 1113 absentis mei eri, vel y. 1120 diyinando reyocatum domi in fine yersus, quando extrema potissimum yersuum yocabula non raro elapsa sunt (ut y. 841. 1059): fortasse etiam redintegrata initia mutilo- rum yersuum 945 sqq. Sed y. 130 sane excogitari complura possunt pari probabilitate. Confirmant autem aliquotiens sup- plendi fiduciam ipsorum codicum singularia yestigia, velut cum in B yacuum spatium y. 885 inter ire et occipias re- lictum est*) (prorsus ut y. 986 pro seryatis in B litteris fo an tu if yacuum spatium in CDE, yel in his solis spatia ab initio yersuum 945 sqq.), quod expleyimus hercle particula, quae non raro liberiore collocandi genere mediae construc* tioni interponitur, e. c 457. Vel cum y. 245 mira discre- pantia abi pro ibi A exhibet eo in loco, cui aliquid deesse metrum arguat: unde abi litteras interpretati sumus ex a\tque i]&a residuas: similiterque alibi similia, e. c. rem \ia\m enixe effectum e rem menixe quod in B est y. 652**), yel

*) ['Alioqtii licebat aut Si atUe lueein tu ire^ aut cum Reizio Her- mannoque Ante lueem si ire, aat cum Maellero de pros. p. 600 Si ante lueem exire. IngenioBius tamen ceteria iSit anteluaUo ire Kochins, ad Appnlei exemplnm Metam. I, 14 et hand dubie etiam I, 11: nisi qaod tamen lacanam B non ante ire, aed post eam yocem habet' Trin.'J **) [rem denixe Trin. ' com Bergkio ex Plaoidi glossa. Cf. Opasc. phil. III p. 62.J

330 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

sponden t[u\ e apondent 1157, vel saginam [qud]m erus e 6'a- ginam merus 722 [s. s^i erus Trin.^J, aduecti a[d] ex adueciia 933. Quod sicubi talibus indiciis veri careremuS; sua sponte intellegitur illud fiiisse imprimis curandum, ut quae excidisse Lxxiii coniceremus; eis ab litterarum potissimum similitudine Tici* norum vocabulorum quanta maxima posset probabilitas pa- rata esset. A qua parte velut haec commendari putamus: quicum una aetatem eangat v. 15 (plane ut Capt. III; 5, 62 quicum una a puero aetatem exegerani), dotem olim [unde: dotem cunde Trin.^] 158, eius sauiis 243, miseros misere 26S, [facile fecisti 269J imbuas eis 294, [consilia consident 300J i modo: nullo modo 586, eum cum 700 [cf. p. ccxLv], [id adulescenti 781,] probari ei 813, ego ergo igitur 818 (prorsus ut v. 756), CcMiclem quem 874 (ubi relativo pro- nomine ad commodam enuntiati conformationem non minus aegre careas quam v. 949), ci<m sum 879, quid id est 889*), memet 913 [cf. p. ccxxn], quia tu cum 1018**), ueteres ueterum mores 1028, in maiore 1029, strenuos nunc 1036, eo ego 1123, consilia uobis uostra 1155, miseria una uni 1185.

Litterarum syllabarumve similitudo cum non minorem vim in quarto genere babeat, quod variis permutationibus depravata complectitur, tamen non est animus haec nunc singillatim persequi et in talibus morari qualia sunt v. 1108 morae cito e morcuyii e£fectum, 1087 miser summeis e miferii meifj vel ingeniose ab aliis inventa Eum aiii di isse 944, Ceterum 994, coUicrepidae 1022, nugacissume 819, alia. Vnum illud designo, in Plautinis quoque ut latinis libris omnibus non fiiisse efficaciorem vitiorum caussam quam relativarum formarum illarum affinitatem, quales sunt qui, que, quo, quod, quoi, quoSy quis, quia, quin, quom, quam, quando, quoniam, permutatae illae inter se locis innumerabilibus, velut huius fabulae v. 402. 437. 504. 529. 566. 638. 822. 823. 900. 904.

*) [In ed. alt. pro quid id est tibi nomen RitscheliaB dedit quid istuc est nomen, qaia 'tibi illad tam incommodam est ad sententiam, ut non possit non additiciam yideri.']

**) [In ed. alt RitscheliaB homonibm forma cam Bergkio reducta versam sanare Btndnit.]

EMENDATI0NI8 PLAVTINAE. 3H1

967. 978. 1050. 1051. 1056. 1083. 1092: quorum versuum parti pristina scriptura eademque ab ipso Plautino confor- lxxiv mandarum enuntiationum more praestabilior Ambrosiani de- mum beneficio restituta est. Hoc igitur confidentius vel sententiae numerorumve ratione iubente vel suadente con- structionis commoditate atque concinnitate talia reposuimus ut V. 85 qui pro quod ad laui relatum; simillimoque exemplo V. 940 caput amnis qui, non quod, item v. 492 quam quom, non qui quam, eiusdemque generis alia. Evanuit nunc tandem etiam soloecum illud qui ego v. 848, cuius in locum quia ego ex A revocatum: nam frustra fuerunt qui illud collatis v.929. 937 defenderent, quibus qui ipse, egomet et quiy egomet inter- pungendo dirimenda fuerunt. Nec plus fidei prava pronominum consociatio quorum eorum v. 1023 habet, quae biTTOTPOupioi est ut V. 33. Item reiectaneum qtii pro quis in interrogando V. 929. 1083: contra pro ecquis revocandum ecqui cum saepe apud Plautum alibi tum Trin. 870.

CAPVT VIII.

Sed ne delabi ad vulgaria dicar, his nunc relictis id potius agam fructu ut arbitror paullo maiore, ut iam non discretis emendandi generibus totam fabulam a nobis ut potuimus purgatam percurram ex eaque per saturam nota- biliora proponam, unde aliquid profecisse scientia linguae latinae videatur.

Ac nova vocabula vix dubia emendatione prodierunt V. 292 et 693 lutitant et conlutitet*), cum ficticiae lutu- lare et coUutulare formae, quas ne codices quidem satis tuentur, rationem non habeant. Non magis recte factum V. 977 recharmida, quod esset ^rursus indue Charmidis per- lxxv sonam': cui cum contrarium dicendum fuerit, requiri de- charmida intellegitur. Contra e librorum vestigiis v. 912. suscitatum recommentatus non plus dubitationis habet

*) [V. 693 in ed. ali cain Bergkio Bnggeoqae conluMenUiire verbnm revocayit RitBehelias me conluttdentet icribens, abi antea me cttUem conluUkt dederai]

332 PROLEGOMENA DK RATIONIBVS

quam tribus post versibus positum recamminiscar, •— Misere languebant versu d^CTpuiTdTip 1118 iuncta adsequitur subse- quitur verba, quorum prius ne exemplum quidem habet in- transitivae significationis: adsecue sequitur posui (nam suh natum e contiguo subit) memor Plautini versus apud Varro- nem de 1. lat. ¥1^ 73 praeclare ab Lachmanno*) emendati in Welckeri Naekiique Mus. phil. Rh. t. VI p. 120: ne se- quere adsecue Polybadisca e. q. s.**) Negatum est aucto- rem habere numne, quamvis frequententur anne, ui/rumne: illud scripsi v. 922, etsi potueram numnam***)^ quia unum in promptu est certum exemplum Poenuli V, 2, 119, ubi quod vulgatur

Et te moneri num neuis? Sane uolo:

sententia ipsa fiagitat ut in numne uis mutetur. Nempe enim ausus sum quamquam posterioris latinitatis auctoritate V. 61 introducere, sed et ad Megaronidis sensum aptissime et alibi quoque permutatarum namque, neque, nempe vocum (ut V. 278) exemplo: nam quod libri produnt, namque enim^ numquam adducar ut defendi posse quia enim particularum consociatione putem; quae est diversissima. Reconditiorem sectius pro sedus formam, cui fidem facit Varronis apud Gellium XVIII, 9 testimonium, non dubito quin v. 130 vere indagaverim in librorum memoria secutus, quamquam eo ipso Menaechmorum (V, 7, 57) loco, quo utitur Varro, non ser- Lxxvi vatam in nostris libris. Nec alibi eius vestigia apud Plau- tum hodie supersunt: nisi forte eo spectare dicas setius scrip- turam, quam Cistellariae IV, 2, 24 £ exhibet.t) Nam quod

*) [Cf. eandem in Lacr. p. 304; ceteram in ed. alt Ritschelias non praeter probabilitaiem Hermannnm iadicavit totam versiculam 1118 deieyisBe at e glossematis conflatam; qaaeri tamen posse nam' forte talis olim Tersas exetiterit:

Qaod ago, sabito subit, sabseqaitar.] **) [Cf. Opasc. phil. III p. 188 eqq.] •♦*) [8ic Trin.*, cf. Opasc. phil. II p. 248 ann.] t)[Gx AddendiB p. ccoxxiv: 'p. lxxvi qaam attali Pala- tini B Bcriptnram aetius pro secius, eam mirom est bis in tam anti- qais monamentifl reperiri qoam sant Lex Serrilia et Sententia de fini- bas inter Genaates et Vitarios regandii lata. De qao qoid Bestieu-

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 333

Trinummi v. 397 Gulielmius suasit^ sedius nihilo facit pro fadius n. f, ferri ita tantum posset> ut simul iUe pronomen accedereti quo ad filium id enuntiatum referretur. Paucis coepio praesentis exemplis novum accessit v. 1052 coepias, effectum a nobis e planissima Ambrosiani codicis scriptura COAPIAS.*) Quae ipsa satis memorabilis est propterea^ quod fuerunt qui e con et apio sive apo derivatum esse coepio di- cerent. Quod si probabiliter opinarentur, haberent quo per- commodo firmamento coniecturae suae uterentur. Quos ego sequi non sum ausus^ ut qui rationem non perspiciam qua e co et ap non copiOj ut copula, sed coepio (tamquam coepula) ortum dicam. Idem coepi vix ac ne vix quidem adducor ut tribus esse syllabis a Plauto pronuntiatum credam: quamvis esse pauca quaedam exempla sciam aliqua specie veri in hanc partem valentia^ verum eadem ut puto fallentia. Sed vere ab ap stirpe ductum aptus rara veri participii potestate V. 658 a poeta positum esse Ambrosianus persuasit oti*aptus praebens, una tantum inter i et A littera interiecta^ pro ce- terorum librorum scriptura otio captus: quae ut interpretandi studio debetur^ ita ad metrum non potuit nisi inverso ver- borum ordine accommodari. Contra libros qtiidem pro equidem particula non ad primam personam relata reposui V. 352. 611 et reponam in ceteris fabulis ubique. Quam formam quamvis acri contentione cum alii tum nuper Han- dius **) Tursellini t. II p. 425 sqq. omnium personarum lxxvh esse communem pronuntiarint^ tamen Plautino quidem usu persuasissimum habeo cum Bentleio (in Ter. Heaui IV| l^ 19 et Adelph. V, 3^ 65) a reliquarum praeter primam societate prorsus excludi. Id ut recte a me sentiri demonstrem, ex-

diim sit, Yolo ab aliis doceri.' Vide Fleckeisenum Mub. RheD. VIII p. 222 sqq.]

*) [FefellisBe se opinionem de hoc versu et hic et iufra p. Lxxxix diBputaniem BitBchelius iutellexit , cum StudemunduB occi- PiAS potius ex A enotaret; quare in ed. alt. auctore Fleckeiseno occu- pias dedit servato duarum.]

**) Qui quem Beroaldi codicem Plautinum cum alibi tum in hac dispntatione p. 431 commemorat, deterrimus est einsdem, cuins F notter, generis.

334 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

empla ab Handio prolata breviter persequar. £t Persae qui- dem IV, 4y 87 equidem ab Ambrosiano libro prorsus abest, pro eontiguo autem miseret septem litterarum spatia sunt eum ET syllaba: imde sic versus restituendus:

Ita di bene me ament, sapienter: atque me miseret

tamen.

Stichi II, 2, 5 ex eodem libro pro egtiidem recipiendum me quidem, reliqua sic reconcinnanda:

Nam me quidem miserebat harum: Ergo auxilium pr6-

pere latumst.

Atque etiam ubi lieet egpiidem cum prima persona construere, tamen non raro quidem substitui codices iubent, ut Persae II, 1, 4:

Me quidem iam sat tibi spectatam cens^bam esse et

meos mores:

ubi [una] me quidem A (cui reliquorum quoque emendatio debetur); [tena]m equidem Palatini. Aululariae autem II, 1, 18 nec quidem nec solum equidem est in libris, sed praeter versus rationem te equidem: ubi quo vitio te, eodem etiam proximum e illabi potuit, quod adeo abesse ab aliis codici- bus ipse Handius dicit:

Lxxviii Tu: Tdne ais: Si negas nego: Decet quidem uera pr6-

loqui.

A metro trisyllaba forma respuitur etiam Persae lY, 3, 76, ubi ea [et in edit.] quidem edepol liheralist scribendum: item Men. II, 2, 35. IH, 3, 27. Rud. HI, 5, 47:

Insanit hic quidem qui ipse maledicit sibi. Di me quidem omnes adiuuant augent amant. Haec quidem Palaestra quae respondit ndn measi

Asperrimos numeros eiecto equidem Hermannus perpolivit Bacchidum v. 934 [974]:

Quadrigentos filids habet, atque dmnis lectos sme

probro:

quibus quidem, non equidem, ab interprete ascriptum. Persae

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 335

II, 2, 5 Jion sunt eqiiidem si scis tute iungenda, sed equidem particulae constructio per proximum yersum continuanda:

Equidem, si scis tilte quot hodie habeas digitos in manu, Egon dem pignus tecum?

sic enim haec scribenda ducibus libris^ in quorum A eoono ••GNUS apparuit, in B est Eoondem pignuf, in C quod vul- gatur Eodem pignus: non autem profecto plus offensionis habere inter se dirempta equidem ego videbuntur quam Merc. 11; 1; 40 iuxta posita: Amaui hercle equidem ego olim in adulescentia, Inauditum est autem ea potestate, qua nos und zwar dicimus, positum eguidem pro quidem: quocirca haud cunctanter Epidici IV, 2, 33 reponendum AduUscentem quidem dicebant emisse, Restant tria sola exempla (quando Trinummi v. 352 equidem non est Palatinis cum A com- mune), horumque duo ita comparata ut, quemadmodum in lxxix reliquis prope omnibus {me quidem, decet te quidem, atque quidem, adulescente quidem)^ contiguam e litteram caussam fuisse erroris appareat^ Mil. III , 1, 54. Trin. 611:

Atque [e]quidem plane educatum in mltricatu V^nerio. Atque [e]quidem ipsus illtro uenit Philto oratum filio.

Ecquis igitur iam dubitabit Stichi quoque versui IV, 1, 48 Dum quidem hercle quod edant addas reddere usitata dum particulae, ut Trin. 58, intentione? Non recurret opinor furca expulsum equidem*)

Ab horum, quae esse certa putem, societate segreganda sunt, de quibus volo ab aliis doceri. Velut cum crebrum esse Plautum glossarum reconditiorum usu constet, quarum multae in nostris libris obscuratae sunt, erit fortasse qui pro eo quod v. 492 vulgatur saiiilum tale vocabulum sub- ministret, quod et in Ambrosiani memoriam sat l m conveniat et hiatum ita tollat ut non opus sit animai forma. Vtinam igitur in vetustis glossariis illis, quorum nunc lau- tam editionem a G. F. Hildebrando parari laetamur, tale

*) [De equidem particula ceBsit Ritachelias Ribbeckii argaiuenta- tioni in 'Beitrftge znr Lehre ▼. d. lat. Partikeln' (Lipsiae 1869). Cf. Trin.' ann. ad v. 362. 611.]

336 PROLEQOMENA RATIONIBVS

quiddam exstet^ quale futurum sit velut satulliunif a stUur^ satuUus ductum^ satuUium animae ut sit animae plenum non salinum^ sed omnino yasculum^ cum salis potissimum notio ad sententiae vim minime requiratur. *) Simile est quod V. 512 ex Ambrosiani vestigiis conieci pro nutrice aliud no- men aliquod sive in veteri lingua sive in vitae usu com- muni exstitisse^ quod a TO litteris inciperet: quale exempli caussa proposui toleratricemy mallem exempli auctoritate positum.**) Singularium sive vocabulorum sive significatio- Lxxx num idem A etiam alibi non testis magis quam ambiguus index est, velut V. 335 exhibens ut videtur praemandatum pro praeduxxtum, et pro nugatorias v. 844 naul torias, quo quid faciam nescio, nisi quod non deberi calami lapsui intellego.^*) Mirum etiam v. 643 anteuer* a [h. e. anteuerta] pro anteparta. Versu tamen 644 (ut rursum ad paullo certiora transeam) haud scio an pro uindeXf in quo corrigendo critici sategerunt, tu obex non sine probabilitate scripserim, quamquam litte- rarum similitudine non summa: quae vox impedimenti notio- nem etiam Persae II, 2, 21 habet: commorandumst apud hanc obicem.-f) Nam vindicem quidem non posse ullo pacto eum

*} [Ex Addendia p. cccxxiv: 'p. lxxix expetii qnadriByllabnm Yaacnli nomen aliqaod, quod Trin. v. 492 dnce Ambrosiano codice in BUBpectae saliUum formae locnm sabstitaeretnr. Tale etsi ne nnnc quidem inveni, tamen si forte in trisyllaba forma acquiescendum sit qnadrieyllabo animai genetivo iuncta, praesto sit in Labbaei glos- sariis p. 323 ed. Lond. annotatum tsitellum xdbtov», pro qno e scrip- toribus nieUa tantam et aitula formas novimns.' Ceterum qnod ab Hildebrando exspectavit Bitschelius, Gustavi Loewii copiae suppedita- runt batUlum (animai) eruentis: cf. OpuBC. phil. II[ p. 793 sq.]

**) [A vero se aberrasse hoc loco postea sensit Ritechelius nutri- cem relinquenB.]

•♦•) [nauioatobias As; cf. Opnsc. phil. 11 p. 426.]

f) [Ex Addendis p. ccgxxiy: 'p. Lxxx dubitanter defensae coniecturae, qua inexplicabile visum v. 644 uindex nomen mutavi in tu obex, illud obBtare video quod Phocaa testatur p. 1709: «alia abbi- tinum tantum habent in singulari numero, ut ab hoc frugi, ab hoc obice, ah hac prece, ab hoc ui8cere.i^ Quod praeceptnm etsi non est omni ex parte vemm, cum apad ipsam Plautum etiam accusativus obicem exBtet, tamen nescio an eam vim habeat nt saltem nominativum fuisee inuBitatum pemuadeat. Contra uindex niai forte in priaca lati-

£M£NDATIOKIS PLAVTIKAE.

33t

esse qui yiolet contaminetve, non negant nisi qui desipiont: argntius est Bothianum honoris uendax: in Gronoviana autem construendi ratione vehementer languet inutiliter iterata sen- tentia ad quaerundum honorem, E vitae cottidianae con- saetudine crec^iderira epithecam*) petitum v. 1025, quam interpretor aliquam diribociv vel ^TTiiaeTpov, vel ut Festi ver- bis utar apud Paullum p. 14 M., auctarium, quod super men- suram vel pondus histum adid^tur, ut cumulus uocatur in modio: quo sensu ipsa diTi6r)KTi voce in simili ioco Aristo- phanes usus Vesp. v. 1391: xd^^paXev dvreuOevi fiprouc Wk* dpoXuiV Kd7Ti6r)KTiv T^Trapac. Nam in apothecam qui apud Plautum probarunt, quod a librorum fide proxime abest, nec hoc nomen ab horrei capacitate umquam esse ad cistellae significationem defiexum demonstrarunt, nec illud declararunt qua probabilitate Stasimum servum et possessorem dactylio- thecae cogitarint, et ea usurum ad id condalium condendum, quod ipsum gestare in digito soleret. Nec ullo modo friget, si quid sentio, servato epithecam Stasimi oratio: qui non il- lxxxi lepido acumine de rebus nihili, damno et labore, ita loquitur, quasi bono bonum dedita opera quaesitum accedat. Ad ea, quae probabilitatem etiam sine exemplis habeant, me iadice illud quoque pertinet v. 887: opus fartost uiatico, qiiod e librorum memoria factost adeo sua sponte prodit, ut facile vincat longius petitum face: sive fartum uiaticum interpre- tabere tamquam reisefUllung, reisemast, sive certum libi genus collata fertum forma.**) De substantivo uiaticum cogitarunt, qui et infercirent: adiectivum habes Bacch. I, 1, 61 ^ ubi cena uiatica dicitur. Contra substantivum, ut Poen. IV, 2, 16, non adiectivum volui uvnarium esse v. 888: ubi ut pro

nitate reconditiorem aliqaem significatum habtiit: (velut cogitari potest Tindicans h. e. alciscens et paniens scelera carnifex aliquando dictus esse vindex:) me nescire fateor quid vulgata Bcriptura fiat.' Cf. Opusc. phil. II p. 626.]

*) [^in6r|KTiv toUendi hiatus causa in ed. alt. Ritschelius scripsit, id quod graecorum in hac ipsa fabula vocabulorum (v. 187. 419. 705) exemplo commendari monuerat Kochius. Cf. infra p. cxoai eq.]

**) [In ed. alt. Ritschelius Opus factost uiatico servavit in prae- senti, quia melius nondum inventum videbat.]

FR. RITSCiULII OPVSCVLA V.

22

338 PBOLEGOMENA DE RATIONIBVS

tuisculijm uinarium scriberem uesculum uinaHum, item co- dicum me vestigia moverunty in quibus est uixilhm: aegre enim perspicias, qui adeo obscurari planissimum et usu tri- tum uasculum potuerit. Non incommode, cuius significare exilitatem yellet^ uescum uinarium dixit^ de quo vocabulo Appulei interpretes egerunt ad Metam. XI init.: deminuti- vam uesculus formam et Festus testatur et in quibuslibet adiectivis sermonis genus Plautinum admittit; quemadmodum alia quoque^ ut uenustulus, liquidiusculuSy semel tantum repe- riuntur. Quo minus veritus sum pro placide v. 726 substi- tuere placidule *) : praesertim cum adiectivo placidulus etiam Ausonius utatur. Paene oblitus sum repositum V. 820 salipotenti defendere^ vel potius repellere per libros omnes propagatum salsipotenti. Quod quaero qui tandem tueare omnino^ cum recte sane salsum esse mare dicatur^ sed nec salsum nec salsa umquam in latinitate pro ipso mari Lxxxii dicta sint, ne ab iis quidem poetis qui talium fuere feracis- simi: ut scUsipotens Neptunus non sit alius futurus nisi mu- riafcicorum potens. Contra et sale et saio iam antiqua aetas dixit pro eo quod est *mari'.**) Accedit quod parum pro- fecto eleganter salsipotenti Neptuno et fluctibus salsis laudes agi gratesque haberi dicuntur. His ut tandem finem fa- ciam nam omnia exhausturo commentarius perpetuus scri- bendus sit de corruptis v. 1021 nominibus propriis etsi aliorum iudicia expecto, probabiliter tamen et Chiruchus in- ventum puto et de Cercdbolus dubitatum, quia ab eadem K^pKOC voce factum nomen Cerconictis praecedit: quod etsi ad ipsam furatrinam non valet, tamen ut liberiore iocandi genere lusum vix ausim sollicitare. Quodsi repositum Cricolahus non est dissimile veri^ consequens est ut tueri liceat trochaicam mensuram contigui nominis, quod in libris scribitur crinnus: non insulse igitur Crimnus dici visus tamquam famelicus Kpi^voic h. e. micis panis ipse intentus .***) In hibridae vocis speciem ut alia apud Plautum fictum esse Collabus potest

•) [placided Trin.", of. Nov. exc. I p. 88.] **) [Cf. Opusc. phil. III p. 146 aqq.] ***) [CHnua Trin.». Cf. Opuac. phil. HI p. 317 sq. 346.]

EMEKDATIONIS PLAVTINAE. 339

(quando de K6XXaPoc nemo cogitaverit)^ quamquam non va- cans dubitatione. Vt non inepte hoc exemplo totum versi- culum vernacula lingua imitere:

Haltefest war^s^ SchwHnzelsiegerichy Kriliiileiii , Ringfreand,

Greifezn.

Quoniam in nominibus propriis yersor, libet etiam CaUima- chum*) et Charidem commemorare^ quae nomina ut aliis usitatiora v. 917. 922 invexi.

Addam his pauca ad locum de constructione pertinentia. Accusativo iunctum, non dativo obrepere verbum^ qua con- structione in prologo Poenuli v. 14 dictum tadtum te obrepet Lxxxin fameSy Ambrosianus praestitit etiam Trinummi v. 61 m.in- PRUDENTEM exhibens ^ro *mihi imprudentii unde consequens fuit ut etiam v. 974 non mi, sed me insereretur. Contra dativus requirebatur v. 558 os cui sublinat pro cuius os sub- linat: constanti enim loquendi consuetudine suhlini os ali- cui dicitur, non aiicuius. £t illuc spectare ipsa Ambrosiani scriptura cuios videtur, quorum tantum ordo invertendus [quoii os, ut v. 358, Trin.^]. An eo egestatem ei tolerabis V. 371 certissima correctione effectum est ex egestatem et to- lerabiSj praesertim cum in A post egestatem aut E tantum aut i sequatur. Hinc igitur profecti corruptis v. 338 numeris tolerdre eius egestatem uoh maluimus servato verborum or- dine qui in A est, eius autem in ei mutato succurrere, quam cum parte librorum transponere egestatem eius. Quae trans- positio si cui ab ipsa numerorum concinnitate elegantior vi- debitur, vel sic dativus tamen tenendus erit egestatem ei uolo. Nec enim eodem carere ullo modo possumus v. 358, ubi Philtoni sic vulgo interroganti: Cuius egestatem tolerare uis

Lysiteles respondet: Lesbonico hinc aduiescenti Charmidai filio. Ergo cuius convertendum in cui tu [qudii Trin.^] erat.

Contra nullus dativo locus v. 1126: Neque fuit neque erit , . . ,cui fides fidelitasque amicum erga aequiperet suum. De intransitiva vi aeqtiiperare verbi minime constat: quando et in Pacuvianis apud Nonium p. 307 verbis ut ista sunt

*) [CaiUtnarchum Bdtscbelins invexit in ed. alt., coi formae fidem fecit in Opnac. phil. III p. 314.]

28

340 PtlOL£60M£KA BATIONIBVS

promerita udstra, aequiperare ut queam Vereor cogitatione ad- dendum esse ea intellegitur^ et eiasdem poetae -apud Gellium XIV c. 1 versu

Nam si^ quae euentilra sunt^ prouideant^ aequiperent loui

Lxxxiv valde probabiliter correctum est aequiperem, Sed esto^ in- transitivam vim tueatur Pacuvius: at ita in Trinummi yersu illud saltem non tacendum fuerat, quae tandem h. e. cuius fides nulli comparanda esset^ scribendum igitur tua pro suum, extema probabilitate mediocri. Verum ne sic quidem vel in Plautinum loquendi morem illud convenit; ut nuUi homini comparanda esse Calliclis fides dicatur pro eo quod est ^nul- lius hominis fidei', vel in legitimam cogitandi rationem hoc, ut; cuius praedicare fidem velimus^ nullius comparandam esse fidei dicamus potius quam nuUius fidem cum illa com- parandam. Hae igitur me caussae moverunt ut confidenter sic repararem Plautinam elegantiam:

Quoius fides fidelitasque amicum erga aequiperet tuam,

NuUam autem fidem habet v. 1153 a Nonio prodita con- structio dignus salutis [sic Trin.^]^ exemplo in tot milibus prorsus sii^ulari. Natum illud inde quod, cum verus ordo scdute dignus: immo casu turbatus in dignus salute: immo transisset^ tollendus esse hiatus videbatur. Quamquam ei scriptori qui nimiam omnino fidem habeas, quem demirere etiam hoe aetate e v. 1090 afferre ut masculini generis ex- emplum: quam ego scripturam e comparata hoc aetatis con- structione ortam puto. Vno verbo tangam falsas idem pronominis constructiones; revocata item particula emendatas V. 54. 1163. 1179. Postremo aliquid expromam et exquisi- tius nec in meam laudem valens. Nam quae in vulgus sola cognita est particularum siue (seu) siue (seu) coniunctio, comparanda ea graecis cTtc €Tt€ particulis^ eam sero in- tellexi in eandem partem variari atque ci €Tt€ est a lixxxv Graecis dictum. Plana exstant^ ut in his nunc acquiescam*),

*) Non huc periixiere Pseaduli I, 5, 129 apparet, ubi per senten- iiam ne licuit quidem seu pro 9i substituere. Eadem ratio Pseud. IV, 6, 9. Merc. II, 2, 40: neque enim in sponBione siue siue, sed si siue

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 341

optimorum librorum testimonia Curculionis I, 1, 4:

Si media nox est siuest prima uespera: optimorum cum Ambrosiano Stichi III, 1, 18:

Ere, si ego taceam siue loquar^ scio scire te,

«•

nisi quod pro siue praestat seu scribere cum Palatinis. Qui- bus quidem exemplis iam praesidium paratum est eiusdem libri in Trinummi versu 183 memoriae si SEU, quam cum tribuerem librarii incuriae, immerito neglexi. Suscepto autem si pro siue cum in illo versu, qualem conformandum duxi, una syllaba desideretur, duriof autem pro Plautina simplicitate haec sit verborum coUocatio Hciec si sunt recte, lxxxvi seu pertiorse facta sunt: non magis autem tolerabilis enun- tiationum nullo vinculo . nexarum hiatus, si servato, quem libri prodidere, verborum Haec sunt si (seu) recte ordine hos

locum habent. Sed eiusdem scaeoae v. 36 oblitteratum vulgo loquendi genuB ex ABC sic revocamus:

Si c&num seil istuc nitilumst siue atnim&t, amo:

ubi rutilumst pro rutilum A servavit, correptum autem ante vocalem $eu nescio an non sit soUicitandum. Alioqni licebat ai substituere [sei in ed. alt., cf. Opusc. phil. II p. 631]: quas enim hoc genus varietates admittat [cf. p. cxxiu; Curc. I, 1, 5], docere Amphitruonis versua IV, 3, 15 sq. possunt, sic nisi fallor restituendi:

Siue ancillam, siue seruom, si uxorem, 8% adulterum, Si patrem, ai au6m uidebo. eum 6btruncabo in addibns:

ubi fe adulterwn ipse B tenet. Vtor hac occasione, ut etiam de pro- logi verBibus illis 69 sqq. breviter meam sententiam signifioem. Quo- rum constructionem sic inter se distinctiB enuntiatorum membris pla- nam facimus:

Nam si qu^ambissint p41mam hic histridnibuB: Si quofquam artifici Beii per Bcriptas Iftteras Seu qui fpse ambissit sed per intemiintium : Siue adeo aediles p^rfidiose quof duint: Sir^mpse legem iiisait esse Hppiter.

[£x Addendis p. occxxiysq.: 'p. lxxxiv sq. nescio quomodo mc-* moriam meam fugit Bentlei in Andr. I, 8, 11 annotatio, qua exqui- sitiorem illum si^nue particularum usum pridem rectiRsime explicavit. Nisi quod reliquis exemplis perperam Psenduli T, 5, 129 Tersum mia- cuit, ubi si in m swnus compacti minime potest pro siue accipi.' Adde Madvigium ad Cic. de fin. I, 6, 20.]

1

342 PROLEOOMENA DB BATIONIBVS

sese versus excipere statueris Hciec sunt, $i recte seu peruorse facta stmt: Ego tne fecisse confUeor : haec igitur omnia cum ita sint; consequens esse video ut a Lomano sumpto pronomine relativo et rationi et concinnitati sic demum satisfiat:

Haec sunty si recte seu peruorse facta sunt, Quae ego me fecisse confiteor, Megaronides.*)

Tantum de his. Ad eum autem locum grammaticae, qui est de analogia, haec pertinent quae infra posui. Pri- mum omnium tis genetiyus pro tui praeclaro Ambrosiani testimonio servatus v. 343. Qua forma etsi non dubito quin multo saepius poeta usus sit, tamen coniectura eam revocare vix umquam licebit^ quoniam^ si a paucis exemplis ut Mil. IV^ 2j 42 recesseris, ad metrum nihil interest tis legatur an iui, quod ipsum et bisyllabum esse et monosyllabum potest. De masculini generis nominibus dubitari solet^ ae gene- tivi in ai distractionem num pariter atque feminina admit- tant. Litem dirimit talium eyidentia qualia sunt y. 359 Charmidai filio, v. 1183 Calliclai fUia**), quo vel vestigia li- brorum ducunt: nam aut charmidi aut charmide est in A, callicli in BCD, Quibus in praesens unum tantum exemplum addam ex Epidici versibus II^ 2, 59 sqq. turbatissimis vulgo^ sic autem Ambrosiani codicis auxilio reconcinnandis***):

Lxxxvn ^Quam facile et quam fdrtunate illi euenit, obsecro;

Millieri quam Iiberare u6It amator: qm^snam is est?' inquit altera illi. ibi illa ndminat Strathippoclem Periphanai fflium. Hercle perii: quid ego ex te aiidio?

Vbi similiter perifani scriptum in -4. Ad eadem mascu- lina nomina spectat quod v. 928 nou dubitavi Ehadamam

*) [In ed. alt. RitBcheUus reiectis quae cam Parergon p. 515 tum hoc loco proposnerat cnm Bergkio Cens. p. 1136 interpunxit:

Haec Btint: si recte se^ peruorse facta sunt, | Ego m^ f. c. M.

de qua ipsa interpunctione in contrariam partem sensit praef. Mil. glor. p. XXI.]

**) [CaUicUiis cnm Bergkio Ritschelius dedit in ed. alt., nbi vide annotationem.]

♦**) [Cf. OpuBC. phil. II p. 250.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 343

accusativam probare*): quam formam et ratio^ quae in eo genere universo regnat^ tuetur et nisi fallor Charisii aucto- ritas firmat. Nam cum Calchae genetivum Plautinumque ab- lativum Caldui et similia cum illo Priscianus VI p. 702 [239^ 10 H.] et Probus Putschii p. 1467 [24, 14 K.] testentur, quid tandem esse dicamus quod his dissimillima forina, et quae veteris atque antiquae latinitatis speciem domesticam minime habeaty Calchan miscetur Gharisii 1. 1 p. 50 [66,22 E.] his verbis: ^lnueniuntur tamen qua*edam peregrina quae cum incremento syllabae declinantur, ut Calchas Pallas Atlas Gigas: faciunt enim Calchantis Pallantis (Atlantis) Gigantis: quamuis antiqui ut Pacuuius et Plautus Calchan dicant, non Calchantem.' **) Apage declinationem a Pacuviani Plautinique sermonis in- dole non minus quam graecanica Pythagoran Aenean alienam, uniusque lineolae accessione confidenter repone CaZoAam. Denique vocativum talium nominum, quale est Charmides, negavi ad v. 617 in 6 exire apud Plautum. Cuius sententiae caussam habeo locupletissimam, quod exempla non exstant illius declinationis, sed constantissimo praeter unum illum versum usu Charmides CaUicles Megaronides Lysiteles Philo- laches Apoecides Pleusides***) Stratophanes Strathippocles (nam interaspirationem A expressit), et si quae sunt similia, etiam pro vocativis sunt. Oppones frequentatum in Milite glorioso lxxxviii Per^plectomene, idque adeo iuxta posito Pleusides III, 1, 16:

Euocabo: heus Periplectomene et Pleusides, progredimini.

At ea ipsa societas augere suspitionem et monere de naevo debebat. Non magis enim a nominativo in es terminato factum Periplectomene quam Eutyche in Mercatore, quod ab Eutychus ducitur. At vero Peripiectomenus ratione caret. Caret vero: quaerendum igitur quod congruat rationi. Recte autem se habere duo sola possunt, aut a TrepiTrXTiTTOfLievoc factum Periplettomenus aut a 7T€P17tX€k6^€Voc Periplecomenus. Non ambiges opinor, utrum ad ipsam iudolem lepidi senis esse aptius dicas. Ratiocinationem autem nostram una ex

*) [Cf. Opuac. phil. II p. 491; Trin» praef. p. lxix.] **) [Cf. Opnsc. phil. II p. 487 adn.; Trin.* praef. p. Lxvm.] *•*) [Immo Pleusicles; cf. OpuBC. phil. III p. 327.]

344 PROLEGOMENA DK RATIONIBVS

parte planissime confirmat codicum auctoritaS; qui non tan- tum in quinque scaenarum inscriptionibus, sed etiam in eo loco fabulae (TLl, 2, 56), in quo nominativus Periplectomenes inde ab aliquot saeculis vulgatur, ipsam us terminationem testentur. Sed eosdem sane alterum vitium omnes insidet: nisi quod perdubio indicio veri semel peripleUmene scriptum est in CD II ^ 2, 15. Dispares tamen his omnibus Lacke Chreme formae: de quibus^ quoniam id ad Plautum nibil pertinet, nunc non dicam. Supersunt alia de quibus non inutile fuerit olim dedita opera disserere^ ut controversum illud hisce v.877*): vel non controversae et tamen a Lade- wigio nuper addubitatae formae pemenam, conuenat (v. 582 reposita [cf. p. CCLXXXU]): vel fac et face formarum (qui- bus praetermissum vulgo ger e CatuIIi XXVIIy 2 addendum) mutua ratio v. 174. 1008: vel pro ipsum ipsa posita eumpse eapse v. 800. 950. 974 alibi: vel honos pro honor v. 663**). Lxxxix697: unum est autem quiddam^ quod iam nunc cupiam non ignorari a grammaticis. Nam cum frequens sit in an- tiquo sermone genetivorum in um exeuntium usus^ quos ex orum contractos dicunt^ ut cekUum v. 241 ^ nummum 954. 966. 970, nummum aureum 1139, nummum Philippum 959: tum in his quaedam sunt, quae a Plauto quidem numquam non contracta forma dicta sint. Non Philipporum tantum vel Philippearum inauditum: sed si quid video ipsum num- morum. Quae forma cum v. 848 in nummum mutanda fuerit iubente post^ receptum ex A quia metri necessitate, unum solum restat quod trisjllabum genetivum tueatur ex- emplum v. 152: Netnost: nummorum Philippeum ad tria mi- lia,***) Numquid igitur dubitabis parvula immissa syllaba hoc quoque velut sic de medio tollere:

Nemo hic est: Numm tiw Philippeum ad tria milia ?

Gontractio autem illa cum non sit masculini generis finibus circumscripta, sed rarioribus exemplis etiam ad femininum pertinens: quemadmodum unum ipsi libri suppeditant dra-

**

••

*) [Cf. OpuflC. phil. II p. 646 sq.; IV p. 139.]

*) [JKmor Trin.', at Rnd. I, 3, 12 et in Scipiomim titalo n. 38.]

*) [Cf. ann. ad v. 162 in ed. alt. itemqae Opuso. phil. UI p. 241,]

EHENDATI0NI8 PLAVTIKAE. 345

chumarum OUfmpicum y. 425 [cf. ann. in ed. alt.]; ita sine libris alterum accessit y. 1052 duum rerumi quod ut pro duarum substitueretur flagitabat reposito coqpias mutata yer- 8U8 ratio [cf. supra p. 333], suadebant autem duum formae pro duorum positae exempla cum e Naeyio et Frontone a Cha- risio p. 101 sq. excitata tum apud ipsum Plautum Men. III, 3, 18 exstans duum nummum.*) Possum his alia addere: quintae declinationis genetiyum e pro eiy secundae % pro »i, accusatiyum tertiae is pro esi nisi haec peryulgata sint. Ita- que tribus yerbis dicam, quam in his yiam tenuerim. Et in ii quidem terminatos genetiyos ut ingenii nihil quicquam praesidii habere tantum tironum caussa moneo, quamquam xc yideo etiam proyectiores aetate tirones esse. Fide, die etiam contra libros scripsi, ubicumque bisyllaba forma me- trum opus habet: absurdum est enim, quorum yocabulorum commodas metro formas ipsa lingua finxisset; eorundem metro incommodas praelatas a poetis credere et per inutiles alicuius licentiae ambages eo peryentum esse quo posset recta yia peryeniri: absurdum synizesi in binas syllabas con- tracta fidei, sciebam (ut y. 657) tueri, cum fide, scibam formarum yis et ratio non sit alia nisi ut yitae usu proba- tam bisyllabam pronuntiationem imitaudo ipsa scriptura as- sequeretur. Quae quidem ratiocinatio in alias quoque partes artis Plautinae patet latissime, yelut in nil, mi, nec, sat, ditiis pro nihil, mihi, neque, satis, diuitiis (y. 682. 829). Et fide pro fidei B seryayit y. 117. Vnum rei non sum ausus re scribere e. g. y. 119**), ut cuius scripturae testimonium non reppererim: et possunt in uno monosyllabae yocis exemplo aliud ipsi yeteres probasse. Nec e librorum potius me- moria, quae propter caussam capite I significatam dici ne- quit quam sibi non constet in hoc genere, quam e rationis ^probabilitate pendere yolui in accusatiyorum scriptura aedis hostis ciuis auris mensis artis omnis pluris uenalis: sed ut non magis quam accusatiyos aedes amnes, probarem in libris

*) [Ex Addendis p. CGCXxy: 'poteram e Ciceronis Orat. § 166 Accii Axemplom addere tntHier una duum iitn«m.']

**) [Qnamquam in ed. alt. Batis probabilem Ritschelius dixit Schneideri sententiam Gramm. lat. I, 1 p. 138 re snadentis.]

346 FBOLBGOMENA DE RATIONIBVS

reperta uersus melioris facit y. 707, vel nominativos pterique

omnis 29, omnis martalis 212. *) Postremo quoniam prae-

video fore qui de d illo ^paragogico', in quod infestius nuper

Hermannus consuluit praef. in Bacch. p. VII in ipsaque fa-

bulae huius biopGuicei, iudicium meum sciscitentur: etsi hanc

xci rem quasdam habere cautiones puto, quas alibi aperiam, ta-

men generatim definiri hoc potest ut exploratissimum, in

Plautinam artem ex antiquitatis consuetudine sola med et

ted pronomina transisse nullo ablativi accusatiyique discri-

mine, alius vocis eodem incremento auctae nuUius vel fidem

vel vestigium esse, ne gemella quidem sed forma excepta.

Quam rationem unice veram rectissime idem ille Hermannus

per totum Elementorum librum tenebat. In Trinummo addendi

d caussam non inveni praeter ted v. 311: quocum cf. annot.

V. 582. 613.**) Sed his sentio me iam ad proximum caput

avocari.

CAPVT IX.

Peculiari enim capite visum est genus omne ortho- graphicum paucis complecti. Quod cum valde lubricam tractationem in omnibus, tum magis lubricam in tam anti- quo scriptore habet. Ac veram Plautinae aetatis scribendi consuetudinem qui ratiocinando indagatam Plautinis comoe- diis nunc obtrudere instituat, verendum sit ne non multum ^.bsimile Homero Payniano monstrum editurus sit. Quam- quam vidimus qui velut his tamquam Musarum deliciis ve- neriisque amoenitatibus legentium oculis blandirentur:

Floorem acglaabant Leiberei exs carchesieis. Egoo puerom indam ancilai lactentem meai. Tum autem lasceiuom Neereei seimom pecus. ^

Sed his missis Saliorum cruditatibus horridulaque senatus- consultorum sollemnitate columnarumve robigine id potius agamus ut, qualem aliquanto politior aetas Plautum legisse* videatur, quoad eius fieri possit recuperemus. Neque enim

*) [Cf. Lachmannum in Lncr. p. 66 Ritschelinmqne Opasc. phiL

II p. 681.]

**) [Pdrmntatam postea sententiam de d illo ^paragogico' d^fendit Ritechelius in 'Nene Plantinische Excnrse' I Lips. 1869 et Opasc. phil.

III p. 120 aqq. Cf. p. cxcv. CCLXXXU.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 347

dubitandum' quin ea aetate^ qua critieae recensionis h. e. xcn legitimae ^Kboceu^c certo consilio susceptae et ad artis ratio- nes paratae beneficio posterorum commodis consultum est (quam ego aetatem non minore quam duorum saeculorum intervallo ab ipsius morte poetae discretam suspicor), etiam scribendorum vocabulorum antiquitas partim iam evanida fuerit in Plautinis exemplaribus^ partim ad recentioris con- suetudinis normam dedita opera sit deflexa. Quamquam vel sic quaedam sane ipsius vetustatis vestigia sive casu relinqui sive servari consilio potuerunt: quo fortasse exolahm illud per- tinet pro exuUUum (ut consol antique pro consul) in Ambrosiano repertum Trin. v. 535, praesertim cum etiam [Pseud. 1035 ex- olatum,] Merc. III, 4^ 6 exsoUUum in B sit. Verum etiam Tibe- riana Neronianave aetate probata grammaticis scribendi ratio nemo nescit quam sit difficile, qualis tandem fuerit^ certo definire^ cum illa ne in antiquissimos quidem codices nostros ita propagata sit, hi ut non e posteriorum contagione sae- culorum novicia multa traxerint. Hinc trium aetatum suc- cessiones, nostrorum testium memoria mixtarum, quantum fieri possit discernere iubemur. Velut, ut exemplis utar, cum primae aetatis fuissent aruorsum oiniuorsei sequontor db- idont phirumos poplimi claseis formae, mediae fuerunt aduor- sum, uniuorsei vel uniuorsi, segxumtur vel secuntur vel etiam sequntur, obidunt, plurumus, puplicae vel publicae, dasseis vel classis, tertiae sunt aduersum uniuersi sequuntur obiiciunt plu- rimus puhlicae classes. Has tamen aetates propriasque eanim formas cur non liceat sat certis inter se finibus discriminare, tria potissimum in caussa sunt: primum, quod et pronun- tiandi et scribendi ratio non repente, sed paullatim immu- xcm tata est ipsaque vitae consuetudine non potuerunt non eo- dem tempore diversae vocabulorum formae sui vicariae tam- diu in usu esse, quamdiu non prorsus abolita antiquiore sola regnaret recentior; alterum, quod discrepans de multis ipso- rum doctrina grammaticorum fuit, quorum studio ad certiores leges et aliquam aequabilitatem hoc genus omne revocatum est; tertium, quod fontium, a quibus ratiocinatio nostra om- nis proficiscatur oportet, a librariorum socordia et incredi- bili inconstantia tam dubia condicio est, ut saepe non habeas

348 PBOLEGOMEKA BATIONIBVS

ubi pedem figas. Nisi quod iUud affirmare confidenter licet, praepostero iudicio in hac caussa universa orationis Milo- nianae editorem Guilelmum Freundium usum esse: qui e noviciarum formarum etiam in antiquis codicibus frequentia quam e priscarum sive item frequentia sive paucitate argu- mentari maluerit, hac autem via eo pervenerit, ut antiquas formas non esse antiquas, sed novas, novas autem esse an- tiquas sibi persuaderet: nam aliis vereor ut persuaserit. Ce- terum quo vehementius de longe plurimis fluctuant codices, eo maiorem esse fidem eorum apparet, de quibus aut num- quam aut rarissimis exemplis eidem libri dissentiunt.

Haec igitur cum ita esse intellexissem, bipertitam esse meam in hoc genere operam omnem volui*): ita quidem ut alia ad certae normae constantiam; qualem fere probasse antiquiorum diligentia grammaticorum videretur, vel praeter librorum auctoritatem redigerem, servatis tamen si quae etiam vetustioris aetatis vestigia resedisse suspicarer: in aliis inconstantiam scribendi sciens probarem, sive codicum me xciv fidei mancipans, quos ipsius antiquitatis inconstantiam re- praesentare viderem, sive quod veterum exemplo, ut Quincti- liani, aliquid esse intellegendi commoditati tribuendum et concedendum hodiernae consuetudini arbitrarer. De priore autem parte reputandum est me non ex unius Trinummi documentis decrevisse, sed a memoria universa Ambrosiani Palatinorumque profectum esse: neqiiaquam enim par est fabularum condicio omnium, sed aliarum ratio alia. Praeterea illud recordandum, quod de Palatini B praestantia in ortho- graphicis imprimis conspicua capite VI dixi: qui codex an- tiquiorem scripturam saepissime servavit in Ambrosiano ob- litteratam.

Vt a vario usu u litterae ordiar, primum autem de qu dicam^ consentaneum erat et quoi quoius constanter et quofu scribi cum similibus omnibus: nisi quod praepositionem et vidi semper cum scriptam et sic scriptam consulto tenui. In A non QUM tantum saepe reperitur ut v. 404. 671, item (a)equm 175, QUIA h. e. cuia 45, quae scribendi ratio e certa

♦) [Cf. GpQsc. phil. IV p. 146 annot.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 349

doctrina grammaticorum nata est*^); sed etiam vitiosa quum AEQUUM saepissime. Ego guu litteras se excipere numquam passus^ ubi non reciperem quo, posui cu ut v. 392 e B aecum, Singulare est in eodem libro servatum y.437 quaequomque.

Non magis tm litteras toleravi non praecedente qi sed quemadmodum v.438 mutuom e By ita sine libris idem v.727. 758. 1050. 1055, mortuos 494. 496, ingenuom 662, relicuos pro rdiciius (quod tamen in libris solet reliquus esse, quamquam illud agnosoit Cassiodorus de orthogr. p. 2290 [158, 15 K) V. 510 reposui. Exceptas tamen esse tuus tuum suus suum formas volui**); a Plauti quidem ut puto aetate alienas, sed quae vitae usu frequentatae prius potuerint quam cognatae xcv subrepere: tuentur certe hanc exceptionem codices. Par ratio eorum, quae non vocalem u, sed consonantem ante u habeni Vt igitur thouom v. 792 ex omnibus, auos v. 644 ex omnibus praeter unum Ambrosianum, uolgo saluom senws uiuont V. 99. 180. 435. 1075 e solo B prodierunt, ita ne ignauus quidem v. 165 vel uult et id genus reliqua admisi.

Pro ue constanter m amplexus sum in uoster, uortere cum sua progenie: in qualibus quam nihil valeant libri, docere V. 616 potest, sic scriptds in omnibus: Vt agro euortat Les- bonicumj quando euertit aedibus. Pertinet huc etiam uotare pro uetare, annotatum etiam apud Cassiodorum p. 2283 [149, 17 K.], quod vel corruptelae codicum testantur v. 457. 474: et minus in vulgus cognitum uorrere, ut conuorram Stichi versui 11,2,51 ex A reddendum: unde Trin. v. 409 etiorsi sunt nummi cito scripsimus pro eo quod olim proponebamus auorsumst argentum cito,***) Porro u pro i tuitus sum ut antiquius non in superlativis tantum et similibus ut legitumus onmi- bus, sed etiam in lubet, clupeus v. 596. 718, dticntibus 471, manufestus 895.911. Beconditius est magnuficfis Ambrosiani fide alibi certum: mirum autem nec a ratione defensionem habens, sed idem tamen testimoniorum multitudine extra

*) [Cf. Opusc. phil. IV p. 166.] **) [In ed. alt. Bitschelias retinere nolait li&s formas 'ut nunc con- 8tat non Plautino tantam, sed etiam prozimo Baeculo prorsus incogDitas.'] ***) [diuorse distrahitur cito Aa, Ritschelius Trin.', qui dihtrahitur inter alia ipse coniectaverat.]

350 PBOLEGOMENA DE BATIONIBVS

dubitationem positam surrupui (ut mrrupuisse Trin. 83) et surruptus atque adeo surrupio*) pro surripui surreplus sur- ripio: fallatur enim, qui illorum insolentiam eo deflectat, ut corrupta e rarioribus surpui surpuisse surptus formis (ut xcYi y. 1023) suspicetur; quas non haberent qui expedirent li- brarii: cui quidem suspitioni et metrum saepe repugnat et sur^upio praesens adversatur. Itaque hoc haud scio an ex prava, sed eadem vitae usu probata consuetudine suae aetatis Plautus susceperit^ ut alia quaedam non minus memorabilia. ^ Praeter haec u tenui pro e in agundae quaerundum con- ueniundus repetundi v. 366. 646. 1122. 1133: u pro o in elu- tum V. 406^ in Acheruntem 494. 525^ et in epistula sem- per^ certissimo autem consilio in adulescenSy cuius vicariam adolescens formam vix umquam boni libri sine discrepantia agnoscunt; u pro au in frudaui v. 413; de qualibus in Parergis dictum p. 541**): denique u pro y in Suri v. 542. 546; Illurica 852. Et Plautum quidem nec sycophanta nec Lysitdes nec Olympicum nec myropolae scripsisse locupletibus testibus credendum est; sed pro y aut u posuisse***) aut i: nobis tamen in hoc caute agendum, quibus incompertnm num fortC; quorum assequi exemplum studemuS; veteres iam critici usitatam sua aetate litteram in Plautum dedita opera intulerint; ut qua hunc ipsum usurum fuisse; si in promptu habuisset; haud sane inepte ratiocinari possent. Quamquam et Suria sane et Musia Donatus in Hecyrae I, 2, 8 testatur, et Suria Suracusae sumbola sucophanta Comutus apud Cassio- dorum de orthogr. p. 2286 [153 E.]. Libris tamen quod in hoc quidem genere non nimium tribuimus quamvis lifitelef et olimpicum et miropolae scriptura ad aliquam speciem antiqui- tatis accedentibuS; non culpabit factum, qui i pro y ipsius medii aevi tam esse proprium quam e pro ae cogitaverit. Contra pro u littera oe servandum fuit ut e vetustiore con-

*) [Cf. Opusc. phil. II p. 644 annot] ♦^ [Cf. Opusc. phil. II p. 424.] ***) [Ex Addendis p. cocxxv: 'longe Incalentissiniam docn- mentam, qno pro y Plantam u BcripsisBe probaretnr, licebat e Bacch. II, 3, 188 petere: nbi nisi pronnntiatam esse Crudscdum me ex Cru- saJo pataveris, lepos et acumen perif Cf. Oposc. phil. IV p. 146.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 351

saetudine repetitum in moenia y. 687^ et inmoene quod y. 24 soli Palatini prodidere^ similiter atque alicubi memini impoene scribi: ad quorum tamen exemplum haudquaquam xcvii yel munus alibi yel y. 350. 354 ipsum immunis conformanda duximus.

Yt reliquas yocaJes absolyam^ et cena et paenitet (quem- admodum alibi faenus) ut scriberem^ Ambrosiani me aucto- ritas moyit; quoniam in his, quae e ae oe litterarum discri- mine yertuntur^ quo recentiores sunt, eo fidei minus codices habent. Sed prorsus noyicia affirmandi particula nae est^ quam coustantissimo testimonio antiqui libri ne fuisse con- sentiunt. Vnde factum ut ea forma cum ni permutaretur y. 433. Nec antiquitas , yel aequiparare yel inieUigere et negligere formas noyit, sed in his e yocalem probayit solam. Eam autem e yocalem cum in plurimis yocibus yel anti- quiorem yel plebeio rusticoye sermone usitatiorem fuisse quam i litteram sciamus: etsi a Plauto et cepet nauii)OS et magester Menerua abhorrent; tamen notabili exemplo relictum est semul, quod tam saepe optimis in libris redit*); ut pie- nam fidem habeat: quo accedit quod in praestantissimo illo raonumento, quod Musei nostri phil. t. V p. 70 editum est**), exstat SEHOL scriptum. Yt hac sese successione illius yocis xcym formae exceperint: semol semul simul. Quo minus falli yide- mur, cum mediae formae memoriam etiam a Mario Yictorino p. 2457 [9; 20 E.] seryatam esse existimamus: ^simul, non semuP: sine mora enim hoc pro corrupto semel restituendum. E ceteris paullo memorabilius est y. 17 in J. i scriptum pro ii: geminatum enim i in pronomine non maiorem fidem

*) In atroque Palatino femul scriptnm est Bacch. IV, 1, 4. 6. IV, 2, 9. Men. II, 3, 64. Merc. IV, 1, 28. IV, 4, 48. Rud. 111, 4, 66: in B Cist IV, 2, 104. Men. V, 9, 15: in C solo Merc. II, 1, 31: in Bolo adeo F Men. IV, 2, 99. Mil. IV, 8, 8. Paeud. lU, 2, 69. 74. 75. IV, 3, 17. Cui Bcriptnrae etiam plus fidei hinc accedit, quod aliquotiens in B SL prima manu fefnd fuit, secnnda demum in femul mutatnm, ut Bacch. IV, 2, 9. Men. II, 3, 54. Non correctum femel idem tenuit Aul. IV, 3, 2, ubi femul Hildyardi codices seryamnt. Cetemm mimm est nulla antiquioris e litterae yestigia Plautinos libros in protenus pro- tenam aeryasse, qualia habes apud Nonium. *♦) [Cf. Opusc. phil. IV p. 130 sqq.]

352 PROLEGOMENA BATlONtBVS

habet quam in dii diis, pro quibus aut di dis ut i is, aut dei deis ut ei (625) eis veteres probarunt. Postremo ei pro i scripturae in quibusdam fabulis^ ut Menaechmis et Mercatore^ Ambrosianus potissimum est plenissimus: in Tri- nummo manifestum huiusmodi nihil, sed tamen e spatiis litte- rarum a nobis indagatum abteis v. 236^ fortasse etiam heis V. 411 *), e non ambiguis corruptelarum vestigiis summeis V. 1087.**) Qualia curandum putavi ut religiose servarentur.

Aspirationem cum libris addidimus holitor voci v. 408^ praeter libros non addidimus in hostium v. 525. 608^ dem- psimus erus nomini^ cuius nunc recepta herus scriptura fide antiquitatis prorsus caret. Vltra orthographici autem generis fines solita in hemy em***), en scribendi discrepantia evagatur: de qua operae pretium fuerit alio tempore agere explicatius.

Progredimur ad consonantes. Et in exitu quidem voca- bulorum cum satis constet ipsius usum antiquitatis vehe- menter fluctuasse inter t et d litteras eademque inconstantia etiam Plautinos libros occupet: nos eam inconstantiam non sumus in singulis vocibus^ sed in genere universo imitati. Etenim set, aput, haut ac praeterea illut et aliut voces, xcix ne memoria eius rei omnis aboleretur, t littera terminavi- mus.f): idem ne in id et quid faceremuS; quod pronominis propinquitas dissuadebat^ cuius quot scriptura non minus molesta legentibus futura erat quam at pro ad. Quamquam horum nihil est quod non exempla habeat^ eoque illa fir- miora^ quo saepius insolentioris scripturae vestigia in solis corruptelis delitescunt, velut attria v. 152, hauriat 803, at ferre 814, at uocato 1161: coll. 868. 887. quit habes in A V. 95. 198. 349. 847, item quitque 854, it in aliis fabulis

*) [v. 411 iSTis, non K«*% etiam A habei] **) [summis Trin.^ ubi manum poetae nondum restitutam esae RitBchelius annotavit.]

***) [em formam cam iam in Mercatore (edita a. 1S64) Ritschelius nt Plantinam tuitos esset suscepissetqae , vindicavit postea Brixias Emend. in Pl. Captivos (ed. Lignitii a. 1862) p. 17 sqq. Cf. Bitschelii ann. ad Menaechm. v. 1018.]

t) [Sed apud haud iUud aiiud sim. scriptaram aetatis Plaatinae propriam esse eamque qaae est set aput cet. molto recentiorem Rit- schelias demonstrayit Opusc. phil. IV p. 164 sq. 406, cf. II p. 723.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 353

aliquotiens^ in B v. 699 (itagif): rarius reliquis QUOT est, puto quod in hoc ambiguitatem ipsi veteres defugerent. Cete- rum non desunt, quae in contrariam partem valeant, ut quid pro qnit v. 504, omnium autem frequentissimum, sed unius codicis proprium adqtte, quod mirum est propemodum con- stanter sic scriptum in solo Decurtato exstare. Corruptelis autem etiam haut scriptura non raro proditur, velut cum pro eo aut positum est v. 362. 721. Sed novum est quod duabus haut et haud formis tertia hau accessit*), suscepta a me ex Ambrosiano v. 233 (haa liquet) et 462 {ha/u bammst), in eodemque codice aliis in fabulis tam saepe exstans, ut de calami lapsu cogitari nequeat. Accedit quod in uno quod sciam monumento apud Gruterum p. 769, apud Orellium n. 4848, planissime scriptum est heig est sefvlcbvm hav PVLCRVM PVLCRAi FEMINAE: ubi a se tacito nimirum emen- datae scripturae haud hanc paratam esse defensionem Meyerus voluit Anthol. lat. n. 1276: ^haud] hau Gruterus.' Opportune autem accidit, quod illius formae prope intermortuam me- moriam licet grammaticorum auctoritate munire quantumvis o ea nunc obscurata. Neque enim sana esse haec, quibus de haud particula praecipitur, Marii Victorini verba possunt, quae e p. 17 Gaisf. paullulo quam apud Putschium p. 2462 [15, 21 K.] correctiora infra scripsi: ^Haud^*) aduerbium est negandi et significat idem quod apud Graecos ou: sed ab antiquis cum adspiratione, ut alia quoque uerba, dictum [est] et adiecta d littera, quam plerisque uerbis adiciebant. d ta- men litteram conseruat, si sequens uerbum incipiat a uocali ut haud aliter muros et haud equidem. at cum uerbum a con- sonanti incipit, d perdit ut haut dudum et haut multum et haut pktcitura refert, et inducit t/ Si, quam ingenitam non habuit, d litteram ascivit demum haud particula et tollendi hiatus caussa conservat, consequens est profecto ut, ubi nihil hiet, non mutet adventicium incrementum cum adven- ticio incremento alio, sed abiciat potius et pristinam indo- lem induat. Quid multa? non de haud vel haut scriptura grammaticus praecepit, sed de haud et hau, quam cum non

^ ""^

*) [Cf. Opusc. phil. II p. 691 8q. III p. 131 sq.] *♦) [hau Nov. Exc. Plaut. I p. 5.]

Flt. BIT8CHRLII 0PV8CVLA V. 23

354 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

concoquerent librarii^ corrigendo sibi notius iDtulerunt. Indu- cenda sunt et inducit t verba^ quae assuta esse ipsa coUo- catio docet, cum saltem d perdit et inducit t coniungenda fuissent. Ab initio fortasse aut ipsum Hau pro BJaud repo- nendum, aut post ou addendum et fuit au. Reliqua, quibus summa disputationis continetur^ sic si quid video scribenda: ^at cum uerbum a consonanti incipit, d perdit ut hau dubiam et hau multu et hau placitura refer.' Nam ut huc tandem deveniam; quod longe gravissimum est et ponderis plurimum Yictorini memoriae addens, manasse haec omnia e germana doctorum grammaticorum arte et disciplina manifesto exempla docent, quae ad crisin Vergilianam spectant omnia: quando ci ad Yergilium simillimo se studio latini grammatici toti ap- plicaveruni quo ad Homerum graeci. Haud aliter [Rutulo] muros habes Aen. IX; 65: haud equidem cum Georg. I^ 415 tum quater in Aeneide: haud placUura refer (ut nunc vul- gatam formam teneam) Aen. XII^ 76: haud mtdtum apud Yergilium non magis exstat quam haud dudum*), sed haud muUa Aen. III, 610. XII, 506, haud dubiam ib. II, 359: nam Plautinum haud dudum exemplum e Persae lY, 3, 28 Yer- gilianis disputationibus mixtum esse parum credibile. Quo- rum exemplorum nullo hoM formam yel veterrimi libri mss. servarunt. Sed apud Plautum profecto, sicubi servant, non esse a nobis oblitterandam intellegitur: ubi tamen, etsi num- quam ante vocalem hau^ at saepe sive haud sive haut ante consonantem in Ambrosiano scriptum esse non est mirum. Nunc autem licebit etiam de Charisii obscuriore testimonio rectius quam adhuc factum est iudicare**), cuius haec sunt post brevem de sed particula disputationem verba lib. I p. 87 [112, 8 E.]: ^Haud similiter d littera terminatur: au euim graeca uox d littera termina[ri apud antiquos] coepit, quibus iuos erat d litt[eram omnibus] paene uocibus uocali littera

*) [Ex Addendis p. cccxxv: 'quod iancta haud dudum verba ezstare apud Verg;iliain negavi, etei vere negavi, tamen exoidisse po- tius aliqnid in Victorini verbis nnnc video. Neo enim dabitandom videtar quin ad Aen. X, 699 grammaticus spectarit: haud (immo hau) talia ditdum.*]

**) [Cf. Nov. exc. Plaat. 1 p. 4 aq.]

EMENDATIONIS FLAVTINAE. 355

finitis adiungere; ut qtio ted hoc noctis [dicam pro]ficisci foras. sed et per t scribi sonas uocis admittit.' Nihil in illis nisi ut yidetur hoc mutandum: ^hau enim, graeca uox ou^ d lit- tera t. a. a. c' Postrema his^ ut est in proverbio, colopho- nem addat Phocas de aspiratione p. 1724 [440^ 42 E.]: ^omnia quae au diphthongum in prima syllaba habebunt^ dasian respuerunt ut audax. designatum est haud: unde hauscio com- positum simplicis habebit scripturam.' Fluxit hoc quoque e genuino fonte antiquae doctrinae, nisi quod non ex hatid et scio, sed ex hoc et hau componi hauscio fugiebat gram- cu maticum. Sed de tali composito haudquaquam eum som- niasse^ documento est Palatinorum in Mostellariae versu III; 2, 96 scriptura haufcio (cui recentiore manu superscriptum t) in J5, haufdo in C. Ceterum etiam haufecuf Poenuli IV, 2, 13 B servayit.

MoUiorem cum duriore sono mutavi etiam in puplicus, id ubi libri offerrent, ut v. 286. 1057, quo versu mirum in B puHidf scribi ut bis praeterea v. 1044. 1046.*) Pro c e libris suscipiendum g duxi in gurgulio v. 1016. In ser- vando t pro c, ut in nuntius pretium negotium, Palatinis mul- tum praestat Ambrosiani diligentia: in condicio consentire omiies solent. Geminatam consonantem cum A probavi in comessum v. 406 (cui congruum est alibi in eodem scrip- tum E8SUBI0**)), simplicem cum omnibus in causa, paulo^ et quod constans in hoc librorum fides solum tuetur, ilico pro reiectaneo illico. Quo pertinet in aliis fabulis frequen- tatum uUicus. De immo, guattuor, luppiter, miUe et milia, annus et anuius (v. 789) in vulgus constat. Yitiosissima est hicce huncce scriptura, de qua non indigna explicatu alibi promam: amplius enim res spatium poscit. Elegantioris aetatis consuetudine extritas litteras servavi in quincto v. 524 cum A***)] cum eodem in disparis rationis forma nanctus V. 63, cui conferenda ibidem proditum corrumptor v. 240, in

♦) [Cf. Opuac. phil. IV p. 123 aqq. 161 sq.] *♦) [Cf. OpuBC phil. II p. 646 annot. III p. 66.] ♦♦♦) [^quamvis rara et fortagse singnlaria in ipso nnmero ea sit scriptora, de qna cf. qnae dixi <rde tesseriB gladiatoriis» p. 324' (aOpusc. phil. IV p. 607). Trin.*]

23*

356 FBOLEOOMGNA DE BATIONIBVS

vitiis autem scripturae latens corrutnptum v. 114. 116. lunctum m litterae p sonum quantopere veteres adamarint, non sumpsi sumptum tantum arguunt^ quae sine p scribere velle perversum foret^ sed etiam^ in quibus non necessarium

cuipj crassiora dampnum v. 219. 314. 585, contempnit v. 323, atque adeo antempnas v. 837.*) Quae si qui non e vul- gari pronuntiandi consuetudine ipsius antiquitatis relicta esse, sed codicibus inhaerescere e posteriorum saeculorum barbarie opinantur: qui tandem factum dicent ut, quo qui a barbarie propior codex est, eo illarum quidem asperitatum minus, eo autem plus teneat, quo ab illa est remotior et propius ad antiquitatem accedens? Nec de temptare forma post Bent- leium in Phorm. III, 3, 19 hodie fere dubitatur. OflTen- sionis etiam plus habere thensaurus videbitur constantissimo codicum usu confirmatum: quod etsi facile est ratione esse destitutum intellegere, tamen demonstrare difficile fuerit non potuisse prava quadam Romanorum consuetudine prorsus in- crebrescere, praesertim cum conicere in promptu sit eo illos totiens quoOens compluriens uiciens uicensimus formxum simi- litudine ductos esse. De his enim si credimus codicibus, si de surrupuissCy si de haUj quod casu tantum factum est ut aliorum quoque vi testimoniorum comprobari potuerit: quid est cur communi consensui eorundem codicum non credamus de illo, quod contrario casu evenit ut alia auctoritate fir- mari non possit? Nec mirum in hoc potissimum vocabulo, ut cuius vera origo neminem fugere posset, insertam n litte- ram aliis displicuisse, velut Servio in Aen. I, 359, sive is ipse iudicavit sive veteres criticos secutus est. Ceterum etiam. in Megalcnsia Forensia Hortensia extritum n constat^ immis- sum in aliis plurimis quae Conradi Sohneideri diligentia cou- gessit p. 457 sqq. Ab initio vocabulorum binas pro sim- plici consonantes non est dubitandum quin Plautina aetAs

civ constanter posuerit in gnatus (vel fortasse CNATVS potius), etiam in gnosco, ut ex SC. de Bacanalibus apparet.^) Huius scripturae quid in Plauto proxima post Augustum tempora

*) [Has formas postea Ritschelius merito sprevit.] **) [Cf. praef. Stichi p. xvi.]

EMBNDATIONIS PLAVTINAE. 357

re]iqui fecerint, satis certo definiri nequit: aliquanto plus fuisse quam Naekio yisum est Opusc. phil. I p. 187 sqq.^ talia ostendunt quale Philologi vol. I p. 309 [<= Opusc. phil. 11 ^ p. 285] diximus ignata esse pro innata. Yerum est tamen^ propemodum constanter in substantivis gnatus gnata g ser- vari. Contra atque in his omnibus extrita littera rusum pro rursum antiquior aetas probavit cum similibus: nec prae- termiserunt grammatici ut Priscianus I p. 559^ Yelius Longus p. 2237. Hinc igitur est, quod v. 182 aut redemi ruffum aut redemir^ fum est in libris mss.*), item prosus pro prorsus V. 730 in B. Et rusum quidem testem B habet etiam Merc. I, 1, 68 (ubi lusit poeta in rus rusum) et IT, 2, 25, eodemque scripturae depravatio valet til fum Persae V, 2, 29, rifum Curc. V, 2, 5: in solo C rusum repperi Mil. III, 1, 178. In eodem prosus habes Most. I, 3, 149, prosum Persae IV, 3, 8, in B pro/fum Cist. IV, 2, 32. Propinquum his susum BB servarunt Amph. III, 4, 25, quod in fuf iam transiit Cist. 11, 3, 78. Ab hac igitur scribendi ratione profecti certissimam eandemque simplicissimam medicinam prope desperato mul- torumque coniecturis vexato versui 1130 adhibuimus:

Nam beneficium, homini proprium quod datur, prosum

perit

pro eo quod est in libris prosumpferit**)

De aliis quibusdam dicam promiscue. Exquisitum est in B et [ut videtur] A v. 426 servatum dehibuisti pro debuisti, cuius alterum exemplum ignoro: comparandum illud ov cum praehibere***), quam Plautus formam solam novit: nam praebere in noviciis tantum libris exstat. Bespuit autem antiquitas vitiosam nequidquam formam, pro qua boni codi- ces tantum non semper nequiquam tenent, ut v. 973: ut prorsus praeter morem bis in una fabula, v. 440. 565, pra- vae scripturae vestigia in illos irrepserint.f)

Certas autem cautiones quasdam interrogativa ne par-

*) [Cf. OpuBC. phil. II p. 269. 644 sq. 716.] **) Iprorsum perit iam Boxhomius emendaverat.] ♦**) [Cf. Opnsc. phil. II p. 400 sq.] t) [Cf. Nov. exc. Plaut. I p. 67 aq.]

358 PROLEGOMENA DE KATIONIBVS

ticula*) habjst. Quam ratio quidem iubet pleue ante vocales scribi; ut fit in elisione latina^ velut qualine amko^ itane

A esse: sine apostropho autem ut Graecorum tt&p TT0Ta)yi6v, ubi ante consonantem truncatur^ velut habeon pactam, men numquis, ubi quidem nulli prorsus usui circuli adiectio ha- beon' men\ Yerum tamen etiam in priore genere tam saepe in optimis libris ipsa e vocalis abiecta est, haec ut fidem faciant non abhorruisse eam scripturam a veterum doctrina grammaticorum. Servavimus igitur^ sed necessario addita apostropho^ cuius nulla umquam in libris significatio fit^ velut inconciliastin' eum v. 136, falson* an 210, tanton' in 609, ipson' istas 902, nouistin' hominem 905: quibus exemplis om-

cvi nibus e intercidisse librarioruni incuria multo minus credi- bile est quam probatum esse hoc genus a criticis ad graeci exempli similitudinem. Bursum autem singularis ratio eorum est quae extrita s littera in en, in abbreviata sunt, ut uaien auden audin abin, Quae cur ante consonantem collocata, ut ualen pater, audin tu, apostropho augeantur, primum non sit plus caussae futurum quam in haheon pactam: at aliquanto adeo minus esse hinc perspicitur quod, si ualen' a/udin* scri- batur, haec non possis non pro ualme audine dicta accipere, quae tamen. formae numquam fuere: nam una eademque mutatione plenae ualesne audisne voces et s et e amiserunt, nec magis ualene quam ualesn admiserunt. Hinc igitur con- sentaneum visum (quamquam talium nullam esse necessita- tem largimur) sine apostropho etiam ante vocalem uiden egestas v. 847 scribi et abin hinc v. 457. Cui minime re-

*) £a particnla dici nequit quotiens librarioram incaria vel elapsa Bit vel obscurata. Qnam ez A revocavimus v. 360. 360. 378. 420. 616, coniectura additam recepimns v. 376. 636. 686. 967, tntati Bamiu v. 642. Quamqoam etiam perperam in codicibus accessit ut v. 127, abi dedisti argentum? non est interrogantis, qui qnod nesciat sciscitetar, sed cnm irrisione quaerentis. Dabitari potest de v. 1046, num rectias ibi non qaam nonne legatar [sic Trin.*], caias alteram cam infinitivo exem- ! plum Plantinam desidero. Recte sine ne interrogatur v. 318 exprobras,

606 aine dote dabit, 708 tenes tam, 912 iam recommerUcUu^s, 982 faasWa, dispari antem ratione v. 941 e caelo at videtar. [V. 982 interrogatio- nem qaam ante cum Hermanno stataerat Ritschelias in ed. altera reote Haaptio improbatam dicit.]

EMEXDATIONIS PLAVTIKAE. 359

pugnat^ quod eandem addidimus apostrophum in potin ut, soHn' ego v. 628. 759. 925. 1013. 1071, ubi id eadem, quae in illis dissuasit; ratio suadet: nam probae sunt et usitatae ipsae scUine potine formae (v. 1177 coll. Mil. IV, 4, 41), quas linguam praeter uidene dbine admisisse non est mirum, cum hoc intersit quod hic longa, brevis illic vocalis s litteram praecedit. Nam quod certa quadam licentia veteris proso- diae etiam uiden dbin (numquam auden, audin) correpta vo- cali pronuntiata sunt, id ad primitivam naturam eius syllabae nihil pertinet. Igitur ut complectar de ne particula dispu- tata, illud studui, ut quantum possem inutile apostrophi artifi- cium a Plauto prorsus removerem: non ausus tamen expellere, ubi graeci moris affectatio etiam notam Graecis probatam re- quirerei Quae genera ne discemere quidem potuissem, si in hoc vellem veteres criticos Yergilianos sequi, quos sane Aenei- cvn dis X 668 (Janton' me crimine dignum) probasse apostrophum e Diomedis p. 430 [435 K.], Prisciani p. 1287 [520 K.], Donati p. 1742 [372 K.], Maximi Victorini p. 1944 [194 K.] testi- moniis cognoscitur. Verum eisdem de talibus, quale est tanton honore, in Vergilio onmino decemendum non erat.

Nihil autem in Plautinis comoediis latius patet quam est et es vocularum aphaeresis, quam codicum in longe plurimis exemplis sive manifestus sive variis corruptelis ob- scuratus consensus postulabat ut constanter ipsa scriptura exprimeremus. Cuius usum recte iam Niebuhrius in con- spectu orthographiae codicis Vaticani, unde Ciceronis de re publica firagmenta prodiemnt, vidit nullis constructionis fini- bus coerceri, ut non minus usitate quaest una relicta et quae unast relicta quam quae una rdictast dicantur: ut y. 484 cena hac annonast sine scujris hereditas, Itaque nihil caussae erat cur y. 310 sine aphaeresi scriberemus tu si animum uicisfi potius quam animus te, est quod gaudeas, vel y. 508 Philto, est ager*): sed talibus quidem exemplis admovendam apostro-

*) [Ex Addendis p. cccxxy: ^haud scio an non satiB probabi- liter est verbi aphaereeim etiam eis exemplis adhibaerim in quibas est, nt breviter definiam, non yalet ^ctC, sed ^crt: tit v. 810. 508. Qnibns paria sunt Bacch. lY, 8, 61 immo est quoque^ ib. 74 ai est, cui opponi* tar 8% non est,* te, est et Philto, est scripsit Ritschelius in ed. ali]

360 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

phum duximus, cuius praeter haec tam superyacanea adiectio in st fuit quam prorsus necessaria in aphaeresi secundae personae nacUi'8 nacta's, qualia sine aliqua nota plane non habeas qui a nactus nadas discemas. Illa igitur sic: te, 'st et PhiUOf 'stf scripsi eo confidentius, quo magis dubitari potest^ relictast scriptura, quam ego ut simpliciorem praetuli; an relicta st praestet omnino, quippe quo facile illud ducat, quod tam frequens in Palatinis libris est ft litterarum in fi depravatio; hoc ut saepius quam illud offerant: ut v. 158. cvm 208. 227. 319. 338. 368. 378. 411. 422. 430. 439. 445. 451. 511. 525. 526. 533. 542. 563. 595. 596. 869. 932. 1010: quibus adde fit fiet fim corruptelas' v. 141. 364. 529, umst syllabae in uft vel uf conversionem vel huic contrariam aliasque miras saepe deprayationes v. 112. 264. 368. 542. 600. 830. 1005. 1043. 1058. 1173: perperam autem positum meust pro meus est v. 1055. Sed sane personae mutatione accedente non potuit aphaeresis teneri v. 934: in Ponto? SY. esty non iUa. Satis autem ineptum esse apparet^ quod qui- busdam placuit n€ictus's atque na>ctus'st scribere putida dili- gentia. Geterum et tertiae personae et secundae aphaeresis vocalium quidem finalium communis est omnium; sive eae breves sunt sive longae: in s terminata vocabula utrumque genus admittere hac condicione solent, ut eam consonantem quae praecedit vocalis brevis sit: ab iis quae in m exeunt^ alterum genus prorsus exclusum est solaque tertiae personae aphaeresis ascita. Neque enim eo linguae usus progressus est ut, quod posset profecto^ etiam nisi quidem's ohnoxius V. 1063 probaret pro quidem eSy quamquam et quicquamst et quamst [quam est Trin.^J v. 801. 575 et quomst et similia quaelibet probavit. In vocalibus autem non erat cur vel quoquest v. 429 vel uicturaquest [uicturaque est Trin.*] v. 56 vel ita's V. 46 vel hercWs v. 973 \hercle es Trin.* cf. p. ccxxxv] vel homo's v. 447 vel test v. 196 vel eost v. 323 vel sist [si est Trin.*] v. 946 vel mist v. 895 vel mi's [mi est et mi es Trin.*] v. 94. 635 vel tu's v. 454 defugerem, quorum si quae e libris nihil praesidii in hac fabula habent, at habent in aliiis. Denque in eis, quae s consonanti finiuntur, brevium vocalium fines numquam secundae personae aphaeresis ex-

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 861

cessity sed substitit in bonu^s, simiWs: ultra progressa est tertiae, sed raris exemplis nec semper dubitatione vacuisy ut cix resradipisso pro res est Quo tamen religiosius talia ser- vanda fuerunt quale est in A exstare visum y. 537 ut ad indtast redactus*): nam etsi usitatius sane praedicato in fine enuntiati posito est adhaeret^ tamen non raro etiam aliud placuit. ^ Yelut Ambrosiani auctoritate y. 563 firmatur guid hic est locutus tecum pro quid hic locutust tecum (ut tempust adeundi pro tempus adeundist v. 432); $i est moleshm libro- rum**) vestigia tuentur v. 946; satin tu's sanus ad codicum fidem fat intuf fanus v. 454 propius profecto accedit quam, quod esse usitatum scio, satin tu sanu's [sic Trin.^ cum A\. Ita V. 365 nihil interest, multa ei opera opust scribas an multa ei operast opus, quamquam hoc esse durius sensi; nec V. 329 non potuit omne autem meumst tuum dici; etsi a nu- merorum in priore versus parte elegantia praestat omne meum autem tuumst Goniunctum est autem hoc genus univer- sum cum syntacticae rationis observatione^ quae in emen- datione Plauti maximi est momenti. Nam quo is sermone utitur ad vitae usum communem composito, ab eo et est et es. verbi omissionem; cum a poetis tum a scriptoribus fre- quentatam, sciendum est omnino esse alienam nec nisi raris- simis condicionibus probatam.***) Et alterius quidem per- sonae exempla negotium nusquam facessunt; ut quibus exigui circuli adiectione es ubique nulla opera restituatur. Neque enim audiendi; si qui cum BothiO; cui Donatus praeivit in Andr. 111^ 2^ 16^ velut haec defendant in hac fabula: habeas ut nactm pro rMctiCs v. 63^ tuie obiurgandus 96, numquid me rogaturus \9i, si , . . tu hinc abiturus 714, iam recommen- tatus 912, quod te accepisse fassus 969, post tu factus Char- mides 975, ut charmidatus 977, nunc is factus 980, fassus cx Cha/rmidem dedisse 982, quia perpessus 1165. Sed ne in tertia quidem persona maioris vel laboris vel audaciae erat totiens

*) [ad incitas redactust Trin. *, ut Poenidi IV, 2, 86; cf. Oposc. phil. III p. 63.]

**) [8% €8 molestus praebent libri: 'quod potest ad si molestumst spectare.' Trin.*]

♦♦*) [Cf. Opusc. phil. II p. 608 sqq., alibi.]

362 PR0LE60MEKA RATIONIBVS

alibi a librariis obscuratum ast vel umst revocare, ubi contra Plautinam morem tis vel um vulgabatur. Id igitur ut ducibus libris et, quod auget corrigendi confidentiam, saepe non om- nibuS; sed optimis tantum A et B, factum est velut his locis: habitumst y. 206^ tempust 432, poitientissumumst 542, licitumst 566, gestandust 596, et ter continuo ordine igno- randust, ahdmdust, abstinendust v. 264*) quando ne in tali- bus quidem semel posito est satisfit consuetudini**) : ita sine libris haud cunctanter adulescentulust [sic A] restituendum erat v. 366, natust 575, uictust 706, nullo autem modo contra libros V. 1131 cum Bothio inferendum quod datum utendum pro utendumst. Quo in genere vel Hermannus quaedam in Bacchidibus corrigenda reliquit, ut v. 299 [331] ubi Theotimust scribendum, et 587 [619] ubi magist.***) Quid? quod etiam in responsis, ubi satis erat ipsum nomen, quod in interrogatione fuerat, iterari [ipsiusve rei, de qua quaesitum erat, simplicem notionem a£ferri], tamen est accessit v. 1176 sq.r LE. g^is homo tafn tumuUuoso sonitu me exciuit foras? LY, beneuolens tuus atque amicust Ad cuius ezempli similitudinem v. 1070 scripsimus: 8T. quis est qui mentionem homo hominis fecit optumi? CH, ipsus homo optumust-^) Idemque in ea responsa cadit quae fiunt ita particula: itast v. 196, non itast 649: ut verear ne etiam v. 375 itast pro simplici ita a poeta scrip- tum sit. Exempta esse pauca videntur, quibus ad rhetori- cxi cum genus accedatur, in quo propriam sibi sedem omissio verbi habet. Nam v. 127. 429 in factum sine est posito libri sane consentiunt: quamvis a numeris nihil impediat quomi- nus priore loco scribatur factumst neque facti piget, alter

*) [In ed. alt Bitscheliua abdendus dtque apstandust scripBit, quam- qaam non sme dnbiiatione num praeetaret, quod hoc loco commendaverat] **) Cf. Bimile Mercatoris ezemplum, quod p. Lxxxv [341] annot. tractayi.

***) [Ex Addendis p. cccxxv: 'reliquis exemplis, quibus -ust reyocayi pro -us, adde opust e v. 366: ex eis autem, quibus immerito ab Hermanno -us Benratum eBse in BacchidibuB dizi, deme TheoHmua quod huc errore irrepsit, proque eo Bubstitue melius Bacch. y. 46 [76], opu8 ▼. 189 [221].']

t) ['praeter rem' Trin.", ubi item y. 1177 ob 'certam rationem' Bententiam hoc loco propositam dereliquit.]

EHENDATIONIS PLAVTINAE. 363

autem versus non minus eleganter his accentibus incedat:

Factiimst. Vt quidem illud perierit Factum id

quoquest.

A mutatione tamen cohibebat dubitantem; quod et utroque loco in Calliclis atque Lesbonici contumaciam apprime con- yenire participii tamquam praefracta brevitas videri potest, et alibi quoque ipsum illud facbum sine e^^ dicitur, ut Bacch. 11, 3, 61 sapienter factum a udbis.*) Sed y. 1036 nequam qui- dem non est pro nequam id quidem est, quod admisit Her- mannus, sed accusativus est neutri generis, prorsus ad eorum similitudinem quae praecedunt morem improbum. Certas autem nullique dubitationi obnoxias exceptiones satis alioqui con- stans lez has habet: primum nudiussexhis cum similibus, quae ne apud Plautum quidem t litteram in fine asciverunt; deinde usu frequentatas mirum ni et mirum quin locutiones, ut Y. 495; tertiam potis vel pote Yocem, quae hoc habuit singulare, ut non pro potest tantum yoI potis est usurparetur, sed etiam pro aliis formis eius verbi, etiam pro infinitivo. Quod etsi nunc non Yacat longius persequi, tamen ex ipsa Trinummo designandum est, quod Ambrosiani praestantiae debetur, v. 352 qudndoquidem nec tibi bene esse pote pati neque dlteri: ubi vitiosum erat quod Yulgabatur potes, quo- niam in composito Yerbo non magis quam in simplici, es syllaba corripitur apud Plautum.**) Hoc igitur duce exemplo asperiorem proceleusmaticum ab initio Yersus 730 potest fieri cxii remoYi cum Bothio. Potueram elegantiae etiam illud tri- buerCi ut Yersus 80 principium sic expolirem: Non potis [sic Trin.^ cum Bothio] utrumque fieri (quamquam licebat etiam Non potis est fieri utrumque vel fortasse Non potis utrum- quest fiert), nisi nimia exemplorum multitudine correptae est Yocis offensio omnis tolleretur; ut y. 3 adest en [adest em Trin.*], 354 is est immunis^ 908 quid est negoti: qualium auctoritate ne ea quidem umquam soIIicitaYi, quae perfacile erat ad maiorem scilicet elegantiam transposita est yocuIb adducere, Yelut y. 630 qtu>d facUlumumst, 668 ita amar est,

*) [Cf. Opnsc. phil. II p. 609. 615.] *♦) [Cf. ad Stichi v. 326.]

364 PBOLEGOMENA DE EATIONIBVS

697 is honos est, et praeter cetera qtiid eist nomen v. 906*): quod ut uno tamen versu 249 reapse facerem**), propria dimetrorum concinnitas et numerorum lenitas ezigebat. Cete- rum quod in potis, pote, idem in potine, poUn cadit^ sat saepe pro ipso potin' est posita. Dixi de prima et secunda per- sona singularis numeri. In reliquis etsi aliquotiens verbo finito caret praedicati cum subiecto copulatio^ tamen ne hic qui- dem id saepe factum nec de more potius quam praeter mo- rem. A commotione animi excusationem habet in cantico positum ego expertm v. 826^ quod tamen sine ego ne intellegi quidem potuerat: omisso sumus cum quadam gravitate dictum V. 492 nos homunculi salUlum animae (si iucorrupta scriptura [cf. p. 336]): addito sunt supplenda participiorum constructio dlii emortui v. 535 et trapezitae mille drachumarum redditae 426; quae enumerantis sunt^ praeterea in relativo enuntiato qui nil meriti v. 1049. Aliquotiens legitur non apposito sunt verbo futura participium^ ut Amphitr. V, 2, 3 quae futura et quae fada, eloquar, Bacch. III, 4; 12 quae futura, fahulor, Gxm vel adeo sint coniunctivo omisso Aulul. 111, 2^ 18 mean salua futura: numquam autem tam insolens collocandorum verbo- rum artificium offendi quam Trinummi v. 209: quae neque futura neqt*e sunt, tamen illi sciunt. Tolerarem loquendi genus tale: neque quae futura, neque quae sunt: sed ex uno relativo Buspensa neque futura neque simt aspernatur Plautini ser- monis simplicitas. Quo accedit simplicitas cogitaudi, qua ut praesentis ante futurum tempus mentio fiat suadetur. Quae cum ita essent; et Ambrosiano testimonio et Bentleiano iu- dicio relicto sic illum versum eiecto tamen (non eiecto iUt) ad communem consuetudinem revocandum existimavi:

Quae neque sunt neque futiira sunt, illi sciunt.***)

Ceterum ne in infinitivi quidem constructionem ea de qua

*) [Sic Trin.' pro guid est nomen 'asperitate Bingalari, quam non debai tueri.']

**) [Qaem postea et aliter constitoit Ritschelius et com Baechelero interpreti tribaii]

***) [In ed. alt. Bitacbelias totam hanc versam confictum esse ad ezemplam Tersas 206 iadicavit]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 365

agimus lex sermonis non aliqua ex parte cadit. Non loquor de futurum pro futurum esse posito, quod propemodum in infinitivi naturam abiit (e. e. Capt. II, 3, 67. Cas. prol. 67. IV, 2, 9. Epid. V, 1, 19. Most. I, 3, 45. 68), nec de talium frequentia qualia sunt facttim probo, didum oportuitj de quo- rum ratione pueris constat: sed non Plautinum fiierat v. 1156 filiam meam tibi desponsatam audio, ubi de^onsam esse B praebuit; nec magis Plautinum Bacch. II, 2, 40 ut hanc rem natam intdlego, quamvis a Bentleio olim ih Ter. Adelph. III, 1, 8 et ab Hermanno nuper probatum, pro quo e librorum scriptura ut hanc rem natam esse intellego efficiendum erat ut rem esse hanc natam intellego (vel fortasse ut rem hanc natam esse int*)): nam etiam hiulcus Casinae versus II, 5, 35:

Tibi et Chalino: ita rem natam intellego

ipso immisso esse redintegrandus est.**) NuIIo autem monitore opus est, ut non posse aliorum praeter ipsum prae- cxiv sens temporum formas cogitatione addi intellegas: quod qui- dem commemoro propter insertum ab Hermanno v. 822 fuit, Sed abripi me passus sum longius. Superest enim ut de eo loco dieatur, quem omnium constat et impeditissimum esse et infructuosissimum: qui quidem assimilatione (ut bre- viter loquar) praepositionum cum verbis compositarum con- tinetur. Itaque in horum varietate certis legibus regunda nec ego volui operam perdere, qui nihil in eo genere posse profici intellegerem, nisi ut aut horridioris antiquitatis, at antiquitatis tamen vestigia abolerentur aut inauditarum for- marum effingendarum periculum subiretur. Nihil igitur miram saepe inconstantiam propagare veritus e veterrimis codicibus volui singulis in locis pendere. Ynum est tamen quiddam, quod nec praepositionum finibus coercetur et scribendi con- stantiam non admittit tantum sed etiam postulat: parili enim norma sc litterarum societatem libri Plautini in suscensere (v. 1164. 1166. 1174), sescenti (791), sesquipede (903) ita tuentur, ut abhorreant a succensere sexcenH sexquipede formis.

*) [sic cum Pylade Bitschelius in editione.] **) [Ex Addendis p. cccxxv: 'illnd addere poteris, qnod tetfgi Muaei philol. novi t. IV p. 682 ' (= Opuac. phil. II p. 386),]

366 PROLEGOMENA DE RATIONmVS

His igitur missis ut ad ea pei^am, in quibus varietas regnat^ etsi ecfodiam y. 453 ex A recepi, non tamen alibi a libris suppeditata effugere efficei'e sollicitavi. Inpulsu inmoene in- rigua inpmdentem inprdbis inpartunam serrayi y. 10. 24. 31. 61. 281. 399; immunis immortalis impoti improbus alibi. Item conlocem conlaudant conligi conrigis conrepserit y. 159. 292. 735. 791. 118. 424, commerita commendare corrigere (653) corrumpere alibi: nusquam tamen in Trinummo yel eonm- cxy yel coll- repertum memini. Adgrediaf adcurare adsidui ad^ prime adposita adferet adfigi adlegatu adlicere libri praebue- runt y. 45. 78. 202. 373. 470. 788. 1040. 1142. 383, con- traria saepe, etiam astas aspiciam astiterunt 85. 589. 625, numquam tamen nisi fallor yel affinis yel adcusare adcipere adcedere adcommodare adparere: quamquam de singulis nunc non spondeo fidentius. Reliquum est ut saepissime in B potissimum seryata esse ap et op adnotem ante s et t litte- ras: qualia non erat qui maiore iure quam illa ad unius nonnae constantiam reyocarem.*) Non potui igitur etsi yel- lem oculis parcere, quibus non mediocri offensioni futura suspicor modo cbsegui scriptum modo opsequi y. 230, modo dbstinere modo apstinere 289, pariterque apsente 167. 617, opscurasse 667, opsigncUas 788 sqq. Gonsequens fiiit ut ne aps quidem praepositionem extimescerem y. 279. 421, alibi. Sed compositorum haec finibus coercui, non progressus ad ap se, ap stirpe, quamquam talia quoque saepissime in libris reperiuntur, yerum tamen numquam nisi in unum binis yoca- bulis contractis apse 79, apstirpe 217.*"^) Sed satis de his nugis.

CAPVT X.

Qua autem breyitate de locis grammaticis in superio- ribus capitibus dixi, ut et ipsam rem qualis esset exponerem, non moratus in aliorum disputationibus yel laudandis yel refiitandis, et quorundam diligentiorem disceptationem in fii- turum tempus differrem: eadem nunc breyitate atque adeo oxyi maiore in metricis utar et, quod grayius est, in proso-

♦) [Cf. praef. Stichi p. XVI.] ••) [SicTrin.* Cf. Opuac. phil. IV p. 39 eq. P.L.M.E.enarr.p.mBq.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 367

diacis persequendis. Ac metricae prosodiacaeque artis Plau- tinae universae quam et debeo lectoribus et dudum paravi iustam plenamque enarrationem, tum edam cum aliquot fa- bularum emendationem absolvero: a quo tamquam funda- mento profectus molestissimis de singulorum locorum scrip- tura disputationibus supersedebo^ sine quibus nunc illiusmodi nihil tractari queat. Itaque in praesentia et capita tantum rei perstringam et Trinummi potissimum finibus me con- tinebo. Quodsi operam meam omnem eorum volo rudi iner- tiae oppositam esse qui; ut Hermanni verba mea faciam^ devoratas cum omni squalore sacras membranas et procusos ab sese confragosos numeros sine cruditate concoquunt: eius rei quas rationes habeam, cum supra significavi capite Vli^ tum olim in epistula illa Mediolanensi ezplicavi, tum paullo uberius eis persecutus sum quib^s et legere et versus scafir dere nescientem nescio quo successu nuper conatus sum legere et scandere docere in Museo nostro philologico. Et in libro- rum quidem mss. fide qui fidem omnem metrorum esse re- positam volunt, eorum satis demirari cum ignavia coniunc- tam inconstantiam non possumus: qui quo tandem argumento illud defendenty quod non etiam senarios potuisse quinis vel septenis pedibus componi crediderunt (e. c. quinis v. 752 ipsius adeo Ambrosiani auctoritate)? vel molossum pro pyr- rhicbio poni et monosyllaba vocabula pro proceleusmaticis? vel ut ad aliud genus eadem ratiocinatio accommodetur, genetivum ablativumve poni pro nominativo? vel primam personam pro secunda tertiave? quando talium nihil est quod non apertissimis codicum testimoniis nitatur. Scilicet in ipso tamquam principio; quod meram barbariem prae se ferret, ozvn subsistere veriti in media via substiterunt et mediam bar- bariem exosculati sunt, non reputantes ad ipsum finem^ qui non coniimctae cum mediocri barbarie mediocris elegantiae est sed consummatae artis, penetrasse quorum opera umquam quicquam vel in grammatica disciplina vel in metrica pro- fectum sit Non ignoro equidem^ quot quantasque hoc genus omne et cautiones et dubitationes habeat; quod facilius sit praeceptorum severitate regere quam, quem libertati locum legum necessitas concesserit^ indagare: in quo non raro

368 PROLEGOMENA DE RATIOinBVS

diligentissima demum exemplorum pervestigatione sabtilis- simaque caussarum consideratione eo peryeniatur ut, quod sit probabile, ratiocinando efficiamus. Atque in hoc ipso cum laudabili consilio FleckeisenuS; EampmannuSy lulius Brixius (cuius tamen falsis aliquotiens de Ambrosiano testimoniis nolo sponsor haberi) elaborarint, tum de Lindemanni opella, qua ille post pinguiorem Chr. Wasii; aliquanto autem considera- tiorem C. L. Schneideri laborem de explicanda prosodia Plau- tina bene merere studuit, haudquaquam possum tam honori- fice sentire quam fieri a quibusdam solet: tam miro illic temperamento in singulis paginis et falsa veris mixta yideo nulloque ordine diversissima genera temere confusa; et ma- xime incredibilia credendo modum omnem excedi intellego, relut cum autem yocabulum pro pyrrhichio esse sibi persuasit pvorsus eorum exemplo, quos nuper non multum abesse dixi quin mox est et sollieitudinibus yocabulorum mensuram exae- quantes habituri simus. Ipse autem tantum abest ut prae- iudicatae de perfecta quadam elegantia Plautina opinioni cxvin yidear nimium tribuisse, illud ut potius yerear ne asperiora quaedam nimia patientia reliquisse dicar, quae futura aetas non magis quam a me nunc expulsa toleratura sit. In qui- bus sunt de quibus iam nunc incipiam mihi ipse suscensere: yelut quod non seyerius consului de senectuti y. 398 pro senectae*), cum ei^ quod aliquam excusationem admittit^ prae- stet quod ne egeat quidem excusatione, peritique poetae sit de duabus formis bonitate paribus eam deligere quae suapte natura metro sit accommodatior. Quamquam in hac parte eo me aequiores iudices experturum confido, quo incertior ipsorum finium illorum discriptio est^ quos ultra citraque nequeat consistere rectum. %

Et initium quidem habeo cur a neglecta yi positio- nis capiam. Qua in re Plautinis criticis maximae fraudi siye Terentii siye Bentleiani Terentii exemplum fuit. Non quaeram nunc utrum asperiores sibi quam Plautus numeros Terentius indulserit; an huius comoediae, ut studiosius etiam quam Plautinae et lectitatae et a grammaticis tractatae^

'*) [Gf. aimot. in ed. alt.]

EMENDATIONIS PLAVTINAB. 369

maioris integritatis speciem mentiantar tantum; reapse adeo grayiorem interpolationem passae sint: qnod ut credam non leves me caussae movent: tantum exploratissimum habeo, eam correptionum multitudinem; quam in schediasmate suo aequo animo Bentleius tulit, a Plautina quidem arte esse alienissimam. Quamquam etiam apud Terentium quantilli negotii aut quantillae quaeso audaciae est, velut in prima Andriae scaena duriora illa et td gratum, sed hoc mihi sic removere:

Et gratum id fuisse adudrsum te habeo gratiam. Sed hdc molestumst: nam istaec commemoratio.

Yel in prima scaena Adelphon graviorem etiam horum of- cxix fensionem: amat ddbitur a me argentim, studet par referre, quis dubitabit hac emendatione tollere:

Amat: a me argentum dabitur^ dum erit cdmmodum. Stud^t referre: praesens absensque idem erit:

praesertim cum compererit in aliis libris esse par pari re- ferre, in aliis par referre, unde, quomodo creverit interpolatio, tamquam in oculos incurrit. De qualibus iam olim monui, cum ^de emendatione fabularum Terentianarum' Yratislaviae a. cioiocccxxxviii [= Opusc. phil. III p. 281 sqq.] commen- tatus sum. *) His autem plane gemellum ezemplumy quod cxx Trinummi v. 109 exstabat:

*) Ibi [1. B. B. p. 296 sq.], nt hoc addam, ne a codicam quidem aactoritate fidem habere velat hos horridaloB verBicalos docui Adelph. prol. 4 et l, 1, 16:

Indicio de se ipse Mt, uoa eritiB iiidices.

Atqae ^z me hio natus n6n est, sed ex fratre. (s adeo:

quoram posteriore ad intolerabilem quattaor consonantium correp- tionem accedit Titiosa admiflso in quintnm pedem daotylo diremptio Yocabalorum . v^ | u u _, multo illa magis insolens quam haec _ «^uv^ | . in Trinummi v. 661: fd solitus es, Tel Adelph. I, 1, 4: ea saiim est. Quare ipsis librorum vestigiia eisque ex parte prorsns manifestis, et antiqoiBBimorum qnidem optimornmqne libromm, nsus sum ad hanc Bpeciem versnnm illomm commendandam :

Indicio de se ipse, ^t nos eritis iddices.

Atqne ^x me hic natus n6n est, sed fratre ^x meo:

Disaimili is Btudiost iam fnde ab adnlescdntia.

FR. RITSCHBLn OPYSCVLA V. 24

370 PROLEGOMENA DE EATIONIBVS

cxxi Yidetque ipse ad paupertatem protractuBi ^sse se,

ecquis tutabitur in tanta corrigendi eyidentia^ quantam Am-

Alind exemplnm idqne non patientius relictae potios qnam perperam illatae correptionis in extrema scaena II, 1 exstat: *

S^d nemo dahit: fruatra has egomet m^com ration^s pnto:

nbi non modo optime Bembinns codex fmstra dgomet micum has ra- tion^ puto, sed Baailicanas quoqne (de quo tacet Faemus) sine ne- glectaer positionis yitio Sgo mecum hds rationes deptUo, Omnino autem yix ullam scaenam esse fabularum Terentiauanim puto, in qua non aliquid turbatum sit grayius, criticao artis medicinam etiam post Bent- lei curas exspectans. Yelut in eodem principio Adelphon (ut in eo nunc Bubsistam) quemadmodum I, 1 y. 30. 31 iam olim sic restitui:

Nam quf mentiri aut fal.Uere insuerft patrem, Frauddre tanto m&gis andebit c^teros

(vel Dedpere tanto ....): ita ne illa quidem esse sana concedo

y. 11 sqq.:

ne aut ille &lBerit

Aut lispiam ceciderit, aut praefr^erit

Aliqnfd. uah, quemquamne hdminem in animo instftuere, ant

Par^e, quod sit c§.riu8 qnam ipse ^st sibi.

Qui yersus quot quantisque incommodis laborent, longum est tamquam in transcurau hao annotatione persequi: intelleges autem, ubi hos com- parayeris nostra emendatione ut potuimus in integrum restitutos:

Aut c^ciderit aliqua &tque aliquid praefr^gerit.

Yah, qudmquamne hominem in ^nimum institnere aiit sibi

Par&re e. q, 8.

Nullum enim freqnentius in Terentio cormptelae genus, quam quod ex interpretamentis nascitur: ascriptnm est antem lupiam ab eo, qui pauUo ante (y. 3) a poeta positum uspiam meminisset Eum autem ipsum locum simili interpolatione foedatum esse, qua alibi integri yersus non pauci conficti sunt, facile specie fallentes, sed tamen in- digni Terpntio, nnper demum monui Musei philol. nostri t YI p. 446 [a Opusc. phil. III p. 797], ubi eiusmodi exempla quaedam coraposita habes. Kec illud concedendum, recte se habere Ad. I, 2, 2 sq.:

MI. Qnid trfstis es? DE. rog&s me, ubi nobis A^schinus Si^t, quid tristis ^go sim? MI. dixin' h6c fore?

ubi in expedienda ubi particula interpretes frnstra se torserunt Quae si poBset, quod yoluerunt, significare: cum nohis sit Aeschinus, tamen hoc ipsum tam languidum foret ut nihil supra. Bepone:

rog&s me? ubi nobis A^schini««f? Scin idm, quid tristis ^go sim?

Nam in Terentio quidem tam aperta plurimis locis est, quam in Plauto

EKENDATIONIS PLAVTINAE. 371

brosiani Veterisque in Sticbi versu I, 3, 22 scriptura prae- stat? Vbi cum in CB legatur numeris nuUis Propter poAi- pertatem hoe adeo nomen repperi, elegantissimus ex AB hic versiculus prodit:

Propt^r pauperiem hoc adeo nomen repperi.

Goncedo talia quoque apud Plautum reperiri; quale est uidet ante consonantem correptum (quamquam horum quoque pars alium potius ezplicatum hubet): nego reperiri in senariis iambicis septenariisque cum trochaicis tum iambicis^ nego etiam in creticis et bacchiacis. Nam hoc teneri praeter ce- tera volO; nimis neglectum a plerisque: nihil in indaganda prosodia Plautina profici nisi diligentissime inter se distinctis metrorum generibus. Ab illorum enim, quae dizi^ severa concinnitate dici nequit quantum distet cum anapaesticorum tum octonariorum ombium licentia: in quibus non pauca admissa sint a senariorum septenariorumque elegantia pror- sus abhorrentia. Huic autem alteram cautionem quandam addendam video: ut ne^ quod certis exemplis factum esse const^ty ad totum genus aliquod calidius transferatur, qualis ratiocinatio saepe fallacissima futura sit^ sed de singulis ut et quaeratur singillatim et speciatim decernatur. Accedit tertium idque subtilius: reputandum est enim ne ea quidem^cxxii quae quia aliquando facta sunt^ posse fieri concedendum sit, inferenda esse liberalius et cupidius amplectenda; sed potius sublata eleg&ntiam numerorum saepe mirifice augere: id quod ita esse, nisi qui non sunt ad criticam artem factitan- dam nati, non ignorant.

His igitur praemissis; quibus ipsum aditum munire dis- putationis meae volui, ut ordine progrediar, primum de eis correptionibus dicam^ quae in mediis vocabulis fiunt. Atque omnium frequentissime cum constet vitae usu detritas ille iste esse eccum voculas corripi^ quibus aliquanto rarius correptum ipse accedit (ut v. 901. 902, non 928): tamen his

rara foit, correotriciB manu^ opera in refingendis resarciendisqae ver- sibna consmnptay eaqne ex antiqniore aetate repetenda qaam qua ipse Bembinos liber scriptns est: longins antem a Terentiana integritate Bembinns, qnam a Plantina Ambrosianns abest.

24*

372 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

miram quantum abutatur qui geminatas consonantes omnes admittere correptionem sibi persuadeat cum 6. A. BeckerO; diligentissimo homine^ sed cuius ea de re perver- sissima opinio fuit Quaest. de com. Rom. fab. p. 14 sqq. Yerum hoc ut confido nullum defensorem nacturum esse^ ita ne multo minus quidem dissimilia yeri yera sunt. Nihil ex- terna specie propinquius ille pronomini quam illico, ut pleri- que scribunt; vel potius ilico forma: cuius tamen antepae- nultima numquam non producitur. Contrariam mensuram nec Epidici versus III, 1, 4 nec Militis IV, 2, 39 testatur, nec Tiinummi 627, ubi non plus offensionis sta ilico habet, quam elisione coalescens quoi imperes v. 1061: tametsi ab nm seu particulis similem abhorrere elisionem concedendum esi*) cxxm Nec illud mirum, cum nihil cum ille pronomine commune habeat ilicOj factum ez in loco: pro quo prorsus commenti- ciam doco formam, miro acumine a Gulielmio Yerisim. II, 13 excogitatam, non minus autem miro iudicio a Gronovio in Epid. I, 1, 137 probatam, temere in ipsum Plautum Bo- thius intulit. Ynum illud Beckero concedendum est, quam- quam non ab hoc demum perspectum, geminatam l litteram in longioribus quibusdam vocabulis accedente vi accentus correptionem passam esse, ut in simillumaef cui simillimum sdfellites Trin. v. 833, ubi transpositione eo minus opus est, quod illud est in cantici versu octonario: quo accedunt sur peUecHle, expaptlldto: nam de cauillator cauUlatio aliter sta- tuetur infra. Sed ne haec quidem licentia ultra paucorum vocabulorum certa exempla evagatur: nec ullo modo licet illorum societate velut libellus, pellis comprehendere, ac ne

*) Non tamen haec potiuB canssa fuit, cor et v. 316 et v. 766 ne pro neu reponeremns, qaam ipsias ratio eententiae. Qaid antem eis exemplis faciendam sit, quae passa esse seu particolae elisionem yi- deantnr, satis supra significatum est annot. p. lxxxv [841]. Quo minus de si in «eu mutando cogitabis Capt. I, 2, 6:

Sinito ambulare, si foris, si intas uolent.

[Ceterum yersu 766 etsi ne vel nei (cf. Opusc. phil. II p. 680) non necesBariam esse Ritscheliua in ed. alt. concessit, tamen hand paullum commendationis ex ipsorum librorum in versibus 816. 316 memoria habere monuit.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 373

uUus quidem yel nullus. Multo minus licet ab esse proficisci ad posse, iiissit, dedisse defendenda, aut adeo de correptis /f, mm, nn, pp, rr, U litteris cogitare (nisi quod et singularem et constantem rationem esse Philippi vel Philippei nominis constat): quamyis talium feraz Schneideri p. 736 sqq. doc- trina evaserit; ut attentus arraboni annana iffinis formis pro- batis, deditaque adeo opera sagitta Eampmannus de reb. mil. Pl. p. 36 defenderit in eo versu (Persae I, 1, 25), cui unius syllabae transpositione iusta mensura restituatur:

Sagitta cor Cupido meum transfixit. lam serui hic czxiv

amani?

quamquam facilius etiam et numeri et sermo sic procedant: Sagitta mihi Cupido cor transfixit Ergo igitur sine ulla du- bitatione transponenda erant v. 385 sed adde ad istam.*) Nec quicquam praesidii ex eccum habet vitiosa prosodia ac- cumbe oasosiem, vel v. 964 quod accqnsti**)^ in guod tu ac- cepsti a nobis mutatum ipso Ambrosiano duce, quem alibi tu dixti pro dixisti praestare p. LXiv [323] vidimus. Praeter cetera comparari posse cum eccum videtur correptum in occulto ia- cebis V. 664 et nihU ego in occulto dgere soleo v. 712, sed si quid video videtur tantum. Non quod* toUenda esse exempla putem (quamvis facili negotio in illorum posteriore ego***) deleatur): sed quod, nisi mea me coniectura fallit, ipsam ocultus formam simplici c littera et pronuntiatam et scrip- tam antiquitas probavit, quemadmodum in aperire et operire verbis, quae esse composita ipsa notionum oppositio doceat, item extrita est una littera. Quae coniectura primum De- curtati scriptura commendatur utroque Trinummi versu oculto exhibentis, multo autem certius eo firmatur, quod in

*) [Cf. annot. in ed. alt.]

**) [*gudd accepiati tolerandam esse iam tom intellexi cum Most. 308 dge accufnbe atqae alia alibi similia intacta reliqni.' Trin.' De accepsti forma improbabili cf. infra p. ggxyi.]

**^ [Versa 712 correpta antepaenultima ne opas qaidem esse (nedam deleta ego yoce) Ritscheliug in ed. alt. monet, ei Beiziam se- qaare sic metientem: Ntl ego in occtUio.]

374 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

OQVOLTOD*) (eo enim valet lapidarii vitio positum dqvoltod) in SG. de Bacanalibus scriptum exstat, quod non posse ullo modo pro occulto esse, sed pro ocuUo tantum^ nemo non concedit. Quam formam si e tenebris probabiliter eruimuS; Gaptivorum quoque versui I, l^ 15 iusta mensura sic constabit:

In ocillto^ miseri uictitant suc6 suo,

tametsi aliquot versibus ante non licet cdchleae in ocuUd la- cxxv tent pronuntiarC; sed necessaria haec est et scriptio et reci- tatio cochleae in occuUo.**) Ad similitudinem eccum cor- reptionis prope accedere visum ecquis cum v. 870 a nobis sublatum est [relictum in ed. alt.] tum alibi toUetur ascita ecqui forma. Non magis correptum est atque, nisi in li- beriore metro ut v. 824, Rud. I, 4, 8. Nec propterea quod certissima sunt iste et est (in quod iam supra incidit oratio p. Gxii [363]), eandem licentiam ad dedtsti pertinuisse credendum erat Trinummi versibus 127. 129:

Dedistm' argentum? Factum neque facti piget. Dedistme hoc pacto*^*) ei gladium qui se occideret.

Horum enim posteriore cum facto sit in A, pacto in reliquisf), plurimum probabilitatis habet e glossemate esse utrumque, simplici autem hoc pronomine, ut iam Bothius suspicatus est, poetam usum esse eadem ratione pauUo exquisitiore, qua velut v. 783 dixit hoc suspitUmem ab adiulescente amo- ueris. E posteriore autem versu facillime irrepere in su- periorem ne particula potuit, ubi ea minime opus esse p. cv [358] annot. diximus. Nam, ne quis ipsum Plau- tum antestetur, sciendum est nuUum exftare correptae de- disti vocis certum exemplum. Ac primum prorsus hinc se- greganda sunt dedi et dedisse, quorum hoc nihili est, illud diversissimam rationem habet, neutrum ad defendendum de-

*) [Hac scriptura nihil probari RitBcbeliuB ipse vidit. Cetemm cf. Opasc. phil. lY p. 288 et P. L. M. E. Enarr. p. 24.]

**) [cdcuUae in oculto Bitschelios suasit Opasc. phil. 11 p. 509.] ***) [Dedistine hoc fado Trin.', coU. Lachmanno in Lacr. p. 63 sq.] t) [Libronim memoriam ex v. 649 ad v. 129 transtolit Ritsche- lioB. Cf. praef. Stichi p. xxv.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. . 375

disti plus yaliturum sit quam correptum^ si dis placet^ dedtt qmdrdginta [sic in edii] Mostellariae III, 1, 115; qui versus sic corrigendus:

Sed arraboni has mnas quadraginta dedit.*)

Et ut hac opportunitate etiam ad dedtsse removendum utar, in Amphitruonis versibus 11, 2, 129:

CbsecrO; etiamne h6c negabis, te aiiream pateram mihi Dedisse dono hodie, qua te illic donatum esse dixeras?

de vitio monere vel hoc potest quod, cum dono hodie in B cxxvi sity hodie dono D exhibet^ interpretamenti indicio hic quoque manifesto. Deleto dono scribe

ObsecrO; etiamne hdc negabis, ailream pateram mihi T^ dedisse hodie, qua te illi ddnatum esse dixeras?

nisi quis praestare dixerit Hodie te dedisse, qua iUi td d. d. Ad dedisti ut redeam, hoc qui tuetur media correpta dictum, quaerere licet cur non etiam producta prima sjUaba positum esse libris credat Trucul. II , 6, 36: mdgnum d^disti decus? Nam mutilum ab initio esse Curculionis 11, 3, 66 ipsa ratio sermonum arguit, qui addito sive ibi sive ego sic inter se distinguendi sunt:

ihi Medistin tu argentum?' inquam. ^lmmo apud trape-

zitam situmst.'**)

Ergone unum salvum esse Menaechm. IV, 3, 15 exemplum credes:

Tiite ultro ad me detulisti, d^disti eam don6 mihi,

prorsus illud solitarium in plus triginta legitimae prosodiae exemplis Plautinis Terentianisque, ut taceam perdidisti, cre- didisti formas? An nobis potius credes, aut ddno mihi de- disti eam transponentibus, aut lenius etiam sic emendantibus:

*) [Ex Addendis p. cggxxv: 'adde Asinariae IV, 1, 7, in qao ynlgo dedit corripitnr ante dono:

Lena^ oiginti mn&s dono argentf dedit:

sic enim plane non dnbito qnin transponendam rit.'] **) [Cf. OpuBC. phil. n p. 624.]

I

I

376 PROLEGOMEKA DE RATIONIBVS

Tiite ultro ad me tetulisti et dedisti eam dou6 mihi:

prorsus ad eum modum quo etiam Bacch. Ill^ 3^ 78. IV^ 7, 13 et lY^ 9; 36 tetuU corruptum est in dettdi?

Praeter eas yoculas^ a quibus exorsi sumus^ e yitae usu communi fluxerunt etiam inde unde intus inter nempe et omnis vocabula correpta paenultima^ quamquam multo ra- cxxvn rius, usurpata: quibus praeter veritatem existimata sunt hercle ergo quippe, alia accedere. Hercle corripi iam Bentleius in Eun. V^ 8,43 ^cras' inquit ^credam': Trinummi V. 52 pravam pronuntiationem, v. 507 ipsam vocem Ambro- sianus sustulit; v. 559 aut herde ex insequenti aut ex prae- cedentibus quidem irrepsit*); simili errore vitiosissimum pro- celeusmaticum hercle ille quidem v. 717 efficiunt**); producto hercle recte procedit v. 58 [cf. p. cliv (399)]. Ad cetera exempla, quae in corruptis versibus sunt omnia, nunc ex- spatiari longum est. Correptum ergo***) Trinummi v.926 vitiabat ante certissimam Reizii transpositionem. Transpo- nendo etiam Militis IV, 2, 17 succurrendum:

Ego continuo uxdrem hanc ducam. ~ Ergo hanc quid

dubitas conloqui?

Persae I, 1, 26 ex Ambrosiano sic restituendus:

Quid ego faciam? deisne aduorser quasi Titani? cum

eis belligerem; QuibuB sat esse n6n queam?

Ex ego ortum ergo eiusdenr fabulae 11, 2, 3: item Poen. IV, 2, 71, quem sic emendo viam monstrante Ambrosiano:

Fdcile. Face ego id facile noscam ergo, lit ille pos-

sit ndscere.

Stichi V, 4, 45 delendum age, ut e praegressis illatum. In

*) [Vtramqne Tocnlam in ed. alt. (nbi cf. praef. p. Lxvn) ser- vayit Ritschelins, multo tamen leniores prodire numeros monens altera deleta.]

**) [In ed. alt. quidem seryavit dbit pro dbiit reponens oom

Reisio.]

*^ ['de qno oUm praecepta diu est ex quo retraotanda esse in- tellexi.' Trin.*]

EMENDATIOJHS PLAVTINAE. 377

graviore mendo cubat Men. 11, 3, 84. De correpio iinde etsi dnbitari nequit, tamen Trinummi quidem v. 218 e libro- rum memoria unde quidquid eodem iure^ quo unde quidque alii [sic Trin.']^ nos efifecimus cum Scaligero und^ quid, quod in illud non alio errore transiit quam quo in Ambrosiano QUISQUISQUAM pro quisquam scriptum est v. 519. Correp- cxxvra tum intus non esse soUicitandum intellexi v. 1101 sed i$^tus narrabo tibi Et hdc et aiia: ubi ipsa ratio sententiae et na- tivum genus loquendi inversum ordinem sed narrabo intus tibi respuit; plane ut Militis III; l^ 18:

S^d uolo scire^ eodem consilio^ quod intus meditati

sumus:

ubi ad loquendi consuetudinem et facilitatem sermonis valde dura est quam Acidalius collocationem verborum commen- dabat quod meditati intus sumus, Ergo ne de Casinae qui- dem versu III^ 3^ 24 dubitandum^ quin recte libri; etiam A, talem exhibeant:

I tu atque arcesse illam: ego intus^ quod factdst opus.

Sed Aulul. II; 8; 19 parum sapiunt profecto qui et strqpitus est tntrn amplectuntur pro et strepitust intus, Non minus certa exempla correptae inter praepositionis haec habeto Capt. m, 4, 84. Cas. V, 4 init:

Nilnc ego inter sacnlm saxumque st<5 nec quid faciam

scio.

Niinc ego inter sacnlm saxumque silm nec quo fugiam

scio: quorum versuum invicem sese tutantium alter ex Ambrosiano demum prodiit, recte lectus ab Angelo Maio. Imperitissime in priore Bothius Nunc ego sacrum inter saxumque: nam brevem vocalem ante mutam cum liquida numquam vel apud Plautum vel in veteri poesi Latinorum pro- duci tam est pro certo et explorato habendum; ut de hac quidem re verbum non amplius additurus sim in his prole- cxxix gomenis.*) Satis igitur praesidii paratum est Trinummi 709

*) Tenendnm hoc erat in eorom potissimtim Tersanm tractatioiie, in qaibos caaas obliqai ager Tocia locam babent, at 660.662.687.700:

378 PROLEGOMENA DE KATIONIBYS

Ih prmcipio yersus positis Quid tibi ttUerpelldHo*): quando somnia sunt de monosyllaba fbi pronuntiatiohe. A praepo- sitione autem non est mirum eandem correptionem ad tn- terim particulam perrexisse^ ut Curcul. IV; l^ 25. Stichi Y^ 4, 23:

S^d interim fores crepuere: Imguae moderandilmst meae. Sed interim; stratege noster^ cilr hic cessat cantharus?

et ut videtur Mostellariae V, 1, 45:

l^go interim hanc aram dccupabo e. q. s.^

quamyis ibi facili opera ego deleatur. Nam Persae II; 1; 5 pro interim recte nunc restitutum est interea, eiusdem autem scaenae v. 7 eiecto interim sic scribendum duce Ambrosiano codice :

Quom tu mgenium fans atque infans nondum ^tiam

meum edidicisti. **)

Verum haudquaquam yis positionis adeo nihili habita est; ut etiam tres consonantes litterae in tntro corriperentur: id quod non magis factum est quam in hercle. Yna et yocula abiecta Aululariae III; 3; 3 reconcinnatur:

tte sane nilnc iam intro omnes coqui et tibicinae***);

lenissima transpositione sanatur Stichi IV; 1; 29:

Deos salutatum atque uxorem intrd modo deuortdr

domum;

commodissime procedit in senarii speciem ab editoribus mi- cxxx sere detruncatus septenarius Aulul. II, 8; 23:

Nimirum occiddr; nisi ego intro huc pr6pere propero

cilrrere,

item in emendando t. 725, nbi est pharetram. In cochleam paollo ante [p. 374] oratio incidit. [Cf. Opusc. phil. II p. 585 sqq., ahbi.]

*) [^nec enim Baechelero adsentiendam de decl. p. 68.' Trin.'] **) [Quom meum ingenium f. a. t. tu nondum etiam edidicisti 'paullo rectius' in editione dedit Ritschelius.]

***) [Aat omnes (forma introd repodta) ant iam delet Ritschelias Nov. exc. Plaat. I p. 82.]

BMBNDATIONIS PLAVTINAE. 379

qui non dubito quin in iambicam scaenam aliquo casu ir- repserit ex trochaka 11; 2^ ubi suam sibi sedem post y. 65 vindicat. Non est autem magis mirum^ vitiosum tntro, quam^ quod non esse vitiosum vidimus, correptum inter, saepe solis vel librariis vel editoribus deberi; non poetae. Amphitruonis lY; 3, 1 simplieissimum omnium fuerit ista inseruisse:

Yds ista inter u6s partite: ego abeo^ mihi negdtiumst.

Nihil quicquam molestiae Gistellariae I; l^ 53 creat, temere tentatus a Bothio:

Equidem h^rcle addam operam s^dulo. sed quid tu inter

istaec uerba: nec plus ofifensionis habet Poen. I^ 2, 53:

Tilrbast nunc apud aram: an tibi uis mter istas uor-

sarier: quibus versibus faerunt qui satis inepte ad probandam tnter mensuram uterentur; ineptius etiam in auxilium vocato Capt. m, 5, 19:

Inter u6s permutauistis. Fateor dmnia,

ubi permtUastis ne egebat quidem, quam habet^ Veteris auc- toritate. Sed Epidici 11, 2, 55 sic scribendus, ex parte duce Ambrosiano:

Duae sic post me fibulari int^r se: ego abscessi uolenS;

non inter sese. Militis II; 2, 70 delirarunt qui de Xn&rcludito cogitarunt. Mercatoris III; 1; 38 etsi per se sine offensione est quod editur:

Et Inter nos coniurauimuS; ego cilm illo et ille mecum;

tamen; si transponendos esse versus recte vidit AcidaliuS;Oxxxi necesse est exulet ab initio Et. Pseuduli I; 5; 129 sq. qtii vulgantur:

Si siimuB compecti seii consilium umquam iniimus De istac re aut si de ea re umquam inter uos conue-

nimus :

eorum alterum manifestum est e meris interpretamentis mi- serrime consutum esse: nam et numeri refragantur et lingua

380 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

et sententia et ?ero yersnum computatio deperditis Ambro- siani membranis comprehensorum. Nihil edftores viderunt Stichi V, 4, 20:

Sed amica mea et tila dum comit^ ddm se exornat^ n6s

uolo

Tamen ludere inter nos: strategum te facio huic con-

uiuio:

ubi uno deleto tamen, quod e v. 13 invectum est praeter rationem sententiae^ omnia expedieris. Postremo qui aliquem sensum concinnitatis habeat, non admittet opinor nos inter alids Poen. Y, 4, 22, sed lenissima transpositione metri le- gibus dic consulet:

Sicdt nos hodie int^r alias praestitimus pulcritudine.

Brevius, si potuero^ absolvam cetera, postquam satis ut puto uno exemplo patuit; quam longum sit in hoc genere singula ezhaurire cum pulvisculo. Ac de nempe particula etsi et certa res est et crebra exempla, tamen Trinummus quidem non quattuor, quae videtur, sed unum tantum ne- glectae positionis exemplum praestat v. 427 Nempe quds spo- pondi: alterum v. 328, quod iam p. lxvi [324J tetigimus, cum oxxxii Ambrosiano sustulimus: tertium v. 196 nempe apud t^, cui quartum nostra coniectura accessit v. 61 [60] nempe enim, non hanc potius habent quam aliam quandam licentiam, de qua suo loco dicetur. Postremo de omnis non est uUo modo dubitandum. Certum est in Trinummo exemplum v. 621, quem misere pessumdant qui aliter quam sic metiuntur:

Quoi tuam quom rem credideris, sme*) omni cura ddr-

mias:

atque hanc ipsam coUocationem verborum (pro sine cura omnt) et Terentianum illud tuetur Andr. 11, 3, 17 Sine omni perido, et ipse Plautus Aul. IV, 1, 20:

Nilnc sine omni suspitione in ara hic adsidam sacra.

Accedunt non minus certa alia, partim e versuum principiis ut Rud. I, 1, 5. V, 1, 5:

♦) [Cf. Opnsc. phil. lll p. 131 et Trin.* ann. ad v. 621.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 381

Ita omnis de tecto detarbauit tegulas.

Ita omnes mortales^ si quid est mali lenoni^ gaildent:

partim e mediis versibus, ut Cist.Y, 1. Mil. I; 1, 55. III^ l^ 65:

Quid hoc negotist^ qu6d omnes homines fabulantur per

uiam. Quid tibi ego dicam^ qu6d omnes mortales sciunt. Lepidiorem ad omnis res nec qui amico sit amicils

magis;

nam baec unice vera scriptura. Atque haec de severioribus generibus metrorum sumpta sunt: quo minus mirandum in liberioribus omnis corripi Cist. I, 1, 6. Persae V, 1, 8:

Ita omnibus relictis rebus mihi frequentem operam de-

distis. Ynde ego omnis hilards lubentis laetificantis f&ciam ut

fiani

Hinc iam iudicari de dubiis potest: velut Poen.V, 2^95 non cxxxui satis esse caussae apparet cur sic transpositis verbiS; di om- nes Ubi dent, fides librorum relinquatur:

Ynde sum oriundus. Di dent tibi omnes qua^ uelis.

Minus etiam caussae est cur Andriae lY^ 2^ 11 tibi cum Bentleio deleatur:

Per omma tibi adiurd deoS; numquam eam me deser-

tilrum. Ipsius Trinummi v. 78 nunc intellegitur nec esse de mono- syllabo quia cogitandum, quod nescio an recte nuper Her- mannus negaverit umquam locum habere^ nec duriuscule

Quia omnis honos bondsque pronuntiandum^ sed sic metiendum Quia omnis bonos. Sed latius etiam vis patet demonstratae omnis mensurae.*) Nam quae liberioribus sane metris con- cessa est ium, io syllabarum synizesis^ ut anapaesticis Trin. 1115:

Hic homdst omnium hominum praecipuos

(ubi transponendorum hominum omnium [sic Trin.*] nulla

*) [Gf. Muelleram de pros. Plaati p. 368; Oposc. phil. III p. 180 sq.]

382 PROLBGOMENA DE RATIONIByS

necessitas): eam etsi oihil profecto impediat quominos in octonarios Trinummi 236 [cf. annot. in ed. alt.] et Heeyrae Y; 4, 27 accommodemus :

Omnium primum amdris artis, quemadmodum expediant,

eloquar:

Omnia dmnes ubi resciscunt. hic quos fiierat par re-

scfscere:

tamen legitimis septenariis Trinummi 933^ Stichi IV^ l^ 21 et Cistellariae II, 1, 50:

Omnium primum in Pontum adaecti ad iljrabiam terram

sumus: Omnium me exilem atque inanem fecit aegritildinum: ^t quidem hercle nisi pedatu tertio omnis efflixero:

cxxxiY non licebit uUo modo tribuere, nisi quidem unam omnium formam exceptam esse ex afi&nium societate praeter rationem contenderis. Ergo pro anapaesto omnium in posteriore Tri- nummi Stichique versu necessario, in priore Trinummi pro- babiliter habendum: pro pyrrhichio omnis in Cistellaria: pro tribracho omnia in Hecyra, nuUa autem necessitate in Rud.

IV, 4, 56 Omnia ego istaec fdcile patior, et Triu. 655 Omnia ego istaec quae tu dixti, ubi nihil yitii doctylus habet. Sed alienus ab his Amphitruonis V, 1,39, omisso tibi corrigendUB:

6mnium primum Alcumena geminos peperit filios.

Vt igitur paucis complectamur quae rimando singula nobis ?idemur effecisse: neglecta in media yoce vis positionis et paucorum vocabulorum bisyllaborum certis exem- plis continetur, et illorum ita comparatorum ut nec tres umquam corripiantur sed tantum binae consonantes, et harum altera, si a st et geminatis discesseris, soleat liquida esse, ut in inde unde intus inter interim nempe omnis. Sed his caye ne defendi talia putes qualia iegebantur Trin. 27. 386. 724 ni me id tnuitet, ttite concUieSf qui meo ero Sd- cxxxv tK^5ws u^im^*), vel alibi xfuxderc^ pro quo plus semel anti-

*) Nam niu corripmsse aduonus credas, qui \n hac acqmevenmt scriptara, quam tandem scandendi rationem inierint plane netcias.

KMENDATIONIS PLAVTINAE. 383

qua cedere forma revocaiida^ vel y. 507 etsif vel at uno verbo dicani; a Schneidero p. 718 sqq. allata pleraque omnia^ ut cantinuo incommodus profecto abduc obtuli opiume »^riumus ostendo Sbsurde cbsequi usqucm neglegens stultitia, quorom non dicam fidem nullam esse^ sed ne umbram quidem fidei.*)

Quamqiiain alia qnaedam aiint in Triniunmo, qoae reapse nesdam qaam mensoram habere editoribuB visa sint. Yelut qni v. 934 Game- rarii flcriptaram non illaec propagarant, atnxm corripoisse non parti- calam an ae diphthongam credemas? IUo aatem Tersa 724 etiamsi corripere aduorstis liceret, nihilo tamen magis meo ero Tcrba adeo de- litescere pronantiando possent: qui meo ero euhuh^sus. Non inepte igitar pronomen Bothias expangebat [item Bitschelias in ed. alt]: qaod tamen transpositis spoUa ibi yocibas sic servandam dazimas:

£t captaram ibi 8p6Iia illiim qai m^o ero adaorsas a^nerit.

Nam de accenta in nltima illum vocabuli noli qaicqaam Tereri. Ean- dem accentam habes ab initio versus 3 adest, en iUaS [em iUaec*] sunt aedes, v. 373 scin tu iUum quo genere, v. 995 ibo ad illum renuntiabo; in fine versaam 433 n^ ego istum uelim, 465 nam iUum tibi, 811 quid iUum putas] in mediis versibas 923 ^t istum di perdant, 928 pol iUum rdiqui, 957 [cf. ann. ed. ali] it ego iUum nossem. Qoos qaidem ver- sas commemoravi, at ezemploram maltitadine Bothianam doctrinam qaandam everterem: is enim in talibas aliqao folcro opos esse ralos saepiascale (neqae enim sibi constitit) illaec, illunc, iatunc formas et tacito et nalla prorsas necessitate invexit Ex omnibas tamen ez- emplis ad iUias, a qao profecti samas, versas similitadinem nallam propias qaam v. 351 accedit:

Qa6d habes, n^ habe&s, et illiic qaod n6n habes, habe&s, malam.

Qaem qai sic metiendam patanmt: Qudd hahes ne hdbeas, et iUuc qudd nunc ndn h. h, m., elidendo ne commiserant qaod vis et perspicaitas sententiae nallo modo patiebatar: atqae omisso nunc nostrae mensarae praedare Ambrosianas saccarrit.

*) Omniam mazime in transversnm prava opinio eos egit, qaos alicabi probare consUium memini: parnm illos M. Tallii memores, qao teste et inaanus et infelix et consueuit et confecit prodacta ab initio vocali pronontiata sunt cnm similibas omnibas (Orai c. 48). In ta- linm aatem, qaalia sapra posai, defensoribas miror etiam sani oetero- qai iadicii viram E^ampmannnm esse, qai de reb. mil. Pl. p. 39 non modo ^rgo, sed argentum et malto etiam rigidiora nnllo modo sibi eripi passns tamqnam in sina fovii Adeone igitor inaaditam est tan- tillam tarbatam esse in libris qaantilli matatione levis fit e scabro versicalo Garc. Y, 2, 15:

Qaod argentom, qoas ta mihi tricas narras? qoam ta airginem ?

384 PROLEOOMENA DE RATIONIBVS

cxxxYi Nisi quod unusquisque sua sponte intellegit correptum peri- stromata non magis regulae repugnare quam PhiUppi. Nec

Gxxxvn ego gudmobrem mensuram concedo vel necessitatem habere vel defensionem admittere: quid est enim tandem cur vel ingratius esse vel minus conveniens rationi quamdbrem quam quemddmodum dicamus? quod nondum exstitit qui quemadmodum proferri iuberet. Certius etiam est barbara^ nec vel Plautina vel latina esse tribus adeo litteris correptis tmprobus tmprudens astarCy ego obtruncdbo, quid exprobras Trin. 318. Quo pertineat etiam quemddmodum expediant V. 236^ nisi id sit in octonario: quamquam vel sic dubito num non exp potius corripiatur quam in unam syllabam modum coalescat*) Ceterum non obliviscor simplicem x

Ybi Qi^ tu argentum, quds mihi tricas Bothias reposoit rectissime. An ne illud qaidem qaicqaam saspitionis moveat, qaod Psead. 1, 5, 127 cam eadem correptione coniancta est etiam qui Tocis correptio:

QaY me arg^nto circama6rtant. Qnis me aad&cior ,

reapse igitar, id qaod sapra ridebamas, in iambi locam molossas sab- stitataB? Nimiram namqaam factam est alibi, at a male sedalo me vel te adscriberetar qaod non posaisset poeta. At enim etiam amphi- braohna in trochaei locam cessit Persae II, 2, 18:

Abi modo. Ego laad&bis faxo. S^d has tab^IIas, Pa^gniam:

nam ne hoc qaidem nimiam yisam Eampmanno. Cni rarsas illad re- pono: hoc si licet, licent omnia. Ad talia aatem occallaisse, hocine vero est co<p{2[€ceai ct q>iXapav6p(2l€ceai? Qaasi vero non aliqaotienB tabellae et tabulae formaram permataiio PlaatinoB verBaB oorraperit, hac aatem ipsa dace ille qaoqae facillima opera sic emacnletor:

Abi modo. Ego laud&bifl faxo. S^d ta has tabalas, Pa^gninm:

coU. Carc. IV, 3, 13:

Qai h&8 tabellas ^bsignatas &ttalit Qaas tu mihi T&balas, qaos lascds libertos, qa6B Sammanos s^mnias?

sic enim haec dia est cam emendavi. Postremo qaid esse illad dica- mas, qaod neglectae positionis exemplam Eampmannas sibi yisas est etiam Capt II, 2, 84 deprehendere , qai Tersas ab Sid is priudtcm in- cipit (qnasi si nos siquidem is ndn sum e^Trin. 978 notemas at aliqaid inusitati habens)? itemqae II, 8, 66 initio Id ut acids louSm supremum, qaod non est landi potias in Id uti scias mntasse, qaam non inatasse opprobrio. Haec aatem sont, si recte sea perrorse allata sant, qni- bus neglectae positionis licentiam Plauto satis esse Tindicatam ille ceDsait

♦) [Cf. Trin.« annot.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 385

litteram aliquotiens yi positionis pariter ezutam esse atque e in trapeeita: velut Trin. 1052 Si mage exigerCy nisi ibi aliam quoque ob caussam transponere praestet Mage $i exigere, Non autem huc pertinent, sed ad aliud omnino genus liceu- tiae prosodiacaC; quae yulgo dicuntur correpta syllaba pro- nuntiari uoluptas uemistas sehectus iuuentus entmuero magisira- tus minister fenestra: nec magis senectus umquam quam pro- fecto yel dctum dictum est.*) His igitur hinc seclusis sola restant inyicem sese tuentia ferentarius et tabemaculo Trin. y. 456. 726: quae quam grayem excusationem habeant, per- spicies ubi nuUum yocabulum^ in quo quattuor syllabae continuae antispasticam mensuram aequent^ yel in iambicos yel in trochaicos numeros nisi aegerrime intrare repu- tayeris. Eaque caussa est, cur etiam simillimum sedentdrius yocabulum in principio senarii locum habeat Aul. III^ 5, 39. Tantum de correptione in mediis yocibus admissa: quam cum certis nec adeo paucis exemplis usus comoediae cxxxym probarit^ contra quam maxime improbayit eam quae fit in binarum yocum concursu. In quo genere prorsus singu- laris est interrogatiyae ne particulae ratio, cuius ea natura fuit; ut abiecta e yocali nuUa oriretur n litterae et insequen- tis consonantis positio: ut itdn tandem^ hdhen tu id aurum y. 642. 964 et saepissime alibi. Ynde tamen perdubium est num progredi liceat ad postpositi alii consonanti ne correptionem defendendam, ut in tdne, quodne Pseud. I, 5, 27. Curc. V, 3, 27. Contra affirmari confidenter potest, praeter ne illud reliqua yitiosa esse tantum non omnia. Vitiosa igitur^ a qualibus hoc ipsum caput exordiebamur^ postulat se, consuUt blandilo' quenttdus y. 237 sq., etsi quaedam huiusmodi anapaesticorum potissimum liberior prosodia admisit (quale futurum sit etiam subtt subsequitur illud y. 1118 [cf. p. 332], nisi ibi alias ob caussas aliud praestet): yitiosa in senariis septena- riisque erit tuum, quo mendo yersum 388 ipse Ambrosianus liberayit, erdt dicto 503, piget parum 661 **), dedit mi ipse

*) [Cf. Opuac. phil. III p. 146.]

**) [De hoc genere nniverBO se non recie Btatuisse in prolegomeniB postea intellexit BitBcheliuB, nbi pige' sim. pronontiandam eBse certa ra- tione demonstrayit. Gf. Opusc. phil. IV p. 404 sqq.; II praef. p. Xsq.]

FR. BITSCHELII OPVSCVLA V. 25

386 PROLEGOMENA DE BATIONIBVS

902*): yitiosa denique etiam monosyllaborum; quorum na- tura breyis Yocalis^ ante consonantem correptio; nisi quod de paucis exemplis, praeter cetera autem de htc et hoc for- marum ante qu sonum (ad similitudinem eccum vocis) in principio versuum correptione non videtur dubitandum esse^ ut htc quoque hinc in arsi v. 718 (ubi perfacile erat hinc delere); pol hic quidem extra arsim v. 851: nam de hic quir dem V. 557. 875. 1030. 1055 haud scio an aliter statuendum sit. Atque hoc cur in his potissimum voculis fiat^ spero me olim ita patefacturum; ut e singulari quadam condicione cxxxix propriaque ratione hic pronominis repetendum esse intellega- tur. Sed et in medio versu cave quid hoc quod te rogo, prae- sertim in illa distributione personarum; probatum esse v.930 tibi persuadeas; et in ipso principio Sed hoc me unum pla- cuisse^ quod v. 394 deterior in hoc Palatinis Ambrosianus exhibet**) Porro autem nihili esse versus 595 initio miri- ficum scilicet proceleusmaticum Sed td si dHendtur^ ipsa grammatica arguit^ quae saltem is, non id flagitatura sit.***) A sententia reiectaneum v. 85 Quod m ctilmine facit ut etiam confidentius Quod in manu v. 914 reiciamus.t) ^^^ P^^^ fidei correptum ante consonantem et habet: nisi quod in oc- tonariis sane licuerit fortasse tolerare et grdtis v. 821 ^ ubi tamen nobis alia ratio probata est. Denique ferri non po- tuit V. 482 uerum quod ad uentrem dttinet [sic Trin.*]. Vbi cum deleta praepositione non satisfiat loquendi usui Plauti^ qui soli accusativo iunctum attinere verbum ignorat^ a manu poetae visum est quod uentrem attigit prodiisse, cui expli- cando ascribi potuit quod vulgatur. Postremo bono esse stomacho oportet; qui sine molestia concoquant quod v. 792 libros dedecorat %llum quem hdbuit, recte iam a Camerario

*) \^dedit ipae nrinc ideo potisBimnm teneo, qnod multo concin- nias e mantbus in manus sine miM qnam addito pronomine dicitur. A proBodia sane dedi' non minns recte defendas qnam pigeify Trin.^J **) [In correpta ante consonantes hic et hoc iniqnius se animad- yertiflse fassns est Bitschelins Opnsc. phil. IV p. 407.] **♦) [Si %8 aJienatur Trin.* cum Bergkio.] t) [In ed. alt. in manu retinuit Ritscbelius 'in hoc genere olim qnam hodie seyerior.']

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 387

in eum q. h mutatQm, in meram autem barbariem a Bothio corruptum, cuius commentum guem habivit sui simile nihil habet nisi alibi ab eodem commendatum constUuvi. Quam- quam fieri potest ut e glossemate sit illumy revocata autem quae exciderit syllaba sic versus redintegrandus:

Quem ante habuit, perdidit: alium post fecit nouom.

Vel Quem olim hdbuit.*)

CAP VT XI.

Tam angustis cancellis circumscriptam esse binarum oxl consonantium in confiniis verborum correptionem**) vidimuSy ut non possit non maximae mirationi magna correptionis fre- quentia esse in certis vocabulis^ si communem opinionem sequimur, admissae. ExempIiS; quid spectem, monstrabo e Trin. v. 61. 705. 958. 989: 794. 810. 1067: 336. 678. 953:

Nempe ^im tu, credo, me mprudentem obrepseris.

N6n enim***) possum qum exclamem: euge eiige, Lysite-

les, TrdXiv. Enimxxero ego uunc siicophautae huic siicophantari uolo. Abin hinc ab oculis? SY. enimuero [enim uero Trin.^J sero

quoniam huc aduenis. Apud pdrtitores eas resignatas sibi. Apud pdrtitores esse inspectas: denique. Tibi permitto: illam alteram apud me, qu6d bonist, apponito. Qui quidem nusquam per uirtutem rem confregit, atque eget. Ne scintillam quidem relinques, genus qui congliscat tuum. Qui quidem non nouisse possim, quicum aetatem ex6gerim.

Quibus dubitari potest num haec addenda sint e v. 196. 478. 557. 875. 1030. 1055:

Sed quid ais? quid nunc uirgo? nempe apud t6st? Itast.

*) [Tllum quem ante kabuit p^rdidit, fecit novom Trin.', ubi se Opnsc. phil. II p. 568 citius dicit accesBisse Lachmanno in Lacr. p. 116.] *•) [Cf. p. 386 annot.*»]

***) [Noenum Kitschelius in ed. alt., Nov. exc. Plant. I p. 112 sq. conl. p. 40 et Opnsc. phiL II p. 242 sq.]

25*

388 PBOLEGOMENA DE RATIONIBVS

Ver^cundari n^minem apud mensam decet.

Quin hic quidem cilpit illum ab se abalienarier.

MSum gnatum hic quidem Lesbonicum qua^rit et ami-

cdm meum. cxLi Di immortales^ bdsilica bic quidem facinora inceptat loqui.

M^us est hic quidem Stasimus seruos. Nam ego talen-

tum miituom: quando horum versuum primo nempe apud potest pro ana- paesto esse^ altero bisyllabum esse neminem, id quod post Bentleium in Eun. 111, 2, 7 et Hec. III, 1, 1 nemo ignorat^ reliquis correptum esse hic ante qu, Sed nec ambigua sunt superiora illa, et pauca e consimilium per omnes fabulas multitudine. Ergone correpta esse mt, mp^ mv^ tp, fni, mn^ mr putabimus? Profecto hoc si licuit, nihil non licebit, nec bellus proceleusmaticus Ulum quem hdbuit sollicitandus erit, nec operae pretium fuerit omnino ad aliquam artem con- dendorum yersuum indagandam yel tantillum laboris con- ferre. At cur non sibi licitum yeteres poetae putarunt eadem correptione yelut in uerum tacet uti yel in ndm pol, tandem uirum, ertt pater, hahet me, autem necesse, uirum res? Luce clarius est mehercule in ipsis yocabulis illis aliquid esse, unde caussa correptionis repetenda sit. Quod tamen .non posse in finalium natura consonantium positum esse, cum dissimilitudo m et d! litterarum docet, tum aliorum quorun- dam ezemplorum comparatio persuadet, qua eo ducimur, ut socianda esse unoque genere comprehendenda intellegamus, quae nec ignota yulgo et ex parte ne dubitata quidem di- yersis tamen generibus tribuerunt. An quis non alias tan- tum consonantes finales quaslibet, yerum etiam cum his con- iunctas yocales, non illas breyes ut in enim apud quidem^ sed natura longas corripi potuisse sibi persuadebit? Corripi yelut fores potuisse y. 868: cxLU FdrSs pultabo. Ad ndstras aedis hic quidem habet

rectam uiam ? Vel accusatiyum manus pluralemye nominatiyum Bacch. III, 3, 76. Mil. n, 3, 54:

Maniis ferat ad papiUas, nusquam a labris labra ailferat: (sive transponere sic praestat:

EMENDATIONIS PLAVTIKAE. 389

Ad papillas mantis ferat, labra a labris nusqaam aiiferat:)

Tiim mibi sdnt maniis inqoinatae. Quidum? Qnia ludd

luto ? et horum primo cum pinguissimo quidem proceleusmatico? Tam autem mira natura hoc ipsum (ut in eo paullisper sub- sistam) manus nomen fuisse, ut ultimam syllabam^ siye eam brevem sive longam^ sive consonanti sive adeo vocali termina- tam^ susque deque habita ratione corripere liceret? quando et tnanum correptum habes Bacch. I, l, 54. Pseud. UI^ 2, 71:

Maniim da et sequere. Ah mmume. Quid ita? . . . .

Maniim sf protoUet, pdriter profertd manum: et sine consonanti ablativum Trin. 288:

[Tibi uti caueas:] qudd manii nequeunt .... Ecquis est autem quaeso^ quem haec non illorum statim commonefaciant de quibus in vulgus constat: bonus bonum malos mali bene male domum domi domo? Quae quis tam pravo iudicio est ut correptis potius ultimis syllabis*) quam pronuntiando elisis primis dicta esse contendat? Inter illa autem et manus et enim et tamen et senem et simul, et si quae his sunt affinia^ quid tandem discriminis inter- cedit vei quid potius propinquitatis non intercedit? Quo- rum unum^ tamen, etsi scribendo quoque in monosjUa- cxLni bam tam formam transiit**), id quod non factum est in

*) [Cf. p. 409 annot.] **) Qaamqnam ia Plantinis libris, quod aciam, praeter compoBitam tametBt Terbam nalla illias formae exempla sapersant [cf. ad Stiohi y. 44]. Molto aatem minuB Plaato tribaendam tame erat, ex altimo antiqaitatis recessa petitam SaliiBqae et Anralibas ana oam cume re* linqaendam. Omninoqae nihil magis cayendam est qaam ne caaca Tocabnla formasye Tocabnloram in Plaatam capidias inferas, a qaibos illias siye aetas sive ara et asas abhorraerit. £ qaorum namero yelat quamde^ indu (caias in ono indaudire verbo ▼estigiam reliotam: nam diyersissima d littera pradeo et antideo et antidit et anMhac et antidea et postidea atantar) et perperam a Beizio inyectam aliuta sant, vel topper et antigerio^ vel molas genetiTaB [cf. Nov. Exc. Pl. I p. 114 8q. OpoBO. phil. III p. 133] et hemonem forma [cf. Trin.' T. 1018. 1130]: qaoram ille nihil amqaam admisit. Ac recte hoc genoB oniTerBam Lad^wigios iadicaTit in Zimmermanni Dium. antiqa. a. 1842 p. 1067 sqq., merita seTeritate Bothii in illo intemperantiam et Tix credibilia commenta caetigani. Quodsi qaaedam solitaria exstant testi-

390 PBOLEGOMENA RATIONIBVS

reliquis, idemque unius syllabae meusuram sat saepe aequat, ut Trin. 260:

monioram fidem habentiA, ut semel positam noenum pro non [cf. OpnBC. phil. II p. 242 sq.; Nov. exc Pl. I p. 40. 112], semel sirempse, in his BabBistendam, nec eis abatendam licentias. Qaam aatem malta, qaae prisca sibi latinitas yindicat, iam Plaatina aetate non potaerint non obsoleta eBse, intelleg^ yel hoc argamento poteBt, qaod maltitadinem Plaatinaram formaram ipsa Terentiana aetaa repadia- vit, yix yiginti annornm interyallo a morte Plaati diatans. Velat nec med ted formas nec diBtractam malai genetivam TerentiaB noyit, nec alia qaae nanc perBeqai longam est, e. c. simitu pro simtH dictam, qao deciens Plaatas asas: octo enim exemplis a Kampmanno compo- sitia dao yerBas accedant Most. III, 2, 104 et Stichi II, 2, 66, sic illi Ambrofiiano dace conformandi:

£go hic esse et illi simita hau potfai [simitur hau pdtui Opasc.

phU. IV p. 260].

Immo aenisae eam simita aidbant illi: ego hilc citas. [cf. Opasc.

phil. II p. 258 sq.] Qaanto aatem aetatis interyallo a Terentio, tanto yel Bimili artia in- teryallo Plaatas ab aeqaali epici generiB poeta Ennio diflcretaB est: et artis et aetatis a Laoretio, caios sermo non est allo modo cum Plaatino temeriaa conferendas. Nec fere minas discrimen inter lo- qaendi genasPlaati pablicoramqae monamentoram sollemnem consae- tadinem intercesBisBe non tantam ante mortem poetae factam SC. de Bacanalibas aed etiam pOBterioriB aetatis leges et tabalae teatatam faciimt [Ex Addendia p. cccxxysqq.: 'quod a Terentio alienum dixi diatractam in at genetiyam primae declinationis, id ne qais in- consideratias iactam existimet, de qaattaor locis, qaibas illam formam Bentleias intalit, paacis aic habeto. Ac yitiosam eUsionem Phaedriai ostenderet in Phorm. IV, 2, 7 probabili naper emendatione Lachmannas [in Lacr. p. 161] sastolit:

Vbi Phaedriae eBse ostenderet nihilo minas Amicom Bese qoam Antiphoni. Pemdro aotem commento in Heaotont. V, 1, 20 Bentleios ne sponsat qoidem, sed ipsom sponstus yoloit ante aurum trisyllabam esBe. Nihil qoicqoam molcBtiae est in tralaticia Bcriptora:

Sponsae aestem, aorom atqoe ancillas opus esse: argentom ot

dares. Nam qood ille prorsoB inyenostom dixit, aurum si sit sine accento, in eo nimias fdit. Primom enim in enomeratione tam simiUom rerom non est profecto aori potissimom notio praecipoa yi oUa sententiae insignis. Deinde aotem obioomqae post aUqoam interponctionem et qoamyis breyem pronontiandi paosam yox de integro orditor, ne potest qoidem id yocabolom, a qoo orditor, prorsos deUtescere qoamqoam in

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 391

Amdr amari dat tamen satiSy quod sit aegre*)^ oxlit

tamen ne hoc quidem ad simillimam enim yocis pronuntia- tionem comprobandam est adhibitum. Quid? quod ne usu recepta quidem monosyllaba scriptura alius vocis cuiusdam de yera ratione admonuit? Nam quid est quo a monosyllaba bbms Yel senetn forma mnas differat pro minas scribi soli- tum? Quodsi haec exempla omnia quaeris quid inter se com- mune habeant; facile eo pervenies^ ut certis condicionibus regi hoc genus uniyersum intellegas^ quod binarum sylla- barum (non binarum Yocalium sese excipientium) in unam contractione continetur. Etenim et nomina sunt omnia vel particulae, non Yerba: et iambicam mensuram aequant omnia; yel quod eodem redit, pyrrhichiacam: et unam tan- tum inter binas vocales consonantem habent eamque tan- tum non semper liquidam. In talibus igitur Yocibus bi- syllabis eam fuisse yim litterae liquidae contendimus, ut aliquo modo extrita brevi quae praecederet yocali una tantum syllaba audiretur, id quod quadam nota sin- gulari sic significamus domi, tamen. Non hoc uUo modo con- tendimuS; factum id esse in illiusmodi omnibuS; sed potuisse fieri, acri autem exemplorum peryestigatione a nobis eruen- dum essC; in quibus factum sit reapse. Nam e perspecta lege Plautina criticae artis lex consectaria haec est ut^ sicubi suspectis numeris yel specie labanti metro defensio aut ex- oxLy cusatio ab illius naturae yocabulo parata sit, non sit libro- rum scriptura temere soUicitanda. Itaque cum aliorum satis frequens sit monosyllaba pronuntiatio; tamen ne in illa qui-

thesi poaitam. Non magiB igitur ut omni accentu destitatom in illo

yennB loco aurum percipitar, qnam ab initio versnfl collocatnm Attrum

(xtque anciJlas. Qnod yoIo capite XYI diBpntatis addi. Dnobnsne igitnr

Bolia ezemplis Heant. III, 2, 4 et Andr. II, 6, 8 credemns nsnm illins

genetiyi Terentiannm omnem contineri? Credat qni poterit: mihi yix

dnbinm est qnin cormpta aint. Et alterins qnidem initio nescio an

yocnla ezciderit:

nidehcet

Quia Cliniae ille semoB tardinBcnlnst,

Idcirco hnic nostro traditast pronincia:

in altero a librariis tnrbatnm esBe priBtinnm yerbomm ordinem pnto:

HninBoe propter oonBnetndinem hoBpitae.']

*) lAnuir amari dcA saUs quod a^grest Trin.*]

392 PBOLEGOBIENA DE BATIOKIBVS

dem festinantius consulendam est; quae cum condicionibus supra explicatis satisfaciant, pauca habeant Yel singula tan- tum exempla. Frequens est fores monosyllabum: unde non tantum fl/ras formae Trin. y. 276 certum praesidium praesto est, praesertim cum praeter alia exempla in Sticho quoque IV, 2, 17 sit:

Quid foras? Foras hercle uero . . . ., et in Poenulo V, 5, 4:

Ipse abiit foras, me reliquit . . . .:

sed nisi fallimur etiam firum yocabulo: quod etsi nec alibi repperi nec in senariis septenariisque facile concesserim in unam syllabam contractum (nam Pseud. IV^ 7, 132 toUen- dum hac'^)), tamen a liberioribus cantici numeris non esse alienum putayi y. 261.**) Dubitationem non habet decem mlnas: nec tamen ad minas, quod est a minando, umquam ea contractio traducta est, nec ad comparatiyum minus. Ger- tis documentis constat de slmul: cuius similitudinem non memini nunc semel quoque sequi, quamquam id si in ana- paesticis octonariisye offeratur neglecta yi positionis usur- patum, non sim dubitaturus adhibita potius monosyllaba pronuntiatione defendere. Geterum quod identidem mouui caute et circumspecte etiam in eis yersandum esse, de quo- rum ratione uniyersa satis constet, id ipsius simul parti- culae exemplo comprobare licet. Nam Mercatoris 11, 4, 7 cum yulgo sic legatur: GXLYi Tdus amicus et sodalis, simul uicinus prdxumus,

inyeteratum yitium Ambrosianus prodit et praestans pro simul. Nec plus probabilitatis habere Stichi II, 2, 23 trala- ticium simtdque hartindineni [sic in editione] crediderim quam hanc yersus formam longe elegantiorem:

Milnditias uolo fieri. ecferte huc scdpas: simul hanin-

dinem, commendatam a me Musei philol. IV p. 575 [= Opusc. phil. II p. 325]. Non magis tuto licebit Pseuduli yersu uti II, 1, 14:

*) [In editione Ritschelins transpoBnit potins Jiac.] **) [In ed. alt ad hnno yersnm se non satiB' recte hoc genns defi- niisse fatetnr BitBchelinB, farum pro pyrrhichio esse intellegens.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 393

Inde me et simul participes omnis meos praeda onerabo

atque opplebo.

Qui si anapaesticus est^ scribi ita poterit:

Inde me et simul omnis participes meos pra^da onerabo

atque 6pplebo:

sin, quod malo, trochaicus octonarius (eos enim yersus ex- cipit, quorum trochaicam meusuram firmavi Philologi t. I p. 304 sq. [= Opusc. phil. II p. 279 sq.]), sic redintegrandus ima cum proximo erit:

Inde me et simill participes meos praeda onerabo atque

opplebo. Metum et fugam perduellibus nieis faciam: me ut gna-

tiim sciant^ Quo sum genere gndtus e. q. s.

Sine ulla autem necessitate Multa rogitas simul, nescio quid Trinummi versui 880 Hermannus olim tribuit, ubi nec Mxilta simul rogds [sic Trin.^] nec fortasse Multa simtil rogitds habet cur displiceat. Sed allata omnia cum ita se habere possint uti dixi (neque enim de singulis nunc contendo pertinacius): at prorsus certa duo exempla restant Aul. IV, 3, 2 et Mil. IV, 4, 1:

Semul radebat pedibus terram et u6ce crocibat sua. gxlvu Sequimini: simul circumspicite, ne quis adsit arbiter:

in quibus non magis correptionem passae sunt sociatae Ir et lc litterae, quam Eunuchi II, 2, 10 et Hec. IV, 1, 60 fc et Iv in simul consilium et simul uereor, quae Bentlei opinio fuit. Quodsi de senariis septenariisque certa res est, multo minus de {knapaesticis dubitandi locus relictus est. Quo per- tinet Persae II, 1, 3, corruptis numeris sic proditus in libris:

Quamquam ego uinum bibo, at mandata non consueui

simul bibere una, facili autem opera pristino nitori sic restituendus:

Quamquam ego uinum bibo, mandata haud consueui

simul bibere ilna.

Nolo hic pertractare reliqua: e paucis vel iudicium vel coniectura fieri de omnibus potest. Tantum effectum esse ante disputatis arbitror, ut non modo senex, de quo nemo

394 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

dubitat; sed ne parilia quidem canem colos amor soror uiros meri erum^) eis in locis, qui et a libris mss. fidem cxLvm nec aliunde aliquid suspitionis habent; temere esse in dubi* tationem yocanda concedatur. Sed nomina, ut dixi, vel particulas oportet esse^ non yerba^ a quibus hoc genus licentiae; si quid yideO; prorsus exclusum fuit. De Plauto loquor, ad Terentium aUo tempore rediturus. Bationem quaeris? experientiam oppono: nec enim yel aniet yel uelim yel feras yel sinam yel mones yel eiusmodi quicquam similem ecthlipsim passum umquam obseryayi. Nisi quod non esse e corruptis argumentandum sua sponte intellegitur: qualibus earum potissimum formarum, quae sunt uelle yerbi^ mono- oxLix syllabam pronuntiationem probatum ierunt.**) Velut Capti-

*) Nisi in his amor (Andr. I, 5, 26) et erum (Bacch. rV, 4, 3. Mil. II, 4, 9) esBent, et sapra enim, ceteriB condicionibns, qaibns hanc licentiam passa yocabnla astrinxi, hanc adieciBsem, at a consonanti incipere debere dicerem: id qaod in longe plorima cadit profecto. Et aliqaid interest sane, ntram tamqaam m7tim, d*mi, m*nu8, s^nex, 8*mid, &nem, cloSf 8*ror, v*ro8 pronnntiemas, an amor et erum etentwvocabnlo- rnm monosyllabam pronantiationem aliqao modo imitemor, cam haec yix poBsint priore vocali extrita proferri, sed sic potioa at ridetar: am*r, er*m, en'm. Yenun difficile est et labricam, qaid vitae consnetado vete- ram probare vel potaerit vel non potaerit, asseqai ratiocinando et com- miniflcendo velle. Geteram qnaerendam erit, nam forte etiam tA. 8ine praepositionem eadem ecthlipsis pertinnerit, at Psead. I, 3, 144:

S^d sine arg^nto fnistra^s, qai me tai misereri pdstalas: sic enim ibi A. Nam de obsoleto 8e frastra sit qai apad Plautam cogitet. [Cogitat Ritschelias Opasc. phil. III p. 130; in editione sine nwnmo dederat] Adde Andriae senariam I, 1, 39 a Sine inuidia lau- dem exordientem. Qaod si probabilitatem habeat, ex eonim societate, qaibas sapra 6mni8 vocabali correptionem probavimas p. cxxxn [380], tria ezempla prima eximenda faerint, at necessitatem non habentia.

**) Nedam at monosyllaba esse negasy rogat et similia possint, qaae liqaidam non habeant Ita Menaechm. Y^ 7, 39 transpositione opns esse iam Bothias perspexit, qaamqaam non cnm illo si tuum e88e negas me collocandam est, sed arti convenienter

Sic sine igitar, si negas me tdam esse, abire Ifbernm. Magis tarbati versas Gapt. m, 4, 39 nescio an sic recondnnentnr:

T^n negas Tjnd^am esse ? Nego ego. Tiin te Philocratem

^sse ais?

£go nero inqnam. Tiine hnio credis? e, q. 8. Psendali I, 3, 60 sq. recte iam ordinavit Bothios. BadentiB aatem IV,

EUENDATIONIS PLAVTINAE. 395

yorum versam II; 2, 93 quis credet a poetae manu talem prodiisse:

Qui tua quae tu miseris mandata ita ut udis perferat ? Vbi cum in B non miferif sit^ sed iufferif probabile est scripsisse Plautum

Qui tua, quae iussiS; mandata ita, lit uelis, ei perferat, colL II, 3; 17. Cistellariae autem I, 1, 47 quis, nisi qui ignorantiam prodat suam, aliter quam sic dimetietur:

Necessest; quo tu m^ modo uoles esse, ita esse, mater: ubi minime praestat uoles modo transponere. Contra trans- ponendi non pauciores quam quinque viae patent in Bacch. I, 1, 50 verbis Vhi tu lepide uoles esse tibi:

Ybi uoles tu l^pide esse tibi:

Vbi uoles tu esse tibi lepide:

Vbi uoles tu tibi esse lepide:

Vbi uoles tibi esse lepide: cl

Vbi uoles esse tibi lepide. Et quoniam eiusdem rei alia exempla a Wasio p. 195 sq.

6, 8, Cnrculionisque II, 3, 83 et 60 sq. [cf. Oposc. phil. III p. 126] a meDdis sic niBi fallor liberandi simt:

V

£am roga ut relinquat alias r^s et huc ueniat. Licet.

Eogitant serui, qu6 eam. Dico me ire quo saturi solent.

Pr^ndit dexteram, seducit: rdgitat, quid ego in Cariam

y^niam. dico me illo uenisse animi causa. ibi m6 rogat: ad quas emendationes ex parte ipsorum vestigiis librorum ducimur. Eiusdem scaenae y. 78 transponendum qudttuor udlturida iacit Mono- syllaba, si dis placet, uides forma a Wasio p. 197 affertur e Stichi IV, 2 tribus yersibus continuis 62. 68. 64, quibus quis non yideat ter red- dendum esse uiden?

^gone? Tu ne. Mihine? Tibi ne. utden ut annon^t grauis?

Viden benignitates hominum ut p^riere et prothymiae?

Viden ridiculoB nihili fieri atque ipsos parasit&rier? Nec igitur de monosyllabis lubet, pudet^ piget cogitandum: quomm hoc omnium minime locum in septenario habiturum erat Trin. 661 [cf. p. 385], illa non in unam syllabam contracta potius, quam neglecta positione (yelut Bacch. v. 893 [932] liibet lamentari, 946 [986] lubet perlegere, 1116 [1166] pudet dicere) dicta sunt in octonariis iambicis, trochaicis, anapaesticis. Nam his quidem cum talem licentiam, alie- nissimam a severioribus metris, iam ab initio concesserim, tum ana- paesticoB potissimnm fatendum est oondidisse Plautnm saepe asperrimos.

396 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

video ex Amph. II, 2, 71. Asin. I, 2, 26. Cist. II, 1, 21. Pseud. IV, 1, 2. Poen. III, 1, 31. Truc. II, 6, 27. IV, 4, 7, in, 1, 7 allata, ne in infinitum crescat demonstratio, statim omnia infra posui emendatius scripta, ex parte ipsorum co- dicum auxilio:

Ndn tu scis, Bacchae bacchanti si uis aduorsarier. Meo modo loquar quae tiolam ego, quom mtus non

licitilmst mihi. Di me perdant: quddcumque optes, tibi uelim contmgere. Tilm mihi Galidordm uolunt seruatum esse et lehonem

extinctum. Vbi bibas, ed^s de alieno quantum usqu^ uelis affatim. lamne magnust? iam legionem electat, quam spoliare

uolt? Scio mecastor quid uis et quid pdstulas et quid petis. Quaerit patrem. dico esse in urbe: quid udit, Rogo. h6mo crumenam sibi de coUo detrahit

Sed de uolo forma longe alia res est, ut patescet infra: ubi aliquid narrabo, cuius non minus ratio lateat, cadens illud in verba sola, exclusum a nominibus.

Non infirmat autem legem, sed confirmat, quod ab eisdem bisyllabis ducta polysyllaba probatam in illis con- tractionem servant. Itaque ut befie et male, sic etiam ma- leficus et beneficium*) pronuntiata sunt: ut domi, ita chi domicilium quattuor syllabis Militis II, 5, 51: ut seftex, ita senectutem plus semel. Rursum ad huius vocabuli similitudinem prorsus rationi convenienter accommodata sunt uoluptatem, uoluntate (Trin. 1166), uenustates, facta a uolup, mlefis, u^etiu^, quae etsi in unam syllabam correpta hodie quod sciam non exstant, tamen vel potuerunt corripi vel certe eas condiciones implent, quibus munita correptio posset in derivatis admitti. Nam qui in quattuor vocabulis illis quadrisyllabis neglectam esse positionem ct, pt,' nt, st litterarum contendunt, ne istos probabilem rationem reddere iubemus, cur ionici mensuram numquam talia aequent, qualia sunt profecturum, adeptorum, gerundarum, facuUcttem, egestatemy

*) [Cf. Opasc. phil. U p. 716 sqq.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 397

honestatem*) (nam de uetastcUe Poen. III; 3; 87 habeo cur magnopere dubitem). Nec verendum est ne quis iuventutem opponat) in quo propter singularem v litterae naturam in unam primae syllabae coalescunt ut in pervulgatis illis nauem (Trin. 835**)), bou€S***\ ouis, louem, nouo^ breui clii

*) [Ex Addendis p. cccxxyn: ^potestatem si modo correptaxn antepaenultimam Gapt. V, 1, 18 habeat, id tantam absit nt eyertat legem, nt confirmet potins : qnando naitata in poteat licentia potnit ad cognatam snbstantivi formam transferri: similiter atqne a manua ad minister, Qnamqaam ego non hoc artificio ntar potins, qnam ant cam aliifl eiecto eam pronomine sic scribam:

P&ter, et poteris: ^t ego potero: et dl potestat^m dabnnt, ant servatam sic transponam: di potestatem eam dabunt, Ac fortasse BnbBtantiya illa in estas ezenntia omnia e yocalem habuemnt natnra longam, id qnod in egestas nomen cadere satiB persnadent egerej ege- nu8 formae.']

*^ [In ed. alt drcumstant nauem Ritschelias Bcripsit pro circum- stahant nauem (nauem eircumstahant in proecdosi).]

***) Monosyllabam houes praestat Psead. III, 2^ 23: item Anl. II, 2, 57, qni sic BcribendoB est nna cnm prozimo:

ABini mordicuB me Bcindant, b&nes incnraent c6mibn8: H6g magnnmBt perfclnm ab asiniB me kd boaes transc^ndere : item Fersae II, 3, 10, adiecta demnm Bjllaba integer:

N&m ego hoc argentum &libi abatar: boacB qnos emerem, n6n

erant (vel Ndm hoc argentum ego [Nam hoc argentum iam in editione]): deniqne einadem scaenae y. 7, qnem sic reconcinnamuB:

Nam ^ras meoB £retri&m me misit, d6mito8 boues nt Bfbi mer-

carer

(vel Ndm erus Eretriam): qaando Eretriam pronnntiari, non Eritriam^ et ratio et consaetado iubet, ut factam est II, 5, 22:

Nunc mi £retria erit haec tiia domns. NimiB tii facete 16qaere: atqae etiam Mero. III, 4, 61, nisi qnod yitioBUB ibi hiatuB Megara Eretriam aat transpoBitiB nominibns tollendna est:

M^gara Sicyon^m Gorinthnm Ghyddem Gret&m Gypnun

£retriam Gnidiim Zacynthnm L^sbnmne an Boe6tiam (non yidetnr enim Lesbiam vel Leabiam an defendi poBse), ant fortasse rariore forma e libroram veBtigiis Megare feretriam, megare feretriam erata in hano modnm:

M^gares Eretri&m Gorinthum Gh. Gr. G.

Sfcyonem e. g. «., cni formae non mediocre praesidiam Flaatino ablativo Megaribtu

398 PBOLEGOMENA DE RATIONIBVS

(Mil. IV, 2, 29), auonculus*)^ caueto, cauillatio (non cautUatio), in qnibus YiYum sonum pronunidantium non est secuta scriptio ut in diteSy nauta, aetaSj aetemus, noris, nosse. Quamquam id nec ad uiuit et similia umquam valuit, in quibus non brevis, sed longa yocalis v litteram praecedit (nam quod unum nauis exceptum est, graecum exemplum effecit), nec quae multorum prava opinio fuit, tralatum est ad perfectorum primam et tertiam - personam singularis ut inhiauit Trin. 169**), penetrauit 276**), exturhauit 601**), quae certissime negandum est umquam in ternas syllabas con- tracta esse. At vero ministremus, at magistratus opponent. Yerum minister unde nisi a manus venit? e quo conse- quens est ut, quemadmodum una syllaba manus^ ita tam- quam m'nistremus pronuntiatum sit, non mintstremus. Nec magis credibile tres consonantes longam syllabam non effe- cisse in magistratus: cuius pronuntiationem trisyllabam CLiii iam alii suspicati sunt e propria quadam in moffis voce g litterae natura repetendam esse. Atque eiusmodi quiddam habuisse illam hinc intellegitur, quod e magius fieri tnaius potuit. Quodsi ad i consonantis similitudinem aliquam g illud accedebat, idem fere accidisse in ma'istratus (ut sic imiter scribendo) accidisse perspicimus quod in monosyllabis eiuSf cuius, huius, quae rursum cum nauem^ Dauos prorsus esse comparanda apparet.

Sed redeundum, unde exorsi sumus, ad quidem et apud particulas. Quae sane liquidam non habent inter breves vocales duas interiectam. Yerum quod fieri inomni genere rerum videmus, ut non tam certis et immutabilibus finibus singulorum inter se ordinum diremptio regatur, quin quae- dam redundent et liberiore vinculo annexa potius quam co- nexa fluctuent inter duo genera, id quid mirum si hic quo- que locum habuit? Id igitur cadere in eas duas particulas

PeiBae I, 3, 57 paratam est. Snpereat nt Persae II, 6, 21 sic perpo- liamuB:

Qaid tii ais? dominas me £retriam bon^B mercatam mfsit, abi boues mercfUum Eretriam collocatar ynlgo.

*) [De oblivisci verbo vide ann. ad MiL ▼. 1359.] •*) [* De mensara fallebatar Lachmannas in Lncr. p. 290.' Trin.*]

BMENDATIONIS PLAVTINAE. 399

credendum est^ quae cum reliqnas condiciones admissae ecthlipsis/ siye syncopam dicere males, omnes expleant et una tantum ex parte a consimilium societate recedant; facile potuerunt ipso cottidiani sermonis usu et incredibili fre- quentia in breyiorum qu^deni ap'd formarum speciem pronun- tiando deterL Quod simul atque intellectum est, non ali- quammultoS; sed centenos senarios septenariosque; in quibus tanta regnare elegantia numerorum solet, a neglectae posi- tionis scabritie purgatos habes: aliquot versus etiam a cor- ruptelae suspitione vindicatos, ut Trin. 58. Quippe nihil quicquam impedimenti esse constat, quominus^ quae syni- zesi binae syllabae in unam coeunt, ante vocalem elidantur delitescantque pronuntiando prorsus ad rationem simplicium Yocalium yel diphthongorum. Quemadmodum igi- cliv tur fit ut pro nulla syllaba monosyllabum rei sit in ei rei operam v, 119, ei rei drgumenta 522, ei rei operdm 865 (quamquam in his potest sane re scriptum fuisse [cf. p. 345]); vel eo in non eo haec dico 341, hominis eo dmatu 852*), cle- mintem eo usque modo 827, ei in tolerdre ei egestatem 338, meo in udpuldbis meo drbiiratu 990, tuum in indicium tuum incendes 675 [incendio incendes Trin.*], suam in despondisse suam in 1133, fui in causa fui hdc 1090*: ita nihil profecto offensionis habere delitescens quidem vel alibi non raro vel Trin. v. 58 potest:

Dum quidem h^rcle [Dum quidem hercle Trin.'] tecum

nifpta sit, san^ uelim.**)

Quamquam modus in his tenendus est: ineptus sit enim qui versus 559 principium Meus quideni herde tali artificio defen- sum eat; ut sive anapaestum sive spondeum effici meus et her syllabis dicat, inter quas quidem delitescat. Sed de v. 806

♦) [Cf. OpuBC. phiL IV p. 772.]

**) [Ex Addendis p. GCGXXvn: 'p. cliv defensae dtm quidtm paiiiculanun mensnrae praeter alia haec patrocinantnr Bacch. II, 2, 48. II,. 3, 122:

Dom qnidem h6c ualebit p^ctas perfidi^ meum:

Si qaidem hfc relinquet n^que secum abdac^t senex:

quorum neutro deleto pronomine opus erat.']

400 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

haud scio an immerito dubitaYerim^ satisne eleganter enim in unam syllabam sic coiret:

Ita faciam. At enim nimis 16ngo sermone titimur; an delendum at esset*): nam ab anapaesto quidem at enim non posse proceleusmaticum excipi non fugit peritos. In illis autem exemplis, ut boc addam^ quae possunt synizesim pati, aliquotiens non mediocriter fluctuat iudicium, admissamne re- vera synizesim dicas an ipsum metrum una syllaba auctum. Non fluctuat velut v. 652. 1133 et 185, ubi relinqtii ob e-am, 'disse 5t<- et fac-ta meam en tribus syllabis elata sine uUa necessitate dactylos ante caesuram trocbaici versus et gemi- nos in senario anapaestos inferimt, similiter atque v. 338 non depressum ei geminos pro trochaeis dactylos: quae omnia CLv etsi non sunt vitiosa, at inelegantiora sunt elegantioribus: id quod etiam in bisyllabum v. 1134 enim cadit. Nec de V. 230 fluctuat; ubi ipsa perspicuitas sententiae et vis oppo- sitorum non patitur rei sic devorari:

Am6rine me an rei obsequi potius par sit, sed acui productam paenultimam iubet:

Am6rin me an rei (Tbsequi potius par sit**); nec de v. 307, ubi prae eum esse nemo non sentit praestare eum esse. Sed v. 562. 688. 868. 899. 904 nec profecto interest quicquam, utrum in qiii quidem i-stitts***) et qui meam e-gestatem et hic quidem ha-het et alte-rdm suo a-mico et si quidem e-go dbsens dactylum esse an trochaeum putes, nec utrum poeta voluerit ullo argumento decerni potesi Quae ambiguitas etiam ad alia pertinet ut v. 337 eiusmodi, quod aut choriambus esse aut creticus potest. Geterum de si- quidein iam apparet quam errarint qui insolentissime cor- repta antepaenultima a Plauto frequentatum putarunt.

Similitudinis speciem extemam, quamvis expertem ratio-

*) [Delevit Bitschelins in ed. alt 'qnando de monosyllabo enim Bomnia snnty mnlto antem minufi de bisyllabo faciam cum Lachmamio (in Lncr. p. 130) cogitandnm eat.']

**) [^FrnBtra in rei vocnlae eliaione, quae apud Plantniii nihil offensionis habet, haesit Lachmannus in Lncr. p. 161: nt minime opus sit Fritsschii transpositione Amdrin* an rei m/t? Trin.'J

*♦*) [Cf. Opusc. phil. II p. 691.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 401

nis; concedendam est fortasse in caussa fuisse, cur ad apad Yocabuli exemplum accommodaretur capnt nomen: non quod ab eo et Bacchidum yersus 1155 [1192] incipit: Caput prtirit, periiy uix fwgito, qui est anapaesticus, et Merc I, 2, 42: Caput tibi facidm, ubi etiam aliam ob caussam transponen- dum Tibi caput faddmi sed propter unum Gurculionis septe- narium II; 3; 81:

Gaput deponit; cdndormiscit: ego ei subduco dnulum.

Sed hoc addito iam exhausta est multitudo exemplorum. In quibus si etiam pater habitum est; eius rei et rationem et documenta desidero. Et omnium minime ex eo argumentan- dum esse, quod, ut e soror monosyllabum soeur, ita e paier clvi similiter factum esse pere dicunt, vel hinc intellegitur quod, etsi frere quoque et mere e frater et mater contracta sunt; tamen haec latina nec contendit quisquam nec potuit con- tendere umquam monosyllaba fuisse. Omninoque tam esse lubricum hoc genus comparationis arbitror, quo praeter ce- teros Wasius delectatur, nihil ut inde proficias: quando ne Lingianum uomo quidem illud ad illustrandum homo vocabuli sonum ulli me iudice usui fuii Ergo exempla dispicienda: quae aut nulla esse apparebit aut incerta: certa enim ea tantum dico, quibus non levidensi unius alicuius syllabae vel transpositione vel omissione iusta mensura facili negotio restituatur. Ordiar a notabili caecitatis exemplo. Epidici enim III, 2, 16 sqq.:

Nam leno omne argentum abstulit pro fidicina: ego

resdlui;

Mauibus his dinumeraui; pater suam natam quam esse

credidit.

Nunc iterum ut fallatiir pater tibique atixilium ap-

paretur:

num credibile videbitur medium versum vel monstrum po^ tius versus quoddam potuisse Plautinum haberi? qui uec Manibus his in His manibus nec credidit in credit mutato vel metrum habeat vel constructionem; atque longe eviden- tissima interpolatione ex eis consutus sit quae inferius se- quuntur v. 298qq.:

FB. RITSCHELII 0PV8CVLA V. 2C

402 PROLEOOMENA DE BATIONIBVS

Si qui &d eum adueniant, tit sibi datum ^sse argentum

dicat Pro fidicina: argenti minas se hab^re quinquaginta. Quippe ego qui nudiust^rtius nieis mdnUfus dinumerdui OLvn Pro illa tua amica, qudm pater suam filiam esse retur. Poenuli autem V, 4, 90 non esse sanam hanc scripturam:

salue msperate n6bis; Pater: te complecti n6s sine: colligi hinc poterat, quod in Palatinis non est te complecii, sed ecomplecU. Ynde certissima haec est eme;idatio:

salue msperate ndbis^ Pater^ et complecti n6s sine.

Tam incerta autem Gurc. Y; 2, 5 et scriptura est et sententia; tali exemplo ut probetur nihil: ubi quamquam ne Bothius quidem credi potest verum esse assecutus, qui haec posuit in exitu septenarii: pdter eius rursum mihi, tamen multo ineptiora sunt quae Yulgantur: pater tuus rursum tibi, pro quo in B est paier uo if rifum tibi. Ne a libris quidem ulla fides huic collocationi yerborum est in Capi Y, 4, 26 et V, 5, 4:

Quasi per nebulam Hegionem patrem meum uocarier: N^que ubi amans adulescens scortum Iiberet clam patrem

' suum:

ubi id ipsum, quod postulat ratio et reponi etiam sine libris iubebat; Yetus testatur: meum patrem et suum patrem. Deni- que Trin. 372 non recte sic dimetiuntur:

E6 pater pol ego istam uolo me rationem edoceas.

Licet, cuius numeri hi sint potius:

V

£o pater pol 6go istam u61o me e. 9. s.

Haec igitur exempla nuUa sunt Incerta tria habes, ita autem cLYiii comparata singula, ut non unum admittant, sed plures cor- rigendi modos longe facillimos: Most. H, 1, 31 Trinummi- que 316 et 361:

Quid ego agam? pater iam hic me offendet misemm

adueniens 6brium. Ne tibi aegritiidinem^ pater^ parerem parsi s^dulo.

SMENDATIONIS PLAVTINAE. 403

Ne exprobra; pater: mtilta eueniunt hdmini; quae uolt

qua^ neuolt

Quorum primo deleto m^ aut pater hic iam offendet aut iam hic pdter offendet scribe*): altero vel NS pcUer aegritiidinem tUn licet vel lenius Ne aegritudin^i tibi pater transponere, vel rectissime omnium Ne Ojegritudinem paier tibi"^*): tertio vel pater homini eueniunt multa vel aliquanto et gratius et modestius pater multa homini eueniunt. Restant duo sola: quae non possunt sane eadem ratione incerta dici, Bacchidum III, 6, 3 et III, 2, 20***):

Sed ueniam mihi quam grauate pater dedit de ChryBalo. Patrem sodalis ^t magistrum. hinc atiscultabo, quam rem

agant.

Hiscine igitur duobus versibus id factum esse praeter ratio- nem credemus, quod in exemplis per viginti fabulas circiter quingentis factum sit praeterea numquam? atque id in primo ne ab initio quidem versus, in altero magis etiam suspecta ecthlipsi, quod a duabus consonantibus altera syllaba incipit? Credat qui poterit Et illi quidem versui sat concinnam speciem iam Hermannus restituit:

Sed ille ueniam quam grauate mihi dedit de Ghrjsalo:

alterum fors fuat an poeta sic dederit:

Mei patrem sodalis et magistrum, ausculto, quam rem clix

agant Postremo Phormionis IV, 2, 11:

Pater u^nit. sed quid pertimui autem b^lua

non dubito quin aut sed aut autem particula deleta Patdr uenit pronuntiandum sii

*) \nam iam hic offendet 'deletis glossematifl ' in editione Rit^ schelius dedit.]

**) ['Etsi ▼eniam habet correptam pater (h. e. pate' non pair), nt Y. 361, tamen nescio an lenins, cam posset simplioiflsime, scripaerit poeta qnod olim pofloi, id quod ipsa collocatione yerbonun commen- dari videtnr.* Trin.*]

♦^) [Cf. Opnao. phil. IV p. 404 annot]

26*

404 PROLEQOMENA DE RATIONIBVS

Quodsi praeter pater illud quibusdam in locis pauca quaedam alia bisyllaba, ut nimis modus miser, in eorum quae adhuc tractavimus societatem esse ascita Yideantur: de bis etsi quaerendum est amplius; tamen in praesens breyiter dici hoc potest, et in liberioribus metris esse omnia et ma- ximam partem yel propterea ambigua, quod, cum in his metris etiam correptio inter binas voces media admissa sit^ saepe parum liqueat ad utrum illa genus pertinere dicamus. Senarios septenariosque cum trochaicos tum iambicos ab illis omnibus abhorruisse certissimum est Apage autem eorum et putida et indocta artificia, qui etiam w7, s'd, p'r, propfr, Vhi, s'W, fCque, ef^t, ad'stj Tbello, cotufbinam, exp*ririj imp'ritum, eocp'di et similia commenti sunt pro uel sed per et reliquis, atque adeo nemp' Phormimem, ind^ sumam, imm' uero, vel 'n, % 'h, 'go, 'hi pro in et ob ego ibi, et quod summum est^ qu' pro quid et quod: quae merae praestrigiae sunt et glaucomata.

CAPVT XII.

Postquam inveteratum de neglecta vi positionis errorem, quo nihil plus obfuit Plautinae prosodiae recte iudicandaC; CLX radicitus evellisse videmur, reliqua capita licebit ita per- stringere, ut in eis potissimum, de quibus ab aliorum placitis mihi esse dissentiendum videam, nunc subsistat disputatio, praeter cetera autem certioribus finibus ea circumscribat, quae non ignorata vulgo tamen nimis vagantur plurimorum opinione. Et quoniam in usitatissimam binarum vocalium synizesim paullo ante oratio inddit; hic quoque illud ob- servandum est praeter cetera, ut et metrorum genera et ge- nera vocabulorum diligentissime discernantur. Mitto nunc dein deinde dehinc proin proinde deorsum seorsum praeut praeoptare (Trin. 648) coire anteit antehac in- troire (v. 10) alia, quae numquam nisi contracte dicta sunt: nam introHns, de quo vere iam Bentleius in Andr. V, 2, 9 sensity ne Bacch. IV^ 8; 66*) quidem quattuor esse syllaba- rum credo^ sed aliquid excidisse huiusmodi:

*) [Cf. Nov. exc. Plaut I p. 8L]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 405

Nam quid eo introibis? Vt eum dictis pliirumis.

Metrorum autem diversitati quantum tribuendum sit, lucu- lentissime eorum vocabulorum exemplo apparet; quorum ter- minatio i vocalem habet alii vocali praemissam. Satis con- stat de monosyllabis dieSj diu (Trin. 65. 578. 685.*) 843): numquam autem^ id quod asseveranter affirmare licet, syni- zesim in senariis quidem septenariisque uUius alius nominis ullus casus (praeter genetivum secundae declinationis) admi- sit, nec mendadum nec mendacia nec menda^ciorum, sive haec substantiva sunt sive adiectiva, nec mendacio nec mendaciis nec mendacior certiores mortalium, nec vel sapientia gloria vel a^cies vel factio oratio cum suis casibuS; nec nescius tertius ob- noxius nec obnoxiosus vel impendiosus, Contra ab illis metris simulatque transitus factus est ad octonarios anapaesticosque^ oi<xi continuo offensio omnis talis synizesis dilabitur. Yitiosum erat in senario 658 otio cdptus**): spondiacam mensuram ne ubi potuerat quidem poeta defugit in octonario 838 otio ddre me. Numquam per reliquam fabulam bisyllaba sunt gaudium gg,udio filius filiam et similia: in paucissimis anapaesticis 1116 sqq. cumulantur omnium gaudiis gaudium gaudiis synizesim passa (nisi quidem gaudiis esse dactylum Lindemanno credes)^ quibus ex octonario 839 adde filio. Fal- sum igitur quod vulgabatur v. 1156:

Filiam meam tibi ddsponsatam esse aildio. Nisi tii

neuis.

Certissima haec lex: quam cum reliquae fabulae comprobant tum Bacchides, cuius item sola anapaestica multitudinem bi- syllabarum formarum praebent: filio filios filium filio filii fi- liis V. 1125. 1129. 1136. 1159. 1165. 1167 ed. Herm. Vsi- tatiorum autem metrorum tantam quantam diximus severi- tatem esse mirum est ne eos quidem satis perspexisse, qui tanto demonstrandi apparatu usi sunt quo gratis et ingratis formas a Plauto abiudicarent rectissime. Qui si ne haec quidem- admisit, in quibus contractio constanti posterioris

*) [Cf. annoi ad hnnc yeraum in ed. alt] **) [Cf. snpra p. 333 et Opnsc. phil. II p. 695 sqq. 603.J

406 PBOLKGOMENA RATIONIBVS

aetatis usu probata ipsa scribendi forma exprimeretur, multo minus credibile videri debuerat biuis syllabis ab illo gaudiis et filiis elata esse. Geterum non repugnare genetivorum yere contractorum exempla^ ut cluentum pro duentium Men. lY, 2j 6; quivis perspicit^ nisi qui ex eo^ quod etiam celatum genetivo et deum Plautus usus, concludat celatorum et deo- rum formas ita pronuntiatas esse ut tres tantum et duae cLxii syllabae audirentur. Quamquam si volumus verum fateriy non aliud sane faciunt qui velut diuitiis in exitu versus scri- bunt vel scieham in principio trochaici. Vt autem in no- minibus i litterae synizesim sibi propriam habet dies, cui addendus trium genetivus Trin. 848 (nam de lien et die- rectus rectissime nuper Hermannus statuit); ita in verbis prope unum scio: cuius formae bisyllabae omnes monosyl- labam pronuntiationem; bisyllabam trisyllabae passae sunt saepissime. Accedunt his ais ait monosyllaba; bisyllabum aibam cum ceteris personis*), numquam autem ad similitu- dinem scio et sciunt formarum etiam aio et aiunt monosyl- laba. Horum autem omnium nihil ad cetera verba quartae coniugationis tralatum est, nec praeter imperftctum audi- ham, in quo ut in sciham synizesis novam eamque coustan- tem formam procreavit ipsa scriptura expressam, ullam fidem bisyllaba audiam audias audiat audiant habent vel trisyllaba audiamus audiatis, nec plus fidei faciam et accipias cum ce- teris: nedum ut nuntiabo et similia contracta sini Afferunt e Captivis lE, 5, 5

Nam s^mper occant prius quam sarriunt nistici:

nemini in mentem venit sarire formae simplici r scriptae, quae non dubito quin breve a habeat: unde reddendum Plauto sariunt Yiderint igitur quam convenienter rationi agant, qui cum tribus syllabis a Plauto dictos esse verborum a uenio compositorum coniunctivos negare nequeant, tamen nescio qua timiditate non ausi peruenas euenat conuenant scri- cLxm bere plenas formas in ias iat iant exeuntes tenent, synizesi

*) De Bentleiano praecepto, quo Bolam contractam formam aibam probavit danmata trisyllaba (in Heaut Y, 1, 51. Phorm. lY, 1, 6), alibi dicam.

EMENDATIOKIS PLAVTINAB. 407

simirum trisyllabas factas e quadrisyllabis. Ceternm etsi scio qaoqae et sciam monosyllaba, ut meo vel meam, ante ▼ocalem aliquotiens prorsus deyorantur, tamen diligenter ca- yendum est ne, quod refelli rationis necessitate nequeat, ad elevandam elegantiam obscurandamque perspicuitatem adhi- beatur. Ei cautioni cum alibi locus est tum Trin. ▼. 96 sq., quorum versuum etsi hanc discriptionem

Si id ndn me accusas^ tdte ipse obiurgandus es.

Scio et si alia huc causa ad te adueni, aequom p6stulas:

ita defendas licet cum Wasio p. 112^ ut scio et pro una esse syllaba dicad^ id quod factum est alibi (ut Men. lY^ 3, 3: Scin quid est quod ego ad te uenio? Scio tit tibi ex me sit*) uolup\ tamen quam fallax sit insolentioris asperitatis appro- batio; yel illud docet quod; cum alibi a nobis demum eius- modi scio ab eo^ cui in libris agglutinatum est, yersu diyel- lendum sit et cum contiguo sociandum, illo loco sdo priori yersui in ipso B adhaeret**) Item y. 937 ut defendi aliqua ratione possit^ quod fuit qui proponeret^ quod ego sciam dtque hic nesciat, tamen malae tantum interpretationi haec ipsa mutatio debetur. Nam cum integer yersus hic sit:

Qui, egomet unde redeam, hunc rogitem^ quae ego sciam

atque hic nesciat:

facile intellegitur non illud unum Charmidem sciscitari in quo loco postremum commoratus sit sucophanta, sed quae loca ante reditum suum peragrayerit: eoque pluralis quae spectai

Praeter i litteram synizesim e ei u yocales asciyere aliis cLxiy yocalibus insidentes, et e quidem non in nominibus tantum deus meus et is idem pronominum formis omnibus***); sed etiam in ire yerbi formis item omnibus: eo eam eas eat eamus (y. 1078) eatis eant et eunt Quo firmius illud te- neDdum^ numquam similem contractionem yel in secundae

*) [Scio: ttbi ex tne ut 8it in editioiie: cf. Opusc. phiL II p. 451.] **) [Cf. Opusc. phil. II p. 429 aq.]

***) Qaod etd etiam ad compoBita antea et postea pertinnit, tamen aliqnotienB illoram in locom ante et ignoratnm yulgo poate Bubeti- taenda esse olim probabo. [Cf. OpoBC. phil. II p. 641 sqq.]

408 PROLEGOMENA DE BAT10NIBV8

couiugationis formas maneo moneas ceterasque personas ca- dere yel ad ipsa composita a simplici ire verba pertinuisse: inaudita enim sunt bisyllaba abeo adeam ineas subeat pereant redeunt: quemadmodum ne pronomen quidem vel adverbium eo monosyllabam pronuntiationem umquam in composita adeo particula seryavit. Nisi quod excepta esse ea videntur^ quae longam syllabam et ante et post e habent, ut fortasse trans- eunteni Mil. III, 1,82*), de quo versu nunc cohibendum iu- dicium, et eiusdem 1, 1, 69 bisyllabum ambiunt: in quo verbo etsi consuetudo i vocalem pro e probavit, tamen ratio eadem est. Sed antideo, intereimt et similia trisyllaba non fuere.

Denique u vocalem nemo ignorat coire cum insequenti non tantum in duellum, sed etiam in tuiis, suuSy duo dua5 (Trin. 775. 1052), quattuor^*): etiam in puer^ puella, numquam tamen in ptieri puero et ceteris casibus: praeterea in fui (106. 1090) cum reliquis formis quae r litteram non habent onmibus, nisi ubi eam litteram producta e vocalis praecedit ut in fuerunt: nam nec fuerit nec fueras nec fuero in binas syllabas umquam coaluerunt. Atque his finibus ita cLxv ea synizesis coercetur, ut et a lues patruus et ab acuo in- struit imbuas metuebam et a timui potuit pallu^erunt et vero etiam a tueri sit alienissima: quocirca tueris v. 708 a tuor, non tueris a tueor scribendum erat.

Tertium genus habes licentiae prosodiacae in bisyllaba potissimum vocabula accommodatae, quorum finibus maxime contineri cum neglectam positionem tum brevis vocalis ec- thlipsim vidimus cap. X et XI. Nam si a compositis illis deinde seorsum et similibus recesseris, simplicium quidem vocabulorum, in quibus propriam sibi sedem synizesis fixit, simplex et principalis forma, h. e. nominum nominativus verborumque prima persona, binarum syllabarum mensuram non solet excedere: trisyllabum qtiattuor sibi sociarunt effinia duo et trium numeralia. Aptiore etiam vinculo inter se al- terum et tertium genus continentur, ut quae in bisyllabas formas iambicae vel pyrrhichiacae mensurae cadant. Atque

*) [Cf. annot ad hunc versum.] *♦) [Cf. Opusc. phil. III p. 638 sq. 660.]

EMENDATIONIS PLAVTINAB. 409

boc eis coinmune est cum quarto genere, ad quod iam est transeundum.

CAPVT XIII.

Sequitur enim ut de correptione longarum sylla- barum dicatur, et primum quidem de correptione vocalium finalium*). Licebit autem in hoc quoque genere multitudi- nem exemplorum partim confessorum partim vel addubita- torum vel sine regula vagantium unius legis communi socie- tate comprehendere. In vulgus constat de correptis impe- « rativis roga iube abi, qui eam prosodiam servant etiam cum addita ne particula crescunt in rogan iuben abin: cur numquam correptam ultimam damna ride audi inuoca edoee clhyi adueni habuerunt? Designatum est dedi ut pyrrhichii men- suram habens: cur non brevi i vocali reddidi amaui feci dicta sunt? Non dubitatur de uolo ago eroi cur nemodum correpta dioo dudi cogito postulo censeo amdbo protulit? Yt uno verbo dicam: in vocalem exenntes verborum for- mas iambicas quaslibet vitae consuetudo passa est cor- repta ultima pronuntiari. Atque hoc illud est, quod supra significavi verborum limitibus finitum a nominibus excludi: nisi quod solum ex omnibus casibus nominativum tertiae declinationis in o desinentem in illorum societatem ascitum esse homo vox ostendit, saepissime correpta ultima posita. Yerum numquam pyrrhichii mensuram vel nemo senno, vel loco metu probi et similia aequant: nam quod Bacch. Y, 2y 47 legebatur prcbri pSrlecebrae, post praeclaram Hermanni emendationem non plus valet quam pauca quaedam vel am- bigua vel vitiosa alia^ e quorum numero iam supra exemimus eri meri cani una cum seni domi bono mala, item nouo breui, hinc alienissima omnia, quamvis a quibusdam temere per- mista atque confusa. Ergo, illuc ut redeam, non ex impe- rativi potissimum hatura repetendum est quod corripere uide ucde et cetera licuit, sed e prosodiaca natura temporum vel modorum quorumlibet. Ac ne saepius quidem quam reliquas formas verbi ipsos esse imperativos correptos hinc intelle- gitur^ quod aut latius aut non minus late primae personae

♦) [Cf. Opusc. phil. IV p. 402 sq.; II praef. p. X.]

410 PROLEGOMENA DE BATI0NIBV8

correptio patet praesentis futurique communis. Neque enim dubitandum quin huius formae iusta ac primitiva prosodia haec sit ut producatur o^ ut Trin. 696 nkpn/e mlo neque pd-

cLxvn stulo neque censeo, uerum tamen, item dico 468. 662^ imIo 1155. 1167 alibi, scio et nescio non raro, ueto et puto Bacch. IV, 9, 120. V, 2, 41, mo ib. IV, 4, 5 (610 H.), sino ib. HI, 3, 15, dabo ib. IV, 4, 56, amaho ib. I, 1, 10. 19. Sed hanc primi- tivam prosodiam cum numquam dieo postulo amabo deposue- rint, contra licuit deponere omnibus quae sunt bisyllaba brevi paenultima. Hinc igitur est quod totiens correptum uolo reperitur (etiam Trin. 372, de quo p. CLvn [402] dictum), totiens scio ut v. 655. 666, vel ago v. 821, vel ^ego Bacch. 111,3,18; vel similia omnino omnia, in his ero quoque, quod etsi non posuimus correptum v. 716, iure tamen nostro di- ximus potuisse poni: ad quorum similitudinem v. 1059 eo potius quam eo notavimus. Quamquam de sdo non miuus quam de nescio (quod non mirum si simplicis verbi proso- diam servarit) concedendum est ambiguum esse plerumque, duasne breves habeant an unam longam synizesi effectam: nuUo autem modo concedendum est accentum compositum nescio verbum umquam in media syllaba habuisse, quae Eampmanni opinio fuit de ab praep. p. 20 sq., cum nuUa prorsus exputari caussa possit, cur usitatissimae synizesi in-^ solentissimum accentum esse praelatum dicamus. E quo consequens est ut aut pro cretico sit nescio aut pro spondeo aut fortasse pro vero dactylo h. e. -^^ ^, non pro anapaestico dactylo -^^: quapropter nescio scribendum fuit v. 880, non vel hic vel usquam alibi (ut Bacch. 76 [107]. 756 [795]) nescto. Porro autem ex eadem, e qua ago, caussa repeten- dum est dabo Bacch. I, 1, 70:

M^us ille quidemst. tibi nunc operam dabo de Mnesi-

Ioch6, soror.

CLxvm Nec substitit tamen correptio in praesentis prima persona atque futuri: nec enim aliam rationem dedi perfectum habet^ pravissimo iudicio a quibusdam cum correptis si dis placet dedisti et dedisse formis collatum quas p. cxxv [374] sq. remoTimus: velat Trin. 728. Mil. 11, 1, 53. Poen. I, 3, 7. Capt n, 3, 4:

ESfBNDATIONIS PLAYTINAE. 411

Dedi^ reposcam ut habeam mecnm qudd feram uiaticum. Dedi m^rcatori quoidam^ qui ad illum deferat. Dedi dt[dum priusquam me euocauisti foras. Naiu ego a^stumatum te huic dedi uiginti minis;

nisi ibi pro te aestumahm huic dedi, quod est in libris^ sic potius coUocandum: aesttimatum huic dedi te. £t mirifice hanc mensuram omnemque legem a nobis indagatam illud confirmat quod^ qua ratione simplicis habe imperativi proso- diam compositum hahen servat; eadem dedin dictum est duabus brevibus Epid. V, 2, 38:

Dedin tibi minas triginta ob filiam? Fateor datas.*)

Ab his autem, quae sunt certissima^ proficisci ad rariora quaedam tutanda licebit: nam rara esse non est mirum^ cum praeter allatas formas paucissima in ipsa lingua similia ex- empla exstent. Itaque nec dato imperativum nunc sollicito Bacch. I, 1; 51:

Dato qui bene sit: ^go, ubi bene sit^ tibi locum lepi-

diim dabo:

nec dar% obstinatius nego corripi potuisse Rud. lY^ 3, 20 (coll. Adelph. III; 2, 13. Phorm. II; 1; 31): hoc autem nescio an uti liceat ad pat^ defendendum in Aulul. lY; 9; 16; et hgui in Bacch. Y, 1; 18**):

Certe hic prope me mihi nescio quis loqui uisust. sed

quem uideo?

Quamquam non obliviscendum in liberioribus haec esse me- clxix tris omnia.

Praeterea quemadmodum ecthlipsim cum nominibuS; ita cum verbis hanc correptionem particulae quaedam et bre- viculae voculae vitae usu detritae communem habuerunt; item illae et bisyllabae et paenultimam brevem habentes. Nam cum semper correpta ultima nisi quasi modOy et cor-

*) [Ex Addendis p. CGCXxfvu: 'in Epidici versu excidit ego: Dedin ttbi ego minas triginta: param enim probabilitatiB habitamm rit ex dedin, pro qao diden B^ effectam dedine.*] ^) [Cf. amiot ad hanc versam.]

412 PROLEOOMENA BATIONIBVS

repta autem et produota cito ibi uhi (non uti) mihi tibi sibi et ego usurpentur: quoniam natura breves syllabas fieri longas credi ratione destitutum est: consequitur ancipitis mensurae illius hanc vim esse^ ut origine sua longa vocalis paullatim attenuaretur pronuntiando^ prorsus ut factum in imIo ago dabo dedi: quo accedit^ quod non tantum in dativis et ablativis veterique locativo i finale esse longum constat^ a casibus autem ductae vel ad casuum similitudinem forma- tae sunt ibi et ubi particulae, sed etiam ego prius quam ego fuisse et graecae linguae comparatio persuadet et quae inter ego primamque personam verbi cognatio intercedii Quae autem in i exeunt; de eis dubitationem omnem ipsa vetustis- aima monumenta eximunt, in quibus vbei ibei sibei nisei constanter scriptum ut SEi et vtei et qvei. At vero quae valde confinia sunt ratione^ ea tamen usus non mediocriter esse discreta voluit. Nam non tantum rara apud Plautum in illis voculis, si a cito recesseris^ omnibus ultimae sylla- bae productio est, sed in senariis septenariisque, quidquid quidam obloquuntur^ numquam probata^ nisi ubi pausa fit vocis vel orationis, qua ratione praeter cetera productum modo frequentatur: contra sine ulla offensione admissa in cLxx altera arsi creticorum^ ut qui numerus tamquam catalecticis ordinibus compositus singulorum pedum quasdam pausas habeat. Non recte igitur me iudice Baccb. v. 28 relictum est huic miJiique haud facietj quorum tam^ quam facilis^ certa emendatio huice mihique: eademque caussa fuit cur nec Trin. 480 noti tibi dicdm dolo, nec v. 761 Mihi quidem herde non est tolerarem in senariis.*) Quid? quod ne breveni quidem ultimam acui in arsi positam Plautina elegantia voluit^ quamvis usitato alioqui accentus genere: quapropter et v. 316 illam quam p.GLViii[403]memorabam collocationem verborum reieci Ne a4gritudin&m tibi pater fdcerem, et v. 1124 pro Hae sofiitu suo mihi moram cum Guyeto Hermannoque stto mordm mihi non tantum vitandi hiatus caussa scripsi^ et v. 440 Am-

*) [In ed. alt etsi non sollicitayit tibi, mihl, tamen v. 480 mu- tatione facillima noenum tibi molto faciliores effici nomeroB monnit Ritscheliafl, coU. Mas. Bh. XXV p. 308 Opnsc phil. IJI p. 188).]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 413

brosiani scripturain Ego quoque esse uolo improbavi prae vul- gata Ego quoque uoh esse. Quamquam nec in ego tam seve- rus usus quam in mihi tibi fuisse videtur, et ipsum mihi excusationem habere in cantici versu 233: De hie re mihi satis *hau liquet (niihi sa- ut pro tribracho sit), quamvis exi- gua ibi mutatione mihi hau satis scribatur. Idem prorsus, quod de mihi tibi valet^ cadere in quasi et nisi putato. At vero excusatione carebat productum ego v. 515 Tibi ego rationem reddam, quod vitium addito ex Ambrosiano ne sus- tuli. Contra non plus offensionis in creticis v. 281. 293 ego habet:

Ndlo ego cum improbis t6 uiris gnate mi:

His ego de artibus gratiam facio ;

vel miht Most. III, 2, 1. 3:

Melius anno hdc mihi non fuit domi: Prandium uxdr mihi perbonum dedit

quam in mutatione personarum productum tibi v. 982: clxxi

GH. Fassu's Charmidem dedisse auriim tibi, SY. scrip-

tiim quidem. Et tantum quidem de bisyllabis.

Non magis autem quam in his quae tractavimus, in

mediis vocabulis brevium syllabarum productio po-

tius quam correptio longarum locum habuit. Nec enim

produci brevis syllaba dicenda est in Acheruns [cf. praef. Trin.^

p. Lxvi] per Plautinas fabulas novem, sed longa corripi in

Poenulo. Item servatam longam vocalem, quae paullatim

in brevitatem abierit, dici oportet in coxendicis, in fui fui-

mtAS, in rei diei, plus viginti autem exemplis Plautinis Te-

rentianisque in ei dativo qui fit a nominativo is ea id: quae

exempla in prooemio schoL hib. Bonn. a. cioiocccXLi [=

Opusc phil. II p. 419 sq.] composui. Quam formam qui vel m

scribunt vel ad similitudinem eius genetivi eji, etsi qua ra-

tiocinatione utantur intellego, tamen nescio qua se auctori-

tate tutentur: nam quod in lege Servilia bis scriptum est

EiEi^ id aut in utraque syllaba imitandum aut in neutra.

Quam^uam magis etiam^ ut hoc in transcursu commemorem;

reffert scripturam miror pro refert non commendatam tantum;

414 PROLEGOMENA DE BATIONIBVS

sed introdactam. Sed ab ei dativi mensura spondiaca pror- SU8 esse segregandas huic et quoi formas contendo, quas in duas syllabas distractas esse plane nego, nedum ut huiic quoii*) scripturam uUa ratione niti concedam. Ac de quoi pronomine Fleckeisenum Exerc. Plaut. p. 36 prorsus opinio fefellit: quod non magis producta quam correpta paenultima umquam bisyllabum fuii Cui ille opinioni probandae quae ex Aul. II, 2, 12. Curc. IV, 4, 1. Men. IH, 2, 9. Trin. 604 CLxxii exempla adhibuit, allata miror, ut in quibus quoi homini verborum tres syllabae primae vel quoi ego (etiam Trin. 876) tribrachum eadem ratione efficiant qua me habet, sA ego, His errore mtxtum Rudentis yersum IV, 5, 3 ipse non negabit sic metiendum esse:

Satih si quoi homini di esse benefactdm uolunt.

Amphitruonis 1,3, 22 uno reposito hoce pro hoc, transposito yerbo nullo, facillime sic instauratur:

Quoi ego iam hoce scipione. Ah ndli. Muttitd modo:

(nisi praestat Quem ego, tametsi in B est Quolego, in Da Quodlego). Aululariae II, 8, 26 non est dubitandum quin (et yersui quidem 25 praepositus) addito tu sic demum recte procedat:

Quoi tu in re tali iam subuenisti antidhac.

Bacchidum II, 2, 47 nec ego quoiquam Hermanno Bothius praeivit: eodem iure scribi aut nec quoiqfiam homini poterit, aut fortasse, cum in B lacuna e rasura orta ante nec sit, sic potius:

Domist: non metuo mthi nec quoiquam silpplico.

Denique in Asinaria qui corruptela vacare hos versus credi- derit IV, 1, 33. 34:

Spectandum ne quoi anulum det neque roget^ Talos ne quoiquam homini admoueat nisi tibi:

num illos quoque defendat quaerimus qui praecedunt 30.31:

*) [De quoii BCriptara in legibiu Baecnli VII freqnenti cf. OpuBC. phil. II p. 421 sq. itemqae Trin.' y. 368. 558. 604.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 415

Neque illaec uUi pede pedem homini premat:

Quom surgat, neque in lectum inscendat proxumum— ?

Ad hos enim omnes similis depravatio pertinuit e sat levi caussa oriunda, qua sic non incommode liberabuntur:

Neque iUaec ulli p^de pedem tisquam homini premat, olxxiii Quom silrgat; neque illa in lectum inscendat prdxumum: Neque qu6m descendat mde, det quoiquam manum: Spectandum ne quoiguam anulum det neque roget: Talds ne quoiquam admaueat homini nisi tibi«

Aliquanto propius ad ei vocis similitudinem videri potest bisyllabum huic accedere: sed tamen fidem^ si quid video, ne hoc quidem habet. Nam quemadmodum hunce hoce et consimiles formae alibi a librariis oblitteratae sunt et cum usitatis hunc hoc permutatae^ ita mihi quidem prorsus per- suasum est huice quoque non paucis locis pro huic restituen- dum esse (ut p. CLXX [412]). Qua forma reposita actum est de his exemplis a Fleckeiseno allatis Amph. II, 2^ 70. Asin. prol. 10. Bacch. III, 3, 80. IV, 5, 4:

Etiam tu quoque assentaris huice? Quid uis fferi? Dicam: huice nomen graece Onagost fi&bulae. Mihi discipulus, tibi sodalis, huice periit filius. Nam n6n conducit huice sucophantiae.

E reliquis autem misere ab ipsis numeris laborat Menaechm. prol. 40:

Immiitat nomen ^uos huic gemino alteri:

nam praeter delitescens gemino ipsum huic, etiamsi bisylla- bum esse concedatur, accentum in ultima habere non magis potest^ quam umquam pronuntiatum est ei (quod sustulimus Trin. arg. 6*)). Quare* confidenter transponendum

Immiltat gemino ndmen auos huic alteri.

De Capt. I, 2, 49 Bentleio assentiendum videtur. Rudentis prol. 39 non erat valde probabilis haec emendatio reicienda:

*) [In ed. alt reposuit RitBchelias coU. 'praeter alia Epidici argom. v. 3.']

416 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

€Lxxiy Haic filia olim uirgo periit paruola:

Poenuli autem I, 2, 183 aut inserendum est:

Vt tu huic aut irata ne sis, aiit si id fieri n6n potest :

nisi males Huic uti tu irdta yel fortasse simplicius etiam Vt tute huic irdta .

Ad syllabas yocabulorum finales redeo, sed conso- nantibus terminatas: in quibus item sunt, quae cum a principio longam yocalem habuissent, paullatim eleyatae sunt pronuntiando et ad breyitatem depressae. Ordior a bacchiaco yersu Trinummi 226:

Magister mihi exercitor animus niinc est.

Nam nec dubitandum de talibus et yero sic statuendum est, ut per ternas tamquam successiones ex producta os syllaba fieret productum or et ex hoc demum illud, quod posterioris aetatis consuetudo probayit, or, Nam ab os terminatione horum nominum formationem omnium profectam esse, re- licta in kpos honos labos colos clamos odos uapos (amos) iani- tos antiquitatis yestigia satis demonstrant: persuadent prae- terea monosyllaba, quae or numquam asciyerunt, mos flos glos ros et os. Nec a comparatiyis illam terminationem alienam* fuisse, talium comparatio docet qualia Yarro et Festus testantur maiosibus meliosibus arbosem: quando eodem societatis yinculo, quo arbosem et arbos, contineri etiam maiosibus et maios consentaneum est. £ producto autem genetiyo ar^is de or nominatiyo item producto eo probabilior coniectura fit, quod longam yocalem yel eorum nominatiyus monosyllaborum seryayit, quae correptum habent genetiyum cLxxy ut lar et par, Itaque non tantum Acidalium Diyin. in Rud. cap. 6 rectissime defendisse haec puto Rud. IV, 3, 75. Poen. I, 2, 151. Stichi I, 2, 83:

Si tu proreta isti naui's, ^go gubemator ero.

1 soror, abscede tu a me. Perii: quid agis, Milphio?

(quo yersu insertum yulgo efio post perii cum Ambrosiano deleyi, similiter atque Trin. 943*):)

*) [nbi eho reliqnit Ritscbelina in ed. alt. extra yersam coUocatam.]

fiMENDATlOMS PLAVTIKAE. . 41 7

Hdstis est axor inuita quae ad uirum nuptilm datur:

quibus addi possunt Amph. I, 1, 68. 74. Asin. V, 2, 77. Bacch. V, 2, 44:

Deinde uterque iniperator in medium exeunt.

Imperatdr uterque hmc et illinc loui.

M6do quom dicta in me mgerebas^ <5dium^ non uxdr

eram. Tune, hdmo putide, amatdr istac fieri aetate audes?

Qui non?

(nam probandi vim nullam Epid. Y, 1, 50 habet, dubiam Merc. IV, 4, 60:

Sequere hac me sordr. EP. Ego ad uos Thesprionem

iiissero : Vxdr, heus uxor, quamquam tu irata's mihi:)

addendus erit etiam, ut cap. XV [p. ccxxix (463)] docebo, Trinummi y. 1016 sic xerbis leniter transpositis:

Gilrguliost exercitor, is hdminem hunc*) cursuram docet:

sed ne de illis quidem ullam dubitandi caussam video Bacch. I, 2, 15. Capt. IV, 2, 2. Epid. III, 2, 35. Amph. I, 3, 50:

I stuUior es barbaro Potitio. Tant6 mi aegritildo auctior est in animo. Vorsutiar es quam rota figularis. lam ego parabo. Atque quanto ndx fuisti Idngior hac pr6xuma:

(nam ex Asin. III, 2, 11 nihil consequitur, ubi fortior est in caesura iambici septenarii). Verum egregio Acidalii in- glxxvi vento (quod possim Naevii quoque, Ennii atque adeo Vergilii usu confirmare, nisi um'us me Plauti finibus consulto conti- neam) cum alios tum ipsum esse abusos existimo, cum ean- dem productionem etiam ad verborum formas quaslibet trans- tulerunt, ut loquor fateor nwror machinor**). Videtur id de ar syllaba concedendum esse, ut quae longam vocalem servet in ceteris personis legar legaris Ugatur legeris legetur: parem

*) [In ed. alt. BitacheliQB hunc non transposuit, sed delevit coU. V. 851 sq. 861 (nbi vide annotata).] **) [Cf. Opusc. pbil. II p. 641.]

PB. SITSCHELII 0PV8CVLA V. 27

418 PROLKGOMfeNA DE RATIOKIBVS

autem fuisse w syllabae rationeni; a qua fiunt legeris legxtur, eo minus credibile est^ quo apertius est in illud ipsum in- genita indole latinam linguam inclinasse, ut r littera finitas syllabas (non minus quam t littera finitas) omnes corriperet: nam hinc demum perspicitur qui tandem factum sit ut pro- ductus masculinorum nominativus orator pauUatim in con- stantem corripiendi consuetudinem abiret. Ergo cum liceat sane idem in aliis quoque factum suspicari, tamen rationem in promptu esse debere pristinae productionis intellegitur^ nisi alucinari potius quam persuadere velis. Quemadmodum igitur de productis olim ter quater qmttuor felieiter et simi- libus nemo cogitabit, ita nec loquor vel pater facile fidem inventura sint. An pauper quoquC; cuius est genetivus pau- peris, Bothio credemus spondeum efficere Men. IV, 2, 8? qui . yersus pridem immisso is sanatus est:

Si is est pauper atque haud malils, nequam habetur:

vel circiter ante vocalem pro cretico positum Cist. IV, 2, 8 in eis versibus, quorum nec mensuram nec numeros quis- quam explicarit? qui quidem concitatissimi sunt anapaestici, sic fere describendi:

cLxxvn Nisi quid mi opis di dant, disperii: neque unde ailxilium

expetam ego habeo. Ita petulantia miseram h&hei animi: quae in t^rgum

meum ne ueniat, Male fdrmido, si era r^sciscat tam s6cordem esse me

quam sum. Quam in m&nibus tenui atque accepi- hic ante aedis ci-

stellam, Vbi east, nescio: nisi, ut ^go opinor, loca circiter excidit

haec mi. Multo minus producta ultima igitur afferendum erat ex Am- phitruonis (II, 2, 87) eo loco, in quo personae mutantur: vel didtur e medio septenario iambico Asin. II, 3, 2: vel agitur e Stichi IV, 1, 23, ubi in trochaici initio Quid agitur Epignonie non, quod Lingius dicit de hiatu p. 48 (qui in hac omni caussa nihil profecit disputando), productio excusatio- nem a contiguo nomine proprio habet, quae excusatio nulla

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 419

est; sed secundum pedem tribrachus efficit. Sublato autem pmper illo nec pater, cuius vocis tanta in familiari sermone frequentia, semel in viginti comoediis producta ultima posi- tum credemus Aulul. IV, 10, 53, quem adiecta hinc vocula redintegro:

M^us fuit pater hinc Antimachus, ^go uocor Lycdnides:

ea quidem Myic particulae potestate, qua Trin. 326 scripsi adulescenti hinc genere summo, debebam ut sero video etiam V. 359 Lesbonico hinc ddulescenti scribere. Semel exstare pro- ductum paier dixi: nam Asin. V, 1, 1 mutatio fit persona- rum, Trinummi autem v. 645 etsi Tihi pater auusque in Am- brosiano est, tamen per librarii tantum neglegentiam que clxxvui excidisse credendum est Palatinis. Ad verba ut redeam, quod in agitur, id etiam in agor et anvdbor cadere ratiocinatuS; habeo quod addam praeterea, infinitivum in ier syllabas ex- euntem: nam quod dider fungier in mediis versibus non so- lent dactylum aequare, id non inde repetendum esse, quod illae formae cretici mensuram primitivam habuerint, correpta in anapaesticis ultima syllaba docet, quam iure suo Herman- nus et defendit in lahnii Annal. phil. t. XXXV [a. 1842] p. 194 et admisit in Bacch. 1131: hoc exordrier dbs te. Sed post ra- tiocinationem videndum de exemplis. A quibus rursum se* greganda quae incidens personae mutatio segregat, ut Aul. II, 2, 39 arbitror, Bacch. V, 1, 30 moror, Cas. IV, 2, 12 speculor: vel gravior interpunctio, ut Rud. III, 6, 14 moror (item igitur Bacch. I, 1, 56). Mercatoris autem II, 3, 77 cuip in libris sic scriptus sit:

Hercle quin tu recte dicis et tibi adsentior,

quis vel cum Camerario tibi dssentior ego vel cum Bothio tibi dssentdr ego amplectatur? In promptu multa sunt: nihil simplicius quam et tibi equidem adsentior. Item quis incor- ruptum habebit quem Capi IV, 2, 11 Vetus talem exhibet numeris quidem nullis>'

Eminor interminorque ne quis mihi obstiterit obuiam ?

Vbi perraro exemplo aliquid vidit qui eminor verbum pror- sus illud solitarium atque adeo rationis expers *), dixit ex

*) [Ex Addendis p. cccxxvusq. : 'oblitns t>am non minus

27*

420 prolegomeKa de uationibvs

E, minor h. e. Minor et Ergasili personae nota ortum: unde unius syllabae adiectione sic totus yersus integritati resti- tuendus:

Mmor interminorque ne quis niinc mi opstiterit obuiam

vel mihi iam ohstiterit obuiam. Nec profecto satis certum dici Asinariae exemplum potest I^ 1, 48:

cLxxix Fateor eam esse importunam atque incommodam:

sive enim mi vel post eam vel post impartunam inserueriSy sive ego post fateor, non reiectaneum ab initio proceleusma- ticum habebis, sive mi ante eam addideriS; mensuram prorsus legitimam.*) Plus scrupuli fateor Captivorum versum III, 3, 15 inicere his vulgo verbis terminatum: mdchinor astiitiam, Verum illius scaenae exitum ego quidem persuasum habeo longe gravissimis vulneribus afflictum esse. Nec enim vel sententiae in ipso fine recte procedunt nec singiilorum pedum mensura constat, nec uUo modo noviciis editoribus illud cre- dendum est, post incohatum v. 10 legitimum metrum tro- chaicum per mixtos e trochaico et iambico genere versus, eosque adeo senarioS; breviculam scaenam ad finem perduci nuUo animi praeter solitum concitati affectu variatam. Qualis metrorum discriptio quo est insolentior^ eo fidentius aliquid audendum est potius^ quam defendendum ignavius quod pro- babilitate careat. Itaque cum illorum versuum in B haec species sit:

Neque iam salus seruare si uolt me potest nec copia est Nisi si aliquam corde machinor astuciam. Qua malum quid machiner quid comminiscar maximas Nugas ineptias incipisse haereo:

quemadmodum certissimum omnium puto maximas et liaereo vocabulorum sedee permutatas esse, ita ad secundum quoque versum aliquid turbarum pertinuiss^ intellego. Vide igitur

qaam eminar saspectum nomen eminatio de medio tollere Capt. IV, 2, 19: qaod hao corrigendo eBt illatam, postqaam v. 11 minor in eminor casu verterat. £xcidit nlBi fallor nam ante mini

Qusl6 illaec nam min&tiost? nam n^queo mirari fiatis.']

*) [^Fatehor restitaendaro.' Ritschelias in ann. ad Mil. 654.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 421

num luxata membra non inepte hoe exemplo reconeinnentur:

Neque Salus seruare^ si uolt, me potest: nec cdpiast [Me expediundij nisi si astutiam aliquam corde ma-

chinor. Quam, malum? quid machiner, quid comminiscar; haereo. clxxx [Nisi] nugas ineptias[que iam] incipisso maxumas.

Nisi i. e. ^nisi quod certum est maximas me nugas et ineptias incipissere'; non insolito eius particulae usu. Quodsi cui copiast carere posse genetivo videbitur, alterum versum sic restituere poterit: Nisi si idm [ego astutam] asttitiam a, c. m. Postquam igitur hoc quoque exemplum remotum est^ unum (nisi quod me fugit) superest e Rudente afferri solitum lY, 7, 22:

Ego, nisi quom lusi, ml moror ullilm lucrum:

nam nisi pro mihi scribendum esse Bothius vidit. Quem versum et Reizius male tractavit, nec melius tractaturus sit qui vel nil ullum moror lucrum vel nullum mihi fnoror lucrum proponat. Non levi autem. mihi offensioni esse ipsum lusi perfectum fateor: pro quo ludo potius vel ludam vel luserim exspectetur. Quapropter persauari illum versiculum sic de- mum arbitror:

Ego, nisi quom lusim,' ml morer uUilm lucrum.

Nam si veram, cur producere loqudr licuerit; non licuerit loquor, caussam supra investigavi^ huius quidem vim facile intellegitur etiam ad amier et sequerer pertinere^ quia ab his ameris et sequereris et similiter cetera fiunt. Quamquam exempla mihi nunc unius ar syllabae iu promptu sunt^ de cuius productione verissimum, ut iam apparet, sensum suum nobis Hermannus olim siguificavit, commemoratus a me Pa- rergon p. 493. Cuius de Most. 111, 1, 93 iudicium, quo ille hanc scripturam commendabat:

Perfacile ego ictus perpetiar argenteos*),

nunc reliquis quae infra posui exemplis confirmatum accipe.

Et Amphitruonis quidem prol. v. 38 glxxxi

*) [In editione Ritschelius perpetior reposait: cf. p 417 annot.**. J

422 PROLEGOMEKA RATIONIBVS

m

Nunc iam animum huc omneS; quae loquar, adu6rtite

nescio an defendi possit huc quae loquar dictum pro ad haec quae loguari quod si nihil sit, deleto omnes scribi poterit

Nunc iam animum huc ad ea, quae loquar^ adu6rtite:

nam omnium minime placiturum sit

Nunc iam omnes animum ad ea quae loquar adudrtite.

Sine omni autem dubitatione haec sunt Amph. II, 1, 9. V, 1, 4:

Tamen quin loquar haec uti facta siiut hic.

lam ut opprimar, ut enicer: me miseram, quid agam

nescio.

Quibus nunC; postquam de productione satis constat, addere suapte natura ambiguum exemplum licebit Poen. Y, 6^ 4:

Yt me suspendam, ne dddicar Agorastocli:

parum enim elegans yel potius horridus iste sit tribrachus ex ddd/ircdr Sgo- compositus. Sed Menaechm. II, 3, 10 recte ut yidetur Hermannus Elem. doctr. metr. p. 395 anapaesti- cum discripsit nunc eum adibo, alloquar ultro. lam vero melius opinor perspicies, quam corrigendi opera ei succes- serit, qui dum se vult criticum haberi, hunc in Trinummo bellum versiculum 540 procudit:

Sues angina mdriunttir acerrume.

Satis puto apparuit; nihil sibi proprium habere naturam r litterae finalis, quo praegressae vocalis brevitas intende- retur. Nec magis id in alias consonantes cadii Quodsi faxis feceris producta ultima usurpata sunt, contra atque in fads ' cLxxxu facitis fecistis am>dbis factum, ex ipsius vocalis natura illud pariter atque in uelis sis edis duis ames legas leges legercs, atque adeo in loquar morer repeti et ratio cogit et productae dixerimus dixentis formae iubent antiquitatis propriae. Nec productionem potius t littera finitae breves syllabae, quam item primitus productae correptionem passae sunt. NaAi nisi mea me coniectura vel potius ratiocinatio fallit, idem, quod in primam et secundam, etiam in tertiam personam con- iunctivorum cadit. Ynde efficitur multo latius patere, quod non prorsus fugit grammaticos, ut Boppium Gramm. compar.

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 423

p. 928 sqq. et 6. Curtium nostrum de format. temp. et modor. p. 259 sqq.: legemque constantem formandorum con- iunctivorum omnium 'hanc fuisse, ut origine sua longa Yocali fierent (cuius primitiva species non dubitandum quin I fuerit); sive eam vocalem s littera sive r sive t sive m excipiebat: decursu autem temporis demum factum esse, ut servatae etiamtum Plauti aetate longae vocalis correptio ita increbresceret; ut post Plautina tempora in certae consuetu* dinis constantiam ipsa brevitas abiret^ earum personarum quae in m et r et ^ exeunt communis: una enim s cor- reptioni semper restitit. Exempla tertiae personae habes primum sit [cf. p. CCLXVii] Asin. IV, 1, 17. Men. V, 7, 55. Mil. II, 2, 87 (nam de Bacch. I, 2, 32*) perdubia res):

Ne epistula quidem illi illla sit in aedibus.

Ne tum, quando sanus factus stt, a me argentilm petat.

Yt, si illanc concriminatus sit aduorsum militem.

Yerissime enim observatum est numquam siet formam accen- tum habere in paenultima: cuius rei melius iam caussa et ratio perspicietur. Non magis id fuat et duit formae passae clxxxiii sunt: quare haud scio an non sollicitanda sint producti det coniunctivi exempla Pers. I, 2, 16. II, 5, 26:

Sed legirupam qui damnet, det in ptlblicum:

Et mtllier ut sit Iibera atque ipse tlltro det argentum:

Captivorum autem versus II, 2, 10 sic restituendus: Neque te nobis, si hmc abeamus, si fuat occasio.

Eadem ratio uelit verbi Men. prol. 49: Velit, audacter imperato et dicito:

item Trin. 306, ut capite XV [p. ccxxix (463)] planum fiet:

Vtrum itane esse mduelit ut eum animus aequom censeat.

Haec si fidem habent, simul hanc vim habere necesse est, ut a metri quidem vitiati suspitione Militis versum IV, 6, 29 liberent:

*) [Cf. Nov. exc. Plaui I p. 68 sq.]

424 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

*

Sine ultro ueniat; quaeritet, desidere^; exsp^ctet.

Rursum his exemplis fretus^ quoniam par ratio inter leges leget atque inter des det intercedit, non dubito etiam audiet creticu^ potius tueri in Bacch. IV, 8, 70:

Satin' est, si plura ex me aildiet hodie mala,

quam tribrachum quartum pedem, iambum autem pro ana- paesto quintum interpretari. His autem fundamentis iactis audeo progredi longius et ultra coniunctivi formas investi- gatae rationis fines promovere: quamquam fateor non sine timiditate me audere, et rationi obtemperantem magis quam morigerantem sensui. Nam quo affinitatis vinculo tielis et tielit^ sis et sit, des et det, quo legas legamus et legat, quo loqtmris loqmtur et loquary eodem contineri amas et amat, mones et monet, audis et audit concedendum est. Igitur quod cLxxxiv in illis factum, ad hos quoque indicativos pertinuisse tam est consentaneum; quam rationi repugnans productum legis vel legit Atque nata esse illa omnia aliqua contractione binarum vocalium constat; e. c. amas ex amd4-s, amat ex ama-i-t, amdre ex ama-e-re: nihil autem contractum est in leg-t-s, leg-t-t, kg-ere. Ei^o non aliqua licentia productum est scit, si est productum, sed prosodiam e contractione consectariam servavit: fit autem, quod a fio (non fto) duci- tur, ne potuii quidem brevi vocali ftt dici, ut nihil prorsus singulare sit in Capt. prol. v. 25:

Vt fit in bello, capitur alter filius.

Sed ut scity ita posteriore aetate corripi solitum it longam syllabam habet Curc. IV, 2, 3:

Nemo it infitias. Attamen meliilsculumst monere:

eademque ratione solet et lubet et afflidat Merc. III, 4, 63.*) IV, 2, 5. Rud. V, 2, 46]:

Cilr istuc coeptas consilium? Quia enim me affiicta^

amor. Sol^ hortator remiges hortarier.

*) [Quo loco RitBchelias addit: 'cave LachmannQm in Lncr. Y, 396 seqoare.']

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 425 ^

Quod tibi lubety id mi impera. Tange aram hanc Ve«

neris. Tango.

Qnare a metro quidem nec Bacchidum versui II; 2, 51 litem moyerim:

Negdtium ad me hoc attin^ aurarium:

Trinummi autem v. 330 verum esse iambum eget credo:

Quid is? egetne? EgeL Habuitne rem? Habuit. Qui

eam perdidit?

Qiiae si probabilitatem habent; simul intellegitur non soUi- citandum fuisse Trin. 206:

Quod quisque in animo habeY aut habitunlst; sciunt: glxxxy

cui versui quo tempore inserto aut succurrendum putavi, om- nem legem illam nondum investigaveram.*) Dubitare tamen quam quicquam confidentius affirmare de producta dat forma praestabit: cuius etsi unum exemplum libri Rud. IV, 1, 9 praebent; de quo in Parergis dictum p. 430, alterum, sed id non uno nomine ambiguum; prolatum est e Most. HI; l^ 72:

Molestus ne sis: nemo dat: age quod lubet:

tamen brevis in dare damus datis vocalis facit ut sat gravis scrupulus animo insideat^ quamquam non impedit illa sane quominus et das et det produceretur. Sed quae ne rationis quidem societate ulla cum exemplis adhuc tractatis continentur ea noli vel defendere vel excusare. Apage igitur uendidlt ueniblt uidlt perciptt obtiglt seruabit et si quae sunt simi- lia**). Nec enim arsis^ cuius in hac caussa iactari potestas solet; ullam ad producendum vim habuit in Plautinis versi- bus veterique Latinorum poesi universa; nec omnino tale quid umquam nisi eis condicionibus factum est; quibus licuit et quamlibet brevem syllabam pro longa substituere et plerum-

*) [Quod quisque in animod hdbet auJt habiturust sdu/nt RitBcheliQB BcripBit in ed. alt. (cf. Nov. exc. Plant. I p. 73) addens: 'De habit vereor ut recte cogiiaverim Proleg. p. CLXXXiveq., de aliqaa trans- pontione minime vereor ne reote FritzBchios p. 5. animo aut habet re- ceptam in proecdosi probavi Maellero de pros. p. 63.']

**) [Cf. praef. Psead. p. xiv et Oposc. phil. II p. 641 sq.]

426 PROLEGOMENA DE BATIONIBVS

que etiam hiatum admittere h. e. cum in mediis tetrametris iambicis et anapaesticis^ item in creticis*), tum ubicumque fortior interpunctio (quo potest etiam ezclamatio pertinere, sed nequaquam quaelibet exclamatio pertinet); praesertim cum personarum mutatione coniuncta; pausam fieri pronuntiandi sive iubet sive patitur. Vnde intellegitur non tam* ad pro- sodiacam doctrinam hoc spectare quam ad ipsam metricam. Velut Trinummi v. 584. 586:

cLxxxvi Nam certumst sine dote haiid dare.**) ST. quin tu i

modo. Meam neglegentiam. ST. i modo. LE. nuI16 modo.

Quo illa quoque exempla refero^ in quibus si illiusmodi syllabas pro brevibus haberemus^ valde ingrata diremptio tribrachi fieret, ut v. 941. 1179:

Silb solio louis? SY. ita dico. CH. e caelo? SY. atque

e medi6 quidem.

Quis id ait? LY. ego. LE. ttln uidisti? LY. et tiite item

uideas licet.

Quorum versuum priorem non sine summo elegantiae detri- mento sic dimetiare una syllaba auctum:

Sifb solio louis: ita dico: e cael6ne: atque e medi6

quidem.

Aut talia autem vel cognata^ aut comipta; quae allata vidi, sunt omnia. Quid enim mirum si in centenis versibus multis modis corruptis aliquotiens corruptela etiam eo valuit, ut ^ brevem pro longa syllaba librarii inferrent? Et plerumque

tam est prompta atque evidens emendatio^ ut mirere quem- quam fugere potuisse. Velut cum Capt. prol. 9

Eumque hinc profugiens uendidit in Alide

egregie Beckerus de com. Rom. fab. p. 108 emaculavit revo- cato uefmm dedit, quod similiter a librariis obscuratum est atque alibi uenire pro uenum ire substituerunt: id quod sub-

*) Qqo pertineDt de mihx tgo et Bimihbas supra dlBpntata p. OLXX [412 sq.]

**) [De haud me dare cum Hermamio BitscheliaB cogitavit in ed. alt.]

EMBNDATI0NI8 PLAVTINAE. 427

tiliter Fleckeisenus nuper docuit [Exerc. Plaut. p. 48 sq.]. Non maiore opera Stichi II, 2, 60 restituitur:

lam ego non facio ailctionem: nam obtigit mi hereditas.

In Menaechm. V, 5, 22 autem pro percipit insania ipso re- posito coniunctivo scribe:

quid cessas dare Pdtionis aliquid; priusquam percipia^ insania?

Alia exempla ceterarum emendatione fabularum toUentur. olxxxvii Sed ad Terentianum augedt indiistriam defendendum non utar hac demonstratione: ubi cum Bentleio prorsus desidero uostra pronominis notionem, elapsi autem versiculi alicuius video etiam alia exempla proponi posse^ ut

Bonitasque adiutans, quae antehac in uobis fuit: Bonitasque uostra, quae alias adiutrix fuit.

Nunc autem, postquam eum locum, qui est de cor- reptione longarum vocalium, ita uti fecimus pertracta- vimus, simul apparet cur brevium vocalium productioni nuUum omnino locum in prosodia quidem Plautina conceda- muS; sed tantum aliquem in metrica.

CAPVT XIV.

Quibus autem condicionibus syllabam ancipitem, eisdem admitti hiatum constai Nihil igitur suspitionis Trinummi haec exempla habent; quibus proditum in libris hiatum partim servavi partim revocavi, v. 273. 432. 907. 1059. 1071. 1185:

G16riam et grdUam: hdc probis pretiumst. Tempiist adeundi.'^) LE. estne hic Philto qui aduenit? Ldbet audire. SY. illi edepol iUi ilU uae miserd mihi.**) Eo domum. CH. heus tu, asta flico. a\tdi***\ heiis tu.

ST. non sto. CH. te uolo.

*) [Dabitat de hoc exemplo Ritschelias in ed. ali] **) [In ed. alt Ritschelias axmotavit: ^illi illi Hli com Acidalio Hermannus, meiito fortasse probatnm Naekio de allitt. p. 882. ittic iUi Maelleros de pros. p. 568 valde inconcinne.']

**^) [In ed. alt. non diflplicait Ritscheli^ audin a Maellero propo- sitam.]

428 PROLEGOMENA DE BATIONIBVS

Satin' ego oculis plane uideo? estne hic*) an non ^st?

is est. cLxxxviii Miseria una uni quidem hominist dffatim, CH. imnto

huic parumst:

quo versu qui verbis transpositis immo huic est parum scrip- serunt, suaserunt quod concinnitas dissuadet inter hunc et proximum versum intercedens: Nam si pro pecca/tis centum ducat uxores, parumst Servari hiatus etiam v. 790 potuerat:

Pat^rni signum nosse, ME. etiam til taces?

nisi tam frequens in codicibus nosse et nouisse (ut v. 957**)), noris et fioueris (ut v. 952) formarum permutatio esset eaque in utramque partem valens, ut ista quidem vix ulla mu- tatio esset.

Omnino enim qui recte iudicare de hiatu volet, hoc im- primis teneat oportet, non aliquam elegaiitiam hiatum iuter- pretandum esse, qua delectati .sint poetae et quam dedita opera sectati sint, sed licentiam quam indulserint sibi, ubi non nimis habere offensionis videretur. Cum autem hiatus omnis nulla alia in re consistat nisi in neglecta contiguo- rum vocabulorum ea sive elisione sive syualoepha, qua adeo assuevisse linguam latinam scimus, nemo ut tam msticus esset qui uocales nollet coniungere, ut ait Cicero Orat. §. 150: consequitur minus offensionis hiatum ibi habere,.ubi illius- modi syiialoepham ipsius vocis pausa aut non patiatur fieri aut patiatur non fieri. Quamquam hanc bipertitam con- secutionem, quam ratiocinatio commendat, fatendum est non comprobare usum. Nam ut uno verbo dicam, etiam quae nobis quam maxime necessaria videatur pronuntiandi pausa, tameu necessitatem quidem neglegendae elisionis vix umquam

*) [ipsus in ed. alt. cum hac aDnotatioDe: ^ipstu BCD^ recte probatnm a Fleokeiseno Ann. pbil. t. 93 (a. 1866) p. 61. hie A^ praeter morem Plantinum: pro qno is substitnebam Froleg. p. occxxiii.']

**) [Cf. Fleckeiseni de nosse nossem forma non Plautina observatio (Ann. phil. t. 96 [a 1867] p. 632 ann.), qua dnctuB Ritschelins in Trin.' ad y. 952 quamquam non «mmemor Ciceronis Orat. g 157 veretur ne non magii Plautina sit noria forma.]

fiMENDAtlONlS PLAVTINA^. 429

habuit. Causa enim intermissae pronuntiandi continuitatis clxxxix cum aut in sententiae aut in numerorum rationibus posita sit: numeri quidem pausas nemo nescit eam tantum vim habere ut admittant hiatum; non ut requirant umquam. Sed ne a sententia quidem plus quam excusationem hiatui paratum esse evidentissime eorum exemplorum multitudo docet; in quibus vel fortissima interpunctio minime im- pediit quominus vocales coalescerent. Non potest (si a sin- gularibus quibusdam exemplis recesseris) gravius divortium sermonum cogitari quam quod fit mutatione personarum: et tamen haec ipsa tantum abest ut non admittat elisionem; ut raro neglectionem elisionis admiserit. Duo triave e Tri- nummo exempla supra posui: in contrariam partem eiusdem fabulae circiter quinquaginta valent huiusmodi:

Quid edimus nosmet postea? LE. etiam tii taces?

Si quid uis Stasime. ST. huc cdncede aliquantilm. PH.

licet. Ei rei argumenta dicam, PH. audire edepol lubet. Quid is? egetne? LY. eget PH. habuitne rem? LY. ha-

buit. PH. qui eam perdidit?

Atque talium frequentia eo maiorem ad hanc caussam uni- versam recte iudicandam vim habet^ quo aegrius nos hodie perspicimuS; qui tandem veterum ars illud praestiterit om- nino^ ut non unius hominis ore prolatae vocales coirent pro- nuntiando: quod quidem nunc non persequar.

Similis autem^ quamquam non tam evidens argumen- tatio duci ex exclamationibus poterit. Nam etsi num- quam sane vel monosyllaba o oh ah ha uah heu hei au eu vel aha vaha eheu (Trin. 503) elisa sunt: tamen non talia tantum^ quale est hercle, sed etiam eho et eia vel heia, quae cxc suapte natura iubent inhiberi vocem, haud raro cum inse- quenti vocali coaluerunt. Velut eho cum alibi tum Epid. IV, 1, 40 eho istinc, Poen. I, 2, 51 eho amabo, ib. 121 eAo an irata's, IV, 3, 14 eho an iam, Rud. II, 7, 20 eho an te paenitet: nam Trin. 943 insiticia est ea particula [cf. supra p. 416] ut alibi aliquotiens, Poenuli autem V, 3, 17:

Eho, an htSius sunt illae filiae? GI. ita uti praedicas

430 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

(sic enim scribendum) probandi vi caret^ quod non raro eho ut epiphonema extra versum positum est, ut Trin. 934. 942. Pariter elisum eia habes velut Cas. III, 6, 4. Truc. I, 2, 91, quem Ambrosianus iubet ita restitui una cum proximo:

AS. Eia^ haiid itast res. DI. ain tu eam me amare?

AS. immo unice linum. DL Peperisse eam audiui. AS. ah, dbsecro, tace Di-

niarche. DI. quid iam?

Quo tamen non rettulerim cum Lachmanno prooem. ind. lect. BeroL aest. a. cioiocccxxxxvii p. 6 [= in Lucr. comm. p. 164] Persae versum II, 2, 30, quem ille sic dimetitur*): Heia. heid, tno ex ingenio, ego sic potius:

Gxci Heia, heia, tuo ex ingenio mdres aliends probas:

quando in longam syllabam non magis demonstrari potest heia exiisse quam eho, pro quo eho tu Ambrosianus praebuit Trin. 55. Geterum cum cessare vocem etiam ante interiectio- nem consentaneum sit, tamen vel sic elisio haud cunctanter admissa est, ut Trin. v. 536. 870. 963. 1072. 1059:

Alii se suspendere, en [etn Trin.^] nunc hic, qudius est. Aperite hoc, aperite, heus, ecqui his fdribus tutelam

gerit? Adgrediundust hfc homo mf astu, heus, Pax, te tribus

uerbis uolo.

*) Cam eodem Lachmanno aegre fero mihi etiam de alioram versaam qaorandam mensara non Batis convenire. Velat param ex- pedio qaa mensara decurrere hunc voluerit: Fecuniae accipiter auide atque Uuide, [Cf. Nov. exc. Plaat I p. 115.] Nec, si qaid video, pro- babiliter ille Amph. I, 1, 188 et Moat. IV, 2, 59 discripait [comm. in Lacr. p. 162], qai mihi videntar his accentibas notandi fuisse:

Aine uero? Aio enimuero. V^rbero. Mentfre nunc:

Aio. Atque eam manu ^misisse. Aio. £t postquam eius hinc pater :

nisi quod in priore non fero aine^ sed reponendam puto Ain tu uero? Commemoravi autem baec propterea ut, si forte de eis ratio me fefel- lerit, quam fateor adhuo me credidisse certisBimam, meliora a prae- stantiBsimo eodemque carissimo viro edocear.

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 431

Certe is est^ is est profecto. o mi ere exoptatissume. £o domvm, CH. Tmm^ tu^ asta ilico: audi e. q. s.

Quorum versuum extremo nec mutatio personae nec vis exclamationis nec finis sententiae obstitit elisioni. Nam profecto etiam cum mutatae personae vel exclamationis pausa non coniunctus ipsius enuntiationis finis, si rationem consu- limuS; non suadere tantum^ sed flagitare pronuntiationis in- tervallum videtur: et tamen in hoc quoque tertio genere elisionem tantum abest ut reformidarint poetae, ut rara sint hiatus exempla. Et in Trinummo quidem nullum: in con- trariam partem valentia circiter viginti quinque^ velut (prae- ter antea allata, in quibus exclamatio accedit) v. 195. 376. 681. 692. 717. 795. 826. 996. 1018. 1139. 1150:

Istilc uolebam sdre, i sane nilnc iam.

Tua re salua. hoc pacto ab illo siimmam inibis gratiam.

Meam sororem tibi dem suades sme dote. at non c6n-

uenit. Quis me improbior perhibeatur esse? haec famigeratio. cxcii Abiit hercle ille. ecquid audis, Lysiteles? ego t^ uolo. Inspectasque esse, in huiusmodi negdtio. Spilrcificum, immanem; mtolerandum; uesanum. ego con-

tra 6pera expertus. Vt sciat se perdidisse. ego abeo. male uiue et uale. M^moriae esse dblitum? an uero, quia tu cum frugi ho-

minibus. Nimis pergraphicus sucophanta. is mille nummum se

aiireum, S6Ius stO; nec qu6d conatus sum agere^ ago? homines

c6nIoquar.

Quibus propinqua haec sunt: v. 391. 590. 624. 704. 746. 799. 1068. 1108.

ErgonC; qui tam rarus hiatus ibi fuit^ ubi pausa quae- dam voci^ non tantum oSensioniB nihil sed adeo plurimum commendationis haberet, eumne^ ubi ab eadem parte ne ex- cusationis quidem quicquam paratum est, patienter toleratum esse existimabimus et praeter rationem pausam pronuntiandi placuisse ubi sententiae nulla esset? Et hoc ut artis fuerit?

432 PROLEGOMEKA DE RAtlONIBVS

et Plautinae artis, cuixis tantam in reliquis partibus sena- Tiorum septenariorumque condendorum omnibus elegantiam merito admiramur? Aut hoc praeposterum et incredibile^ aut nihil. Nec vero diversa ratio est eorum ezemplorum^ in quibus vocis intervallum quoddam non e sententia; sed e numeris aptum esi Longe creberrimum esse hiatimi in mediis tetrametris iambicis constat: non rarum in anapae- sticis creticisque: nec eundem a mediis trochaicis septe- cxciiiuariis artis consuetudo exclusit. Verum hic qua eum tem- perantia admiserit, multo etiam manifestius similiS; quam qua supra utebamur, computatio versuum ostendit. Septe- narios enim trochaicos cum Trinummus plus quingentos com- plectatur, quotiens in tanta multitudine poetam putas ea, qua licebat sat saepe, libertate reapse usum esse? Tria huc exempla e supra allatis referre poteris v. 907. 1059 [cf. p. 427]. 1071 [cf. p. 428]: quorum ambigua vis est, quoniam cum numerorum pausa coniuncta est; qua sola satis defenditur hiatus, orationis institio. Praeter illa in tota fabula non plures quam sex septemve versus exstant^ in quorum caesura hiatum scripti libri testentur vel potius testari videantur: e quibus ubi eos dempseris^ quorum aut nulla aut suspecta fides^ aliquanto etiam pauciores restabunt. Pari utrumque genus proportione in Bacchidibus est: in qua fabuia e plus trecentis septenariis trochaicis hiatum ex Her- manni recensione sex admiseruut: v. 55. 362.*) 396. 399 [vide infra]. 414. 415*), praeterea octonarii duo 580.*) 582. Ynde satis puto apparet, quam non sit in deliciis habitus vel maxime legitimus hiatus. Quo magis cauto opus esse intellegitur, ne quod fieri potuisse concedendum sit, cupidius credatur factum esse revera. Quae cautio quas in partes valeat quamque subtilem diiudicationem habeat, ipsius Tri- nummi exemplis declararc licet, quae haec sunt v. 311. 606. 613. 652.**) 990. 1025 [cf. p. 337]. 1124:

Nimio satiust, ilt opust, te ita esse^ quam ut animd lubet. Ndn credibile dicis. At tu edepol nullus cr^duas.

♦) [Cf. Nov. exo. Plaut. I p. 76 sq.] ♦"^) [De hoc versu cf. Opasc. phil. III p. 62 (v. sapra p. 329)]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 433

Pdstremo edepol ^go istam rem ad me dttinere intellego. [Atque istum ego agrum tibi reUnqui 6b eam rem enixe

expeto.] Vapulabis meo drbitratu et nouorum aedilium. [Nisi etiam labdrem ad damnum dpponam epithecam in- cxciv

super.] Hae sonitu su6 mihi moram obiciunt incdmmode.

Ex his exemplis tam certum^ ut non possit sat leni muta- tione removeri^ nullum est praeter sextum, cui ego quintum socio, quantumvis ibi facilis sit arbitratu meo transpositio^): de reliquis omnibus varias ob caussas esse dubitandum puto. Atque septimus versus cur sit sine mora hinc relegandus, supra docui p.CLXx[412]. De quarto non dubitarem; nisi aliud ipsa codicum vestigia suaderent, de quibus p. LXXII [329] dic- tum. Tres autem primos versus nego hiatui admittendo omnino sat commodos esse: ad quem etsi minime requiro graviorem aliquam orationis institionem, tamen altera ex parte consen- taneum est repugnare hiatui i. e. cessationi vocis tales ver- borum constructiones enuntiatorumque conformationes^ qui- bus eae ipsae voces^ quas discriminet hiatus, ligentur potius et coutinuae pronuntiationis necessitate vinciantur. Nihil einsmodi in reliquis vel Trinummi vel his Bacchidum exem- plis hiatui obstat:

Atque ecastor apud hunc fluuium dliquid perdundilmst

tibi: ihi cursu, luctando**), disco, hdsta, pugilatil, pila: Inde de hippodromo ^t palaestra libi***) reuenisses do-

mum: It magister quasi lucerna uncto exspreta linteo: [Itur illinc iilre dicto. hocine hic pacto potest:]

immo aptissima hiatui esse membra orationis apparet. Con- tra dispesci te ita esse et at tu edepol eo minus licebat, quod haec verba fortissima interpunctio praecedit, illa lenior, sed

•) [meo arbitratud Trin.*, cf. Nov. exc. Plani I p. 75.] *•) [Cf. Nov. exc. Plaut. 1 p. 63.]

**•) [sive cubi aive palaestrad proposuit RitBchelias Opuac. phil. III p. 141.]

FB. BITSCHELn 0FV8CVLA V. 2S

434 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

interpunctio tamen sequitur. Itaque etsi nullo negotio trans- cxcv poni ntdlm edepol potuit*), tamen ad elapsam potius sylla- bam librorum scriptura tua edepol spectare visa est (nam aedepol pro edepol quam frequens est in noviciis FZ libris, tam est in antiquis insolens); e qua tute cum Bothio effeci- mus. IUa autem^ tit opust te ita esse^ ipsa vis sententiae et artis ratio flagitabat at sic coUocarentur mutato accentu ut opust ita te esse: reliquum igitur erat ut d adiceretur.**) Eiusdem litterae adiumento licebat tertio versU; quae ipsa constructione iuncta sunt, pronuntiando quoque coartare istam rem ad med attinere***): elegantius tamen visum est ad me yerba intendi ante rem coUocata. Dubitari potest de Bacch. 430 [462]:

y^rum ingenium plils triginta dnnis maiust quam alteri^

ubi nec tam commoda^ quam in lucema undo exspreta, voca- bulorum inter se constructorum diremptio est^ et perfacilis transpositio maiust annis.f)

Tanta igitur cum fuga hiatus fuerit locupletissima ex- cusatione muniti^ quibus tandem machinis non excusabilem hiatum tamen defensum ibis? Scilicet quod a caesura tetrametris^ idem ab eadem caesura praesidium faerunt qui paratum esse hiantibus senariis vellent. Qua comparatione nihil cogitari alienius potest. Adeo enim nihil similitudinis inter utramque caesuram intercedit; quod quidem ad minu- endam hiatus offensionem valeat, ut diversissimis generibus discretae sint. Quod discrimen recte senserunt qui alteram tantum caesuram^ diaeresim alteram vocarunt, quamquam nec veterum auctoritate et aliam ob caussam meo iudicio non satis probabiliter. Sed de nomine utcumque statueSy re interesse plurimum apparet, yersus incisione aliqua ordines cxcvi rhjthmici serventur an consulto dissecentur. Quodsi servan- tur; ut in tetrametris omnibus, nihil offensionis vel hiatus

*) [Sic in ed. ali Ritscbelins cam Reizio HermannoqQe dedit improbans qnam hoc loco tnetar Bothii coniectnram ] **) [Cf. infra p. cclxi, Nov. exc. Plaut. I p. 47.] •) [Sic Trin.» cf. Nov. exc. Plant I p. 46 ] t) [huic annis fitaiu^ in editione dedit Ritschelins.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 435

vel in arsi syllaba anceps habet, quippe in eiitum ordinis rhythmici incidens: contra in senarii iambici caesura^ ut quae in medium ordinem rhythmicum incidat (quando iam- bicos esse iambici versus ordines oportet^ non trochaicos); hiatus locum non habuit. Quam caesurae vel vim vel non vim ficticiam non esse luculenter hinc apparet^ quod sicubi caesuram vel trochaicus vel longe plurimis exemplis iambicus tetrameter non post octavam habet sed post nonam sylla- bam^ h. e. non in fine rhythmici ordinis sed in medio ordine, non umquam hiatui locus concessus est. Quodsi in creticis yersibus hiatum vel syllabam ancipitem non principalis tan- tum caesura totius versus^ sed singulae caesurae podicae ad- miserunt; quod factum esse constat*); faoc e singulari natura cretici numeri repetendum est^ cuius singuli pedes tamquam catalecticos ordines efficiunt^ sed ad iambicorum versuum trochaicorumve ordines nuUo pacto transferendum. Quo ta- men gravi errore irretiri se Lingius passuS; dum trochaicis ordinibus iambicos versus dimetitur, eo pervenit ut non modo in caesura senariorum^ sed in fine cuiusque dipodiae trochai- cae sive iambicorum sive trochaicorum versuum legitimum esse hiatum sibi persuaderet. Qua doctrina etsi modum ve- cxcvii ritatis prorsus excessit^ tamen etiam longius progrediendum esse Beckerus (p. 106) ratus calidius praecepisse Lingium dixit: addendam enim penthemimeri certe hephthemimerem esse, ut in qua non plus quam in illa offensionis hiatus haberet. Reliquum erat ut ea doctrina perficeretur et om- nino nuUus in uUo versu locus esse diceretur, quin ab ele- gantiae nimirum et concinnitatis et perspicuitatis studiosis poetis legitimi scilicet hiatus ornamento aliquando condeco-

*) Qnainqiiam non est qaovis pacto factom. Nam etsi in Her- manniana discriptione eornm yerBuam , qui nobis snnt Trin. 247 sq., recte hic se creticus habet:

Ibi pendent^m ferit: iam dfnplivis 6rat,

tamen in brevem yocalem desinens yox dactylica non potnit pro cretico substitni y. 261:

N6x datur: ducitur fdmilia t6ta:

quod genus elegantia artis respuit. [Cf. annot. ad hunc yersum in ed. alt. et Opusc. phil. IV p. 413.]

28*

436 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

ratus esset. Atque hoc quidquid est laudis sibi non sunt eripi passi Lindemaunus cum suis congerronibus: quos postea- quam leniter perstrinxi Musei philol. t. V a p. 136 ad 142 (=Opusc. phil. II p. 211—217], nunc iterum defricare nolo. In quos apprime conveniunt quae ante hos cxxii annos iusta indignatione, et tamen frustra ut nunc apparet, Bentleius pronuntiavit: ^Nimirum hi non ipsos poetas^ non artem et rhjthmi genium^ sed librarios sibi duces sumunt: et tot fere licentiarum species sibi fingunt, quot in toto Plauto Terentio- que vitiosae lectiones nunc restant^ unique loco qui emen- dandus erat, ex altero aeque mendoso patrocinium quaerunt.' Qui quidem viderint, qui se civibus suis commendare potuisse eum poetam dicant; cuius ars cum vitae usum et familiaris sermonis consuetudinem repraesentaret, illud tamen neglege- ret quod Cicero Orat. § 152 dicit ^nobis ne si cupiamtis quidem distrahere uoces conceditur,^

His autem verbis quae continuat Cicero: Mndicant ora- tiones illae ipsae horridulae Catonis, indicant omnes poetae praeter eos^ qui ut uersum facerent saepe hiabant: ut Nae- cxcvm uius Vos qui cuicolitis Histmm fluuium cttque algidam, et ibi- dem Quam numquam uobis Graii atque barbari, at Ennius semel Scipio inuicte. et quidem nos Hoc tnotu radiafdis ete- siae in uada ponti. hoc idem nostri saepius non tulissent, quod Graeci laudare etiam solent': haec igitur Ciceronis verba cave ne omni lege solutis versibus Plautinis et hian- tium vocalium multitudine deformibus ullo modo patrocinari putes.*) £t Naevium quidem illos in senariis (tragicis ut videtur) revera admisisse hiatus credendum esse Ciceroni videtur: tametsi facile faerat vitato hiatu scribere Graii uo- bis**) nec testimonia desunt quibus, quam corruptis codici- bus iam Tulliana aetas usa sit, doceamur: tam enim insciti poetae ille potissimum hiatus est qui accolitis, ut qui de mendo scripturae suspicetur; non sit me iudice inclementius

*) [Cf. Nov. exc. Plant. I p. 113 Bq., nbi queis et Qraieis scrip- Bisse Naeyium proponit Ritschelins.]

**) Nam ex eo, qnod talia ut Chrai Lachmannna nnper docnit non esse Bolita elisionem pati, minime conseqnitnr ut pati hiatnm sine artis offensione potnerint.

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 437

iucrepandus. Sed esto, ut sic hiaverit Naevius. Opponi autem bonorum peritorumque poetarum multitudini^ qui non nisi consulto et certis condicionibus rarum hiatum ut Ennius sibi indulgeant; tales poetas apparet^ quos artis inopia eo adegerit ut si vellent versus efficere omninO; et crebros hia- tus et promiscuos etiam nolentes sibi elabi paterentur: qua- lis fuisse Naevius dicitur. Nam etiam genere prorsus diversi sunt Naeviani hiatus illi qui accoliUs et GrdU digue, atque Graecorum exemplo probati Scipio inuide (quae verba voca- lis sequebatur) et etesiae in: ad quod genus solum ultima verba Ciceronis spectant hoc idem nostri, . . ,solent lam vero quid est tandem, quaesO; cur cum Naevio potius quam cum eis, qui non sordere Naeviano more maluerunt^ Plautum vel cxcix nos sociemus vel cogitatione sociasse Ciceronem putemus, h. e. eum scriptorem qui neglegentioris artis exemplo Nae- vio utatur, non utatur Plauto? Nam ex eo, quod cum ipso Ennio nec poesis genus nec cum hoc coniunctum genus hia- tus Plautus commune habet, non consequitur* profecto negle- gentiam eum cum eo poeta communem habuisse, quocum poesis generC; sed ut recentior cum vetustiore coniunctus est. An similem atque in Naevio fuit artis inopiam vel in hia- tuum licentia vel in aliis partibus poeticae non centeni, sed milleni versus Plautini produnt tanta et facilitate fusi et concinnitate elaborati, ut meo sensu etiam superent Teren- tianam industriam et aliquanto molestiorem lucubrationem? In quibuS; si nihil a Naevianis differrent; quidtandem ad- miratos esse illos existimabimus, de quibus Horatius:

At nostri proaui Plautinos etnumeroset Laudauere sales ?

Cui iudicio etsi non subscripsit Horatius cum eis omnibus quorum in diversissimis rationibus innixa nova ars prorsus opposita veterum arti fuit, tamen ex ipsis veteribus vete- rumve artis studiosis quis umquam simili atque Plautum elegantiae laude Naevium cumulavit? quis Naevianos nume- ros admiratus est? Qui quidem poeta quid mirum si ab Saturniorum rudi et inculta specie profectus, in quibus huius- modi multa admisisset, ut

438 PROLEGOMENA RATIONIBVS

Onerariae onustae stabant in fltistris*)

(v. Mus. Rh. nov. V p. 247), aliquid consolitae asperitatis ad politius genus transtulit? Nec enim ulio modo, qui Nae- vio Plautum citius compararunt, quanto utriusque poetae ars universa intervallo distet, satis reputasse videntur.

cc PauUo diligentius enarranda esse Ciceronis verba puta-

vimus quam factum est a Lomano Speciminis critici in Plautum et Terentium, quod Amstelodami a. cioiocccxxxxv edidit, p. 21 et 25: ubi tamen de hiatu saniora praecepit quam post Bentleium et Hermannum a quoquam prolata vidi. Ceterum nec vitiosum et frequentissimum illum esse hiatum inter omnes constat, cum monosyllabae voces, sive in longam vocalem**) sive in m consonantem exeuntes, dum priorem syllabam solutae in duas breves arsis efficiunt, ac- centu intensae corripiuntur. Quod genus hiatus tam certam in veteri poesi Latinorum omni sedem habuit tantaeque ipsis poetis voluptati fuisse videtur, ut etiam ubi eius necessitas nuUa esset, tamen liquescenti vocalium pronuntiationi haud cunctanter praetulerim, idque eo confidentius, quod ea ratione simul licebat longe usitatissimam ille iste esse vocabulorum correptionem servare***): nam talia sunt, quae illam mensu- rae ambiguitatem admittant. Ergo cum per se nihil inter- sit, guern esse corruptiim uides [sic Trin.^J an quem esse cor- mptiim uides v. 116 pronunties, hoc tamen visum est prae- ferendum esse, eademque ratione ciim illis, non cum illis [sic Trin.*] v. 203, diim illud 211, quom illi [quoni illi Trin.2j 342,

cciquem istas {tibi) [quem tibi istas Trin.^J 951, quom iUe itast

*) [Cf. Opnsc. phil. III p. 133, nbi onerarias saasit Bitschelius.] **) Longis vocalibus etiam diphthongos comprQhensas 8886 volo ut qucLe et quoi, de quo p. CLXXii [414J dictum. Nec fortasse hinc ex- cluBam 6886 8eu particulam significavi p. lxxxv [34 Ij.

***) Qnae una caussa satis fuit, cur etiam, ubi nullus vocalium conoursus, 8ed Bimilis pronuntiandi ambiguitas, probarem velut v. 371 9i quid db illo acceperis prae hac mensura si quid ab illo acceperis, item V. 372 eo pater: pol ego istatn prae pol ego istam, 866 mihi ille prae mi ilk: quamquam a sententia hic plena mihi forma non ut alibi requiritur, e. c. v. 588 in verbis potissumum mihi id obsit, ubi absonum sit delitescere pronominis notionem.

EMENDATI0NI8 PLAVTINAE. 439

1170, item de illo [de illo Trin.*] 134, 7ie iUe ex 518, de istoc [de istoc Trin.*J 567, ne istaec [ne isiaec Triii.*J 738, ne iUe eocaudiat 754. Quid? quod fortasse (nec enim dubitatio- nem ipse celo) illorum societate licuerit etiam bisyllaba comprehendere, quae synizesi monosyllaba facta, ut mono- syllaborum exemplo elisionem, ita hunc quoque hiatuin passa sint. De quo ut quaerendum esse significarem, v. 636 yerba sic notavi meam ego conspicio mihi, ubi potueram sane sine ulla offensione meam ego. Et haec quidem omnia dbtdcpopa: nisi quod nemo non sentit elumbi versus principio Quom ille itdst praestare Qudm iUe itdst. Quemadmodum autem in qiiibusdam exemplis non elidi monosyllabam vocem ipsa ratio iubet: quis enim haec quae infra posui (v. 979. 1092. 1104) aliter nisi sic intensis notionibus pronuntiabit:

Dum iUe [Dum iUe Trin.^J ne sis quem ego esse nolo,

sis mea causa qui lubet:

Tibi petam. Res quom animam agebat, tum esse offusam

opdrtuit:

Yidebis idm iUic nauem qua aduecti sumus:

ita alia sunt quae vix patiantur neglegi elisionem. Nam et V. 30 perversum sit dum intendere depresso iUi, in quo est vis oppositionis:

Sed dum iUi aegrotant, mterim mores mali:

et V. 1005*) vi omni carens qui pronomen non magis sinit qui iUud pronuntiari quam ^m esse v. 1170:

Quom ille itast ut eum esse nolo, id criicior :

ubi etsi de meo addidi eum, tamen id prorsus flagitat lo- quendi consuetudo Plautina, plane ut v. 307:

Vtrum itane esse mauelit, ut eum animus aequom cen-

seat, An ita potius ut parentes eum esse et cognati uelint. ccii

Simul autem et Quom iUe itast illud et Dum iUe ne sis y, 979

*) [quem versum in ed. alt. seclasit RitscheliaB ut male con- fiotun priorifl interpretamentom.J

440 PROLEGOMENA DE RATIONIBV8

documento esse possunt, seyerius quam verius sic statui^ ut proxima post solutam arsim syllaba necessario esse longa dicatur. Est ea plerumque longa: sed nec necessitatem hoc habet nec aliam caussam^ quam quod omnino in trochaicis tribracho longe frequentior est anapaestuS; in iambicis tri- bracho ipsoque iambo frequentior spondeus yel dactjlus.

Perraro autem monosjUaborum licentia illa videtur etiam ad polysjllaba translata esse. Non Plautus fuit, sed recentior aliquis, a quo prol. Merc. 13 uidi amatores facere profectum esse non ausus sum negare Parergon p. 18. Ab Hermanno probari video correptum in bacchiaco ante voca- lem trisjUabum cogita Poen. I, 2, 31:

Sor6r cogitd amabo^ item nos perhib^ri.

Hinc defendi potuerat in Trin. 272:

Boni sibi haec expetunt: rem, fidm, ^ndrem,

ut 'dem ho- sint pro una longa [sic Trin,*]: nisi perfacile post em excidere et potuerit. In Mostellariae versu IV, 2, 33:

Quoi homini? PH. ero ndstro: quaeso, qu6tiens dicun-

dtimst tibi

non sunt pro anapaesto -ni ero syllabae, sed ni producitur^ una autem sjllaba pronuntiatur ero, ut in anapaestico Stichi n, 1, 40:

Nimis uellem hae fores erum fugissent:

de quo cap. XI [p. 394] dictum.

Atque hi quidem hiatus in arsi, si modo fiunt, fiunt omnes: quibus multo etiam incertiores sunt qui admissi esse GGiii in thesi putantur. E quibus minus dubitationis quam reli- qui illi habent, cum anapaesticae anacrusis prior syllaba monosyllaba voce constat in longam vocalem desinenti, quae ante insequentem vocalem, sed in ipsis anapaesticis versibus, corripiatur. Assentiendum enim Hermanno videtur tales correptiones cum hiatu coniunctas defendenti Stichi II, 1, 50. Aul. IV, 9, 3. 5. Bacch. 1126 [1165]. 1162 [1199]:

Quid istiic est? Quas tii edes colubras?

equidem ^tcd eam aut ubi sim aiit qui sim.

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 441

demdnstretis qui eam abstulerit.

st amant, sapienter faciunt.

£ amabo et te amplexabor.

Sed etiam in trochaicis iambicisque versibus alteram solutae arsis syllabam sic esse cum hiatu correptam nondum potui mihi persuadere: non id aliam ob caussam, quam quod ta- lium exemplorum nimia in circiter viginti milibus versuum paucitas est. Itaque vehementer dubito num dtiae unum et tiid infamia satis fidei habeant Bacch. 1, 1, 17 et III; 1, \At qui versus nescio an sic non incommode scribantur:

Duae me unum expetitis palumbem: idm*) arundo alas

uerberat: Tua tu**) infamia fecisti gerulifigulos flagiti:

nam in priore perii potest interpretis esse proverbium expli- cantis. Non difficilius est inserto ego Merc. V, 2, 4 tollere ddmi erat:

D6mi erat quod ego***) quaeritabam: sex sodalis repperi.

Quamquam de hoc singularem ob caussam cautius iudican- dum est. Nam cum eadem^ratio^ qua continentur tne Jiabes et ndm hahes, inter ddm^i est et ddfniim est intercedat, tamen cciv cum hoc postremo quod comparari queat, ex undeviginii fabuIis*PIautinis nihil recordor, in una Mercatore scio tria exempla exstare I, 2, 69. II, 4, 11. V, 2, 47:

Ttiam amicam. Quid eam? Vidit. Vidit? uae misero

mihi.

Ttiam amicam. Nimium multum scis. Tuis ingratiis.

Tiiam amicam. Quid eam? Vbi sit, ego scio. Tune 6b-

secro?

Tam haec gemella sunt, ut de integritate scripturae vix li- ceat dubitare. Itaque hoc omne illius quaestionis opportuni- tati reservandum est, qua quid in Mercatore a Plautino in- genio et usu abhorreat, expendetur accuratius.

*) [Cf. annot. ad hanc versnm et Mnsei Rhen. XII p. 457.] •^ [Tuad Nov. exc. Plaui I p. 68.]

***) [In editione dami id erat quod dedit Bitschelins notans Lach- mannam in Lnor. p. 196.}

442 PROLEGOM£KA DE BATIONIBVS

Restat ut theticam sjllabam trochaeorum iamboramque negem ullum umquam hiatum (nisi eis quas ab initio capitis tractavi condicionibus) recepisse^ sive illam longa sive brevi vocali terminatam. Nam hos hiatus qui deosculantur et in sinu fovent, sunt hi illi ipsi Micentiarii', quos supra dixi ad eam perfectionem incohatam ab aliis doctrinam adduxisse, ut nullum yersus locum non admittere hiatum dicerent. Qui viderint ne ab eis viucantur^ qui non ferendos esse biatu carentes versus demonstraiuri sint. Cum taeterrimo in arsi hiatu non magis tolerabilem theticum libri sociant contiguis Trinummi versibus 540*). 539**):

Su^s moriuntur angina oc^rrume: Nam fiilguritae sunt alterno^ arbores.

Quem cave his exemplis defensum eas Amph. I, l^ 119**). Bacch. II, 3, 73***):

Nec iugulae neque uesperugo n^que uergilioe dccidunt: Qui illic sacerdos est Diano^ £^phesiae:

ccv ut in quibus excusationem a nomine proprio f ) (nam ipsum uerffUiae est pro proprio) hiatus habeat, ut in Esqttilinae alites (cui non conferendum dispari ratione nitens insulae lonio), Neque enim ae diphthongi naturam habuisse quod aspernaretur sive elisionem sive synaloepham, cui opinioni favere castaneae hirstUae illud facile videatur, cum Yergiliana Tyrrhenae acies et totae adeo connersae acies ostendunt tum . Plautinorum multitudo exemplorum arguit: incolae accolae dduenae omnes Aul. III; 1, q^dae a Trin. 471, glabrae en ib. 541, gloriae aut 829, procdlae infen-sae 836, memoriae esse 1018, nostrae aedes 1080, alia.tt) Cum istis autem, uergUiae

*) [Cf. annot. ad hnnc yersnm in ed. alt. et praef. p. Lxvisq.] **) [Cf. Nov. exo. Plaut. I p. 118.] ♦**) [Cf Nov. exc. Plaut. I p. 114 sqq.] t) Qnid intersit, cnm aupra p. glxxvu [418] dixi nallam ab in- seqaenti Epignome nomine excusationem prodactum ctgitur habere, non videor explicare debere. Ceteram Bcriptarae in AmphitnioniB versu integritatem Varro testatur de L 1. VI, 6 et iteram VII, 60 [et Festas p. 368].

tt) Qaemadmodam igitur et elisionem et ut snpra diximos cor-

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 443

ocddufU ^t Dianae Ephesiae, pauca iUa exempla conferenda sunt; in quibus thesis cretici pedis hiatum habet^ uon brevi vocali; sed longae correptione effectum, quamquam non pro- prii nominis natura excusatum; verum satis tamen excusatum lentioris enumerationis pausa aliqua: ut

Arte gymnastica^ disco, hasth, pila, Ciirsu, armiS; equo.

Quod genus, pertinens illud etiam ad senarios septenariosque numero paucos, Hermannus tractavit Elem. doctr. metr. p. 207 coU. 190; et in nupera Epitomae editione p. 34. Magna ccvi tamen cautione opus est ne pausam orationis confingas ubi nullus ei locus. Velut Militis initio probabilitatem nec haec mensura

Praestringat oculorum aciem in acie ^stibus^

nec haec habet, quamquam ab accentuum varietate*) prae- stabilior^

Praestringat oculorum aciem in acie hdstibus:

sed aliquid excidit^ quod puto hoc esse:

Praestringat oculorum aciem curi in acie hdstibus.**)

Ac ne illi quidem Asinariae scaenae lY^ 1, quam designavit . HermannuS; tantum hiatuum; quantum libri prodiderunt, me concedere iam supra ostendi p.CLXxiil[415]. Ceterum sublati a nobis in Trinummo hiatus exempla in illis quaere quae c.VI

reptionem cum hiatu coninnctQm (qiMe amat Bacch. 342) ae diphthon- ^8 sulmisit, ita in oi qnoqne vel ui diphthongum cadere utmmqne consentaneum est: nnde non tantnm quot Jiomini tntati snmns p. GLXXii [414], sed etiam qum imperes cum sta ilico coUatnm p. cxxii [372]: ubi Bolas seu neu particulas ab elisione exclusimns. Adde e Bacch. 392 [424] td quoi ohtigerat [ubi in editione Ritschelius scripsit id quom optigertU].

*) Haec quam vim habeat, po&t Hermannnm Opusc. U p. 2S4 Lachmannumque in Fropert. p. 111 sqq. neminem fugit. Eadem causBa fuit cur in Militis versu qui amico sit amicua magis Bupra probaremuB p. oxxxii [3S1] aliaque alibi multa. Nam quod in contrariam partem BentleiuB decrevit in Andr. H, 3. 8. Eun. Y, 2, 19. Heaut. I, 2, 18, cnm ad ea exempla pertinet qnorum diTersiBBima ratio eBt, tum ne vemm quidem omni ex parte haberi potest. **) [Cf. Nov. exc. Plaut. I p. 70 Bq.]

444 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

et YII composuimas, Quo praater alia adde pldcidtde [pla- cided Trin.*] in taberndculo pro pldcide in tabemdculo v. 726 commendatum p. Lxxxi [338].

CAPVT XV.

Difficillima omnium haberi ea quaestio solet, quae est de accentus verborum cum numerorum rationibus consocia- tione. De qua etsi mihi videor ita disputare posse ut, qui- ccvii bus a principiis profecta quibusque a caussis nata ad earum legum constantiam ars illa poetarum progressa sit, quibus totum hoc genus admirabilis concinnitatis regitur^ planissime intellegatur*): tamen amplius id sibi spatium poscit quam quod huic sit praefationi concessum. Itaque huc olim redi- turus nunc singularia tantum quaedam tangam^ quorum ad ipsam criticam factitandam paullo gravius momentum: ad genus universum recte definiendum paucissimis praemissis. Omnino enim nihil esse falsius potest quam quod veteris Latii posteriorisque aetatis poeticam ita sibi invicem oppo- nunt; ut hanc quantitate syllabarum regi, illam dicant e vi accentus pendere. Quorum tantum prius verum est, cum il- lic accentus vim propemodum nullam esse constet: alterum ne sic quidem vere describitur, ut cum accentu dicatur quan- titatis ratio aliquo temperamento coniungi. Nam tamquam acu res ita demum tangitur, ut etiam veteris comoediae tra- goediaeque arti metricae pro fundamento fuisse quanti- tatis observationem intellegatur, sed eius quantitatis, quae qualis fiierit quibusque rebus a posteriorum saeculorum consuetudine distet, superioribus capitibus declaratum est: cum eius autem quantitatis severitate summa accen- tus observationem, quoad eius fieri posset, concilia- tam esse. Prorsus enim utramque rationem exaequare om- nino non potuerunt poetae, si modo fieri versus vellent: vel certe tam angustis finibus semet coercere debuerant, ut ad unum modulum centenis versibus cum maxima molestia sua fabricatis non possent non in incredibilem artis ieiunitatem

*) [Cf. Opusc. phil. II praef. p. Xlsqq.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 445

evadere. Eis igitur angustiis ut se expedirent; cum alter- utram rationem oporteret paullulum cedere alteri; praeroga- tivam quidem semper voluerunt quantitatis esse^ ad eiusccvm autem constantiam accentus observationem modicam accom- modarunt.

Exemplo rem declarabo. Nam cum ratio omnis accen- tus latini duabus legibus principalibus his contineatur: altera^ ut quae vocabula hyperdisjUaba paenultimam longam ha- beant paroxjtona sint^ quae brevem, proparoxjtona: altera, ut ultima sjllaba verborum polysjllaborum quorumlibet ac- centum; ut in lingua barjtona, numquam recipiat: consequens fuit ut^ quod ad accentum attinet, vere iambicis vocibus bisjUabis (^-^ et item ^^) omnino careret latina lingua. Ita- que hoc licentiae veteres illi sibi sumpserunt praeter cetera, ut bisjUaborum vocabulonim, quorum brevis paenultima, permagnam multitudinem non sic pronuntiarent ^^-y sed contra atque lex accentus postulabat^ acuerent in ultima^ uidet uident.*) Quod nisi ita instituissent^ ne unum quidem senarium facere potuissent quin eum vel monosjllabo voca- bulo terminarent vel hjperdisjllabo quod in dactjlum creti- cumve desineret. Admisso autem in senarii exitum iam- bico vocabulo rursus pari penuria atque multo etiam maiore ccix proximus ante sextum pedem locus premebatur: ne igitur hinc cetera praeter monosyllaba et cretica et certa hjperdi- sjllaba vocabula excluderentur omnia^ ex ultimi pedis li- centia consectariam esse hanc alteram voluerunt^ ut in paen- ultimo loco non modo item iambica, sed etiam spondiaca^ anapaestica^ choriarabica^ molossica^ ionica vocabula (una

*) Cuius rei caassam licet etiam altius repetere. Nam cnm cretica vocabula omnia, cuius in vulgari pronuntiatione unus princi- palis accentus hic est -^ w „, in iambicos trochaicosque versus ne pos- sent quidem aliter nisi sic intrare ut simul ultima sjllaba, cuius se- cundarius tantum accentus quidam, snb arsim caderet priori arsi vi prorsus parem j.\j j.i in tanta horum multitndine non potuemnt non auree plane assuescere ea ratione, qua brevem paenultimam excipiens long^ ultima accentum reciperet praeter legitimam consuetudinem lin- guae. Hinc igitur, qnam facilis velnt a piruidH perfiddm transitus fierel ad uid4t fid4m, et perspicitur et eentitur facillime.

446 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

cum longioribus quae in eos pedes exeunt) acuerentur in ul- tima syllaba: quae omnia cum aut paroxytona aut propar- oxytona in ipsa lingua fuerint^ ne versus quidem nisi illa condicione esse oxjtona passus est, ut neglectae legi excu- satio e concessa legis neglectione parata esset Sic igitur evenit ut non improbarentur hi versuum exitus^ qualium in- credibilem esse multitudinem constat:

malam crucem

mores mali

animiim meum

incuties grauem

fiingaris tuum

decorari uolo

auaritiam meam

reuenisset domum

inconsultil meo

concrepuenint fores

castigator^m tuum

r^cuperatores dedit

Sed longius etiam eiusdem yis rationis patuit^ quippe quae etiam ad tertium a fine vocabulum pertinuerit: quod oxytonum esse ea condicione potuit^ ut a binis vocibus ex- ccx ciperetur item contra consuetudinem linguae oxytonis. Yelut Triu. 100. 186. 197. 800:

uocant ciues tui

malas famas ferunt

mea recte facis

uti celes face,

et in Bacchidibus bonis dicunt male, utrum creddm magis, mald fecit stw, edt sectim simul, sinus nostrdm senem, Opis Virtus Venus, tned gnatd male, ualet sentit sapit In quibus omnibus quod eodem pedum ordine spondiaca vox media est inter duas iambicas, id quidem aliunde suspensum est et propriam quandam caussam suam habet. Nam quod egregie Bentleius observavit in Horatii Serm. II, 5, 79, rarum esse in quinto pede senarii iambum pro spondeo, id aliquanto accuratius sic definimus, ut, cum in Trinummo senarii qui-

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 447

dem circiter quinquagiDta, totidem autem septenarii trochaici, in qaibus illa lex (sive elegantiam dicere malueris) non mi- nus quam in*senariis yaluit, in fine versus iambum ante iambum receperint (h. e. senariorum pars ferme duodecima^ septenariorum circiter nona)^ tamen perraro duobus iambicis Yocabulis talis exitus fiat, numquam tribus.*) Itaque cum nihil offensionis habeant herde nuntiaSy scelestus est, fidikiae in finem yersuum; quamquam non nimis saepe, admissa, tria tantum per duas fabulas integras Trinummum et Bacchides exempla exstant huiusmodi: ager fuit Tr. 533, mtUam erucem ib. 598. Ba. 863 [902J. Quales pedes tertius iambus ne sic quidem praecedere solet^ is ut non iambica voce conclusus sit, ut Tr. 533 quoius ille ager fuit**): multo igitur minus ccxi hi ordines placuerunt w ^ | ^ z | w ^ ^ ut malo facit suo. Sed nec ab hac parte nec a neglecto accentu praeter illa, ut malo fecit suo, haec qua infra posui improbata sunt^ eadem qua illa ratione satis defensa, Trin. 733. Bacch. 170. 222 [202. 254]. Mil. I, 1, 30. Bacch. 316 [349]:

pen^s me habeam domi

. * . . . . cit<5 Samiifm solet edep<51 certo scio

*) [Ex Addendis p. ccGxxviii: 'Bentlei observatione, coius ille etiam in Terentii emendatione nnmqaam non memor fait, non paucis in locis cam fractu utare, in quibuB, utrum e discrepantibus codicum testimoniis praestet, dubius haereas. Velut una hac re, quod spon- denm quintus pea trimetri pro iambo obtinet, praestat Trin. ▼. 33 me- tere messem maocumam prae tralaticia yerborum collocatione messem metere mttxumam.^]

**) Atque haec cauBBa foit cur Bupra p. cxui [364] reiceremus hunc versus exitum ftUura sunt, tamin sciunt: praesertim accedente ante geminoB iamboB interpunctione. Nec mirum talia non placuisse, cum ne haec quidem crebra sint, in qaibos tres se iambi excipiunt iambicis vocabulis non incluai, ut ad^te cum sH6niio v. 22, hene hercU nuntias 59, ipsus in Seleuciam 112, fide et fiduciae 117. 142, mdritumis negdtiis 331, p(^i negue dlteri 362, ripperi negdtium 389, drdchumarum olympi- cum 425, 8110 peculio 484: quae decem sunt in quadringentiB versibuB exempla. Non dubitavi igitur, ubi optio data erat, qui hds mthi dedit eptstuias praeferre prae qui hds dedit mi epistulas v. 874. [Hoc pBeuduli V. 691 cum B dedit RitBcheliuB et Trinummi versui vindicavit; aed in ed. alt. mihi dedit reposuit.]

448 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

hercle operae pretiiim quidem

conueniam quantilm potest:

quibus exemplis et anapaesticum habes et choriambicum tertium a fine vocabulum: quorum tamen neutrum frequens. Spondiaca autem vocabula etsi ab eo loco ratio quidem non magis quam molossica vel ionica a minore (quando cho- riambum et ionicus et molossus aequat) excludit; tamen con- suetudo non item ut in paenultimo loco recepit: quippe aegrius in longis syllabis quam in brevibus accentus inso- lentia illo loco delitescere visa est.

Et haec quidem eiusmodi sunt^ ut certae normae con- stantia determinata merito nomen inveniant legitimae licen- tiae. Sed praeter haec, quae ipsa ars concessit; fatendum est quaedam^ quamquam numero pauca, vel excidisse poetis ccxn vel indulsisse sibi poetas, quae sint extra rationem posita. Nam cum in conuenidm hi quos notavi accentus recte se habeant propterea quod similes sequuntur in quantfim potest, tamen aliquotiens choriambicum vocabulum etiam praeter hanc condicionem in mediam senarii dipodiam intravit, ut Trin. 184. [410.] Mil. I, 1, 18. Bacch. 121. 113 [151. 144]:

Ego me fecisse confiteor Megardnides.

[Quam si formicis tu obicias papauerem.*)]

Quasi uentus folia aut penicHlum tectdrium.

Magistron quemquam discipulum minitarier.

Sperat quidem animus: quo eueniat dis in manust.**)

Quamquam id minime est quovis pacto factum: facile enim intellegitur curandum fuisse ut insolentia numerorum obscu- raretur potius quam in aures impingeretur: quare credi non potest cum gravi interpunctione choriambus a poeta con-

*) [Cf. infra p. ccxv (461).] **) Hoc quidem verBu etsi concedendnm est a poeta poBse eue- fiot profectum esBe , et Bupra allato eonumam quantum potest, tamen propter ipsa gemina exempla diacipulum et cetera neceBaitatem illnd non habet. Nec Bacch. 48 [79] vel neceBBitas vel si quid video probabi- litaa euemU formae demonBtrari poterit. Quid? qnod qnibuBdam exem- plifl contrariam in partem valens probabilitas manifesta est, ut in exitu septenarii Trin. 715 quod agca euenidt tibi.

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 449

iunctus esse Trin. 582:

Dic Callicli, me ut conuenidt ST. quin tu i modo. Ab interrogatione fortasse veniam habet Bacch. 214 [246]:

Salue. sed ubinamst Mnesilochtis? CH. uiuit, ualet:

quamquam ibi non inepte Bothius tibi Mnesilochus nam est? proposuit^ quae coUocatio interrogativae nam particulae ali- quotiens oblitterata est (ut hinc quidem nulla lis sit nostro supplemento movenda Trin. 130). Plus etiam ofifensionis in ccxiii fine enuntiati posita ionica vox habet'*') Bacch. 299 [331]:

Sed diuesne iste est TMotimus? CH. etiam rogas?

cuius cum simile exemplum ignorem, nescio an hic quoque verum Bothius viderit, praesertim cum in libris non istey sed istic sit:

Sed istic Theotimus diuesne est? CH. etiam rogas?

Cum choriambicis autem vocabulis etsi per se minime com- paranda sunt anapaestica, nec, ubi oxjtonum non sequi- tur^ anapaesticum quartus pes admisit: (nam deterrimum versum Mil. H, 6, 73 Fateor: quidni faieare egomet quod ui- derim infra emaculabimus:) tamen certa hac condicione^ ut cum monosyllaba voce in choriambici vocabuli speciem coa- lesceret anapaesticum^ eique consociationi non repugnarent sed faverent constructionis interpunctionisque intervalla^ raris quibusdam exemplis idem quod in choriambicis factum est. Hinc igitur est cur offensione careant Mil. 1, 1, 6. 29. lY^ 3, 32:

Ne lamentetur neue animum despdndeat. Conisus esses, per corium, per uiscera. Istilc caue faxis: quin potius per gratiam.

Sed quod multo sane magis mirum est; illud est, quod etiam ' molossum^ qui etsi mensuram choriambi aequat, tamen mirum quantum ab eius volubilitate distat, non prorsus ab illo versus loco exclusum fuisse exemplis credendum est. Et excusatio quidem eadem, quae verborum ordinibus conuenidm quantiim potest, parata foret talibus quale Trin. 550 vulgabatur:

•) [Cf. Trin.* annot. ad v. 922]

FR. BITBCHELII OP78CVLA V. 29

450 PROLEGOMENA DB RATIONIBVS

Quo ciincti qui aetatem egerunt cast^ suam.

ccxiv Venim fatendum eat ita comparatos non esse, qui certa ex- empla praebeant, versus non codicum tantum fide Plautino- rum, sed antiquorum auctoritate grammaticorum firmatos. IUiusmodi aliquot Parergon p. 22 composui: ex hoc genere tria Yarronis de 1. lat. testimonia attulisse satis habeo e VI, 89. VII, 78 et X, 70 (Trin. 886):

Vbi primum accensus cldmardt meridiem. Hectdris natum de muro iactarier.

Cdncubium sit ndctis priusquam ad pdstremtim perue-

neris.

Nam altero versu de muro prorsus aequant molossum: in qualibus si qui de spondeo potius dicendum esse contendant quartum pede occupante, res eodem redit idemque in hunc spondeum (quem non potest non monosyllaba post caesuram vocula praecedere) quod in molossum cadit. Tertius autem versus etsi non est senarius, tamen cum senariis eam de qua agimus rationem trochaici septenarii prorsus communem ha- bent: quod quidem eo minus mirandum est, quo saepius cum eisdem senariis etiam choriambicum in eodem loco nu- merum participant, ut Trin. 320. 334. 717. 951. 1022. 1128:

Benefacta benefactis aliis pertegito ne perpluant,

et sic in reliquis deliciis disperdidit, Lysiteles ego te uolo, eom- memoras epistiilas, ferriteri mastigiaSy consului fideliter: item Bacch. 59 [90]. Itaque de illo genere, quod molossicis vo- cabulis comprehenditur, sic statuendum est, ut reapse aliquid asperitatis, quod non suaderet, sed dissuaderet aurium iudi- cium et ratio numerorum, patientius quam par erat eosdem ccxv poetas tulisse intellegamus, quorum in reliquis partibus se- nariorum septenariorumque condendorum perfectam elegan- tiam suspicimus. Tali tamen neglegentia (nam profecto di- ligentiae laudem illud nou habet) quo magis libera esse ars universa illorum poetarum solet, eo nos de singulis suspitio- siores esse decet et aliquanto tardius de poetarum quam de librariorum vitio cogitare: id quod recte iam Bentleius sen- sit in Adelph. IV, 2, 52. Itaque etiam qui taeterrimum

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 451

Trin. 540 hiatum dngina acerrume concocturus sit, tamen ad coniunctum cum hiatu molossum nauseet oportet.*) Nec qui sapiat V. 31 e librorum scriptura succreuerunt uberrume effi- ciet succrerunt uberrunie potius quam succreuere uberrume**): quae formae saepius quam putes in libris permutatae sunt. Ifcem Nonii fidem (quamvis per se ambiguam) nobiscum am- plexus y. 410 praeferet quod supra posuimus prae hac col- locatione yerborum quae est in co^icibus:

Quam 81 tu obicias formids papauerem [sic Trin.^].

Item V. 648:

Praedptauisti amdrem tuum uti uirtuU praeponeres [sic

Trin.*]

quantilli fuit ex tuumutiuibtuti vel tuumtuuirtutiut vel TUUMUIRTUTIUTI efficere? Certius etiam v. 977 restitutus est:

Proin tu te itidem, ut charmidatus eSy rursum rechar-

mida:

in quo cum et valde ingrata sit verborum charmidatus es in caesura diremptiO; et ratione careat recharmida forma [cf. supra p. 331], et /u ^ vocibus in tute coniunctis accusativus desit, non videtur dubitari posse quin poeta scripserit quod recepimus:

Proin tute itidem^ ut charmidatu's, rilrsum te (fechar-

mida.

His igitur hinc segregatis in tota Trinummo praeter postre- mum perueneris illud duo exempla restant; quae non magis ccxvi esse sollicitanda videantur quam Ennianum de muro, v. 862. 947:

Ni illic homost aut ddrmitator aiit sectdr zonarius. Pra^dicare [D^putare Trin.^] opdrtet qui abs terra dd

caelfim peru^nerit.

Quibus cognatum in Bacch. 756 [795]

Yt uerba mihi dat^ lit nesdo quam rem gerat

*) [Cf. praef. Trin.» p. LXVII.]

**) [Ita Scaliger, Doasa fil., Beizins, qnod confirmavit A.]

29*

452 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

huc referendum esse mox apparebit.*) Verum minime in eorundem numerum Trin. v. 420 venit:

Minas quadraginta dccepstin' a Callicle^

cum de lege usitataque ratione in paenultima aceentum ha- beat accepstine: quae vox cum unius pedis mensuram ipso ambitu suo excedat^ in versu non potest non duplicem ac- centum dccepsttne recipere^ ut similia omnia.**) Etenim quod longe notissimum est^ elisione tamquam decurtatas h. e. una ccxvii syllaba breviores factas voces retrahere accentum h. e. eum accentum recipere qui, si brevior forma primitiva esset, esset legitimus: id quoniam video quosdam de necessitate quadam interpretatos esse, ne hoc quidem praetermittam^ sed utram- libet rationem dicam poetas arbitratu suo secutos esse: qui- bus licuit ante vocalem vel accepisii hoc vel accepisti hoc pro- nuntiare, vel ddulescenti has vel adulescentem audiOy vel scri- bendum dppulit vel scribendum appellere, et similiter omnia. Ynde consequitur ut, quamdiu Vbcalem praecedens scribend-, vel dduen- (ddueni a4quom Trin. 97) non exuat spondei na- turam^ ne illa quidem tralaticia c&ncede huc, secede htic recte

*) Vix tamen hnc referendnm Trin. 527:

Consn&det homini, cr^do. etsi scel^stns est:

nbi non magia etsi offendit qnam et si, praesertim poat interpnnctionem illam. Aliam ob canssam hinc aliennm Trin. 163:

Qnid tfbi ego dicam, qui illius sapi^ntiam:

nam iam Planto pro cretico Ulius cum similibns genetivis fnisse olim demonstrabo. [Cf. OpnBC. phil. II p. 686, ubi ezpoaita neqnaqnam labefactari Muelleri de proa. p. 341 sqq. disputatione ad Trin.' v. 163 annotavit RitscbeliuB.]

**) De hoc maxime miro indicio sic praecepit, qui auctor doctri- nae prosodiacae Plautinae vult haberi : ' Vix credaa dici et pronuntiari crucidbUitdtibits indiligenter suppdrasitcUur inteUegintia interpelldtio: pro quibns omnibus alia pronuntiatio requiritur ex pedeatri et familiari loqnendi consuetudine , cruciabilitdtihua indiligenter supparasitdtur in- teUegintia interpeUdtio.* Cuius verba mea facio: vix credas dici et pronuntiari talia potuiBse. Quasi non singnlae voces unum habeant principalem accentum, e quo ceteri secnndarii pendeant, quoque in versibuB servato satisfiat consuetudini linguae. [Ceterum accepstine forma ipai Ritachelio tam snapecta postea erat, ut eam tueri non auderet.]

BMENDATIONIS PLAVTINAE. 453

dicantur mediam corripere: id quod rationem et necessitatem ita tantum habiturum esset. si illis in exitu versuum um- quam esset locus concessus.

Licentiam omnem alterius partis senariorum; quae est post caesuram^ complexus sum. Nam quod talia ut memineris redpiam accentum solent in quarta a fine syllaba haberC; ea nec licentia potius quam consuetudo fuit nec ab ulla parte versuum exclusa est: quippe prorsus quo dactylicis vocibus, soluta quidem arsi, quadrisyllaba omnia quae proceleusmatici mensuram aequant habita sunt dactyli- corumque accentum servarunt, vel creticorum quae paeonem quartum aequant^ nec minus in antepaenultimo quam in ul- . timo pede sive senariorum sive septenariorum (quaudo paenul- timus tribrachum non frequentius quam purum iambum ad- misit), ut crucisalum me ex ChrysalOj cdpitibus quassdntibus, mtilieris quacum dccubat In horum autem numerum infra perspicietur etiam Trinummi illud venire v. 134:

Neque de fllo quicquam neque emeres neque uenderes. ccxviu

Nec illa singularis licentia est, quod iambicae voces, a quarum neglecto accentu cum nostra disputatio tum veterum poetarum ars omnis profecta est; in omnibus omnino locis admissae sunt a quavis condicione liberae. Velut ante ulti- mam dipodiam senariorum Trin. 87 potes ne suspicer^ 104 manu Megaronides, 141 meae concreditumst, item v. 140. 221. 484. 486. 490. 530. 560. 741. 753. Vel in tertio pede, quod hanc tantum ob caussam rarum est, quia non potest nisi in versibus penthemimeri caesura carentibus locum ha- bere ut v. 734:

Parata dos domist, nisi exspectare uis:

multo etiam rarius ita^ ut iambica vox in secundo pede prae- cedat, ut Ter. Eun. V, 1, 16:

Scel^sta ouem lupo commisti: dispudet.

Quo tamen tribus iambicis pedibus continuis longe peior Bacchidum versus II, 3, 110:

Id mi haiid utrum uelim licere intellego,

454 PROLEGOMENA DE RATI0NIBV8

aut cum Hermanno sic est emendandus:

Id utnlm uelun iam mi haud 1. i.^ aut fortasse sic potius:

Id iam mi, utrum uelim^ haild 1. i.

Sed spondiacam pro iambica voce tertius pes non admisit^ nisi paucissimis in locis, in quibus illa a prioribus gravi interpunctione divellitur, ut Trin. 427:

Nempe quas spopondi. ST. immo quas dependi^ ihquito.

Nec tamen fieri posse videtur ut eandem quam praecedens,

' nullo intervallo consequens interpunctio vim habeat^ qua

tantum abest ut leniatur ofiensio neglecti accentus, ea ut

ccxix sentiatur magis. Non recte igitur, si quid video, in Bacchi-

dibus se habet v. 1026 [1065]:

Vel da aliquem qui senwt me. NI. ohe odiose facis^

cui ne ab aliqua accentus enclisi quidem praesidium paratum esse concesserim. Quapropter servato verborum ordine qui in B est, eiecto autem^ quod e proximae vocis initio natum^ ohe sic scribe:

Vel da aliquem qui me s^ruet. NI. odiose facis.

Anapaesticam autem in tertio pede vocem ne interpunctio quidem satis excusasse videtur (nam Trin. 114 non sunt pro vero anapaesto et Ulum): nedum ut illa excipere item ana- paesticam possit, ut Trin. 594:

In dnibigmst etidm nxmc*), quid ea re fuat^

ubi haud cunctanter transponendum erat In dmbiguo etiam num est,

Consequens fuit ut etiam in priore parte senario- rum^ quae est ante caesuram, nihil offensionis iambicum vocabulum vel in primo vel in secundo pede haberet. Quodsi longe longeque rarius in secundo est, eius rei non est alia caussa nisi quod binorum iambicorum continuitatem

*) [In ed. alt. hoc reliqoit Ritscbelios addens pro uno Tocabolo 6886 etiam nunc, at etiamnum, quod ipsnm fortasse refltituendum e88et.J

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 455

poetae fugerent; ea autem paullo durior ratio ita tautum, ut duobua Yocabulis primus pes componeretur^ vitari poterat. Hinc igitur est cur^ cum non multa exstent huiusmodi initia (v. 86. 94. 497. 570. 3):

Atque id tamdn

Non hic placet

Nunc ilt scias

Quod tibi lub^t ccxx

Adest, en illae*) [cm illaec Trin.^ ....

pauciora etiam reperiantur ad boc exemplum facta (v. 33. 541. 554. Bacch. 260 [292]):

Eonlm licet

Ou^s scabrae

Quoniam uident

Quamuis malam

Nisi hoc pro Quam uis maldm potius accipias. Aliam ob caussam, ut id hac opportunitate moneam, non huc pertinet V. 779 Dicdt patremque id, cum de lege paroxytona fiant composita patremque, meUiove, adeoiie: unde ne adeoti quidem dicendum est in ultima praeter rationem acui. Quamquam, ut plene hoc genus definiatur, hoc addendum est, non magis haec, quam quae supra tractavimus elisione breviata, certa necessitate regi; sed liberum fuisse poetis utram acuendi rationem inire vellent. Itaque et metuoque hoc, ddeone td, primumdum dmnium, drctimspicedum (ut Trin. 146) et metud- que hoCf adedne id, primumdum adest, circumspicedum cum similibus**) pronuntiaruut arbitratu suo.***) Sed quod ccxxi

*) Nam in talibus apertom est (et apertlus etiam infra fiet) pro iambo esse, non pro spondeo iUaec isttK cum cognatis formis. Nec yero interpnnctio post duas breveB ab initio syllabas illa caret exem- plia. Similia sunt Trin. v. 170 Lupus: obseruauit, y. 524 Apage, ST, AckerwUis, Mil. IV, 3, 18 Quid is? ecquid . . . Nec dissimile Trin. Y. 818 Mittam. CA. eo ego . , ,

«) [Cf. OpuBc. phil. ri p. 568.]

***) Non ignoro quid de accentuB diversitate ddeo Yerbi et adeo paiiiculae siye FestuB Bive PauUuB tradat: quod quidem eorum ipBO- rum poetarum exemplo, qui vitae ubu probatam pronuntiaiionem sunt

456 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

iambicis vocibus licuit, ut in secundum pedem intrarent, eius quidem licentiae aut numquam aut perraro spondiacae atque anapaesticae participes fuerunt. Etiam aliam ob caussam Trin. 594 paullo ante removimus [p. 454]. De trans- positionis necessitate nemo dubitat e. c. v. 451. 458 vel Bacch. 213 [245]:

Meanlm rerum me nduisse aeqtiomst drdinem. Nisi qmd me alitid uis, Philto^ respondi tibi. Quin til primtim saliltem reddis quam dedi?*)

Qualibus sublatis anapaesticae vocis in duabus fabulis sin- gulare exemplum restat Bacch. 486 [518]:

Tum qu6m nihilo plus :

«

ccxxu spondiacae item singulare eiusdem fabulae v. 814 [853]:

Scies haiid multd post :

quae nescio an excusationem ab enclisi quadam accentus

secuti, satis redarguitur. Idemque de aliis similibuB sentiendum eet prayo grammaticorum studio discriminatis : e quo genere ergo, pone, quando Bunt De qualibus quae praecipiuntur, aut ad scripti tantum accentus supervacaneum artificium Bpectant aut prorBus ficticia sunt. Omninoque si quid ex eis, quae de accentuum doctrina vetereB pro- didere, aliquam hodie utilitatem habet, id ad vocalium potius indolem vel natura longarum vel positione demum productarum pertinet ad acutique et circumflexi discrimen illinc aptum, quam ad syllabarum accentu aut praeditarum aut carentium diverBitatem. Ad yersnum autem faciendorum artem solum hoc valuit, nullius prorsus momenti illud est.

*) In Milite quoque et singulare est et certissime vitioBum exem- plum II, 6, 66: Meruisse equidem me fndxumum faieor mdlum, ubi Meruiase me equidem sine ulla mora transponendum. Ceterum simpli- cibus spondiacis sua sponte intellegitur non suaviora, sed longe etiam asperiora esse in spondeum deBinentia longiora vocabula: in quo genere vastitate sna insigne est Mil. I, 1, 54: At pediUUuSf quod ne codices quidem tuentur. Dum in eo sum nt a tjpothetae erroribus has pagellas purgem, sero animadverto imprudenter praetermissum ana- paeBtici exemplum Trin. 397: Miser cx animo fit^ fdctius nikUd facU. Quod quamquam consultius duxi interim seryare, tamen fateor eo mihi suspectius esse quo facilius a poeta scribi potuit Fit miser ex animo ['quamqnam non est obliviscendum exanimo velcribua fuisse pro uno Tocabulo choriambico.' Trin.^J.

EMENDATI0NI8 PLAVTINAE. 457

habeant, qua tamquam in quadrisyllabam vocem nihilaplus, in trisyllabam mtdtdpost coirent.'^) , Qualis enclisis cum cer- tissimam sedem in bisyllabarum praepositionum cum mono- syllabis pronominibus copulatione habeat, ut propter me, praeter te, inter se, ergd tne (nam in iambica praepositione apiid uos nulla omnino offensio est), qualia ne secundus qui« dem pes exclusit: potuit id quidem facillime ad similia mono- syllaba pertinere ut Trin. 186 Hascine propter res, sed non videtur a praepo^itionibus ad verba translatum esse ut in Hermanniano illo quod paullo anto memorabamus seruet me**) Aliis in locis spondiaci vocabuli in altero pede molestia in- terpunctione lenitur^ ut Capt I, 2, 9:

Satis est. numqudm post illam [postilla] possis pr^n-

dere:

quamvis ibi prompta transpositio post illam numquam. Tam angustis autem finibus cum vel hoc genus inclusum sit, multo minus vel binas anapaesticas voces vel anapaesticam cum spondiaca iambicave ars probavit in principio versus. Et verissimo igitur et subtilissimo sensu idem ille Herman- nus cum Bacch. v. 119 [149] damnavit:

Vided nimio iam mdlto plus quam u6Iueram; ccxxiii

ubi Video iam nimio transponendum***), tum asperiorem V. 192 [224]:

Venidt quando uolt, atque ita iie raihi sit morae,

*) [Cf. ad Bacch. v. 852, nbi hanc saBpitionem exemplis et certis nec pancis confirmari Ritechelias annotavit.]

**) Nec a8cita enclisi defendi hic, qualem Hbri testantar, septe- narins poterit Trin. 913:

Vfde homo nt hominem n^neris. Tamqudm me: fieri istiic solet

In qao et satis insolens e priore in posteriorem versas partem trans* itas fit spondiaco vocabalo caesaram excladenti, et tanta vis sen- tentiae est in me pronomine, id at encliticam esee minime possit. Qaare Hermanno obtemperandam fait. [In ed. ali de hoc versa se non recte exietimavisse dicit Ritschelias, cam non cogitaverit de tam quam diianctim scribendiB.]

***) [Postea totum versom interpretationem inBequentis esse in- tellexit Ritschelias.]

458 PROLEQOMENA DE. RATIONIBVS

ubi etiam aliam ob caussam probabiliter Adueniat qudndo scripsit deleto miki. Alia autem exempla in Trinummo et Bacchidibus nuUa exstant. Quodsi quaedam huius generis in aliis fabulis sana sunt, eis rursum excusatio ab inter- punctione praesto est qua hi pedes dirimantur; ut Mil. II^ 6, 73.*) Capt. I, 1, 18:

Fatedr, Quidni fatedris ego quod uiderim. Sumus: quando res redierunt, moldssici.

Quocum tamen non comparandus Hecyrae I; 2; 119:

Hcibes omnem rem: p^rgam quo coepi h6c iter^

ne egens quidem excusatione^ ut in quo amnem corripiatur. Restat niy quoniam in ipso principio versuum plurimum excusatiouis habere quamlibet licentiam constat^ primum pedem senariorum nec anapaesticas voces (inter quas et iambicas tamquam media haec initia sunt Quod ames, Is erdt, Neque aues) nec spondiacas ac ne dactylicas quidem voces repudiasse eo brevius adnotemuS; quo raagis de his iu Yulgus constat. Atque spondiacarum anapaesticarum- que usus cum et creberrimus sit nec ullius condicionis vin- culis astrictus (quando ad secundum potius pedem pertinet quam modo condicionem tractabamus): tamen nec iambici pedis nec iambicarum vocularum ab initio senariorum ea paucitas est/ ut^ quia ^primus pes trimetrorum pondus ac multitudinem syllabarum desideret', cum Hermanno praef. Trin. p. xvi damnandum sit versus 761 initium illud Mihi ccxxiv quidem herde noti est. Quod cur sane ferendum non sit, rectius videmur p. CLXX [412] explicasse. Ceterum verum est coniuncta spondeorum anapaestorumque itemque spondiacorum anapaesticorumque vocabulorum frequentia longe rariora iam- borum \ambicorumque in primo pede exempla esse, nec fere frequentiora quam in quinto pede trimetri. Dactylica autem Yocabula ut rara ita certa sunt his exemplis Trin. 54. 75. 186. 205. 396. Bacch. 542. 556. 744. 811:

Omnibus amicis

Hascine propt^r res

0 [Cf. annot. ad hunc yerBum.]

EMEKDATIONIS PLAVTINAE. 459

s

Qui omnia se simulant

Consiilit adudrsum

Militis anucam

Bacchidem. Ytramne ergo

Omnia rescfui

Chrysale, quis est hic*)

longe eadem frequentiora nec a ceteris versus sedibus ex- clusa in anapaesticis carminibus. In iambicis enim vel etiam trochaicis (de quibus infra dicetur) qui cuivis loco dactyli- cum accentum illum concedere animum inducat, nihil quo id probet praeter solius nescio formae exempla talia habebit:

Yt uerba mihi dat^ lit nescio quam rem gerat: Millta simul rogas^ nescio quid expediam potissumum

e Bacch. 756 [795]. Trin. 880: in qualibus praestare spondia- cam mensuram synizesi effectam supra demonstravi p. CLXvii [410]. Sciendum est autem similem dactylicis pronuntiatio- nem tribrachica quidem vocabula vel in tribrachum exe- ccxxv untia ita recusasse, ut numquam hunc accentum wv^^^ rece- perint^ sed aut legitimum v^ u v^ aut; ut mox intellegetur, certis condicionibus inusitatiorem hunc uuv^.

Affinis enim dactylicorum huic notationi ^f) u haec est v^ vel (quo paullo magis accentus insolentia delitescit) soluta paenultima ^ u v^ : quam sua sponte intellegitur non posse non syllabam brevem sequi. Sed hoc non satis est: certa enim plerumque condicio haec accedit^ ut binae breves sequantur^ vel ut aliis verbis dicam^ ut accentu notata syllaba cum proximis non anapaestum^ sed tribrachum effi- ciat. £a igitur pronuntiatio propriam sibi sedem habet in septenariorum secundo vel tertio pede, ut Trin. 714. 715. 873. Mil. II, 2, 38. Bacch. 72 [103]. Trin. 624. 629. 889:

Sine dote] neque tu hinc abituru^s

Sin aliter animatus es, bene

Ybi habitet et item alterum ad istanc

Nam mtdier holitori numquam

*) Nam 8iquidem in talibus at Trin. 593: Siqutdem ager nobis scUuoa estf apparet pro daabuB vooibas accipi potuisBe.

460 PBOLEGOMENA DE BATIONIBVS

Mens ille quidemst: tibi nunc operam

Siint uterque: ille reprehendit

L^sbonice; esse uideatur

Quid id est tibi nonien*\ adulescens

Nec levior tantum, ut horum exemplorum primo, sed ne fortissima quidem interpunctio tali pronuntiationi obstitit V. 605:

Sine dote. CA. sine ddte ille illam :

nisi eam ipsam ob caussam ibi hem inserendum.'^*) Sed similis pronuntiatio v. 329:

ccxxYi De me6: nam qu6d tuilmst^ meiimst, amne meum autem

tuumst^

cum et in sextum pedem incidat nec a duabus brevibus ex- cipiatur^ nescio an non satis caute de eo versu supra iudica- verim p. cix [361]. Cuius in priore parte cum valde ingrata futura sit meumst syllabarum ante caesuram synizesis, sic ut versum dimetiamur simul cum durissimo in quinto sextoque pede spondeo:

De med: nam quod tuilmst^ meumst, 6mne autem meilm

tuilmst:

reliquum est ut multo minus offensionis similem synizesim in versus exitu habere recordemur (ut Captivorum exemplo p. CLYii [402] allato) et hanc potius rationem probemus:

*) [In ed. alt, ubi quid istuc est namen dedit (cf. supra p. 330), addidit Ritschelias ^cetenim non impediam si qni istuc nomen est praeferant.']

**) ['qno non opus esse satis hodie intellectam est.' Trin.'J. Nam ne qais dote in paasa orationis pro spondeo esse opinetur ad eoram similitadinem quae p. CLXXXVi [426] tractaTimas, repatandum est syl- labae ancipiti in eis tantum Tocabuiis locum esse qaae brevem paenal- timam habeant, dactylicis potissimam e trisyllabis, solis pyrrhichiaciB e biByllabis. Vt MiL III, 2, 34 [cf. OpaBC. phil. II p. 447]. Trin. 584 [cf. Bupra p. 426]:

Numquam ^depol uidi promere. uerum hoc erat. Nam c^rtnmst eine dote haiid dar^, Quin tu i modo.

Adde ait et louis e supra disputatiB. Sed Militis V, 24 faxis (Quid si id non faxis? Vt) non trochaeam, sed rerom Bpondeum aeqaat.

KMENDATIONIS PLAVTINAE. 461

De med: nam qu6d tuilmst^ meilmst, omne aiitem fneutn

tutimst.

Intellegi nunc etiam illud putamus, cur e quinque trans- ponendi modis^ quorum in Bacchidum v. 52 [83] optionem esse p. cxLixsq. [395] diximus, reliquis posthabendus hic sit: Vbi uoles tu Upide esse' iibi, Ne quis vero huc Trin. 623 referat:

y

N^scio quid non satis inter eos

sciendum est eam de qua ante diximus enclisim non minus ad ccxxvii haec exempla inter eos, praeter eos Bacch. 1107 [1146] quam ad inter nos, praeter me pertinere. Trochaicis autem vocibus etsi in hoc genere pyrrhichiacae valde propinquae sunt, tamen non sunt prorsus pari ratione. Tam enim eae prope ad iambicarum naturam accedunt^ ut his praeter cetera con- cessam 6Eut6vticiv facile participent. Itaque illarum paullo longius progressa est licentia^ ut quae non modo in prioris partis septenarii secundo pede, sed etiam in posterioris item secundO; qui est totius versus sextus^ admissae sint. Exempla habes Trin. 337. 347. 684. 938. 1046. 289. Bacch. 52 [83]:

Nfl tnordr eum tibi esse amicum

Millta band bene parta habemus

'Ndmquam erit ali^nis grauis qui

Nisi quid lubet &periri

N6n[ne] hoc publice animaduorti? nam id geniis homi-

num h6minibus. Qu6 manus apstineant: cetera rape trtihe tene fdge late. Ybi uoles tu esse tibi lepide, mea rosd, mihi dicito.

Quorum versuum quarto non magis aUubet scriptura opus. fuit quam supra posito v. 624 illic pro ille: neque enim caus- sam in promptu esse video^ cur cum tnihi tibi sibi nisi guasi ego formiS; quas (utpote ultimam a principio longam haben- tes) ab hoc genere seclusi p. CLxx [412 sq.], etiam guia socie- tur. Alia exempla cur hinc aliena sint revera^ dixi p. CLXXXVi [426]. Nec immerito a quarto pede pyrrhichiacum accentum Hermannus removit Bacch. 74 [105], pro his

Cilpio. Dabitur 6pera. aqud calet: eamus

462 PROLEQOMENA DE RATIONIBVS

ccx2vm substituto cdlet aqua. Restat ut de hyperdisjllabis quaeratur. Quorum, ut breviter dicam, similem in brevi ul- tima accentum ea tantum receperunt^ quae non paenultimam tantum^ sed etiam antepaenultimam brevem haberent. Quam- quam a trochaicis quidem vocabulis eadem etiam alio ipsius rationis discrimine distant. Nam si prdpitid praeter princi- palem suum in pro accentum (quando hunc esse legitimum supra diximus) alterum habet secundarium^ quid patitur aliud nisi quod etiam uendidit et similia^ quae quia ipso ambitu suo unius pedis mensuram excedunt; in versibus non possunt non plures accentus recipere? Itaque nihil molesti veteres in his senserunt Trin. 852. Mil. 11, 2, 2. [III, 1, 25*)] Trin. 837:

Hlurica faci^s uidetur

Videritis alienum, ego uostra

[Obicere neque te decora ]

Rdere antemnas, scindere uela: ni pax propitid foret

praesto.

Nam quod horum ultimo versu oxytdha vox in septimo pede est: reputandum est octonarium esse, quod genus severiori- bus septenariorum legibus multis in rebus solutum est: quem- admodum parvo intervallo ab illo distans octonarius v. 827 etiam in quinto pede habet usque modo ut uolui: atque neuter ita ut binae breves subsequantur. Quid? quod tribrachi qui- dem maior quam trochaei volubilitas ne m septenarii qui- dem sexto pede displicuit v. 906:

ccxxix Capere soleo. Quid est ei [cf. p. 364] nomen? Quod

edqpol homini probo.

Contra autem, atque in illis factum, ultimae syllabae inten- tionem cum dactylicae voces vel in dactylum desinentes

*) [Cf. ann. ad hnnc v.] Sed eiasdem fabolae III, 1, 39 experior nec choriambQB nec paeon primag esBe potest:

Pol id qoidem experior ita esse

Vbi vide nam sie scripserit poeta:

P61-id experior ^oidem ita eBse

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 463

respuere solent tum multo magis eae quae paenultimam lou- gam habent. Vel eo, quod talis accentus in quartum pedem incasurus sit^ satis suspecta septenariorum haec exempla sunt Trin. 306. 1016. Mil. II, 2, 71:

Vtrum itane esse mduelity ut eum animus aequom c^n-

seat: Gilrguliost exercitor, is hunc h<5minem cursuram docet: Reperi, comminiscere, cedo calidum consiliiim cito:

quibus senarius accedit Mil. I, 1, 27:

Quid bracchium? Illud dicere uolm^ femur.

Quorum primo pro cretico esse posse mauelit, altero pro epitrito exercitor supra vidimus p. CLXXXiii [423] et clxxiv [416]: tertio vix dubitandum quin syllaba exciderit, velut comminiscere, cedo sis cdHdum c, c; de quarto, qui etiam aliam ob caussam suspectus, nunc amplianda disputatio.^) Simile exemplum audiet hodie aliter interpretati sumus p. CLXXXiii [424]. Facilius etiam sentitur cur talia fugeriut poetae quale est decorare uolo: quibus tamen non conferendum quod Trin. 320 exstat:

Benefactd benefactis aliis ,

vel sicubi maledictd reperiatur: cum haec eodem iure pro hene facta, mcUe dicta accipi possint. Sed in Milite glorioso nec Praednctiis aliqui sanum est IV, 4, 45**), nec III, 1, 106***) Me iixore prohibent: quod non in Med uxore prohi- bent mutandum videtur, sed transponendo perpoliendum:

Me prohibent ux6re, mihi quae huius . 1 . . . ccxxx

Monstrum autem quoddam versus aluit qui in librariorum fidem iurans sic edidit Trin. 150:

Thesailrum mihi demdnstrauit in hisce aedibus.

Planius igitur nunc perspici arbitramur, cur p. CLXXXi [422] horridum dixerimus horum accentum dddicdr Agordstocli, si non pro molosso, sed pro palimbacchio sit dddicar. Contra pror-

•) [Ct Opusc. phil. II p. 487. 444.] **) [Cf. Opuac. phil. II p. 448.] ) [Cf. Nov. exc. Plaat. I p. 43.]

464 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

sus ambiguum est Mil. II, 2, 14 ab initio versus Adgredidr ante hominem cboriambum an paeonem efficiat. Vna tamen sola ratione nescio an sine incommodo longa paenultima toleretur, velut Stichi V, 4, 19:

Sed amicd mea et tiia dum comit :

ut qui verborum ordines ad paeonicorum proceleusmatico- rumque similitudinem (Obicere neque, Prdpitid foret) tam prope accedant; ut vix quicquam molestiae e delitescenti longa syllaba sentiatur. Superest ut, quid horum om- nium, quae de trochaicis exposuimus, iambici senarii rece- perinty definiamus: quod non fuit multum. Quos ubi solas trochaicas voces dixero in solo primo pede admisisse; dixero prope omnia: ac ne binis quidem post illas brevibus sylla- bis opus fuit, sed satis esse una visa est. Yelut Capt I; 2, 19. Bacch. 769 [808]. Trin. 568:

NiUld iuuentutis sp^s est: sese omnes amant: Ntdlus homo dicit, hae tabellae te arguunt: Si ante uoluisses, esses: nunc serd cupis,

ubi non erat soUicitandum ante.*) A qualibus profectus non erat cur similia initia v. 218. 598 defugerem:

Vnde [cf. supra p. 377] quid auditum dicant, nisi id

appareat. Ibtt iste hinc*'^) aliquo in maxumam malam crucem.

ccxxxi Nec offensioni erat v. 432:

Temptis adeundist. Estne hic Philto qui aduenit?

nisi ibi aliud suasisset Ambrosiani auctoritas. Sed non tan- tum insuavis erat v. 440 insolentis accentus iteratio:

Egd quoque ess^ uolo Iiber, nequiquam uolo,

verum simul et in secundo pede esse suspectum et, ut p. CLXX [413] docui; ipsum egd abhorrens a consuetudine. Quamquam desecundo quidem pede non estobstinatiusnegandum: perraris

*) [Cf. OpnBC. phil. II p. 646 8q. coU. 270 Bq.] **) [Ibit statim in ed. alt. cnm Brixio 'nisi qaid tamen alind Bubest.']

EMENDATlOmS PLAVTINAE. 465

enim exemplis^ quae nihil suspecti aliunde habeant^ litem illinc non moverim^ ut Asin. IV, 1, 17:

Ne epistuld quidem illa illla sit in aedibus:

in quo adeo ad quadrisjUabam vocem eadem licentia pro- gressa est. Non magis in primo pede pro trocbaeo tri- brachum admissum calidius damnare ausim, ut significavi p. CLXXix [420]. Sed in tertio pede multo minus similis ac- centus probatus est, qualem v. 503 Guyetus intulit:

Eheil, ubi nil imis erat dicto, spdndeo,

vel Bacch. 223 [255] librarii:

Volcanus Sol Lund Dies _ u z u _ .

Accentus licentiam senariorum omnem persecutus sum: volui certe omnem persequi. Quodsi quae reperiantur propo- sitis legibus non comprehensa, confidenter imputa librariis. Quamquam eius generis e Trinummo nunc nihil recordor praeter turpissimos numeros v. 200:

Neque mendaciloquius*) neque argutilm magis.

Quae vox memldcildquius pronuntianda erat necessario, ut proximo versu cdnfidentildguius, non confidentiloquiuSy id quod perversissimum futurum erai Ascita igitur ex Ambrosiano ccxxxii adeo particula vetus vitium ita uti in editione factum sus- tub.**)

Ad trochaicos autem septenarios ut transeam, ho- rum quidem rhythmicae rationes quam propinquae cogna- tionis vinculo cum senarioruni rationibus contineantur, cum ex eis, quae adhuc vidimus utriusque generis communia esse, facile colligitur, tum plenius ex eis apparebit quae dicenda restant. Atque perspecta est ea afSnitas iam a veteribus magistris illis, qui tetrametrum trochaicum ita definierunt ut compositum esse ex iambico trimetro et huic praemisso

*) ['qaod nnllo modo defendere Lachmannus in Lncr. p. 129 de- boit.' Trin.»]

**) [In ed. alt. RitBchelins v. 200 etiam propter langnide iteratam 'Zoguitts satis confidenter interpolationi tribait, qnalis non raro ipsis epithetis cnmnlandis amplificandisque grassata sit, velnt v. 289 sq.]

FR. RIT8CHELII OPVSCyLA V. 30

466 PROLEGOllKKA DE RATIONIBVS

cretico dicerent:

j. \j

\ \J J. ^ ^ \J I ± KJ \J J. \J —\

quae discriptio quos auctores habeat ostendi Musei philol. t. I p. 285 sq. [= Opusc, phil. I p. 280 sq.]. Quodsi eam partem tetrametri^ quae est post creticum, contuleris cum legibus iambici senarii, miram utriusque generis cum in aliis rebus tum in accentuum ratione conrenientiam ilico depre- hendes. Et ut rursus ab ea parte^ quae post caesuram est^ incipiam: eisdem prorsus condicionibus accentus neglectio regitur in formando septenariorum exitu. In quo pari atque in senariis ratione omnium primum probati sunt hi ordines verborum: frugi bome, animd lubet, sed amorem tibi (Tr. 666. 875. 1010), cognati uelint, prohiores cluent, imperio tuo, ege- statem uolo^ occuUassis mihi, int^mentum meae, cdncubinatum Ubi. Qui autem vel in senariis perrarus fuit binis vocabulis iambicis effectus exitus ut maldm crucem, ager fuUy eum multo etiam magis septenarii repudiaruut: nec eius vel unum exemplum in Trinummo Bacchidibusque offendimus: nam egero tum istuc agam e Bacch. 671 [708] nemo opponet^ ccxxxiTi ubi spondei mensuram istuc servat: de v. 447 [479] mox dicetur: Trinummi autem v. 329 omne autem meumst hmm aliam ob caussam iam supra reiecimus. Magis mirere non fere minus insolens in septenariis hoc genus esse quod spondiacum inter duo iambica vocabula medium habet, non infrequens illud in senariis: cuius quidem rei caussa uon haec fuit quod non satis concinna iila species videretur, sed quod nimis lenis et sedata: maiorem enim vigorem et alacritatem quandam trochaici tetrametri prae se ferunt. Hinc igitur est cur unum tantum eiusmodi exemplum in Trin. exstet v. 868, tria in Bacch. v. 458. 694. 721 [490. 731. 758]: habet rectdm uiam, malis malim modis, patri uerbis tuiSf erit signum datum. Eademque caussa est cur aliquanto fre- quentiora sint quae pro spondiaco anapaesticum habent iambicis interpositum, ut Trin. 351. 1179. Bacch. 53. 412. 428. 434. 453 [84. 444. 460. 466. 485]: habes habeds malum, item nideds licet, locum lepidum daboy senex minumi pretl, puer puero fuit, die's faddt minus, quidcm pfTiit pudor: ad quorum similitudinem prope accedit Bacch. 447 [479] agi nisi itefn

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 467

manus. Contra niiniam vehementiam, qualis anapaestico nu- mero aptior esset; visa sunt duo anapaestica habere iambi- cum praecedentia: quod quemadmodum in senariis perrarum eat (ut Mil. I, l^ 31)^ ita semel admissum est in septenario Trin. 918 qudndo egomet memini mihi.*) Cui non prorsus par est v. 847 ddt homini miserd maU [mali Trin.^]: nam ubicumque anapaesticam brevis vox monosyllaba praecedit^ facile sentitur tamquam in unam paeonicam ambas voces ccxxxiv coalescere pronuntiando : paeonicis autem (utpote dactylica- rum rationem aequantibus) si legitimus fuit in prima syllaba accentus, fieri non potuit quin eum ultima quoque in versu reciperet. Qua ratiocinatione identidem utemur infira^ cum eius rei vis in ipsis septenariis latius pateat.**) Vt non di- versa illorum dat homini misero male ratio sit atque horum in Bacch. 15. 446. 521 [46. 478, 553]: rmumeret facidt lu- bens, mulierem tenedt sedens, heneuolens uiuit sibiy quae eo minus offensionis habent; quod eo in loco^ ut in senariis di- ximus, paeonica ne tum quidem vitata sunt, cum ab oxyto- nis non excipiuntur, ut cdpitibus qmssdntibuSf Orucisalum me ex ChryscUo, digitulis prinidribus Bacch. 273. 330. 638 [305. 362. 675]. Sed spondiacam vocem ne ante duas oxyto- nas quidem trochaicorum elegantia probavit; nec illius exem- pla hae duae, in quibus nunc subsistere solemus^ fabulae Plautinae praebent praeter duo corrupta. Nam illum v. 329 exitum omne autSm meiimst tuum, in quem iam bis incidit oratio; nunc tertia argumento intellegitur reiectaneum esse: haec autem v. 883 tuum prinmm mem^nrd mihi triplicem trans- positionem admittere annotatio nostra docet. Multo igitur minus pro spondeo esse Ulum v. 957***) potest, ubi oxy- tona non sequuntur: et ego illum nossem dpprcbe: vel adeo suo gn(xtd dare epistulam v. 898. De iambicis autem eum

*) Ad anapaesticorom similitadinem prozime accedens exemplum Trin.714: quod tneum erit id erU tuum transpositione removimns, cnias cap. XVI ratio reddetnr [p. 490].

**) Itaqne etsi nihil impedit quominns Trin. y. 877 dicamus ana- paestico iambicoque vocabulo finiri, tamen rectius etiam ezire in pae- onicum cum iambico dicemus: homines ubi habitent pater. ♦**) [Cf. annot. ed. alt]

30*

468 PROLBGOMENA RATIONIBVS

versus locum non refugientibus idem hic valet quod in se- nariis, velut Trin. 352. 360. 728. 910. 1034. 1044. 1164: de ccxxxv choriambicis molossicisque illic satis iam disputavimus. In hoc autem uno longius est trochaicorum ars progressa quod; etiam nullis oxytonis sequentibus, ionicam vocem, quippe simillimam molbssicae, non respuerunt: qualis ut rara, ita certa est Bacch. 8. 406 [39. 438]:

m^retrices cogn6mines.

capiebat suffragio.

Prius quam ad priorem partem septenarii progrediamur^ videndum est de utriusque partis confiniis. In quae cum legitima versus caesura incidat, non est mirum perraro transitum e priore in posteriorem parfcem bisyllabo vocabulo fieri. Atque durior etiam eo in loco iambo spondeus est: cuius unum exemplum removimus [cf. p. 457 annot.]; alte- rum Trin. 982 tantum ab interpunctione aliquam excusatio- nem habet*):

Fassu's Charmidem dedisse aurum tibi? 8Y. scriptilm

quidem.

Nam alia ratio est v. 699 et 973:

fd agis ut, ubi adfmitatem inter nos nostram adstrin-

xeris:

Charmides ego siim. SY. nequiquam hercle^s: nam nihil

auri fero:

quorum priore pro una voce sunt inter et encliticum nos pronomeU; altero pro duabus vocibus Jiercle es: nam etsi ne sic quidem hic nitet a caesurae elegantia, tamen paullo mi- nus durum boc quam illud est. Facilius ut dixi iambicum vocabulum poetae tolerarunt, ut Bacch. 44[75: cf.infrap. 501] etTrinummi eo versu qui iam quartum in examen venit 329:

ccxxxvi Simulato me amare. Vtrum ego iocdn id simulem an

serio: De meo: nam qu6d tuumst; meumst, omne autem me-

umst tuum:

*) [^DQDC hand scio an aurum id tibi scripserit poeta.' Tnn.']

EIIENDATIONIS PLAVTINAE. 469

qaamqnaiu de meumst prope idem valet quod paullo ante de Jierd^s. De tertio exemplo Trin. 661:

Perpeti nequeo: simul piget parum pudere te

infra dicendi opportunitas redibit

Prior autem pars tetrametri cum e cretico et penthe- mimeri iambico constet; de utroque seor«um dicendum est^ ordiendum autem ab iambica parte:

\ KJ J. \J ^ \J ^

Quam ubi dixero et leges et elegantias et cautiones prope- modum omnes cum ipsis senariis communes habere^ pauca erunt quae addantur. Primum igitur non frequentiores quam in senariis hi sunt ab initio verborum ordines ^ -^ I "^ -^ , ut Trin. 322. 1124. 1123. Bacch. 666. 1103 [703. 1142]:

Qui ipsus sibi | satis placet nec

Hae sonitu | su6 moram mihi

Egi ei rei | fundils pater sit

Ceterum | quantdm lubet me

Haec oues I uobis malam rem

Porro etiam anapaesticae spondiacaeve vocis par est in se- cundo pede raritas. Et vere quidem anapaesticae in tota Trinummo Bacchidibusque exemplum non exstat^ sed tantum ad aliquam illius similitudinem accedentia ut Trin. 351 et ilhk:

Quod habes ne habeas: et illiic quod ....

(ubi tamen oxytonum habeas excipiens anapaestus vix placi- turus sity nisi interpunctio intercedat), vel etiam magis am-ccxxxvii bigua in ed, db edm Trin. 1066. Bacch. 27. 647 [58. 684], in quibus ea eam monosyllaba esse possunt: quibus accedit sin- gularem rationem habens igitur Trin. 333:

Nihil ist<3rum. Quid igitur? Per comitatem edepdl

pater:

ubi anapaestici numeri vehementia prorsus eo emoUitur quod in paeonis, sed in priir «. syllaba intensi paeonis leni- tatem coeunt quidigitur syllabae. Nam etiam vere paeonica vocabula, etsi crebra non sunt, nihil offensionis illo in loco

470 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

septenarii habuere: id quod duobus Trinummi exemplis pro- batur V. 370. 1039:

Tu modo ne me prohibeds accipere, si quid det mihi:

V

Eae misere etiam ad parietem sunt fixae clauis ferreis.

PIus sane molestiae eodem in loco admissum choriambi- cum Yocabulum creat, sed idem tamen minus insuavitatis babens quam oxytonesi recepta pentasyllabum huius men- surae - vi v u -t : unde iudicari poterit utrum scribendi exem- plum V. 1023 praestet:

Qu6rum unus surripnerit currenti cursori solum,

accedente spondiaci (unus) duritie asperrimum, an

Quorum hercle unus surpuerit currenti cursori solum.

Spondiacis &,utem in secundo pede vocibus non magis est locus concessus quam in senariis. Non repugnant v. 619. 682:

Vlciscare et mi hi ut ergd te

Me qui abusus silm tantdm rem

ut in quibus et ergdte*) et tantdmrem**) vi enclisis in trisyl- laba coalescant. Vnum nescio designatum est p. ccxxiv [459], quod sane singulare est partium non compositarum ne scio Goxxxviii accentum etiam post factam compositionem servasse. Parum autem excusationis paratum esse versui 679 sentio, qualem a B proditum cum Hermanno servavi:

Facile inuentust: datur igniSy tamenetsi ab inimicd petas.

Quare haud scio an consultius sit a reliquorum libroram memoria Facile est inuetitu proficisci ad hanc speciem versus commendandam :

Facilest***) inuentii: datur ignis: tametsi ab inimico petas:

quando nec molossus ille inuentu insolens est nec bisyllaba tametsi (tamquam tam etsi [sic Trin.^J) formae pronuntiatio :

•) [Cf. Nov. exc, Plaut. I p. 36 sq.]

**) [Hoc se vix recte excusasBe postea censuit Ritschelins Me qtii tantam abu^us sum rem transpoDeDB in ed. alt ]

♦*•) [Fdca est Trin.*, cf. OpuBC. phiL II p. 831. 462]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 471

nam absonum est de tdmetsi cogitare. Yitiosior etiam Mil. m^ 1, 36 geminum anapaestum excipiens spondeus:

Clare oculis uideo, pernix sum^

ubi sum pemix transponendum: onAiium autem maximC; si quem horum sensum babeo, intolerabiles hi accentus Bacch. 394 [426]:

Ante solem exorientem nisi in palaestram ueneras:

qui versus vide quanto lenius velut sic fluat:

Ante solem nisi tu exorientetn in p. u.

Postremo primus post creticum pes non minorem quam in ipsis senariis varietatem recepit: nec vel tantillum inelegantiae sive spondiaca sive anapaestica vox illic habere visa est; ut ulla umquam cura, etiam ubi liceret facillime^ vitata sit. Nec omnino fugere quemquam potest, accentuum et numerorum repugnantiam; ab ipsa necessitate apud hos poetas profectam et tamquam invitis concessam, eisdem paul- latim in voluptatem vertisse et multo prius non mediocri ex parte probari coeptam esse ut aliquid gratiae afferentem, quam in certam consuetudinem eius aetatis abiret^ quae ex-ccxxxix cultam et ad legum constantiam revocatam syllabarum quan- titatem solam secuta est. Quae mutatio per quos gradus progressa sit^ altera ex parte finis versuum, altera ex parte, sed diversa ratione, eorundem initium ostendit: luculentissi- mo autem documento ipsorum initium septenariorum est. Yelut quod modo dicebam; ne voluisse quidem veteres illos spondiaca vel anapaestica vocabula proximo post creticum loco vitare, velut Trin. 855:

Quomodo quidque agerem: nunc adeo . . . . ,

id plurimis exemplis perspicitur huiusmodi (Trin. 843. 848):

Huic ego die | nomen Trinummo

Quia ego nunc | subigor trium nummum

Quantilli enim fuerat non neglecto accentu haec sic dis- ponere:

Huic ego nomen dle Trinummo

Quia ego sUbigor niinc trium nummum ....

472 PROLEGOMENA DE RATI0NIBV8

Talibus igitur cavendum est ne ad severiorem accentus ob* servationem, quam quae ipsis poetis placuit, umquam exactis de transpositione calidius quam peritius cogites. Ceterum, ne hoc praetermittam, a senariorum initip ad eum^ qui illi respondet; septenariorum locum non modo trochaicarum vo- cum oxytonesis tralata est, de qua supra satis disputavimus, sed raris exemplis etiam dactylicarum paroxytonesis. Gui quemadmodum elisio non obstitit in illo exemplo

Bacchidem, Vtramne ergo ,

ita nihil impediit quominus p.cxLviii [394] Captivorum ver- sum ab his verbis ordiremur:

Ten negas | Tynddrum esse? Nego ego

GcxL Multo autem maior libertas cum ipsi cretico, cuius

cum senario coniunctione septenarius nascitur, concederetur; mixta huius partis et eius quae eam excipit licentia incredi- bilis orta est numerorum varietasp qualem vix ullum metrum prae se fert Nec mirum septenariorum ab initio licentia multum senariorum licentiam superari, cum, quo qui longior versus est, eo plus spatii et copiae concessum sit ad neglec- tae artis offensionem rursus obscurandam et tamquam com- pensandam: nam haec vera caussa est cur plus ab initio quam vel in medio vel in extremo versu liceret. Vt autem primum de ipso cretico illo seorsum dicam, recordandum est his eum metricis figuris variari, quas infra posui una cum insequentis iambi formis vicariis:

j_

v^

J_

\j

±

a

A

s^

\J

J_

_/

P

_r

<J

^

Kjj

X

T

vX/

\J

Ou

(-

O^)

B

J.

^_

/

G

^

I)

J.

KJU

J.

'

_r

Vu»U \!\J

nam ^ ^ j et ^ ^ ^ ab reliquarum societate exclusas esse constat, quod non potest trochaei locum proceleusmaticus sustinere. Quodsi verborum ordines hi sunt ut creticus uno

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 473

Yocabulo comprebendatur: quoniam in duas breves desinens paroxytonum nec lingua habet nec poetice induxit: quattuor tantum ex illa multitudine formae relinquuntur accentum in ccxli ultima recipientes contra usum linguae^ quas ABCD litteris notavimus. Qualium in primo pede vocabulorum nuUum de- fugerunt poetae: velut A Bacch. 10 [40]:

Miserius nihil est qaam mulier :

B Trin. 702*). 1021. 1160:

Cdgnatos adfinitatem

Chiruchus fuit Cerconicus

Pdstremo quod uis non duces :

(quorum ultimo minime opus fuit inserto lioc pronomine:) C Bacch. 44. 397 [75. 429]:

Simulatd me amare. Ytrum ego ioc6n .... Sdliendo sese ^xercebant :

D Trin. 381. 612. 701. 711. 886. 1016. 1033:

Historiam ueterem atque antiquam

Fldgitium quidem hercle fiet

Effugias ex ilrbe inanis

et sic in ceteris LysiteleSy Concubium, Gtirguliosty Arnbitio. Consequens est ut, si non uno vocabulo, sed duobus pluri- busve creticus constet, horum ultimum aut iambicum sit aut spondiacum aut anapaesticum aut bacchiacum, fiat igitur oxy- tonum: quod quidem hoc exemplo declarare licet:

\j j. a - ^ P

a

^

w ±

b

^V

_ J.

c

^!f

KJ ^ J.

d

J.

VA> ±

v^

yyu J.

Velut formam a habes Trin. 909. 1048:

N6n placet qui amicos intra . Md>Ie fidSm seruando illis quoque

*) [Versam 702 in ed. alt. cnm Kochio inBiticinm habet Rit- schelins.]

^

474 PROLEGO»IENA DE BATIONIBVS

coxLii b Trin. 349. 850. 891 :

De magnis diuitiis si quid

Neque noui neque natus necne

Quasi dicds si quid crediderim

c Baccli. 13. 22 [44. 53]. Mil. III, 1, 161:

td, amabo te, huic caueas. Quid isti .... Qui amabd? Quia Bacchis Bacchas .... Qu6d eorum causa obsonatumst

d Trin. 310. 348. 357. 622. 632. 636. 854:

Til si animtim uicisti potius

et sic Ne pigedt, Ndn edepol, Sed genenim, Quid faceres, Sdt sapid, Quae uoluit similiaque multa*): denique formam e Trin. 304. 356. 604. 660:

Meum animum tibi seruitutem

Et aliis qui comitati

Quoi homini desp6ndit

quamquam hi quidem anapaesti, cum paeonici potius numeri partem faciant, omnium minimum offensionis habent longe- que lenius ad aures accidunt quam illi ^ I ^ -. Quid? quod simile quiddam vel in iambos cadit, quorum leniores hi sunt ccxLin v5 v^ I u -d quam hi - ^ \^ -^, qui propius ad anapaestorum na- turam accedunt**): atque adeo in spondeos, e quibus duriores tales -t I - -i quam illi ^ ^ I - -^.

Seorsum ipsius principii, quod cretico continetur, oxyto-

*) Hic quoqae aDapaestas qnam non displicnerit poetis, satiB hinc intellegitnr qnod mnltlB ille exemplis vitari nnllo negotio potne- rat, velnt:

Tu dnimum si nicfsti potins

N6n tibi edepol p^megare

S^d nostrnm ire generum eccillnm

Idemqne in proximum anapaestnm formae e cadit:

MSnm tibi dnimum s^mitntem

**) FotneramuB igitnr eam formam, cni a litteram adscripBimus in tabnla snpra proposita, in dnas sic dispeBcere:

)^ \ ^ j.

j. Kj \ \j j.

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 475

nesim persecutns sum, seorsum proximi post principium pedis ox;tonesim. Quodsi ntriusqae partis licentiam omnem etiam in uno eodemque versu coniunctam esse complexio- numque hac ria nascentium prope nullam esse improbatam dixerO; miram accentuum varietatem^ quae in quinque sylla- bis primis septenariorum regnat, ex uno fonte derivavero. Nam quod alibi non mediocri cura esse vitatum vidimus nec nisi certis condicionibus admissum; ut bina se vocabula oxy- tona exciperent; id illic tot fere modis factum est, quot modi sunt copulandarum inter se latinarum graecarumque littera- rum illarum^ quibus utriusque partis singulaa formas podicas signavimus. Nisi quod ceteris rariores eae formae sunt quae sive priore sive posteriore loco spondiacum babent {B et b cum C et c, atque fi), frequentissimae quae iambicum (A et a atque a). Ab a ut incipiam^ Aa habes Bacch. 1109 [1148]:

Arietes truces nos erimus

aa Trin. 1180. Bacch. 348 [380]. Mil. IV, 8, 23:

(3 pater, pater mi, salue

Quibus tudm patrem meque una

Nihil aquam mordr. Cur? Malo

Ba Trin. 1082: ccxliv

Argenti minis numeratis

ba Trin. 1169:

Quid quassas capilt? Cruciatur

ca Mil. IV, 8, 67:

Ad amores meos et sensi

Da Trin. 1134:

Lysiteli quidem Philtonis

da Trin. 363. 903. 1124:

Nam sapiens quidem pol ipse

Qua faciest homo? Sesquipede

Ha^ sonitil su6 moram mihi

quo versu etsi tertia vox oxytona sequitur, tamen quoniam utrumque pro se recte se habuit, et Hae sonUti et Sud mo-

476 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

rdm, ne consociatio quidem utriusque licentiae improbata est. Progredimur ad genus ^, cuius hae formae sunt quas infra posui: ^P Mil. IV, 8, 49:

MUliebr^s mores discendi

ap Trin. 1040. 1087. Bacch. 346. 678. 1103 [378.715. 1142]:

Ybi mal6s mores adfigi

Ego miser summis periclis

Ad probnlm damnilm flagitium

Quid? stililm ceram tabellas

Haec oues uobis malam rem

in quem versum idem quod in Trin. 1124 cadit. [J?p Mil. II, 3, 19*):

Pr6fect6 uidi. Tun? Egomet ]

ccxLvftp Bacch. 645. 1106 [682. 1145]:

Qui in mentem uenit tibi istuc

Quia no8tr6s agn6s conclusos

quamquam horum priore sic facillime potuerat spondeorum

durities vitari: Qui in nientem tibi uenit istuc

cp Trin. 693 [cf. p. 331]. 716:

Te honestet, me autem conlutitet

Ego amicils numquam tibi ero alio

ubi nunc intellego non opus fuisse transpositis tibi niimquam, rfp Mil. II, 5, 23. III, 1, 110. 128:

Certe equidem noster sum. Et pol ego

Quando habe6 mult6s cognatos

Huic homini digmimst diuitias

Sequitur tertium genus t? cuius accipe haec exempla: Af Trin. 615. 671. Mil. IV, 4, 29:

Pr6pemodum quid illic festinet

Quom inopiast, cupias: quando eius

Abierim cupiens istius

*) [Cf. annot. ad hunc Yersnm, Opusc. phil. II p. 666.]

EHENDATIONIS PLAVTINAK. 477

€f Mil. 11; 2, 95 (quando anceps est Bacch. 58 [89]):

Quid agimus? facilest: trecentae

aT Trin, 700. 880. 914. 1125. Mil. II, 3, 36:

Atque eum agnim dederis nec quicquam hic Millta simill rogitas: nescio quid Qu6d (in) manil tene&s atque oculis Neque fuit neque erit neque esse quemquam Si h6c palam fuerit. quid peius

quorum versuum primo si non necessario requiritur mutatio, tamen quoniam multo minus gratiae habere - ^ | v/ 2 quam - I ^ ^ vel ^ ^l^ -^ sentimus, certae elegantiae laude praestabit Atque eum ciim agrum dederis*): secundo autem insequens ccxlvi nescto spondeus adeo auget profecto accentuum insolentiam, ut vix reprehendendus sit qui eam saltem iambica rog(i$ forma in anapaesticae rogitas locum substituta aliqua ex parte lenire instituat [sic Trin.*]. J?T Trin. 720:

Fiilmentas iubedm suppingi

quem si ad maiorem scilicet elegantiae speciem noluit poeta sic revocare, Ftilmentds suppinffi itibeam, minus etiam caussae est cur in v. 905 haereamus:

Nduistin' hominem? Ridicule

b-i Bacch. 60 [91]:

Sdmne autem nihili qui nequeam

dT Trin. 965. Bacch. 39 [70J. Mil. III, 1, 36:

Atque etiam Philippiim numeratum

Pr6 galea scaphiUm, pro insigni

Clare oculis uided, sum pernix manibus, pedibus mdbilis:

sic enim ex optimorum vestigiis librorum scribendum. Nam in tralaticium verborum ordinem Cldre oculis uideo, pemix sum idem cadit profecto quod in Miilta simul rogitds nescio

*) [Hoc de numeris huina versas iudicium postea ipsi Bitschelio severiaB visum est; ceterum eum delevit in ed. alt. cum Bentleio, at V. 682. 695 et fortasse 687 ]

478 PROLEGOMBNA DE RATIONIBVS

quid, Qualibus facile perspicitur cur eandem^ quam supra allatis Hae sonitu med mordm mihi et Haec oues uobis mor Idm rem (da et ap)^ excusationem non adhibeamus. Quippe hoc interest quod, si praemissum sive creticum sive cretici formam vicariam separaveris, omni offensione vacuum senarii initium praebent Meo mordm mihi et Vdbis mdldm rem, non praebent Rogitds, nesclo quid et Vided, pemix sum: in quibus vix satis gravi interpunctione, ut in exemplis p. ccxxiii [458J ccxLYii tractatiS; ab anapaesto spondeus dirimitur. Quamquam haec quidem eiusmodi esse concedimus^ ut, posteaquam de longe plurimis licuerit sat certo et confidenter statuere, illa ipsa demum lubricam existimationem habeant et dubiam eorum finium^ quos ultra citraque nequeat consistere rectum, discrip- tionem. Idemque volo de illo versu dictum esse, quem iam p. ccxxxvi [469] tetigi, Trin. 661:

Perpeti nequed: simill piget panlzn pud^re te.

Nam cum non possit sane non dubitationem movere quattuor oxytonorum cumulatio; tamen difficile dictu est quid eo versu, qualem codices exhibent, faciendum sit:

Perpeti nequeo: simul me piget parum pudere te:

in quo mordicus tenendum est, quod p.cxxxviii [385]*) docui- mus, npn posse pro duabus brevibus piget esse. Nihil igitur relictum esse video nisi ut, qui repetitam oxytonesim ferendam esse neget; monosyllabam simul vocis pronuntiationem huc asciscat, quae in medium septenarium etiam illo exemplo incidit quod p. cxLvn [393] attulimus.

Ceterum paucarum, quas non attigi, formarum exempla in aliis fabulis alii quaerant: quarum^si unam et item alte- ram carere exemplo apparuerit, casu factum putato: nam rationi uulla repugnat.

Sed nondum permensi sumus septenariorum initii prope infinitam varietatem. Restant enim eae formae, quae conti* nuato per utramque partem uno vocabulo oxytono fiunt. £ quo genere has notavi:

*) [abi vide annotatioiiem.]

EMENDATIONIS PLAVTIMAE. 479

a j. u \ j. - j. ccxLViii

b j. \ \j J. - j.

e j \j j - j

d j \j \ \!f \j - j

t J \J \ \b \J \J J fj<j\j\j>jj

g j \ <j j \j \j j

h j \ - \^ \j \j j

i j\ - j - j

k j \ ^ \i> \j ^ j

a TriD. 375. 943. 972. 1131:

Dileere lixorem sine dote

Vsque aqua aduorsa per amnem

Abi sis nilgatdr nugari

Quod datum dtendiimst repetundi

quo pertinent e Bacch. 64. 365. 369. 384. 638. 1171 [95. 397.

401. 416. 675. 1210]. Mil. V, 8, 60 molossica vocabula drgen-

tum laudabunt iniusttis paiilisper sumdkis lenones seruorum.

b Trin. 358. Mil. III, 1, 47. 101. 138. 182:

Quoi tu egestatem tolerare

V^l cauillatdr facetus

Tilm piatricem clementer

c Bacch. 722 [759]:

0 imperatorem probum. iam

d Trin. 343. 1088:

Yt ita te alioriim miserescat

Vectus capitali periclo

e Trin. 846. 351:

Quas ego n^que oculis neque pedibus .... ccxlix Qu6d habes ne habeas, et illuc quod ....

ubi paeonis instar esse binas voces memento.

f Trin. 620. 1010. Bacch. 20. 48. 416 [51. 79. 448]:

Adde gradum, adpropera, iamdudum ....

Duae me unum expetitis palumbem

Si apud te eueniat desubito

480 PROLEGOMEi^A DE RATI0NIBV8

g Mil. III, 1, 207:

Qui nisi adiilterid studiosus

h MiMI, 3, 25:

Tuum stultiloquiilm. qui uero

quo exemplo satis defenditur quod Herniannus posuit Bacch.7:

P61 lusciniola^ quoque metuo

ubi ipse Vetus omittit quod vulgo additur ego. *) i Trin. 378:

Egone inddtatam te uxorem ut patiar? LY. patiundilmst,

pater: nam huic formae satis praesidii paratum esse eis videtur quas B^ ei h^ litteris signavimus. Quamquam cum te pro- nomen Ambrosianus ignoret, quaeri potest num forte a poe- tae manu horum aliquod exemplorum quae infra posui pro- fectum sit:

Egone indotatam ilxorem ut te patiar .... Egone ut te indotatam uxorem patiar .... ^gone indotatam ilt te uxorem patiar ....

h Trin. 1138:

Mddo mi aduenienti nugator

si libros sequimur. Yerum hoc nemo non sentit quanto as- ccL perius ad aures accidat quam specie tantum similia luscinio- lae et inddtaiam: quae asperitas nobis tam est molesta visa, ut eum versum non dubitaremus immisso hic ad illius simi- litudinem revocare**) qui est in Bacch. 506 [538]:

Nilm quae aduenienti aegritudo

Tantae molis erat septenariorum trochaicorum et artem eximiam et modicam certisque finibus circumscriptam liber- tatem explicare. Ne tamen in nimiam molem praefatio cres- cat, reliqua metra mitto in praesens, in eo solo acquiescens ut iambicorum trochaicorumque in observando acce&tu seve-

*) [Cf. Opusc. phil. II p. 301.] **) [In ed. alt. aduenienti reliquit addens 'etai ferri poieati tamen haad acio an recte gratiores nnmeros adttenienti hic commendayerim.']

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 481

ritati prorsus oppositam esse anapaesticorum licentiam di- cam^ utpote yix uUis in eo genere legibns astrictam: id quod etiam de iambicis octonariis dictum esse yoIo^ non item de septenariis iambicis. Ab illorum autem veris rationibus per- spiciendis longissime afuit^ cuius teretes nimirum aures hos accentus fastidirent:

Magis quam id reputd^ tam magis uror, quae meus ii-

lius turbauit. Omnia me mala consectantdr^ omnibus exitiis interii.

Haec igitur et his cognata nunc mitto^ ut longe uberrimum locum^ qui de accentus doctrina restat, paucis perstringam potius quam debita eius gravitati diligentia pertractem.

CAPVT XVI.

Etenim quae per superius caput totum de accentu dis- serui; ad grammaticum accentum spectant omnia: sequi- ccli tur nunc ut de accentu logico dicatur.*) Cui cum ratio item iuberet non repugnare metricum accentum, sed conciliari^ ei postulato facile intellegitur non potuisse aliter satisfieri, nisi ut, quas Yoces vis sententiae intenderet, has versus quoque ei loci reciperent qui maiorem a numerorum rationibus vim habenty h. e. ut in arsi collocarentur nec vel in thesi delitescerent vel elisione absorberentur. Atque haec illa lex est; quam cum praeclare Bentleius indagasset, tamen haud sciq an aliquotiens ad paullo severiorem normam quam par fuit exegerit concinnitatis studio nimio. Nec id mirum, cum in tota metrica prosodiacaque disciplina Plautina Teren- tianaque nihil sit quod vel cautius vel subtilius iudicium re- quirat. Quippe non potuit uni inexorabili necessitati id ge- nus astrictum esse^ quod cum saepissime e solo sensu poetae suspensum esset, multo magis artis fuit quam scientiae. Et- enim cum ab eis vocibus, quae notionis pondere insignes in- dubitatam habent vim sententiae, ad eas, quae destitutae sunt omni; per plurimos gradus deveniatur: etsi de illorum

*) Non ignoro eqaidem hac potestate non ease 'accentDm' dictam a veteribas. Qao tamen nomine, at perspicaitati consalam, ator eo libentias qao planior cognata via et ratio atriasqae generis fiat.

FH. R1T8CHELII 0PV8CVLA V. 31

482 PHOLEGOMENA RATIONIBVS

generum neuiro fluctuabit iudicium, at de horum multitudine; quae sunt media nec aut gravem intentionem postulant aut nuUam admittunt^ saepe non possumus non vehementer am- bigere utrum intendere an non intendere ipsos poetas yel voluisse yel potuisse dicamus. Et tamen si^ quam illi viam tenuerint, volumus generatim definire, fugere neminem potest ccLii id eos studuisse^ ut quantum possent extra arsim nullum omnino Tocabulum collocarent^ modo id aliqua vi praeditum esset quantumvis ea exigua^ sed ut numerorum verborumque ordines mirifico artificio temperatos exaequarent. Velut per- curre sis in id intentus principium Trinummi: suos ictus metricos singulis fere vocibus esse invenies^ paucitatemque mirabere earum^ quae cum in thesi cubent, nulla sui parte arsim occupent. Nam arsim quod non semper ea syllaba occupaty quae grammaticum accentum habet, id nihil ad lo- gicum pertinet: cui quidem non minus satisfit si velut vim sententiae habens uideo vel aequom numerorum accentu non hoc intenditur^ uideo, a^quom, sed hoc potius uideo, aequom. Non hoc dicam, nihil prorsus interesse ad vim sententiae, utrum in eam sjllabam, quam consuetudo linguae acuit^ an in eam quae grammatico accentu caret, ictus metricus inci- dat: concedam copulato grammatico cum rhjthmico accentu omnium fortissimum accentum logicum prodire: nego nuUum vel exilem solo rhjthmico effici. Quod nisi ita esset, nuUius umquam oxytonae vocis (qualium tantam esse in versibus frequentiam vidimus) gravius efferri notio potuisset. Ergo etsi pauUo sane distinctius extolli animum notionem sentimus hac coUocatione verborum Trin. 310: Tu dnimum si uicisti potius*)j quam hac Tu si animtim uicisti potius^ tamen nec

*) fioc si elegantiores scilicet scioli qoidam propterea esse for- tias ad sententiam qoam animum docent, qaod in dnimum accentum radix vocis recipiat, in qna ipsa notionis significatio consistat, in ani- mum autem adventicia pars vocis, quae est terminatio, acuatnr: nihil nisi ignorantiam produnt suam, communicata cum graeca latinaque lingua vemaculae lingaae ratione, quae ab illis est alienissima. Qui quo tandem artificio effectum esse dicant, ut ullo in loco talium no- tionum radices acuerentur, qnales sunt parduit, hondribus cum aliis centenis ?

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 483

oxytonum animum dicendum «est non plus intentionis habere ccliii quam si in thesi velut sic delitescat Tu si animum expugnasti potius, nec sententiae non etiam media vi intentionis satisfieri. Item Bacch. v. 188 [220] cum sententia extoUi auri notionem iubeat: ea cum fortissime sane velut hoc exemplo acuatur: Fortdsse isti atiro iam dpus est, tamen ex eo, quod talis con- formatio verborum iniri non potest; non consequitur non praestare eum ordinem, qui aliquo modo auro vocem in- tendit: Nam istic fortasse aurdst opus (quem ipsi codices praestant) prae eo quo illa prorsus supprimitur: Nam isttc fortasse auro opus est

lam vide mihi quae et qualia sint quae in eodem illo principio Trinummi extra arsim posita sint. Primum mo- nosyllaba habes vel elisione monosyllaba facta^ leviorisque momenti bisyllaba: particulas, pronomina, sine quibus ne fieri quidem enuntiata possunt: breviculas nominum verbo- rumque formas nihil insignioris notionis, nedum uUius ad sententiam ponderis quicquam habentium. Velut: Sequere hdc me gnata ut munus fungaris tuum. Sequ^r^ sed finefn fdre quem dicam nescio. Adest, en iUae [cf. p. 455] sunt aedes. Deducam si quidem dperam. .. Huc quae dbiit intro, dicam si animum adudrtitis, Primum mihi Plautus. . . . Tum illdnc mihi esse . . . Sed ea quid huc . . . Accipite et date tiaciuas auris dum eloquor. Quoniam ei qui me aleret . . . Dedi ei meam gnatamj quicum una aetatem exigat Sed de drgu- mento ne exspectetis: . . Senes qui huc umienty i rem uobis dperient Nunc uos hdc rogat Vt liceat possidere hanc nomen ccliv fdbulam. Satis est exemplorum, in quibus accentu et con- iunctiones carent formaeque relativae coagmentandis tantum enuntiatis inservientes, et tales notiones quibus ne opus qui- dem est ad sententiae summam percipiendam^ sed aut ad eius paullo accuratiorem definitionem aut ad aliquem tantum cultum ornatumque cogitationum. Nam intellegi quidem pro- fecto etiam haec potuerant: Sequere hac gnata sine me, en illae aedes sine sunt, si operam dare promittitis sine quidem, tum illanc esse sine mUiij dedi ei gnatam quicum aetatem exigat sine meam et um, senes qui uenient sine huc, i ucbis aperient sine reni: item nunc hoe rogat sine uos, et possidere nomen

31*

484 PUOLEGOMENA DE RATIONTBVS

fahulam sine hanc\ neque enim de alia nisi de hcui fabula cogitari potest, nec de aliis^ quos roget poeta^ nisi de ipsis spectatoribus : contra non aliquod nomen, sed hoc unum praeter reliqua omnia suae vult fabulae imponi, quapropter non nunc hoc uos rogat illa collocanda erant cum Palatinis^ sed cum Ambrosiano nunc uos hoc rogat*) Sed etiam paullo longiores vocabulorum formae et suapte significatione ali- quanto ampliores notiones tamen ita se habere ad totius enuntiati sui rationem possunt^ ut huius summae nullum aut p^rexiguum pondus addant: e quo consequitur ut de- litescere in thesi potuerint. Sic in his v. 14: Qiwniam ei qui me aleret nil uideo esse relicui, tantilla vis est uideo no- tionisy ut nuUo ipsius sententiae detrimento mie uideo dici potuerit quoniam ei nihil est relimi. Item v. 54 pro his Omnibus amicis, quod mihi est, cupio esse item licebat pro- fecto etiam sine cupio velut sic: omnibus idem sit quod mihi. ccLv Vel V. 859 Niinc ego si potero omamentis hominem circum- ducere, Dabo operam nihil momenti in potero verbi notione esse statim hinc intellegitur^ quod eadem sine posse verbo sic dici potuerunt: dabo operam ut hominetn ornamentis cir- cumducam. Item perlevem vim face^r habet v. 674 reputes quid facere expetas, quae prorsus aequant alias loquendi for- mas ut ^quid velis, moliaris, intendas': neque enim ullo modo facere et dicere vel similia ut opposita cogitantur. Nec plus offensionis v. 131 vel liomini dducescenti vel animi im- poti habet, ubi et satis erat adulesrenti ^ici sine hominiy et tamquam in unam notionem cum illa coeunt tum animi im- poti: similiter ac v. 381 ueterem atq^e antiquam. Hinc iudi- cari de centenis exemplis poterit. Velut cum Bacchidum versus 63. 65 [94. 96] sic scriptos Hermannus exhibuit:

Ego sorori meae hddie coenam dare uolo uiaticam: Tu dpsonatum facito nobis sit opulentum opsonium:

coutra libros utrumquC; in quibus meae cenam hodie est et Tu facito opsmtatum: illud quidem apparet necessarium fuisse, cum in cenae notione primaria vis sit totius sententiae^ nulla

*) [uos hoc Trin. ' 'ot e. c. v. 27. 87. 153. 485 omniooqae con- saetndini rationique convenienter.']

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 485

prorsus in meae*): alterum non item, ubi tu fcudto opsmiatum, quod pro simpliei tn opsonato est, nullam a depresso facito verbo offensionem habet (nam quod etiam tUj ut oppositum ego pronomini, intendendum esse videatur, de eo aliter exi- stimandum esse infra intellegetur).

Praeter haec in illis quae e principio Trinummi excer- psimus exemplis habes sane etiam gravioris momenti notio- nes ab arsi exclusas: sequerCy [adest,] dedu At vero his quidem aliunde excusatio praesto est rationi prorsus consentanea. Posita enim sunt in ipso versuum initio: cnius loci na- cclvi tura ea est ut, quoniam ibi vox exorditur, naturali necessi- tate quadam pronuntiandi non eleventur verba sed extoUan- tur^ etiamsi ictus numerorum^ ut in iarabicis; non accedat. Talia igitur sunt Bona Trin. '41; Bene 52, Credo 53, Deosque 57, Faa;o 60, Men 69, et similia ubique.

Attamen ex eo, quod pondere carentes voces licuit in thesi deprimere, minime consequitur non potuisse acui in arsi coUocata. Immo ubicumque nulla ipsorum, quibus ali- quod enuntiatum fit, mutatione licuit vel satisfacere legi vel non satisfacere, consentaneum est ita verba disponere poetas maluisse, ut singulae notiones sub ictus caderent quam ut quaedam extra ictus. Quid enim tandem caussae fuisse pute- mus cur, quem ordinem ratio universa, e qua hoc genus suspensum est, dissuaderet, praeferrent ei qui commendatio- nem concinnitatis habeus cum nullo prorsus versus facien- tium incommodo coniunctus esset? Itaque huius vis ratio- cinationis cum in emendandis illis poetis sat late pateat, tum praecipuum ius quoddam habet in conciso coagmentatoque senariorum metro: paullo enim liberiorem rationem, ut in aliis rebus, ita in hoc genere septenarii sequuntur, ab initio potissimum versus: quo et facito illud pertinet et potero, quod nullo negotio cum arsi conciliare sic licebat: Niinc si potero ego omamentis . . Sed Trin. v. 45 cum optio data esset harum collocationum: quoia hic prope me uox sofuit et quoia hic uox prope me sofiat, etsi ad sententiam nequaquam ne- ^ cessaria est prope notio, tamen quoniam accedere scriptor

*) [Ego sorori meae cenatn hodie . . Opufic. pbil. II p. 305.]

486 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

Yoluit; intensam praestare obseuratae apparet'*'): pari ratione atque v. 2 non fhieni qtiem forc dicam coUocavit, sed fifiefn

ccLvii fore quem dtcam, tametsi ipsa fore voce ad sententiam qui- dem facile careamus. Non gravior dare notio est in his xmiiam iam dare gvstio v. 325: neque enim vel dandae ne- gandaeque vel petendae dandaeque oppositio fit ulla: et tamen aut ueniam ddrc iam aut ddre iam ueniam**) poetam maluisse ipsi codices fidem faciuut A et B. Similiter v. 898, etiamsi non vitiosus esset spondeus, tamen ferendum non esset siio ffnato dare epistulam pro ddre suo gndto epistu- lam.***) Imprimis aptae, quibus huius concinnitatis studium eniteat, tales locutiones sunt quae usu sermonis frequentatae constanter accentus servant, ut operam ddre vel ddrc operam^ item (ipus est. Vnde dupliciter in artem peccant libri v. 583: De dote ut uideat quid opus sit facto: I modo, cum ad opus et facto sine ulla necessitate depressa accedat praeter ratio- nem intensum sit: quocirca haud cunctanter transponendum fuit quid facto opus sit: nam minimam ex illis vocibus om- nibus vim habet facto, Fatendum est tamen quaedam sane adeo exili notione esse, ut ne cum summa intendendi com- moditate quidem coniunctam accentus necessitatem habeant: quo multis in locis leviter addita ego, mihi, tibi pronomina pertinent. Yelut nihil est quod ad positionis elegantiam in his desideretur v. 874. 995: qui hds mifii dedit epistulas et qui mihi tris numnws dedit: quantumvis facili opera cum Hermanno transponas has mihi qui dedit epist^das et mihi qui tris nummos dedit. Ceterum in aliis saepe lenissimo artificio illud efficitur ut e thesi in arsim transferatur voca- bulum. Velut et bonus et sectis, quamquam opposita inter se, delitescunt in tralaticia specie versus 1064: Si honus est, obndxius sfim, sin secus est, fnciam nt mones: eadem statim

ccLviii emergunt, ubi scripturae variationem eis adhibueris ipsius antiquitatis consuetudine flagitatam si boniist et sin sectist: quo facto solum in thesi restans faciam non postulat inten-

*) [Tro uno vocabalo est prope me more antiqao.' Trin,'J **) [In ed. alt hano codicis A scripturam yiz recte se illi aeqai> porasse Ritschelius vidit.]

0 [^parnm perite reiectum a Muellero de pros. p. 213.' Trin.'J

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 487

tionem. Idem inter ts prdbtis est et is probust interest v. 321 et consimilia multa.

m

Aliud est genus collocandorum verborum^ quo logico accentui singulari quadam ratione satisfit. Non negabunt, qui harum rerum usum habent, bonum versiculum esse Et igni mi et aqua pdter interdixit meus. Ignis notionem aequat profecto gravitate aqm': et tamen hoc supprimi in thesi videtur. Verum enimvero videtur tantum. Quippe ubicum- que iambicum vel pjrrhichiacum vocabulum brevis vox mo- nosyllaba praecedit in arsi posita^ huius vis arsis ad inse- quentes sjllabas ita pertinuit, eae ut non sentirentur tam- quam prorsus delitescentes in thesi, sed ut coalescentes cum praegressa in trisjlUbum vocabulum. Nec caussa latet eius rei, cum una longa arsis z, ubi in duas breves solvitur, ne- cessario hanc formam recipiat v^ w.*) Hinc multitudini exem- plorum^ in quibns neglecta esse logici accentus observatio facile videatur, legitima ratio constat: id quod uno verbo significavi Mus. philol. t. V p. 43 [= Opusc. phil. III p. 799 sq.]. Pertinent huc praeter cetera cum praepositionibus conglu- tinata nomina: velut non sunt delitescere dicendae equo et amica voces Bacch. 41 ^2]: ubi mi pro equo lectus detur, et V. 109 [140]: et erus una cum amica dccubet, nec illo, illis Trin. 134. 203 in neque de Ulo [de illo^ quicquam et aim illis \cum illis^'] tina, Quamquam ipsas praepositiones cclix hinc exemerim potius, propterea quidem quod harum latius patens libertas ultra illos fines evagatur: quippe quae si- mili**) vi enclisis, ac de qua supra diximus p. ccxxii [457] et ccxxvi sq. [461], cum suis nominibus etiam tum coalescant, cum aut haec monosjllaba sunt aut ipsae bisjllabae. Quo fit ut in artem non peccent ciim damno et malo Trin. 219, cdm dis

*) Cognatum illud genua est ex eodemque fonte derivandum, cum e^u^^fitv^uuy^ yelut propitius ad similitudinem prodigus for- mae. Quod suo loco tetigimuB supra.

**) Similem dico, non parem, cum ad verae encliBis naturam re- quiratur ut logico accentu annexa vocula careat (id quod in ^aeca quidem lingua in pedisequa praepositionum pronomina conatat num- quam cadere). Sed commune est quod praepositionibua iuneta et no- mina et pronomina tamquam in poIjBjllaba vocabula cum illis coeunt.

488 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

ddmnostssumis Bacch. 86 [117], pro saito acmhet ib. 41 [72], in mentem est tibi 130 [159], suie dote liaud dare Trin. 584: nec, ubi vis sententiae in pronomine est, apud me, apud nos Bacch. 16. 26. SOsq. [47. 58. 8l8q.], ex te ib. 158 [189], dd nie Trin. 613 [cf. p. 434]. Verum praeter praepositiones yariae sunt binorum verborum coniugationes, in quas proposita definitio prorsus conveniat. Nihil frequentius his: quidagam, quidagis, quid agit (Trin. 64. 437) vel quid ais, etiam ubi contendi minime potest omnem vim sententiae in quid esse^ nullam in verbo. Eodem pertinent quid opust, tit opust: item quom opust, idm optist, quae, ubi singularis vis est in temporis significatione, ne potuerunt quidem qtum opus est^ iam dpus est dici, ut Bacch. 189 [221].*) Horum exemplo alia' censenda sunt: ut et ccLx erus illud Bacch. 109 [140], si itas Trin. 46, quid ttia agit 51, quod homo 123, ubi eris 191, quod edit 339, quod habes 351, iit agro 616, ego agrum 652, tne agrum 687, te agrum 695, quom agrum 700 [cf. p. 477], taliumque frequentia qualia sunt dUm Ulud, tiia istuc, ego illi, et illud, et illiy qudd illi, ego istam v. 211. 319." 328. 340. 372. 472. 476: e quorum similitudine non leve firmamentum petitur eius mensurae quam p. CC [438] sq. commendavimus. Geterum talium qualia sunt de tllo, et tste, multitudine sciendum est omnino usitatam illorum pronominum correptionem longe maxima ex parte contineri. Multo enim rariora haec sunt, ut Trin. 137 llle qui mandauitj v. 809 luepiddst iUa catisa (ubi non opus est transposito Lepida illast), vel etiam in arsi v. 672**) Ille qui a^llit is compeUit, ille qui consuadet uetat, Nec caussa

*) Contra Qutd eo mi optis est eententiarum nexas p08cit y. 46 [77], non Quid eo tnihi opust. Satis ambigaum est utrum Trin. 603 sq. praestet:

£heu, ubi dicto nil erat usus, Bp6ndeo

Dicdbat: nonc hic, quom 6pa8 e8t, non quit dicere.

Ybi 8i non praecederet nunc^ quo 6ati8 iam tempori^ notio definitar, prorsus necessarium esset quom opust: altera autem ex parte ne opus qaidem necessario acuendum, cum haec qaoque notio non nova in- ferattR:, sed iam praecesserit' in usus ercU, Eo antem ipso versa non est ambiguum quin parum apte in thesi dicto lateat, efieratar aatem praeter rationem erat: ubi nil erdJt dicto lisus.

**) [V. 672 cum Bergkio postea delevit RitscheliuB.j

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 489 ^

eius rei latet. . Nam his exemplis, quoniam primitivam qui- dem prosodiam ille et iste voces hanc s w^ habent, non v v^, facile^ cum incipimus pronuntiare, pro longa paenultimam accipimuS; quippe quam pro brevi esse insequentes demum syllabae doceant: contra praemissa brevi quae ictum habeat syllaba tam certa fit insequentis sjllabae finitio, ut haesitandi caussa omnis praeclusa sit. Quam autem productio paenul- timae praevaluerit prae correptione^ illinc quoque apparet quod nuUa umquam illijismodi forma in ultimo versuum pede locum habuit.*) Idemque in illas correptiones cadit quae cglxi modo allatis verborum compositionibus de illo, et iste valde propinquae eadem prorsus ratione reguntur: sed intus, qtwd intuSy ego intus, sim otnni, quod omyieSj tihi omiies^ quae tracta- vimus p. cxxviii [377] et p. cxxxii [380] sq.: ad quae ali- quo intervallo etiam sed tnterim accedit.

Cautiones significavi; quibus restringenda esset princi- palis legis severitas. Quarum ubi nulla locum habet, ne- glecta eorum verborum intentiO; in quibus praecipua vis et gravitas sententiae reposita est, non potesl non vitii suspi- tionem movere. Percurram editam a me fabulam et potiora quaedam speciminis caussa notabo. Ac de duobus exemplis iam monui supra: de ut opust ita ted esse (v. 311) p. cxcivsq. [434], de ne Jmbeas, cui oppositum quod habes, prom Mbeas v. 351 am- plectendo p. cxxxv [383]. Perversissimum erat supprimi v.388 tmm pronomen^ atque adeo cum scabra erit vocfs correptione: et praeclare Hermanni transpositionem Gmtim^ ttium erit unum uerbum ad edm rem quam centum mea Ambrosianus codex con- firmavit. Non minus fortis oppositio v. 447 hanc coUocatio- nem requirebat homo ego sum, tti homo es, non homo ego stwi, homo tu es, V. 565 nunc demum video non esse, sed ego acuendum fuisse: Et ego esse locuples, uerum nequiqudm uolo: servo enim semet Lesbonicus opponit. V. 633 recte se ac- centus ita tantum habent: Qui mihi bene quom simulm fa-

*) lure igitur nostro, sicubi in superioribua capitibus in tales versus dispntatio incidit, in quibus per metrum ambiguum esset tro- chaeum an pyrrhichinm t77e, spondeum an iambum istwn et similia efficerent, pro longa paenultiraam accepimus quamdiu non alind certa rationis probabilitas inberet.

V 490 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

cere*), nidle facis, male consulis, ubi contraria bene et niale: qua tamen male Qotione semel intensa non opus erat etiam ccLxn altero male in arsi posito. V. 676 ferri nuUo modo potuit in thesi elevatum aqnae: Tum igiUir fibi aquae erit cupidoi ubi cum oppositio fiat ignis et aquae, scribendum erat Tum igitur^ dquae erit tibi cupido. V. 683 e tribus coUocandi modis unus is rationi repugnat quem libri prodiderunt: ut me merito 6derit\ nam cur oderit Lesbonicum, vel nunc satis caussae sorori est: quod iam curandum est fratri ut ne merito sibi accidat: quocirca aut merito ut me oderit aut pauUo simplicius ut fnerito me oderit cum Hermanno pro- bandum. V. 687 tralaticium ordinem Atque eum agrtim me luihere quam te recusat obscuratum me, quod sic extoUendum pronuntiando: Atque euni me' agrum habere quam teJ**) V. 714 et valde invenustum est et artis expers quod meum erit, id erit tuum, cui nemo non sentit quam praestet quod erit nieum [quod meumst Trin.*], id erit tuum. Nec defensionem habet v. 814 Adferre, nm petere hic se dicet, qua collocatione ipsi nervi infringuntur sententiae, qui . contrariorum adferre et petere oppositione continentur: unde e quattuor ordinan- dorum verborum exemplis, quorum nullum reiectaneum, ma- xime probabile delegimus: adferre hic, ndn se petere: adf^re se hiCy non petere: adferre, iwn se hic petere: adferre, twn se petere hic***) Denique iam meae me modestiae paenitet qua V. 857 servavif) quod in libris est: Vt ille me exomduit, ita Sfim orndtus. Neque enim hoc dicit sucophanta, non alio se modo ornatum esse quam quo ab illo exomatus sit^ verum hoc potius: ^ut me omatum videtis, ita ab illo exornatus sum' h. e. 'non meus hic ornatus est sed illius, ut eum or- natum si vendamy^illum a quo accepi ludos faciam et suco- ccLxm phantiose circumducam.' Quod ut intellegeretur omnino, huic ordini Ille nti me exormuit non in annotatione tantum locus debebatur. Gontra illorum exemplo, quae sunt quid agam,

*) [Bene quom simtilas fdcere mihi U , . Trin.'] **) [In ed. alt. de eum delendo Ritscheliafl cogitavit, nt v. 700.] *^*) [In ed. alt. cum FleckeiBeno non se petere hinc Bcripsit, ad- dens: 'viz minus recte non se hinc petere conloces.'] t) [Servavit Ritschelius etiam in ed. ali]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 491

qiwd liabeSj se tuentur item ab initio versus posita tit ita V. 343 et iit agro v. 616: pro quibus quamquam faeile ex- specteS; quod suadere* oppositorum ratio videtur, ita uti et dgro uti {Ita uti te alioriim miserescat, ne tis alios misereat et Agro ut euortat Leshonicum, qudndo euortit aedibus), tamen etiam altera illa collocatio admitti potuit propterea quod nihil ad sensum ambiguitatis habet ut Vt illc illud.

Oppositas esse etiam Trin. v. 6 pronominum notiones ego et illaec nemo est qui neget: et tamen in thesi deli- tescere ego passi sumus: Nunc igitur primumy quae ego sim et quae iUaec siet, Quod quidem tantum abest ut in artem offendat; ut locupletissima ratione nitatur. Etenim ubicum- que non simplex fit duarum notionum oppositio, sed geminis geminae notiones opponuntur, plerumque nec commode fieri potuit ut quaternarum vocum nulla extra arsim esset^ iiec opus esse tam putida diligentia visum est, sed satis fuit utriusque membri bipertiti alterutrum antitheticum vocabu- lum acui. Pauca enim exempla vel tam consummatam con- cinnitatem prae se ferunt quam Bacch. 333 [365]: Si illi sunt uirgae ruri, at mihi tergtim domist, vel tam languidura genus, ut bipertitum membrum alterum totum sit in thesi, bis in arsi alterum, ut ib. 103 1 134]: Ibidem ego meam operam perdidi, uhi*) td tttam. Vbi si vel ego et tuamj vel meam et tu acuerentur sola^ illa ipsa prodiret quam maxime probatam esse speciem dixi: quale hoc est Trin. 59: Vin commutemus? tuam ego ducam et td meam? Item Bacch. 131 [160]: tihi ego an tu mihi seruos es? vel, ne in solis pronominibus subsistamus^ cclxiv ib. V. 4 [35]: lit tu tdceas, ego loquar, ubi etsi licebat etiam tu acuere sic transpositum, td uti tdceaSy tamen non opus erat duplici notionum intentione. Horum igitur similitudine illa quoque quae ego sim et quae illaec siet censenda sunt: prius enim quam ad Luxuriae Inopiaeque (ego . . . illaec) oppositio- nem pervenit oratio, contraria haec cogitantur qu>ae sim et quid udimuSf quorum hoc alterum post demum (a v. 10) persequitur prolbgus: unde minime opus fuisse intenso ^o perspicitur.

•) [cuhi Opusc. phil. III p. 137]

492 PROLEGOMENA DE BAT10NIBV8

Multitudinem autem exemplorum praevideo mihi oppo- situm iri^ in quibus non modo arsim non occupet persona- rum quamvis finita et giayis significatio^ sed eadem ne in thesi quidem satis audiatur, utpote quae elisione deyorata nihil sui reliquum faciat. Pertinent huc talia: sed tu ex [tu ex Trin.^] amicis certis mi's certisstmucs h. e. Hu praeter alios omnes' Trin. v. 94; firmum omie erit quod tu egeris h. e. ^firmius quam quod ego egero' v. 387; quid id ad me dttinet h. e. 'was geht das mich an' v. 978. 1065. Bacch. 197 [229] et similiter sat saepe alibi; mimquis est hic dlius praeter me atque te v. 69; perdidisti te dtque me dtgue operam meam Bacch. 101 [132]. Et haec quidem, quorum notabilis frequen- tia^ si ita sese habeant revera ut visa sunt omnibuS; non pro- fecto mediocriter labefactent quam de accentuum notionum- que congruentia doctrinam pertexuimus. Verum enimvero illa ipsa nos quidem certo esse documento putamus, rectissime dubitari num^ quae vulgo vocales finales elidi dicuntur^ reapse absorptae sint pronuntiando^ aii; quod et ratio et ccLxv veterum testimonia quaedam suadere videntur, aliqua potius cuvaXoiq)^ sive cuv€Kq)UJvr|C€i cum insequenti vocali conflatae. Quam controversiam recte dirimere non sunt existimandi, qui alterutrum amplectuntur excluso altero. Nam si duae vocales in unius sonum colliquescentes non possunt non longam syllabam efScere; necesse est sjnaloepham ab eis exemplis alienam esse quae brevem syllabam servant: ut Huc quae abiit intro, dicam si animum adudrtitis, in quo versu non possunt non elisa esse ae et /. Contrar nihil impediit quo- minus illi vicinus versus non sic recitaretur Ded* ei meam gnatam quic un actaf exigat, sed quater conglutinationem admitteret vocalium i-ei, um-u, a-aCy em-e, Itaque me pro- nomen cum tamquam encliticum (fi') sit hoc exemplo QuO' niom ei qui me aleret nil uideo esse relicui, tamen nec ab- sorptum esse nec accentum amisisse dicendum est in hac consociatione verborum Is rcm patemam me ddiutrice per- didit. Idemque in monosyllaba potissimum longa vocali ter- minata cadere videtur omnia^ ut in illa a quibus ordiebamur tu ex, tu egeris, me attlnet, me atqne, te atqm: item in et tu ito simul V. 1106, ubi quod sub ictu non tu positum est sed

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 493

et, id eandem rationem habet ac si nos du auch pronuntia- muSy etiamsi oppositas esse personas yolumus. Imprimis eyidens exemplum habes Mil. IV, 3^ 31: Quin si uoluntate nolet, ui extruddm foras. Horum igitur similitudine uihil im- pedit quominus etiam Bacch. 403 [435] proditum in codicibus yerborum ordinem tueamur: Prdpter me haec nunc meo sodali dici discrucior miser, ubi Ftopter me expetens Hermannus haec transposuit post sodalL Ac licet haec prorsus com- parare cum graecis exemplis: velut cum acuta ^rj vocula cum vocali coaluit in ei hk, ^rj, ou XciiiJUJ ttot^ et ei hl ^rj, cclxyi dXXa vOv XaOeiv. Nec diversam rationem bisjllaba sequun- tur^ quae postquam legitima synizesi facta sunt monosyllaba, rursum cum proxima voce coeunt: non igitur carere accentu dicendum vim sententiae sustinens eo pronomen Trin. 852: eiTomatu aduenit [cf. p. 399]. Ceterum facile nunc intelle- gitur etiam in thesi positis parilibus contractionibus ei, meae, tuum, si a vocalibus excipiantur^ synaloepham potius quam elisionem adhibendam esse: rei drgumenta, meo drbitratu, causa fui hdc, et quae reliqua supra commemoravimus p. gliv [399]. Quodsi vel sic quaedam relicta sunt^ quamquam ea nu- mero pauca, quae cum notionis gravitate insignia sint^ tamen nec accentum recipiant nec earum quas explicavimus defen- sionum aliquam: recordandum est quod ab initio diximus accentuum notionumque convenientiae poetas quantum pos- sent studuisse. Neque enim eosdem celandum est nonnulla vivae voci recitantium reliquisse praeter ictus numerorum acuenda atque extollenda. Nec profecto mirandum^ aliquid de summae severitatis constantia eos remisisse, quibus et grammatico cum rhythmico accentu consociando et rhythmico accentn cum logico exaequando maiores essent quam uUi posteriorum saeculorum poetae difficultates superandae: ut multo magis miranda sit atque admiranda exceptionis raritas. Huius quoque generis notabiliora quaedani afferam. Sic contra rhythmicos ictus Trin. v. 65 recitandus est: Edepo} proinde ut diu uiuitur, bene uiuitur. Quod quidem facile perspicitur non potuisse ullo pacto aliter institui, si modo hac vel si- mili ratione illam ipsam sententiam efferre poeta vellet; nec prorsus aliis verbis quaesitis plane diversam conformationem cclxvii

494 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

sermonis inire: quod ipsum fieri non potuerat quin non eadem, sed aliqua ex parte diyersa sententia prodiret. Ynde etiam neglectionem legis regi ratione intellegitur. Quod contra vindicat sibi critica ius corrigendi h. e. plerumque leniter transponendi ; ubicumque nec sententia nec yerbis mutatis poetae opus erat ad perfectam concinnitatem consequendam. Itaque cum idem, quod in Trinummi versum, in hunc cadat Bacch. 104 [135]: Tua disdplina mc mihi prodest nA^ tibi, tamen de eiusdem fabulae v. 53 [84] magna dubitatio oritur^ num utraque voce, in qua tamquam cardo sententiae vertitur^ in thesi depressa sic verba poeta coUocarit: Ddto qui hene sit: egOj ubi bene sit, tibi locum lepidum dabo, simul vi arsis bis intensa bene notione^ in qua post ea quae praecedunt exiguum pondus est Quorum quam facilis^ tam profecto commendabilis transpositio est, non haec si quid video vio- lentior: Qui sit bene, dato: ego, befie iS>i sit, tibi locum lepidum dabo, sed cum lenissima mutatione coniuncta haec: Dd tu, qui bene sit: ego, ubi sity tibi l. L d*): nam correpti ddto etsi ali- quam rationem p. CLXVili [411] aperuimus, tamen fatendum est alterum exemplum desiderari: productam autem sit for- mam satis ut puto p. CLXXXII [423] munivimus^ quo loco alla- tis adde Mil. V, 4: Vide ut istic tibi sit acutus, Cdrio, ctdter cctxYiu probe, Sed quae recusent correctionem**), praeter allata haec habes exempla: Volt fieri liber, uerum quod det, ndn liabet Trin. 564; Quod ames, paratumst, quM des, inuentdst opus Ba. 187 [219]; non hhrcle hoc Idnge Tr. 483; potisstimum mihi id obsit 588; Ne pigeat fecisse, ut potius }mdeat si non feceris 348; Quid fecit? Qnid non fecit? quin tu id me rogas^i Ba. 226 [258], ut in his nunc subsistam. Quorum exemplornm ultimo quod praeter exspectationem non particula delitescit (contra

*) [7>dto qui bene sit: ego, bene ubi sit , . Opnsc. phil. II p. 306.] **) Non prorsas recDsat Trin. 471: Si illi congesiae sint epulae a duentibus:^ licebat enim Si illi sint epulae congestae a cluentihus, Id- qae prorsus necessarium dicerem, si nunc primum inferretur epalarum notio. Verunrcum haec praecedant: Adposita cena sit popularem quam uocant, apparet illa non plus valere quam si illi congestum sit [Cle- mentius hoc de numeris y. 471 iudicium Ritschelius dixit in ed. ali, ubi una cam antecedenti versn interpreti tribuit.]

EMKNDATlONiS PLAVTINAE. 495

atque v. 378 [410] si quid iUariim fadt, Qtidm si non faciat\ id aliter institui vix cpmmode potuit: sed quod etiam id pro- nomen accentu caret, id facile quis eiusmodi esse dicat, ut sic potius a poeta coUocatum credatur: quin tu m>e id rogus? Ac fortasse ita ille dedit: quamquam aliquid tamen defen- sionis nescio an etiam alteri collocationi paratum sit; Nam cum in omni sermone logicus accentus (ut novicium nomen teneam) potissimum pendeat ex ordine verborum, ad hanc autem rationem in versibus altera ratio acuendarum notio- num accedat, quae e vi arsis apta est, fieri non potest quin nonnumquam ambiguum sit^ utra ratione vel fortius vel aptius ea vox, in qua praecipua vis est sententiae^ intendatur. Et ut plerumque sane in versibus altera ratio praevaluerit^ id quod omni disputatione nostra iam satis esse perspeetum existimamus, tamen simul curandum fuisse intellegitur, ut ei ipsi rationi ne ita satisfieret ut aut perversus aut prorsus insolens ordo verborum existeret. Absurdum fuerat logici cum rhythmico accentu consociationi sic gratificari: uArum det quody non habet, vel quid fecit, ndn quid f^it, vel mihi nec prodest nec tibi: non absurdum, sed molestum et a con- suetudine abhorrens non hoc lange hercle, potissumum dbsit cclxix mi id, ut piideat non si f&)eris^): non insolens, sed nisi falli- #

mur non necessarium quin tu me id rogas, quando etiam eO; quod praeponitur aliis, prae his vox quaeque insignitur. Eaque caussa fuit cur iam Parergon p. 546 dicerem dubi- tari posse utrum Trin. v. 824 ego tibi an ttbi ego poeta po- suisset: ubi cum praeter ceteros deos Neptimus insigniatur, pedestris quidem oratio ne admittebat quidem aliam nisi hanc coUocationem: Atque tibi ego, Neptune, ante alios deos gratis ago atque habeo summas: versibus astricta solita est sane contrarium ordinem asciscere Atque ego tibi Neptune, potuit tamen ut videtur etiam alteram rationem cum ipsa pedestri oratione et communi consuetudine participare.

Vides tantam huius generis universi subtilitatem esse,

*) Qao pato etiam illad pertinere nam sic si ndn licebitf quod parum facilitatis et nescio qaid affectati babiturnm sit, si cam eo comparayeris quod cum neglecto sane accentu dictam est nam si sic ndn Ucebit Trin v. 465.

496 PROLEGOMENA DE RATfONIBVS

ut propemodum iuenarrabilis evadat et tamquam elabens mentis acumini facile legum severitatem eludat. Quamquam nec ex eo^ quod multa incerta sunt^ nibil esse certnm con- sequitur, nec de incertis citius desperandum est ad proba- bilem rationem revocandis. Itaque etiam aliud quiddam non tacebo, de quo ultra quaerendum esse videam. Nam Trin. 91 ubi, qui sint amici et qui videantur tantum, opponuntur, cum non careat ratione quod vulgabatur Sunt quos scio esse amicos, sunt quos suspicor, tamen facile sentitur etiam ner- vosius vim contrariorum efferri sic verbis cum Ambrosiano ccLxx ordinatis: Sunt quos scio amicos esse*), sunt quos suspicor. Cuius rei si quae caussa sit quaesieris^ non videtur aliud responderi posse, nisi quod aliquanto plus gravitatis prior quam altera arsis cuiusque dipodiae habeat. £t fortasse non aliam ob caussam Trin. v. 95 poetae haec collocatio placuit Si quid scis me fecisse inscite auf improbe prae ea quam non mirer si quis praestare dixerit: Si quid fecisse scis me inscite aut improbe, ut qua aptius supprimatur satis exilis me notio. Quamquam eadem sane etiam sic recte delitescet: Si quid me scis fecisse ....

CAPVT XVII.

Paenultimo capite de vocabulorum formis egi certos pedes metricos aequantibus: superest ut de ipsis metricis pedibus dicatur, quorum compositione versus fiunt. Quae genera cum plerumque non satis inter. se distinguantur, fit ut multa de pedibus praecipiantur ut vel raro admissis vel prorsus vitatis, quae in solas vocabulorum formas cadant eos pedes aequantes. Velut cum plurimas cautiones in iam- bicis senariis habere anapaesti usus dicitur: pedis qui- dem anapaestici usus propemodum nullas habet, longe gra- vissimas vocabulorum anapaesticorum, easque fere communes cum spondiacorum usu: quod contra latissime vagari spon- diaci pedis libertatem inter omnes constat. Vt non magis exemplis opus sit quibus anapaestum^ quam quibus spondeum doceatur a nulla versus parte umquam exclusum esse praeter

^) ['quod non debebam probare.' Trin.*]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 497

sextum pedem. Hac igitur condieioney ut ne iutegro yoca- bulo anapaeatus (nisi in primo pede) contineretur, ne binos qnidem anapaestos continuos ars improbavit. Quod qui- cclxxi dem frequentius quam in aliis locis factum est in primo et secundo pede, ut Trin. 140 Subigis maledictis, 431 Miseret te aliorum, 457 Ahin hinc dierecte, 515 Tibi egon rationem, 735 Vt edm sine dote, 752 Minume, minume hercle (quod non erat sollicitandum), 774 Et etim rediturum, 809 Lepiddst illa causa, item Bacch. 155 [186J Peregre dduenienti, 258 [290] Neque aues neque uenH, 276 [308] Quis istic Theotimust Nec tamen eandem geminationem vel secundus tertiusque vel quartus cum quinto pes respuerunt (nam tertii quartique nullum exemplum in promptu est). IUud testantur Baccb. 828. 1035 [867. 1074]:

Dum ne manufesto hominem ojDprimat neue enicet. *

Venlmtomen accipientur mulso milites:

hoc Trin. 737. Bacch. 121. 819 [151. 858]:

Te ei dicas: facere id Sius ob amicitidm patris.

Magistron quemquam discipulum minitdrier?

Nam ni ego exsoluor, iam manufesto hominem ejpprimet.

Quid? quod ne tres quidem continuos Plautus defugit Trin. 759:

Potin' est db amico alicunde exorari? Potest:

ubi etsi non incommode de transpositione cogites: Potin' 4st dlicunde exorari ab amicd, tamen illum ordinem non medio- criter commendat ipse praecedens versus:

Ab amico alicunde miltuom argentilm rogem,

cui eum qui sequitur dedita opera referri apparet.

Non diversa ratio dactyli in trochaicis versibus (nam de anapaesto in trochaicis non plus opus est dicere quam de dactylo in iambicis vel de tribracho in utrisque). Non idcirco aut rara aut suspecta illa exempla fuerunt ut qudndo egomet memini mihi in exitu septenarii, vel eiusdem initio oclxxu Mtilta simul rogitds, Cldre oculis uided, quod bini se dactyli exciperent; sed quod binis oxytonis vocibus comprehensi. Quae ratio ubi locum non habet, nihil offensionis est in ge-

FB. BITBCHELII OPYSCYLA V. 32

498 PROLEGOMEKA DE RATIONtBVS

minis dactylis: qui cum frequentissimi sint in primo se- cundoque pede^ tamen nec a quinto sextoque^ ac ne a secundo tertioque exclusi sunt. Primi generis exempla vide Trin. 238. . 636. 711. 854. 859. 1010. 1020. 1051. 1129:

Cdnicere, eos petit^ eos sectatur

Sat sapio, satis in rem quae sint

Lysiteles, ibi de istis rebus

Qua^ uoluity mihi dixit, docuit

Ndnc ego si potero ornamentis

Adde gradum^ adpropera: iamdudum ....

Inter eosne homin^s condalium

Qu6m repetas^ inimicum amicum

Non uideor meruisse laudem

alterius generis praeter alia haec v. 391. 717. Bacch. 62[93]:

ciira: ego te opperiar domi:

Lysiteles, ego te uolo:

niinc ego te facere hoc uolo,

quorum versuum extremo nihil mutandum. In uuo versu coniunctum utrumque genus habes 855:

Quomodo quidque agerexn: nunc adeo $t quui ego addidsto

amplius. Tertium autem genus non haec tantum testantur Trin. 620. Bacch. 70 [101]:

Nimium difQcilest reperiri

Bene med accipis aduenientem*)

ccLxxmsed illa quoque, in quibus sine vitii suspitione tres dactyli per tres ab initio pedes continuantur, Trin. 965. 1009:

Atque etiam Philippilm numeratum

Ne subito metus ^xoriatur

Reliquae autem sedes septenariorum in propatulo 'est cur binos dactylos non admiserint. Nam cum a septimo pede dactylum inexorabilis necessitas prorsus segreget, eiusdem constat etiam in quarto pede sat modestum usum esse. Sed ibi etsi licuit tamen eum certis condicionibus trochaeo sub- stituere: at nulla condicione eius rei insolentiam licuit coa-

^) [BMe me accepisti dditenientem . . Opasc. phil. II p. 806 ]

KMENDATIONIS PLAVTINAE. 499

cervatis dactylis augere. Itaque non magis consequi dactylus in quinto pede potuit Trin. 338:

Quia sine omni malitiast^ tolerare ei egestatem uolo,

(ubi si non est egestateni ei transponendum; in unam sylla- bam -re ei e- coalescunt pronuntiando:) quam praecedere in tertio pede Baccb. 531 [563]:

Qui? tibi non erat meretricum alidrum Athenis copia.

Qui versus cum quadruplicem transpositionem admittat:

Qui non meretricdm tibi aliarum erat A. c. Qui non aliarilm tibi meretricum erat A. c. Qui tibi non aliarum meretricum erat A. c. Qui tibi non meretricum aliarum erat A. c:

etsi horum exemplorum nullum est cuius non similia cap. XV protulerimus^ tamen ceteris nescio an et simplicitatis et ele- gantiae laude quartum praestet cum usitato in caesura hiatu, triplicato autem ab initio dactylo.

In ipso autem quarto septenarii pede ut quibus con- dicionibus dactyli usus astrictus sit intellegatur; prius est de caesurae rationibus paullo explicatius dicendum. Eam enim cclxxxv cum septenarii legitimam habeant post quartum trochaeum^ non est ea quidem raro neglecta, sed non est tamen quovis modo neglecta. Quippe principalis caesurae illius vicarias poetarum ars ascivit secundarias duas^ quarum altera est post quartam arsim, post quintam arsim alt^ra:

JLU ^\J A\J - j KJ J.KJ ^\J J.\J ^

JL\J ^\J J.\J \J ± \ \J \J ±\J ^

Ytriusque e Trinummo exempla afferam. Et prius quidem genuS; in quo plerumque accedit post quintam thesim cae- sura podica, habes v. 333. 364. 370. 656. 845. 1023:

Nihil istorum. Quid igitur? Per comitatem edepdl pater.

V

Eo non multa^ quae neuolt^ eueniunt, nisi fictdr malust. Til modo ne me prdhibeas accipere si quid det mihi.

Vt rem patriam et gldriam maidrum foedarim meum.

Aduenio ex Seleilcia; Macedonia^ Asia atque Arabia.

Qudrum hercle unus silrpuerit currenti cursori solum.

32*

'^iflX^^

500 PROLEaOMENA DE KATIONFBVS

Quorum versuum quarto facile nunc perspicitur quam super- vacaneam transpositionem Lomanus adhibuerit. Non autem horum in numerum ea exempla veniutit, cum in quarta thesi desinens vocabulum elisione ultimam syllabam amittit^ quae si non elideretur, nihil ad legitimae caesurae elegantiam de- esset, ut y. 305. 326:

Qui homo cum animo inde ab ineunte aetate depugnat

suo.

Adulescenti hinc genere summo, amico atque aequali

meo:

pariterque v. 302. 313. 334. 367. 620. 626. 649. 699. 702. 857. 973. 982. 983. 986. 987. 988. 1126. 1144: quibus tamen non pares v. 651. 690 horumque similes^ legitima caesura revera carentes:

ccLxxv fn foro operam amicis da, ne in lecto amicae^ ut soli-

tus es. Me germanam meam sororem in cdncubinatilm tibi.

Non magis rarum posterius genus est, adventiciam plerum* que habens podicam caesuram post tertiam arsim: cuius haec e Trinummo exempla notavi v. 358. 373. 604. 646. 661. 985. 1049. 1173:

Quoi tu egestatem tolerare uis? loquere audact^r patri. Scm tu illum quo genere gnatus sit? Scio, adprime

probo. Quoi homini despdndit? Lysiteli Philtonis fflio. Ad quaerundum hondrem: tu fecisti ut difScilis foret. P^rpeti nequed: sunul me piget [piget Trin.*] parum

pudere te. Quamdbrem? Quia illum quem ementitus es^), ego sum

ipsus Charmides. Qui nil meriti: quippe eorum ex ingenio ingenium ho-

rum probant. Miserumst male prom^rita ut merita sint; si ulcisci ndn

licet.

*) [^mentitu'8, is Trin.* cnm Fleckeiseno ^dariores nQmeros' cor- rigenti.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 501

QualibuB satis ea versus forma defenditur, quam Bacch. 372 [404] commendavimus p. CLix [403]. Ambiguum est ad utrum genus pertineant Trin. 329. Bacch. 44 [75]:

De meo: nam quod tuumst, meiimst^ omne autem meum

tuumsi Simulato me amare. Vtrum ego ioc6n id simulem an

serio?*) Harum autem trium caesurarum (h. e. duarum vicariarum tertiaeque legitimae) si qui versus nuUam habet, non est pro incorrupto habendus: nisi quod singularis excusatio Trin. 1145 praesto est a composito vocabulo^ in cuius ipsam cclxxvi commissuram caesura incidit:

Neil qui rem ipsam posset intell^gere, thensaunlm tuum.

Quae si cui excusatio non satis gravis videatur, nihil reli- quum fuerit nisi poetae nimirum elegantiae velut hoc arti- iicio consulere:

Neti qui rem eampse intellegere posset th. t.

Nunc igitur ut ad dactylum quarti pedis redeam^ eius venia omnis et brevissime et certissime sic definitur^ ut tantum non semper cum priore genere vicariae caesurae coniunctus esse dicatur, numquam cum posteriore genere, fere numquam cum legitima caesura. Cuius rei caussa per- spicitur planissime. Nam illa, quam solam esse probatam dixi^ ratione id ipsum effieitur ut ab arsi sua duabus brevi- bus syllabis diremptis dactjlicus numerus aegrius percipiatur et quodammodo lateat aures: contra idem in aures tamquam iropingitur, si aut nullo aut unius syllabae intervallo post dactylum pausa fit vocis in caesura, quo rapidior fit et di- stinctius sentitur praegressarum syllabarum pronuntiatio. Itaque thesis illa dactylica aut in longioris vocabuli initio consistit aut; quod multo frequentius est^ una duabusve bre- vissimis voculis efficitur, quarum ea sit constructio ut ad proxima pertineant. IUiusmodi est Trin. 338:

Quia sine omni malitiast, toler&re ei egestatem uolo:

usitatioris formae haec sunto exempla v. 306 (de quo cf.

*) [..Vtrutn ego istuc %6con* ctdsimulem,, Opasc. pbil. II p. 304.]

502 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

p. CLXXXiii [423] et ccxxix [463]). 316. 366. 630. 696. 715. 888, item Bacch. 35. 375. 685. 699 [66. 408. 722. 736]:

Ytrum itane esse mauelit, ut eum animus aequom c^n-

seat. Ne aegritudinem, pater, tibi parerem, parsi sedulo. ccLxxYii Vitae agundae esse expetit: sednic admodum adulescen-

tulust. Qu<5d est facillumdm, facis. Quid id est? Amico iniii-

riam. Neque uolo neque p^stulo neque censeo: uenim tamen. Sin aliter animatus es, bem quod agas eueniat tibi. Est minusculum alterum, quasi uesculum uinarium. Penetrare huiusmodi in palaestram, vibi damnis desu-

dascitur. Perdidit, pessilmdedit tibi iilium unice linicum. Nescis quid ego actiirus sim, neque facinus quantum ex-

drdiar. Quia tibi aurum r^ddidi et guia non te defraudauerim,

quo versu caesurae post quartam arsim statuendae elisio quidem nop magis obstat quam legitimae post quartum tro- chaeum caesurae eis quae supra posui exemplis: qxiia autem necessario cum eis quae sequuntur est iimgendum. In eo- rundem numcrum referri possunt, in quibus dubium est syni- zesim necne recipiant eam ea formae, Trin. v. 388. 652. 974:

Grauius tuum erit linum uerbum ad eam rem quam

centiim mea. Atque istum ego agrum tibi relinqui ob eam rem iam

enixe \r€m denixe Trin.*] expeto. Nimis argute me obrepsisti in eapse occasiiincula.

Neque ab hac quidem parte quicquam offensionis v. 679 ha- biturus erat:

Facile inuentust: datur ignis, tametietsi ab inimicd petas,

quem longe aliam ob caussam displicere supra significavi

p. ccxxxviii [470]. Sed quaedam sane exempla fatendum

cGLxxviiiest ita comparata esse ut thesis dactylica non possit ullo

modo ab eis quae praecedunt divelli. Eiusmodi haec sunt

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 603

V. 954. 1054 [cf. supra p. 327]:

An ille tam esset stiiltus^ qui mihi mille nummum cre-

deret.

Hdc qui in mentem uenerit mihi, re commonitus siim

modo. Quorum posterius asperius est priore: nam in hoc etsi mihi non potest sane non coniungi cum ^t, idem tamen etiam ad insequentia pertinet: contra in altero cum solis prae- gressis mihi nexum est, ab eis quae sequuntur prorsus di- remptum. Itaque haud scio an non satis confidenter hanc transpositionem yerborum

Hdc qui uenerit mi in mentem, r^ c. s. m.

tantum in annotatione laudaverim. Magis haeret de altero versu iudicium: qui etsi lenissima mutatione ad usitatam ' concinnitatem sic revocatur:

An ille tam esset stilltuS; mihi qui m. n. c^

tamen tam exile hoc potissimum mihi pronomen est, ut, etiamsi non scribendum sit mi ante consonantem, tamen ad monosyllabae pronuntiationis rapiditatem proxime accedens vix quicquam molestiae auribus afferre videatur.*) Quod ut sentiam alia me similia exempla movent ut Bacch. 505. 679 [537. 716]:

Cena detur. N6n placet mthi cena quae bilem mouet.

Quid nunc es factilrus? id mihi dice. Coctumst pran-

dium. Verum praeter hanc aliis excusationibus locum concedi nego. Valde insolens est v. 935 his verborum ordinibus -^ ^ I ^ dis- pestus in quarto pede dactylus**):

Sed ubi apsinthiiim fit atqne cumld, gallinacea.

Quapropter^ etsi graecum KOviXr) nomen, ut Nicandri exemplo oolzxix intellegitur, producta paenultima dictum est, tamen idem vix videtur dubitandum esse quin mutata prosodia in latinam

*) [In ed. alt. aimplicins visam est Ritschelio ipsa scriptara prcmantiationem ezaeqaan: cf. infra p. 615.]

**) [Cf. praef. Mil. glor. p. xxn, Opasc. phil. II p. 684 sq. colL p. 399. 691]

504 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

linguam transierit cumla pronuntiatQm. Nec caussa nunc latet cur non probabilitatem tantum; sed necessitatem suam vocis synizesis , quam iam p. CLiv [399] commendabamy V. 1133 habeat:

V

Eum sororem d^spondisse suam in tam fortem familiam.

Prorsus autem singularem auribusque minime blandientem dactylum*) integro dactylico vocabulo comprehensum quod V. 289 admisi:

Quo manus apstineant: cetera rape trahe tene filge late:

id consulto feci ut in cantico: nam qui in canticis cum aliis versibus tum trochaicis octonariis septenarii miscentur^ hi eorum septenariorum quibus integrae scaenae continuantur severitatem multis in rebus aversantur. Nec profecto vel a caesura concinnior vel a librorum fide tutior haec versus species est:

Qu6 manus apstineant: cetera rape, trahe, fuge et late:

nec enim vel post quartam vel post quintam arsim fit cae- sura, et insolens est dactylica^ vocis oxytonesis, et a codici- bus et abesi Itaque cum produci posse fuge non sit male credulis credendum**), simul autem plus gratiae dcuvbcTUJC copulati imperativi habeant^ unam consimilem voculam ex- cidisse conieci ab ipsius exemplo Plauti profectus Pseud. I, 2, 6 sq. :

Qui ha^c habent consilia, ubi data occasiost: rape, clepe,

tene, Hdrpaga, bihe, es, fuge.

ccLxxx Vnde etsi poteram etiam clepe in Trinummi versum asciscere: rdpe clepe trahe ftige late, tamen illud cur praetulerim ***) neminem fugere arbitror.

*) [' Fortasse (ut in caniico) biayllabum esse cetera poeta yolaiiy ut dltrum aliquotiens, de quo dizi Opusc. phil. II p. 468. 673 sq.' Trin.'. Ceterum cf. Fleckeis, ann. phil. XCVII (1867) p. 626.]

**) ['De iambica mensnra fuge vocifi nec Crainio nec CorBseno de enuntiatione e. q. 8. I p. 339 nec Wagnero Mub. Rh. XXII p. 426 credendum.' Trin.*]

***) [In cd. alt. non tenuit Ritschelius tene hoc loco propositam,

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 505

PosteaqQam dactyli in troehaicis usum sic ati feci ex- plicavi, et planius et plenius perspectum iri puto quae de anapaesti in iambicis usu dicenda restant. Rursus autem hac quoque re mirifice comprobari conformarique cognationis rationem illam senties, quam cap. XV demonstrayi inter iambicum senarium septenariumque trochaicum intercedere. Abscisso enim septenarii capite, quod cretico continetur, quae relinquitur pars senarium aequans, in ea, quae legitima caesura septenarii fuit, legitima fit penthemimeres se- narii, item quae bisyllaba thesis in quarto pede septenarii, bisyllaba anacrusis in tertio senarii pede. Quod quidem licet hac figura declarare:

I - ^ I

J. \j ^ \j J. w w -£o_w_L^^_

I wu \ J.

I ,

U^U_ \J \ JL \J ^ \J JL *^

Legitimae autem caesurae, ut hinc ordiar^ quemadmodum vicarias septenarius eas ascivit, quae ab utraque parte vici- nas illi sedes occuparent, ita eandeni rationem senarius cum aliquo temperamento secutus est, quod ex ipsa diversitate utriusque versus consectarium fuit. Nam cum ante semiqui- nariam nihil impediret quominus caesura post secundum iambum fieret:

_W |v^^V-^_ \\JJ.\J 'UJ.'^.'

»

tamen idem una post illam syllaba fieri ratio vetuit qua caesurarum stichicarum (oam de podicis nunc non loquor) in- stitutum omne regitur. Quibus cum id consequi ars vellet, ut longiorum eodemque numero decurrentium versuum tam- cclxxxi quam solido corpore bifariam articulato varietatis suavitas e similibus sed eisdem inaequalibus partibus nasceretur: sep- tenarius quidem^ ut qui impari numero syllabarum constet, quovis loco dividi sine varietatis detrimento potuit, senarius uno illo loco non potuit qui proximus est post semiqui- nariam caesuram. Igitur sibi constans ars ad proximam post illam syllabam progressa semiseptenariam probavit,

Hed Citera rape, trahe, fuge, late scribenfl procelensmaticnm rdpe trahe dedita opera a poeia quaesitam putaTit ]

506 PROLEGOMENA DE BATI0NIBV8

cuius septenarius et caussam et usum procul habuit:

Hinc aliud discrimen natum, quo aliquanto plus gratiae se- nario quam septenario conciliari potuit. Nam in hoc cum duae illae caesurae vicariae duarum tantum syllabarum in- tervallo inter se distent earumque iambi mensuram aequan- tium^ nec vim ullam nec quicquam suavitatis babere utrius- que vicariae .caesurae in eodem versu coniunctio potuit: id quod facile eorum versuum exemplo sentitur quos p. CCLXXV inf. [501 sup.] posuimus. Quae omnia cum non cadant in senarium, huius quidem^ si legitimam semiquinariam non haberet, perfectissima forma ea exstitit quae fit utriusque consociatione vicariae caesurae:

Eam formam habes velut Trin. v. 11. 47. 53. 76. 82. 194. 512. 513. 591:

Nostramne ere uis nutricem quae nos ^ducat. Suspitiost in p^ctore aliend sita.

Qualium versuum distinctius finita ratio haec est, ut pro re nata aut prior caesura aut posterior stichicae vel principalis dignitatem tueatur^ ad podicae levitatem deprimatur altera. ccLxxxii Quodsi alterutri tantum vicariae caesurae locus est con- cessus, etsi aliquanto rarior quam semiseptenaria ea est quae fit post secundam arsim, ut v. 121:

In eandem tute accederes infamiam;

tamen e raritate non est dubitationis caussa repetenda. Eo autem in genere cavendum fuit ne graviore post quartam arsim interpunctione accedente tribus partibus prorsus pa- ribus versus decurreret: quod cum satis excusationis v. 1094 habeat

0 Callicles, o Callicles, o CallicIeS;

at verendum est ut veniam etiam v. 582 impetret:

Dic Callicli^ me ut cdnuenat. Quin tu i modo^

ubi aut tit me conuenat transponendum aut med ut conueniat*) ♦) [8ic Triii.« Cf. Nov. exc. Plant. 1 p. 41. Opusc. phil. III p. 123.]

EMKNDATIONIS PLAVTINAE. 507

scribendum esse certius nunc quam in annotatione pronuntio. Sed diligenter hinc illi versus segregandi sunt^ qui cum possint sane temis dipodiis dividi^ eius tamen discriptionis necessitatem non habeant, sed legitimam caesuram aliquam tueantur elisionis tantum eo usu pauUulum obscuratam quem iam in septenariis illustravi. Velut praesto est ipsa semiquinaria v. 741. 784:

Datam tibi dotem, ei quam dares^ eius a patre. Suspitionem ab adulescente amdueris.

Simillimaque ratio eorum multitudini adhibenda est qui^ nisi elisionem non magis obstare hephthemimeri '*') quam cclxxxiii penthemimeri memineris^ binis partibus dispesti videantur prorsus inter se aequalibus. Pertinent huc v. 23. 164. 167. 213. 214. 436. 462. 536:

Amicum castigare ob meritam ndxiam.

Et meam fidelitatem et celata omnia.

Me absente atque insciente^ inconsultil meo.

Indignum ciuitate ac sese uiuere.

Bom^s qui hunc adulescentem euortiss^t suis.

Saluere Lesbonicum et Stasimum. Di duint.

Vtrdmque Lesbonice in aetate haii bonumst.

Alii se suspendere. en [em] nunc hic qudius est.**)

*) Ne qai forte indabitata exempla parae h. e. cam elisione non coniunctae semiseptenariae desiderent, baec faabento v. 27. 150 [cf. annot. ed. alt.]. 201. 894. 465. 549. 600. 812:

Inaitas ni id me inaftet at faci&m fides.

Thensatirum demonstraait mihi in hisce a^dibas.

Neqae c6nfidentil6qaia8 neqae periurias.

Sed hoc linam consolatur me atque animiim meam.

Nam 81 sic non lic^bit, lascas dixero.

Siciit fortanat6ram memorant insulas.

Ibo hiic qao mi imperatamst, etsi odi h&nc domam.

Natiira illa atque ing^nio? iamdudum ^briust.

**) Triplez definiendae caesorae via patet v. 456:

Ferentariam esse amfcam inuentum intellego:

ubi post amicum locam habere hephthemimeres potest sine elisione, p08t esse item sine eliaione penthemimeres, ibidem cam eliBione cae- sara xaTd bcOTcpov Yainpov, at Graecorum in simili caassa appellatio-

508 PROLEGOMENA RATIONIBVS

Fatendum est tamen ultra progressam esse artis indulgen- tiem et aliquanto plus libertatis senariis quam septenariis in caesura siye neglegenda siye obscuranda concessisse. In eztremam quidem licentiam nulloque prorsus temperamento lenitam ea libertas in neutro genere yertit: non magis enim quam talem septenarium

ccLxxxiY Net[ qui rem ipsam p6sset demonstrare, thensaunlm

tuum,

similes umquam senarios ars toleravit^ quales futuri sint qui librariis debentur, non poetae:

At dt confidenter mihi contra astitit:

Erilem filiam nostram sustdllere:

Quoniam re bene gesta*) redisse me uident:

(Capt. III, 5, 6. Cist. II, 3, 8. Stichi UI, 1, 10). Quos cum vel prava oxytonesis damnet, etiam sine accentus offensione tamen vitiosus erat Bacchidum versus 225 [257]:

Quamne Archidemid^m? Quam inquam Archidemidem,

rectissime is ab Hermanno eraaculatus. Verum hoc tamen inter senarios septenariosque interest, quod, cnm in illis sententiam terminans yox monosyllaba proximum post legi- timam caesuram locum occupare propterea posset quod eum ipsum in locum vicaria caesura incidit, e. c.

Scin tu illum quo genere gnatus sit? Scio, adprime

probo,

consimilem vocem monosyllabam etiam proximus post legi- timam semiquinariam locus recepit quamvis vicariae caesurae excusationem non habens. Et quaedam sane huiusmodi

nem imiter. In talibnB %atem sciendum est prae ultima praeponderare semiseptenariam , prae hao Bemiquinariam , ita qnidem ut, quae gra- vioris caesurae pondere elevctur, ad pc^dicae exiguitatem deprimatur. Nisi quod propter inBignioris vim interpunctionia semiseptenaria prae- valet V. 196. 182. 527:

Istiic uolebam sclre. i sane nuoc iam. Illi redemi nisnm, a me argeniiim dedi. Ck>n8n&det bomini, cr^do. etsi Bcel^stns cBt. ♦) [benb oksta re A.]

EMENDATIONIS FLAVTINAE. 509

suapte natura ambigua sunt: velut eodem iure cum subiectis verbis atque cum praemissis est et uis voculas sociabis TriA. V. 18. 744:

Huic gra^ce nomen est Thensauro fabulae. Nnnc si dpperiri uis aduentum Charmidis.

Ad aliquam semiseptenariae similitudinem verborum ordines accedunt, ubi monosyllabam vocem alia vox monosyllaba excipit, ut V. 117. 144:

Qui tuae mandatus est iide et fidiiciae:

Vt mihi necesse sit iam id tibi concr^dere: cclxxxv

quo referri etiam v. 471 potest:

Si illi congestae sint epulae a cluentibus.

Sed inevitabili constructioni» necessitate cum praegressis monosyllaba vocabula vincta sunt v. 56. 393. 417. 470. 733. 734:

Viuit uicturaque est. Bene hercle ntintias.

Verilm meliora silnt quam quae deterruma.

Postquam comedit rem, post ration^m putat.

Adp6sita cena sit^ popularem quam uocant.

Sine ddte, quom eius rem penes me habeam domi.

Parata dos domi ^st: nisi exspectare uis.

Addo Bacch. 841. 1006 [880. 1045]:

Salds seruasti me. quam mox dico dabo? Si plus perdundum sit, perisse suauiust.

Hanc igitur sive gratam sive minus gratam neglegentiam fatendum est speciem potius quandam rationis quam locu- pletem rationem sequi: plus enim in his syllabarum vocula- rumve articulatio valuit sententiae vinculo solutarum, quam in subiecta sibi verba dominans potestas sententiae. De quo satis recte Beckerus sensit Quaest. de com. Rom. fab. p. 105.

Cum caesurae autem rationibus quemadmodum in sep- tenariis dactyli in quarto pede^ ita in senariis anapaesti in tertio usus coniunctissimus est, ad quem nunc demum revertitur oratio. Rursum autem quemadmodum a septenarii

510 PROLEOOMENA DE RATIONIBVS

severitate senarium eo differre yidimus, quod^in hoc tertii pedis anapaestum alter comitari anapaestus in contiguo pede GCLxxxvi potuit^ dactylum in illo non est alter dactylus comitatus, ita quae in septenario licentia uni certae caesurae adhaesit, et ei quidem qua dactjlici numeri offensio maxime obscurare- tur, ea licentia in senario a nuUa caesura prorsus exclusa fuit. Et maxime quidem bisyllabam anacrusim in senario quoque ea caesura occultavit quae legitima penthemimeri una syllaba prior est. Nam etsi trochaico iambicum metrum ita oppositum est ut^ quam illic vim dactylus, hic ana- paestus habeat, tamen non tam cavendum illud fuit ut^ quo loco septenarii dactylus yitatus est, eo senarii loco ne per- ciperetur anapaesticus numerus, quam hoc potius ut ne eo locOy ubi quaelibet insolentia acrius ad aures accidit h. e. ante ipsam caesuram in qua pausa fit vocis, id insigniretur quod dactyli pro trochaeo anapaestique pro iambo positi commune est h. e. bisyllaba pro monosyllaba thesis. Quo fit ut in senario quoque rectius, quam anapaestum in tertio pede^ dicamus eum dactylum vitatum esse qui compositus sit ex arsi secundi pedis anacrusique tertii, maxime autem vitatum esse in semiquinaria caesura. Itaque perrari nec profecto venusti tales versus sunt quales in duabus fabulis quattuor*) tantum offendimus Trin. 421. [792. Bacch. 564. 573 (596. 605)]:

£t ille aedis manciipio abs te accepit? Admodum. [Eum quem habuit perdidit, alium post fecit nouom.] [Ita dentifrangibtila haec meis manibus gestiunt.] [Vale d6ntifrangibule. Et tu integumentilm uale.] Quorum primo et tertio aliquid delenimenti et elisionis coa- gulum et ad semiseptenariae similitudinem accedens species conciliat: alteri et quarto paullo plus molestiae post dacty- coLxxxviilum facta interpunctio affert^ quamquam id incommodum in quarto similiter atque in primo tertioque compensatum est: singulari asperitate reliquos secundus praevertit, ut in quo dactylus dactylico vocabulo conclusus sit. Contra plurimum

*) [Tria exempla delenda esse posiea intellezitRitBcheHuB: dealtero verBH cf. p. 387; tertio et qnarto probavit qaod Bergkias proposuerat denUfragibula et dentifragibule.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 511

excusationis^ ut ante dixi^ dactylum dissecans caesura attulit^ ut Trin. 86. 131. 759. Bacch. 135. 182. 236. 729. 828 [168. 214. 268. 766. 866]:

Atque id tamen | mUii lilbeat suspicarier.

Arg^nti amanti | homini adulescenti^ animi impoti.

Potin' ^st ab amico | cUiciinde exorari? Potest.

Istactenus | tAi Lyde libertas datast.

Etiam !^pidicum | quam ego fabulam aeque ac me ip>

sum amo.

Adillterare | etiam aibat rebus ceteris.

Vorsabo ego hercle | hadie illum si uiu<J probe.*)

Dum ne manufesto | hominem dpprimat neue ^nicet.

Medii autem inter hoc et illud genus hi versus simt, in qui- bus aliquanto minus^ sed tamen aliqua ex parte dactyli iu- solentiam ad semiseptenariam properans pronuntiatio occul- tat, ut Bacch. 243. 1035 [275. 1074]:

Deceptus sum: Autolyco hdspiti | aurum credidi. Verilmtamen ciccipientuT \ mulso milites.

Dictum est de dactylo deque anapaesto cum senariorum tum septenariorum: sequitur ut de tribrachi usu agatur utriusque versuum generis communi. De quo non multum est quod dignum mentione yideatur, spectans id ad paenul- timae arsis solutionem; qua proceleusmatici vel quarti pae- onis speciem exitus versuum induit, sive eum brevis sive longa syllaba praecedit. Talem autem exitum cum elegan- tissime ita fieri constet ut quadrisyllabo vocabulo compre- hendatur, e. c.

Tum illanc mihi esse gnatam uoluit Inopiam: cglxxxvuj

Yt ita te alionlm miserescat, ne tis alios misereat:

tamen nec duo bisyllaba improbata sunt, perraro autem tri- syllabum cum pedisequo monosyllabo admissum est, uum- quam monosyllabum cum pedisequo trisyllabo. Vitiosam enim hanc formam esse v^ | ^ ^ o iam supra significavi p. cxix [369]: nec exempla nisi aperte corrupta exstant, ut Teren- tianum is adeOy vel Mil. IV, 3, 37 ut equidem quod editoribus

*) [Cf. Nov. exc. Plaut. I p. 93.]

512 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

debetur. Ibidem non vitiosae, sed rarae huius formae ^^^|« exempla attuli: sdlitus es, sdtius est, in qualibus monosyllabae formae esse verbi cum praedicato suo tamquam coalescunt in vocem quadrisjUabam. Sed nihil prorsus offensionis haec forma habuit o v^ | ^ c; ^ in q^a damnanda nimius olim Her- mannus fuit praef. Trin. p. xvi. Persuadet frequentia exem- plorum, ut Trin. 51 plus quam ego mh, 53 si quid mihi malist, 576 ita uolo, 585 abi modo, 635 quam ego mihi, 642 tibi tui, 668 negue uolat, 779 aurum tibi dare, Bacch. 80 [111] mihi quidem, 116 [147] cdue malo: nam ib. v. 104 [135] quod Her- mannus edidit neque iibi, id nec tibi scribendum est^ non tamen aliam ob caussam nisi quod hoc Yetus codex testatur. Inutiles igitur sunt^ quae illorum parti exemplorum mutatio- nes sunt adhibitae. Beliquum est ut multo minus gratiae eum versuum exitum habere annotem, cum ultra quartam a fine syllabam ea vox^ in quam soluta arsis incidit, porrigitur ut Mil. I, 1, 50:

Dum tale facies, quale adhuc, adsiduo edes: ita enim ibi scribendum est.

Yerum autem proceleusmaticum, qui non in con- finiis duorum pedum existit, sed integrum pedem iambicum ccLxxxix occupat^ trimetri nuUus praeter ultimum pedem locus repu- diavity hac tamen prope constanti condicione ut verborum ordinibus a binis prioribus syllabis posteriores binae dis- pescerentur. Nam quoniam e quattuor proceleusmatici syl- labis acuitur tertia, accentum autem nec ultima syllaba uUa nec polysyllaborum brevis paenultima recipit^ fieri non po- test quin in usitati accentus legem reliqui ordiues verborum prope omnes peccent: ut ^^^^ miseria, ^lv^^»-' et edepol, ^ ^ ^ I ^ edepol et*\ yj\^^\^ pol egd quid. Itaque cum etiam continuato ultra proceleusmaticum vocabulo valde ingrata syllabarum divisio oriretur, id quod facile velut hoc exemplo sentitur sed dnte recipere, nihil quod probabile esset prae- ter hoc disponendi genus relinquebatur v> u | v^ u. Tali igitur verborum ordine effectum proceleusmaticum non est mirum frequentius quam ceteros primum pedem senariorum ascivisse^

*) De hac una forma dabitarl posse, num forte raro admissa sit, p. COXXix [462] dixi.

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 513

ut Trin. 66. 177. 440. 458. 516. 538. 730. 806:

Sed hoc animum aduorte atque aiifer ridicularia. An ego alium dominum paterer fieri hisce a^dibus? Ego qudque uolo esse Iiber: nequiquam uolo. Nisi me aliud quid uis^ Philto, respondi tibi. Nisi quid ego comminiscor. Philto i6 uolo. Magis apage dicas, si 6mnia ex me audiueris. Pote fieri prosuS; qum dos detur uirgini. Ita fdciam. At ^nim nimis 16ngo sermone litimur.

Proximo post primum pedem intervallo proceleusmaticum secundus frequentavit^ ut v. 198. 472. 594 [cf. supra p. 454]. 769. 773:

Numquid, priusquam abeo, me rogaturii's? Vale. Si quid tibi placeat^ qu6d illi congestilm siet. In dmbiguo etiam niinc est^ quid ea re fuat.

Mendacilocum aliquem

Illiim bene gerere rem ^t ualere et umere. *

Sed nec a tertio ac ne a quinto quidem pede eosdem nume- ros alienos fuisse v. 86. 131. [792*).] 576 docent:

Atque id tamen mihi Iilbeat suspicarier. Argenti amanti homini adulescenti^ animi impoti. [Eum quem habuit^ perdidit^ alium post fecit nouom.] Di fdrtunabunt uostra consilia. Ita uolo.

Diversissimus a proceleusmatico iambi vicario, cuius hic numerus ^ u v^ ^; is est proceleusmaticus^ qui cum aequare trochaeum creditus sit^ contrariam notationem hanc postulet v^ v^ u u. Quem diu est cum a septenariorum arte prorsus abhorrere Hermannus docuit rectissime. Lenissima unius voculae transpositione legitima ratio versibus 313. 968 re- stituta est; quos illud vitium in altero et quinto pede de- formabat:

Istaec ego mihi s^mper habui aetati integumentilm meae.

ccxc

*) [Cf. aupra p. 387.]

FB. RIT8CHELU OPYBCVLA Y. 33

514 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

Adulescens^ eedo dum istuc aurum mihi. Quod ego

aurum dem*) tibi?

NuUam vim habet qaod levi lapsu librarii solus Ambrosia- nus exhibet v. 1071: Sdtin' octdis ego, pro Sdtin' ego oculis in qua positione reliqui codices consentiunt. Sat certa emen- datione mihi videor v. 264 emaculasse abdendus reposito pro adhibendus: nec enim uUis machinis efficies ut recte dici ccxci procul adhibere amorem credatur^ quae sibi adversa fronte repugnant. Me invito relictum est v. 927 ab initio tetra- metri Miki latitdbat**): pro quo non dubito ab Hermanno propositum Ldtitabdt mihi amplecti. Nam ut non quovis pacto et sine omni exceptione reicienda sit monosyllaba ante consonantem mi forma, tamen multo etiam certius est non quovis modo et sine ulla cautione probandam esse. Confiteor equidem nondum tam certo mihi de sat lubrica hac quae- stione constare ut^ sitne illa omnino aliqua condicione ad- missa an constanter repudiata in comoedia, audeam definire confidentius': verum si modo est admissa, de admittendi con- dicione hoc videor affirmare posse, ut ab arsi exclusam soli esse thesi tribuendam dicam.***) Et in thesi quidem nec CatuUus defugit vel in iambico versu XXXYII; 11:

Puella nam mi^ quae meo sinu fugit^

vel in basi V, 7. X, 21:

Da mi basia mille, deinde centum.

At mi nuUus erat neque hic neque illic.

Sed in arsi dactylici demum poetae ascivisse videntur. Vnde semel idem CatuIIus LXXII^ 6:

Multo mi tamen es uilior el leuior:

et Ennius apud Macrobium Sat. VI, 1, Ciceronem de Ofl^. I, 12:

*) [ego dem aurum cnm Hermanno BitscheliuB dedit addens in ed. alt.: 'pro quo tamen etiam dem ego aurum yel aurum ego dem licebat; ego aurum dem qui tueri volet, mi pro mthi acribat necesse est, accentu in ipso fine sententiae vbi probabili.']

**) [Reliquit in ed. ali RitscheliuB cum Reiuo mi scribens.] ♦♦*) [Cf. Opusc. phil. II p. 688 eqq.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 515

Hoc, nisi tu: nam mi calido dabis sanguine poenas: Nec mi aurum posco nec mi pretium dederitis:

et Lucilius apud Priscianum X p. 903 [536 E.]:

Et cum id mi uisus facere est, tum retia nexit:

et Lucretius semel III, 105:

Magnopere in quo mi diuorsi errare uidentur:

item semel Horatius Serm. I, 9, 71:

Belligio est. At mi: sum pauUo infirmior, unus,

quamvis ibi commodum fuerit mist scribere. Itaque de Plauto

si recte observavi; nescio an ferri mi et in liberiore metro ana-

paestico potuerit, cui eam formam p. clxxvii [418] adhibui; et

fortasse in caesurae trochaicae eis exemplis quae p. CCLXXVIII gcxcii

[503] tractavi, item in versu paullo aute allato Istaec ego mi

semper habui: cui rationi convenienter sui praecepti severitate

relaxata Hermannus nuper Vbi mi pro equo ledus detur edidit

Bacch. V. 41 [72]: sed idem nec aurum mi: quod ego aurum [cf.

p. 514 sup.] defendi posse intellego, nec Mi UUitabat eo in

quo nunc versamur Trinummi versu. Hinc iudicari de Ambro-

siani memoria potest v. 53: ^i quid mi malist Quamquam

codicum exigua omnino in hoc genere fides est, ut qui

plerumque mihi exhibeant, etiam ubi ante vocalem mono-

sjllabo mi cummaxime opus est. Qua tamen mihi formae

frequentia ne ita abutare, ut eorundem codicum, sicubi mi

scripturam testentur, tanto maiorem esse auctoritatem argu-

mentere, reputandum est feracissimam pravae permutationis

caussam scribendi compendium m fuisse, quod cum propria

vi sua nequaquam mi significaret, sed ipsum mihiy saepe

tamen per errorem ad monosyllabam mi formam deflexum

est, ut V. 8. 54, alibi. Ceterum quod proceleusmaticum

Ldtebricoldrum etiam in annotatione ad v. 241 posui, id etsi

lusi potius quam fidem,invenire ipse volui, ratione tamen

hac feci, ut in octonario id posse licitum fuisse suspicarer,

quod procul habuissent septenarii. Nam etsi in his quoque

scio alia exempla quaedam exstare, ut Mil. Y, 44, tamen cur

ne haec quidem certissimam alioqui rationem infirmare putem,

olim explicandi opportunitas erit.

3a*

516 PROLEGOMEKA DE HATIONIBVS

Se4 loDgius etiam trochaicum numerum aequantis pro' celeusmatici fuga pertinuii Non magis enim eum proce* leusmaticum veterum ars poetarum probavit, qui in ipsis iambicis versibus anapaesti cum praecedenti sive tribracho ccxciii sive dactylo consociatione oritur: v | v^ ^ ^ w | z. De cuius societatis pravitate sanissimo iudicio Hermannianam doctri- nam nuper Lomanus p. 44 comprobavit. Ac paucissima eius generis exempla e Trinummo expellenda fuerimt, ut v. 169^ ubi non minus vitiosum

Ad^suriuit mdgis, inhia,uii acrius, quam quod Bothio placuit

Ad^suriuit mdge et tnAmuit acrius. E tribus dimetiendi modis nuUum v. 515 admittebat:

Tibi ego rationem r^ddam? Plane periimus:

nam sive tibi ego pro anapaesto accipis, falsa productione uterisy sive tibi ego ror pro proceleusmatico, pravum accen- tum inferS; sive tibi ^o pro tribracho, ei ipsi pedi anapaestum continuas. Yersu 804 pro librorum scriptura

ConUnm operito denuo^ sed clanculum

ausus sum Ennianum operta reponere'^) (quando non semper frequentandi vim frequentativa verba tenent, quemadmodum aliquotiens rogitare Plautus pro simplici rogare posuit [Curc. T, 1, 13. 19]): quod si quis poeticae orationis proprium dixerit^ exspecto quid excogitaturus sit ad codicum memoriam pro- pius quam Hermannianum Continuoque operi denuo accedens. En [Em] mea maiefacta in principio v. 185 posita cave pro dactylo cum anapaesto habeas: ubi aut mea syllabae aut male in unam contrahantur.**) Similem contractionem me- mento enim particulae adhibere v. 806 [cf. p. 400]:

Ita faciam: At enim nimis 16ngo sermone iltimur:

nam sua sponte intellegitur non magis quam dactylum ab anapaesto excipi proceleusmaticum posse.

*) [Hoc retractandam esse Ritschelins iniellexit: Cantinuod operi in ed. alt. scripsit, cf. Nov. exc. Plaat. I p. 86 sq.]

**) [malfacta Ritscbelins scripBit in ed. alt.: cf. Opusc. phil. II p. 721.]

i

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 517

Et tantum quidem de his. Neque enim vel ad ana- paestica metra nunc exspatiari libet, a quibus nihil fere ante ccxciv explicatae licentiae alienum fuit, vel ad iambicos septenarioS; quorum vix minor quam senariorum trochaicorumque seve- ritas: cum neutrius generis ezempla Trinummus praestet.

CAPVT xvm.

Plana; simplicia et aperta esse pleraque intellectum est, putOy quae plerisque omnibus obscura^ perplexa et recondita videri solent^ legumque certitudine regi^ quae quibusdam vagari sine ratione: unum genus restat, quod et impeditissi- mum et multis modis ambiguum esse ipsi fateamur: quod quidem canticorum compositione continetur. Cuius loci tanta ubertas est tamque prope inezplicabilis varietas^ ut ineptus sit qui complecti paucis pagellis velit. In nulla autem parte emendationis Plautinae me iudice clarius quam in hac Hermanniani ingenii admirabilitas exsplenduit. Nam cum ipsa cantica Plautina et temporum iniuria et neglegentia librariorum; fortasse aliqua ex parte, ut p. lxvii [325] signifi- cavi, etiam criticorum licentia multo quam ceterae partes peius habita sint, ita ut ^aut intacta relinquere, quae aperte aliter a Plauto scripta fuerint', aut ea sic ut eum semet digne scribere potuisse probabile sit^ corrigere cogamur: incredibile dictu est quot ille carmina^ rudem indigestamque molem in codicibus offerentia^ a recentioribus autem editoribus plerum- que imperitissime tractata^ in Elementorum libro secundo partim ad sanam rationem partim ad elegantissimam con- cinnitatem revocaverit. Ad quam rem cum aliis virtutibus opus fuit tum subtili sensu quodam et exercitato ad usitata ccxcv inusitataque genera metrorum discernenda iudicio. Nam cum propter magnam et prosodiae ambiguitatem et permutatorum inter se pedum varietatem saepe plurimum dubitationis illud habeat; e compluribus quae pateant distribuendorum versuum viis quam potissimum ineas et ceteris reiectis teneas: nulla re plus peccatum est quam talibus versuum sive conforma- tionibus sive coniugationibus probatis^ quas etsi demonstrari nequeat admitti nullo modo potuisse, tamen tritae Plautina

518 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

consuetudine aures ilico respuant ut analogiae cominenda- tione destitutas. Rursum autem ut, quae sit vera discri- bendi ratio, investigetur, non est certius indicium in promptu quam quod versuum cum sententiarum finibus exaequando- rtlm artificio continetur. Quae lex etsi non est eam in partem interpretanda rigidius, quasi non commodis locis aptisque modis; ut in omni poesi, ita hic quoque aliqua ex parte discrepare numerorum verborumque ordines potuerint^ tamen generatim sic licet hoc genus definire ut, quo saepius et vehementius sententiae vinculo ligata oratio metricis mem- bris discerpatur et tamquam ^amputetur, eo improbabilior evadat quam proponas distinctorum inter se versuum men- suram. Atque hoc illud est, in quo emendationem non ad- mittere tantum, sed flagitare Hermannianam discriptionem eius cantici intellexerim quod est in Trinummo a v. 223 ad 300: quod ille ipse, si huc posteriore tempore reversus esset^ dubitari nequit quin longe aliter discripturus fuerit Ele- mentorum igitur exemplo discant, qui in hoc genere aliquid volunt proficere, quantopere praeter cetera hoc cavendum ccxovi sit, ne in versuum finem novi enuntiati initium incidat, prae- sertim si id aliqua coniunctione fiat. ^) Ergo maturioris disciplinae auctoritati nos quoque obsecundavimuS; cum tales versuum divisiones non toleravimus quales hae fuere:

Ita faciam: ita placet mi. Omniilm primum am6ris Artis eloqudr, quemadmodum ^xpediant: niimquam Am6r quemquam, nisi cupidum hominem postulat se Conicere in plagas, - - --

Ibi ille cuciilus ecce, ocule mi, fiat et

Istuc et si amplius

*) Id cum malto magis a senariis abhorreat, aliquotieiis est a Bentleio neglectum. Velut nnllo modo a%nt particula terminari potuit Terentianus verBus quem p. cxx [370] sanare studui. Horridius etiam in eo versus loco et futurum sit vel ul vel ne. Ne neque quidem tolerandum esse ostendi Mub. philol. t. IV p. 582 [= Opusc. phil. II p. 335]. Paucis exemplis admissum esse nisi videtur, ut Capt. III, 5, 66: quamquam plerumque dubia res est. Nisi quod Militis II, 6, 38 certum est non esse ea particula senarium finiendum cum Hermanno El. d. metr. p. 132.

BMENDATIONIS PLAYTINAE. 519

Uaec ego qaom agito cilm meo animo et recolo ubi qai

eget^ quam Preti sit parui; a me apage^ am6r: non places, nil Te ego litor

Apage sis; amdr: res tuas tibi habe: mihi^ am<$r, ne

Fuas umquam amicus.

Pater, assum, impera quod uis, neque ero in mora, nec

Latebrdse me ego abs tuo consp^ctu occultdbo.

Feceris par tuis ceteris factis, si

Tuiim patrem percoles

Hdminum duraui. quin prius me ad pliiris penetraui?

nam ii Mdres maionim coUaudant ^ ocxovn

Hisce ego te artibus gratiam facio^ eas Ne colas —-

Meo modo et mdribus uiuito. quae ego tibi Praecipio, ea facito. nihil ego istds moror Facetos mores turbidds, quibus boni se Dedecorant ^

Quamquam unum quiddam huiusmodi ipse reliqui v. 254 sqq.

Baptores panis 6t peni. Fit ipsC; dum illis cdmis est, Inops amator. Haec ego Quom agd cum meo animo et quom recolo, ubi qui eget:

non tamen quod probarem; sed quod nimis incerta eorum emendatio videretur quae sat diverso modo in Ambrosiano scripta esse apparuisset. Tam enim illic forte divortium cogitatorum fit, ut ab Haec ego non minus quam v. 236 ab Omnium primtim necesse sit cum novo enuntiato novum ver- sum ordiri. Itaque cum accedat^ quod sine exemplo est agere animo vel cum animo, usitatum hac potestate agitare, satis placere velut haec illorum discriptio possit:

Raptdres panis ^t peni. Fit ipse^ dum illis cdmis est^ Indps mox amator. Haec ego quom agito ciim meo animO; et reputo, ubi

qui eget:

520 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

nisi scrupulam nimia solutionum mnltitudo in bacchiaco versu iniciat. Nam quae praecedunt, sive dimetris discribis sire tetrametro comprehendis:

Rapt6res panis ^t peni: fit ipse, dum illis comis est,

ccxcvm iambica tamen manebunt^ nisi longe violentissimis mutatio- nibus utare: proxima autem^ ut scripta sunt in libris inops amcUor, sine alicuius syllabae accessione ad clausulae natu- ram minime apta sunt.*)

Goncinnitatem autem illam dum sector^ quam metrica- rum cum grammaticis logicisque periodis congruentia parit^ factum est ut non uno in loco continui versuum ordipes eodem metro decurrentium tamquam sua sponte subnasce- rentur: quod genus aequabilitatis apparet et gratiae et fidei plurimum habere. Eiusmodi illi sunt ab 244 ad 251, quos in Elementis p. 212 curis secundis ipse Hermannus ad elegan- tissimam parilitatem accommodavit: eodemque metri genere, quod creticis tetrametris catalecticis continetur, ego in fine prioris scaenae decem versus continuos discripsi a 266 ad 275**), octo in fine posterioris a 293 ad 300.***) Quod si fieri non potuit quin aliquot locis voculam aliquam adderem ut librariorum incuria omissam: reputandum est vix ullum yel potius nullum canticum esse quod non hoc ipso yitii genere sive graviter sive minus graviter laboret. In Tri- nummo autem augebat addendi confidentiam, quod caussam lacunarum illarum licet e communi fonte ita repetere ut tamquam in oculos incurrat. Nec enim casu factum esse potest, quod, si versus 293 sqq. sic perscripseris ut alter quisque versus non subiciatur priori sed iuxta ponatur, in easdem vel valde propinquas paginae partes lacunae omnes

*) [In ed. alt. hanc claaBulain Ritschelins constitait proximura versum non bacchiacis, verum trochaicis numeria comprehendens ut V. 236. 242. 264]

**) [In ed. alt Ambrosiano potissimum duce magis etiam im- mifttis gloBsematis hos versus depravatos esse intellegens aliter eos Riischelius constituit.] «

***) [In ed. alt. per hanc quoque partem glossematis quibusdam ezpulsis aliter systema restitucndum esse Ritschelius intellexit.]

EMBNDATIONIS PLAVTINAE. 521

incidimt: ande intellegitur communi labe aliqua ut madore vel carie istas partes affectas esse. Id hoc quod infra posui exemplo prorsus perspicuum iit:

I 5 ^ 1 ^"'^

a *^ s S

r-n g O I— I CQ Q) O

g d "^ ^

H fl) ^ O £ Ct

00 2J 00 <0 H. m

QQ

§ .2 o 5

ti

"^ s I

o o nd

!Z5 C? H S

o

00

l-l

•g g a «

^*^ -. ii fl

o o P

•J -g a »

2 w «

qD ;j ^ 00

CJ M oS SS

•C ^ S S

Od -4.3 «45

© 00 ■ph

p^ O

O *>^

o o g) rS

» s ^ i

«ph 08 a ;z; w

Vnde simul intelleges cur V..298 sese dedecorant praetulerim alteri ordini per metrum non minus commodo dedecorant sese: atque illuc spectat fortasse quod in A est bonisdedecorant.

522 PBOLEGOMENA DE RATIONIBVS

Idem aiitem illud in v. 269 sq. cadit asitato ordine sese ez- cipientes:

St tamen qaos miseros [misere] maleqne habeas QuoB tibi obnoxioB [facile] feciBii.*)

CGG Ne quid autem dubitationis illud moveat quod ita contrarii coUocandorum versuum ordines locum habuisse in eodem carmine putandi supt: sciendum est eam ipsam inconstan- tiam vel nostrorum codicum exemplo manifestam esse: quod quale sit iam explicandum esse video accuratius.

Nam ut codicum mss. in hoc genere^ quod ad liberio- rum metrorum discriptionem spectat, non sit summa aucto- ritas, tamen muUo etiam minus credenda est nuUa esse. De Ambrosiano et Veteri Palatino B loquor: nam ceterorum omnium iam supra dixi communem esse hanc rationem ut prorsus sublata singulorum versuum distinctione ad prosae orationis speciem omnia continuent. Sed A et B etsi in Trinummi cantico a manu poetae ne ipsi quidem non aliquo intervallo distant, tamen altera ex parte pristini ordinis plu- rima vestigia servarunt, atque adeo aliquanto plura Yetus quam Ambrosianus. Cuius tamen ratio discrepantiae plerum- que haec tantum est^ quod quos ille versus singillatim scrip- tos; hic binorum in unum contractione continuatos exhibet Id autem omne quoniam facile intellegitur sola annotatione non potuisse ullo modo quale esset satis vel plene vel plane significari^ integra exempla exstare volui quanta potuit fide repraesentata, primum membranarum Ambrosianarum: alte- rum Veteris codicis: quibus tertium addidi mei libri E, quo de Vrsiniani quoque eique simillimi Decurtati indole con- staret. Quorum exemplorum inter se collatione simul^ per quos tamquam gradus saeculorum decursu depravatio cre- verit, utiliter esse ante oculos positum existimo.**) GGcxrv Horum igitur exemplorum ope etsi Ambrosiani Veteris-

que cum discrepantiam tum convenientiam, qui volet^ nec

*) [Quos tHn fecisti obnoxios Trin.*]

**) [Haec codicom exempla inde a p. ccci asque ad p. ggcxiii posita nnnc potaerunt omitti, cam correcta in prae&tione alterios Trinammi editionis legantar p. xxzrv- XLVii.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 523

inatiliter nec iniucunde poterit per singula persequi atque expendere, nos tamen ea opera a nobis nunc semota satius duximus paucorum versuum notabiliorem scripturam in edi- tione receptam breviter defendere. Et versum quidem 242 Ambrosiani auxilio videor certissime sic restituisse:

Nam qui amat; quod amat, quom extemplo eius sauiis

perculsus est.

Etenim ex eo^ quod pereleganter dicitur amator saui sagiitis perculsus, non consequitur profecto non potuisse minus ornate sauiis perculsum dici. Itaque cum eum omatum Ambrosianus non agnoscaty his apparet declarandae imaginis caussa ab interprete ascriptum esse sagiUis: quod cum pro Plautino acciperetur, ut cum sauiis coniunctum construi posset, muta- tum est in saffittatis, Beliquam autem versus conformatio- nem, quae eidem Ambrosiano debetur, luculenter tuetur Mer- catoris versus IV, 4, 4:

Nam qui amat, quod amat si habet^ id faabet pr6 cibo.

Non mediocre autem negotium v. 261 sq. exhibent, sic edi soliti: fugit forum, fugat tuos cognatos, fugat ipse se a suo contuiiu. Quae intellegi posse prorsus nego. Nam etsi, cum fugere forum amor dicitur, amor accipitur sane pro amatore, eademque figura idem amor dici poterat et fugare cognatos et a suo semet contutu fugare: tamen postquam ad cognatos addito tuos pronomine in hoc ipsum amatoris notio trans- ierat suamque propriam notionem amor receperat, non po- tuit in tertio membro idem amor nomen ad amatoris signifi- cccxv cationem denuo reflecti et alterius personae pronomini iam tertiae pronomen substitui sine simima intellegendi molestia atque adeo cogitandi perversitate. Yerum tuos non est sane in libris, sed a Camerario demum effectum est e nof: cui ubi f potius quam t praeposueris , videri potest ad sat ma^am pronominum congruentiam oratio adducta esse. Et tamen ne hoc quidem concedendum est. Nam amor cum dicitur a suo se contutu fugare, unius Amoris personae co- gitatione imago omnis continetur: quae ubi ad alias prae- terea personas porrigitur ut aliqua necessitudine cum Amore coniunctas, putida fit et inepta comparatio. Quare cum suos

524 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

cognatos fagare dici amor nisi ridicule non posset, nihil reliquum fiiit nisi ut cum tuos pronomine tertii quoque membri pronomina conciliarentur et fugcU te a tuo conhUu scriberetur pro se a stw.*) Beliqua omnia, quae in hoc cantico posui, puto semet ipsa satis defendere. Nisi quod pro asperiore v. 284 cretico pede tit sit sui haud scio an praestet multo lenior haec mensura:

Malus bonum malum esse uolt^ siii uti sit similis:

nam catalexis removendae necessitatem non videO; omnino- que quod ad catalecticorum acatalectorumque varias per hoc totum canticum vicissitudines attinet, non oportere nimis fastidiosum esse arbitror.

CAPVT XIX.

Restant miscella quaedam, quae quanta potuero brevi- tate absolvam.**)

cccxvi In argumentis metricis fabularum Plautinarum trac-

tandis eandem rationem teneo ac si in Plauto verser: nam etsi

. nimis lepidi fuerunt qui huic ipsi illos versiculos tribiierent,

tamen cum prologis non Plautinis omnibus hoc ii commune ha-

bent quod prorsus Plautina numerorum arte facti suni De

cccxvii quibus quoniam altera pars eius commentationis, quam a. cioiocccxxxxi edidi [=Opusc.phiI.IIp.404— 422], casu fac- tum est ut adhuc in scriniis delitescat, summam sententiae meae quam paucissimis nunc illinc ezcerpam. Missis igitur eorum futtilibus opinionibus qui aut a M. Yarrone aut a Prisciano scripta coniecerunt (quorum hic habuisset profecto quod sibi gratularetur^ si tam bonos trimetros facere ullo modo posset), duas aetates video tali ludendi generi aptas: alteram saeculi u. c. septimi, quo quam ferbuerint grammatica studia ad Plautinas litteras coUata, Licini Porcii, Aurelii Opillii^ Vol-

*) [In ed. alt. RitBchelius tolerayit se a suo.] **) [Pnmnm hic dixerat Ritsohelins de scaenamm disoriptione (p. cccxv Bq.) : ea nnnc legnntnr in praefatione alterins Trinnmmi editionis p. LVinsq.]

EMBNDATIONIS PLAVTINAE. 525

catii Sedigiti; L. Accii exemplis, eorumqae versibus astricta oratione utentiiim^ docui Parergon p. 90sqq. 238 sqq. 321 sq. colL praef. p. XVII: alteram Antoninorum; qua et resuscitata sunt Plautina studia et ad antiquitatis NaevianaC; Plautinae, Ennianae imitationem ipsi se scriptores et poetae totos com- posuerunt. Atque talis est, ut dicam quod sentio, prisci sermonis a£fectata species illa, quam argumenta metrica fa- bularum Plautinarum prae se ferunt: id quod non uno argu- mento intellegitur. Cum autem illorum duplex genus aeta- tem tulerit: alterum acrostichorum, quae servata sunt omnia (nisi quod unum intercidit cum ipso principio Bacchidam)^ alterum non acrostichorum; quorum hodie quinque tantum supersunt, olim tot quot sunt fabulae exstitisse prorsus si- mile veri est*): hoc quidem posterius genus ad Antoninorum tempora eo confidentius refero quo magis cognatos lusus ea aetas peperit. Nam vide mihi quam similis eius opera ex- cccxviii stiterit, qui singulanfbi Terentii fabularum argumenta duode- nis senariis non inscite factis comprehendit: quam eius, cuius in Aeneidis singulos libros argumenta senis hexametris con- clusa in Anthologia latiua habentur II; 194 Burm., Meyero n. 223. Atque haec quidem poematia utraque non aetatis tantum sunt unius, sed eiusdem adeo hominis, Sulpicii ApoIIi- naris Garthaginiensis. Yt^ qui ad hunc ipsum Plautina quo- que argumenta referat quindenorum versuum numero exae- quata**), in tanta Plauti Terentiique propinquitate non mehercule inepta coniectura utatur. PauIIo quam horum asperiorem artem fateor acrostichorum esse: quod tamen non est cur e temporum distantia repetas^ cum sat locuples asperitatis caussa in promptu haec sit^ quod negotium me- diocri poetae exhiberet versuum a certis litteris incipiendo- rum necessitas. Quem autem prisci sermonis colorem haec acrostieha produnt^ eum non suapte sponte natum esse, sed

*) Aique adeo s^zti, quod ad Persam pertinebat, lacera frag- menta quaedam in membranis Ambrosianis superesse iam Parergon p. 297 ostendi.

**} Qnae concinnitas cum plane dnbitari nequeat quin constans fnerit in omnibns, facile intellegitur in Amphitruonis argumento, cuius bodie decem tantam feruntnr, quinque versus intercidisse.

526 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

dedita opera effectam imitandO; certissimis puto argumentis intellegi. Mitto nune cetera et in duobus subsisto, quorum alterum septimo saeculo esse antiquius, alterum eodem re* centius contendo. Recentior est nominis forma FseudoluSy quae ne rationi quidem ullo modo est conveniens: pro qua antiquus poeta non poterat non Pseudidus ponere, quod et Nonii libri constanter testantur, etiam in Varronis Psmduh ApoUine, et Servius servavit et alia confirmant.*) Contrariam cGcxix vim habet in Amphitruonis argumento admissus Alcumenas genetiyus, profectus ille e grammatici eruditione qui eam formam priscae latinitatis propriam fuisse nosset Quod ut certissimum est, ita non minus certum hoc est, iam Plauti aetate vel certe iu artis' genere Plautino illius genetivi^ si ab uno familias recesseris, usum prorsus desiisse, ut iam p. cxLiii [389] annot. significavi. Guius cum nec in libris mss. ullum (praeter unum valde dubium exemplum) vestigium exstet, vel hanc ob caussam Lachmanniis credi nequit Plauti manum Amph. III; 1, 12 hac correctione assecutus esse:

Si id Alcumenas innocentiae expetat.**)

Sed ut sint sane acrostichi versus illi aliquot post Plautum saeculis facti: haec ipsa Antoninorum aetas tantum abest ut artis imperitia laborarit vel indulserit sibi metrorum neglegentiam, ut solita in imitatoribus diligentia veterum exemplum expresserit: id quod nuper demum satis eleganti M. Pomponii Bassuli titulo denuo intellectum est, quem prooemio schol. hib. Bonn. a. ciDiDCCCxxxxvii [= Opusc. phil. IV p. 16 sqq.] enarravimus. Apage igitur illorum iner- tiam, qui quod in Plauto vix sint toleraturi, imputare tamen argumentis Plautinis non vereantur. Velut cum horum scrip- torem sibi persuadent hiatum in caesura legitimum habu- isse***): qualem hiatum nullus umquam poeta fuit (nisi forte labantis latinitatis) qui consulto et tamquam de lege ad- mitteret. Quem si non raro libri mss. exhibent^ non faciimt aliud nisi quod quovis genere corruptelae cum in his argu-

3»*

') [Cf. OpaBC. phil. Ill p. 7 ftnnot.]

) [Idem poatea Ritechelins amplexos est Opusc. phil. III p. 133.]

') [Cf. Opusc. phil. 11 p. 416 gq.]

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 527

mentis tum in ipsis fabulis admisso: id quod ea, quam ab initio commemoravi; commentatione satis per singula de- monstrasse videor. Cum Prisciano si nobis res esset, crede- rem quidvis: hoc unum non crederem, vel unum bonum et cccxx concinnum versiculum ab eo procusum esse, qui mixtos sci- licet e trochaico et iambico numero Tereutianos illos con- coquere potuit Adhuc Archylis quae adsolmt quaeque opor- tet e. q. s.

In didascalia Trinummi nunc deperdita quod olim lectum esse conieci Parergon p. 348; actam lvuis megalen- SIBVS eam fabulam esse, eius me coniecturae non paenituit. Impugnavit tamen eam Eduardus Meierus noster eo commen- tariolo, cuius cap. II [Trin.^ praef. p. XIX] mentio facta est^ hoc quidem ai^umento usus quod, cum ego recte demonstrassem nec Romanis ludis nec plebeis nec Apollinaribus posse actam esse, non cogitassem de ludis funebribus. Cogitavi ego de illis profecto^ sed ut alienis ab hac quaestione. Eodemque iure atque adeo maiore dici potuerat me non cogitasse de eis ludis quos dedicandae aedis caussa factos esse ostendi p. 287. 296. Quippe dedita opera ab extraordinariis; quales per rariores opportunitates fieri potuerunt; statos ludos discrevi qui certis diebus quotannis redirent, horumque solorum con- stantem frequentiam respiciendam putavi ubi non tam id ageretur ut concludendi necessitate verum; quam ut ratioci- nandi probabilitate maxime simile veri erueretur. Et fune- bres quidem ludos ipsos quotiens omnino illa aetate factos esse Bomae putabimus? In quibus quod haererC; cum de fabularum commissione quaeritur^ cogitatio nostra consuevit, id satis singulari casu effectum hoc est, quod e sex fabulis Terentianis duas traditum est per funebrium ludorum; sed eorundem, occasionem actas esse. Verum hi ludi recordan> dum est in cuius honorem facti sint: qui fuit L. Aemilius PaulIuS; vir et auctoritate et gratia populi in paucis insignis, ccoxxi quem singulari pietate Q. Fabius et P. Comelius filii prose- cuti sunt: adeo ut inusitati honoris praecipuam mentionem scriptores dedita opera fecerint^ Plutarchus vit. Aem. c. 39, Diodorus Exc. p. 584 sq., Polybius fr. I. XXXII, 14. Sat usi- tatus pompae funebris splendor fuit et varius exsequiarum

528 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

apparatus et laudationum honos: sed ludorum amplitudo quam non frequens fuerit, gravi documento diligentissimus ludorum omnium enarrator Livius esse potest, in cuius libris XXV duo tantum nisi fallor testimonia ezstant de funebribus ludis inde a saeculi p. u. c. sexti anno xxxv ad a. lxxxvii factorum: quorum alteros M. Aemilio Lepido filios Lucium Marcum Quintum dedisse a. Dxxxvni, alteros M. Valerio Laevino P. et M. filios a. dliv prodidit lib. XXIII, 30 et XXXI, 50. Et hos, sive aliquot alios silentio praetermisisse Livium nullo argumento conieceris, quo tandem argumento non dicam evinces, sed probabiliter persuadebis scaenicos fuisse? cum in hoc quoque genere tam mirifica illius dili- gentia exstiterit ut, siquando etiam scaenici vel Bomani ludi vel Megalenses vel alii fuissent, id curiosa fide annotaret. £t in Lepidi atque Laevini ludis ea de re Livium taciturum fuisse hoc minus credibile est, quod in utrisque dcUi gladiar torii muneris nominatim mentionem fecit. Ex his igitur non inepte colligi videtur, aliquanto posteriorem aetatem demum scaenicos ludos etiam ad privatam munificentiam ascitos vi- disse. Tam autem incertus cum ludorum funebrium in trac- tanda re scaenica Romanorum usus apparuerit, haud scio an alius cuiusdam ratiocinationis suae Meierus non nimium te- nax futurus sit: quali memet fateor ne usurum quidem ccGxxii fuisse: nimirum argumentum fabulae ad severitatem quan- dam morum et tristitiam compositae in funebres ludos magis quam in Megalenses convenire. Nam quod praeterea dicit non posse non frigere Lysitelis v. 695 ludibrium: Quid? te dictatorem censes fore, si abs te agrum acceperim? hoc si multo post annum dlii dictum esset, quippe quo anno dictatorem Plautina aetas postremo vidisset: ita quoniam ad sensum res omnis redacta est, non habeo quod respondeam, nisi mihi non frigere. Satis enim caussae, cur summi qui Romae esset honoris appetentiam Lesbonico Lysiteles per acrimo- niam tribueret, sentio in eis fuisse quibus ille consilii obsti- nationem summam fastidiosa honoris sui iactatione tueretur: Te honestetj me autem conlutitet: Tibi sit emohmentum hono- ris e. q. s.

Praeterea scriptum fuisse in didascalia gbaeca then-

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 529

SAVBVS PHiLEMOXis 6 prologo fabulae discitur. Vmus enim graeci exempli nomen inscribi solitum est, etiamsi duo fue- runt quae latinus poeta in condenda fabula secutus esset. E duobus autem etiam Trinummum a Plauto contaminatam esse in egregia commeniatione illa, quam de Yolcatii Sedi- giti canone scripsit^ Ladewigius coniecit^ partem argumenti e Menandri TTapaKaTaGriKij repetens p. 34 sq. Cuius subtilis- simae disputationi non habeo quod addam: nam cum de caussa universa tum de singulis documentis lubricum esse iudicium ipse non dissimulavit.

Restat ut curis secundis cum in poetae verbis tum in his Prolegomenis quaedam vel corrigam vel confirmem. Et in ipsa fabula primum debebam Italo correctori obsequi, Mercatwram an uenalis habuit v. 332 scribenti*) pro merca- turamne: quod cum olim putassem Ciceronis exemplo quo- dam defendi posse, nunc non teneo diutius. V. 531 Hem ccciLxm particula rectius puto extra hunc versum ponebatur: Istlc [Em istic Trin.*] oportet opseri mares malos. V. 659 vereor ne nimia modestia librorum scripturam omnium, etiam Am- brosiani, servarim: Et tibi nmc, proinde ut merere^ summas habeo gratias: quam in habeo summam gratiam convertendam esse primus Ant. Reinius meus dixit ea commentatione quam annot. ad v^820 commemoravi.**) Caussam tamen modestiae hanc habebam quod, cum reliquorum exemplorum ad defen- dendum pluralem prolatorum nullum vel aptum vel certum esse accurata ille disputatione effecisset^ tamen unum praeter Trinummi versum videbam relictum esse Poenuli V, 4, 104: Di deaeque omnes, nobis habeo merito magnas grdtias, quam scripturam item libri omnes testantur: nam in hoc quidem tractando Reinio aliquid humani accidit V. 1071 con- stans loquendi usus Plautinus flagitabat, ut estne is an non

"*) [mebcatubanan Stndemundas testatai est ezstare in A,]

**) [QuaeBt. Plaut. part. I, ed. Crefeldiae a. 1834, p. 13; ceteram in ed. alt. summam haheho gratiam cum Fleckeiseno dedit BitBchelioB.]

FB. BITSCHELn OPYSCyLA Y. 84

530 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

es^ . reponeretur *) 'pro estne hic an non est: id quod multi- tudo exemplorum facile unicuique persuadebit.**)

CAPVT XX.

oocxxYiii Quoniam in multo ampliorem ^olem, quam primo et statueram et exspectaveram, haec Prolegomena succreverunt, non abs re duxi subiectis rerum tractatarum indicibus lecto- rum commodo consulere. Lectores autem etsi mihi multos exoptO; vel postulo tamen eos, si qui ad tractanda veteris Latinorum poesis monumenta monumentorumque fragmenta animum applicaturi sint: ne vel neglegenter ignorata vel stulte et arroganter spreta Bentlei Hermannique arte et dis- ciplina; cuius ego nihil volui nisi probabilis interpres esse, similia portenta in hoc genere postera aetas videat atque praeterita nimis multa experta est cum magno litterarum

cccxxix nostrarum damno atque, ut dicam quod sentio, Germani no- minis dedecore. Scio penes paucos hodie harum rerum iu- dicium esse: qui si nostram operam probaverint, h. e. si et recta via ac ratione nos ingressos esse et e singulis plurima non inepte explicasse pronuntiarint, ceteri ab his discant, ut aliquando iudicare ipsi possint. Discant autem ita ut inci- piant a credendo, qua via sola in quavis arte aliquid pro- ficitur: credant igitur non frustra tantorum ingeniorum tam praeolaram vitam in his studiis consumptam es«e: credant non potuisse in hac parte caecutire, quorum in reliquis par- tibus litterarum nostrarum acumen summum et incompara- bilem virtutem communi consensu admiremur: credant plus doctrinae, iudicii^ fidei in illis quam in librariis esse, verique esse similius eorum quae praeceperint plurima vera esse quam plurima falsa: credant denique non impune licere in latinis litteris, quod si quis in graecis hodie peccet; omnium risu explodatur. Nam ab hac demum verecundia progressi et naviter intellegendo et prudenter dubitando et diligenter quaerendo hoc sibi iuris vindicabunt, ut imprimis salutaris hereditatis beneficio acceptam doctrinam etiam emendent pro

"*) [[n ed. alt. Ritschelius ipms probavit cum FleckeiBeno Ann. phil. t. 93 (a. 1866) p. 61 : cf. sapra p. 428.]

**) [Sequebantor operarum vitia qnaedam hic omittenda et ad- ditamenta ad ipsa Prolegomena, quae singulis locis subiunximus.j

EMENDATIONIS PLAVTINAE. 531

virili parte et promoyeant. Quali aliorum opera nihil magis

in votis habeo quam ut quam plurima ipse discam: quo

facto et impense laetabor et lubentissime mea corrigam.

Sed nunc quo melius nostrarum ordo disputationum perspi-

ciatur^ qutbus talium studiorum non incommodo instrumento

utentur, reminiscendum est a codicibus nos exorsos primo

capite breviter descripsisse Ambrosianum librum a p. vii

ad xin [286—290]: altero eas Trinummi partes generatim

tractasse quae superstitibus membranis Ambrosianis non con-

tinentur a p. xiii ad xxvii [291—292]: tertio reliquos li-

bros enumerasse a p. xxvii ad p. xxxvi [292—299]: quarto cccxxx

de horum dignitate, cognatione et successionibus egisse a

p. XXXVI ad Li [299—310]: quinto de editorum criticorum-

que opera a p. Li ad LViii [310—318]: sexto de fide Am-

brosiani codicis cum Palatinorum recensione comparati a p.

Lviii ad Lxvm [318—326]: septimo de emendandi rationi-

bus hinc aptis a p. Lxviii ad Lxxiv [326—331]: octavo

de rebus grammaticis a p. lxxiv ad xci [331—346]: nono

de genere orthographico a p. xci ad cxv [346 366]: de-

cimo de vi pbsitionis a p. cxv ad cxxxix [366—387]: un-

decimo de ecthlipsi sive syncopa a p. CXL ad CLix [387

—404]: duodecimo de synizesi a p. CLix ad CLXV [404—

409]: tertio decimo de correptione longarum vocalium a

p. CLXV ad CLXXXVii [409—427]: quarto decimo de hiatu

a p. CLXXXVii ad ccvi [427—444]: quinto decimo de ac-

centu grammatico cum numerorum accentu conciliato a p.

ccvi ad CCL [444—481]: sexto decimo de accentus logici

in componendis versibus vi a p. CCL ad CCLXX [481—496]:

septimo decimo de pedibus metricis et caesuris a p. CCLXX

ad ccxciv [496—517]: duodevicesimo de cantico Tri-

nummi a p. ccxciv ad cccxv [517—524]: undevicesimo

de miscellis quibusdam a p. cccxv ad cccxxviii [524—530].

Quibus iam indices succedant: primus eorum Trinummi

versuum, qui per varias horum Prolegomenon occasiones in

disceptationem venerunt^ cuius quidem indicis ope tamquam

criticum in hanc fabulam commentarium perpetuare poteris:

alter tractatorum e reliquis fabulis Plautinis aliisve scripto-

ribus locorum: tertius rerum notabiliorum.

84*

532

PROLEOOMENA DE RATIONIBVS

I.

Trinamini

Pag-

Trinnmmi

pag-

arg. 6

415

65

405. 493

1

485

66

513

2

486

69

485. 492

3

368. 383 a.

485

72

310. 327 sq.

6

491

74

827

7

492

75

458

8

515

76

506

11

404.

586

78

381

13

492

80

363

14

484

82

506

15

330.

485.

492

83

350

18

609

85

323. 386

20

324.

484

86

511. 613

21

484

88

324

23

507

91

496

24

350

93

327

27

382. 607 a.

94

360. 492

29

346

95

362. 496

30

439

96

361. 407

31

461

100

446

33

447 a.

106

408

36

309

109

369 sq.

41

485

112

360

46

485 sq.

114

356. 454

46

360.

488

116

366. 438

47

309

117

346. 509

48 sq.

327

119

345. 399

50

310

121

506

51

488.

512

123

488

52

376.

485

127

358 a.

362. 374

58

485. 506.

512.

515

129

374

64

340. 458.

484.

515

130

327. 329.

332. 449

56

430

131

484.

511. 513

56

305.

360.

509

132

309

57

485

134

439.

453. 487

68

335.

376.

399

136

368

59

491

137

488

60

485

140

497

61

332. 339.

380.

387

141

309. 360

63

355.

361

144

509

64

488

146

466

EHEKDATI0XI8 PLAVTINAE.

533

Trinnmmi

P»g.

Triniimmi

pag.

150

463. 507 a.

232

327

162

344.

352

233

353. 413

168

330.

360

236

352.

382.

384. 619

161

309

237

385

163

452 a.

238

327.

385. 498

164

507

239

Bqq.

327

167

507

240

856

169

327.

398.

516

241

344. 615

170

465 a.

242

310.

330. 523

171

310

244

sq.

520

174

344

246

329

177

302.

513

247

436 a.

182

367. 608 a.

249

364

183

341 sq.

250

309

184

448

251

435 a.

185

400.

516

252

322

186

446.

457.

468

264

Bqq.

619 aq.

191

488

260

390 sq.

192

310

261

sq.

392. 623 iq.

193

310

263

327

194

506

264

327.

360.

362. 510

195

508 a.

266

310

196 309. 360. 362.

380.

387

266

306. 620

197

446

268

330

198

352.

361.

513

269

sq.

330. 522

200

465

272

309. 440

201

507 a.

273

427

203

438.

487

276

306.

392. 398

205

458

278

306.

309. 332

206

362.

425

279

309

207

310

281

413

208

319.

360

284

624

209

327.

364.

447

286

365

210

358

288

a^89

211

438.

488

289

461. 504

212

346

292

331

213

507

293

sqq.

323. 413. 520 sq.

214

319.

324.

507

294

330

216

323

298

521

218

377.

464

300

330

219

356.

487

302

500

223 sqq.

518

sqq.

304

474

226

416

305

600

227

360

306

423. 463. 501 sq.

230

400

307

400. 439

534

PROLEOOMENA DE BATIONIBVS

TrinumtDi

Pag-

Trinnmmi

Pag.

308

309.

310

364

326. 360. 499

309

327

365

361. 362 a.

310

359. 474

482

366

362. 502

311

309 346. 434 sq.

489

368

327. 360

312

310. 327 sq.

370

470. 499

313

323. 513.

515

371

339. 438 a.

314

310.

356

372

402. 410. 488 a.

316

372a. 402. 412.

502

373

383 a. 500

317

310

375

358 a. 362

318

358 a.

384

376

324

319

360.

488

378

358 a. 360. 480

320

450.

463

381

484

321

487

384

323

323

356.

360

385

378

324

309

386

382

325

324.

486

387

492

326

419.

500

388

385. 489. 502

328

324. 380.

488

391

498

329

361. 460. 466 sq. 468 sq.

501

393

509

330

425

394

386. 507 a.

33?

529

396

458

333

469.

499

397

333. 456 a.

334

450

398

368

335

336

400

323

336

305. 309.

387 1 402

323. 330

337

400.

461 406

355

338

306. 339. 360. 399 8q 499.

501

408

352

339

488

409

349

340

488

410

306. 448. 451

341

305.

399 411

306 352. 360

342

438 1 413

350

343

342. 479.

491 417

509

347

306. 309.

461 : 420

358 a. 452

348

474.

494 ; 421

510

349

309. 352.

474

422

360

350

358 a. ' 425

344

351

383 a 466. 469. 479. 488

489 426

357. 364

352

333. 335.

363,427

327. 380. 454

354

309.

363 429

360. 362

357

474 ' 430

360

358

339. 479.

500

431

497

359

342.

419

432

361. 362. 427. 464

360

309. 358 a. 433

851. 383a.

361

323.

402 436

507

362

353

437

830. 488

BMENDATIONIS PLAVTINAE.

535

Trinnmmi

Pag-

Trinummi

I»«.

489

360

525

862. 360

440

357. 412.

464.

513

626

360

443

310.

360

627

452 a. 508 a.

447

360.

489

529

800.

830. 360

450

306

681

529

461

360.

466

632

310

454

360.

361

538

360. 447

455

383 a.

535

347. 364

456

385. 607 a.

636

507

457

329.

358.

497

537

310.

327. 361

458

456.

513

538

513

462

353.

507

539

442

463

306

540

422.

442. 451

465

495 a. 507 a.

542

350.

360. 362

466

324

646

850

468

410

549

507 a.

470

509

650

449 8q.

471

i

194 a.

509

552

310. 400

472

309.

488.

513

566

323

474

309

567

386. 387

476

488

658

339

478

387

569

327.

376. 899

480

412

560

377 a.

482

386

663

309.

324.

360. 361

483

494

564

494

484

359

566

357. 489

487

310

566

830. 862

492

310.

335.

364

567

439

495

309.

327.

363

568

464

502

«

319,

324

574

309

503

385. 429. 465. 488 a.

575

360. 362

504

330.

353

676

512. 513

507

376.

383

578

405

508

369

582

344.

346.

449. 506

509

323

583

486

510

309

684

310.

426.

460. 488

611

60

486

356. 612

512

310.

336.

506

686

330. 426

513

606

688

494

515

368a. 413.

497.

516

591

606

516

513

693

459

618

439

594

306.

454.

456. 618

519

877

595

360. 386

522

321 sq.

399

596

360. 362

524

355. 455 a.

598

447. 464

536

PROLEOOMENA DE BATI0NIBV8

Trinummi

Pftg-

Trinmnmi

ms'

600

360. 507 a.

663

844

601

398

664

373

604

414 sq.

500

666

410. 466

605

358 a.

460

668

319.

363. 512

606

432 sq.

671

476

608

352

672

488

609

358

674

484

611

3.33.

335

675

399

613

346. 434.

488

676

490

615

476

678

387

616

488.

491

679

470. 502

617

343

680

309

619

470

681

327

620

498

682

345. 470

621

380

683

490

622

474

684

461

623

461

685

258 a. 405

624

459.

461

687

350.

377 a.

488. 490

625

352

688

400

627

372

690

500

628

359

693

331. 476

629

459

695

488. 528

630

363.

502

696

410. 502

633

489 Bq.

697

344. 364

635

358 a. 360.

512

699

353. 468

636

439.

498

700

330.

377a.

477. 488

638

330

702

473

640

323

704

320

642

358 a. 385.

512

705

328. 387

643

336

706

m

362

644

336

707

346

645

419

708

310. .

358 a. 408

646

310.

500

709

377 sq.

648

404.

451

711

498

649

362

712

373

651

326. 369 a.

500

714

361.

459.

467 a. 490

652 329. 377 a

400. 432 sq. 488.502

715

310. 448.

459. 502

655

323. 382.

410

716

410. 476

656

499 sq.

717

32^

\ 376.

450. 498

657

345

718

386

658

333.

405

720

477

659

323.

529

721

353

660

327

722

330

66 1 385.

395 a. 469. 478.

500

724

382 383 a.

662

410

725

378a.

EMENDATI0NI8 PLAVTINAE.

537

Trinumini

pag-

Trinmnini

P»g.

726

338.

385.

444

811

383 a.

728

410

812

507 a.

730

357.

363.

513

813

310. 330

733

447.

509

814

352. 490

734

453

509

818

330. 455 a.

735

497

819

330

737

497

820

338

738

439

821

386. 410

741

507

822

310.

330. 365

742

326

823

330

743

326

824

374. 495

744

509

826

364

747

324

827

399. 462

750 . '

327

829

345

762

367.

497

830

360

755

372 a.

833

372

756

330

835

397

758

309

836

310

759

359.

497.

511

837

306.

356. 462

761

412.

458

838

405

765

324

839

405

769

513

841

324. 329

771

309

843

323.

405. 471

773

309.

513

844

336

774

497

845

499

775

408

846

479

779

512

847

35-2.

358. 467

781

330

848

344.

406. 471

783

374

850

474

784

507

851

306. 386

787

310

852

399.

462. 493

788

327

854

352. 498

789

355

855

471. 498

790

428

857

490

792

386.

510.

513

859

484. 498

794

387

862

451

796

309

864

310

798

310

865

399

800

344.

446

868

309. 352. 388.

400. 466

801

360

869

360

803

352

870

374

804

516

873

459

806

399 gq.

513.

516

874

330. 447 a. 486

809

488.

497

875

386.

387. 486

810

387

876

414

538

PBOLEOOMENA DE RATIONIBVS

Tiinammi

pag-

Trinummi

Pag.

877

344. 467 a.

946

310.

360. 361

879

330

947

451

880

393. 410. 459.

477

949

330

883

467

950

344

885

329

951

433. 450

886

450

952

428

887

337.

352

953

387

888

337 sq.

502

954

344. 503

889

330. 459 sq.

956

309

891

474

957

358 a. 383 a.

428. 467

895

,

360

958

387

898

467.

486

959

344

899

400

964.

373. 385

900

330

965

477. 498

901

371

966

344

902

358. 371.

386

967

331

904

330.

400

968

513 sq. 515

905

358.

477

969

361

906

364.

462

970

' 344

907

427.

432

971

310

908

363

973

310. 357.

360. 468

912

310. 331. 358a.

361

974

310. 339.

344. 502

913

330. 457 a.

975

361

914

386.

477

977

331.

361. 451

917

339

978

331. ;

384 a. 492

918

467

979

439

922

332.

339

980

361

923

383 a.

982

358 a. 361.

413. 468

925

359

985

500

926

305.

376

986

329

927

514 sq.

989

387

928

343 sq. 371. 383 a.

990

399. 432 sq.

929

305.

310

993

310

930

386

994

330

932

310.

360

995

309. ;

msk. 486

933

310. 330.

382

1004

309

934

360. 383 a.

430

1005

360. 439

935

309.

503

1008

344

937

407

1009

498

938

461

1010

360.

466 498

941

358 a.

426

1013

359

942

430

1014

310

943

327. 416.

429

1015

310

944

330

1016

355.

417. 463

945 aqq.

329

1017

810

EMENDATIONIS PLAVTINAE.

539

Trinnmmi

Pa«-

Trinnmmi

P**-

1018

330

1101

377

1020

498

1104

439

1021

338.

473

1106

492 sq.

1022

330.

450

1108

330

1023

350. 470.

499

1113

329

1025

337. 432 sq.

1115

381

1028

309.

330

1118

332. 385

1029

830

1120

329

1030

386.

387

1123

330

1036

330.

363

1124

412. 432 eq. 475

1039

470

1125

477

1043

309.

360

1126

339

1044

355

1128

450

1046

310. 355. 358 a.

461

1129

498

1049

324. 364.

500

1130

357

1060

331

1131

362

1051

324. 331.

498

1132

309

1052

333. 345. 385.

408

1133

399 Bq. 504

1054

327.

503

1134

399 sq. 475

1055

360. 386.

387

1138

480

1056

331

1139

344

1057

355

1141

310

1058

310.

360

1145

501

1059 329.

410. 427. 430 sq.

432

1153

340

1061

872

1155

330. 410

1063

360

1156

309.

366. 405

1064

323.

485

1157

330

1065

492

1160

473

1066

469

1161

309. 362

1067

387

1163

340

1069

324

1165

361

1070

362

1166

396

1071 359.

427. 432. 514. 529 aq.

1167

410

1073

500

1169

475

1082

475

1170

310. 439

1083

331

1173

a^O. 500

1087

330.

352

1177

359. 362

1088

479

1179

340.

426. 466

1090

340 399.

408

1183

342

1092

331.

439

1185

310.

330. 427

1094

506

1188

325

540

PBOLEOOMENA DE BATI0MIBV8

11.

Plantas Amphitraone

pag.

Aulalaria

pag.

argom. acr.

526 8q.

III, 5, 39

385

prolog. 38

421

IV, 1, 20

380

69 sq.

341 a.

~ 3, 2

351 a. 393

I, 1, 68. 74

417

4, 53

419

119

442

~ 9, 3. 5

440

18B

430 a.

16

411

- 3, 22

414

10, 53

419

50

417

Captivis

II, 1, 9

422

prolog. 9

426

2, 70

415

25

424

71

396

I. 1, 12

374. 378 a.

87

418

16

874

129

375

18

458

III, 1, 12

526

- 2. 5

372 a.

4, 25

357

9

457

IV. 3, 1

379

19

464

15 aq.

341 a.

49

415

V, 1.4

422

II, 2, 10

423

39

382

84

384 a.

2, 3

364

93

395

Asinaria

- 3. 4

410

prolog. 10

415

66

384 a.

I, 1, 48

420

III, 3, 14 8qq.

420

2, 26

396

4, 39

394 a. 472

U, 3. 2

418

84

377

III. 2. 11

417

- 5, 5

406

IV, 1

443

6

508

7

375 a.

19

379

17

423. 465

66

518 a.

30 8qq.

414 sq.

IV, 2, 2

417

V. 1. 1

419

11

419

- 2, 77

417

19

420 a.

Aalalaria

V, 1, 13

397 a.

H. 1..18

334

4, 26

402

2, 12

414

- 5,4

402

39

419

Curcnlione

57

397 a.

1

I, 1,4

341

65

379

II, 3, 60 sq.

395 a.

8, 19

377

66

375

23

378

78

395 a.

26

404

81

401

III, 2, 18

364

88

395 a.

- 3, 3

378

, IV, 1, 25

378

EMENDATIONIS PLAVTINAE.

541

Carcnlione TV, 2, 3

3, 18

4, 1 V, 2, 6

15

3, 27 Casina

II, 6, 35

III, 3, 24

6. 4

IV, 2, 12 V, 4, 1

Cistellaria I, 1, 6

- - 46

47

58

II, 1, 21 60

3, 8 78

IV, 2 init.

32

104

V, 1

Epidico ir, 2, 65 59 aq.

III, 1, 4

2, 16 sq. 35

IV, 2, 33 V, 1, 60

2, 38 Bacchidibas

I, 1, 1 (36)

4 (38)

5 (39)

10 (44)

13 (47)

17 ^51)

19 (63)

23 (67)

24 (58)

25 (59)

p»g

Bacchidibus

pag.

424

1, 1,

33

(66)

502

384 a.

37

(70)

477

414

39

(72)

487. 488. 616

367. 402

42

(75)

468. 501

383 a.

43

(76)

362 a.

386

44

(77)

488 a.

46

(79)

448 a.

366

48

(81)

488

377

.^

49

(82)

488

430

60

(83)

395. 461 bis

419

61

(84)

411. 466. 494

377

63

(86)

432

64

(87)

389

381

66

(89)

419. 477

396

67

(90)

450

396

58

(91)

477

379

60

(93)

498

396

61

(94)

484 sq.

382

63

(96)

484 Bq.

508

*

68

(101)

498

367

70

(103)

410. 459

418

^

72

(106)

461

367

74

(107)

410

361 a.

1.2,

3 (111)

512

381

9 (117)

488

15

(123)

417

879

24

(132)

492. 494

342

26

(134)

491

372

27

(136)

494. 512

461

32

(140)

423. 487 sq.

417

36

(144)

441

336

39

(148)

612

417

42

(160)

467

411

44

(162)

448. 497

63

(161)

488

491

54

(162)

491

480

58

(166)

511

468

I[, 2,

9 (186)

497

410

12

(189)

406

488

24

(202)

447

441

36

(214)

611

410

40

(218)

865

488

41

(219)

494

469

42

(220)

483

412

43

(221)

862 a. 488

542

PROLEGOHENA DE BATIONIBVS

Baccbidibus

pag-

Baccbidibas

pag.

II, 2, 46 (224)

467

III, 3, 80 (484)

416

47 (225)

414

81 (486)

466

48 (226)

399 a.

86 (490)

466

61 (229)

426. 492

III, 4, 12 (610)

364

3, 11 (246)

466

20 (618)

456

20 (264)

447

~ 6, 3 (632)

403

21 (266)

466

8 (537)

603

23 (267)

508

34 (663)

499

24 (268)

494

IV, 1 , 2 (674)

468

- 34 (268)

611

4 (676)

361 a.

- - 41 (276)

611

6 (677)

361 a.

44 (278)

321 a.

2, 7 (689)

468

66 (290)

497

9 (691)

361 a.

61 (296)

363

12 (694)

449

73 (307)

442

14 (696)

610

74 (308)

497

28 (606)

510

97 (331)

362. 449

3, 1 (612)

432

110 (344)

463

3 (614)

432

114 (348)

447

8 (619)

362

122 (366)

399 'a.

- 4, 3 (642)

394 a.

128 (362)

360 a.

6 (644)

410

131 (366)

491

31 (682)

476

III, 1, 14 (381)

441

33 (684)

469

2, 10 (394)

432

66 (707)

410

20 (404)

403. 601

67 (708)

466

ni, 3, 3 (407)

602

66 (717)

503

6 (410)

494 sq.

71 (722)

502

16 (419)

410

79 (731)

466

18 (422)

410

84 (736)

602

20 (424)

443 a.

106 (768)

466

22 (426),

471

- 6. 4 (764)

416

24 (428)

432 8q.

6 (766)

611

27 (431)

432 sq.

- 6, 12 (782)

468

31 (436)

493

26 (796)

410. 461. 469

34 (438)

468

7, 10 (808)

464

^ 40 (444)

466

13 (811)

376

42 (446)

432 sq.

8, 9 (860)

458

43 (447)

432

12 (863)

456

49 (463)

460

17 (868)

497

66 (460)

466

26 (867)

497. 511

68 (462)

434

39 (880)

609

62 (466)

466

61 (892)

369 a.

76 (479)

466 8q.

61 (902)

446

76 (480)

388

66 (907)

404

-- 78 (482)

876

-^ ~ 70 (911)

424. 468

EMENDATIOmS PLAVTINAE.

543

Bacchidibus

pag-

Menaechmis

P»g.

IV,

8, 74

(916)

369 a.

IT, 3, 10

422

9, 8 (392)

396 a.

74

361 a.

36

(960)

376

84 -

377

60

(974)

334

III, 2, 9

414

62

(986)

396 a.

[II, 3, 18

346

120 (1043)

410

27

334

122 (1045)

609

IV, 2, 6

406

142 (1066)

464. 467

8

418

«

161 (1074)

477. 611

99

361 a.

V,

1, 18

(1104)

411

3, 3

407

# v^_

30

(1118)

418

16

376

2, 23

(1142)

476

V, 6, 32

427

26

(1146)

476

7, 39

894 a.

27

(1146)

461

66

423

36

(1156)

396 a.

67

332

41

(1160)

410

9, 16

861 a.

44

(1163)

417

Milite glorioso

46

(1166)

406

I, 1,4

443

46

(1166)

440

6

449

47

(1167)

409

18

448

49

(1169)

406

27

468

50

(1170)

419

29

449

66

(1176)

406

31

467

76

(1191)

440

60

612

76

(1192)

401

64

466 a.

80

(1196)

406

66

381

86

(1204)

405

69

408

88

(1206)

406

II, 1, 63

410

Moatellaria

-2. 2

462

I,

8, 49

367

14

464

n.

1, 31

402

16

344

III,

1, 72

426

38

469

93

421

70

379

116

376

71

463

2, 1

413

87

428

3

413

3, 19

476

- 96

366

26

480

106

390 a.

64

388

IV,

2, 33

440

- 4, 9

394 a.

69

430 a

6, 41

396

V.

1, 46

378

6, 38

618 a.

Menaech

mis

66

466 a.

prolog. 40

416

73

449. 458

.

49

426

III, 1, 16

843

II,

2, 36

834

--18

377

544

PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

Milite glorioso

III, 1, 26

36

39

64

66

82

106

178

2, 34 66

IV, 2, 17

29

39

42

3, 18

31

32

37

4, 1

41

46

6, 29

8, 8 V, 4

24

44

Mercatore prolog. 13

I, 1, 68

2, 42

69

II, 1, 31 40

2, 26

36

40

3, 77

4, 7 11

III, 1, 38

4, 6

61

66

IV, 1, 23 -2,6

pag.

Mercatore

462

IV,

4, 48

471. 477

60

462 a.

V.

2. 4

336

47

381. 443

Pseadulo

408

I,

2, 6Bq

463

3, 60

367

144

460 a.

6, 27

344

127

376

«

129

390

130

372

11,

1, 14

342

III,

2, 23

466 a.

69

493

71

449

74

611

75

393

IV,

1, 2

369

3, 17

463

6, 9

423

7, 132

361 a.

Poenalo

404

I,

2, 31

460 a.

53

616

."■•

161

183

440

6, 7

367

in.

1. 31

401

8, 87

441

IV,

2, 18

361 a.

71

334

V,

2, 96

357

119

341 a. 362 a.

3, 17

340 a.

4, 22

419

90

392

104

441

6,4

379

6, 4

347

Persa

397 a.

I,

1, 26

424

26

361 a.

2, 16

424

3, 57

p»g.

361 a. 417 441 441

604 394 a. 394 a.

386

384 a.

340 sq. a.

379

392 sq.

897 a.

861 a.

389 351 a. 361 a.

396

347 340 a.

892

440 379 416 416 410 396 397 355 376 381 332 4-29 380 402 529 892 422. 463

373 876 423

398 a.

EMENDATIONIS PLAVTINAE.

545

Poennlo

pag-

Sticho

Pag.

11,1,

3

393

II,

2, 60

427

4

334

66

890 a.

5

378

m,

1, 10

508

«

7

378

18

341

- 2,

3

876

IV,

1.21

.S82

11,2,

5

834 sq.

23

418

13

384 a.

29

378

30

430

48

335

- 8,

7

397 a

2, 17

392

10

397 a.

52 8qq.

895 a.

- 5,

21

398 a.

V,

4, 19

464

22

397 a.

20

380

26

423

23

378

m, 3,

5

430 a

- 45

876

IV, 3,

8

357

Trncttlento

28

354

I,

2, 91 sq.

430

76

334

11,

6, 27

396

- 4,

87

334

86

375

V, 1.

8

381

III,

1, 7

396

- 2,

29

357

IV,

4, 7

396

extr.

294

Terentina Andria

Bndente

I,

1, 15

396

prolog

39

415 sq.

16

869

1, 1,

5

380

39

394 a.

- *,

8

374

5, 26

894 a.

III, 4,

55

351 a

n,

3, 17

880

- 6,

47

334

6, 8

391 a.

- 6,

14

419

IV,

2, 11

881

IV, 1,

9

425

Eunncho

-3,

20

411

II,

2, 10

898

75

416

V,

1, 16

458 sq.

- 4,

56

382

Heaatontimorumeno

- 6,

3

414

III,

2, 4

891 a.

- 6,

8

395 a.

V,

1, 20

890 a

- 7,

22

421

Ad(

Blphifl

V. 1.

5

380

prolog. 4

369 a.

- 2,

46

424

25

427

Stich

0

I,

1, 11 sqq.

370 a. 518 a.

1,2,

83

416

15

369 a. 512

- 3,

22

371

30

370 a.

II, 1,

40

440

31

370 a.

50

440

48

370 a.

- 2,

5

334

2, 2 8q.

370 a.

23

392

- 38

370 a.

51

349

. ".

1, 54

870 a.

FK.

RIT8CHRLI1

OPVBCVLA V.

35

546

PROLEGOHENA DE BATI0NIBV8

Adelphis

pag-

Cicero Orat.

pag.

III, 2, 13

411

§ 150 sqq. 428. 436 sq.

Uecyra

Gellius XIV, 1

340

I, 2, 119

458

XVIII, 9

332

IV, 1, 60

393

Marius Victorinus

V, 4, 27 .

382

p. 9, 20 K.

351

Phormione

15. 21 K.

353

II, 1, 31

411

Naevius ap. Cic. 1. s. (

3. 486 sqq.

IV, 2, 7

390 a.

Nonius p. 307

339

11

403

497, 32

340

Charisias

Pacuvius 153 R.

339

p. 66, 22 K.

843

Phocas p. 440, 42 K.

355

112, 8 K.

354

Varro de 1. lat. VI, 78

332

IIL

1

paff.

p«g.

abdere

514

aput, apud

352

Aeheruns

350. 413

aput monosyll.

387 sq. 398

accepsti

373

~af terminatio producta

417 sq.

accnsativas am nomuiaiivi aa 343

argumenta metrica

524 sqq.

is, es

289. 345

atque pyrrh.

374

ad praeposiiionis asaimilatio 366

ou = oCi

353

ad, at, adque

352

auonculus trisyll.

397

adeo pros. et acc.

408. 455

aut non in fine versus

518 a.

adhibere procul nihili

514

bene, bonus monosyll.

389

adsecue

332

beneficium quadrisyll.

396

adulescens, adolescens

350

bibo iambus vel pyrrh.

410

ae et e

351

boi^ monosyll.

397

aequiperare orth. et constr

. 339.351

breui monosyll.

397

agere, agitare animo

519

c et qu

349

ago iambns vel pjrrh.

410

c et t

855

ais, aU, (nbam synis.

406

caesura, diaeresis 434

sq. 505 sq.

aliiU, dliud

352

Ccdcham

843

aliuta non Plantinom

389 a.

canem monosyll.

394

amabo bacchius

410

Cantor

294

ambiunt bisyll.

408

caput monosyll.

401

amor monosyll.

394

caueto bisyll.

398

antea bisyll.

407 a.

cauiUator trisyll.

872. 398

antehaCf anteit bisyll.

404

cedere, incedere

382

antempnas

356

cdatum genet.

344

antigerio non Plautinum

389 a.

cena, coena

351

aphaeresis

359 sq.

Charmide vocat non Plaui 342

apostrophns

358 sq.

Chiruchus

338

apotheca

337

Chreme

344

aps, abs

366

cito proB.

412 sq.

aptus

333

duentum genet.

406

EMENDATIONIS PLAVTINAE.

547

pag. 333 404 338 sq. 394 323

t coapio, coepio coire bisyll. CoUabus colo monosyll. columen, culmen

columis non pro incolumis 326

com, con assimilatQni 366

comessum 355

concede huc non creticQS 452

coniunctivi formatio 423

cohlutitare [conlutulentareJl 331

contaminatio Trinummi 529

contempnere 356

conuenat, conuenicU 344. 406. 448

corrumptor 355

coxendicis prod. paenult. 418

Cricoldbus 338

CrimnxAS 338

cume 389 a.

d 'paragogicum' 346

dabo iambus vel pyrrh. 410 sq.

dari, dato num pyrrh. 411. 494

dampnum 356

dat num productum 425

decharmidare 331

dedi, dedin' pyrrh. 411

dedit non monosyll. 375

dedisse, dedisti non corr. paennlt

374 sq.

dehibere 357

dehinc monosyll. 404

dei, di 352 dein, deinde, deorsum syniz. 404.

det productum 423

detis monosyll. 407

dico non troch. 410

didascalia Trinummi 527

die, diei 355. 413

dierectus pros. 406

dies, diu monosyll. 405. 406

dignus c. gen. 340 dites, ditiis 345. 398. 406

dixeris, -imus, -itis prod. i 422

dixti, dixisti 323

domi cupere 321

domicilium quadrisyll.

domus monosyll.

duellum bisyll.

duo monosyll.

duum, duorum, duarum

e ei ae

eccum correptum

ecf', eff-

ecqui, ecquis

egestatem non corr. antep.

ego pro8. et acc.

eho

£1 pro I

ei, eis plur.

ei dativi pros. et acc.

eia pros.

pag- 396 389 408 408 845 351 371 366 374 396

412. 464 429 352 352

413. 415 430

eli8io399Bq. 407.4288q 452.481.492 eloco nihili 372

elutum, elotum 350

eminor, emincUio nihili 419

en, em, hem 352

enclisis 455. 456 sq. 461. 475. 487 eo verbi pros. 410

enim monosyll. 387 sq. 394 a.

epistula 350

epUheca 337

eqwidem 833 sqq.

er terminatio corr. 418

Eretria acc. 397 sq. a.

ergo pros. et i^c. 376. 456 a.

eri, erum monosyll. 394

ero verbum pro pyrrh. 410

erus, herus 352

es, *s, est, 'st 359 sq.

es, est omissum 361 sq.

esse omi88um 365

esse pyrrh. 371

essum, essurio 355

est correptum 363. 374

euenat, eueniat 344. 406. 448

eumpse 344

ex correptum 384

expaptUato 372

exsolatum, exidattm 347

exturbauit non trisyll. 398

36*

548

PROLEGOMENA DE RATIONIBVS

fac^ face

factum Bine est

faenus, fenus

faxis, feceris prod. %

ferentarius correptam

fide, fidei

fUii, filios bisjll.

fit prodnctnm

foras, fores, forum moDOs

frudare

fuat iambus

fuerunt biayll.

fui monosyll.

fui spondeas

fanebres Indi

fuiura sine sunt

gaudiis biBjll.

genetivas ai

^ as

e pro ei

t pro ii

uw pro orum

ger (inger) imperat.

gnatus, natus

gratiis, graHs

gurguiio

hau, haut, haud

haut non pro ne

hauscio

h/ctn, em, en

hemonem

hercte non pyrrh.

hercle, coUooatio

hertis, erus

hic, hoc correpta

hice, non hicce

hinc

hisee nominai

hoc a faac re

hoc aeiate nihili

holitor, olitor

homo iambas vel pjrrh

homo non compar. cam

honos

p»ff. 344

362 sq.

361

422. 460 a.

385

345

405

424

. 888 sq. 392

350

423

408

408

413

527 sq.

364 sq.

405

342. 390 a.

389 a. 526

345

346

, arum

345. 406

344

356 sq.

405

866

362 sqq.

326

356

352. 529

389 a

376

329

352

386

355

419

344

374

340

352

409

tiomo 401

344

I

p«g- 352

414. 415 sq.

415

351 8q.

412

340

419

357

355. 372

371. 455. 489

452 a.

hosHum, ostium huic nam biByll. huice.

i, is pro ei, eis ihi proa.

idem, item permut. %er infinitivas ignaius pro innatus ilico, non illico ille pros. illius dactylus Ulunc, iUum et sim. 383 a.

imperativi roga, iube, abt 409 in praepos. assimil. 366

inde pyrrh. 376

indu, indaudire 389 a.

ingratiis, ingratis 405

inhiauit non trisylL 398

inmoenis 350 sq.

insciens, inscius 323

integumentum, tegumentum 323 inter, intus, interim corr. 377. 469 intro non corr. 378

introire triByll. 404

louem monoByll. 397

ipse pyrrh. 371

is, it, imus, itis coniunctivi 422 sq. isU proB. 371. 466. 489

352 397 344 326 406 411 395 a. 331

it, Ulut, id, iUud

iuuentutem trisyll.

Lache

largitari

lien, lienis pros.

loqui pyrrh.

Itibet num monosyll.

lutitare

ludi V. funebres

m finale

magistratus trisyll.

magnufictis

mdleficus triflyll.

malus, mdle monosyll.

manufestus

manus monosyll.

med

423 398 395 396 389 349 389 346. 390 a.

EMENDATIONIS PLAVTINAE.

549

Megares, Megaribus 397 a.

Menandri TTapaKaTa6f)Kr) 629

meri monosyll. 394

mi pro mtTit 345. 614 sq.

mihi pros. et acc. 412 sq. 468

minae mnae 391 sq.

ministrare trisyll. 398

mirum ni, mirum quin 363

miser nam monosyll. 404

modus nnm monosylL 404

modo pro8. et acc. 411 sq.

moenia, munia 350

Mu9ia 350

Naeyii ars 436 sq.

nam interrog. 449

nanctus 365

nauis monosyll. 397

ne non in fine versns 518 a:

ne, nae 351

ne, n' 357 sq. 386

ne et neu 372 a.

nec, neque 345

neghgo 351

nego iambns vel pyrrh. 410

neminem bisyll. 388

nempe pyrrh. 380

nempe enim 332

nemuUa 326

nequiquam 357

nescio pros. et acc. 410.459.470

neu non elisam 372 a. 443 a.

nU, nihil 345

nimis nnm monosyll. 404

nisi pros. et acc. 411

nisi in fine versus 518 a.

nisi constr. 421

noenum 390 a. noris nosse, noueria nouisse 428

nouerunt, nouere 451

nouo monosyll. 397

numne 332

nummum, non ttummorum 344

o primae pers. praes. 409 sqq.

obex 336

obrepere c. accns. 839

psff.

octUtus

373

olitor, holitor

352

omnis pyrrh.

380 sq. 489

op pro o&

366

opfrtare

616

dr terminatio prod. 416 sqq. 462 a.

ostium, Jkostium 852

ouia monosyll. 897

paenitet, poenitet 851

pater non monosyll. 401 sq.

pcKter non pro iambo 419

pati nnm pro pyrrh. 411

penetrauit non trisyll. 398

Periplecomenua 343

pertstromcUa 384 personamm notae 294. 295. 310 peruenam, perueniam 344. 406. 448

Fhilippi corr. paennlt. 373 PhQippum, PhUippeum gen. 344 piget nnm monosyll. 395 a. 478

placidule 338

pone acc. 456 a.

poste, postea bisyll. 407 a. potestatem num corr. antepaen. 397 a.

potine, potin' 359

potis, pote 363

praehibere, praebere 357

j^oeoptore trlByll. 404

jproeut pyrrh. 404

proinde bisyll. 404

prosus, prorsus 357

protenue, protinus 351 a.

Pseu^ttlti^^ P»eu(lo7us 526

puclet num monosyll. 395 a.

puer, pueUa syniz. 407

puplicua 355

puto iambus vel pyrrh. 410

qu, quo, quu, cu 348 sq.

quaequomque 349

quamde non Plaut 389

quamobrem acc. 384

quando acc. 456 a.

quasi pros. et acc. 411 sq.

quaUuoT bisyll. 408

quemadmodum acc. 384

550

PROLEGOMENA DE RATI0NIBV8

pftg.

quia proB. et acc. 381. 461

quidem monosyll. 387 sq. 398 sq.

quinctm 355

quippe non pyrrh. . 376

quit quoi, quid quod 352

quoi non biflylL 414

quoi correptam 414. 438 a. 443 a.

quoi elisom 372. 443 a.

quoniam bisyll. 405

r finale 423

re, rei 345

recommerUari 331 sq.

refert, reffert 413

rei spondens 413

relicuus, reliquos 349

Bhadamam 343

rogitare pro rogare 516

rusum, rureum 357

8 finale 423

salillum 335 sq.

aaiipotens 338

aarire, non 8arrt>« 406

eat, satis 345

aateUitea paeon 372

so^tfie^ «attV 359

«(n&am 345. 406

9cio iambas vel pyrrh. 410

8cio, 8cia8 monosyll. 406 sq.

scit prodnctnm 424

eecede htM: non creticas 452

sectius, 8eciu8 382

sed, se 346

sedentarius correptnm 385

semd nam monosylL 392

semul, simul 351

senex, senem monosyll. 389. 393

8enectwtem trisylL 396

seorsum bisylL 404

sescenti 365

seaquipede 365

set, sed 352

setius, non secius 332

seu correptam 341. 438 a.

seu non eliflom 372 a. 443 a.

. . . siue (seu) 340 sq. 372 a.

pag-

n5t pros. et acc. 412 sq.

simiUwnae paeon 372

simitu 390 a. atintfZ monoBylL 389 sq. 392 sq. 478

sine nam monosy]!. 394 a.

sino iambas yel pyrrh. 410

sirempse 390 a.

9tY prodactam 423. 494

sitellum [?] 336 a.

fioror monosyll. 394

sublinere os 339

SiUMphanta 350 9um^ wmiM^ M4it< omissa 364 sq.

sumhola 350

supellectile 372

5i«raci4«ae 350

fi^wrt 350

surrupere 350

suscensere 365

«t«0i«m^ «urtfum 357

synaloepha 428 sq. 492

t finale 422

t et c 365

to5emact4Zum 385

tabulae, tabettae 384 a.

tem, tam« 389 sq.

tamen monosylL 389

tamenetsi, tametsi 389 a. 470

ted 346. 390 a.

tegumentum, integumentum 323

temptare 356 Terentii ars et sermo 369 a. 390 a.

437

tet%di, detuli 376

thensaurw 356

tt^^t pros. et acc. 412 sq.

tis 342

tolerare 339

toleratrix 336

topper non Plaat. 889 a.

trttim monosyll. 406

tuor 408

u et f 395

u et y 350

t«dt proB. 412

EHENDATI0NI8 FLAVTINAE.

551

p«g-

psff.

udis non monosjll.

395

YOcaiivnB Charmide et sim.

343

udit iambns

423. 463

uoUs non monosyll.

396 sq.

umum dare, uenutn ire

426

udlo iambus Tel pyrrh.

409 sq.

ueniMtas bisyll.

396

uolvwtas bisyll.

396

ueactUus

338

uoiuptas biByll.

396

uiaticus

337

uorrere

349

uinarium

337 sq.

uotare

349

uindex

336

ur terminatio non prod.

418 sq.

uiros monosyll.

394

ut non in fine versns

518 a.

unde pyrrh.

377

uti non pyrrh.

412

uo, ue

349

y ei u

350

uo, uu

349

xr.

Dno progTammata Flantina.

L CANTICVM POENVLI PLAVTINAE EMENDATVM.*)

m Pristinam consaetudinem quandam recolimus, cum scae- nam Plautinam vobis proponimus **), emendatam illam qui-

*) [Prooemiam indicis scholarnm Bonnensimn hibemarum anno- rum cioioccoLvni et lix.]

**) [Proposnerat Ritschelias Plautinas scaenas Militis gloriosi, Psendali, Menaechmoram, Mostellariae emendatas nec tamen plenius enarratas in prooemiis indicam schol. VratislaY. aest. 1839, Bonn. hib. 1850/61 et 1861/62, aest. 1861. Qaoram argumentam cum in ipsas illarum fabularum editiones receptum sit, Bitschelius ea in opusculis iteranda non curavit (cf. Opusc. 11 praef. p. xxi): primi tamen illorum programmatum, quod idem inter Vratislaviensia fuit ulti- mum, praefationem perorationemque infra scripsi, quippe etiamnunc 8 lectu haud iniucundas visas. C. W.] ' Grave accidit et propemodum nimium, quod in ipso discessu et inter summas tarbas officio satis- facere iubemur olim iucundissimo, sed cui nunc vere satis fieri vix ullo modo possit. Nam cum nostrum sit, quibus haec sunt prooemia con- cinnanda, non modo studiorum industriam vobis commendare et ad strenuum earum quas infra positas videtis scholarum usum cohortari, sed etiam aliquid reconditius, quod ad litteras ipsas spectet, propo- nere: quoniam et otio caremus et librorum supellectile, nihil fere no- bis relictum intellegimus, nisi nt materiam potius virium exercendarnm vobis tradamus, quam in floridiorem locum aliquem deductos nberiore rationum expositione ipsi instituamus. Ezprompsimns igitar ex sche- dnlis casn magis quam consilio servatis Plantinam scaenam Militis gloriosi II, 4 pro virili parte a nobis emendatam: quarum emendatio-

DVO PROGRAMMATA PLAVTINA. 553

dem pro virili parte^ sed eandem non enarratam potius ube- riore ratiocinatione quam brevi fontium indicio ita adnotatam^

num rationes yobiemet ipsis committimus indagandas. In qno qaidem negotio non sine aliqno snccessu elaborabitis , si et exempli memine- ritis, quod interpretanda Trinummo duobus ante annis proposuimus, et ea praecepta ad illam Militifl scaenam accommodaritis , quibus cri- ticam artem omnem et hermeneuticam contineri per proximam biemem docuimuB. Nec tamen id fieri sine brevi notatione critica potuerit, qua, quid quoque loco dubio scriptum libri teneant, quos sinceros fon- tes cognovimus Plautinarum fabularum, Yobiscum communicarimus. Eiusmodi libros mss. meministis tres exstare: Ambrosianum palimpse- stum (a), et qui communi Palatinorum vel Gamerarianorum nomine comprehenduntur , Veterem Codicem nunc Vaticanum (P) Decurtatnm- que Heidelbergensem (t). Nam qui praeterea non exiguo numero co- dices Plautini exstant fabulas XII posteriores complectentea, hi aut e novicia recensione prodierunt nec uUam auotoritatem habent, aut prorsus cum Heidelbergensi consentiunt, ut Vaticanus ille ab lordano Vrsino olim possessus nec aetate minor Heidelbergensi, vel ex hoc descriptuB saec. xv Laurentianorum unus, vel rursum ex hoc ductus Florentinus quidam , quem nostro aere in Etruria ipsi emimus. Atque 4 adeo ex eodem hoc fonte interpolata illa quam diximus recensio ma- navit. Sed tamen trea illos qui inter omnes eminent fontes quasi dif- fundi in quattnor rivos dixeris: quandoquidem Vetus Codex Camerarii, post Camerarium, Gruterum, Pareum a nobis demum diligenter et plene excusBUB, tam frequentem antiqui correctoris manum paBsus est, ut pro duobuB libris iure numeretur. Non cadit hoc in omnes fabulas: sed praeter alias quasdam cadit in Militem. Facile autem ratio bina- mm manuum illarum quae qualisque sit perspicitur. Saepe antiquior manus vestigia veri quamvis tenuia vel obscurata servavit, quorum ne umbra quidem Buperest in altero Palatino: saepe hoc est manifesto depravatior. Vtriusque generis scripturas secunda manus inutavit ad aliuB codiciB exemplum, qui simillimus fuit HeidelbergensiB libri. E quo apparet, quotiens vere correcta, totiens fere magis etiam corrupta Plauti verba manu illa emendatrice esse. Simul intellegitis cur summo opere id studuerimuB, ut erasa vel aliquo modo fucata primae manus vestigia erueremus: quod paucissimis tantnm in locis prorsus despe- randum fuit. Quodsi in hoc genere quae legi nuUo modo potnerunt, punotis notari raro oportebat: multo tamen difficilius, quid in Ambro- Biano scriptum aut non scriptum vel esset vel esse videretur, satiB significare nuno licuii Nam cum litterarum fragmentis et apicibus imitandis haud pares operae essent, eiusmodi litteras prorBus hic omittere eammque spatia tantum numerare coacti fnimus. Praeterea non est silentio praetermittendum, aliquot praeclaras emendationes Godofredi Hermanni benevolentia nobis suppeditataB ease. Quem si de

554 PVO FROGRAMMATA PLAVTINA.

ut vestri iudicii exercendi copiam paratam habeatis. Quid enim sit^ cur hoc potissimum tempore operae parcamus bre- yitatique studeamus praeter cetera^ satis inter vos constare putamus. Delegimus igitur canticum illud a quo scaena altera Poenvli incipit: cuius ipsi videritis num haec quam infra posuimus species nec dissimilis veri sit nec indigna Plauto.

Adelphasivm.

Neg6ti sibi qui uolet uim parare,

Nauem ^t mulierem haec duo sibi comparato.

Nam nilllae magis res dua^ plus negoti

Habent, forte si dcceperis exornare,

[Neque ilmquam sat istae dua^ res omanturj 216

Neque eis uUa omandi satis satietas est.

Atque haec ut loqudr, nunc domo docta dico.

Nam nos usque ab ailrora ad hoc quod dieist

Ex industria ambae numquam concessamus

Lau^ri aut fricari aut tergeri aut omari, 220

reliqaifl omnibns, ubi qaidem eins disseDsam nallam notaverim, mecam consentire narravero, non vereor profecto ne hoc vano nescio caias gloriolae stadio dixisse videar: a qao vos qaidem probe scitis qnam Bim alienas: sed memoro hoc at penitas pernoscatis, qaanta sit in hac ipsa critica arte, qaae incertissima videri stultis hominibas solet, certitado et tamqaam necessitas. Plarimas enim corraptelas prorsus nostris rationibas convenienter pridem sastulerat Hermannus, et sasta- lerat sine talis libri ope, qualem nanc repertum et ezcussum Ambro- sianum laetamur. Quibus nolai singillatim enamerandis esse patidas. En igitar vobis scaenam si minus persanatam, at at a pristina inte- gritate certe propius quam adhuc fait absit.'

8 'Atqae haec qoidem hactenas. Qaibas fraimini tamqaam altima, quam imx>endere vestrae institationi conceditur, opella Sic aatem volo persoasam habeatis, nihil amqaam gratissimam recordationem eorum annorum esse obscuratarum, per quos suavissimo communiam studioram vincalo vobis, carissimi commilitones , et qai ante vos in hac litterarum palaestra desadarunt, coniunctas tot stadii erga me vestri docamenta sum expertus, at nihil iam sanctias et antiqaias habeam, qaam etiam atque etiam a vobis hoc petere, ut aliqaam mei memoriam etiam absentis conservetis. Valete mihique favete. Scr. Yratislaviae d. XI m. Mari mdoccxxxviiii.'

DVO PROGBAMMATA PLAVTINA. 555

. Poliri expoliri, pingi fingi: et lina Binae singulis quae datae sunt ancfllae, Eae nos <comiindo,> lauando, elu^ndo Operam dedidere: aggenlndaque aqua sunt

Viri duo defessi. 226 iv

Apage sis: negdti quantum m muliere ilnast! Sed uero duae, sat scid, maxumo ilni Populd quoilubet plus satis dare potissunt. [Quae ndctes diesque omni in aetate semper Ornantur, lauantur, tergentur, poliiintur. 230

Postremo modils muliebris nullust: nilmquam Lauando et fricando scimiis facere metam. Nam quae elautast, nisi percultast, meo quidem animo quasi

lutosast.] Anterastylis. Miror equidem te, soror, istaec fabulari, Quae tam callida et docta sis et faceta. 235

Nam qu6m sedul6 munditer nos habemus, Yix aegreque amatorculos inuenimus.

Adelphasivm. Itast: uerum hoc unurn tamen cogitato: Modus dmnibus in rebus', sordr, optumum habitust: Nimia omnia nimium exhibent negdti hominibus ex se. 240

Anterastylis. Sordr, cogita amabo, item nos perhiberi, Quasi si salsa milriatica esse autumantur Sine dmni lepdre et sine omni suauitate: Nisi si multa aqua usque et diil macerantur, Olent, tangere ilt non ueh^s. itidem nds sumus 245 [Eius seminis mulieres sunt]

Insillsae admodum, ^incoinmodae]) atque inueniistae, Sine milnditia et silmptu.

MlLPHIO.

Coquast haec quidem, Agorastocles, ut ego opmor: Scit milriatica ilt maceret.

AaORASTOCLES.

Quid mol^stu^s? 250

556 dvo programmata plavtina.

Adelphasivm.

f Soror, parce amabo. sat est dicere alios

Istiic: nosmet ne nostra uitia eloquamur.

Anterastylis. Qui^sco ergo.

Adelphasivm.

Amd te.

Anterastylis.

Sed h6c nunc responde:

Adsilnt omnia hic quae ad deilm pacem oportet

Adesse ?

Adelphasivm,

Omnia <^adsunt: cum ciira^ accuraui. 255

Agorastocles.

Diem pulcrum et celebrem et uenilstatis plenum:

Dignilm Yenere pol^ quoi sunt Aphrodisia hddie.

MlLPHIO.

Ecquid gratiaest; quom huc foras te euocaui? lam non me donari cado uini ueteris

Decet? dic dari. nil respdndes? 260

Lingua huic excidit, ut ego opinor. Quid malum astaas dpstupuisti?

Agorastocles.

Sine amem: ne opturba ac tace.

' Tractavit hoc canticum, Reizianis emendationibas usns, Herman- nu8 de metris p. 204 sqq. et Elem. doctr. metr. p. 295 sqq., sed is et praeter necessitatem et cnm concinnitatis detrimento relicta versunm diflcriptione ea qnae in B est nsque ad v. 245:

Negotii fibi qui uolet uim parare Nauem et mulierem hec duo

compartMto, Nam nuUe magif ref duae pluf negotii Habewt forte fi occeperif

exornare, 215 Neque umquam fatif hae duae ref omantur Neque eif ulla ordi-

nandi fatif fatietaf eft. Atque haec ut loquor nunc modo dicta dico Nam nof ufque ab

aurora ad hoc q%u>d diei eft

Poftquam aurora inluxit numquam conceffhuimuf Ex indu/lria ambae numqiMm conceffamuf 220 Lauari aufricaria uttergeria utomari:

DVO PROGRAMMATA PLAVTINA. 557

et Bic per singalos tetrametros deincepB, nisi nbi contra testamur. Vbi vi antem asteriBcos posnimns, inculcati snnt in solo B fiEkbnlae versuB ab 287 {Nam pro eriU. . .) ad 354 (. . ,effe oiium meum)i cnins rei canssa hand dnbie inde repetenda, qnod archetypi codicis tribns paginifl prae- termissia librarins ad proximas qnattnor transiliret et his demnm per- scriptis ammadverso errore illnc rediret 211 Negotii etiam GD.

oom

Negocii Z. Negocium F uolet uim parare Dc. uolet comparare Z.

uuit camparare F 212 sibi Beizius. om. libri 213 negotii

CD. negocii FZ 214 occoeperif Z. hoc ceperef Da. hoc ceperif

Db 215 inclnsi nt additamentnm langnidisBimnm sat istae

Hermannus praeeunte Beizio, qui duae istae satia transponebat. faJtif hae libri, nisi qnod h^ due ref fatif transponit Z refonantur Da

AM

216 facietaf CZ 217 uti D loquor^nunc W

domo Ooellerus in Truc. p. 105 coll. Merc. Sb6, modo libri. domi

n

Acidalins, Hermannus 218 uof C ab F diei eft etiam

GFZ. dixie D Seqnuntur etiam in CD ista poftquam aurora H-

luxit numquam conceffauimuf: quae glossematis deberi Acidalins vidit, miro consilio defendit HermannuB. £t partem illorum iam FZ rese- cnerunt: diei e/l Poftquam aurora iHuxit, nuquam conceffauimuf ex in- duftria ambae Lauari. . . : nisi quod ex om. Z 219 concesaamus

non ezpediebat Beckerus Quaest. p. 12, perfectum interpretabatnr onm Bothio Lachmannns in Lucr. p. 291, recte iudicavit Fleckeisenns in

r

Annal. phil. et paed. t. LXI (a. 1850) p. 65 220 tegeri D. tergari

F 221 findi D 222 stmt Beizius. nobif libri ancaie B

223 Eae Dc, Pjlades. ^a BGDa. eam FZ comundo addidi et tetrametro dimetrnm Bubieci ad ezemplum Hermanni, quocum poteram etiam Vsque operam dedere . Dno tetrametri in B sunt:

JSa nof lauando elytendo operam dederunt Aggerunda quae aqua funt uiri duo defeffl:

ubi dederant Z, altero autem yersu (tggerunda qtuu etiam Da, agge- runda que Dc, aggertmda qua C, ad gerundamque et simnl aquam FZ

226 Ante. praemittit Db negotii CD. negocii BFZ

una eft libri 227 Sed] fi FZ maximo B 228 cui libet G.

cui Itibet reliqui potiffunt F, P. Memla.- potif flmt reliqni

229—233 non esse Plauti certum puto 229 omni in B. in omni

reliqui etetate D 231 poftemo D ntUluf eft libri

numquam Bothins. nec umquaan libri Sunt autem haec in B sic

Bcripta:

Poftremo moduf muliebrif nuUuf eft

Neqi4e umquam lauando et fricando fcimuf faceren ntam.

Ybi feimus facere en iam membranae Tumebi Adv. HI, 5: unde sci- mi48 facere metam R. fcimuf facere nec quicquam praeterea CDFZ.

558 DVO PBOGBAMMATA PLAVTINA.

8%mu8 saturae Pylades. Bcimus facere paumm cam Palmerio p. 886 Acidalias in Asin. c. 3. acimus facere finem post Lambinam cnm Reisio Hermannas. Alia aliis ineptiora alii 238 onnm tetrame-

tram diacripsi cam B qtuu elauta est Camerarias. qua elauata

eft D. quae lauata eft FZ. qua cUxuata eft 6C. qiMe lauta est Py- lades peroulta eft libri It^sast R. ifdufta eft B. iniufta eft

C. inftaeft D. tu/la eft Z. mu/la eft F, Palmerias. imienusia est Ald. illauta est Camerarias. iUuta est Colvias, Doederlinas Synon. 11 p. 46. Si possent quidem et quasi videri ez interpolatione esse, placeret mSo animo in lustrdst sita Ceteram de hexametro bacchiaco cogitabat

Reizius 234 Adel. praemittii. Db equidem te soror B. equi-

vn dem for(yr te libri. quidem soror te Bothias iftec CDFZ. iftec

fic B: qaod servarunt omnes, sic quidem Reizius: Miror te, eoror, sic istaec fahuldri 236 quKm pro cum B 237 Vix] ut Nonias

p. 610 hoB daos versus afferens aegreque F, Priscianas III p. 612

hanc anam afferens. aegre que B. egre quf C. fgre Z. egre Nonias amator oculof Da 238 Ita eft libri 289 modif CD

in 6Z. om. CDF optimum libri habitu est ReisiaB,

Bothius. eft ?Mbitu libri lambicum effeoit Hermannus: Modus 6m-

nibus rehus, soror, negdtium optumum hdbitu est 240 omniummium Da negoti Hermannas. negotium BC. negocium DFZ 241

de eogitd amabo cf. Proleg. Trin. p. ocu [supra p. 440] et Lachman- num in Lacr. p. 388 242 Quasi si R. Quafi BDFZ, Hermannus

olim, LachmannuB in Lucr. p. 91. quam fi C, Hermannus nuper falfamariatica B 243 sine omni suauitale R: cf. Proleg. Trin.

p. cxxxusq. [380 sqq.] fine fuauitcUe libri: quod sine sHauitdte cum Reizio, Bothio, Hermanno interpretatur Lachmannus in Lucr. p. 91: prosodia, ut Musei philol. VII p. 698 [Opusc. II p. 699] dixi, a Plau- tino genere alienissima 244 Nisi si Hermannus. Nifi libri

usque om. Z 246 Pergit 6 in honc modom turbata yersuum di-

scriptione :

Olent falfa funt tangere ut non udif item nof fumuf

Eiuf feminif mulieref funt

Infulfae admodum adque inuenuftate

Sine mundacia et fumptu, coqua eft haec quidem agoraftocUf u^

ego opinor, 260 Scit muriatica ut maceret. quid moleftuf foror parce amdlo.

Sat eft iftuc dliof dicere nobif Ne nofmet in noftra etiam uitiam

loquamur, Quiefco ergo amo te, fed hoc nunc refponde mihi

266 Sunt hic omnia que ad deum pacem oportet Adeffe, imnia

accwraiui, Diem pukhrum et celebrem et uenuftatif plenium Digntm ueneri pol quoi funt aphrodifia hodie.

DVO PBOGRAMMATA PLAVTINA. 559

260 Ecquid graiiae gwom huc foraf te euocaui, iam num me deeet

donari Cado uini ueterif? dic dari nihil refpondef uncua huic excidit

ut ego opinor,

245 falfa funt etiam CDFZ: gloBsema esse Hermamias yidit, cniafi haec est horam yersaum diBcriptio:

Olent, tangere tU non tielis. . . . Item nos sumus: eim seminis mulierfy sunt, Insitlsae admodum dtque inuenustate [pUnae] Sine munditia et sumptu,

itidem R. item libri 246 Eius Mmtnis] eiufcemodi FZ Non

possant haec verba eiasdem poetae esse, cuiaB item nos sumtu Bont

247 Lacuaam, caias significatio in boIo B fit, licait hoc exemplo sapplere:

Insulsae admodum, [incommodaej dtque inuemistae,

inuenuftae Z. inuenuftate etiam CDa, inuenu/lqfe Dc, in ue- nuftate F 248 mundicia CDFZ 249 Coqua eft libri

ego om. F 250 macerentur F. macerent Camerarias molestus

scribebatar ante Hermannum 251 sq. sic R deletis glossematiB:

libri ut B, niBi quod in om. FZ, tU ia pro uitia habent CD. sat 6at dicere dlios, || Ne nosmet loqudmur etidm uitia nostra Reizias. sat ^st dicere dlios || Istuc nobis, ni nosmet ndstra etiam uitia 1 Loqudmur Her- mannuB olim. sat ist istuc dlios: | Ne ndsmet nunc ndstra etiam uitia elcqudmur idem nuper ' 253 Quiesco ergo. Ad. amo Galielmios. ym

Quiesco, Ad. ergo amo FZ et cum lacana pro perBonae nota CD

te.fed yulgo Adelfhasio continuantar cam libriB, Antebasttlis

autem praeBcribitur ante Omnia hoc sup. scr. C 254 Sic malni quam parum eleganter cam libris:

sed hoe nunc responde Mihi: sunt hdc dmnia, qtute ad deim pacem opdrtet Adisse?

255 adsunt: cum cura interddisBe conieci. Adesse? Ant. accuraui, deleto omnia, cum Bothio Hermannus nuper. Quodsi dimetras for- manduB ait, malim cuksse infinitivo extruBo:

Adsunt omnia hic, quae ad deam pacem opdrtet? Ant. Omnia ego accurdui.

Contra hexametros HermannuB olim discripserat:

Loqudmur. Quiisco. Ergo amo te. sed hoc nunc

Besp&nde mihi: su/nt /itc 6mnia, quae adiese ad deHm pacetn

op&rtet? Omnia ego accurdui. Diem pulcrum et cilebrem et uenustatis

plinum.

560 DVO PBOGRAMMATA PLAVTINA.

Ceterum adcuraui F 266 piUchrum libri 257 Venere post

Pium Hermannas. ueneri libri, toleratnm a Bentleio in Heautont. I, 1,110: qnod etsi sna qaadam defensione non caret, tamen in praesens malai perspicoitati consalere cui CDFZ fint F

aphrodofia Da 258 Et quid-F graJtiaest R, graiiae libri,

nisi qaod graci^^ C cum CDFZ 259 non Gronoviana. num

vel nu libri, nisi quod nu C donari cado uini ueteris Decet Bo-

thias. decet donari Cado uini ueterif libri. ctido ueteris uini donari Decet cam Beizio Hermannas 260 sq. Daos trimetros praetali

hexametro Beisiano. lambicos naper discripsit Hermannas:

lam ndnne me decit cado dondri ueteris uini?

Dic ddre. nihil respdndes? lingua huic ixcidit, ui cpinor.

dare pro dari iam Doasa Ezpl. IV, 1 261 lingua e B erait Came- rarias: qaod tamen coniectara repertam, sed post excidit oollocatam, iam Ald. exhibet. om. CD cam spatio vacao, sine spatio FZ hunc F 262 Qtnd 6. quid hic reliqoi adftanf £ ob-

stipuisti Camerarias. opfUtuifti BC. obftituifti Da. obticuifti DcFZ, 'nonnuUi libri Teteres' Lambini opturba pro obt. BC ac tace

Camerarios. ac tate B. aetcUe CD. tace FZ. ah tace GruteruB

Haec sunt quae in praesentia praefanda duximus trala- ticiae commendationi semestrium scholarum, quarum copiam lautissimam in eis quae subiectae sunt tabulis vobis obla- tam Ytdetis. Quibus ita utimini, ut impensae operae nec Yos nec nos paeniteat. Yalete.

n.

SCAENA PLAVTINA POENVLI ACT. IL*)

lu Poenuli Plautinae, quam fabulam spes est propediem

prodituram^ interim eam vobis scaenam proponimuS; qua fabulae actus 11 vulgo concluditur. Non illam quidem ube- riore ratiocinatione enarratam, sed ita cum cura adnotatam ut, cum ad plenam documentorum notitiam nihil desideretur, et iudicii acuendi et exercendi ingenii idonea vobis materia in promptu sit. Talem igitur^ qualem fere aut a poeta factam aut aliquot post illum saeculis lectitatam partim libri testantur partim ratio commendat, infra scriptam exhibuimus.

*) [Prooemium indicis scholarum aestiyaram Bonn. a. cioiocgclxv.]

dvo progbamhata plavtina. 561

l ycvs. a nt amoenides.

Lycvs.

Di illum infelicent dmnes, qui post hilnc diem

Leno lillam Yeneri umquam immolarit hdstiam^

Quiue lillum turis granum sacruficauerit.

Nam ego hddie infelix deis meis iratissumis

Sex agnos immolaui nec potui tamen 455

Propitiam Venerem facere uti iam ess^t mihi.

Quoniam litare n^queo, ego abii illim ilico

Iratus: exta uotui prosicarier.

Eo pacto auarae Yeneri pulcre adii manum.

Quando id quod sat erat satis habere ndluit, 460

Ego paiisam feci. sic ago, sic m^ decet.

Ego faxo posthac .dei deaeque c^teri

Contentiores mage erunt atque auidi minus,

Qum scibunt Yeneri ut adierit lend manum.

Condigne haruspex, n6n homo tri6boIi, 465

Omnibus in extis aibat portendi mihi

Maliim damnumque et deds esse iratds mihi. iv

Quid ei diuini aut hiimani aequomst credere?

Nam mina mi argenti dono postilla datast.

Sed quaeso ubinam illic r6stitit miles^ modo 470

Qui hanc mihi donauit^ quem ego uocaui ad prandium?

Sed eccum incedit.

Antamoenides.

Ita ut occepi dicere, Leniille; de illac piigna Ptenanthrdpica; Quom sexaginta milia hominum un6 die Volaticorum manibus occidi meis 475

Lycvs.

Eho,

Volaticorumne hominum?

Antamoenides.

Ita deic6 quidem. Lycvs. An 6bsecro usquam siint homines uolatici?

FB. HIT80HELII OPVflCYLA T. 36

562 dvo proorammata plavtina.

Antamoenides. Fuere: uerum ego interfeci.

Lycvs.

Qudmodo Potuisti?

Antamoenides. Dicam: uiscum legioni dedi 480

Fundasque: eo praesternebant folio farferi.

Lycvs. Quoi rei?

Antamoenides. Ad fundas uiscus ne adhaeresceret.

Lycvs. Perge: optume hercle peieras. quid postea?

Antamoenides. In fdndas uisci indebant grandiculds globos: Eo ill6s uolantis iiissi funditarier. 4S5

Quid millta uerba? quemque uisco offenderant^

***♦**♦ Tam cr^bri ibi at terram accidebant quam pira. Yt quisque acciderat^ eiim necabant ilico

Per cerebrum pinna su^ sibi [transfixi]; quasi 490

♦♦*♦* tiirturem.

Lycvs. Si hercle istuc umquam factumst, tum me Iilppiter Faci^t ut semper sacruficem; numquam litem.

Antamoenides. An mi haec non credis?

Lycvs. Credo ut mi aecumst credier.

Antamoenides. Age eamus intro. dum exta referuntiir; uolo 495

Narrare tibi etiam dnam pugnam.

Lycvs.

Nil moror. Antamoenides. Ausciilta.

dvo pbogrammata plavtina. 563

Lycvs. Non hercle *

Antamoenides.

^ * n^ * tuum iam elidam caput^ Nisi ailt auscultas ailt is in malam crucem.

Lycvs. VI

Malam ui crucem ibo potius.

Antamoenides.

Certumn^st tibi? 500

Lycvs. Certilm.

Antamoenides. Tum tu igitur die bono^ Aphrodisiis, Addice tuam meretricem mihi miniisculam.

Lycvs. Ita res diuina mihi fuit: res s^rias Omnis extoilo ex hoc die in alidm diem.

Antamoenides. Profestos festos habeam decretilmst mihi. 605

Nunc hinc eamus intro.

Lycvs.

Sequere hac me.

Antamoenides.

Sequor: In hiinc diem iam tilus sum mercennarius.

AcT. II LYCVS ANTAMOENIDES {vel fortasse ANTAMOINIDES)

A, LYCVS antamonedes lbno miles B. LYCVS ANTAMONE-

DES i). Lycuf leno. Antamonedef milef Z et^ nisi qtwd Antanome- def, F. Vbi Antomonides Pylades, Anthemonides Aldina (cum lun- tina puto), Anthaemonides Camerarius. Dictum est de vera naminis forma in Quaest. onomatol. Plaut. (Decadis prooem. Bonn. BeroUni a. 1861 editae diss. V) p. VI sq. [Opusc. III p. 340 aqj 451 Si Da. Dii F infelicitent F, Nonius p. 126 453 quiullum A thubis A, Z facrif. Z 454 infoelix Z deis A. diif F. dif reliqui mbi A iratilTnmaf CDa. iratirrimif F 455 agnos immolaoi Pylades. immolani agnof lihri cum A. agones immolaui Meursius Festo p. 10 dbu8us: unde imm. agonas Pareus 456 propiciam Z nti iam R. nti BCDFZ. ut A esset] foret Beizius. fieret Lachmannus 457

36*

564 DVO PROGRAMMATA PLAVTINA.

ego B Mus, phil. B?ien, VII p. 473 [Opusc. II p. 453 sq.]. om. Itbri vn cum A abii iUim Pa/reus. abi illim B (nm qyu)d is illi milico) CD cum A, abii illinc FZ 458 exta uetni Beizius, Bothius. aotni exta BCD cum A. uetui exta FZ profitarier B. proficcirier F Se- quuntur in BCDFZ e gloaaemaiis eonsuti duo versus, qui ab A abaunl:

Neque ea afpicere uolui. quoniam non bona HaruTpex dixit, deam eHe indignam credidi.

Vbi ego pro ea F, illa Beizius, Bothius, uel idem nuper, eapse Lach-

re

mannus afpice D, pieere B, specere Sccdiger, inspicere Lachmannus deum Camerarius, dea Pistoris indigna idem^ indignatam vd in- digetem vel indigenam Bittershusius msc. 459 explicant Muretus

Var. lect. XIX, 19, Bentleius in Ter. Heaut, IV, 6, 14 pulchre libri cum A 461 paussam A 462 D£i A. dii Z. di reliqui c^teri CZ 463 adque BC auidiuiminus t?eZ auediutminus -4 464 Qum B. Cum rdiqui 465 hie in A legitur post v. 473 466 aibat A. aiebat reliqui 467 dampnumque C 468 Qui dei FZ aut Pius, Saracenus. haud BCDFZ, atq* A aequum est Cam,eTarius. aequom V\ B. §cum V\ CD, ^quum fi Z. quif F credere Camerarius. crederet libri 469 Nam mfna mi B, Mina mihi Ubri efii libri 470 quefo B milea modo, Qui inJterpungebatur 472 ANTAMONIDES C, ANTAMONEDES D, antamonidef An. Z, Anta. F, L. B, hac littera in proximis Lenonem, E littera Lycum notans 473 Lenulle Priscia- nus III p, 614 (109 H,), menibranae Turnebi Advcrs. XV, 7, Ex- cerpta Pithoeana Oothofr, p, 66, -enullo A. Lenutte BC, Lenuite D. Lenul§ Z. Lemni E illa Prisc, ptenanthropica aus%LS sum. pente- tronica BCD. pentethronica Z. penetronica F. pentethronnica membr, Tum., in quibus tamen * aUquMntulum seriptwram conturbatam' dicity pentechronica Saracenus. Pelethronica H, Stephanus, Pteromithica Heraldus. Ptenomithica CHronovius. pentathlonica Bostius Opusc. p. 310. NihU legi in A potuit 474 quom A. Quo BCD. qua FZ fexa- ginta milia hominum B cim A. fexaginta hominum CDZ. hominum fexcenta F 475 euoloticorum FZ occidimuf B 476 Eho | Volati- conunne B, Euolaticorum libri cum A, Ehem uolaticorum Camera- rius, Eh uol. Chruterus, Eu uol. Gronovius. Hen 0 Yolat. Bothius. Volati- corum Handius Tu^seU. II p. 356 deico pro dico A 477 homines sunt Bothius uiatici BC {non A), uiattici Da 479 P. praemittit B ipro L) 481 EOP&AESTEfiNEBANTFOLiA A €t, nisi quod preft., B. eo ^fltemebant folia CDF, eof profterzkeba nt folia Zi quod cum aliis fraudi fuit tum Dousae Expl, IV, 2 farferi BCDF cum A, membr. Tum., Vaticani Lipsii Ant, lect, II, 19, farfari Z. farfani vel farfeni ScaJiger ad Fest, p, 88, 13 M,: 'Parfenum uirgulti genus:' ubi far- femm corr, Lipsius, cuius cf. EpistoK quaest. II, 22, Immerito ad Poenulum spectare Servius in Aen. Vlly 716 visus, e 'Plauto' fiaec afferens 'dissipabo te tanquam folia farfari'. Cf. Bostii Opusc. p, 225sqq,

DVO PROGRAMMATA PLAVTINA. 565

482 Quoi Ald, Qai BCDaF. cui AyDeZ ad fandaB uiscafl ne Bothiua. ne ad fundaf uifcQr libri cutn A uiscus (pro uiscum) e PlatUo grammctticm Endlidieri p. 9f affert adher. C Post himc v. in B seguuntur v. 551 612 483 obtume C peieras BoUiius, periuraf libri quip B. qni CD 484 uisci indebant Gruterus. uif uindebant vel nifuindebant B CD. infundebant F. infundebam Z glouof B 485

ita ^

£o Camerarius. Ego libri iuHit B fandarier D 486 ante Quid personae apatium CD quemque F, Dousa Expl, IV ^ 2. quemquem BCDZ, Bentleius in Hecyr. J, 1, 8. Cf. Menaechm. 717 487 inter- cidit versiculus quo, quid tandem viscus effedsset, aperiretur 488 crebri ibi at B. crebri At, sed ut A e corr. sitf B. crebi ad CD, Yiu crebri ad FZ. Ad terram tam crebri transponebat Hermannw de- cidebant FZ 489 ceciderat DcZ, deciderat F. occiderat Lambinus necabant Camerarius. necabam CDF, Tumebus, Dousa. negabam B. necabat Z 490 gerebrum B puma F fua fibi quali tur- turem uno versu conclfAsa libri, nisi quod pro fibi in D (1 est, fic in FZ. Horum atUem cum constructio plane nuUa sit, eonsequitt^r quae- dam intercidisse velut ad hoc exemplum:

Per cerebrum pinna sua sibi [transfiza]^ quasi [Captum nenator quom transfigit] turturem.

492 elt libri 493 faciam Nonius p. 424 numquam Guyetus, Bei- zius. nec umquam librif Nonius 494. aequom est Guyetus. eft aecum B. eft aequum reliqui credere FZ 496 Militi tribui cum FZ: Lenoni continuant BCD. Quos sectUus a Volo Militem incipientem fecit Pistoris cum eoque Taubmannus 496 mihi pro tibi B morior C ante ras. 497. 498 diu) versus sunt in A, quorum haec reliquiae apparuerunt :

AUSCULTA NO . QUO EO

COL . UMSQ TUUMIAMELIDAMCAPUT

Pro quibus unum hunc cum reliquis B hc^et:

L. Aufculta. A. non hercle tuum iam elidam caput.

Vbi An. aufculta nam hercle tuum iam FZ^ An. Ausculta. Ly. nou hercle. An. immo iam Camerarius. non pro nam etiam Pyladis codd. ant. 499 Nisi aut Beizius. Nifi libri is hinc in Pyladea. ihiB in

Kampmannus de m praep. p. 32 malum C 500 Malam in Lam-

binus. Malam libri, Bentleius in Ter. Phorm. F, 8, 37, ut Menaechm. 328. A malam Goellerus in Truc. 260, Kampmannus cebtumnest A. certumne efb reliqui 591 bono] hiatum suo modo Lachmannus expediit in Lucr. p. 195 aphrodiif BCD {non A) 602 tuam] tu um B meretricem mihi B. mihi meretricem libri munufculam C 503 E. Ita ^^ Saracenus. ita Militi continuantes reliqui mihi diuina Da, sed :mihi :dinina Db re Da 504 omnif cum libris

566 DVO PROGBAMMATA PLAVTINA.

etiam Nomw p, 407 605 Miuti trihuit Gronovius, Lenoxi libri conUnuamt Profestos Scaliger, Pareus, Profectof BC, profecto* D. profecto FZ. pro festo Muretus Var, lect, X/, 19 Profecto festum himc Dousa Exph IV, 2 ell libri 506 eidem personae continumU libri, Lyco tribuit Bothiua iilro B Ly. Sequere Pylades: conti- nuant libri L. feqaor B. An. feqaor ISflades, Ly. seqaor F, Conti- nuant reliqui 507. mercenariof Z. mercennariaf; agoraTkocIef B

Superest ut scholarum infra positarum copiam ac yarie- tatem cum industriae tum fidei vestrae commendemus. Nec enim fide studia litterarum facilius quam hominum vita ca- rent: sine qua cum 'omnem bumanam societatem tolli' Ap- pius Claudius dixit apiid Livium VI, 41, uno ille verbo est complexus, quod paulio uberius et Seneca epist. 88, 25 exse- quitur: ^fides sanctissimum bumani pectoris bonum est: nulla necessitate ad fallendum cogitur, nullo corrumpitur praemio', et Quinctilianus commonefacit declam. 343 p. 721 Burm.: 'fides supremum rerum humanarum vinculum est: sacra laus fidei inter hostes', conciso autem versiculo (160 p. 271 Ribb.) Publilius Syrus, sive Publium tenebis, inclusit: ^fidem qui perdit, perdere ultra nil potest.' Tantum est. Valete.

[Um den leeren Baum aaBzufilllen , mOge hier nachtrSLglich noch eine Bemerkung Ritschrs aus dem Bhein. Museum f. Phil. Bd. XII (1857) p. 457 stehen, welche sich auf die verdorbenen Worte perii, harundo dlaa verberat in den Bacchides I, 1, 17 f51] bezieht, zu denen a. a. 0. eine Coniectur 0. Bibbeck^s mitgetheilt war. C. W.]

Ein anderer Einfall ich weiss aber wahrhafkig nicht mehr Ton wem, vielleicht von einem Interpreten im philologischen Seminar war perii: harundo alas vibrat. So viel sehe ich indess, dass er nicht Stich h9»lt. Haupts&chlich darum, weil tlberbaupt, so weit sich nrtheilen I&sst, vibrare nicht in den Sprachkreis geh6rt, in dem sich Plaotus und Terenz mit ihren Oenossen bewegen. Ich finde das Wort nicht vor Lucrez, CatuU, Varro; Plautus h&tte, glaub' ich, den Begriff mit qu€ttit oder guassat ausgedrflckt. Wenn man ihm aber auch ein 80 Tereinzeltes, einmaliges vwrare zutrauen mOchte, so w&re doch ein avi8 aias vibrat^ parallel dem miles hastam vibrat und &hnlichem, noch immer ^puiz etwas anderes als dieses iMrundo mihi dlas vibrat, was, wenn mich mein OefQhl nicht t&uscht, mit einem gar fremdartig zierlichen Ton in die Plautinische K5migkeit hineinklingt. Qewiss ist dass man nicht vorsichtig genug sein kann in der rOmischen KomOdie mit der Unterscheidnng solcher feinen Sprachschattirungen und mit der Femhaltung alles dessen, was erst im Laufe des siebenten Jahr- hunderts auf dem langsamen Wege zur eleganten Dichtersprache der Augusteischen Periode Eingang gefhnden hat

XTL

Philologische MlsceUen.

1.

Vorrede zu der Ausgabe ^Xenophontis Expeditio

Gjri. editio quarta emendatior. Halis Saxonuni in

libraria orphanotrophei. mdcccxxxiv.'

LIBRARIVS LECTORI

s.

Langianae editionis exempla Anabasis Xenophonteae v cum distracta essent, illius autem annotatiunculae hodie non videretur committi posse ut typis repeterentur: factum est, ut nova forma liber prodeat. Quae quamquam prima specie nec ab editoris industria nec ab scholasticae institu- tionis ratione multum commendari videatur, tamen reapse cognoscetur eo et studio et consilio iustituta esse^ quo haud paullo prioribus fructuosior quarta haec editio evaserit. Nam cum resectarum annotationum iactura idoneo aliquo modo compensanda esset^ ita tamen ut propter domesticas discipu- lorum rationes parvo liber esset parabilis: visum est se- lectam scripturae discrepantiam Graecis subicere in margine positam. Quod non dubitamus quin terroris aliquantum^ cum primum audierint, intellegentissimis quibusque rei scho- lasticae iudicibus iniecturum sit^ quippe perniciosissimam vi scholarum pestem quandam criticae artis tractationem uno ore conclamantibus. Nec istud illi sane immerito. Verum- enimvero non eae appositae sunt scripturae^ quae criticum usum habeant; vel^ si quando^ certe non quod eum habent.

]

\

568 VOBKEDE ZU DEB AUSGABE VON XEN0PH0N'S ANABASIS.

sed delectum acri iudicio ex omni scripturae farragine, quic- quid vel ad intellegendas scriptoris sententias vel ad per- noscendas addiscendasque leges linguae grammaticas facere Tideretur: id quod in scholastica disciplina cummaxime esse spectandum omnes consentiunt. Atqui iilud profecto non poterit opprobrio verti^ quod pars eorum^ quae huic nostro instituto inservire vohiimus, suapte natura etiam ad criticum genus pertinet: in pleraque ne hoc quidem cadit. Quid? quod quasdam scripturas annotavimus aperte falsas, vocabu- lorum formas ne Graecas quidem^ sed quarum species facile fallat imperitoS; verborum structuras vitiosas quidem illas, sed cur sint vitiosae ipsa forma non prodentes. Quod quo consilio factum sit^ non est difficile ad asseqiiendum. Ete- nim propositum hoc fuit, ut^ a quibus Xenophontis Anabasis tractari solet, qui sunt fere tertiae classis discipuli; ab iis consignatae in margine scripturae diligentissime domi pen- sitarentur, cum receptis compararentur, inter utrasque quid intercederet discriminis erueretur; utrae utris praestarent iu- dicaretur^ harumque meditationum ratio redderetur sciscitanti VII magistro. Quod cum fieri nequeat; nisi si modo ad logicam cogitandi normam sententia exigatur^ modo, quonam cum suo quaeque loco grammatico singulae verborum vel formae vel constructiones vinculo contineantur, quaeratur: speravi- mus fore ut; sollerti quidem praeceptore' illarum exercitatio- num duce et moderatore, et ingenium discentium acueretur non mediocriter et satis locuples ab iis compararetur artis grammaticae facultas, ac minimo quidem illud (id quod spec- tandum fuit praeter cetera) chartarum dispendio. Quocirca^ cum primo in loco iure ponatur accuratissima cognitio ety- mologicae partis, in hoc genere versati sumus imprimisy ac locos praecipuos^ qui sunt de accentibus^ de dialectis^ Atti- corum potissimum proprietate, de nominum verborumque de- clinatione; de vocabulorum formatione et compositione^ idonea exemplorum multitudine videmur persecuti esse. Sed quo- niam, ut praeclara hodie est ratio scholarum, ne syntacticae quidem doctrinae tractatio aliena est ab eorum institutione; quibus traditur Anabasis, huic quoque generi haud illibera- liter consulendum esse putavimus: ut habeant discipali| quo

ZU ISOKRATES. 569

in perscrutanda articuli positione, vi et nsu tum casuum tum modorum^ praepositiouum particularumque potestate et quae sunt reliquae struendae orationis partes, et mentem et memoriam exerceant. Verum parcissimi fuimus in iis affe- rendis, quorum fere subtilior aestimatio est et discipulorum captum superanS; ut si quae ad loquendi usum pertinerent verborumque significationis discrimina: de quibus tantum ad- viii iecimuS; quantum^ ut stimulus discentibus adderetur, videre- tur satis esse. Ceterum minime cavendam duximus unius eiusdemque annotationis it^rationem; quam consulto adeo admisimuSy tum quod certam in scholastica institutione utili- tatem earundem rerum vel crebra repetitio habet, tum quo- niam raro aut numquam ab iisdem discipulis Anabasis per- tractatur integra, sed a singulis singulae fere partes.

Praeterea et nova conscripsimus capitum summaria, ver- bis et sententiis paullo Schneiderianis aptiora ac pressiora, et vero Graeca scriptoris verba studiose elaboravimus ut quam possent emendatissima ederentur. Quo in genere etsi e nostro nec alius cuiusquam iudicio pependimus usquequa- que, tamen plerumque intelleximus sequendam esse Ludovici Dindorfii recensionem: cui plus debet Anabasis Xenophonteae emendatio quam prioribus editoribus cunctis. Quod quidem non est huius loci uberius persequi.

Scriptum Halis Saxonum m. Maio a. ciDiocccxxxiii.

2.

Zu Isokrates.*)

In der Rede de pace § 8 wird kein Interpretations- 69o kunststUck die iiberlieferten Worte in Uebereinstimmung mit grammatischer Logik bringen: XPH b^ 'to^ voOv ^xovrac irept fiiv Jjv !caci |Lif| pouXeuecOai (TrepicpTOV Top)» ^XXd TipdTTeiv ibc ^TVuiKact, irept div b* fiv pouXeuuivrai, ^f) voiitZetv eib^vat Td cuMPfic6|Lievov, dXX' ibc bdEij pev xP^M^vouc, 6,Tt av tuxij bfe T€VT|c6^evov, ouTUJ btavoetcOat Trcpi auTiuv. Ofienbar

*) [Rhein. Moseum f&r PhiloL Bd. XXIII (1868) p. 690 f.]

570 dTnpciTOC, t<iTnP«TOC, tdTilpavTOC.

ist ein Participium ausgefallen^ welches den Gegensatz klar vervoUstandigte: ujc bdEij \xkv xP^^M^vouc, S^ti Sv vix^ ^ T€VTic6|Li€V0V dTVOoOvTac, oOtui biavocTcOai.

Im Panegyricus § 97 liest man bekanntlich statt Kai 69ioubfe TaOT* d7r^xPnc€V auToTc iu dem Citat des Dionysius xai jLiTibfe TaOT* u. s. w., und hat dieser Variante eine besondere Wichtigkeit fiir die Entscheidung der Hiatusfrage beilegen miissen. Obgleich nun vielleicht die Zulassung gerade dieses Hiatus ]cal oub^ fQr Isokrates nicht schlechthin zu leugnen sein mag (was hier nicht naher zu untersuchen ist); so muss doch fUr das grammatisch-Iogisch durchaus unsinnige Kal \xr\bi des Dionysius irgend ein verstandlicher Entstehungs- grund gesucht werden. Und dieser ist gefunden^ wenn Iso- krates in vollster Uebereinstimmung mit seinem sonstigen Sprachgebrauch KaijLii^v oOb^ geschrieben hatte. Einer- seits fiel jirjv zufallig ganz aus, anderseits verschmolz es eben so zufallig mit dem folgenden oub^ zu dem syntaktisch unmoglichen jiiiib^.

3.

dTnpaTOC, t^^T^pdTOC, to^TilpavTOC.

[In einer Miscelle der *Acta societatis philologae Lip- siensis' Bd. II p. 447— 451 wurde von Ritschl die Stellensamm- lung Ad. Kagi^s mitgetheilt, die diesen zu dem Ergebniss gefUhrt hatte: I) dTrjpaTOC hat seine Paenultima in Dichter stellen niemals kurz^ sondem immer laug mit einziger Aus- nahme einer spaten Lapidargrabschrift im C. inscr. 6r. HI N. 6269, wo es heisst TTapOevic ^vOdbe KeTTai dTrjpaTOC dOavdT?! T6, wahrend in Euripides Aul. Iphigenia zwar dem Yerse 567 kX^oc dTiipaTov piOTqi der antistrophische dTreveirui viv djLiCT^- puiv entspricht, diess aber bei Euripides nichts beweist; II) dTrjpaToc ist auch in der Prosa die einzige verbQrgte Fomi, und die Schreibung dTnpavToc, die in der ganzen griechischen Litteratur nur ein einziges Mal in der Planudeischen Antho- logie (fUr das Epigramm des Simonides aus Anth. Pal. YII, 253, bei Bergk p. 1150) vorkommt und sonst keinerlei Gewahr

dTripaTOC, t«TilpaToc, fdTripavToc. 571

haty ist aus unseren Lexicis zu streichen. Dazu bemerkte Ritschl theils in Anmerkungen (p. 448 f.); theils in einem be- sondern Nachtrag (p. 450 f.) das Polgende. C. W.]

I) HinzuzufQgen ist [der Sammlung von Dichterstellen 448 wo dxripaToc mit langer Paenultima sich findet] ein Yers der Sibyllinischen Orakel m, 418:

Orjcer drripaTov b' ^Hci kX^oc kcoji^voiciv 449

ohne Yariante^ was natiirlicli Jacobs [Anth. Palat. Bd. III p. 216] nicht abhielt ihm (scilicet ^metro reclamante') sein ge- wohntes *Iege dTrjpavTOv' zur Begleitung zu geben. MUsste [in Euripides' Aul. Iphigenia 567] genaue Sylbenentsprechung stattfindeU; so wiirde man dyiipaov zu schreiben haben^ was eben durch dxripaTov glossirt zu werden pflegt: s. u. [Das Beispiel der Inschrift C. I. Gr. III N. 6269] will um so weniger besagen, als hier klarlich eine Homerische Remi- niscenz vorliegt: eine Reminiscenz an die haufige Verbin- dung dTiipaov dOavdTriv tc (wie B^ 447) und die noch haufi- gere dOdvaTOC Kal dTrjpaoc (wobei es gleichgdltig ist; dass Aristophanes und Aristarch die Gontraction dyi^pwv dTrjpuic dTrjpuj vorzogen). Danach wollte derVersificator oder sollte der Steinmetz ohne Zweifel ArHPAOCAGANATHTe schreiben.

II) Hinzukommt [zu den Stellen in der Prosa^ wo sich 450 die Form dTrjpaToc findet] z. B. Aristoteles de caelo I p. 2706 2 dTrjpaTov Kal dvaXXoiwTOV Kai dTcaO^c: ferner, wie zu er- warten, die Glossenerklarungen der Grammatiker: dTrjpaov, dTnpaTov bei Hesychius; d0dvaToi, dTHpaTOi "EXXrivec (dOdva- Toi, dT^ipuj 'ArriKOi) bei Moris; und regelmassig ebenso alle Scholiasten der Dichter, niemals dTrjpavTOC.

[Die Schreibung dTrjpavTOC aber ist] vielleicht doch nicht ganz [aus unsem Lexicis zu streichen]; obgleich ein nur ein- maliges Yorkommen an sich allerdings zur Annahme eines zufalligen Schreibfehlers berechtigen wUrde. Denkbar ist namlich dennoch, dass in den Zeiten der Yerfalls der Sprache das Byzantinerthum sich durch das Nebeneinander- bestehen von Formen wie dTr^pdTOC (von irepduj), dir^pdroc (von TT€pac) und dTiepavTOC (von irepaivuj) verfahren liess, neben dTi^pdTOC (wofiir moglicher Weise, zumal bei der da-

572 dTripaTOC, t"TnP«TOC, tdTrjpavTOC.

maligen Bedeutung der Accentuation , selbst dTrjpdTOC an- genommen werden konnte) auch ein fehlerhaftes dTrjpavroc zu bilden und dieses, gerade weil man dTrjpaTOC mit paoni- scher Messung sprach^ liberall da am Platze zu finden^ wo der Yers eine Lange verlangte. Und das war offenbar die Anschauung; von der man in den Zeiten Yalckenaer^s [der zu Phoen. 1 dTnpavTOV in dem Euripideischen Epigramm bei- behielt] und Ruhnkenius' [der bei Stephanus Byz. unter Odcii- Xic in dem Epigramm des Theodektes las 6ktu) dTnpdvTouc (statt dKripdTOUc)] ausging, in denen man bei Athenaus [II p. 61 JS in dem Epigramm des Euripides] noch nichts anderes als dTnpciVTOv vor Augen hatte [wahrend die Handschriften dTnpaTOV bieten. C. W.], und es durch das dTripdvTiji der (Planudeischen) Anthologie bestatigt fand, dass diess eine dem VersbedQrfniss dienende poetische Nebenform sei. Und ein zweites Beispiel tritt doch [eben] aus dem Euripidei- schen Epigramm bei Athenaus hinzu, sei es dass die dor- tige Vulgate dTrjpaVTOV aus dem jungen Codex des Aldus in in die Princeps iiberging, aus der sie sich bis auf Casaubonus und Schweighauser, ja sogar Dindorf erhielt, oder Musuros sie aus seiner eigenen Gewohnung einschwarzte. Was dieser Auffassung aber zu einer unverachtlichen Bestatigung dient, ist der Umstand, dass zweimal bei Aristoteles eine Form Trjpavcic yorkommt: Phys. acr. III p. 201a 19 jiidOiicic Kai idTpeucic Kai kuXicic Kai dXcic Kai dbpuvcic Kai Trjpavcic; Me- taphys. XI p. 1065 b 20 jiidOricic, idTpeucic Kai kuXicic, pdbicic, dXcic, T^pavcic, dbpuvcic, an welcher letztem Stelle nur ein Yaticanus statt Trjpavcic gibt Tr^iravcic Treipavcic. Nicht als wenn schon der Aristotelischen Zeit die Missbildung Trjpavcic zuzutrauen ware^ wohl aber den byzantinischen Abschreiberu^ im besfcen Einklange mit ihrem dTrjpavTOC. Aristoteles selbst scbrieb so gewiss T^^pacic, wie diese Form allein auch die Grammatiker kennen: ff]pac jiiev dcTiv i\ TeXeuTaia f)XiKia, Tr|- pacic bi i\ in* auTfiv iropeucic Ammonius p. 37; pucd, f) )Lid- pavclc, f) Trjpacic Suidas, wo es neben ^dpavcic um so naher gelegen hatte auch THPavcic zu setzen, wenn diese Form aus alterer Zeit ware uberliefert gewesen.

REC. V. G. I. VOSSII ABISTARGHUS ED. C. fORTSCH. P. I. 573

«

4.

Recension von *6erardi Ioannis Vossii Aristar-

ehus sive de arte grammatica libri septem. edidit

C. FoRTSCH. Par9. V Halle 1833.*)

Von den verschiedensten Seiten her sieht man in der 441 neuesten Zeit Anstalten und Vorbereitungen macheny-^um dem immer fuhlbarer werdenden Bedurfniss einer wissenschaft- lichen Darstellung der lateinischen Grammatik wenigstens provisorisch durch allerhand Surrogate abzuhelfen. Dass eigentliche Schulgrammatiken^ so viel auch sonst gerade durch sie in den letzten Decennien gef5rdert worden ist^ keinen Ersatz geben konnen, versteht sich ohne weitere Ausfiih- rung von selbst. Zweierlei Grundlagen sind es vomehmlich, auf denen eine lateinische Sprachwissenschaft wird erbaut werden miissen. Die eine sind die grossartigen Resultate der neuem sprachvergleichenden Forschungen, die jetzt durch Bopp's jiingste Arbeit, durch seine vergleichende Grammatik, hoffentlich auch den classischen Philologen etwas zugang- licher werden dQrften; wiewohl dadurch immer der Wunsch nicht ausgeschlossen wird, dass ein mit jenen Forschungen wie mit dem gewohnlichen philologischen Standpunkte Ver- trauter eine dem letztem angepasste Uebersicht der bisher fiir griechische und lateinische Grammatik insonderheit ge- wonnenen Ausbeute, und zwar in deutscher Sprache, zu geben sich entschlosse. Eine zweite Anforderung wird besonders durch ihren Mangel eben bei jener sprachvergleichenden For- schung klar: es ist diess die Forderung, sich in den moglichst vollstandigen Besitz des gesammten lateinischen Sprach- materials, selbst nicht mit Ausschluss der verlorensten und verstecktesten, fiir den grammatischen Zusammenhang oft allerwichtigsten Aeusserungen der Sprache, zu setzen, woran sich allernachst anschliessen muss die nicht minder voll-

*) [Ana der 'Allgemeincn Liiteratnr-Zeitnng' Halle nnd Leipsig 1833, November Nr.208 nnd 209 p. 441—450: die bier feblende Partie, eine specielle AuafCihrnng tlber die Prosodie des Genetivs alierius ent- haltend, ist in den Opnac. Bd. II p. 667—676 wieder abgedmckt. C. W.]

574 RECENSION VON G. I. V088II

standige ZusammenstelluDg der von Philologeu dreier Jahr- hunderte an hundert einzelnen Orten zerstreut gegebenen Erorterungen grammatischer Punkte^ soweit ihnen ein dauem- der Werth zukommt. Wie yerdienstlich in dieser letztem Beziehung Matthia's BemCihungen fiir griechische Gram- matik sind, wird unstreitig einmUthig gefQhlt^ und schon stellen sich ihnen ahnliche Bestrebungen fiir andere Disci- plinen seit den letzten Jahren zur Seite^ wie von Bahr fQr romische Litteratur, von Hermann f&r griechisches Staats- leben. In beiden Beziehungen aber ist fiir lateinische 442 6rammatik noch immer kaum etwas anderes zu nennen ausser Konrad Schneider's unvergleichlichem Werke, was eben deshalb auch bisher fast das ganze Ein und Aus jeuer sprachvergleichenden Grammatiker gewesen ist, unter denen das Lob sorgfaltiger Sammlung und eigenthUmlicher Verarbei- tung des eigentlichen Sprachstoffes selbst, auch (iber die Gren- zen der Schulgrammatik und des Handworterbuches hinaus, fast nur Hartung (wiewohl mit merkwQrdiger Inconsequenz, und mehr dem Worte als der That nach sich verschliessend gerade gegen den bedeutendsten Zweig der Sprachverglei- chung, das Sanskrit) in Anspmch nehmen kann: dagegen die Einseitigkeit einer vom gelehrten Material entblossten Be- handlung sich vor allem in den an sich scharfen Unter- suchungen Landvoigfs (z. B. tiber die Personal- und Tempus- formen) zu erkennen gibt. Durch Schneider's frUhen Tod, lasst sich behaupten, ist die Fortbildung der lateinischen Grammatik um Decennien aufgehalten worden ; unvollstandig, ja man kann sagen kaum begonnen, wie sein Werk vorliegt, hat es Erganzungen in seinem Geiste, wie durch Struve^s trefiFliche Schrifk, wenige erhalten, und man muss, um das historische Material der Sprache in seinem Gesammtumfange wie in seinem Detail zusammenzufinden, noeh heutigen Tages zu dem alten Denkmal hollandischer Polyhistorie, zu dem Aristarchus des ehrenwerthen G. I. Yossius zurfickkeh- ren, dieser unerschopflichen, wenn auch etwas liberfiillten und bisweilen ziemlich wiist geordneten Yorrathskammer, die denn auch mit stillem und lautem Danke vielfaltig be- nutzt worden ist. Es kann hier nicht die Absicht sein, das

ARISTARCHUS ED. C. f5RTSCH. P. I, 575

seit zwei Jahrhunderten vorhandene und jedem^ der sich mit dem Studium der lateinischen Sprache griindlich beschaftigt bat, bekannte Werk naher zu charakterisiren: dass treu- fleissige Beobachtung uber scharfe Eritik, Erschopfung des historischen Details aus allumfassender Belesenheit iiber ra- tionelle Entwickelung und kiinstlerische Gestaltung das Ueber- gewicht haty darin tragt es den Charakter seiner Zeit wie seines Verfassers; hier genagt, ihm seine Stellung und seinen Werth fiir die philologischen Studien unserer Tage angewiesen zu haben. Zugleich liegt aber hierin die Rechtfertigung des UntemehmenS; das Werk in verjiingter Gestalt in den Ereis gangbarer BQcher wieder einzuflihren. Es enthalt aber der uns vorliegende Band in seiner ersten Halfke die zwei ersten Biicher de litteris und de syllabis, in der andern eben so starken das erste Buch der darauf folgenden vier Biicher de analogia (et anomalia), so dass noch riickstandig sind die drei letzten Biicher de analogia und de construc-443 tione liber singularis. Nach dieser Abtheilung lasst sich die YoIIendung des Ganzen gerade fiir das Jahr voraussehen, in welchem das Werk sein zweihundertjahriges Jubilaum er- lebt*) Denn es erschien zuerst 1635 in Amsterdam unter dem Titel Me arte grammatica', und in einem im wesentlicben unveranderten Abdruck mit dem Zusatz ^Aristarchus sive ' im Jahr'1662: welchen doppelten Titel die neue Ausgabe zweckmassig beibehalten hat. Fragen wir nun naher nach der neuen Ausstattung des wiedergeborenen Aristarchus^ so besticht zunachst auch den fluchtigsten Blick die tjpogra- phische Eleganz in Papier und Lettern. Doch schliesst sich eben hieran auch sogleich ein Tadel an: das Buch ist viel zu splendid gedruckt. Da moglichste Wohlfeilheit eine Haupt- riicksicht sein musste^ so konnte ein nicht unbetrachtlicher Raum allein dadurch erspart werdeU; dass die unzahlbare Menge der aus Dichtem citirten Beweisstellen nicht beson-

*) [Die88 ist doch nicht geachehen; dem von FGrtsch besorgten ersten Theile der nenen Bearbeitang des Vossischen Aristarchns folgte zwar schon 1S34 der zweite mit liber qaartns et qnintns, edirt von Friedrich Angnat Eckatein; aber der dritte, das sechste nnd aiebente Bnch nmfassende Theil iat nie erschienen. C. W.]

576 RECENSION V. G. I. VOSSII ARISTARCHUS ED. C. FORTSCH. P. I.

ders abgesetzty sondem mit Carsivschrift, die auch so ge- wahlt ist; in einem Zuge fortgedruckt wurde. Was aber das Innere angeht, so wird die biUige Erwartxmgi alle von Yossius nach der Sitte seiner Zeit ganz allgemein citirten Stellen alter Autoren nach Buch^ Eapitel, YerS; Seitenzahl genau nachgewiesen zu finden, nicht getauscht^ vielmehr ist ihr mit einem durch 535 Quartseiten hindurch nie ermQden- den Fleisse gentigt worden. So mtlhselig und dankenswerth aber auch immerhin diess Geschaffc ist^ so ist unsere Zeit doch schon zu sehr gewohnt^ diese Anforderung an die Be- sox^er neuer Abdriicke als eine unerlassliche zu stellen, als dass man sich nicht noch nach anderweitigen Zuthaten um- sehen sollte. Indem wir nun solche keinesweges vermissen, finden wir doch im Verfolg des Werkes eine gewisse In- consequenz des Planes der Bearbeitung, die wir, soweit sie den spatem Theil betriffk; so weit entfemt sind zu /nis- billigeU; dass wir vielmehr den spatem Gesichtspunkt gar sehr schon von Anfang an gefasst und verfolgt gewQnscht hatten. £s werden namlich im Laufe des Werkes die litte- rarischen Nachweisungen^ die sich anfangs nur auf die von Vossius selbst angefiihrten Stellen beschrankt hatten^ all- mahUch immer reichlicher^ namentlich werden zuerst zu den von Yossius jedesmal behandelten Punkten Schneider, Rud- diman, Seyffert an den betreffenden Orten fleissig citirt, bis am Ende -— aber leider erst im ganz letzten Theile des Bandes die Randnoten des Herausgebers vollig die 6e- stalt und den Charakter vollstandiger Litteraturnachweisnngen annehmeu; die sich' nun auch nicht mehr bloss auf leicht zugangliche systematische Werke, wie die genannten^ oder auf Forcellini^S; Gesner^S; Scheller^s Lexica erstrecken^ son- dem hochst zweckmassig auch die zerstreuten Notizen der Commentatoren^ so weit des Herausgebers HQlfsmittel reich- ten, in ihren Ereis aufiiehmen. Wenn dieser Plan, der dem Herausgeber selbst erst wahrend des Fortganges seiner Ar- beit unter den Handen erwachsen zu sein scheint^ fQr die noch bei weitem wichtigeren folgenden Biicher festgehalten, 444 und wenn dem Mangel fQr die zu kurz gekommenen ersten durch zweckmassige Nachtrage abgeholfen wird^ so wird diese

CODEX PALAEOGBAPHICUS. 577

!

neue Bearbeitung des Aristarchus ein jedem Philologen un- entbehrliches Riistzeug werden, ein ahnliches Repertorium , fQr die lateinische Grammatik^ wie der oben belobte Mat-

thia fur die griechische; oder wie es in lexicalischer Be- ziehung anfanglich die deutsche Ausgabe des Forcellini beabsichtigte.

Seine wahre Brauchbarkeit wird das Werk nattirlich erst erhalten durch die Indices^ die wir nicht reichhaltig und vollstandig genug wUnschen konnen, besonders den in- dex rerum et verborum. Obgleich das Yorwort sich dar- dber nicht ausspricht, so sollen doch offenbar was auch das einzig yemiinftige ist die Specialindices der alten Ausgaben, die den Gebrauch ausserordentlich erschweren, in einen Generalindex zusammengeschmolzen und dieser dem Ende des ganzen Werkes angeschlossen werden.

5.

Ueber einen Codex palaeographicus als Handbuch

fiir Philologen zum Selbststudium der griechischen

und lateinischen Palaographie.

[Ueber das von ihm geplante Unternehmen eines Godex palaeographicus unter Yerwerthung einer neuen lithographi- schen Erfindung sprach sich Bitschl zum ersten Male 5ffent- lich auf der Gothaer Philologenyersammlung im Jahre 1840 aus, der er ^flber die Anwendbarkeit einer lithographischen Erfindung fiir wichtige philologische Zwecke' laut den gedruckten Yerhandlungen p. 33 ff. die unten stehenden Mittheilungen machte. C. W.]

^Professor Bitschl ging von der Ueberzeugung aus^ dass, ss je hoher sich in unsem Tagen die ideelle Seite der classi- schen Philologie entwickelC; desto fester daneben gehalten werden miissten die materiellen Grundlagen, auf denen alle Alterthumswissenschaffc beruhe; d. i. die handschriftlichen Quellen der Ueberlieferung. Dadurch werde bedingt die Noth- wendigkeit eines steten Zuriickgehens auf die geschriebenen TextC; und dadurch das Beddrfhiss zuyerlassiger CoIIationen.

PR. RIT8CHELII OPVflCVLA V. 37

578 CODEX PALAEOGRAPHICUS.

Er deuiete kurz die Schwierigkeiten an^ die sich der Befriedi- gung dieses BedUrfnisses yon jeher entgegengestellt haben und noch entgegenstellen: Eostbarkeit; Mangel an Sachver- standigen auf fremden Bibliotheken; unyermeidliche Unvoll- standigkeit jeder GoUation; Unm5glichkeit alle die zahl- reichen Nebendinge in eine Collation aufzunehmen, deren Werth oder Unwerth sich nicht im voraus ermessen lasst, sondern sich erst dem Auge eines geschickten Textesbearbei- ters ergibt. Darum auch blossen CoIIationen von jeher voll- standige Abschriften vorzuziehen waren. Alle diese Hemm- nisse seien mit einem Male aus dem Wege geraumt durch eine Erfindung des Lithographen Uckermann in Erfart, deren Besultat sei: die vollstandige Facsimilirung ein- oder mehrfarbiger Handschriften, mit der Unmoglichkeit eines Feh- lerSy mittels einer auch yon jedem Nichtphilologen auszu- fUhrenden Operation, bei sehr geringen Eosten und ohne die mindeste Beschadigung des Originals. Es wurde dardber der nachstehende^ yon dem Erfinder selbst yerfasste Bericht mitgetheilt:

^^Dem Originale, sei es ein Buch oder einzelne Blatter, werden die Schriftziige oder Figuren durch ein chemisches Yerfahren entnommen und auf ein besonders dazu yorberei- tetes Papier gebracht^ ohne dass das Original auch nur im geringsten darunter leidet. Yon diesem Papiere wird die Schrift durch ein weiteres Verfahren yermoge Auflosung ge- trennt und einer Steinplatte, die besonders dazu yorbereitet worden, unter einer den Umstanden angemessenen Tempe- ratur mitgetheilt und durch einige yon der gewohnlichen Art abweichende Behandlungen zum Abdruck fahig gemacht. Diese Schriftzilge erleiden nun 2000 bis 3000 Abdriicke, und unter Umstanden auch mehr. Das Original wird treu mit allen Mangeln und Yollkommenheiten' wiedergegeben^ und bei einiger Aufmerksamkeit ist es nicht wohl moglich Fehler hineinzubringen oder dem Original anklebende Unrichtig- keiten zu entfernen; und wahlt man ein dem Originale glei- ches Papier oder Pergament, so ist die Tauschung oft so gross^ dass man eins mit dem andern leicht yerwechseltb Die Preise f&r der Art Druck sind den Umstanden nach

CODEX PALAEOGRAPHICUS. 579

sehr billig zu neunen. Auch konnen auf diese Art mehr- farbige Abdrucke^ als LandkarteU; Gemalde u. s. w. geliefert werden."

Erfurt, den 24. September 1840.

Uckermann.

Zur Bestatigung des Gesagten zeigte Prof. Ritschl zwei Proben vor, die nach seiner Wahl und unter seiner Auf- sicht aus Erfurter Handschrifken waren entnommen worden, und bezeugte namentlich und ausdrQcklich die Nichtbescha- digung des Originals. Selbst eine Probe im grossen liess m sich aufweisen: der ktirzlich von Dr. MoIIer in Uckermann- scher Lithographie herausgegebene, bis dahin unedirte Liber climatum eines arabischen Schrifbstellers, bestehend aus 64 auf beiden Seiten bedruckten Quartblattem und 21 mehrfarbigen Karten, dessen Kosten laut naher nachgewiesener Rechnung nur etwa den vierten Theil der f&r gewohnliche Lithographie erforderlichen betragen (das Exemplar 3 Thlr. 25 Gr.). Von diesem Yerfahren empfahl nun der Berichterstatter eine dop- pelte Anwendung.

I. YoIIstandige Facsimilirung ganzer Codices, von denen er fiir diesen Zweck besonders vier Glassen hervorhob:

1) solche^ deren Inhalt zum ersten Male bekannt ge- macht wird;

2) Handschriften von sehr schwieriger oder verderbter Schrift (z. B. die Lexica Sangerman., Schol. Yat. Eurip. u. a.);

3) alle Godices unici, denen allein wir die Erhaltung gewisser Schriftsteller verdanken (wie etwa Hesych., Phot. Lex., Tacit. Annal. I VI, Fest., in mehr als einer Beziehung Anthol. Palat);

4) Handschriften; welche immer die Hauptgrundlage filr den Text eines an sich wichtigen Schriftstellers bilden und bleiben werden (z. B. Aesch. Med., Soph. Laur., Aristoph. Rav., Plaut. Palatt., Xerent. Bemb. u. s. w.).

Erinnerung an Orelli^s haufige Forderung wortlicher Ab- drQcke auf dem Wege der (in gleichem Grade unzureichen- deren und kostspieligeren) Typographie. In wiefem dieser

37*

580 CODEX PALAEOGRAPHICUS.

I

ersten Anwendbarkeit in grosserm Masse und nach einem bestimmtem Plane Folge zu geben, bleibe der Zukunffc vor- behalten und sei namentlich von der Liberalitat der Regie- rungen oder dem Ermessen reicher fundirter Bibliotheken abhangig.

n. Weit naher liegend dagegen und mit geringen Mit- teln sicher zu erreichen sei ein zweiter Zweck. FClr die kritische und exegetische Behandlung der alten Litteratur- werke sei nichts so unerlasslich als Eenntniss der Mittel und Wege, durch welche dieselben von ihrer ersten Auf- zeichnung an bis auf die neuere Zeit ausserlich fortgepflanzt worden. Gleichwohl lasse sich behaupten, dass keinerlei philologische Eenntniss und Fertigkeit im ganzen weniger verbreitet sei im Philologenstande als palaographische Einsicht und Uebung. Andeutung der sehr nahe liegenden

Ursachen dieser Erscheinung. *) Aus diesen

Griinden erscheine als eine der wflnschenswerthesten Unter- nehmungen ein auf dem kleinsten Raume moglichst voll- standiger und zugleich wohlfeiler Codex palaeographicus, als Hdlfsmittel fiir Philologen zum Selbststudium griechiscber und lateinischer Palaographie. Ein solches Handbuch her- 86 zustellen setze erst das neue lithographische Yerfahren in

den Stand **) Der Berichterstatter er-

Idarte zur Ausfiihrung dieses Planes in Gemeinschaft mit Herm Uckermann bereit zu sein^ wofem das Untemehmeu von der hochansehnlichen Yersammlung gutgeheissen und dem Lithographen ftlr die von ihm aufzuwendendeu; nicht unbe- trachtlichen Eosten durch eine vorlaufige Subscription die erforderliche Garantie geleistet werde.'

[Nachdem die Philologenversammlung beschlossen hatte, das ganze Untemehmen dem philologischen Publicum zu empfehlen (s. die gedruckten Yerhandlungen p. 62), wurde am 1. October eine Subscriptionsliste aufgelegt; die von Ritschl entworfene ^Einladung zur Subscription auf einen

*) [Die bier folgenden Ansffihrungen kehren in der Einladong snr SubBcription n. s. w. wieder nnd sind desbalb hier weggelassen. C. W.] **) [Dasselbe gilt von den hier folgenden Darlegnngen. C. W.]

CODEX PALAEOGRAPHICUS. 581

Codex palaeographicuSy als Handbuch fiir Philologen zum Selbststudium der griechischen und lateinischen Palaographie' lautete folgendermassen:]

Der Plan dieses UntemehmenS; zu welchem sich Pro- fessor Ritschl in Bonn und Lithograph Uckermann in Erfurt verbunden haben^ wurde von der dritten Yersammlung deutscher Philologen und Schulmanner in ihrer Sitzung am 30. September 1840 genehmigt und in ihren empfehlenden und f5rdemde9 Schutz genommen. Er beruht zunachst auf einer lithographischen Erfindung, vermoge deren mit einer YoII- kommenheit; Schnelligkeit und Wohlfeilheit; wie solche durch kein bisheriges Yerfahren zu erreichen waren^ durchaus treue und fehlerlose Facsimiles von Handschriften, ohne die ge- ringste Beschadigung des Originales, anzufertigen sind. Die grosseren palaographischen Werke von Mabillon, den Bene- dictinem^ Montfaucon u. a. sind kostbar und wenig verbrei- tet und geniigen trotz ihrer weitlaufigem Anlage dem Be- durfniss dennoch nicht, weil sie der Anschauung nicht genug bieten: aus vereinzelten Buchstaben; Sylben, Wortem und Zugen aber, wie sie an Basfs Commentatio palaeographica in Eupfer gestochen sind^ lemt yollends niemand alte Codices im Zusammenhange lesen. Auch eine oder ein paar Hand- schriften selbst gesehen und verglichen zu haben reicht.nicht aus; um Texte, wie z. B. Varro de 1. lat. oder Vellejus, mit Gliick zu behandeln, kommt es darauf an^ alle fiberhaupt moglichen Wege, Mittel und Formen, durch welche die schriftlichen Denkmaler des Alterthums von ihrer ersten Aufzeichnung an ausserlich fortgepflanzt worden, in Ueber- sicht und fiir etwaige Anwendung stets in promptu zu haben. Nur ganze Massen von Proben, und zwar jede immer eine vollstandige Seite enthaltend, gewahlt aus allen Jahrhun- derten, Landera, Schriftarten und Gattungen des Inhalts, vermogen ein anschauliches Bild und eine klare Einsicht zu geben von allen den Erscheinungen und Bedingungen, welche eine fmchtbare kritische und exegetische Behandlung der classischen Autoren ins Auge zu fassen hat: wohin nicht nur Buchstabenverwechselungen und Abbreviaturen gehoren,

582 CODEX PALAEOGRAPHICUS.

sondern auch Correcturen, Interpolationen, Rasuren^ Lacunen, Glosseme; Marginal- und Interlinearscholien u. dgl.

Demgemass soll der Codex palaeographicus auf funfzig Bogen in Quart gegen 200 ausfUhrliche Proben griechischer und Uber 200 lateinischer Schrift umfassen: eine hinlangliche Menge von Belegen, um^ bei historischer Anordnung der- selben, aus ihnen zugleich eine volIsiSndige Geachichte der Yerandenmgen griechischer und lateinischer Schrift; zu ent- nehmen. Obwohl fiir die wesentlichen Erfordernisse die Handschriftenschatze Deutschlands und der Schweiz voll- kommen ausreichen, sollen doch die weltberuhmten Stucke auswartiger, namentlich italianischer Bibliotheken nicht ver- misst werden.

So viel irgend moglich, werden die Proben nur aus Handschriften von Classikem genommen werden; auch wird die Angabe der Stellen nach den gedruckten Ausgaben nicht fehlen. Eine vorauszuschickende Einleitung in die grie- chische und lateinische Palaographie und Handschriftenlehre wird sich auf wenige Bogen beschranken.

Um sich von der Anwendung des neuen lithographischeu Yerfahrens durch den Augenschein zu iiberzeugen; sind dieser Ankiindigung zwei Facsimiles aus Handschriften der Biblio- theca Amploniana zu Erfurt beigegeben^ das eine aus einem Priscianus^ das andere aus einem werthvollen Manuscript der Agrimensores.

Der Preis dieses Codex palaeographicus^ der wegen mehrfacher zu seiner Herstellung erforderlichen Reisen erst in zwei Jahren vollendet sein wird, ist auf 5 Thlr. festge- setzt. (Dasselbe Unternehmen mit gewohnlicher Lithographie ausgefUhrt wUrde einen Preis des Exemplars von mehr als 20 Thlr. bedingen.) Eine recht zahlreiche^ Subscription wird um so mehr gewiinscht^ als einerseits der Lithograph fiir die von ihm aufzuwendenden, nicht unbetrachtlichen Eosten im voraus einer gewissen Garantie bedarf, anderseits aber das Untemehmen im reinen Interesse der Wissenschaft, zu Nutz und Frommen der deutschen Mitphilologen begonnen und pecuniarer Gewinn dabei nicht beabsichtigt wird. Mogen sich darum die philologischen Landsleute dasselbe bestens

CODEX PALAE06BAPHICUS. 583

empfohleny und die Forderung der Subscription in ihrem Ereise freundlichst angelegen sein lassen.

Bonn, 1840. Fr. Ritschl.

[Die weiteren Schicksale dieses Untemehmens sind kurz folgende. Noch im Laufe desselben Monats October wurde der Vertrag mit dem lithographen Uckermann in Erfurt gelost^ da sich in Bezug auf die Ausfiihrung des Pianes Differenzen ergaben. DarQber berichtete Ritschl in der nachstjahrigen^ der Bonner PhilologenTersammlung (s. Ver- handlungen p. 84), sprach jedoch gleichzeitig die Hoffnung aus, dass das Untemehmen mit andem Kraften und nach etwas modificirtem Plane glUcklich werde zum Ziele gefilhrt wer- den, und begriindete diese Hoffnung durch Vorzeigung zweier in Bonn angefertigter Facsimiles von Handschriften des Ovid und Terenz (s. Yerhandlungen p. 85). Ja, in den gedruckten Yerhandlungen a. a.0. ist die Anmerkung hinzugefUgt: ^diese Hoffnung hat sich bewahrt, und wird schon der fiinften [d. h. nachsten] Yersammlung das erste Heft des Werkes Yorgelegt werden konnen.' Es wurde namlich den 9. April 1842 mit der Buch- xmd Eunsthandlung von Henry & Gohen in Bonn ein Vertrag abgeschlossen; dem zufolge der ^Codex palaeographicus Graecus et Latinus' nunmehr aus 12 Liefe- mngen zu je 12 Blattern, also insgesammt aus 144 lithogra- phischen Tafeln in Royalformat bestehen sollte, fiir die eine lateinisch geschriebene Einleitxmg (von 2 3 Bogen) die nothwendigen Erklamngen uud die motivirte Anweisung zur chronologischen Ordnung der Stficke geben wfirde (der Preis jeder Liefemng war auf 15. Sgr. festgesetzt). Dieses Werk hatte bei dem Stande der philologischen Studien in jener Zeity sowie bei der Schwierigkeit^ die damals fiir die meisten Philologen bestand, eine grossere Zahl von Handschriffcen atfs Autopsie kennen zu lemen, von der tiefgreifendsten und heilsamsten Wirkung sein miissen. Leider scheiterte seine wie es schien ganz gesicherte AusftLhmng doch noch in der zwolften Stunde (aus hier nicht zu erortemden GrOnden)^ so dass nicht einmal das erste Heft erschien. Fertig aber lagen damals folgende zwolf Tafeln vor: 1) Cod. Erfuri Prisciani

584 RECENSIOK VON TU. MOMMSEN^S

(XVII p. 21 Krehl); 2) Cod. Gothanus Psalm. (XH, 3), grie- chisch mit Ubergeschriebener latein. Uebersetzung; 3) God. Erfurt. Ovid. metam. (VII, 141 flf.); 4) Cod. Bonnensis Terent. (Eunuch. init); 5) Cod. Goth. Sallust. lugurth. (c. 17); 6) Cod. Priburg. Terent. (Heautont. I, 1, 80flf.); 7) Einzelblatt in Heimsoeth's Besitz: Priscian VI p. 263 Kr.; 8) Cod. Erfurt. Caton. de mor. (IV, 13); 9) Cod. Perizon. Taciti dial. (c34); 10) Cod. Cassell. Thucyd. (IV, 43, 3-46, 2); 11) Cod. Par. S Demosth. (in Stephan. I extr., in Stephan. II init.); 12) Miscellanblatt, enth. Cod. Coislin. lex. rhet. Bekk. Anecd. Gr. I (p. 288 sq.), Cod. Vindob. Luciani u. a. Nur die Pariser StUcke waren hier nicht nach neuen Durchzeichnungen ge- geben, sondem nach den Kupfertafeln der Wilken'schen Sammlung von Schriftproben nach Heidelberger und Pariser Handschriften (s. Wattenbach: das Schriftwesen des Mittel- alters p. 34), da Ritschl die im Besitz der Berliner Universi- tatsbibliothek befindlichen 11 Kupfertafeln dieser Sammlung zur Verfiigung gestellt waren. C. W.J

6,

Recension von ^lnscriptiones regni Neapoiitani latinae. edidit Theodorvs Mommsen.'

Leipzig 1852.*)

79S Es miisste sehr schlimm um deutsche Wissenschaft

stehen, wenn die melancholischen Gedanken, die der Vf. auf der letzten Seite der Vorrede iiber die muthmassliche Auf- nahme seines Buches aussert, in ErfElllung gehen, wenn dieses nicht vielmehr mit freudigem Danke und ungetheil- tester Anerkennung ftlr das genommen werden sollte was es ist: ein siegreicher Bahnbrecher in sehr unwegsamem Gebiet, ein unverrflckbarer Grund- und Eckstein des daselbst auf^i- fQhrenden Neubaus, ein schwer zu erreichendes, schwerer zu flberbietendes Musterbild fOr die zukOnffcigen Bauleute.

*) [Au8 Zarncke'8 litter. Centralblatt 1852 Nr. 49 Sp. 792 795, anonym er8chienen; daraoa wiederholt in den Jahrbilchern fClr PhiloL u. P&dag. Bd. LXIX (1854) p. 112-116. C. W.]

INSCRIPTIONES NBAPOLITANAB. 585

Jahrhunderte lang hat die lateinische Epigraphik in einem Zustande der Yerwilderung gelegen, gleichsam ein privile- girtes Asyl ftlr Gedanken- und Gewissenlosigkeit, naiven und anspruchsvollen Dilettantismus^ die sich in ihr niedergelassen und mit Behagen eingerichtet haben wie kaum in einem zweiten Sitz philologischer Studien. Verwandte Disciplinen haben langst Licht, Regel und Ordnung empfangen; die an- tike Numismatik fand ihren Eckhel^ die griechische Epigra- phik ihren Bockh; zwei einsam leuchtende Wegweiser lehr- tenauch fQr die lateinische die einzuschlagenden Richtungen, Marini und Borghesi: sie fanden keinen SchQler, der ihre Anregung und ihr Beispiel in einigermassen grosserem Mass- stabe zu fruchtbarer Anwendung zu bringen^ die Einsicht^ Hingebung und Arbeitskraft gehabt hatte; am wenigsten^in Deutschland, wo bis auf den heutigen Tag eine Unbekannt- schaft mit dieser reichen Fimdgrube unsers Wissens vom Alterthum heimisch ist, die gewisse Zweige der Philologie 79s in einem von wenigen geahnten RUckstande gelassen hat. Die zwei berOhmtesten Akademien Europas fanden es mit Recht ihrer wtlrdig, der allmalich erwachten und immer schmerzlicher gefdhlten Sehnsucht nach einer umfassenden Sammlung uud kritischen Bearbeitung des lateinischen In- schriftenschatzes ihre httlfreichen Hande zu leihen ; dem ver- dienstlichen Willen entsprach keine verdienstlichere That.

Gegenwartig hat Deutschland seine lange Yersaumniss glanzend gutgemacht. In dem MommsenschenWerke liegt zum erstenmal eine durchgreifende Leistung vor, welche die lateinische Epigraphik zur ebenbiirtigen Schwester der Nach- barbereiche erhebt; und der darum die Anerkennung einer epochemachenden Bedeutung nicht entgehen kann. Das Werk brauchte nur einen andem Titel zu haben^ um ge- radezu als erster Theil eines vollstandigen und planmassigen Corpus inscriptionum latinarum zu gelten^ wie es nur immer vom Standpunkte heutiger Einsicht zu fordern ware. Dieses zunachst darum, weil fQr ein solches das Princip geo- graphischer Anordnung als das im allgemeinen einzig ver- nilnftige und durchfQhrbare ebenso bestimmt behauptet wer- den muss^ wie es sich in dem Bockhschen Werke bereits

586 RECEN8I0N VON TH. MOMMSEN^S

thatsachlich bewahrt hat. Mit dem unbedingtesten Bechte liegt dann die chorographische Ordnong auch den einzehien Abtheilungen der gegenwartigen Sammlung zu Grunde, die zuvorderst den grundsatzlichen und nicht hoch genug anzu- Bchlagenden Werth hat; innerhalb des gewahlten Terrains erschopfend und abschliessend zu sein nattirlich nach dem Masse des menschlicherweise erreichbaren ; somit der wahr- hafk sisypheischen Yergeudung von Zeit und Kraften ein Ziel zu setzen^ die der Fluch der bisherigen Zersplitterung von Stoff und Arbeit war^ eine zuverlassige Controle zu geben fQr bekanntes und unbekanntes, sowie einen sichem Anhalt fOr zuktinftige Erganzungen, und zugleich die fluthende Masse von grossen und kleinen, guten und schlechten Biichem^ die^ in Deutschland zum guten Theile kaum dem Namen nach gekannt; iLber neapolitanische Inschrifteu handeln^ im Ori- ginal entbehrlich^ in ihrem wirklichen Gehalte zuganglich, in ihrem dauemden Ertrage zum wissenschaftlichen Gemein- gute zu machen. Es treten denn in den ersten acht Haupt- abschnitten des Ganzen^ fiir deren jeden sowie fQr seine Unterabtheilungen uns vorausgeschickte Specialeinleitungen den zusammenhangenden Ueberblick uber die localen Vor- rathe und HUlfsmittel geben, die acht italischen Provinzen der spatem Zeit^ die ganz oder zerschnitten den Umfang des heutigen Konigreichs Neapel bilden (Bmttii^ Lucania, Cala- bria, Apulia, Campania, Samnium, Valeria, Picenum), mit einem wohlgegliederten Gesammtbestande von mehr als 6300 Inschriften auf, die selbst wieder nach Territorien, in- uerhalb dieser nach einzelnen Ortschaften^ und erst unter diesen nach Sachmbriken geordnet sind. Wahrend aus sol- cher Vertheilung der unberechenbare Gewinn eines so voll- standigen wie scharf begrenzten Bildes von jeder localen Gmppe oder IndividualitiLt erwachst und zugleich alles sach- lich gemeinsame, soweit es in der lebendigen Wirklichkeit in einander griff, unter einen Blick zusammengefasst bleibt, ist fdr die locale Orientimng ausserdem noch durch zwei chorographische Karten von Kiepert^s Meisterhand gesorgt, die dem Werke zu nicht geringein Schmuck gereichen.

Mit welchem praktischen Verstande als ungefahre Zeit-

INSCRIPTIONES NEAPOLITANAE. 587

grenze ftir das aufzunehmende der Ablauf des sechsten Jahr- hunderts unserer Zeitrechnung eingehalten, in Beziehung auf christliche Inschriften; sowie auf weniges andere^ die Forde- rung absoluter VoUstandigkeit ermassigt, bei der Anordnung selbst in den zahlreichen CoIIisionsfallen mit weiser Accom- modation der Natur des Stoffes Bechnung getragen ist^ der Ausnahmen von der Regel so gebieterisch erheischt wie die Regel selbst, wird man nicht ohne Befriedigung und Beifall in der schon und kraftig geschriebenen Vorrede ausgefUhrt lesen^ die liber alle Seiten der Bearbeitung die belehrendste Auskunft gibt. Auf solcher^ in der Sache selbst begriindeten Accommodation beruht das Aufgeben des chorographischen Princips in den drei letzten Hauptabtheilungen des Ganzen^ von denen die neunte 69 auf Wiae publicae' bezUgliche StUcke vereinigt, die zehnte unter 632 Nummern sammtliche klei- nen Auf- und Beischriften des ^instrumentum domesticum' zusammenstellt, die elfte unter 887 Nummem diejenigen In- schriften vorfuhrt, welche entweder ungewissen, aber neapo- litanischen Fundortes sind, oder fremden Ursprungs, aber gegenwartig im Museo Borbonico aufbewahrt.

Wir sind nicht Qberrascht zu erfahren, dass die Ver- einigung eines so reichen Materials von nahe an 8000, und zwar echten, Inschriften, wie es jetzt gesichtet und ausge- stattet vor uns liegt, das Werk einer siebenjahrigen Arbeit ist; wir miissen hinzufiigen; einer so beharrlichen, vielartigen, miihe- und aufopferungsvollen Arbeit, dass sie allein hin- reichen wilrde, dem Herausgeber unsere Bewundehing zu sichern. Es ware eine Beleidigung fflr ihn, wenn wir ver- sichem wollten, dass dieses Material nicht durch Zerschnei- dung der gedruckten Thesauren mittels der Papierscheere zusammengebracht worden; auch nicht bloss durch die aller- dings erschopfende Auanutzung der schier uniibersehlichen epigraphischen Monographienlitteratur, sowie der gedmckten und ungedruckten Stadtegeschichten und Alterthiimer, die italianischer Provincial- und Localpatriotismus in fmchtbar- ster Fiille hat aufspriessen lassen; erhebliche Ausbeute hat die Einsicht mancher der zahlreichen handschriftlichen In- schriftensammlungen gebracht, von denen ein so grosser

588 RECENSION VON TH. MOMMSEN^S

Vorrath fast alles nocli ungehobene Schatze in den 794 offentlichen und Privatbibliotheken Italiens vergraben liegt; ohne Vergleich die Hauptquelle, gegen die alle andem weit zuriicktreten an Werth; und ohne deren Yoraussetzung jeder Gedanke an die wissenschaftliche BegrUndung der lateinischen Epigraphik und die materielle eines neuen Thesaurus eine baare Thorheit ware, ist ihm die Autopsie der Originale gewesen. Und zwar meistens seine eigene, zu der ihn, ausser der Durchsuchung des von epigraphischen Reichthd- mern strotzenden Museo Borbonico, mehrjahrige Bereisung fast aller Theile und Winkel des Konigreichs in den Stand setzte; erganzend die von Freunden und Fachgenossen; aber nur solcher^ die gleich ihm der seltenen Eunst des Inschrif- tenlesens und Abschreibens Herr waren, von deren Schwie- rigkeiten in unsem hyperboreischen Landen kaum die Ahnung verbreitet ist; und deren Mangel auch jenseits der Alpen der Epigraphik so tiefe^ zum Theil unheilbare Wun- den geschlagen hat.

Dass nun der Ausdauer in Zusammenbringung des Ma- terials und dem Geschick in seiner systematischen Zurecht- stellung die gewissenhafteste Sorgfalt in seiner Darlegung entspricht; darau haben uns Mommsen's Arbeiten langst ge- wohnt. Nirgends wird man im Texte der Inschriften^ wie in der Angabe der Fundorte, Quellen, Htllfsmittel; Varianten, Bessemngsversuche u. s.w. die reinliche und peinliche Akribie vermissen, die allein der Forschung einen zuverlassigen Boden bereitet, und die doch zugleich mit einer so knappen Beschrankung; einer so zweckmassigen^ weil zweckbewussten; Ausscheidung des Wesentlichen Hand in Hand geht^ dass ein unermesslicher Ballast, unter dem dieser Stoff bisher ge- achzt hat und der die 138 Dmckbogen des stattlichen Fo- lianten um ein sehr betrachtliches angeschwellt hatte, iiber Bord geworfen werdeu konnte.

Sind die aufgezahlten YorzQge halb mechanischer Natur, auf einer specifischen Technik und Routine beruhend; und allerdings von Rechtswegen (factisch nur allzuwenig) die all- gemeine condicio sine qua uon fiir jeden epigraphischen Ar- beiter, so tritt uns daneben in noch hellerm Lichte die rein

INSCRIPTIONES NEAPOLITANAE. 589

geistige Seite der Behandlung entgegen. So tlberraschend aber auch fast jedes Blatt des Baches Zeugniss ablegt yon der umfassenden Uebersicht iiber die weiten Raume der Epi- graphik, Yon der Vertrautheit mit ihren indiyiduellen Mitteln, Forderungen und Bedingungen^ von der kundigsten und viel- seitigsten Beherrschung des historischen und antiquarischen GesammtgebieteS; von der Feinheit der Combination und der Fiille einschneidenden ScharfsinnS; womit Schwierigkeiten und Probleme aller Art erkannt und entweder gelost oder der Losung entgegengefQhrt werden; dennoch erkennen wir in allen diesen Tugenden noch nicht den eigentlichen Schwer- punkt des Ganzen. Sonderu; wodurch diese Leistung einen nicht bloss relativen; sondem absoluten Fortschritt begrdndet, das ist die Methode. Diejenige kritische Methode^ die, eine unbestrittene Errungenschaft der deutschen Philologie, sich bisher an den Schriftstellertexten herausgearbeitet und deren Umgestaltung bewirkt hat^ ist hier zum erstenmal mit gleich klarem Bewusstsein wie sicherer Eunstdbung auf die In- schriftentexte angewendet; die Methode, welche vor allem die Geschichte der Ueberlieferung in ihren Stufen und Ver- schrankungen ins Licht stellt; durch strenges Zeugenverhor zur WQrdigung der Quellen gelangt, diese in selbstandige und abhangige scheidet; und so statt flacher Eklektik ur- kundlichen Boden und massgebende Norm gewinnt.

Ein hbchst lehrreiches Verzeichniss der ^auctores prae- cipue adhibiti' fasst auf p. XVII XX die allgemeinen Er- gebnisse dieses Processes zusammen; aber^ mit Consequenz im kleinen wie im grossen durchgefflhrt, hat jene Methode ihre augenfalligste Frucht im Gebiete der hoheren Kritik getragen, indem sie eine principmassige Scheidung des Ech- ten und Unechten gelehrt hat^ die der durch absichtliche Falschung und urtheilslose Glaubigkeit masslos verwahr- losten lateinischen Epigraphik yor allem noth thai Mit eben so heilsamer Strenge wie taktvoller Masshaltung sind aus der Gesammtzahl der neapolitanischen Inschriften nicht we- niger als 1003 Stiick als falsch oder durchaus yerdachtig ausgemerzt und zugleich durch die hochst angemessene Ein- richtung fQr immer unschadlich gemacht, dass sie in einen

590 RECENSION VON TH. MOMMSEN^S

besondeni; auch besonders paginirten Anhang verwiesen worden sind. Und dieser negative Theil der Arbeit ist nicht ihr kleinster Werth, wie schon die fiiichtigste Vergleichung mit Orelli's Sammlung, aus der Deutschland seine Kenntniss der lateinischen Epigraphik vornehmlich zu schopfen pflegt; lehren kann.

Dass auf vollstandige Erklarung in Form eines eigent- lichen Commentars verzichtet worden ist, wird, wer sach- kundig ist und nachzudenken gelemt hat^ nicht sowohl ent- schuldigen als loben; man miisste. denn die neapolitanischen Inschriften lieber nach 14 als nach 7 Jahren^ und eiuen Thesaurus sanmitlicher, wohl gegen 80000 anzuschlagender lateinischer Inschriften g^stigstenfalls in 50 Jahren haben wollen. Der Andeutungen zur Erklarung sind durch das ganze Werk genug verstreut; bei bedeutendern StUcken stellen biindige Einleitungen auf den rechten Standpiuikt; den Erlauterungen zu dem Abschnitt Wiae publicae' fehlt kaum etwas zu einem vollstandigen Commentar. Aber den Hauptersatz fiir einen solchen gibt derjenige Theil des Bu- ches^ in dem sich die Verdienstlichkeit des ganzen Werkes gewissermassen wie in einem Brennpunkte concentrirt: die mehr als 200 Columnen auf 76 Seiten engsten Drucks fiil- lenden Indices, die mit einer so unvergleichlichen Sorgfalt, erschopfenden VoIIstandigkeit und iiberdachten Gliederung ausgeftlhrt sind, dass sie nicht selten.die Resultate lang- 795 wieriger Untersuchungen in einer Zeile zusammendrangen und uns den Gehalt und Ertrag dieses Inschriftenschatzes f&r Specialgeschichte und Alterthiimer; fiir Verfassung und Verwaltung; Municipal- und CoIonialverhaltnissC; Weltliches und Geistliches^ und wie die iibrigen Seiten des gesammten 5ffentlichen und Privatlebens heissen, gleichwie in einem Netz vor Augen legen. Wenn fiir solchen Zweck die Ge- sichtspunkte der Theilung des Stoffes dergestalt vervielflLItigt werdeu mussten, dass an die Stelle des seit zwei Jahrhun- derten giiltigen Scaliger^schen Schematismus die Zahl von 35 Indices getreten ist, so wird auch diese Neuerung sich als vorbildliches Muster bewahren.

Kiirzer als hiermit geschehen, liess sich iiber einen so

INSCRIPTIONES NEAPOLITANAE. 591

reichen Inhalt und eine so neue Leistung nicht sprechen, wenn ihre eingreifende Bedeutung erhellen soUte. Hat diese Anzeige bloss zu loben gefunden, so ist das nieht ihre, son- dern des Buches Schuld, und die Berechtigung dazu aus einem halbjahrigen; wenig unterbrochenen Studium geschopft. Dass Einzelheiten auszusetzen^ zuzusetzen, besser zu machen^ anders zu wQnschen waren, versteht sich yon selbst bei einem Stoff, der wie ^Papier ohne Ende' ist; es ware klein- lich, und am wenigsten dieses Ortes, an Eleinigkeiten oder Unvermeidlichkeiten da herum zu makeln, wo nicht nur plura nitenty sondem diesmal tantum non omnia nitent. Wtlnschen wir uns vielmehr GlQck zu einer innem und aus- sem Anlage, die auch darin die wahre Bestimmung eines solchen Buches erfQlIt^ dass sie Nachtrage und Erganzimgen an- und einzureihen nicht bloss bequem gestattet, sondern iiberall offen und ehrlich auffordert. Hoffen wir zugleich, dass diese Bearbeitung der neapolitanischen Inschriften^ da sie nun einmal nicht die erste Abtheilung eines umfassenden Corpus geworden ist, wenigstens der nachste Antrieb zu einem solchen werde. An welchen Elippen oder Untiefen jener Plan eigentlich gescheitert ist^ lasst sich aus den nicht ganz klaren Andeutungen der Vorrede nicht herauslesen; gewiss ist, dass wir niemandem in der Welt zu nahe treten, wenn wir sagen, dass die Eonigl. Akademie der Wissen- schaften in BerliU; deren liberale Verdienste um das vor- liegende Werk der Vf. mit gebQhrendem Danke zu rQhmen weisS; eine allseitig befahigtere Eraft als die seinige zur Ausfiihrung ihres grossen Gedankens vergeblich suchen wUrde. Schliesslich konnten wir es uns nicht verzeihen^ wollten wir nicht sehr ausdrOcklich den in seltenem Grade liberalen Sinn und ehrenwerthen Untemehmungsgeist hervorheben, mit dem der Yerleger dem Werke eine aussere Ausstattung verliehen hat^ die mit der innern Trefflichkeit im wiirdigsten Einklang steht und dasselbe zu einem Glanzstiick deutscher Typographie macht, wie es auf ahnlichem Gebiete nicht seines Gleichen findet. Das pergamentartige Yelin von blen- dender Weisse, die Scharfe und Sauberkeit der Typen, die treu nachbildende und doch nirgend in Eiinstelei ausartende

592 UNSERE TACT0E8ETZE

Druckeinrichtung, welche mit bewundemswiirdig praktischer Berechnung gefalligstes Ebenmass und weiseste Raum- erspamiss zu verbinden weiss (man sehe z. B. das typo- graphische MeisterstHck, die amitemischen Kalenderfasten auf p. 308 f.); endlich die iiberaus sorgfaltige Correctur (nur das mehrmalige suppdlex ist uns aufgefallen); gewahren zu- gleich eine wahre Augenweide und den wohlthuenden Ein- druck durchgangiger Zweckmassigkeit. Hieraus begreift sich der Preis von zwanzig Thalem; viel Geld an sich, aber fUr das Werk wie es vorliegt in der That ein billiger Preis. Je wenigem Privaten er allerdings die Erwerbung des Buches in unserm an Gelehrten reichen, an reichen armen Yater- lande gestatten wird^ desto angelegentlicher, dQrfen wir zu- yersichUich vertrauen; werden es die Bibliotheksvorstande als Ehrensache behandeln, durch seine Anschaffung diesen und den gesammten Alterthumsstudien einen kraftigen Vor- schub zu leisten^ den Yerleger fCLr sein opfervoUes Wagniss zu entschadigen, und andere zu ahnlichen Untemehmungen zu ermuthigen, welche die Wissenschaft mit einem so mach- tigen Stoss vorwarts bringen.

7.

Die Anwendung unserer Tactgesetze auf den antiken

Rhythmus.*)

IX Alles bemht hier auf drei Gmndannahmen: 1) wesent- liche Uebereinstimmung^ im rhythmischen Gebiete, der an- tiken Musik mit der modernen; 2) unweigerliches Erforder- niss der Tactgleichheit (oder Gleichtactigkeit) fOr den Be- griff der Musik; 3) ganzliches Zusammenfallen und Sich- decken der Metrik und der Musik in quantitativ - rhy thmi- scher Beziehung.

*) [AuB W. Brambach'8 BhythmiBchen und metrischen Untersiichiiii* gen (Leipzig 1871), Einleitong p. ix xi. Diese Mittheilang der An* sichten Bitachrs ist dort eingefQhrt mit den Worten: ^es iit mir ver- stattet, auB brieflichen AeaBsenmgen F. BitachrB einige Behr treffende Bemerkangen iiber die Anwendang anserer TactgesetKe aof den an- tiken Bhythmas mitsatheilen.']

UND ANTIKER RHYTHMUS. 593

Eeine von diesfen drei Annahmen finde ich philolo- giseh bewiesen oder beweisbar: wie mir denn die ganze moderne Theorie nur eine tiefer begriindende Steigerung der rein dilettantisch durchgefUhrten Aperschen Grundanschauung zu sein scheint.

Was wird aus den^ vom 6ten bis ins 16te Jahrhundert reichenden, zahllosen Choralmelodien; die Tactgleichheit mit nichten haben? Hort das darum auf Musik zu sein? Femer, wenn in der Veissen Dame' Act II No. 8 Dreiviertel- und Zweiviertel-Tact wechselt, desgleichen z. B. im ^Prinz Eugen der edle Ritter' Zweiviertel- und Dreiviertel-Tact*), nicht minder in italianischen Yolksliedern, die ich selbst vor dreissig Jahren in Italien aus dem Munde des Volkes er- lauscht und aufgezeichnet habe, ist das Gleichtactigkeit? und nicht dennoch Musik? Dass dergleichen heutzutage nur als singulare Ausnahme erscheinty thut nichts zur Sache: die praktischen Bedingungen symphonischer Musik haben es eben ganz zuriicktreten lassen. Aber was jetzt vereinzelt (also doch moglich), kann das nicht in antiker Musik in weit grosserer Ausdehnung existirt haben?

Eng damit zusammenhangend ist die Frage, ob zwei Arsen (nach Bentley'schem Sprachgebrauche) zusammenstos- sen diirfen. Die moderne Theorie leugnet das und schafft all dergleichen entweder durch Langendehnung (d. h. Thesis- unterdrtickung: recht unpassend ^Synkope' getauft, die ja in heutiger Musik etwas ganz anderes bedeutet) oder durch Pausen weg. Ich will nicht von der grossen Monotonie

*) Obwohl ich weiss, dass hier verschiedeo rhythmisirt werden kann nnd rhythmisirt wird. Ich finde in Fink^s 'MuaicaliBchem Haus- Bchatz der Deutschen' Abth. III p. 330 (n. 635) wechselnden V^- und Vi-Tact behauptet, 'was aber nicht gleich sei V^^Tact'; zugleich aber eine zweite RhythmiBirung beigebracht in einem '/^-Tact, die mir sehr verkehrt scheint [Dazu bemerkte Brambach noch Folgendes: 'Ich verzichte darauf, die Beispiele des Tactwechsels hier yollstajidig anzufClhren, welche F. Ritschl unseren Volksliedern entnommen und mir giitig mitgetheilt hat; desgleichen die von ihm hinzngefugten pi- kanten Proben z. B. eines els^Bischen Nationaltanzes, oder der merk- wflrdigen Fngencompositionen von Anton Reicha, oder selbst der Ri- chard Wagner^schen Opem.']

FR. RITSCHELII OPVBCVLA V. 38

594 UNSERE TACTGESETZE UND ANTIKER RHYTHMUS.

reden, wenn eine Menge der reizendsten Bhytlimusbilder sammt und sonders in iambisch-trochaischen Gang verwan- delt wird. Aber was wird denn so aus dem t^voc fmioXiov, welches doch die Alten alle als einen ^uO^dc cuvexn^ aner- kennen? Bei den Neueren lese ich, dass diese Tactart der modemen Musik durchaus fremd sei. Was ist denn aber

^ -^* anders als \ \ T \ ty moge man das nun als die Com-

bination von T^" ^^^ %-Tact ansehen (wie in den oben an- gefiihrten Fallen) oder als ^^"Tact? Oder meinetwegen auch^ was fiir die rhythmische d. i. qualitative Natur der betreffenden Sylben oder Noten ganz dasselbe ist und nur

einen quantitativen Unterschied begrtlndet, als In^^I^^

oder| (5^55^1 d. i. %-Tact?

Dass die antike Antispastentheorie (wonach z. B. Mae" cenas atavis edite regibus = c5-t_w|uz_w|uzu_) Unsinn ist, leugnet wohl niemand. Freilich hat auch Aristoxenus sol- chen Mechanismus: wie ich denn iiberhaupt das (heutzutage schier ketzerische) Bekenntniss nicht zurtlckhalte, dass mir XI die Theorie des Aristoxenus ganz und gar nicht als unbe- dingt massgebender Ausdruck des objectiv Wahren gilt, son- dern nur als ein subjectiver Versuch zu dessen Erfassung: ein eben so geistreicher und energisch consequenter, wie eben darum von einseitigen Abstractionen nichts weniger als freier Versuch. Aber von solchen verkehrten Anwendungen abgesehen, bin ich an sich durchaus nicht dafiir entschieden, einen antispastischen Bhythmus, unter gewissen Umstanden und Bedingungen, absolut zu leugnen und nvl kolx Xd£ aus- zutreiben.

An eine absolute mathematisch-exacte Ausgleichung der Sylbengrossen in der Metrik glaube ich nicht, sondern sehe in der letztern nur ein Analogon, ein mehr oder weniger approximatives , der streng mathematischen Verhaltnisse, welche in der Musik gelten: wobei das ^minima non curat praetor' zu seinem Rechte kommt. Ware dem nicht so, wie wollte man denn z.B. mit dem xP<^voc dXoTOC fertig werden, vermoge dessen ^^-v^ mit -^--, oder ^-^^- mit --^'^- im

PROSODIEZWANG. 595

wesentlicheu auf eines und dasselbe hinauskommt? Die Be- stimmung des xpovoc fiXoTOC ^ als ^kleiner denn - und gros- ser denn ^^ ist doch nichts weiter als ein Zugestandniss des in dem sprachlichen ^u6)lii2[6ju€VOV nicht vollig ausgeglichenen Massverhaltnisses des mathematisch - musikalischen ^uO^iZd- ^evov. Aehnlich verhalt es sich auch^ meiner Meinung nach, mit dem Mittelmass der Lange im sogenannten ' kyklischen Daktylus und kyklischen Anapast. Desgleichen mit der ko- mischeu Auflosung des ^-^ in '-"-'-^, wofflr wir durch die Gleichung b f S S T ^^^^ ^^^^ ^^^ ungefahres Approxima- tivum gewinnen.

Das sind alles sehr popuIar-naturalistischeAnschauungen.*)

8.

Prosodiezwang. **) Et ludas animo debet aliqaando dari.

Noch im Anfang des vorigen Jahrhunderts hatte in Leipzig der ^Professor poeseos' die Obliegenheit, den Lebens- lauf eines neu creirten Magister carmine heroico zu be- singen. Einem in solcher Eigenschaft ex officio zur Yersifica- tion verurtheilten Nothpoeten^ Johann Heinrich Ernesti***) (nicht etwa Johann August); kam der Fall vor, im Elogium des Promovendus den Umstand lobend hervorzuheben; dass derselbe bei dem Professor der Mathematik^ Junius, Vor- lesungen ttber Astronomie gehort. Die Verlegenheit war gross, da astronamia nicht in den daktylischen Vers ging. Aber der in seinen Alten belesene Mann erinnerte sich sol- cher Beispiele als da sind: das Horazische ^Mansuri oppi-

*) [Hierza fQg^ Brambach Beinerseits noch die Worte: 'schliesst der VerfaBser dieser Bemerkangen. Aber sie sind aoa einer tiefen EenntniBs der antiken Metrik and aas einer grosaen Einsicht in die £ntwickelang8geBchichte des modemen Rhythmas gefloasen.']

**) [Rhein. Maseam f. Philol. Bd.XXXI (1876) p.480, anterzeich- net S. E.]

***) t 1729. Er verfasste eine besondere Schrift dber seine Vor- g&nger in der Professor der Poesie.

38*

596 PROSODIEZWANG.

dulo, quod yersu dicere non est'; das Lueilische ^seryorum est festu' dies hic, Quem plane hexametro versu non dicere possis'; desgleichen Oyid's Freund TuticanuSy der dem Dich- ter (ex Ponto IV, 12) so viel vergebliche Qual bereitete, ganz ahnlich wie Martial in Hendekasyllaben (IX, 11) mit dem Namen Earimis nicht fertig zu werden wusste. Viel- leicht waren £rnesti'n selbst die griechischen Yorgange nicht unbekannt, wie anstatt eines Pentameter mitten in der Ele- gie des Eritias der Trimeter mit *AXKiPidbiic, oder dessen Nachahmung bei einem Dichter der Anthologie (Pal. App. 11 p. 839) auf Anlass des Namens OiXiiciii. Genug, der ^pane- gjrista' entschloss sich frischweg nicht etwa eine licentia prosodica zuzulassen (wie es heutzutage gar mancher sich nicht tibel nahme), sondem, mit Riicksicht auf die nacht- lichen Beobachtungen der Sternwarte, nach jenen Yorbildem die Umschreibung zu brauchen:

lunius in tenebris, quae non fas dicere, tractai

Ganz Leipzig lachte nattlrlich, wenn es sich den Yers in Gedanken tibersetzte: ^Junius treibt im Dunkel der Nacht, was zu nennen nicht angeht.' So bezeugt yon A. G. Eastner in ^Gesammelte poetische und prosaische schon- wissenschaftliche Werke' (Berlin 1841, angeblich herausge- geben von L. Wiese) Th. lY p. 142 f. Aber was mit einem andem Hexameter:

Erigit e medio Cyprianus corpore ramum

der Dichter habe sagen wollen, wusste weder Eastner zu entrathseln, noch ist es heutzutage klar. Was dem Wort- laute nach zunachst liegt, verbietet sich, wie schon an sich, so insbesondere dadurch, dass Cyprianus (f 1723) ein ehr- wiLrdiger Professor der Theologie (vorher der Naturlehre) war, zwar lang und hager von Figur, aber ohne dass doch dies in den lateinischen Worten liegen kann.

EROTEMATA PHILOLOGICA. 597

9.

Erotemata philologica.

Erste Serie. *)

1.

Wozu hat wohl Ewald Scheibel unter dem Titel ^Io- 319 sephi Scaligeri *OXuMTTidbu)v dvaTpacpri* (Berolini 1852) ein eigenes Buch geschrieben zur Beantwortung einer Frage^ welche nie hatte eine sein soUen, wenn doch noch iimner von jener Arbeit Scaliger's (vgl. Bemays: Scaliger p. 96. 224) als von dem ^ Ghronographen Scaligers' geredet und solcher als ein fiir sich zahlender alter Zeuge in Anschlag gebracht wird? Und das noch dazu in so weitgreifenden chronolo- gischen Untersuchungen, wie die in diesem Museum XII p. 481 S. von G. Volkmar iiber *die Chronologie des Tra- janischen Partherkriegs' geftlhrte (namentlich p. 491. 497 und besonders 501)!

2.

[ist bereits OpnBC. II p. 722 wieder abgedruckt. C. W.]

3.

Von ^RasSnern' sprachen die frtihern TuskographeU; 477 « weil sie in ihrem Dionysius I, 30 'Pac^va fanden und auf die Yariante des Yaticanus 'Pac^vva weiter nichts gaben. 478* Warum aber wohl selbst Eenner wie Schomann Opusc acad. I p. 360 fiF. auch jetzt noch fortfahren Rasenae zu schreiben, nachdem doch schon seit einem Jahrzehend 'Pa- c^vva auch als die Ueberlieferung des ChisianuS; folglich der beideu alleinigen echten Textesquellen des Dionysius bekannt geworden ist? [Vgl. Opusc. I p. 515.]

4.

*Q 'HpdKXeic, dTTdXuiXev dvbpdc dpcid lasst K. P. Her- mann in seiner Culturgeschichte der 6r. u. R. I p. 191 den

*) [A118 dem Bhem. MoBeum f. PhiloL Bd. XIU (1858) p. 819 f. und p. 477* flF., anterzeiclinet V. A. W. G.; Nr. 9 und 10 ans Pleck- eisen^s Jahrb. fdr Fhilol. Bd. LXXXI (1860) p. 510, nnterzeichnet X. Y. Z.]

598 EROTEMATA PHILOLOGICA.

Archidamos ausrufen beim Anblick der neuen Kriegsma- schinen. War wirklich Archidamos so fifioucoc und fi^eTpoc, dass er dperd und nicht dpeid sprach^ damit es ja kein Tri- meter wiirde?

5.

[rahrt nicht voq Ritachl her. C. W.]

6.

Ftir die Acta diurna als wichtige Geschichtsquelle ver- weist L. Lange in seinen ^Romischen Alterthflmern' I p. 28 auf die *Fragmente in ZelFs Epigraphik I p. 353'. Wird er diese Verweisung auch in einer zweiten Ausgabe stehen lassen, nachdem der Glaubigen Glaubigster selbst sich zu der EtLhnheit hat hinreissen lassen, die Echtheit jener hei- tern Moniteur-Fragmente nicht iiber allen Zweifel erhaben zu finden? Denn kHhn darf man doch bei ihm nennen^ was jetzt in der ^Ferienschriften* Neuer Folge I p. 228 f. fQr manniglich zu lesen steht, in einer so classischen Exempli- fication des alten Spruchs ^o jQngling wasch den Pelz^ doch mach ihn ja nicht nass^, dass sie jede Weiterverbreitung und auch hier einen Wiederabdruck verdient:

'Das HauptergebniBB der bisherigen Behandlongen dieser kritischen Frage scheint Folgendes zn sein. Einer Seits ist die Herknnft dieser Fragmente sweifelhaft und es kommen einige Stellen in denselben vor, welche Zweifel an ihrer Echtheit er- regen kOnnen; anderer Seits aber lassen manche von jenen Mher angefochtenen Stellen eine Rechtfertigung nnd LOsong zu; jeden- falls ist die Unechtheit dieser Fragmente keineswegs dorch poBi- tive, nnbestreitbare Beweise dargethan. Unter diesen Umstftnden befinden wir ons in der Lage der Mitglieder rOmischer Schwur- gerichte, welche weder von der Schnld noch Unschuld des Ange- klagten so vollst&ndig iibenBeagt waren, dass sie ihn bei der Ab- stimmung mit gutem Gewissen entweder verurtheilen oder frei- sprechen konnten. Sie stimmten dann: «Non liqaet>, das ist: die Sache ist noch nicht gans klar.'

479*WohI; aber gehort es nicht in ein Heidelberger oder Karls- ruher Idioticum^ dass das ein ^Ergebniss' heisst?

EROTEMATA PHILOLOGICA. 590

7.

^TTeXacToi lasst sich lautlich am einfachsten durch bia- TreXdTioi erklaren. Das bia wurde erst zu la und nahm dann als c seinen Platz mitten im Wort.' So L. Doder- lein im Homerischen Glossar III p. 329. Sehr gtltig ohne Zweifel von dem Wort, sich die Freiheit^ die sich das kecke la ganz sans fa^on nahm, so gutmtlthig gefallen zu lasseu. Freilich war diess bescheiden genug, sich vorher durch die Selbstverwandlung in c so unscheinbar und unbeschwerlich wie m5glich zu machen. Aber wenn ihm dieses muntere Manoeuvre einmal, und offenbar schon in sehr alter Zeit^ so gut gltLckte; sollte es sich wohl mit dem einen Erfolg be- gniigt und keine Wiederholung versucht haben? Wie z. B. wenn auch 'Acia nichts anderes war aJs das Sehr-Land (weil der grosste Erdtheil), die Z;a-aTa, die durch den Einsprung des in c iibergegangenen la zur d-c-(a wurde? Oder wenn caK^CTraXoc eigei^tlich den ^sehr speerschtlttelnden' bedeutete, namlich Zia-caKC-TraXoc? Oder wenn sich die schon lange geahnte Yerwandtschaffc von u)kuc und 6Suc naher so nach- weisen liesse, dass dasselbe Zia, verw5hnt wie es einmal war, den rauhen Eingangsplatz^ wo ihm Wind und Wetter drohten^ mir nichts dir nichts verliess und sich seinen warmen Sitz im Innem des Wortes OKYC suchte? Weitblickende Etymo- logen mogen ermessen; welche vielleicht ungeahnte Trag- weite die Entdeckung dieses wanderlustigen la in seiner schelmischen Sigma-Maske noch bewahren werde.

8.

[ist bereits Opasc. II p. 723 f. wieder abgedmckt. C. W.]

9.

Ist die Bedaction einer philologischen Zeitschrift ver- 510 pfiichtet einen Yerbesserungsvorschlag zu Aesch. Agam. 2 wie den hier folgenden abdrucken zu lassen?

(ppoupoic £T€(ac }At)KOC bi\ 'TKOtiniufievoc. ^FQr dTKOijLiacOai' heisst es zu seiner Empfehlung ^werden angstliche Seelen Trost in den Lexicis finden.' Gut; wenn

) ^"6,*>J

600 EROTEMATA PHILOLOGICA.

uns nur dieser Cavalierhumor zugleich eine Trostquelle fiir den Spondeus im vierten Fuss eroffiiet hatte. Ist sie etwa in Lessing's Vademecum fflr den Herm Pastor von Laub- lingen zu suchen, da wo dieser meint ^Horaz kehre sich zu- weilen nicht an das Sylbenmass'? Oder in der Anschauung Yom jUngsten Datum, wonach Euripides einen Trimeter (Phoen. 323) mit dem trochaeus pro iambo begann:

baKpu6€Cc' dveica TrevGripTi K6^av ? Die *Umkehr der Wissenschaft', sieht man, wird auch bei uns zur Wahrheit, wenigstens zur Wirklichkeit, und hat illustre Namen hier, wie dort wo sie zuerst proclamirt ward, zu Vor- fechtern. 0 si redivivi videretis Bentleii, Porsoni, Hermauni!

10.

Ist eine wissenschaftliche Corporation verpflichtet, wenn ein unter ihren Auspicien schreibender sich in den Kopf setzt, aliia konne die erste Sylbe kurz haben, der Freiheit der Forschung den Tribut zu bringen, um eine ^sententia controversa' wie die hier folgende passieren zu lassen?

Antiphili epigrammatis versum 4 (Jacohs, AnthoL T. II p. 172 ep. 13) [nein, sondern Anth. Gr. t. H p. 157, aber Brunck Anal. t. H p. 172, besser Anth. Pal. t. II p. 671] sic emendo: (Kacci67rac d XdXoc) ^ct* aliia

prO €l^T€KVia.

Nemlich in dem Pentameter: Kfjioc* Kacci67rac d XdXoc €UT€KVia. Freilich, warum sollte man nicht auch dafiir, wie far obigen trochaeus pro iambo, Analogien aus den poli- tischen Versen der Bjzantiner oder aus den Schillerschen Tragodien beibringen! Vielleicht erleben wir noch den Be- weis aus Schiller, dass der griechische Trimeter zuweilen auch aus fiinf oder sechstehalb FQssen bestehen konnte.

Zweite Serie.

1.*)

319 Darf ein Bahnbrecher im Gebiete der altgriechischen

Metrik die byzantinische Metrik dergestalt ignoriren, dass

*) [Rhein. Museum f. Phiiol. Bd. XXV (1870) p. 819.]

KROTEMATA PHILOLOGICA. 601

ervon deren Gesetzen, die doch in ihrer Art kaum we- niger streng sind als die der alten^ nicht die geringste Notiz nimmt?

Wer der Vater nnseres Metrikers Hephastion war, weiss uns niemand zu sagen als loannes Tzetzes in seiner ver- sificirten Bearbeitung des 'Etx^^Pi^iov, die in Cramer's Anecd. Oxon. III p. 302 333 gedruckt ist: Einleitung und Schluss in daktylischen Hexametem abgefasst, das Uebrige aber in regelrechtesten politischen Versen. Daraus hob Westphal (Metrik Bd. II p. 175 der 2. Ausg.) die sonsther nicht be- kannte Angabe hervor^ die sich p. 316; 28 findet:

6 ToO KeXX^pou bk uloc ^v ^eipoic ^Hq)aiCTiu)v:

(was ein richtiger politischer Vers erst wird, wenn man deu bei Westphal ausgelassenen Artikel wieder hinzufiflgt). Wohl mit Recht meint er, dass diess auf eine altere Notiz zurfick- gehe; welcher Name indess in dem KeXX^pou, wofUr andere Handschriffcen KeXujpou und K€X^pou geben, eigentlich stecke, wird sich freilich schwer ermitteln lassen. Gewiss ist nur, dass Westphars Vermuthung, es moge wohl KAepoc zu lesen sein d. i. Celeris, fehlgeht. Denn das Gesetz des poli- tischen Verses fordert mit Nothwendigkeit einen paroxyto- nirten Genetiv und wird durch ein Proparoxytonon unent- schuldbar zerstort.*)

*) [Mit ansdracklicher Genehmigrmg des Verfassers dieser Mis- celle darf die Red. hinzufflgen , dass Herr Westphal allerdings mit sich selbst in vollkommener UebereinBtimmnng ist, insofem er (Metrik Bd. II p. 57) fdr den politischen Vers kein anderes Gesetz kennt, als dass im sweiten Hemistichinm die vorletzte, im ersten die letzte oder drittletzte Sylbe den Wortaccent habe. Aber freilich ist das ein sehr antiqnirter Standpnnkt, Qber den wir durch Strnve eeit bereits yierzig Jahren hinans waren, imd der ToUends dnrch die in Opnsc. phil. I p. 289 ff. Yon mir gegebene Beweisfiahmng, die ich nirgends widerlegt gesehen habe nnd anch nicht fQr widerlegbar halte, wofal fGr g&nzlich beseitigt gelten darf. Hat Westphal von der dortigen Erdrtemng keine KenntnisB genommen, so ist es desto erfrenlicher, dasB er (a. a. 0. "p. 54 f.) in der Definition des accentnirenden Tri- meter der Byzantiner mit der ebend. p. 295 ff. yon mir begriindeten AuffasBung dieses Verses als eines choliambischen (Skazon) anf das YollBt&ndigBte (IbereinBtimmt. R.] .

602 EROTEMATA PHILOLOGICA.

2.*)

320 Hat der Besitz und Gebrauch eines ^Gradus ad Par-

nassum' noch einen Werth, seitdem die Uebung des latei- nischen Versemachens fUr *eine abgethane Pedanterie' gilt? Antwort: o ja, fBr solche Herausgeber lateinischer Dich- ter, welche Verse constituiren wie z. B. in *Publilii Syri sententiae' die folgenden:

348: Mage valet; qui nescit quod calamifcas valet 618: Socius fit culpae, quisquis nocentem levat:

Versgestaltungen, die in den Prolegomena der jiingsten Aus- gabe p. 54. 55 ausdrQcklich empfohlen werden.**)

3.***)

496 Nachdem W. . Dindorf zu Sophokles Oedipus K. 640 ge-

sagt hatte, dass sich einsylbiges buoiv weder mit bujbeKa neben buibbeKa, noch mit dem in der romischen Eomodie einsylbig gebrq,uchten duas oder zweisylbigem duarum recht- fertigen lasse^ bemerkt F. Ritter in seiner neuen Ausgabe des StUckes p. 184, dass jenes buoiv allerdings ^mit keinem andern Beispiel aus den Tragikern zu belegen, wenn auch durch bu)b€Ka fUr buu)b6Ka einigermassen zu rechtfertigen sei; wie ja auch die lateinischen Eomiker duas und dua- rum mit Synizese brauchten uud das einsylbige jiiav bei Aristophanes Nub. 86 eine Analogie darbiete.' Mochte uns nicht der Verfasser dieser Anmerkmig freundlich be- lehren, wo er denn in der ganzen griechischen Poesie ^iav oder

*) [Bhein. Museain f. Philol. Bd. XXV (1870) p. 320.] **) [Mit gleicher Genehmigong fiigt die Bed. hinza, dass dem betr. Editor vielieicht insofem Unrecht geschieht, als er mOglicher Webe nicht so: 'Mage yalet qai n^scit qa6d cal&mitas valet' ge- messen, sondem yielmehr ao scandirt hat:

Mag^ yalet qaf nescft qaod c4lamit&B valet.

Alsdann w&re freilich aaf den 'Gradas ad Paraassam' nar ffir den zweiten VerB za yerweisen, desto erasthafter aber fflr den ersten aaf Bentley*8che8 Bhythmasgefilhl d. h. aaf das anweigerlich massgebende AcceDtaation8ge8ets. F. B.]

♦♦*) [Bhein. Maseam f. Philol. Bd. XXVI (1871) p. 496.]

EROTEMATA PIIILOLOGICA. 603

^ia als lambus gemessen entdeckt habe, um V. 76 der Wol- ken (denn den meint er o£fenbar) jiiCav eiipov &TpaTrdv bat- jioviwc dTr€pq>ua nicht^ wie es alle Welt bisher gethan, mit einem Anapast anfangen zu lassen? Es scheint ein be- merkenswerthes Zeichen der Zeit, dass es gerade metrische und prosodische Punkte sind, die heutzutage so haufig An- lass zu Erotemata philologica geben.

A*)

Der 6te Jahrgang des * Jahrbuchs der deutschen Shake- 349 speare-Gesellschaft' (Berlin 1871) brachte p. 369 eine Notiz iiber zwei lateinische metrische Uebersetzungen von Shake- speare's Julius Caesar, die seitdem auch in verschiedene belle- tristische Blatter iibergegangen ist. Die eine dieser Ueber- setzungen, von Henry Denison, ist in England erschienen und dort, wie es in obiger Mittheilung heisst, Won den gelehrten Ereisen beifallig aufgenommen worden'. Wir haben liber sie kein Urtheil, da sie uns unbekannt geblieben ist. ^AIIein Deutschland* fahrt jene Mittheilung fort *steht auch in der Eunst der lateinischen Versification den Englandem nicht nach; und Mr. Denison hat in Herrn Dr. Hilgers zu Saarlouis einen Nebenbuhler gefunden'^ aus dessen Arbeit dann der Anfang der Rede des Antonius abgedruckt wird. Hierzu tritt die Bemerkung: *Nur Ein Unterschied findet dabei zwischen den beiden Landem statt: wahrend Denison's Uebersetzung binnen kurzer Zeit eine zweite Auflage erlebt hat, vermag die des Herm Hilgers nicht einmal zu einer ersten zu kommen.' Gegenfiber dem unverkennbaren Be- dauem iiber die Ungunst deutscher Yerhaltnisse, das sich in diesen Worten ausdriickt^ drangen sich zwei Erotemata auf. Das eine, cui bono heutzutage dergleichen lusus ingenii iiberhaupt gedmckt werden sollen^ moge immerhin mit dem Hinweis beantwortet werden, dass auch dem anmuthigen Luxus sein Platz in der Welt zu gonnen ist. Aber dem anmuthigen. Fragt sich also zweitens, ob unter solchem Gesichtspunkte gerade fQr diese Uebersetzung eine deutsche

*) [Bhein. Museum f. Philol. Bd. XXVII (1872) p. 349 f.]

604 EROTEMATA PHILOLOGICA..

Drucklegung besonders wiiiischenawerih erscheine und der deutschen Versificationskunst einen Buhmeszuwachs ver- spreche? Eben diese Frage nun bedauem wir im deutschen Nationalinteresse nicht bejahen zu konnen^ es mdsste denn erst ein sehr grtlndlicher Reinigungsprocess vorhergehen. Beispielsweise hoben die ^Blatter filr litterar. Unterhaltung' vom 14. Sept. 1871 (N. 38 p. 597) als Probe neben andem auch folgende Yerse aus^ vermuthlich doch als besonders ge- lungene^ aber alsdann freilich besonders unglticklich gewahlte:

#

350 Ita si fuissety delictum fuit grave

Graviterque Caesar delicti poenas dedit. lam^ cilm Brutus cum ceteris permiserit (Etenim probus vir Bnltus atque est ndbilis

u. s. w. Von diesen Versen ist keiner; den ein alter Dichter so geschrieben hatte^ so schreiben konnte; weder hatte er, noch dazu in unmittelbar auf einander folgenden Versen zwei- maly molossische Wortformen nach der Casur so accentuirt: delictum, delicti, noch den zweiten Fuss mit der spondeischen Wortform Bruttis gebildet^ sondem dafQr unzweifelhaft we- nigstens so gesagt:

Ita si fuissety fuit id delictum grave, Graviterque Caesar poenas ddicti dedit. lam Brutus cum permiserit cum ceteris .

So ware auch der ganz unantike schwachliche Ausgang \yj i\<j j. fuit grave beseitigt worden^ der Ubrigens ein Analogon auch in dem Verse

Bonilm persaepe humatur osstbus simul

hat; wof&r es etwa heissen musste humdtur una cum ossibus, Weder von dieser Feinheit der antiken Verstechnik ist dem Uebersetzer das Verstandniss aufgegangen, noch hat er, und diess vor allem^ sein rhythmisches Geftihl nach anderer Seite so weit ausgebildet, um dem Muster der Alten das Geheim- niss (Qbrigens ein hinlanglich offenkundiges Geheimniss) von dem nothwendigen Einklange des Sprachaccents mit dem Versaccent abzulauschen. Oder er weise uns doch solche Verse, wie die von ihm verfertigten, aus Plautus und Terenz

EROTEMATA PHILOLOGICA. 605

nach! Und wenn er etwa, mit einigen andern Unkundigen, die Metrik dieser Dichter fQr ein Buch mit sieben Siegeln halt; so berufe er sich doch, wenn er kann, auf ein jedem von der Schule her gelaufiges Vorbild, die Phadrischen Fa- beki! Er kann es eben nicht: so wenig wie er aus ihnen Beispiele fur eine daktylische Wbrtform, als Stellvertreterin des Trochaus, beibringen kann, wie sie in seinem aus diesem Grunde fehlerhaften Verse erscheint:

Est haec in Caesare visa regni cilpiditas.

Wenn wir oben auch den Vers Etenim prclbus vir Brutus atque est nobilis als unantik bezeichneten, so geschah dies allerdings nicht aus metrischem Grunde, sondern nur wegen der ganz unnatiirlichen Wortstellung protnis atque est ndbUis. Warum denn nicht p. v. Brutus est ac ndbilis? (wenn, wie begreiflich, das archaische Brutus atque nobilist gescheut wurde). Besser, viel besser freilich noch, mit Bewahrung des Wortaccents:

Etenim vir probus est Brutus atque nobilis.

Besser n^mlich in metrischer Beziehung; denn was den sprach- lichen Ausdruck betrifft, so dfirfte wohl sehr zu bezweifeln sein, ob jemals ein romischer Schrifksteller den BegrifT des ^honourable man' durch ^probus atque nobilis' wiedergegeben hatte. Aber wir woUten hier nur von der Metrik in Saar- louis sprechen.

5.*)

Wie ist es nur mbglich, dass so haarstraubende Druck- fehler stehen bleiben, wie sie uns in Madvig^s ^Adversaria critica' Bd. I p. 152 enigegenstarren? Namlich in folgenden Zeilen:

Un Latinis idem accidisse, primum ostendat Turpilii exemplum, cuius e Philopatro comoedia haec citantur apud Nonium p. 281:

Forte eo die Meretrices ad me de lenitate Atticae ut

*) [Bhein. Maseam a. a. 0. p. 350 f.]

606 EROTEMATA PHILOLOGICA.

Conyenerant condixerantque caenam apud me Thais atque Erotium, Antiphila, Pythias.

Scripserat poeta: Meretrices ad me de vicinitate aliquae Con-

m

venerant cet.* 351 Wie waren solche Druckfehler moglich; wiederholen wir,

da es doch rein unm5glich ist^ dass ein Mann von Madvig^s ernsthafter Soliditat sich ttber die elementarsten Elemente des Versbaus so leichten Muthes hinweggesetzt hatte^ um sich oder dem Turpilius einen Anapast im sechsten Fusse des Trimeter zu erlauben? Was er statt des an diese Stelle gerathenen aliquae eigentlich gewollt hat, wird uns vielleicht der zweite Band der Adversaria in ^Addenda et corrigenda' zum ersten sagen. Die folgenden Worte hat er, trotzdem sie bei ihm wie Verse geschrieben stehen^ offenbar gar nicht behandeln wollen^ sondern nur der Yollstandigkeit des 6e- dankens wegen aus dem Noniustexte unverandert hinzugef&gt. Denn sonst hatten wir ja hier ein wahres Rattennest yon abermaligen Druckfehlern vor uns: nicht nur in dem apud me schon wieder einen Anapast (und was fUr einen!) im letzten Fusse^ sondern unmittelbar darauf eine so bunte Eeihe von langen und kurzen Sylben^ dass sie doch nur eine sehr entfernte Aehnlichkeit mit einem iambischen Senar hat, eine so entfemte; dass man eben so gut auch an einen Pindari- schen Vers denken konnte:

Thais atque Erotium^ Antiphila, Pythias.

\J _ \J -. KJ ^ \J SJ \J _\j»_

Eine kleine Accommodation an die Versabtheilung und Yers- messung in Ribbeck^s ^Comici latini' p. 93 hatte wohl der Madvig^schen ratiocinatio kaum einen Abbruch gethan. [Vgl. Opusc III p. 161 f.]

6.*)

495 KQrze ist ja eine schone Tugend: nur darf sie doch

nicht auf Kosten der Deutlichkeit geUbt werden. Zum Bei- spiel: wenn man in einer Anzeige der HauthaFschen Aus- gabe Yon ^Dionysii Catonis Disticha' im Litt. Centralblatt 1872 p. 197 liest: *Was wir von der Verskunst des Verf/s

*) [Rhein. Masenm Bd. XXVII p. 495 f.]

EROTEMATA PHILOLOGICA. 607

halten sollen, wie weit wir ihn zu corrigieren das Recht haben^ verrath keine Silbe: nobis und peiere werden uns I, 1 [«Si deus est animus; nobis ut carmina dicunt»] und I, 31 als Spondeus und Anapast zugemessen': wem drangt sich da nicht die Frage auf, fur was denn eigentlich der Rec. das nobis halte, ob fur einen Trochaus oder lambus oder Pyrrhichius? Immer und immer wieder, wie man sieht; metrisch-prosodische Erotemata! Mit welcher Befriedi- gung sahe sich der ^Erotematiker' solcher Fragen tiberhoben, um sich und seine Leser zu einem ^deus nobis haec otia fecit' beglUckwiinschen zu kSnnen! AIs man noch latei- oische Versubungen auf unsem Gelehrtenschulen machte^ kam dergleichen nicht Yor. Wieder einfdhren wtlrde man sie frei- lich jetzt schwer genng konnen, weil es in der heutigen «sc Generation wenig Lehrer mehr gibt; die sie anstellen und leiten konnten, ohne nobis als Trochaus, lambus oder Pyr- rhichius gelten zu lassen u. a. m.

7.*)

Seit wann gilt die Panultima von TravTdTractv fdraso kurz? Die Antwort lasst sich mit chronologischer Ge- nauigkeit geben: seit den Idus des Mai 1872. Denn Yon diesera Tage ist datirt; was man im 7ten Bande des Her- mes p. 146 gedruckt liest:

'omnibiiB enim notns est nsas particnlaram |li^v oCv in Fesponso praeter Bemhardiom qni in Bitschelii actis boc. phil. 247 ex PherecraiiB versa

66apf| *v^X€^v coi; KOP. iTavTdiraa ^iv oOv flftuip

^^v eliminat, mira arte efficiensy at et soloeca fiat oratio et me- tricnm vitiam a metrico infligatar taeterrimam. '

Lassen wir den angeblichen Solocismus vorlaufig auf sich beruhen; in metrischer Beziehung kommt doch ohne ji^v in dem Verse

ubopfi \ix^iv coi; | TravTiiTraciv ouv ubujp

ein vitium, noch dazu ein vitium taeterrimum^ schlechter- dings nur fQr den heraus, der TravtdTraciv oOv ubu)p mass

*) [Rhein. Moseam f. PhiloL Bd. XXVIII (1873) p. 350 f]

608 EROTEMATA PHILOLOGICA.

und dafiir TravTdTraci fifev ouv oder TravTaTrdciv fifev oOv ubujp als das allein richtige ansah. Mit welchen Emendationen wird also wohl der Verfasser dieser ^Observationes criticae in comoe- diam Atticam' folgende Yerse der attischen Eomodie von ihrem Witium taeterrimum' befreien und ihnen zu einem paonischen TravTdTrdci verhelfen:

Xaq)upo7ruiXij TravTdTraci ^eTabibou.

f\ TravTdTraci iraibapiou tviu|liiiv Ixujv ?

Ganz so eigenartig, darf er sich zu einigem Troste sagen, ist ja allerdings seine Versbildnerei nicht, wie wenn ktLrzIich jemandy der ohne Zweifel auch Anspruch auf den Namen eines Philologen, wohl selbst eines kritischen, macht, den Text des Aeschylus mit dem Trimeter verschonem zu sollen meinte [vgl. Opusc. III p. 165]:

Kai Tov cov ttuOic Trpoc )iotpav KacitvriTOV

(man mochte es fUr einen Mythus halten, wenn es nicht ganz ernsthaft im Philologus Bd. 31 p. 736 erzahlt wiirde): aber immer ist sie doch; in Verbindung mit dem hochfah- renden Tadel des an der bisherigen Prosodie Festhaltenden, iiberraschend genug, um die Warnung des Dichters gar sehr gerechtfertigt finden zu lassen:

Sequitur superbos ultor a tergo deus.

351 So viel fQr den Metriker; aber auch der Grammatiker

fordert durch den Vorwurf des ^SoIocismus' zu einem Ero- tema auf. Welche griechische, insbesondere attische Autoren muss wohl einer nicht gelesen haben, um nicht zu wissen, dass in Erwiderungen, die eine versichernde Bejahung, gleich- wie als eine selbstverstandliche, geben^ der Gebrauch von |Liiv oijv (vielleicht besser fievoOv) ein ungemein beliebter war, namentlich in Verbindungen wie irdvu )Lifev ouv, |LidXiCTa fifcv ouv u. dgl.? Wenn sich gleichwohl der Observator ge- drungen fQhlt, diesen Sprachgebrauch sehr ausdrtlcklich zu erharten durch Verweisung auf Matthia's Grammatik und Hermann zum Viger, sq fragt man sich verwundert, warum nicht neben Matthia auch auf Rost, ErQger; Kiihner u. s. w. verwiesen wird? neben Hermann auf Hoogeveen's Doctrina

V

EROTEMATA PHILOLOGICA. 609

particularum, Devarius de gr. 1. pariiculis, Hartung^s Lehre von den Partikeln der gr. Spr.? warum nicht am Ende selbst auf Stephani Thesaurus oder Passow-Rosfs und Pape's Lexika? Doch er dachie vielleicht ^superflua non uocent'. Das ist ja auch unter Umstanden ganz richtig: nur dass unter allen Umstanden noch viel richtiger das ^omne nimium nocet' ist. Ist es denn darum, dass fi^v ouv in zustimmen- den Antwortssatzen so sprachiiblich ist^ gleich ein ^Solocis- mus', wenn gerade diese Partikeln eiumal nicht gebraucht werden? ^Wie mag er seine Rednerei nur gleich sO hitzig iibertreiben!' Ein blosses oOv wird sich zwar allerdings in solchen Fallen aus der Komodie oder Plato wohl nicht nach- weisen lassen; aber ist denn damit der (so zu sagen) ^me- trische Solocismus' gerechtfertigt, der in der hier in Be- tracht kommenden Theilung des Anapasts ^\u ^ liegt? einer Fusscasur, deren Verponung schou so oft \md so lange ge- legentlich empfunden und hervorgehoben^ in voUstandiger Zusammenfassung alles Gleichartigen aber zum erstenmal von G. Bernhardi in durchaus methodisch gefQhrter Unter- suchung erortert worden ist? Gibt es nicht neben dem nachdrticklichen irdvu ^^v odv auch das einfache Trdvu t€ in der Antwort, wie bei Plato de rep. I p. 334 A? und ver- starkter ein Trdvu t* ouv (oder foOv) z. B. bei Aristophanes selbst in den Ekklesiazusen V. 806: Trdvu t* &v ouv *Avti- cWvTic auT* €iC€V^TKOi? Was stande also iu dem Verse des Pherekrates der metrischen Verbesserung entgegen:

ubap?! 'v^x^^v coi; || TravtdTraci t* oCv ubujp

(oder, was doch wesentlich auf dasselbe hinauskdmmt, irav- TdTraci ToOv ubuip)? Dass eine Nuance der Bedeutung zwischen fi^v ouv und t* Ouv ist, versteht sich von selbst; aber wer will behaupten, dass in den abgerissenen Versen des Pherekrates ein t' ouv fiir den unbekannten Zusammen- hang ungeeignet gewesen sei?

Mochte hiernach nicht der Observator *U. de Wi- lamowitz-Moellendorff nach der Unterschrift Anlass haben, an sich selbst die Mahnung zu richten:

Sume superbiam quaesitam meritis ?

FB. RITSOHELII 0Py8Cyi.A V. 39

610 EROTEMATA PHILOLOGICA.

8.*)

511 Wie erklart man die psychologische Erscheinung^ dass

jemand mit einem namhaften Gelehrten fast taglichen wissen- schaftlichen Umgang pflegt und doch seinen Schriften so wenig Riicksicht schenkt^ als wenn sie nie geschrieben waren? In jenem Falle befand sich 0. F. Gruppe nach seiner eigenen Aussage in dem kiirzlich an die Oberwelt gestiegenen *Aeacus' p. 29: ^Leider hat Lachmann, mit dem ich so lange Jahre in beinahe taglichem Yerkehr gestanden und der meinen Annahmen im TibuII so willig beitrat, meine auf Ermitte- lung der Interpolatiouen gerichteten Bestrebungen .... nicht mehr erlebt, was wir in hohem Grade zu beklagen haben.' Aber Er hat doch Lachmann's Lucrez erlebt; ob freilich auch wissenschaftlich durchlebt, das ist es eben, was nach dem Abschnitt seines Buches, der p. 549 ff. *Metrische Ar- gumente' flberschrieben ist, als Frage gestellt werden darf. Indem er hier mit begreiflicher Beflissenheit darauf ausgeht, die von ihm iiberall gewitterten nein, vielmehr mit be- neidenswerther Zuversichtlichkeit behaupteten Interpolationen durch den Nachweis metrisch-prosodischer Fehler oder Nach-

. lassigkeiten glaubhaft zu machen, wird p. 553 ff. in wort- reicher Besprechung namentlich die Mncorrecte' Verlangerung der Perfectendung -it signalisirt, fUr die zunachst nach langerm Suchen zwei ganze Beispiele aus Ovid beigebracht werden. Wenn es demnach in den Metamorphosen VII, 170 heisst:

mota est pietate rogantis, Dissimilemque animum subiit Aeeta relictus. Nec tamen affectus tales confessa u. s. w.,

80 *gewinnt' der Metriker ^alsbald die Ueberzeugung, dass dem Ovid ein solcher Gebrauch vollig fremd', und dass nach Streichung des mittlem Verses einfach zu verbinden sei: mota est pietate roganHs, Nec tamen u. s. w. Ebenso gibt in den Versen desselben Gedichts IV, 317:

Nec tamen ante adiit, etsi properabat adire, Quam se composuit, quam circumspexit amictus

*) [Rhein. Musenm a. a. 0. p. 611 f.]

EROTEMATA PHIL0L06ICA. 611

^die ausnahmsweise Verlangerung der kurzen Sylbe nur einen schatzbaren Wink, dass der Dichter beschadigt ist und die Stelle dieser kritischen Hiilfe bedarf: Nec tamen ante adiit, quam drcumspexit amictus\ mit Tilgung zweier Hemisti- chien. Nicht anders ergeht es dem armen asellus der Horazischen Satire I, 9, 21:

Demitto auriculas ut iniquae mentis asellus, Cum gravius-dorso subiit onus. Incipit ille: *Si bene m^ novi' u. s. w.

^Wir dtirfen', heisst es hier^ nach einer hochst subtilen

Erorterung tLber die Natur des Schwatzers, ^der ja nie auf-

hort zu sprechen, also auch nicht beginnt' (eine eines Xan-

thias oder des Phrontisterions wiirdige Argumentation)

^wirdiirfen dem Falscher in der That dankeU; dass er uns

ein ausseres Zeichen gegeben hat^ seinen Vers hinauszuwer- 512

fen' und zu verbinden: Demitto aselltts. Si bene ....

Dass solche Falle nicht mit der ^Kraft der Arsis' oder

Mer Casur' gerechtfertigt werden, muss ja an sich^lobens-

werth erscheinen, und fast konnte man sich versucht ftLhlen^

darin eine Wirkung der Lachmann^schen Warnung zu ver-

muthen, wie er sie mit ein paar Worten zu Lucrez HI,

1042 p. 208 andeutete: ^ . . ita semper posuerunt ut possint

imperitis videri propter caesuram producta esse.', Wenn

nur nicht solcher Vermuthung so sehr widerstritte, dass von

alle demjenigen, was in derselben Anmerkung sonst noch

von Lachmann mit so viel Gelehrsamkeit wie Scharfe dar-

gelegt worden, nicht die miudeste Notiz genommen wird.

Glaubte etwa Herr Gruppe nicht an den Nachweis, dass

es ein cHnit adiit periit rediit subiit interiit, desgleichen ein

petiit, mit kurzer Ultima in der lateinischen Sprache und

Poesie itberhaupt niemals gegeben habe, diese Perfect-

endung vielmehr in allen Zeiten ausschliesslich lang war?

wof&r doch Lachmann allein aus Ovid nicht weniger als

vierzehn Beweisstellen beibrachte, die sammt und sonders

in den Interpolationskehricht zu werfen freilich einigen Muth

erforderte. Oder sollte gar L. ihm gegentiber, wahrend des

jahrelangen beinahe taglichen Verkehrs, seine frilhere Mei-

39*

612 EROTEMATA PHIL0L06ICA.

nung vertraulich zuriickgenommen haben, so dass nun der Freund sie absichtlich mit schonendem Stillschweigen uber- ging? In beiden Fallen war doch ein aufklarendes Wort angezeigi

Dass Hr. G. noch iiber die Lachmann'sche Erkenntniss hinausgehen sollte, wollen wir nicht yerlangen. Wir andem I^hilologen wissen freilich jetzt, und zwar als bewiesen, und schon seit geraumer Zeit bewieseu, dass urspriinglich jedes perfectische -it, keinesweges bloss von den Compositis mit ire und von petere, lang war und nur mit dieser Mes- sung von Plautus, Terenz und den ubrigen Dramatikern ge- braucht wird (abgesehen natdrlich von den unter einen ganz besondern Gesichtspunkt fallenden Formen wie dedit stetit u. dgl.). Immerhin hatte die Kenntniss dieser Prosodie den Wiedererwecker des alten Todtenrichters davor bewahrt, p. 552 in dem Virgilischen Yerse Georg. II, 211:

At rudis enituit inpulso vomere campus

eine ganz absonderliche Ausnahme zu sehen, statt einen Rest der alten Regel. Denn ein seltener Fall hier versagt selbst ihm das Auskunfbsmittel der Athetese gauz- lich; ^eine Variante' sagt er mit unverkennbarem Bedauem *gibt es nicht, und den Vers irgendwie in Verdacht zu ziehen ist unmoglich.' Wie oft freilich die blosse Moglich- keit, Verse in Verdacht zu ziehen d. h. entbehrlich zu fin- den, sonst als voUgQltiger Beweis fQr die Unechtheit gilt, dafiir bietet der gestrenge Aeacus so zahlreiche und so eigen- geartete Belege, dass er uns wie leibhaffc vor Augen steht in seiner ganzen Grausamkeit als £v KXi^aKi brjcac, Kp€)idcac, 6cTpixibi iLiacTiToiv, Wpu)v, CTpepX&v, ?ti b* elc tcic ^Tvac dEoc ^TX^^v, ttXivOouc ^ttitiBcic, ircivTa TfiXXa pacavKuiv.

HEC. V. HANDBUCHEBN D. CLASS. BIBLIOGRAPHIE. 613

10.

Recension mehrerer Handbflcher der classischen

Bibliographie,*)

1) Leipzig; bei Fleischer: Hafidbuch der cUiss^ischen Bir bliographie von F. L. A. Schweiger. Erster Theil: Griechische Schriftsteller. 1830. VIII u. 364 S. gr. 8.

2) Ebendas. bei Nauck: Bibliographisches Lexicofi der ge- sammten Litteratur der Griedien utid RSmer, Von S. F. W. Hoffmann. Erster Theil: Griechen. Erste Lieferung. 1830. XXII u. 1 336 S. gr. 8. Zweite Abtheilung (bei Hartmann). 1833. S. 325—576.

3) Ebendas. bei Weigel: Lexicon bibliographicum s. index editionum et interpretationum scriptorum Graecorum tum sacrorum tum profanorum. Cura et studio ^F. G. Hoff- mann. Tom. I 1832. VIII u. 550 S. Lexiconformat.

Der Verfasser des ersten dieser Werke, die in einer Art von Progressionsverhaltniss zu einander stehen^ hatte nicht isi nothig, sein Vorwort mit einer Entschuldigung tiber das abermalige Erscheinen einer bibliographischen Arbeit iiber classische Litteratur zu beginnen. Ein nicht allzumassigen AnsprQchen gendgendes Handbuch war bei den manigfal- tigen Unbequemlichkeiten und der UnToIIstandigkeit des Krebs^schen Buches langst so sehr BedQrfniss der philolo- gischen Welt und aller, die in einem engem oder weitem Verbande mit ihr stehen^ dass yielmehr der bisherige Man- gel eines solchen zu yerwundern gewesen ware, wenn nicht bei YoIIstandigem Besitz ausgedehnter litterarischer Hfilfs- mittely freiem Gebrauch reicher Bibliotheken^ jahrelanger Musse unverwQstliche Geduld und Peinlichkeit in oft banau- sischer Geschaftigkeit Erfordemisse waren, die von zehn Menschen begreiflicher Weise allemal neun zur Verzweiflung bringen. Unerlassliche Erfordernisse sind diess aber, wenn die Arbeit einestheils sich Qber eine unfruchtbare Nomen- clatur erheben und doch auf der andern Seite VoIIstandig-

*) [Ans der 'AUgemeinen Litieraiur-Zeitung' Halle und Leipzig 1833, Jannar Nr. 16. 17 p. 121 134, unterzeichnet 38; ygl. Ribbeck.: F. W. mtachl I p. 823. C. W.]

614 RECENSIOK VON HAKDBOCHERN

keit des Materials erreichen will. Beide Ziele haben denn auch beide Yff. vor Augen gehabt, und diese Identitat des Planes im allgemcinen macht eine gemeinsame Beurtheilung nicht allein moglich sondern wunschenswerth; indem eine Yergleichung der beiderseitigen Leistungen das EigenthQm- liche derselben wechselsweise ins Licht setzen wird.

Hr. Schweiger, dessen Buch nur einige Wochen friiher herauskam als das erste Hoffmann^sche, hat auf 364 Seiten die gesammte griechische Litteratur umfasst, mit Einschluss 128 der spatesten byzantinischen Grammatiker, Historiker, selbst auch Aerzte und Juristen, dagegen niit Ausschluss der Kir- chenscribenten. Dass diese letzteren in die Hoffmann^schen Lexica mit aufgenommen sind, gewahrt ihnen nun einen sehr entschiedenfn Yorzug: da es dem Philologen bei der immer mehr in die Breite gehenden Litteratur seiner Wissenschaft sehr dankenswerth sein muss, fiir die seinem Bereich zwar ferner aber nicht fern liegende Litteratur der Kirchenscri- benten sich nicht wieder aus besonderen Hiilfsquellen Rath erholen zu mtissen. Im {ibrigen ist der Plan beider Yff. und die Einrichtung ihrer Lexica bis auf unwesentliches ziemlich dieselbe. Unter den drei Rubriken: Textausgaben, Uebersetzungen und Erlauterungsschriften werden die den jedesmaligen Schriftsteller betreffenden BQchertitel aufgezahlt, und zwar unter den beiden ersten Rubriken in chronologischer Folge, unter der letzten in alphabetischer nach den Namen der Verfasser; nur dass bei Hoffmann noch im einzelnen mehrUnterabtheilungen gemacht und con- sequenter durchgefUhrt sind, indem die Ausgaben des ganzen Schriftstellers und einzelner Theile desselben, desgleichen die Uebersetzungen in verschiedene Sprachen durch besondere Ab- satze und Ueberschriften geschieden sind. Auch dient es zu grosserer Uebersichtlichkeit, dass hier bei Aufzahlung der Titel Uberall die Jahreszahleu vorweg gestellt sind; ausser- dem ist unter dem Namen eines jeden Schriftstellers eine Ver- weisung auf Fabricii Bibl. 6r.^ alte und neue Ausgabe, zu finden, die das Buch noch nutzbarer macht. Warum aber ist verschiedene Male die Angabc des entsprechenden Ortes der alten Ausgabe ganz unterlassen? ... Am Schluss des

DER CLASSI8CHEN BIBLIOGBAPHIE. 615

Schweiger'schen Werkes dagegen ist von p. 350—364 ein Verzeichniss von Sammelwerkeny die eine Mehrzahl griechi- scher Schriftsteller enthalten, hinzugefugt; der Gedanke ist lobenswerth^ zumal da in der ahnlichen Sammlung bei Scholl Griech. Litter.-Gesch. I p. XVII ff. alle diejenigen Werke fehlen, die nicht den Namen ihres Besorgers oder Herausgebers au der Stirn tragen, die AusfOhrung zu beur- theilen etwa aus dem Beispiele ^Grammatiker', unter wel- chem Titel wirklich nichts steht als die Aldischen Horti Adonidis und Dindorfs Gramtnaticif wahrend p. 363 selt- samer Weise noch eine besondere Rubrik ^Anecdota oder Inedita' nachfolgt.

Wahrend uun Hr. Schweiger auf einem massigen iss Raume die ganze griechische Litteratur umfasst hat^ ist die Anli^e der Hoffmann^schen Lexica freilich viel weitschich- tiger: die zwei ersten Lieferungen des deutschen Buches gehen nur erst bis auf EtuHideSy und die Yersicherung^ die auf dem Umschlage der ersten Lieferung sowie auch des lateinischen Werkes gegeben wird, dass man ja nicht aus der Starke des ersten Heftes auf den Umfang des Ganzen schliessen wolle, und am zweiten Orte^ dass die griechische Litteratur nur aus drei Banden bestehen solle, klingt sehr wenig glaubhaft.*) An dieser Ausgedehntheit ist aber eines- theils das anzuerkennende Streben nach VoIIstandigkeit^ an- demtheils eine gewisse Breite in den Relationeu ilber den Werth einzelner Ausgaben Schuld. Beide Vff. haben sich namlich das Ziel gesetzt, neben der rein bibliographischen Aufzahlung auch zugleich kurze Andeutungen uber das in jeder oder doch jeder wichtigem Ausgabe geleistete zu gebeU; worin sie natOrlich den bewahrtcsten fremden Urtheilen zu folgen sich vornahmen. In Betreff dieses Puiiktes verhalten sich nun beide Vff. gerade so zu einander^ wie in der Errei- chung bibliographischer VoIIstandigkeit uberhaupt. Schwei- gers Werk, zum grossen Theil basirt auf Eberfs meister-

*) [Sie hat sich nichts deato weniger bewahrheitet, da das 'Lexi- con bibliographicam sive index editionum et interpretationum Bcripto- rnm Graecorum' in drei BSjiden 1832—36 vollendet wurde. C. W.]

616 RECENSION VON HANDBUCHERN

faafte Arbeiten, war iu dem Augenblick; als es erschien, das reichhaltigste in seinem speciellen Fachc; das existirte; es sollte aber diesen Ruhm nicht lange behaupten^ denn sobald Hoffmann, der offenbar seine Sammlungen langcr vorbereitet hattC; hervortrat, wurde es durch ihn ausgestochen. Wah- rend aber Schweiger einen Vorsprung hatte durch die VoU- endung einer ganzen Litteratur *), konnte seine Vorrede, in der er sich (p.III) liber die unbillige Hohe der Weigerschen Preisansatze im ^Apparatus litterarius' beschwerte, noch in den Vorerinnerungen zu Hoffmann's erstem Hefte beruck- sichtigt werden, woselbst denn ein Aufsatz von Hn. Weigel selbst eingeruckt worden ^iiber den sog. antiquarischen Buch- handel' u. s. w. Gleichwohl konnte es Hn. Hoffmann schwer- lich entgehen, dass trotz der grossem Keichhaltigkeit seines Lexicons doch auch, wie natUrlich, mancherlei ihm fehlende Angaben bei Scfaweiger zu finden seien, und diess scheint die Veranlassung gewesen zu sein, weshalb nun auf einmal sehr unerwartet der erste Theil eines lateinischen Lexicons er- schien, und zwar bei Weigel erschien, welcher nicht viel mehr Artikel enthielt als vorher die erste Lieferung des deutschen, iibrigens aber sich von diesem nur durch die lateinische Sprache und etwas weiter gesteckte Grenzen des Planes unterscheidet: woriiber weiter unten. Wie sich nun aber zwei in Tendenz und Einrichtung so fast ganz zusam- 184 menfallende Untemehmungen eines und desselben Vfs neben einander behaupten sollen, ist schwer zu begreifen, und be- sonders abzuwarten, wie nun das erstgeborene Kindlein gegen den Nachgeborenen wegkommen mag.**)

*) So eben [1S32] erscheint anch schon der sweite Theil seines Handbuchs in der ersten Abtheilnng, umfassend auf 584 S. die latci- niachen Schrifbsteller von A L, welcber dem Anscbein nach bei wei- tem gr58Bem Anaprnch auf Voll8t3.ndigkeit machen kann als der erste. [Die zweite Abtheilung, die lateinischen Schriftetcller von 3f~ V nm- fassend, und damit der Schlnss des ganzen Werkcs erschien 1834, nnd auf beide Abtheilnngen dieBes Bandes trifft das hier ertheilte Lob be- kanntlich vollkommen zu. C. W.]

**) [Von dem * bibliographischen Lezicon' Hoffmann^s ist in der That ansser den hier angezeigten ersten zwei Abtheilungen nichta wei- ter heransgekommen; wohl aber er8chien in Leipzig bei Geuther 1838

DER GLASSISCHEN BIBUOGRAPHIE. 617

Doch verlassen wir diese mehr buchhandlerisehen Inte- ressen und wenden uns zu einer Vergleichung der vorliegen- den Werke im einzelneU; wobei sich yerschiedene Beobach- tungen werden ankniipfen lassen, die das eine oder das andere naher charakterisiren. Im allgemeinen lasst sich bemerken; dass, besonders bei Hoffmann, mancherlei Irr- thOmer oder doch Wunderlichkeiten unterlaufen, die es be- zeugen, dass der Vf. nicht eigentlich Philolog vom Fach ist, sondern eben nur Bibliograph. Indess wird Versehen dieser Art, so sehr man sie auch wegwiinscht, kein billiger allzu- streng riigen, da doch diese Gattung von Biichem einmal nothig ist, und Philologen, die entweder durch eigene Stu- dien und Autopsie in der philologischen Biichergeschichte orientirt sind oder doch durch einen erworbenen Takt vor gewissen Fehlschliissen immer gesichert sein werden, in der That andere Dinge zu thun haben, als bibliographische Handbiicher zu schreiben

Vom Anfang des Buchstaben A nun fehlt bei Schw. so- gleich die Einleitungsschrift des Achilles Tatius zum Aratus ganzlich; bei H. fehlt die Ausgabe derselben in Petavii Uranologium, zugleich aber hatte diese Schrift jedenfalls geschieden werden miissen von dem erotischen Roman, mit dessen Ausgaben sie ganz in eins zusammengeworfen ist, selbst die Identitat der Vff. zugegeben, die doch zweifelhaft; i»» genug ist. In der Angabe der Uebersetzungen hat H. einiges genauer als S

Eine solche Durchmusterung liesse sich leicht ins un- endliche vermehren: doch kann damit weder jemand etwas gedient sein, und anderseits miisste man selbst in biblio- graphischer Beschaftigung Befriedigung finden, um dabei nicht todtmiide zu werden. Wem es um recht genaue an- schauliche Kenntniss der beiderseitigen Leistungen zu thun ist, wird eine Vergleichung am fflglichsten anstellen mit

45 von demselbeD Hoffmann ein ' bibliograpliiBches Lexicon der ge- sammten Litteratur der Griechen. Zweite umgearl>eitete, darchaua vermebrte, verbesserte und fortgesetzte Ausgabe' in 3 Theilen. C. W.]

618 RECENSION VON HANDBUCHERN

einem Artikel, der an sich zu den reichhaltigeren gehort, z. B. Aeschylus oder Aristophanes u. dgl.

Auch in dem spatem Theile des Schw.^schen Werkes fehlt es nicht an Auslassungen sowohl als Unrichtigkeiteu mancherlei Art. Erstaunlich mangelhaft ist der Artikel Psellm] ganz fehlt Orbicius, Syngelos (Syncelltis) der Syntak- tiker, die wir nur eben bei fliichtigem Blattem vermissen; der Artikel Moschopulus gibt ausserst ungeniigende Notizen.

p. 131 ist es auch uurichtig, dass Gronov'»

Ausgabe (des Harpocration) *nach 2 Mscrr. und 1 collatio- nirten Exemplare' gemacht sei, wie denn uberhaupt die Re- lationen uber das Verhaltniss der kritischen Textesrecensionen 186 meistentheils aus den Yorreden gezogen, aber keineswegs immer mit der gehorigen Genauigkeit, sehr vieles zu wfln- schen ubrig lassen. Wir machen uns anheischig, auf jeder Seite des Schw.^schen Buches einen oder den andem der ge- rilgten Mangel nachzuweisen, und Hr. Schw. wird bei einer neuen Auflage, die sein Handbuch wahrscheinlich erleben wird, sehr viel nachzubessern und zu erganzen haben. Befremden muss es bei einem bibliographischen Schriftsteller auch, dass haufig falsche Schreibung der Namen vorkommt. . . . Nicht selten waren iibrigens auch AbkilrzuDgen moglich, und Raum- erspamiss ist ftir Arbeiten dieser Art immer ein nicht un- wichtiger Gesichtspunkt Statt z. B. *S. 319. 320' konnte es in unzahligen Fallen *S. 319 f.' heissen, und die Heraus- geber alter Schriftsteller wurden es Hrn. Schw. gewiss nicht ubel nehmen^ wenn sie statt mit ihren Ehrentiteln und Wohn- orten, z. B. ^Hr. Prof. Gottling in Jena', schlechtweg bei ihrem ehrlichen Namen genannt waren und dadurch viel- leicht obendrein das Buch noch um ein paar Groschen wohl- feiler erhielten.

Dem Hoffmannschen Lexicon^ zu dem wir zurQck- kehren, wollen wir, ehe wir zur Hauptsache kommen, so- gleich, um es nicht zu vergessen, ein Lob und einen Tadel vorweg ertheilen. Das Lob verdient die Nachweisung alterer Drucke^ die sich auf den Leipziger offentlichen Bibliotheken befinden, die manchcm auswartigen Gelehrten von Werth sein kann; der Tadel trifl't die uns hie und da vorgekom-

DEB CLASSISCHEN BIBLIOGRAPHIE. 619

mene verkefarte EinrichtuDg, dass finzelne Namen unter Col- lectiyrubriken aufgezahlt werden, wohin sie zwar sachlicli nicfat unrichtig gestellt sind^ wo sie aber niemand sucfat und folglicfa aucfa nicfat^ ausser zufallig, findet. So stefaen z. B. die Epigramme des MdeagroSy Leonidas, ^tratmy selbst die Ilgen'scfaen Skolim (ZKoXua gedruckt) unter der Rubrik An- tholoffia. So wird p. 118 unter den Erlauterungsscfariften zu AntinMchus angef&fart F. Jacobs in Parsoni Adversariis Leipz. Ausg.^ und an diesem Orte bemerkt^ ebendaselbst be- fanden sicfa aucfa Animadw. und Emendd. zu AchiUes ToHus, GorgiaSy Adian, Themistius, Alciphron, Libanius: bei welcfaen Scfariftstellem man docfa die Jacobs'scfaen Emendationes efaer sucfat als bei Antimachus.

Die Hauptsacfae nannten wir aber die scfaon oben ange- deutete Weitscfaweifigkeit in den Relationen iiber Infaalt oder Wertfa einzelner Scfariften, faaufiger nocfa Scfariftcfaen. Viel zu umstandlicfa wird z. B. p. 142 erzafalt, was man in Wei- cfaerfs Scfarift iiber das Leben und Gedicht des ApoUonius findc; was alles scfaon im Titel fainlanglicfa angedeutet lag. Bei Gelegenfaeit der Hemsterfauis^scfaen Anecdota wird gar p. 142 bemerkt^ dass daselbst pag. 309 die Homerisdie For- mel €1 b' fiyc hehanddt und mit Nikanor keine Auslassung angeifwmmm werde, sondem es sei so vid cds cla hx\ dxe (sic). Auf diese Manier wQrden 100 Folianten nicfat ausreicfaen fur isr? ein bibliograpfaiscfaes Lexicon. So erscfarecklicfa ausfUfarlicfa wird z. B. p. 160 tlber die Hermann^scfae Lbsung des Ar- cfaimediscfaen Ratfasels und unter den Aescfayleiscfaen Erlaute- rungsscfariften referirt iiber Siebelis diatr. de Persis . . ., wafarend dagegen Biicfal^r, iiber die yiel mefar zu sagen war^ wie Welckers Trilogi^ oder Reisig^s Coniectanea zu Aristo- pfaaneS; ganz unverfaaltnissmassig kurz weggekommen sind. Wie durcfaaus nicfatssagend ist z. B. p. 29^ was iiber Her- mann cfe Danaidihus beigebracfat wird: .... Ist darin wofal Eine Sylbe, die (mit Ausnafame der Seitenzafalen) auf 20 andere Dissertationen nicfat eben so gut passte?

Wir miissen uns aber in Betreff der Erlauterungsscfariften sogar gegen die Aufnafame einer ganzen Classe von Namen iiberfaaupt erklaren. Es ist scfaon eine misslicfae Sacfae um

620 RECENSION VON HANDBUCHEBN

die Anfiihrung solcher Schriften, die ihre Beziehung auf den Schriftsteller^ zu dem sie angefuhrt werden, nicht auf dem Titel tragen: denn das scheint uns das einzige Kriterium fiir die Grenze der Bibliographie^ weil sonst consequenter Weise am Ende bei jedem Autor Matthia's Grammatik und Passow^s Lexicon mit anzufiihren waren. Doch geben wir hier gern gewisse Unterschiede zu, die ein natiirlich richtiger Takt besser finden als ein allgemeines Gesetz be- stimmen wird; leider wird es aber einem Nichtphilologen ganz unmoglich fallen, alsdann Vollstandigkeit zu erreichen, da man voii dem Bibliographen nicht verlangen kann, dass er die Biicher selbst gelesen hat. Pehlen doch in jener Be- ziehung selbst Titel, deren Beriicksichtigung man auch von dem Bibliographen erwarten durfte; z. B. wenn Matthia^s Obss. in qtioed. poeL Gr. loca unter Aesdiyliis vorkommt, und ebendaselbst Lobeck de usu apostrophi, so konnte man doch wahrlich die Erwahnung der Porson'schen Adversaria er- warten; wenn Lachmann de chor, syst. trag, dasteht, warum fehlt desselben Schrift de mensura trag,, die gerade so viel Becht oder Unrecht hat genannt zu werden? .... Zwei Falle aber sind es, in welchen auf die AnfQhrung durchaus verzichtet werden musste. Erstlich, wenn eine oder die andere Stelle irgend eines Schriftstellers irgendwo ver- 128 einzelt behandelt ist (d. h. nicht in einer eigenen Schrift): wie seltsam nimmt sich z. B. p. 26 aus: Boissonade: Aeschylus tentatus in Persis ! denn von dieser Art versichem wir Hn. H. unfehlbar noch ganze Hunderte von Bdchertiteln^ in denen Aeschylus behandelt ist, nachweisen zu konnen. Dieser Classe gerade gegeniiber stehiT eine zweite^ betreffend Anfiihrungen solcher Werke, in denen vermoge ihres Zwecks und Inhalts jeder Autor ohne Ausnahme nothwendig vorkom- men muss, das sind die allgemeiuen litterarhistorischen. Mit Vorliebe wird besonders moglichst oft Clinton in den fastis Hellenicis citirt, zuweilcn Bruckers hist. phU. crit., zuweilen Vossius de histor. oder sonstwo, selbst die AUgemeine Ency- clopddic von Ersch und Gruber u. s. w. Wo soll hier das Ende sein? Es war vollkommen genug; dass zu Anfang jedes Artikels auf Fabricius verwiesen wird

DER GLASSISCHEN BIBLIOGRAPHIE. 62 1

Viel mehr noch ist nun in diesen Beziehungen das Mass m ilberschritten in dem lateinischen Werke, iiber welches wir kurz sein konnen, da es die Vorztige und Mangel des deut- Rchen theilt, nur in vergrossertem Massstabe. An Vollstan- digkeit steht es dem frtiheren weit voran, wie man schon aus der oben angedeuteten Entstchungsgeschichte abnehmen kann, dergestalt dass eigentlich das deutsche wieder ganz darin aufgenommen und soniit vollkommen entbehrlich ge- macht ist. Kaum, dass es sich dadurch einigermassen halten wird; dass es durch das Erscheinen des zweiten Heftes einen chronologischen Vorsprung vor denj grosseren Werke, wel- ches in dem vorliegenden Bande A C umfasst, gewonnen hat und wahrscheinlich berechneter Weise behaupten wird.*) Ausser den Erlauterungsschriften hat nun dieses letztere nach unserer Ueberzeugung die Grenzen und die Befugniss einer bibliographischen Arbeit auch in der Vermehrung der Automamen selbst Uberschritten. Schon in dem deutschen Lexicon war ein Anfang gemacht, ^neben den bedeutenderen, durch ihre iibrig gebliebenen Werke litterarhistorisch be- kannten Personen der Griechen auch die aufzufuhren, von deren Werken entweder nur BruchstUcke oder auch nichts auf unsere Zeiten gekommen ist, die aber schriftstellerisch - behandelt worden' (Vorrede p. IX). Doch hatte sich der Verfasser dort meistentheils auf soIcI\e Autoren der ge- nannten Art beschrankt^ die als Gegenstand eigner Monogra- phien ex professo waren behandelt worden. In dem neuen Werke ist der Plan viel weiter gesteckt; hier erscheinen selbst Schriftsteller^ iiber die eine monographische Arbeit mit fiichten existirt, sondem von denen nur einzelne Frag- mente hie und da grammatisch oder kritisch besprochen sind, und oft, wo selbst kein Fragment erhalten ist^ auch das nicht einmal. Diess miissen wir nun, wie gesagt, fUr iso durchaus verfehlt halten^ einmal weil VoUstandigkeit darin kaum von den Philologen vom Fach durch die angestreng- teste Sammlung zu erreichen, und dann; weil wirkliche VoU-

*) [Da88 68 mit diesem zweiten Hefte des deutschen Werkes vor- erst iiberhaupt 8ein Bewenden hatie, wnrde Bchon oben p. 616 Anm.** bemerkt. C. W.]

622 RECENSION VON HANDBtJCHERN

standigkeit mit dem Umfang eines auch recht dickleibigen Handbuches gar nicht zu Tereinigen ist. Man sehe z. B. gleich zu Anfang den Artikel Achaeus .... Glaubt denn der Vf. damit einer erschopfenden Aufzahlung derer^ die Qber Achaeus und Fragmente Ton ihm gehandelt haben^ auch nur von weitem nahe gekommen zu sein? Wir ver- sichern ihm, dass die sechsfache Zahl kaum ausreicht. So- dann aber, wie in allerWelt soU man sich die Inconsequenz erklaren, dass unter des Yfs Gesichtspunkte, um ihn einmal gelten zu lassen, nicht wenigstens alle Autorennamen der grie- chischen Litteratur ihre Stelle gefunden haben^ von denen nur Fragmente oder Notizen vorhanden sind? Etwa, weil nicht ^ schriffcstellerisch ' iiber sie gehandelt ist'? Ueber welchen Autor ware das nicht geschehen? Hr. H. hatte beispiels- halber nur etwa das Pinder^sche Register zu ScholTs Lit- teraturgeschichte vorzunehmen brauchen, um zu sehen, wie viele Namen noch vor Achaeus in der griechischen Litteratur vorkommen, und zwar was das argste ist darunter solche^ unter deren Namen sogar noch ganze Schriftwerke auf uns gekommen sind.

Trotz dieser Ausstellungen, die ja ohnediess nicht den Unfleiss des Vfs, sondem vielmehr ein Uebermass von Fleiss treffen, miissen wir das grossere bibliographische Lexicon des Hn. H. fiir eine wahre Bereicherung der philologischen Lit- teratur erklaren und sehen seiner Fortsetzung und mdglichst baldigen (wenn auch nicht in drei Banden zu erreichendeu) VoIIendung mit Verlangen entgegen. Die Latinitat des Vfs ist zwar greulich: indess setzt man sich darQber bei einem bibliographischen Lexicon wohl noch am ersten weg. *Auch mit den griechischen Accenten scheint er sehr iiber den Fuss gespannt zu sein^ und hat sie drum lieber ganz weggelassen. Die aussere Ausstattung ist fast zu splendid^ ohne Zweifel weil das Buch vorzugsweise mit auf das Ausland berechnet sein mag.

Was wir aber an den Hoffmann'schen Arbeiten als ein

nimium ansehen mussteU; was die gebQhrenden Grenzen

iiberschreitend in ein fremdes Gebiet Qbergriffe, das gehort

131 ganz eigentlich in den Plan eines Werkes, ilber das wir bei

DER CLAS8ISCHEN BIBLIOORAPHIE. 623

dieser Gelegenheit einen kurzen Bericht anfiigen:

Essen^ hei Badeker: Bepertorium der klassischen Alter- thumstoissenschaft, Herausgegeben von C. P. Weber zu Darmstadt. Bd. I: Literatur des Jahres 182G. XXXVI u. 331 S. 1832. gr. 8.

Diess Repertorium, um es mit des Vfs eigenen Worten auszugsweise anzugeben^ beabsichtigt ein doppeltes: erstens so yiel als moglich voUstandige Angabe des zum Gebiet der Philologie gehorigen, was in den verschiedenen Landern Europas von Jahr zu Jahr erschienen ist, naturlich mit be- sonderer BerUcksichtigung Deutschlands; wichtiges und un- wichtiges^ was nur an BUchern, selbstandigen Abhandlungen^ Programmen; Aufsatzen und einzelnen Bemerkungen in pe- riodischen Blattem, Journalen und kritischen Zeitschriffcen aller Art, an Kunstwerken und Landkarten herausgekommen ist; die griechische Litteratur bis 1453, die romische bis 476 gerechnet (diese Grenzbestimmung, wenn sie streng fest- gehalten werden sollte, geht offenbar nicht weit genug), mit Ausschluss der Kirchenvater (Kirchenscribenten?), des agyp- tischen und orientalischen Alterthums: in welcher letztern Beziehung jedoch mancher (leicht einzusehenden) Inconse- quenzen wegen der Plan kunftig etwas erweitert werden soll. Zweitens aber soll das Repertorium eine Uebersicht der Anzeigen und Urtheile verschaffen, welche fiber Biicher und Aufsatze in kritischen und ahnlichen Blattem bekannt ge- worden sind, theils durch einfache Nachweisung der Anzeigen, theils durch Angaben eines aus den Kritiken gezogenen Ge- sammturtheils: wozu 65 lateinischc; deutsche, franzosische; englische und italianische Zeitschriften benutzt worden.

Zu diesem Behuf ist die gesammte Alterthumswissen- schaft in vier Fachwerke vertheilt worden (denen jedoch noch die Rubrik ^Litteratur der Alterthumswissenschaft' vorangeht), iiber deren Aufstellung wir hier nicht mit dem Vf. rechten mogen: 1) Kunde der schriftlichen Ueberreste, 2) Sprachkunde, 3) Kritik und Hermeneutik; 4) Sachkunde. Unter diesen beliebten Titel fallen wieder: 1) Litteratur- und Kunstgeschichte, 2) Geographie und Ethnographie, 3) Chro-

624 RECENSION VON HANDBiJCHERN

nologie; 4) politische Geschichte, 5) AlterthQmer; 6) Mjtho- logie und Symbolik, 7) Naturkunde, 8) Philosophie, 9) Rhe- torik und Stilistik, 10) Musik^ 11) Archaologie. Mag man an solcher Classification noch so vieles auszusetzen haben: das ist bei einem bibliographischen Repertorium, das sich doch niemals als eine eigentlich wissenschaftliche Arbeit, sondem nur als gelehrtes Riist- und Handwerkszeug gelteud macht^ ziemlich gleichgQltig, wenn nur Bequemlichkeit und Leichtigkeit des Gebrauchs erreicht wird. Wir mQssen aber bezweifeln^ dass diess durch die unendlichen Unterabthei- lungen geschehe^ in die jene Fachwerke wiederum zerspalten sind, innerhalb deren die Anordnung der BQchertitel eine 132 mit jeder neuen Abtheilung wieder von vorn beginnende al- phabetische ist. So hat z. B. die ^besondere Sprachkunde'

acht besondere Rubriken Viel statthafter wdrde

eine solche Zersplitterung dann sein, wenn das unter die einzelnen Facher fallende Material grosser wilre, d. h. wenn liberhaupt die ganze Anlage des Werkes eine etwas modifi- cirte Gestalt erhalten hatte.

Wir sind namlich der Meinung^ dass die Berechnung eines solchen Repertoriums auf einzelne Jahrgange keiu glQcklicher Gedanke ist.*) Welche Unbequemlichkeit muss es mit sich ffihren; wenn man sich vor einer Reihe von nur etwa 10 solchen Jalirg*angen stehend denkt und erst durch zehnmaliges Nachschlagen entweder die Litteratur Qber einen Gegenstand zusammenbringen pder eine bestimmte Notiz auffinden kann! Und in welchem Riickstande der Zeit nach muss der Vf., wenn er jedes Jahr einen solchen Band er- scheinen lassen will, immerdar im Vergleich zur Gegenwart durch die Differenz von sechs Jahren bleiben, die doch bei den jetzigen Fortschritten der Wissenschaft wahrhaftig keine kleine ist! £s hatte daher vielmehr immer ein Complex von etwa drei auf einander folgenden Jahren sollen zusam-

*) [Wie wohl begrtlndet diese Warnung war, hat der Forigang dieses litterarischen UntemehmenB nur zu sehr beat&tigt; denn obwohl Weber sich mit C. L. Han^ssse suaammenthat, ist der 2te Band, der die Litteratnr von 1827, undder 3te, der die von 1828 umfasiit, 1833 und 1834 erBchienen, und dabei blieb es. C. W.]

v

DER CLASSISCHEN BIBLIOGRAPHIE. 625

«"nengenonimen und die pfailologiscbe Litteratur dieser drei Jafare in einen Band yereinigt werden. Die ersten Bande (denen man auch einen fruhern Beginn als von 1826 an wunschen mochte) konnten dann in willkQrlichen Terminen erscheinen; spater, wenn die Sacfac erst in Gang gekommeu und der Gegenwart naher genickt sein wQrde, ware es ebeu am zweckmassigsten gewesen, wenn alle drei Jahre einmal die Litteratur der vergangenen drei Jahre in einem Bande zusammengefasst worden ware, tLber deren litterarische £r- scheinungen die Eritik im ganzen abgeschlossen hatte. Da- durch ware auch eine sehr betrachtliche Raumerspamiss ge- wonnen worden, weil alle die feinzelnen Ueberschriften und Namen^ die nach der jetzigen Einrichtung in drei Jahren dreimal gleichmassig wiederholt werden miissen, fQr gleich yiel Zeit nur einmal vorzukommen brauchten. Doch WUnsche machen nichts anders.

Wie das Werk vor uns liegt; ist es in seiner Ausfiih- rung das Erzeugniss des allermiihseligsten, in seiner Sphare nicht genug zu riihmenden Fleisses und kann auf das Lob einer fast beispiellosen VoIIstandigkeit Anspruch machen. Zwar wird mancfaer in dem ganzen Unternehmen eine ver- derbliche Nahrung fdr die ohnediess in unsern Tagen allzu- sehr um sich greifende Indices-Weisheit finden, wodurch die lobliche alte Sitte des Adversarienhaltens immer mehr in den Hintergrund treten und das eigene Lesen der erschei- nenden Biicher theilweise entbehrlich gemacht werden konne. Aber wer da bedenkt^ unter wie viel Mausedreck man heut- zutage den Pfeffer heraussuchen musS; und wer die Aufgabe unserer Zeit^ die auf organische Gestaltung der philologischen wie aller Wissenschaft unabweislich hindrangt; erkannt hat, iss der wird gewiss in die Worte des Vfs einstimmen: 'Es wird somit in diesem Repertorium die Grundlage unentbehrlicher Adversarien dargeboten, welche bis zu einer gewissen Voll- standigkeit gesteigert werden konnteU; wenn sich jemand zur Nachweisung der in den Ausgaben^ Uebersetzungen, Erlau- terungsschriften u. s. w. der Classiker jahrlich niedergelegten Bemerkungen entschliessen wollte. Diess ware aber um so wiinschenswerther, je mehr sich dann der jetzt vielfach in

VB. BITSCHELII OPVSCVLA V. 40

626 ^ECENSION V. nANDBiJCHERN D. CLASS. BIBLIOORAPHIE.

Anspruch genommene Gelehrte concentriren und einer oft nur mechanischen Arbeit, die jeder immer wieder von neuem beginnen muss, entheben konnte.'

Zweierlei wunschten wir noch.bei kQnftigen Jahrgangen abgestelli Das erste betrifft die ^subjectiven Ansichten uber den Werth eines Buches^ die sich der Herausgeber da erlaubt hat, wo ihm in der Beurtheilung desselben (von andern) ent- weder einseitig entschieden oder unwiirdig verfahren zu sein schien.' Damit ist niemand etwas gedient; als Bibliograph iiberschreitet er seine Befugniss, als Philolog kommt er sei- ner Verpflichtung durch solche vereinzelte Gerechtigkeitsacte, die dabei ebeU; weil sie nur'subjectiv sind, eine sehr schwan- kende Gewahr haben, gar unvollkommen nach. Das zweite ist die unverhaltnissmassige Ausftlhrlichkeit, mit der die

Eritiken tiber manche Biicher ausgezogen sind

Fiir Philologen und fiir sie ist doch das Buch bestimmt hatte iiberhaupt die Nachweisung des Ortes, wo sich die betreffenden Recensionen finden, ausgereicht, I^ochstens etwa mit Beifiigung der Zeichen und Buchstaben, die zur Bezeich- nung des Werthes des Buches sowohl als des Charakters der Recension schon anderweitig recipirt sind. Denn was helfen einem so allgemeine Excerpte (und auf detaillirte kann sich nattirlich das Repertorium nicht einlassen), wie sie z. B. p. 2 iiber Eberfd Ueberliefenmgen (und an vielen andem Stellen) wirklich spasshaft vorkommen ....

AIs Einleitung hat der Vf. von p. XV— XXXVI den Anfang einer historischen Darstellung des Studiums des Al- terthums vorangeschickt, der aber nur zwei Perioden, die der Tradition (476—1304) und des Erwachens (1304— 1453) in sich schliesst und in zu gehauften Einzelheiten, Namen und Jahrzahlen sich bewegt

XIII. Orationes latinae.

1.

Praefatio ad defendendam de Oro et Orione commen-

tationem muneris professorii extraordinarii in uni-

versitate litterarum Vratislayiensi suscepti caussa

die YII m. Februarii a. 1834 faabita.

Gratiam praeter cetera inte]lego cum habendam vobis

meam, tum vestram mihi esse implorandam, rector univer-

sitatis magnifice^ curator illustrissime^ decane maxime spec-

tabilis; professores et doctores aestimatissimi, commilitones

humanissimi, litterarum fautores amplissimi. Qui cum huius

diei soUemnitatem vestra praesentia condecorare non dedignati

sitis, tam propensa in me voluntate et incredibiliter vobis

obstrictum meum animum tenetis et benevolentissimae pa-

tientiae ezemplum edidistis haud vulgare. Quippe si ab eis

vestrum recessero, quibuscum communium studiorum necessi-

tudo mihi intercedit suavissima, reliquis fere non potest

quin parum oblectationis pariat ipsa argumenti tenuitas, a

communi usu paullo remotioris. Quod tamen tantum abest

equidem ut excusandum putem^ ut optima ratione niti sen-

tiam. Haec igitur qualis ratio sit, primum declarabo: post

quomodo argumenti taedium illud levare, si modo possimus,

et aliqua certe ex parte compensare constituerimus^ significabo.

Ac tantum quidem concedi uno ore credo, non alio consilio

hunc publice scribendi scriptaque defendendi morem antiqui-

tus poBse sancitum esse, nisi hoc^ ut; quod quis in littera-

rum universitate publicum munus capessivisset, ei sustinendo

se parem publico item testimonio proderet. Haec autem

40*

628 LATEINISOHE REDEN.

ipsa testificatio duabus rebus contineri debet: primum ut idonea facultas comprobetur Tiya voce adulescentium mentes utiliter erudicndi et instituendi: deinde ut eius ipsius, quam quis profiteatur^ disciplinae non tantum usum se habere satis expeditum bstendat, sed eiusdem etiam longius promovendae et suopte ingenio emendandae amplificandaeque ingenitam quandam sollertiam prodat. Atque hoc, quod ultimo loco posui, rursum fieri dupliciter potest. Aut enim novas vias licet commonstrare^ quibus disciplinae cuiusque spatia per- metiare, licet principia quaedam constituere latius patentia, quibus singula quaeque regantur et terminentur: aut in his ipsis singulis versari poteris acerrimo studio explorandis. Ytrumque genus cum propriam habeat utilitatem, tum vo- luptatis aliquanto plus habere patet prius. In illis igitur floridioribus commentandi locis quaerat quispiam cur non maluerimus versari? Verum enim vero de quo genere scribi potest percommode, id non continuo aptum est ad dis- putandum, non quod parum afferat ad disceptandum ma- teriaC; sed quod nimium. Nam qui satis illud reputaverit, non posse de rei cuiusque summa generatim atque uni- verse iudicari, nisi ipsa singula quaeque penitus perspecta in promptu habeas et extra dubitationem posita: facile du- plo maiorem esse huius generis difficultatem concedet, am- plitudinem autem tantam^ ut aut dies deficiat disputantem aut incerta vacillet omnis disputatio et vagetur neoessa- rio. Quapropter alterum tantum genus restat ante defini- tum: quod quidem recte amplexi esse nobis videbimur, si modo reapse promoveri philologiam ea, quam exhibuimus, commentatione doceri possit. Atque hoc ipsum paucis nunc persequar. Etenim ab omnibus hodie^ puto, intellectum est et luculentorum copia exemplorum satis comprobatum, etiam ex ambiguorum saepe fragmentorum indicumve exiguitate dubiaque narrationum memoria hic illic di8persd.rum vel uni- versi posse litterarum generis vel unius cuiusdam scriptoris vel denique singulorum monumentorum litteris olim consig- natorum quasi imaginem repraesentari ac speciem mente et eogitatione comprehensam. Nec tantum posse hoc fieri sed etiam debere intellectum est, quoniam fieri ullo pacto nequit^

LATEINISCHE REDEN. 629

ut consummatae praestantiae historiam litterarum Graecarum nanciscamur^ nisi, quo communitatis vinculo Tariorum generum partes inter se contineantur singulae, velut uno conspectu co* gnoscatur caussaeque aperiantur et Tia, qua ars quaeque vel disciplina, postquam pcr gradus quosdam ad Bunmium fuerit fastigium adducta^ aeterna naturae necessitate per eosdem lapsa sit et postremo exstincta. Quod studiorum genus cum maio- rum aetate parum intellegeretur quantam vim haberet quan- tamque in se grayitatem, tum inde ab Heynio adeo omnium roentibus persuaderi eius salubritas coepta est^ ut certatim in eo elaboretur summa virium intentione, ut integrorum operum iactura, quae nobis invidit temporis iniquitas, fruc* tuosissimo consilio resarciatur. Patuit enim ista industria velut ad epicos poetas, ex quo F. A. Wolfii suasu Antimachi reh*quiae colligebantur Schellenbergii studio: ut hodie quid cyclici poetae praestiterint^ quid Choerilus, quid Euphorio, quid Rhianus, doctorum quorundam yirorum curis prorsus perspexerimus. Non miuore successu^ qui lucem lyricae poesi afferrent; illos aemulati sunt. Yt enim nihil dicam de qua- dripertita opera in Pindaricis fragmentis posita inde a cele- berrimo huius academiae philologo Schneidero Saxone, nihil iam est quod sese neglectos querantur vel elegiaci generis poetae suavissimi vel iambici repertor Archilochus cum Hip- ponacte, vel Aeolenses Sappho et Alcaeus, vel doricae lyrae vates gravissimi Alcman^ Stesichorus, Ibycus^ Bacchylides. Scaenicae autem poesis cum ipsae origines praecipuis philolo- gorum studiis disceptatae sint non mediocriter^ tum in co- micorum quidem reliquiis insigni cum laude versari Meinekius instituit, cuius curas Menandrias imitari studuerunt, qui de Aristophanis^ de Cratini^ Eupolidis, Pherecratis perditis fa- bulis nostra aetate bene meruerunt. Yt una tragoedia suum iam inst&uratorem desideret et vero etiam postulet. Nec prosae orationis scriptoribus piiilologorum diligentia defuit^ quae quidem in nullo genere maior quam in exploranda historicorum arte et memoria exstitit. Quo factum est, ut et antiquissimonim historicorum; qui logographi vocati sunt, certam mente imaginem tenere liceat, ut Hellanici; Phere- cydis, et eonimy qui in antiquitatibus Atticis explicandis

630 LATEINISCHE BEDEN.

operam collocaruiit suam^ ut Audrotionis, Phanodemi et qui sunt reliquiy et vero clarissimorum rerum gestarum aucto- rum Ctesiae, Ephori, Theopompi; praeterea etiam posterio- rum illorum^ qui ex Peripateticorum potissimum schola profecti artium discipliuarumque historiam persecuti sunt^ Aristoxeni^ Heraclidae^ Dicaearchi, Phaniae, Clearchi, Her- mippi^ Eratosthenis^ aliorum. Ad eundemque modum postea- quam veterum philosophorum placita studio ex longo tem- pore fere numquam intermisso cum philosophi pervestiganmt tum philologi, nuperrime eiusdem industriae communio coe- pit etiam ad oratorum perditorum reliquias pertinere. Sed unum est genus litterarum quoddam^ quod propemodum so- lum neglectum iacuit, ne dicam contemptum. Quippe in grammaticorum historia ante hos paucos annos recentio- rum elaboraverat nemo: neque hodie praeter duos illos, quos in praefatione laudavi, quemquam in eo genere licet nominare. Hoc igitur in spatio equidem elaborare constitui: nec quaeri post ea, quae exposui^ a quoquam posse exi- stimo, utiliteme et ad promovendas litteras nostras accom- modate illud instituerim^ quod cum per se necessarium esse nemo infitias eat^ tamen tentatum adhuc sit a nuUo.

Nunc igitur^ ut revertatur unde profecta est oratio^ nunc puto apparet, cur non possit eorum exspectationi satis- fieri^ si qui talia, quale tractavi, argumenta fastidiant et sto- machentur: cur noluerim, si mihi vellem ipse satisfacere, locum aliquem communem ex iis proponere ad disceptan- dum, qui fere tralaticii sunt, velut utrum maior patre Ale- xander an filio Philippus fuerit, utnim detrimenti plus an utilitatis e Carthaginis excidio Romani ceperint^ vel de amoe- nitate philologiae^ vel de librorum subsidiis ad studium philo- logiae necessariis et quae sunt similia. Nam ut paucis com- prehendam, quo convenientius argumentum delegeriis ad disci- plinam quamque pro virili parte vere promovendam, ed illud fere alienius est a communi captu eorum^ qui ad inte- riores litteras non penetrarunt.

At vero, aqdire videor nunc quosdam mihi murmurantes (audivimus autem etiam palam profitentes)^ quid omnino opus est operosa hac ingenii publice testificandi contentione? prae-

LATEINISCHE REDEN. 631

sertim ei^ qui libris in publicum editis iam aliqua ex parte inclaruerit? hocine scribeudi disputandique consilium cui- quam hodie serio teneri videatur, an dicis caussa exerceri nec fere plus quam umbram quandam servare eius, quam olim habuerit, gravitatis? Quibus minime haeremus quid respon- deamus. Namque quae recte et sapienter a maioribus sunt instituta, si quando parum retinuisse pristinae utilitatis iu- dicentur, aut abolenda sunt aut, quamdiu non sunt abolita; graviter tuenda et exercenda strenue. Quod cum pridem mihi persuasissemi tum numquam planius perspicere quam in hac ipsa incluta academia licuit. Huic enim prorsus in- tellexi proprium splendorem parari nec mediocrem ex eo, quod, quae in aliis quibusdam^ quas quidem noverim; acade- roiis in lusum pridem verterunt, hic quidem veterem et an- tiquam dignitatem praeclare tuentur et retinuerunt lauda- biliter.

Atque hoc alterum illud est^ quod initio significabam huius praefationis; cum argumenti taedium dicebam pro virili parte nos compensaturos. Hoc igitur quoniam ad eos quoque pertinet^ quorum nihil interest, de Gaio et Sempronio an de Oro et Orione verba faciamus, probe nos meminerimus^ qui in certamen nunc sumus progressuri. Neque enim cum acerrimo immo ardenti veritatis studio conciliari ea vel hu- manitas nequit vel temperantia et ut Graece dicam cuMppo- cuvr), quae et litterarum dignitatem et liberales homines decet.

2.

Oratio de studii philologici et institutionis scho-

lasticae necessitudine muneris professorii ordinarii

in universitate litterarum Vratislaviensi suscepti

caussa die XXII m. lanuarii a. 1836 habita.

Quo vos libello, academiae praeses illustris, rector magni- fice^ professores et doctores amplissimi, carissimi commili- tones^ reliqui auditores omatissimi, ad hanc orationem bene- vole audiendam invitavi^ in eo me professus sum de tali

632 LATEINISCHE REDEN.

re verba facturum, quae non mirer si vobis multo amplius dicendi spatium poscere videatur, quam quod a me expleri vel per ipsius argumenti gravitatem nostrarumque virium tenuitatem possit, vel per huius sollemnitatis opportunitatem vestramque patientiam liceat. Ac profecto qui vel leviter meminerit, quot et quanta studia quantorum hominum illa quaestio excitaverit, num^ quae nunc fere e Graecae Ro- manaeque antiquitatis cognitione pendet scholasticae insti- tutionis ratio, ea vere salutaris sit habenda et quavis alia praestabilior^ item qui incredibilem discrepautiam proposita- rum eo in genere sive opinionum sive sententiarum non ex editis tantum privatorum hominum libris et libellis noverit^ sed ex acerrimis etiam contentionibus eorum^ qui publicae saluti civitatium consulunt: is sane parum sapiat^ si eius se rei amplitudinem brevi oratione exaequaturum speret. Neque hoc equidem mihi proposui^ qui cum de istius institutionis salubritate ipse persuasum habeam ut quod maxime, tamen non sim in eo elaboraturus^ illam ut argumentorum vi nunc defendam, et quibus rationibus nitatur dedita opera exponam^ sed ab ea sim profecturus tamquam concessa communique consensu probata. Nam cum duas partes ille locus habeat^ qui est de studii philologici et scholasticae institutionis ne- cessitudine^ mea quidem oratio ad illud magis quam ad hanc spectabit; nec ad discentium potius quam ad docentium usus pertinebit^ vel ut etiam planius quid mihi velim declarem^ in eo versabitur, ut, quae sit artis philologicae et vitae scho- lasticae cum discordia tum concordia, patefiat.

Circumspicientibus nobis scholastica institutio^ siquidem e potiore sui parte censetur, apparet penes eos, qui philo- logiam profitentur. Item nos, e quoruni disciplina academica scholarum doctores maiorem partem prodeunt, nuUa hos alia ratione ad erudiendam adulescentiam informamus, nisi quod philologos effingimus. Studium autem philologiae cum nullo tempore non comprehenderit permulta ab usu scholastico alien^, tum in hodierna litterarum luce tanta incrementa cepit, ut propemodum nova disciplina exstiterit. Intellectum est hodie, quae olim si non contempta iacuerunt, certe tam- quam secundaria et fortuita velut appendicis loco habeban-

LATEINISCHE REDEN. 633

tur, necessario et inter se viiiculo contineri et cum illis^ quae primaria censentur^ iuncta esse; perspectum est, ut paucis complectar^ summum finem philologiae iam adultae iion alium esse^ nisi ut Graecae Romanaeque antiquitatis uni- versae plena cognitio comparetur et quasi imago quaedam animo comprehendatur. Quodsi scholarum rationem reputa- mus (eas dico^ quibus ad academica studia aditus parari Bolet), numqui tradi discipulis videmus, quotcumque littera- rum philologicarum genera vel olim tractata sunt ab doctis homiuibus vel nunc laete lateque effloruerunt? illine vel grammaticis linguae subtilitatibus quibuslibet imbuuntur? vel criticae artis captiunculis irretiuntur? vel ad antiquitatium avia saepe dumeta obscurave umbracula pelliciuntur? vel iu- bentur in recondites quosque artium litterarumque historiae recessus interioremque nexum penetrare? Nihil horum vide- mus fieri. Quid igitur? haecine satis inter se concinunt? An sic potius statuendum^ ut aut in eas ipsas partes diri- genda discentium studia^ aut inutilem esse, quae hodie requiritur, docentium doctrinam iudicemus?

Non poterimus mehercle in hac quaestione quicquam proficere^ nisi, quo tandem consilio ex antiquitatis studiis puerilis aetatis institutionem praecipue nexam habeamus, quaesierimus. Cuius consilii rationem fallatur qui ex ipsis originibus huius disciplinae scholasticae repetere aggrediatur. Enim vero quo renascentium litterarum saeculo primum in- stitui publicae scholae humanitatis coeptae sunt, eo homines ne potnerunt quidem nisi ex incorruptis antiquitatis fontibus aetemoque exemplo salutem quaerere eaque liberalis educa- tionis et ad humanitatem informationis instrumenta petere, quae suae aetatis labes et barbaries praeberet nulla. Yerum ad quam viam maiores nostros necessitas quaedam adegit, eam nos nunc consulto et scientes teuemus, quibus larga sane et multiplex suppetit erudiendorum ingeniorum materia. Quid igitur illud est tandem^ quod tralaticiae discipliiiae con- servationem hodieque suadeat? Quodsi verum esset^ quod a quibusdam iactari accipimus, qui quidem discipulis quoque late patentem illum antiquitatis sensum imbibendum vete- rumque populorum vitam ac memoriam velut iutuendam esse

634 LATEIMISCHE REDEN.

satis magnifice «ibi persuadeut: non esset profectO; cur a vitae usibus uimium distare harum litterarum splendorem quereremur, quarum ipsarum summa capita decerpenda et in scholasticam institutionem transferenda essent. At vero istud quidem ut dicam, quod sentio prorsus nimium est et modum excedens multifariam. Quod nolim ita inter- pretemini^ quasi praeter mentis et iudicii cultum non etiam in animum h. e. cum sensum tum mores vel puerilis aetatis pulcherrimos fructus ex antiquitatis tractatione redundare putem. Quales cum liberaliter concedam iure meritoque expeti^ tamen ab ea utilitate primum prorsus seiungo illum, in quem philologi incumbimus^ multiplicis eruditionis appa- ratum; deinde eaudem utilitatem nego esse eiusmodi, ut per se sola vel satis ab omni parte antiquitatis potissimum prae- rogativam illam defendat^ vel nuUa alia quam eiusdem an- tiquitatis studia praebere ingenita virtute possunt^ eaque longe graviore utilitate superetur. Ac quod primo loco sig- nificabam^ quicumque sapiant^ haud gravate largiantur. Quo- tuB enim quisque est eorum discipulorum^ de quibus nunc cogitamus^ qui adeo maturuerit^ ut eius captus vel aspiret ad illum antiquitatis sive sensum sive intellectum^ quem nosmet^ qui in philologicis litteris habitare didicimus, con- sectamur? Rursus autem, istisne tandem ambagibus^ istane doctrinae ubertate dicam an molestia ullo pacto opus esse ad tam simplicem finem consequendum videtur, quam hic est, ut sensus humanitatis quidam ex antiquitatis cognitione percipiatur? qui quidem mea sententia commodissime hau- riri ex optimorum aliquot scriptorum lectione potest. Item quod secundo loco posui, non est difficile ad demonstran- dum. Namque si nihil spectaretur aliud, nisi ut pulchri bonique sensus in iuvenilibus animis excitaretur augeretur- que, nihil esset profecto, quod in sola antiquitate hodie sub- sistere nos iuberct; tanta nunc quidem varietas praesto est aptissimae ad illas virtutes excolendas supellectilis. An quis est, qui hanc quidem ad promovenda hominum ingenia vim diffidat vel in patriam historiam cadere recentiorumque po- pulorum cum res gestas tum artium litterarumque praeclara monumenta? vel in ipsius naturae, aetemae humani generis

LATEINISCHE REDEN. 635

magistrae^ mirificam copiam; varietatem^ concimiitatem^ et ut tamquam de yiya magistra loquar^ sapientiam? Sed cum ex hac parte^ quae altera est ex duabus, antiquitatis trac- tatio me iudice aequet tantummodo aliarum litterarum digni- tatem^ contra ex altera parte suam sibi praestantiam quan- dam vindicat propriam ac peculiarem, cuius aliam disciplinam nullam patitur vicariam. Atque haec tota pendet ex linguis, referturque tota ad mentem excolendam acuendumque iudi- cium. Hoc enim illud est; quod iam complurium memoria saeculorum, quod ipsa contradicentium adeoque repugnan- tium et diversa substituentium molimina testantur longe luculentissimo documento, ut exploratum habeamus: tam ido- neum^ quam linguae Graecae Latinaeque tractationem^ repe- riri nullum instrumentum, quo naturae beneficio insiti menti igniculi cuncti excitentur et foveantur^ recteque exercitata cogitandi iudicandique facultas ad quosvis sive vitae sive litterarum et artium qualiumcumque usus aequabiliter ac- commodetur. Cuius sententiae veritatem nec volo nunc^ ut iam ab initio significavi^ nec si velim possum per singula capita persequi: nec vero debeo, cum nihil mihi secundum ea, quae sum supra professus^ iam agendum sit^ nisi ut eorum sententiam tamquam interpres patefaciam, e quorum consiliis hodie pendet linguarum antiquarum cum scholastica institutione societas. Quo autem iure sic, ut feci^ illo inter- pretis munere functus sim^ non aegre intellegat; qui ut uno exemplo utar praeclaras illas orationes recordetur, qui- bus nuper, cum apud Francogallos publicarum ratio schola- rum disceptaretur, eiusdem illius societatis salubritas a supre- mis Regis ministris (de Thiersio potissimum et Guizoto cogito) convnendabatur tantae quidem intellegentiae luminibus^ quae ' quo minu^ videbatur eo in genere ab ipsis Francogallis ex- spectari posse, eo maiore nostros legentium animos voluptate non tantum affecit^ sed vere perfudit.

Nunc igitur ut revertatur unde deflexit oratio, quod iam video explicandum esse, hoc est accuratius quam antea defini- tum: quo necessitatis vinculo antiquitatis tractatio philo- logica contineatur cum veterum linguarum tractatione scholastica? Nolo autem in iis locis morari^ qui cum fere de-

636 LATEINISGHE BEDBN.

cantari soleant; tum ad eam maxime philologiae partem per- tinent; quae ipsius linguae finibus circumscribitur. Velut tam est verum sane quam planum illud, quod eum^ qui bene docere Telit, dicunt plus debere didicisse, quam quae doceat; quoniam non potest profecto^ nisi cui aliquanto uberior rerum copia in promptu est, dilectum habere eorum^ quae cuique looo et tempori apta sint et imprimis apposita. Yel cum scholarum magistros iubentnon intermisso in dies crescen- tium litterarum commercio animum eo advertere^ ut quasi summam complectantur eorum, quae si non recentissimis; certe recentioribus quibusque doctorum hominum disputa- tionibus explorata^ tradendae grammaticae rationem promo- verint^ eamquesummam illos volunt iusto adhibito tempera- mento in scholarum consuetudinem prudenter accommodare; alioqui enim fatendum est numquam rei scholasticae rationes emendatum iri. Vt autem ab linguae angustiis transeamus in latius patentes philologicae disciplinae universae campos, ne hic quidem animus gestit in tritis illis et pervulgatis haerere; quale hoc est^ quod sane lingua quaeque non potest nisi ex scriptis litterarum monumentis addisci^ eius igitur cognitio saepenumero nexa est ex sententiis scriptorum, ad quas ipsas pemoscendas in propatulo est requiri haud raro locupletem facultatem talis praeceptoris^ qui in totius anti- quitatis^ etiam quae seiuncta est ab linguae cognitione^ fa- miliaritatem sese insinuarit. Habent profecto haec omnia vim quandam suam^ non habent gravissimum pondus; leviora sunt prae eo, quod restat, in quo fere minus versari mul- torum cogitationes video. Atque in hoc potissimum illud cadit, quod prooemio significabam; coniparatum enim est ita, ut non tam ad eorum, qui utuntur scholastica in^itu- tione, quam ad horum condicionem pertineat, qui in eru- dienda puerili aetate vitam consumentes simul philologiae operam navant suam. Nam ut libere dicam sunt haec duo sane, quantumvis recte et rationi convenienter ab uno homine sociata, tamen etiam suapte natura aliquo modo discreta. Recte autem ascisci, quae fere a scholasticis doc- toribus videmus ad magisterii curas ascisci philologica studia, maxime probari hoc argumento puto. Etsi enim muneris

LATEINISCHE REDEN. 637

scholastici partes gravissiinam sane et praeclaram habent in se ipsae commendationem, etsi ex subolescentis aetatis ad humanitatem informatione voluptas quoque percipitur honestis- sima: tamen haec omnis praestantia^ quippe quae e boni- tatis et virtutis notione censeatur^ ad animum et mores per- tinet^ non pertinet ad mentem^ quae fonte divino prognata^ ut divinam indolem nutriendo sui similior fiat^ vehementis- simo studio veri investigandi summo naturae beneficio donata esi Huic autem studio; insito unicuique^ qui sit pauUo erec- tioris ingenii^ facile intellegitur uon posse ea vitae condi- cione satisfieri, quae ad usum communem spectat solum^ sed certo genere quodam litterarum opus esse sive philosophi- carum sive historicarum (quando his duabus partibus scientia humana omnis comprehenditur), quod quidem genus, a cogna- tis generibus necessariis limitibus discriminatum; in se ipso et principium et finem habeat suum^ vel^ ut cum veteribus loquar, artis formam et necessitatem prae se ferat. Eius- modi autem ars quaedam illa est philologica^ cui sese de- dere videmus^ quotcumque veterum linguarum doctores scho- lastici se sapere supra vulgus volunt fruges consumere natum. Atque ita demum, consociata cum scholastici magisterii prae- miis strenue perceptae artis voluptate, vera illa beatitudo nascitur, quam bipertita natura indolis humanae efflagitat. Nunc autem, postquam praestitutum spatium emensi sumus, conducit reliquas disciplinas circumspicerC; num forte, quae adhuc exploravimus rationis necessitate^ exem- plorum comparatione coUustrentur. E quibus disciplinis nuUa esty quae rectius cum philologia conferatur, quam theologia. Monet hora, ut summatim dicam. Et quis est, quin persentiscat consimilem condicionem eorum^ qui in hoc vitam consumunt; ut aeternae saluti prospicientes ad dei optimi maximi amorem^ ad morum sanctimoniam, denique ad religionis pietatem genus humanum informent tam pro- fecto populariter et ad communem captum accommodate^ tam neglectis, ut est consentaneum^ theologicarum discipli- narum copiis ac luminibuS; ut^ cur tandem in has tanto opere incumbendum sit^ parum perspicias, nisi quidem poscere hoc divinam indolem animi humani memineris, ut ab hac

638 LATEn^ISCHE REDEN.

quoque parte sibi satisfiat. Quodsi dispar aliarum ratio disciplinarum est: et est sane una praecipue^ e qua qui pro- deunt saepius quam yelles ab artis amore seiunctum habent vitae usum: dolendum istud quidem est; nos autem, qui phi- lologiae nomen dedimus, congratulemur nobis artissimo vi- tae et artis vinculo coniuncta studia^ nec divellamus a lin- guarum tractatione reliquae antiquitatis investigationem licet a scholarum consuetudine fere alienam, sine qua mea quidem qualicumque opinione artis necessitas habetar nuUa.

Dixi, si forte minus pro exspectatione vestra^ tamen nt potui^ quod sensi. Quo magis laetor, etiam id, quod reli- quum est, ex animi sententia a me posse dici. Pertinet autem hoc cum ad reliquoS; quorum benigna praesentia am- plissimam hanc coronam condecoratam videO; tum ad vos, coUegae praestantissimi^ quibuscum gravissimi muneris socie- tate Augustissimi Regis clementia sapientissimorumque eius miuistrorum auctoritas me coniunctum voluit. Quorum mihi cum publica gratia et commendatiO; tum privatum studium ac voluntas tam cumulate contigerunt, nihil ut vel ad pie- tatis officium sanctius^ vel ad animi affectum antiquius gra- tiis agendis habere me posse arbitrer, neque quod exop- tem habeam praeter eiusdem conservationem benevolentiae. Valete igitur et favete. Dixi.

3.

Laudatio Lib. Baronis Caroli de Stein ab Altenstein

nuper mortui.*)

jn Recens est in omnium animis ille non fucatus dolor^

quo paucis abhinc mensibus a bono quoque tristissimus nun-

*) [[mpressa est haec oratio in programmate academico Boiineiisi a. 1840 sic inscripto: 'Immortali memoriae | viri perilliifltris | Liberi Baroiiis | Caroli de Stein ab Altenstein | in regno BomsBico rernm ad religionis cultum, | institntionem pablicam et artem medicam pertinen- tiom I per XXIII annomm ftpatiom snmmi praesidis | ac raoderatoris liberaliBsimi, «apientiaBimi | grati animi monumentum | et venerationia

LATEINISCHE REDEN. 639

tius excipiebatur erepti huic litterarum universitati fautoris,

patroni, conservatoris^ Liberi Baronis Caroli de Stein ab

Altenstein. Cni si non plus alma Rhenana quam reliquae

litterarum sedes patriae deberet, vel sic illa sat locupletera

haberet lugendi caussam. Quanto igitur afflictiore animo

par fuit eam universitatem esse^ quae mutuo beneficiorum

et pietatis vinculo tam arte cum Illo continebatur^ ut ne

cogitatione quidem divelli utriusque nomina possint? Qua-

lem enim Munchhausenium suum alma Georgia Augusta,

talem Fridericia Guilelmia Rhenana iure meritoque colit^

veneratur, admiratur Altensteinium, Yirum in paucis magnum

et ut libere dicam unicum: cuius rarae virtutes et faci-

nora prorsus eximia cum non ad Borussicas tantum terras,

sed ad Germaniam universam pertineant^ tamen gratiora

quam nostra pectora vix usquam sibi devinxerint. Nam etsi

primaria sane laus conditae huius Musarum sedis ei debe-

tur, a cuius summis auspiciis cuncta^ quibus per novem

ferme lustra cumulata patria efiioruit, beneficia repetenda

sunt^ Augustissimo desideratissimoque Borussorum Regi vita

nunc defuncto: tamen tamquam alterum conditorem et pa- iv

rentem suspicere eum fas est^ cuius sapientissimis consiliis,

opera indefessa; ingenua liberalitate ac favore plane singu-

lari iussa Regia et effecta sunt olim et per longissimum

idemque felicissimum temporis spatium strenue sustentata.

Quae animi sensa cum omnium essent communia, quid ma-

gis poterat consentaneum esse^ quam quod publica cum

maeroris tum gratiarum testificatione praeclari Yiri memo-

riam celebrari Academiae Rector et Senatus decreverunt?

Exstititque sine mora promptus ad orandum communis do-

loris interpres, cuius facundia dubitari nequit quin publicam

exspectationem non aequasset sed superasset: indicendorum

autem soUemnimn funebrium munus mandatum est professori

eloquentiae; qui tralaticio more academico locum aliquem

post acerbam mortem | non peritnrae testimoniam | exstare volnit tmiverBitatis litterarum | Fridericiae Gailelmiae Rhenanae | pietas. f inest Friderici liitschelii litt. antiq. et eloq. prof. p. o. | corollariam dispatationis de bibliothecis Alexandrinis deqae Pigistrati | caris Ho- mericiB. [vide Opaso. I p. 123] | editom Bonnae a. cioiooooxxxx.)

640 LATBINISCHE REDEN.

cognitu non iniucundum e communibus litteris tractaret. lamiam dies constitutus esse publicae soUemnitatis: fervere cum oratoris opus tum invitatoris: cum luctuosa morte Fri- DERici GviLELMi III omnis illarum rerum condicio subito mutatur in recentique et vero graviore casu cunctorum auimi defixi aliquantisper repositis et dilatis pristinis cousiliis in- tellegunt propiori officio satisfaciendum esse. Interim^ ne Altensteinianae memoriae debiti honores nimia mora tarda- rentur^ coeptum commentandi opus continuari perficique ius- sum est: nec enim aestate iam vergente otii satis supererat ad iustam Memoriam conscribendam, qualis sane, si omit- tendae publicae orationis necessitas praevideri ab initio po- tuisjsety omnium convenientissima videri debuerat Sic factum est^ ut levidensi documento studium ac voluntatem suam grata Fridericia Guilelmia Bheuana nunc testetur, et quod V non satis dignum tantis virtutibus esse videatur^ quantarum admirationem declaraturi sumus. Quamquam, si licet verum fateri; non tam alienum^ quam cuipiam fortasse videatur, ab Illius potissimum Yiri praestantia haberi hoc ipsum^ in quo elaboravimuS; argumentum debet: quandoquidem vix exstant^ quae cum lllius laudibus rectius quam luculenta Pisistrati Ptolemaeique Philadelphi exempla comparentur. Quos Ille, si in regio loco collocatus fuisset; haud scio an etiam supe- rasset^ in hac autem^ quae ei contigit^ vitae condicione re- giae proxima dici potest aemulatus esse felicissime: tantus m IIIo erat non amor tantum artium litterarumquC; sed lit- terae ipsae, tanta in omni genere ingenii liberalitaS; tanta rerum administrandarum intellegentia. Circumspicitedum^ quid sit illud, cur inter cultissimas gentes principatum quen- dam Borussorum civitati consentiens vox Europae tribuat. Qui principatus cum duplici genere contineatur: quorum al- terum in litterarum ipsarum flore ac robore cernitur; alte- rum in institutione publica per singulas ampli imperii terras, urbes, oppida^ pagos saluberrimo consilio aequabiliter pa- tente: has duas res nonne videmus iam etiam exterorum quotcumque sapere se volunt^ admirari; collaudare, imitari uon sine aliqua invidiae significatione? Cuius rei documento non mobile tantum et ad praestabilia quaeque subito cum

LATEINISCHE REDEK. 641

fervore amplectenda paratum ingenium Francogallorum est, clarissimo misso philosopho nostrarum laudes scholarum ali- quot abhinc annis testificatorum: documento est diuturno expergefacta languore ipsa nobilis gens Britannorum^ sibi sola placerC; soli sibi plaudere per plurima saecula solita, sed cui nuper^ ut accepimuS; rei scholasticae suae labem non vi alius nisi Borussicae disciplinae comparatio persuadere coepit. Haec igitur tanta beneficia cui tandem accepta refert respu- blica nisi Regi Optimo Friderico Guilelmo III et, cuius Ille consiliis post immortaliter meritum de bonis artibus Guilel- mum ab Humboldt per plurimos annos usus est, Carolo ab* Altenstein? Qui quid quibus viis ac copiis instituerit prae- stiteritque, nec volo nunc nec possum singillatim persequi: nec indigere hoc uberiore explicatione videtur^ quippe quod in oculos quasi sua sponte incurrens multorum praeconiis praedicatum sit multifariam^ adeo ut illius quidem praestan- tiae persuasio vel eorum mentibus paullatim inhaerescat^ qui aut naturae vitio hebetiores ad iudicandum aut vitae condicione ab optimorum studiorum tractatione alieni sunt. Quodsi non quid, sed quo illud animo atque consilio insti- tuerit^ quaerimus, id facile intellegimus esse eiusmodi, ut recte perspectum in multo maiorem Yiri immortalis admi- rationem rapiat^ gratiarum actionem ut multo ampliorem postulet. Namque artium litterarumque curam cum Alten- steinium dixero animo vere regio suscepisse^ sic demum uno cuncias partes nomine recte comprehendisse videor. Animum autem vere regium eum dico, qui a triplici potissi- mum vituperatione liber sit, quarum una solet vel in cele- berrimos bonarum artium fautores illustri in loco constitutos cadere. Horum enim quotusquisque est, quin de artium lit- terarumque incrementis sollicitus suo magis nomini quam ipsarum saluti, quam reipublicae utilitati consulere animum induxerit; quin beneficiorum illuc collatorum si non maxi- mam^ certe non minimam partem ad suam potius yel laudem vel voluptatem rettulerit; quin, ut breviter dicam, artium vii litterarumque patronus vel haberi ostentationis, vel extemi splendoris caussa esse voluerit? Cum qua perversitate si vel comparare tamquam longissimo intervallo distantem AI-

FB. RIT8CHELII OPyflCYLA V. 41

642 LATEINISCHE REDEN.

tensteinii generosam simplicitatem aggrediar a simulationis vanaeque iactantiae levissima suspitione alienam^ verear sane ne sermo meus non tantum improbetur sed merito contem- natur. Gognatum cum hoc aliud est genus eorum, qui; quod unius alicuius disciplinae suavitate artisve dulcedine miriiice allecti in illa toti essent et quasi habitarent, studium et operam ad illam colendam^ sustentandam, promovendam om- neni contulerunt. Quid autem niirum^ in ea re operam cu- ramque te consumere non mediocrem, quam quidem in deli- ciis habeas, ad quam insita naturae voluptate trahare? •Contra quid laudabiliuS; quam, quorum ipse non sis aman- tissimus^ ea quoque, quod salutaria; quod honesta esse intel- lexeriS; te amplecti tantaque et liberalitate et providentia adiuvare, quasi in intimo sinu foveas? quae virtus cum inter rarissimas sit mortalium, tum vere regia iure optimo habe- tur praeter ceteras. Atque hac virtute quis ignorat Alten- steinium, quamquam elegantissimae subtilissimaeque ac vero etiam uberrimae eruditionis Yirum; tara fuisse insignem quam a pravae doctrinae laude affectanda alienum? Denique nostrae potissimum aetatis memoriam cogitatione repetenti mihi occurrit tertium quoddam illorum genus^ qui et vani splendoris et ambitiosae eruditionis ostentationem procul habenteSy publicae saluti unice prospicientes^ quicquid artium litterarumque ad comparandas vitae cottidianae sive com- VIII moditates sive necessitates^ quicquid pertinere ad communes reipublicae utilitates videatur, tantum studiose suscipiant^ benigne foveant alantque impensiore cura. Quorum alii in eo artium litterarumque fructum omnem reponere solent, ut civium adeoque ipsarum civitatium fortunae opificiorum in- dustria adiuventur^ agrorum cultura provehantur, inventorum sollertia augeantur; commerciorum negotiorumque usu ampli- ficentur. Ab aliaparte commendare doctrinam eos audimus^ qui non paullo magis sapere sibi visi publica litterarum cura publicos civitatis ministros futurosque magistratus formandos erudiendosque sibi persuaserunt et his potissimum finibus artium et disciplinarum cum commoda metiuntur tum insti- tutionem circumscribunt. Quales utilitates cu^i prorsus se- cundarias dicimus et tamquam adventicias, non veremur ne

LATEINISCHE REDEN. 643

quis, qaamnain yeram existimemus et aeternam utilitatem; uberiore oratione exponendum putet et disceptandum tam- quam dubitatum^ quod esse confessum et exploratum uno ore ii omnes, quibus haec scribuntur, clamitaturi sint. Ec- quis autem^ cum sua caussa colendas^ propagandas^ exercen- das litteras breviter dixerimus et populariter, vel tantisper dubitare ausit^ quin huius ipsius existimationis persuasio magnanimo Altensteinii pectori et tamquam intimis meduUis adeo insederit^ ut nullo alio ex fonte, nisi'ex illa potissimum mentis liberalitate, repetenda sint quaecumque Ille in hoc genere umquam instituit^ iussit, suasit^ iudicavit? Nec enim curiose anquirenda exempla sunt, sed in propatulo posita. Nec tamen gravius argumentum aliunde licet quam e scho> larum rationibus cum reliquarum petere tum harum, quae quod olim ab collegiorum universitate nomen traxerunt, idem ix hodie ab litterarum universitate merentur. Etenim haec ipsa studiorum varietas amplissimum complexa disciplinarum orbem num cui dirigi ad certa vitae genera videri potest? Nimirum civitatis vel commodis vel necessitatibus ut satis- fieret, tantis opus erat^ quanti in singulas provinciarum Bo- russicarum universitates sumptus erogantur! tam lauto litte- rarum omni subsidiorum genere instructissimarum apparatu! tanto lectissimorum virorum numero eorumque in unum cor- pus iunctorum communique collegii vinculo sociatoruml hac denique^ id quod summum est, erudiendi et subtilitate et li- bertate, quae nec capita decerpat quaedain nec cuiusquam arbitrio pareat^ sed cum ad interiores litteras usquequaque penetret in ipsasque rerum caussas sese insinuet; tum nullis nisi veritatis limitibus umquam circumscribatur.

Hoc igitur animo qui artium litterarumque curam sus- ceperit; eum demum consilio agere vere regio concedimus: hoc consilio qui egerit^ eum solum aeternam laudem sibi peperisse iudicamus nomenque immortalitati prodidisse. Ta- lemque habuimus quem vivum nobis gratularemur nostrarum rerum patronum Altensteinium; iam nobis ereptum ex animi sententia lugeamus cum tanta pietate, quantam vix capere pectora possunt^ non potest brevis, quam hic locus poscit^ oratio. Tantum enim abest^ ut gravissimi argumenti uber-

41*

644 LATEIKISCHE REDEK.

tatem ullo modo exhaurire ^nimum induxerim; ut et unam tantum partem provinciae dignitatisque amplissimae tetige- rim, neglectis iis omnibus, quae a meo captu alieniora cum ad religionis cultum ecclesiaeque rartiones tum ad rerum X medicarum administrationem spectant: et yel de illa parte tam summatim dixerim^ ut non vos edocere potius quam quasi scintillas quasdam in vestris animis excitare voluerim^ quas vestra cura foveretis vestroque in sinu altas exardescere in clariora lumina pateremini. Confidimus tamen fore, ut eorum aliquis, quibus haurire ex uberioribus fontibus h. e. ex actis licet, admirabilis Viri memoriae debitum honorem persolvat Illiusque imaginem adumbret plenam, sinceram; et ita ad vivum expressam^ ut et iram et studium procul ha- beat: neque enim vel hoc indiget vel illam vera virtus est cur extimescat. Quod qui in se susceperit^ dubitari nequit quin plurimornm desiderio insigniter sit satisfacturus.

4.

Oratio de comparatione inter Fridericos Guilel- mos III et lY instituenda habita die III m. Augusti

a. 1842.*)

m Rediit ille dies, auditores suo quisque loco spectatissimi;

quem cum olim habuerimus communis laetitiae indicem^ brevi ex tempore conversum in tristis desiderii piaeque me- moriae testem dolemus. Et sensus quidem hic omnium ani- mis infixus non erat profecto verendum ne umquam exstin-

*) [In publicam iam prodiit haec oratio prooemii inatar indici scholamm Bonnensinm hibernaram a. cioiocccxxxxii et xxxxitt prae- fixa his qoidem praemissis verbis: 'Prooemiandi cam neceBBitas argeat, desit otiam, praeter consaetadinem nostram non e commanibas litteris petito scribendi argamento in recolenda memoria Rsois AvGVSTissmi Dm Fbidebici Gvilelmi III versari visam est. Aecipite igitar, ca- rissimi commilitones, chartis consignata, qaae in Illias taadem simpli- citer et popalariter, non ambitiosias qaaesitis orationis laminibas, a. d. III Non. Aag. coram vobis diximos: intaemini praeclarissimam ex- emplam, aemalamini (qaantom qaidem principem aemulari civibns concesflam), virtutisqae illinc incitamentam petite. Valete.' C.W.]

LATEINISCHE REDEN. 645

gueretur, etiamsi publicae significationis soUenmitas nuUa ac- cederet. Sed tamen eam cum illorum virorum sapientia; quibus nostrae res curae sunt^ et constituerit et perennem esse Toluerit, non potest hoc non recte et salubriter institu- tum yideri. Primum enim pietas hoc efflagitabatf ut; cui haec litterarum universitas plura deberet et maiora quam ceterae bonarum artium sedes beneficia^ ei honos quoque luculentior ab eadem haberetur. Nam cum reliquae conser- vatorem sanequam liberalem clementemque DivvM Fbidebi- cvM.GviLELMVM III venerentur^ at haec nostra et conserva- torem et conditorem suspicit, eiusque singularis gratiae non habet nisi unam sociam. Sed quod pietas flagitare, idem suadere et commendare honestatis studium visum est. Per- tinet enim huc illud communi sapientium voce comprobatum^ quod cum bonorum hominum eorumque carorum^ tum multo etiam magis magnorum virorum^ quorumque vita in con- spectu omnium posita fuit^ horum igitur quod recordatio habetur incitamentum virtutis et voluntatis certissimum fir- mamentum. Ac fuit hoc iam veteribus persuasum: quos con- stat statuis monumentisque positis virtute praestantium ci- iv vium et honorem prosecutos esse et memoriam conservasse duplici quidem consilio hoc: primum quod id deberi raro praestantiae humanae exemplo videretur eaque re simul grati animi testificandi desiderio eorum, qui superstites essent, satisfieret; deinde ut ceteri cives haberent quam intuerentur tamquam vivam imaginem earum virtutum, quas et admira- rentur et assequi aemulatione studerent. Laudabile sane in- stitutum: sed laudabilius etiam hoc nostrum; eo quidem lau- dabilius, quo efficaciora sunt quae in mentes sese insinuant quam quae incui*runt in oculos^ quoque propius ad veram rerum naturam^ non externam tantum veritatis speciem^ verba et oratio accedunt quam simulacrorum artificia. Hoc igitur par est credere illos quoque spectasse^ quorum man- dato huc hodie convenimus. Qui quo maiorem vim esse huius laudationis voluerunt^ eo gravius mihi munus imposi- tum sentio et cui vix a me satisfactum iri sperem. Nolo consueto oratoribus more in excusanda viriam imbecillitate mea morari. Qua etsi sciam non posse vel horum sollemnium

646 LATEINISGHE REDEN.

dignitatem yel vestram; auditores, exspectationem ullo modo exaequari: i^ec est enim in nobis idonea orationis facultas^ nec si qua esset^ parare iusta sententiarum lumina per otii penuriam licuisset: tamen ab hac quidem parte^ ut libere fatear^ fhnidum una facile consoletur cogitatio, imprimis illa apposita quae vel minus instructo ab dicendi arte animum et vires addat: consoletur ipsius argumenti; in quo verse- mur, insita excellentia. Qua sperare liceat ut quantavis ora- toris mediocritas egregie compensetur et a verborum tenui- tate ad rerum pondus audientium yoluntates traduci^tur. Nec magis illud profecto yerendum, ne vel laudandi materia umquam deficiamur vel parum varietatis ea laudatio habitura sit; quae quotannis coram iisdem auditoribus redintegranda sit. Sive enim imperii praeclare gesti gloriam persequimur bellica virtute non minus quam animi constantia partam in ipsaque communi Europae clade imprimis conspicuam: seu spect^mus vitae domesticae iDnocentiam, morum integritatem^ pietatis non fucatae simplicitatem, institatorum sanctimoniam : sive pacis artes litterarumque decus pari munificentiae sa- pientia adauctum contemplamur: quis est quaeso; quin non tantum caritatis et venerationis caussam gravissimam^ sed etiam inexhaustam debitae laudis materiam yarietatemque inyentam; aemulationis autem luculentissimum exemplum propositum esse ex animi sententia profiteatur? Sed tamen^ haec ut sint ita uti dixi^ nihilo minus difficilis est mortuo- rum laudatio; idque non unam ob caussam. Nam primum quantuscumque splendor est earum rerum, quas recordemur praeteritaSy tamen cas ipsas non patitur natura humana enitescere prae praesentibus^ sed ad recens gestorum admi- y rationem ingenito inyitamento rapitur ex eorumque cogita- tione praecipuam solet yoluptatem capere. Quod quidem inde a Phemii Homerici Telemacfaique temporibus communis consensus probavit:

TTiv Tcip aoibf|V jLiaXXov dTTiKXeiouc' avGpuiTroi, TITIC dK0u6vT€CCi veuiToiTri djLX^lTTAriTai.

Id autem cum a vatibus et poetis rectissime etiam ad ora- tores transferatur, facile intellegitur quam sit insuavis eius

LATEINISCHK REDEN. 647

condicio; qui tamquam legitime constitutus laudator temporis acti prodeat. Quis est enim vestrum, quin lubentius in eius imagine Begis oculos defixerit, quo vivO; quo praesente, quo vigente laetamur^ cui praeclara debemus^ a quo praeclariora; liberaliora exspectamus: quando ea est generosorum indoles animorum^ ut non possint in media via subsistere, sed quo luculentius exorsi sint, eo gloriosiorem ad finem ipsius na- turae necessitate quadam pergani Tantum in hoc genere valet exspectatio futuri. Quocirca non est mirum^ quibus quotannis orandum est Idibus OctobribuS; iis paratum esse audientium plausum: at nobis parandum, at nobis quae- rendam approbationem vestram captandamque benevolentiam esse. Sed aliud quiddam accedit longe etiam gravius, cur non tantum immune sit facinus (ut cum priscis hominibus loquar), sed etiam lubricum et propemodum dixerim invidio- sum^ laudare regem defunctum^ cuius is sit filius superstes, qui cum multis videatur quidni enim libere profitear? paternam gloriam non ambigue obscurare^ tum diversissima sane indole praeditus est. Itaque cum aliae et ex parte con- trariae in utroque virtutes emineant, nonne verendum est, ne quod in illo laudes^ videare in hoc desiderare, quod in illo vel maxime probes^ propemodum improbare in hoc^ at- que ita de debita Patri Patriae reverentia aliquid detrahere irreverentius? Possum sane videri, et videbor fortasse si qui malitiosius orationem meam interpretentur: sed idem recte iudicantium et sine iniquitate interpretantium benevo- lentia adeo confido, ut ex eo ipso genere reliquae orationis meae argumentum petere apud me constituerim.

Laudare in Fbiderico Gvilelmo III consuevimus sim- plicitatem summam atque ingenuitatem; laudare consiliorum considerantiam et circumspicientiam; laudare agendi pruden- tiam, animi constantiam, vitae frugalitatem ac parsimoniam, morum modestiam, rerum omnium continentiam atque tem- perantiam: et est haec profecto laus iustissima et plurimum habens approbationis^ atque imprimis raro inter eos cxemplo, quibus in manu potestas. Quodsi iisdem nobis ea praedi- canda sunt^ quae in augustissimo filio maxime admiremur et praeter cetera suspiciamus^ numqui illas potissimum virtutes

648 LATEINISCHE REDEN.

celebrabimus? Non ita sane; sed ingenium laudabimus^ sed

vim intellegentiae, eruditionis; eloquentiae, sed animi nobilis-

Yi simo spiritu incalescentis vigorem^ fervorem^ ardorem, sed

consiliorum generositatem atque excelsitatem, sed sentiendi

agendique liberalitatem cum iusta confidentia sociatam^ yitae

denique morumque urbanitatem; elegantiam^ magnificentiam.

Ergone vel debitas laudes invidiosius extenuare vel reveren-

tiae officio deesse existimabimur, cum minus in generosissi-

mum Principem patemas quam suas virtutes cadere dixeri-

mus? Quas quidem^ quae qualesque tandem et quantae sint^

non poterimus vel plenius cognoscere vel rectius aestimare

quam e diversi generis comparatione. Comparare enim

inter se, quae et in similitudine dissimilia sunt; et similia in

dissimilitudine, id vero est eiusmodi, ut et hominum mentes

illuc potissimum usquequaque trahantur et tamquam invitae

rapiantar, et in quovis genere veritatis indagandae certior

via nondum inventa sit. At vero habet haec comparatio

cautiones suas^ quas priusquam accuratius definieris^ nihil

fingi pericuIosiuS; nihil magis putidum quam illud ipsum

comparandi studium potest. Ac levius est^ quod in hominum

certe vitis comparandis non illa potius spectanda dicimus,

quae ad similitudinem aliquam referri possint, quam ipsas

diversitates et discrepantias eruendas et diligenter inter se

distinctas aperta in luce collocandas. Nam illud quidem

nullam fere habet commendationem^ sed plerumque lusus est

quidam ingenii; fructuosum solum est alterum genus, unde,

quot quamque inter se diversae viae vitae humanae pateant

honeste degendaC; intellegatur. Et perspexerat hoc iam e

veteribus is, cuius nobilissimum exstat exemplum vitarum

inter se comparatarum, Plutarchus^ qui identidem, non id

sibi explicandum videri^ quibus illae rebus congruerent^ sed

quibus differrenty scite significavit. Sed gravioris momenti

altera cautio est, quae non tam spectat ad comparandi mo-

dum quam ad consilium comparantis. Atque eo in genere

non possumus non notare pravam consuetudinem quandam,

quae dici nequit quam et pervagata sit et perniciosa. Quippe

eo fere propensos esse hominum animos videmus, ut binorum

hominum inter se comparatione facta^ uter utri praestet^

LATEINISCHE REDEN. 649

efficiant: idque perversum debet comparandi studium videri, nisi quidem non in simili tantum^ sed prorsus eodem iu ge- nere ii quos compares yersentur. Ita^ ut exemplo utar^ bi- norum virorum bellatorum uter maior exstiterit, poterit recte quaeri: nihil enim nisi una fortitudo spectatur; minus com- mode plerumque^ e binis imperatoribus bellicis uter praestet: alias enim imperatoriae vitae condicio facultates praeter for- titudinem requirit; inepte autem agat; qui vel regum bono- rum vel ne eiusdem quidem condicionis hominum praestan- tiam^ quae plurimarum partium societate continetur^ tam- quam modulo aliquo metiri instituat eo quidem consilio, ut, utrum utri praeferat; definiat, talique in iudicio quasi re bene gesta acquiescat et id quod res sit se scilicet repperisse yu laetetur. Sua sponte apparet non de iis nos loqui, inter quos nuUa omnino similitudo intercedit: nam quis nisi male sanus cum virtutibus opposita eis vitia componat? quis eos, qui ipsis bonorum malorumque finibus discreti sunt, ut cum Ti- berio vel Galigula Titum vel Traianum conferat? Verum, ut mittamus quae suapte natura absurda suat^ non absurdum quidem dixerim^ quod in scholis saepenumero, Philippusne an Alexander praestet, disputare adulescentuli iubentur: sed probabile, sed fructuosum videri ne hoc quidem potest; multo minus potest; quod memini praeceptorem ceteroqui satis pro- babilem proponerc; ut exploraretur, utrum e variolarum vac- cinarum insitione an e machinarum vaporis vi motarum in- ventione plus utilitatis in hominum vitam redundasset.

Atque haec non dubito quin multis vestrum^ auditores, satis exiliter disputare videar et fortasse huc parum accom- modate. Et tamen eadem ad nos propius quam quispiam putet pertinent. Eorum enim^ qui litteris vitam et studium suum dediderunt^ quotusquisque est, quaesO; quin aliquando suam cum ceteris disciplinis ita compararit, ut suam unice probaret, prae sua reliquas fastidiret? Quod cum de disci- plinis universis tum de singulis partibus dictum volo. Yelut, ut e meis studiis exemplum promam, quis non meminit acerrimae illius contentionis; qua alii unius linguae indaga- tione veram philologiam contineri arbitrati eos despicerent^ qui positam esse in rerum potissimum tractatione dictitarent.

650 LATEINISCHE REDEN.

rursum hi despicatui ab illis habiti? Neutrum profecto con- siderate. Namque etsi iure sane meritoque pro se quisque id amplectitur, quo innato animi impetu et praecipua delec- tatione ducatur^ recteque altera ex parte antiquitatium ex- plorandarum et pervestigandae linguae studia inter se con- feruntur^ et quae utrorumque propriae sint commendationes, dispicitur: tamen eam debet haec comparatio vim habere^ ut utramque cognoscatur partem tantummodo esse plenioris dis- ciplinae^ nec nisi consociatis utrimque studiis posse ad ipsum finem philologiae perveniri intellegatur. Non comperi equi- dem simile quiddam in ceteris disciplinis fieri: nec enim, quantum quidem sciam, vel in theologia dogmatum inter- pretes contemnuntur ab hermeneutis, vel iuris publici doc- tores a privati scrutatoribus , vel a physiologis chirurgisve pathologi, vel zoologi herbariive a chemicis, vel antiquarum historiarum enarratores ab iis qui in medii aevi proximo- rumve saeculorum rebus gestis versantur. Quae quidem ex- empla etsi minime nos fugit valde esse disparia, tamen tan- tum similitudinis habent omnia, quantum^ ut hic commemo- rentur; satis esi Itaque videtur illud, quod improbabamus^ proprium philologorum non esse, sed fuisse: quando pau- cos esse suspicamur qui non liberalius sentire hodie didice- VIII rint. Sed tamen ne sic quidem ab ista reprehensione cete- rae disciplinae liberae sunt. Quodsi enim a partibus ad ipsa genera pergimuS; nec, quae fieri constet, obstinatius negamus, primum fatendum est hac potissimum aetate non mediocrem et invidiam et obtrectationem inter reliquas dis- ciplinas cunctas et eam intercedere, quae dum se cum illis confert, longe potiorem iactat et tamquam domina quaedam in servas superbire consuevit: quam quidem quis docendus sit non aliam atque philosophiam esse^ iusto saepius parum illam memorem, quam et inanis et fallax ipsa sit sine ple- nissima singulorum cognitione, parum mefnorem, ut uno verbo dicam, exempli Aristotelii? Quamquam nequaquam infitiamur non multo minus ab altera parte eo peccari, ut non satis reliquae artes, quam sine philosophiae lumine cae- cutiant^ persentiscere videantur. Rursum autem hae ipsae Qum rationi convenienter in duas partes dispescantur: qua-

LATEINISCHE REDEN. 651

rum alterae naturam quam proprio nomine vocamuS; nftntem humanam sibi investigandam alterae sumunt: hic quoque propria esse ambitioso illi comparandi studio sedes solet. Nihil enim frequentius usu Tenit, quam ut vel physicis nu- gas tractare infructuosisque quaestiunculis et ab vitae hu- manae usibus alienis delectari philologi^ historici, iureconsulti videantur^ vel prae physicis hi semet fastidiosius efferant, quippe tanto suas disciplinas pluris facientes, quanto corpori mens et animus praestet. Qualia iudicia mihi quidem tam insipida videntur tantaque esse tamquam pestis doctrinae, ut ex animi sententia perhorrescenda et homine liberaliter educato prorsus indigna censeam, atque adeo omnium pri- mum, simulatque de homine litterato, quem nondum norim^ mentio iniecta sit^ sciscitari illud soleam^ quae penes illum sit ceterarum, in quibus ipse non habitet, artium litterarum- que existimatio: qua quidem re certissime videmur veram doctrinam politioremque humanitatem censere. Non impedio uUo modoy id quod iam significabam^ quominus sua unicui- que ars cara sit praeter ceteras: et est nobis profecto tam cara philologia, ut nihil supra; sed et potest et debet ea caritas cum ea liberalitate esse coniuncta, quae meritos ho- nores alienis studiis tribuat omniumque demum consocia- tione (qua^ in unum mortalem non cadit, sed mente tantum et cogitatione comprehenditur) id effici intellegat, quod non nimio intervallo ab ipsa notione scientiae et intellegentiae distet. Ergo detestamur et abominamur ambitiosas illas in- solentesque contentiones, quibus de principatu quodam velut philosophia et disciplinae historicae certarunt iniquissime: quarum quidem mutua ratio non est alia, nisi quod viis diversis, sed iis aeque necessariis^ ad eundem finem conten- dunt, qui est inveniendi veri: ceteroqui ne a rerum quidem argumentis diversis proficiscuutur, sed in iis pariter versan- tur, qu&e omnino cognitioni humanae subiecta exstant. Nec theologia sicubi principatum quendam affectat, magis tolera- ix bili fastu agit: deus enim, ut paucis complectar^ in omnibus; et quaerimus deum omnes: ad eundemque perveniunt^ qui dum id agunt; ut rerum varietatem sive historiae luce illu- stratam sive mentis acie enucleatam animo comprehendant;

652 LATEINISCHE REDEN.

non fsme solent sine ulla intermissione de deo cogitare^ id quod ille ne postulat quidem: itemque altera ex parte qui illud ipsum^ ut deum quaerant, spectant et moliuntur^ non nisi per easdem has ambages^ in quibus cum voluptate reli- quae litterae morantur, id quod volunt assequuntur^ recta illuc pervenire omnino nequeuni Hinc ut ad eas artes de- flectam orationem^ quarum opera sub sensus cadunt^ quid potest utilius esse ad singularum vim et fines cognoscendos, quam diligens earum comparatio? Contra sapere an ineptire dicemus, si qui vel picturae musicam^ vel musicae sculptu- ram longe anteponendam iactent? vel si quae cum fingi possunt similia tum communi usu vitae cottidianae eveniunt. Quodsi aliquanto etiam latius exspatiamur^ quid est tandem, quo rectius quam olim de ipsa poesi deque veteris recentis- que memoriae poetis cum exteris tum nostratibus iudicare didicimus? Nihil profecto aliud^ nisi quod pravo uti com- parandi studio dedidicimus. Fuit enim id tempus olim^ quo suae potissimum consuetudinis, suarum opinionum, suorum et morum et eremplorum angustiore et exiliore mensura nihil singalae cultioris Europae gentes non metirentur: quo cum suo ipsarum genere quidlibet; quantumvis diversa rerum omnium condicione natum factumve^ conferre; nihil nisi quod eandem Dormam sequeretur^ tolerare^ nedum probare, penes se scilicet fontem, exemplar et auctoritatem pulcri rective omnem esse gloriari consuevissent. Quo in genere insignis praeter ceteras vicina nobis gens Francogallorum fuit^ magna quidem in genere pusillo: nec mirer si qui etiamnunc mag- nam dictitent. Atqui hahc omnes nunc consentiunt caussam fuisse, cur nec sine studio veteres poetas, Graecos maxime (quos ipsos et illi cum solos esse imitandos tum se nimi- rum assecutos esse arbitrabantur, et nos aetemos humani- tatis magistros veneramur), nec sine ira recentioris aetatis principes poetas aestimare valerent: cuius rei luculentissimo documento poesis scaenica Britannorum exstat, et diversis- sima et perversissima iudicia experta diuque 'miris ingenii semibarbari portentis scatere visa. Ergo gratia habenda eorum virorum intellegentiae, qui, divini ingenii Goethiani perspicacissimi interpretes^ excutere nos praeiudicatarum

LATEINISCHE REDEN. 653

opinionum tenebras iusseruut et libero iudicio diversissimas artis formas suspicere docuerunt; quae una sane pulcri veri- que notione comprehensae varietatis quidem fines habeant nullos. Quod cum apud animum reputamus, non possumus quin eius viri praesentiam nobis gratulemur, qui in illo ge- nere princeps longe praeclarissimo exemplo; quid esset recte compararC; monstravit: quem si nomine appellem^ veren- x dum sit ne et ipsi displiceam et edocere velle doctos videar. Nunc ut eo unde deflexit oratio revertatur^ satisne mu- nisse illam sententiam existimabimur^ qua abstinendum prava eorum principum comparatione dicebamus^ quorum alterum patriae non potestatis tantum^ sed laudis; sed caritatis here- dem veneramur; alterum piae grataeque memoriae religione hodie colimus? Qui si diversa etiam in ea parte regii im- perii sectati sunt, quae ad nos propius pertinet, in artium litterarumque cura, nihil profecto inde caussae repetemus, cur altero alterum vel praestantiorem habeamus vel nobis cariorem. Ac sunt illi sane etiam in hoc genere valde dis- pares: quorum alter, quod litterarum suavitate artiumque dulcedine mirifice allectus totus in illis ipse est et quasi habitat; praeclari ingenii studium et operam ad eas colendas, sustentandas, promovendas prorsus singularem confert; alter, si verum wlumus fateri, non eas praecipuis in deliciis habens nec insito naturae desiderio ad eruditionis potissi* mum studia abreptuS; ea tamen quod salutaria, quod honesta esse intellexerat, amplexus est^ tantaque et liberalitate et providentia adiuvit^ quasi in intimo sinu foveret. Quorum neutrum est eiusmodi^ ut per se solum sit et unice praeter alterum probandum, utnimque ita comparatum^ ut^ modo fines quidam certi ne migrentur, quos ultra citraque nequit consistere rectum^ insignem habeat regiae virtutis commen- dationem. Neque enim vel ab altera parte ullo modo eam doctrinae laudem afiectari videmus^ quae regiae dignitatis et temperantiae, vel eos sumptus impendi, qui aequabiliter in omnes civitatis partes diffusae administrationis modum exce- dant: nec profecto Fbidebico Gvilelmo III ea deerat libe- ralis institutiO; quin litteris eatenus imbutus fuerit^ ut> quanti essent aestimandae^ qua ratione sublevandae^ quem ad finem

654 LATEINISGHE BEDEN.

dirigendae, sapientissime perspiceret eamque persuasionem munificentissimorum facinorum multitudine admirabilem in modum comprobaret. Ergo gratulemur nobis hanc sensuum dissimilitudinem potius quam, utri priores deferamus^ rime- mur^ et singulari beneficio divini numinis nobis impertitam laetemur: nam et in hominum vitis et in regnorum vicissi- tudinibus per contraria itur ad id^ quod sit perfectum vel a perfecto quam proxime absit: ipsam autem mediocritatem^ eam quidem quam auream recte et rectius quam suam illam Horatius dicas, liberam iUam a vitiis, virtutes autem in se omnes complexam^ mementote unius esse numinis divini, mortalium generi denegatam. Dixi.

5.

Oratio celebrandae memoriae Guilelmi Humboldtii habita die III m. Augusti a. 1843.*)

IV Anno proximO; auditores suo quisque loco spectatissimi,

cum in hunc suggestum escendissem; compararemque cum

*) [In publicum iam prodiit haec oratio, prooemii instar prae- fiza indici scholarum Bonnensinm aestivarum a. cioiaccaxxxxni , hac qnidem praemissa praefatione:

^Quod iterum vobis, cariflsimi commilitones , prooemii loco ora- tiunculam proponimuB, habitam eam recolendae superiore anno me- moriae avgvstissimi hvivs vniversitatis conditoris Drvi Fride- Rioi GviLELMi lil, id nolite in eam partem interpretari, tamqnam ambitioflius contendere cum ea universitate litteranim velimus, cniuB etsi exemplum imitari per se non potest indecomm esse, tamen loDge diversa eo in genere condicio est. Nam cum princeps patriae * nostrae universitas constanti sane usu hoc institutum habeat diutuma- que consuetudine sancitum, ut, quae quotannis coram frequenti audi- torum corona sollemnes orationes dicuntur, mox cnm maiore etiam lectomm multitudine communicentur: eum quidem illa morem iure meritoque tenet, quippe cui non professor tantum eloquentiae, sed idem perfectus orator contigerit, isque tam mira ingenii et fertilitate et varietate praestans, ut per longum annoram spatium numquam non apte, nove, graviter, et quod praecipna in laude ponimns, ad vitae uBum temponunque rationes accommodate idqne fortiter et libere dixerit. Cuins condicionis felicitati cum nostram nllo modo conferri

LATEINI8CHE BEDEN. 655

mea eorum condieionem; quibus in hoc ipso loco Idibus Oc- tobribus quotannis orandum est: hanc quidem eo nomine praedicabam, quod gratiae et voluptatis multo plus habere praesentium rerum cogitatio quam recordatio praeteritarum soleret. Quod etsi hddie quoque sentio^ tamen haud scio an ex ea diversitate tamquam e communi fonte aliquid com- modi in nos redundet, quo incommodi illius detrimentum non mediocriter resarciatur. Quanto enim praesentium rerum prae praeteritis improbatio invidiosior, tanto fere suspitio* sior viventis vigentisque quam defuncti principis est laudatio. Nam cum facile accidat ut^ dum in vivorum laude versaris, gratiam captare simulata admiratione videare: contra non dubiam sinceritatis commendationem habere incorrupta vox posteritatis creditur^ nec profecto creditur immerito. Hoc igitur nos quoque praesidio tuti non est cur uUam nobis suspitionem declinandam esse sentiamus, cum ad eum prin- cipem libero ore celebrandum denuo aggredimur^ cuius sanctae memoriae huius diei soUemnitas dicata esi lam enim post tot annorum spatium, quot etsi per se pauci sunt, tamen ereptum sibi carissimum Regem et maerentibus et deside- rantibus non possunt non multi videri^ et ira et studium conticuere: nec verendum est ne, quod in Divo Fbiderico GviLELMO III laudemuSy vel audientium fide careat vel in aliquam sive immodestiae sive ambitiosae reprehensionem assentationis incurrat. Augetur laudandi confidentia eo quod, cum eorum^ quae cummaxime fiunt, facile fallaci specie ut sumus homines decipiamur: id quod valere in utramque par-^ tem volo: de iis^ quae olim facta sunt, rectius certiusque

non patiator iusta nostri oratoris modeBtia, tamen nanc qaidem non inepta excusatione videmnr hac nti, qnod, quam Bubiecimus orationem, faaec eiusmodi est, ut et ipnus argnmenti excellentia oratoris quan- tavis mediocritas compensari, et proposito virtutis exemplo yestris potiBsimum rationibus yix posse aptius inveiuri videatur. Qaamvis enim subitaria opera incohatam tantum atque levitor adumbratam po- tius quam plene descriptam praestantissimi viri imaginem habeatis: (nec cnim secundis curis quicquam mutari par esse duximus:) at eam habetis, quam perpetuo intuendo, cum admiratione venerando et pro virili parte aemulando vix videamini vel vobis vel virtuti vel veritati posse satisfaeere. Valete.' C. W.]

656 LATEINISGHE BEDBN.

«

nos existimare aut eventas docet aut contrarii generis com- paratio. Itaque e tanta rerum praeclararum varietate, quibus Augustissimi^ cuius memoriam recolimus, Regis virtus enitait^ cum dignum oratione argumentum quaereremus, commodum in mentem venit deQantati sane apophthegmatis^ sed quod omnes numeros veritatis habeat^ quo uniuscuiusque indolem iubemur ex iis cognoscere, quibus maxime vitae consiliorum- que sociis utatur. Quod quidem in principum non minus V quam in privatorum hominum rationes cadit^ eoque maiorem illic vim habet, quo et gravior regiorum potissimum ami- corum auctoritas et vero eorundem deligendorum arbitrium ipsi principi liberius. Atque habita est haec semper prae- cipua pars sapientiae Friderici Gvilelmi, quod, cum in semet ipse^ qua erat verecundia summa^ parum saepe fidu- ciae coUocaret, id ille detrimentum (si fas est detrimen- tum dicere) ita compensaret luculentissime, ut intellegentissi- morum eorundemque honestissimorum virorum felicissimo delectu stipatus esse cum eisque administrandi imperii munia communicare vellet. Nam si summa laus est, ne egere qui- dem aliena ope, id quod quodammodo licet in divini ingenii principe Friderico Magno praedicare: at non ultima haec est^ immo proximo ab illa intervallo distans^ ut, quibus egeas^ ea pari circumspicientiae sagacitate habeas qui tibi aliunde parias. Et in eo quidem quam eximio successu Fbidericvs Gvilelmvs elaboraverit, cum ipse flos et robur diutumi imperii documento est, tum splendidissima no- mina eorum testantur^ quos ille consiliorum administros re- gendaeque reipublicae participes ascivit. Quorum nominum multitudinem quotienscumque apud animum lustravimus^ etsi aliis alios virtutibus conspicuos admirati sumus^ tamen unus quidam adeo excellere praeter ceteros semper visus est, ut in praeclara eius imagine numquam non summa et voluptate et veneratione oculos defixerimus. Cuius simulatque nomen dixerO; nec credo inconsideratius illum potissimum reliquis anteposuisse iudicabor^ nec irreverentius his ipsis de debito honore quicquam detraxisse. Quis est enim, quin cum Gvilelmi Hvmboldtii clarissimo nomine, ut paucis com- plectar^ et perfectae virtutis cogitationem et prope divini

LATEINISCHE REDEN. 657

ingenii notionem societ: quando divinum, quicquid humanae modnm naturae adeo excedit^ ut tamquam exsplendescere supra genus mortalium Tideatur, non immerito veterum exemplo appellaveris. Et huius quidem veritatem iudicii cum et longum sit et difficile ita comprobarC; ut aut uni- versam vitam enarrem aut singulas praestantiae partes perse- quar^ nescio an multo breviore via vestrum, auditores; assen- sum laturus sim, si a contrario profectuS; quid tandem laudis sit quod in Ulum non cadere putetis^ quaeram. Aut fallor aut vix est quod quaerenti respondeatur. Sive enim vitae privatae integritatem^ simplicitatem; fortitudinem; suavitatem spectoy sive administrandae reipublicae acerrimam curam in- tueor, sive contemplor artium litterarumque studia prope exempta e similium comparatione: inexhaustam suspiciendi laudandique materiam invenio. Quarum partium primam cur huic potissimum loco et diei meaeque ipsius personae minus putem convenirC; in propatulo caussae sunt. Quodsi ab eadem persona alienam dixeritis; auditores, virtutis civilis vi existimationem in negotiis publicis conspicuae: nec concedere nec repugnare omni ex parte possum. Nam genus quidem illud universum etiamsi; ut libere dicam^ ab homine nullo liberaliter instituto abhorrere credam^ verum in boni civis personam cadere eamque decere ut quod maxime: tamen non mediocrem profecto difficultatem habet eorum potissimum virorum iudicatio; qui cum splendidissima in luce coUocati omnium oculis appareant, agendi modos consiliorumque ra- tiones densissimis tacitumitatis tenebris occultas non con- sueverunt tantum celare^ sed legitime et ex officio non pos- sunt non dedita opera celare. Itaque quod non invenerunt^ cui rectius Humboldtiani ingenii excellentiam quam Pericleae praestantiae compararent: id cum facile ab unoquoque; quam sit vere iudicatum, sentiatur; demonstrari tamen nisi a per- paucis haud potuerit; quia, quibus ille viis et artibus ad tantum fastigium escenderit; magna ex parte iidem ignora- muS; quibus Pericleae vitae cursum tamquam oculis comitari licet. Quippe hoc ipsum non sine summo dolore^ qui in rerum gestarum historia operam posuerunt suam, testari so- lent inter antiquitatem et nostram aetatem maxime interessc;

FR. RIT8CUELII OPTSCTLA V. 42

658 LATEINISCHE BEDEN.

iit quae olim palam et aperte agerentur coram populo ani- yersO; eadem hodie clam fiant yel canssas certe habeant tnm per se obscuras tum consulto obscuratas, ex quo qui- dem salutarius visum est diyino numini^ regi populos quam semet ipsos regere deque salute sua communibusque ciyi- tatis commodis et uniyerso iure publico et consulere ipsos et decemere. IUe autem dolor cum nobilissimis Europae gentibus^ Britannis Francogallisque, ut in his subsistam^ magna ex parte pridem exstinctus sit, iam nobis quoque leniri coeptus est praeclaro optimi begis beneficiO; quo quantum et de reipublicae salute bene meruerit et gratos ciyium animos sibi deyinxerit^ luculento tota Borussia do- cumento est, consiliorum proyincialium deliberationibus cum uniyersis ciyibus liberaliter communicatis uno ore laetans atque exsultans. Cum quibus ut minusculis magna compo- nam, si celeberrimi illius principum conyentus^ qui Yindobo- nae fuit; consultationes comparayeriS; quamyis multa nunc post triginta annorum interyallum perrepserint magis quam emanarint in yulgus^ tamen si de singulis legatis^ quorum et ingeniis et artibus summa rerum transigebatur; si de ipso HvMBOLDTiO; cuius grayissimas in illo rerum omnium discrimine partes fuisse et singularem auctoritatem noyimus, quid tandem quibus yiis ac copiis praestiterint, quaeris: yix tenuia yestigia quaedam praesto sunt, e quibus incerta con- iectura fiat et notitia potius quaedam nascatur quam scientia yii hauriatur. Nec certiora fatendum est de iis percrebruisse, quae Parisiis ille, quae Castillione; quae Romae^ Pragae, Francofurti; Londini egit. Tantum huc quoque, ut exempla yir- tutis prodeant ciyibus uniyersis admiranda et imitanda^ illud yalet, quod hodie ab inteUegentissimo quoque yehementer non solum exoptari desiderarique yerum etiam sperari exspectari- que yidemuS; ut ne publicam lucem fugiant quae publicarum rerum nomen et omen habent, neye ei, qui rerum gestarum caussas perspicere yelit, principum secreta potius diyinando interpretanda sint, quam aperta populorum testimonia in- tuenda. Humboldtianae autem indolis^ qualis in admini- stranda republica eminuit, tantum abest ut imago iamiam quaedam animo informari possit^ ut ne apertus quidem yitae

LATEINISCnE REDEN. 659

cnrsus tonti yiri a quoquam dum plene perscriptus sit, atque olim demum non sine miratione patria^ quae et qualia illi debeat, sit cognitura. E quibus omnibus hoc esse consecta- rium Yolumus, ut nunc omissa publica vita in ea parte Humboldtianae virtutis commorandum -esse intellegatis; de qua longe locupletissima testimonia ipse prodiderit: quae qui- dem artium litterarumque studiis comprehenditur. Is autem locus cum et propius quam ceteri omnes ad nostras ipsorum rationes accedat nec superare meum oratoris captum videa- tur, tum ita comparatus est^ ut nec per se a reliquis par- tibus publicae privataeque hominum vitae seiunctus sit^ et vero in tantae magnitudinis viro cum illis longe aptissimo necessitudinis vinculo contineatur. Fuit enim ille, si quis alius, ex iis mortalibus, quorum indoles non ex elementis quibusdam tamquam opere vermiculato composita est et con- glutinata; sed ea indiscreta habens in simplicis solidaeque naturae speciem concrevit. Quo accedit, quod eandem ille^ quam in Goethio nostro admiramur^ vitae rationem stu- diorumque consilium secutus a semet fingendo^ excolendo^ perpoliendo unumquemque debere vitae conformandae initiura capere sibi persuaserat^ eumque ipsum finem esse proposi- tum singulis mortalibus statuebat: quippe hinc futurum esse ut in commoda societatis humanae civitatisque salutem op- timi fructus sua sponte redundarent. Atque hac ille via, quam rara constantia tenuit^ per universam vitam ad summa et praeclara quaeque contendens id est consecutus^ ut cum eruditionis decore prudentiae civilis laude felicissime con- iuncta propemodum exemptus fuisse e communi humanae naturae imbecillitate videatur^ quippe quae disparia consilia . pari iungi successu raro passa sit. Hlius autem eruditionis qnanta vis et ubertas fuerit, quantum lumen et acumen in diversissimas partes rerum humanarum latissime patens; quanta ars et elegantia: haec si persequi explicatius nunc aggrediar^ verendum sit profecto, ne edocere velle doctos videar. Quis est enim ab humanitate non prorsus alie- viii nus, quin, simulatque Hvmboldtii nomen in aures inciderit^ ilico de perfecto omnibusque numeris absoluto grammatico cogitet, quales tam paucos aetas humana vidit, ut eo in

42*

660 LATEINISCHE REDEN.

genere propemodam principatum teneat: quin de poesis ce- terarumque artium existimatore ab elegantiae sensu philo- sophiaeque lumine instructissimo: quin de poeta si non per- eleganti, at non sane uUo modo mediocri. Sed tamen haec tam diversa inter se studia certo communitatis vinculo inter se copulata habuit^ quod ubi indagaverimus^ ipsum fontem aperuisse consiliorum quae sectatus est omnium videbimur. Nam quo ille tamquam fundamento operam omnem in lit- teris tanta cum gloria positam superstruxit^ illa fuit anti- quitatis Graecae Romanaeque incredibilis admiratio^ co- gnitio plenissima et perpetua tractatio, quae per eius vitam a prima adulescentia ad extremam senectutem pertinuit tanto quidem fervore, immo flagranti ardore, ut difficile dictu sit^ plusne illi haec studia an his studiis ipse debeat. Testes sunt quicumque de eius vita paullo diligentius rettulerunt, testes ipsius epistulae iam ex parte (utinam omnesl) foras datae, testes numquam peritura quae ingenii sui monumenta praestantissima posteritati prodidit. Germanus in illo; si in quo alio umquam, fuit Graecorum spirituS; cum arte simpli- citas^ cum gratia gravitas^ cum suavitate maiestas, cum per- severantia urbanitas, cum constantia liberalitas, humanitas cum fortitudine. Quod autem usu venire usquequaque vide- mus^ ut^ quo quis accuratiorem singulorum scientiam sibi comparaverit, eo rectius yim universi generis percipiat, id ille quoque ita expertus est^ ut, quo se studiosius in intimos antiquitatis recessus insinuasset quoque artiorem cum ea familiaritatem contraxisset^ eo certius caussas et intellegeret et sibi persuaderet; cur illa nulli aetati non esse aetemum Tirtutis exemplar ac perennis fons verae humanitatis de- beret. Namque hac una voce recte complecti omnes partes eius praestantiae et auctoritatis videmur, quam pari perti- nacia atque adeo acrimonia alios hodie yindicare antiqui- tatis studiis^ denegare alios videmus: quando humanitatem eam perfectionis condicionem interpretamur^ ad quam aequa- biliter et liberaliter excultis facultatibus humano generi in- sitis cunctis pervenire homo, qualem naturae benignitas finxit^ possii Ad hanc igitur hiflnanitatem si propius quam veteres illos nuUam umquam gentem accessisse communis consensus

LATEINI8CHE REDEN. 661

saeculorum testatur: aut falli communis vox credenda nec in bonis potins quam in malis humanitas censenda, aut om- nium temporum magistra humanitatis mater antiquitas illa habenda est. Ergone temeritatis atque adeo stoliditatis cri- men effugere poterunt, qui caeca sed eadem impotenti rabie undique convolantes in ipsa antiquitatis studia nunc invehun- ix tur pemiciemque illis et exitium minantur? Quorum cum triplex potissimum genus sit: illos quidem prorsus hic prae- termittimus qui, dum opificiorum, commerciorum negotiorum- que utilitate et civitatium salutem et artium disciplinarum- que fructum omnem metiuntur^ in quaestu lucroque et hu- manis sordibus ipsum finem bonorum quaerunt. Honestius sentiunt; sed tamen intellegentius yix iudicant, qui nihil im- pugnantes yel potius nihil curantes Graecorum Bomanorum- que praestantiam nihil omnino imitandum^ nihil aliunde asciscendum dictitant, hoc quidem consilio, ut tandem ali- quando abiecta aliorum admiratione nosmet ipsi suspicere discamus^ nec nisi suis e radicibus proficiscens ea roboris incrementa communis patria capiat, quibus et ipsa concors suisque sese legibus gubemans et timenda exteris eyadat^ atque ut uno yerbo dicam, yerae debitaeque eiusdemque pristinae libertatis beatitudine, cuius unus fons iustitia, cum republica uniyersa singuli ciyes fmantur. Hoc autem ipsum num, qui antiquitatis illius excellentiam et admiramur et studiose amplectimur, tam ignayi sumus ut non yehementer exoptemus atque, modo ne desit opportunitas^ omni neryo- rum intentione illuc ipsi contendamus? An ei contentioni ullo pacto repugnat^ quod libertatis consectandae^ expugnan- daC; yindicandaC; quod colendae, tutandae^ sustentandae pa- triae aetemum exemplum Graeci Bomanique proposuere? An denique; si non improbabilis^ at superyacanea tamen ad idy quod hodie cummaxime sit annitendum, antiquitatis trac- tatio omnis yidebitur? Esto: largiamur quod concedimus minime^ non habere yeteres illos^ quo ceteris populis quibus- libet praestent, quicquam, nec plus quam hos ipsos in nostras rationes yalere. Ergo tantundem certe yalent: unde necessario consequitur istis quidem noyiciis libertatis patro- nis una cum antiquitatis studiis illis uniyersam esse rerum

662 LATEINISGHE REDEN.

ante actarum memoriam, quam historiae nomine complecti- mur, ex earum rerum orbe sine mora exturbandam^ quibus cum fructu et mens acui et incitari voluntas et conformari animus humanus adhuc creditus est; nec in Germania tan- tum creditus; sed inter eas ipsas gentes, quarum exemplum unice intuendum et sequendum inertes illi nebulones c]ami- tant^ Britannos Francogallosque. Qui si quid praeter nos praecipuum in republica habent, non id profecto magis a se quam inter nos neglectis antiquitatis studiis debent: quo in genere quantum est^ quo nos illis potiores simus, tan- tum habebunt quod nobismet invideant ab eisdemque repe- tant. Possum haec persequi longius: sed redeo unde pro- fectus sum. Eorum enim quae exposui veritatem etsi satis X munisse ratiocinationis vi videmur, tamen si etiam auctori- tatis pondere confirmari postuleS; ecquae reperiri gravior quam GviLELMi Hvmboldtii potuerit? Qui quidem tantum abest ut subsistere posse in eo quem instituisset cursu sive genus humanum sive vitam populorum^ liedum retro verti crediderity ut non^nisi progrediendo ad beatitudinem per- veniri et persuasissimum habuerit et luculenter suo ipsius exemplo comprobarit: et tamen idem^ si quis aliuS; quae vis esset historiae, adeo perspexerat^ ut et veritatis inven- tricem et indagatricem virtutis vitiorumque expultricem, deni- que vitae ducem et magistram cum sapientissimo quoque existimaret. Nec tamen minus ab alia ille perversitate alienus erat, quam in dies serpere latius et pemiciosius gras- sari non sine summo maerore vehementique indignatione vi- demus. Vix enim esse credas^ nisi cottidie experiare, ter- tium genus quoddam hominum, vel tenebrionum potius quam hominum^ qui, caecane cupiditate abrepti dicam an iudolis hebetudine praepediti, e religionis potissimum armamentario, et eius quidem religionis^ quae caritatis atque veritatis ut habetur ita est^ tela petant ad Graecae Bomanaeque anti- quitatis cum ingenitam praestantiam tum hodiema studia impugnanda^ de nescio quo periculo somniantes, quod e longe illustrissimi humanitatis exempli cogitatione atque tracta- tione imminere non tam virtuti et bonis moribus et pietati quam Christianae fidei sanctitati crepant: quasi vel huic, modo

LATEINISGHE REDEN. 663

recte eam interpretemury hnmanitatis vis et dignitas uUo pacto adversetur^ vel sine humanitate illa ipsa possit suae beatitudinis numeros implere. Quodsi contra hos quoque non videtur gravius et efficacius dici posse quam Hum- boldtiani exempli auctoritate: tamen hora monet, ne expli- catius nunc pertractato eo loco, qui patet latissime nec potest paucis comprehendi, vestra, auditores, patientia abuta- mur. Itaque in aliam opportunitatem hoc sat gravi dicendi argumento dilato eo iam redeundum est, unde^ ut rever- ' teretur, deflexit oratio^ ad Fridericvm Gvilelmvm III^ cuius sapientia factum, ut tanti tamque a praeiudicatis opinio- nibus liberi vir ingenii, qualem Gvilelmvm Hvmboldtivm veneramur^ eo in loco collocaretor, in quo quamdiu consti- tutus erat, pari et litteris et reipublicae cum commodo tum omamento fuit. Nec propter illius ubertatem tantum ai^- menti; quam non capere horae huius angustias significavi- mxx9, hic subsistendum intellegimus^ sed etiam quod restant, quae cum Eiusdem Regis Illius liberalitate sunt coniunctis- sima. Dicendum enim de iis est certaminibuS; quae Ille singulari clementia a se instituta cum studiorum incita- mento esse tum liberaliorem litterarum tractationem alere imprimis voluit.

6.

Oratio de muneribus universitatis curatorum et rec-

torum deque libertate academica ad rectoratum in

universitate Fridericia Guilelmia Rhenana susci-

piendum die XVni m. Octobris a. 1846 habita.

AudivistiS; auditores suo quisque loco spectatissimi, quae, qualia et quanta sint; quae cum ego nunc in me receperim pro virili parte accuranda et Deo Optimo Maximo annuente prae- standa^ tum coniuncta esse cum munere Rectoris academici ma- iores voluerunt. Quae non mirer si quis comparatis praeterito- rum cum praesentium temporum rationibus haud pauUo gra- viora atque luculentiora esse sentiat, quam quibus explendis hodiemae tenuitas condicionis par sit. Quippe cnm ipsarum

664 LATEINISCHE REDEN.

uniyersitatium pristina et dignitate et auctoritate Rectoratus quoque academici quae olim vis et potestas fuit magna ex parte exolevit. Quod nolo in eam partem interpretemini, quasi de illa dignitate quicquam detractum existimem, quam nobis ipsi paramus e nullius arbitrio suspensam, sed ipsa- rum tamen uniTcrsitatium finibus coartatam inque optimarum artium tractatione adulescentiumque ad humanitatem infor- matione consistentem. Verum quae ultra hos fines evagata olim auctoritas yiguit multo latius patens eoque ipsa illa studia mirum quantum sublevans et corroborans^ eam quis nescit ita nunc imminutam esse^ ut, si cum priorum splen- dore saeculorum conferatur, paene confracta iaceat? Quis non intellegit cum universis universitatis commodis, cum totius patriae salute, cum ipsarum litterarum flore^ quae se conservaturum amplificaturumque ex praescripto promittit et spondet, Bectoris munus aliquo sane vinculo^ sed non eo contineri; e quo in illas partes pleni iique necessarii fructus, non fortuiti et adventicii redundent? Quis summo magi- stratui academico diffiteatur pro auctoritate honoris decora quaedam et omamenta, pro potestate quaedam simulacra potestatis relicta esse specie magnificentiora quam. graviora veritate? Cuius vicissitudinis si quae caussae fuerint quae- que ratio sit inquirimuS; etsi temporum decursu multarum sane rerum, quas hic enarrare longum est^ consociata ini- quitas illuc valuit, tamen rei summam recte videmur eo comprehendere, quod sive amissis sive demptis liberorum coUegiorum iuribus et privilegiis universitates pauUatim de- sierunt suis sese legibus gubemare, administrarC; conservarc; suisque potius e radicibus quam ex alienae auctoritatis modo beneficio modo arbitrio floris sui roborisque incrementa capere. Non esse hoc eiusmodi fatemur^ ut unice vel dolendum sit vel accusandum. Nam si naturali quadam necessitate ea nunc sors est et tamquam lex divinitus scita civitatium, ut^ quae olim singularium societatum sive corporum suo iure utentium et seorsum consistentium multitudo et varietas vi- guit^ in unam civitatis communionem recepta atque aequa- bili administrationi subiecta uno ^t sibimet constanti imperio comprehendatur, sive id penes unum est sive penes plures^

LATEINI8CBE REDEN. 665

hac autem via demum ipsa notio civitatis consummari cre- ditur: facile apparet fieri onmino non potuisse, quin etiam ad academicorum corporum libertatem ilUus vis conversionis pertineret. Yerumenimvero quod fieri ubique in rebus hu- manis assolet^ ut non recta via^ sed per contraria et ez- trema eatur ad id quod sit perfectum vel a perfecto quam proxime absit: id in hoc quoque genus^ nisi fallimur, ita cadit; ut iusto modo non satis servato nimium detractum esse de tralaticio iure universitatium; nimium autem tribu- tum potestati civitatis videatur. Nam si verum est, quod nos quidem pro vero exploratoque habemus, rerum huma- narum gubernandarum administrandarumque salutem omnem e discordi concordia nasci, vel ut planius dicam^ iurium officiorumque sibi oppositorum et ratione secum pugnan- tium tamquam quodam aequilibrio contineri: non potest dubium esse, ab universitatibus quidem pugnandi multo magis caussas et conamina quam successus et victorias fre- quentari. Quodsi; quibus potissimum in rebus nimis coer- citae libertatis non incerta vestigia; sed aperta documenta cemantur, quaeritis: nolo iis vuhieribus immorari^ quae pa- rum vel memoria suavia vel grata memoratu academicae libertati per Germaniam usitatae luctuosa illa decreta Ga- rolinensia inflixere. Quae ut dira nec evitabilis necessitas iu- bere visa est, ipsorum ut credere par est decementium non mediocri dolore: ita sperare licet fore ut cessante necessi- tate rursum terricula illa aboleantur^ quae suspicax soUici- tudo coniuncta esse cum recens instituto munere commissa- riorum extraordinariorum voluit. A cuius muneris novitate dici nequit quantum distet sapientissimo eodemque saluber- rimo consilio non nostra demum aetate constitutum^ sed pri- dem usurpatum canceUariorum vel curatorum munus: cuius quanta sit commendatio^ luculentis exempUs^ ut in paucis subsistam, velut alma Georgia Augusta, Buperto-Carolina, Ludovicia, Fridericia Guilelmia testantur, iUustrissimis Munch- hausenii^ Brandisii, Reizensieinii, GroUmanni^ Humboldtii nominibus iure meritoque gloriantes. In quibus viris cum par fuerit generosi animi UberaUtas atque gloriae nobiUs cupiditaS; ipsarum autem Utterarum cum divinarum tum

666 LATEINISCHE BEDEN.

humananim sine praemdicatis opinionibus existimatio, tum in ipso munere illud laudamus^ quod qui eo fungitur, cum et dignitatis suae perpetuitatem habeat, nec sit ipse profes- sorum numero comprehensus, facile potest et rectius, quam quorum annuus magistratus est, rerum summam contueri continuitatemque seryarC; et si modo velit ab omni partium studio alienus esse. Id igitur institutum qui non ex animi sententia suspiciamus ac nobis gratulemur potius quam a^re feramus yel adeo infestemus, quippe quod non (ut alterum illud) ad reprimendam coercendamque uniyersitatium liber- tatem spectet^ sed ipso nomine testante eorum commodis curandis iuribusque tuendis inseryiat, insignemque ab illis gratiam inire fortitudine et constantia possit? Et tamen iniquam uniyersitatium fortimam querimur? Nimirum cura- tores quoque illos publica potestas ciyitatis^ ingenita qua- dam dominandi ayiditate incrementa undique aucupans atque consectanS; haud raro sui potius arbitrii administros quam uniyersitatium patronos et propugnatores esse yoluit. In promptu sunt exempla (de Germania uniyersa cogito), quo- tiens nihil yaluerint iura academica defendentium yel acerri- mae contentiones. Atque in talibus quidem rerum discri- minibus adyersarumque sententiarum certaminibus iustas propriasque opitulandi saltem et contendendi partes merito exspectes (redeo enim unde degressus sum) summo magi- stratui academico h. e. Senatui cum Rectore suo datas esse, ut penes quem non conditarum tantum aetate uniyersitatium^ sed per longissimum quod subsecutum est temporis inter- yaUum rerum summa et auctoritas omnis unum et solum fuerit. Verum in hanc regionem ubi oculos conicimus, do- lendi iusta argumenta reyera praesto esse non est infitian- dum. Quod quidem sic yidetur posse accuratius designari^ ut nec satis certis finibus utriusque magistratus iura et officia circumscripta eorumque mutuas rationes discriminatas esse dicamus; et yero a quibusdam partibus yitae et salutis aca- demicae magistratum academieum yel nimis remotum yel prorsus exclusum esse multo etiam grayius queramur. Pau- cis perstringere liceat^ quod non possumus nunc uberius persequi. Ac tribus potissimum^ si quid yideo, rebus trala-

LATEINISGHE REDEN. 667

ticiae libertatis academicae vis et species comprehenditur: primum iurisdictione; deinde docendi et libertate et aliis tri- buendae libertatis facultate, denique res suas cum ceteras tum pecuniarias administrandi iure. Harum partium cum iosigne praeter reliquas pondus ea habeat, quae ad docendi iura spectat, tum nihil nobis contingere exoptatius beatius- que potuit; quam quod hanc uniTersitatibus libertatem^ cui nemo ignorat quanta saepe pericula imminuerint et fortasse etiamnunc immineant^ adhuc, si iudicare generatim volumus; conservatam aut certe non magnopere deminutam nobis com- munique patriae gratulari licet. Nam etsi conamina non defuerunt partim aperta et manifesta, partim obliqua et clan- destina, quibus summum bonum humano generi divinitus impertitum; quod continetur scientiae lumine, e solo cui paret veritatis imperio exemptum ad fortuitas rationes, caduca consilia et ambiguas opiniones vel civitatis vel ecclesiae accom- modaretur: etsi liberae et linguae et mentis non nuUi vindices etiam succubuerunt^ pro libertatis illius incolumitate se suasque fortunas devoventeS; alii autem in lucem et are- nam omnino prodeundi vias sibi interclusas reppererunt: -^ tamen feliciter plerumque illis repulsis conaminibus (et re~ pulsum iri etiam ea confidimus, quibus his ipsis diebus coUe- garum nostrorum Eiloniensium honestas et constantia con- flictatur) eo fere in locO; si ab Austriacarum terrarum tene- bris recesseris, litterarum docendarum in communi patria con- dicionem coUocatam videmus^ ut solacii et laetitiae quam maeroris et lamentationis longe et plures et iustiores caussas inventas esse nobis confitendum sit^ quippe quibus nec quae cogitamus eloqui esse vetitum soleat et vero quae vera esse cognoverimus etiam qua velimus docendi forma et ratione discentibus tradere iamiam liberum esse videatur. Multo etiam minus aliis tribuendae docendi libertatis facultas, quae altera species est huius generis^ eaque non immerito tanti semper habita, ut ipsum caput academicae salutis in illa consistere videretur^ dici potest vel reapse labefactata esse vel angustioribus quam aequum sit limitibus circumscripta. Paullo iniquiore condicione nos uti constat in ea parte, quae non minus aptis vinculis cum administrationis quam cum

668 LATEINISGHE REDEN.

Litterarum libertate coniancta est, conspicitur autem in libera optione magistrorum qui in vacuas cathedras maio- rum aetate ab ipsis uniyersitatibus vel singulis earum ordi- nibus asciscebantur: una cum iure intercedendi recusandique^ si qui inyitae universitati obtruderentur. Sed hoc attigisse satis habeOy utpote haud yacuum inyidia: restat enim in hoc genere^ quod ad administrandi iura pertinet, longe omnium grayissimum idque nostra sententia reyera triste et acerbum. Etenim qui tamquam nervi sunt et radices eius corporis, quod civitatis nomine appellamus^ eosdem apparet non mino- ris momenti posse ad vegetam vitam earum communitatium esse^ quae cum maxima illa societate humana ipsum corpo- rum nomen participant. Cogitare me intellegitis de aerariis rationibus^ quos neryos esse rerum gerendarum dicunt yeris- sime. Eas qui a bene temperata rei publicae recte semet gubemantis administratione seiungere instituat^ ne illum risuri simus et ineptire credituri: et tamen a summi magi- stratus academici officiis ad administrandam uniyersitatem spectantibus adeo segregata nunc est academici aerarii cura quaelibet; ut non modo consulere aut decemere^ sed ne scire quidem quicquam eo in genere ac yel tacito siye pro- bare sive improbare licitum sit^ yerum densissima arcano- rum caligine iis ipsis, quorum maxime interest non caecu- tire, omnia obyoluta sint et dedita opera occultata. Quae quam non salutaris condicio sit^ non poterit non intellegere, qui, quantum sit, quod ex illo potissimum fonte in ipsa animi bona^ yim doctrinae, litterarum commoda^ redundet utilitatis, apud se reputaverit: hoc est in ea bona^quibus tutandis, susten- tandiSy augendis eiusdem illius magistratus academici extra con- troyersiam destinata sunt of&cia. Breyiter et summatim declar- rayiy cur paullo magnificentiora ut ab initio signifioabam ab hoc munere et posci et exspectari mihi yiderentur, quam quibus omni ex parte explendis hodiemae condicionis tenuitas par esset. Igitur dum laetiora speramus^ ut nunc res est^ rectius yoluntas spondetur, quam facinora promittuntur: sed operam me daturum, ut uniyersitatis commoda, patriae salus, litterarum flos augerentur et amplificarentur; id et potui salya fide adiurare et omni asseyeratione iterum affirmo.

LATEINISCHE REDEN. G69

Vna autem pars est muneris mihi demandati, tam illa laeta et expers angustiarum, horum ut illinc solacium et yelut compensationem affatim petiturus sim non sine magna mea voluptate. £t spectat ea quidem non tam ad vestras, coUegae spectatissimi, personas quam ad vos, carissimi adu- lescentes^ quorum rationes peculiari necessitudinis yinculo cum Bectoris persona nexae sunt. Cuius necessitudinis ratio eiusmodi est, ut ea primariam vim et potestatem rectoratus, ut sunt haec tempora^ contineri et propriam virtutem tam- quam exsplendescere putem. Nam si corporis uniTcrsi certa sunt et communia iura, consequens est eorum partem etiam ad singula membra corporis pertinere horumque in- columitati praecipue prospicere. Ea autem iura^ quae liber- tatem academicam finitiore significatu appellare consuevistis^ cum certis legibus circumscripta esse oporteat: quando in licentiam et libidinem quaevis libertas yertit^ nisi rationi conyenienter determinata sit: satis hodie videtur a publica auctoritate ciyitatis in eo elaboratum esse, ut fines illi libertatis yestrae custodiantur et coerceantur; licentiae oc- curratur, yitia castigentur^ delicta animadvertantur, denique vel praecavendo vel puniendo satisfiat legum severitati. Huic autem Beveritati quemadmoduin ad explendam consumman- damque iustitiae notionem accedere aequitas debet^ leniens illa iustitiae acrimoniam et legum rigorem temperans: ita antiquitus par esse visum est, severitatis exactoribus tam- quam ex adverso positum esse aliquem patronum vestrarum rerum et tutorem, iniuriae si qua non a vobis^ sed vobis fiat propulsatoremy libertatis autem recte et sapienter defi- nitae defensorem atque propugnatorem. Atque hanc ego ut laetissimam acceptissimamque^ ita efficacissimam fructuosissi- mamque partem interpretor officii mihi demandati; hoc nobis vobisque ex pristinae fortunae ruina relictum vindicatumque gratul^r, quod adhuc servata est patema illa morum disci- plina Bectoris potissimum manibus tradita: qua et aetatis vestrae rationibus recte consuli et eius necessitudinis, quae inter magistros alumnosque intercedit, dignitati integritatique satisfieri maiorum sapientia perspexii Itaque quod vobis ego promptum paratumque studium ex animi mei sententia testor

670 LATEIKI8CHE REDEN.

atque poUiceor, ei facite ut propensam in me Toluntatem vefltram liberaliter retribuatis, ea in meis vel consiliis rel admonitionibus fiducia coUocata^ quae merito subsequi et co- mitari simplicem sinceramque caritatem solet. In qua mutua officiorum coniunctione illud yos rogo sedulo recordemini, certos fines modosque quamyis promptae excnsandi lenitati ig^oscendique indulgentiae designatos esse ipsius honestatis necessitate. Quam seryando curabitis confido enim ut ne Yos yestrasque res tuendi^ sustentandi, defendendi po* testatem invito mihi et dolenti ipsi eripiatis. Dixi.

7.

Oratio de emendanda ratione academiarum et uni- versitatium habita die XV m. Octobris a. 1847.*)

lu Convenimus hodie^ auditores suo quisque loco specta- tissimi^ convenimus eius diei concelebrandi caussa, qui quo saepius Dei Optimi Maximi beneficio redit^ eo laetiores at- que gratiores in omnium animis sensus excitat eoque sanc- tiores pietatis affectus perpetuat. Quippe evm divini numi- nis providentia non conservatum tantum^ sed vigentem et communi saluti sapienter prospicientem atque illustriora in dies facinora gloriose perpetrantem nobis congratulamur^ quem patreh et patriae et huius universitatis veneramur

*) [Edita est haec oratio loco prooemii indicis Bcholaram Bon- nensium aeBiivaram a. cioioCGCXxxxvm praemissis his verbis: 'Pro- oemia Bemestribns Bcholamm indicibns praemitii solita cnm hoc con- ailio Boribantar, nt nominnm namerommqne ieinnitaB aliqno deleni- mento commendetnr e floridiore genere petito, haud abBonum yisnm OBi relicia nioroBiore commeniandi conBueiadine in loco longe floridiB- simo versari, qni pia recordaiione avovstissimi reqis coniinetar, eamqne vobiBCum oraiionem scripio oommunicare, qnam Illias natali- ciifl celebrandifl Bnperiore anno ab Rectore YniverBiiatiB habitam et anribuB benevoliB et iudiciiB excepiBtis. Qaae cum et ad litteras Bpeciet earumqae raiioneB academicaB, ei vero aliqua ex parie ad publicam saluiem, voBira quoque siadia, quibus largas lauiaBque dapes infra appoBitaB vidciis, aliquod illinc ei indusiriae inciiamenium ei firma- meninm volnntaiia capere poiemni. Valeie.' 0. W.]

LATEINISCHE REDEN. 671

CLEMEMTISSIMVH^ ac nuper demum comissimum in his ipsis terris rara cnm laetitia experti sumuS; avgvstissimyh be- GEH nostrum Fridebicvm Gvilelmvh. Cuius cum singulares virtutes variam ac multiplicem praedicandi materiam suppe- ditent; luculentissima quidem Begiae praestantiae documenta^ iv quibus hunc ipsum annum regni sui praecipue esse ornatum voluit, in eo genere enitent^ in quo recolendo non dubito quin longe maxima et sua et vestra voluptate talis esset orator versaturuS; a cuius persona illud potissimum genus minus quam a mea alienum esset. Quem enim fugit^ lucu- lentissimum facinus cum dico, cogitare me de immutata at- que consilio vere regio emendata forma gubemandae admi- nistrandaeque civitatis: cuius cum antehac cura penes regios ministros fuisset solos^ eadem post diutumam exspectationem cum populo suo liberaliter communicata publicae consulta- tionis popularisque deliberationis auctor exstitit, e qua spe- rare licet fore ut non in remm Borussicarum tantum, sed in universae Germaniae salutem longe praeclarissimi fmctus redundent. In hoc igitur genere^ quocum coniunctissima alia est non minus egregia emendatio rerum civilium^ pertinens ea ad iudiciomm formam huius ipsius provinciae etemplo instaurari coeptam, hodie morari, etsi gestit animus, duabus de caussis nolo. Primum quod ea laus, utpote cuius tam- quam radices ab Divi Fbidebici Gvilelmi III imperio re- petendae esse viderentur^ tam facundae nuper orationis op- portunitatem praebuit cum iLLivs piam memoriam publice recolebamus, ut verendum sit profecto^ ne ab talis oratoris splendore nimio intervallo nostromm relinquatur verbomm tenuitas. Deinde autem oum a mea persona illud argumen- tum esse alienius significavi^ hoc sentio: nolle me, qui vitam umbraticam degam et eas Musas colam^ quae fugiunt fomm et curiam, ea argumenta occupare, qnae illis relinquenda vi- deaijitur; qui in litteris habitant proximo cnm foro et curia vinculo coniunctis; lege autem creati Rectores huius univer- sitatis post me de hoc suggestu orabuni Sed quae ad lit- teras universas eammque rationes latius patentes instituta civilia spectant, eorum quidem existimationem atque discep- tationem cum non superare meum captum putaro^ non ve-

672 LATEINISCHE BBDEN.

reor ne immodestius sentire iudicer. Quamquam etiam hinc petita laudandi regis et venerandi materia cum et amplior sit; quam cuius capax sit horae brevitas, et tam omnium oculis aperta tamque consentienti praeconiorum testimonio decantata, ut parum novi vobis narrari posse Tideatur: paullo liberius exspatiari licebit 'et ab iis, quae in patria nostra esse praestita communis vox admirabundae Europae clamet, avocatas mentes vestras ad ea parumper traducere, quae esse praestanda videantur et praestitum iri certo con- fidamus. Quod nolim ita interpretemini^ quasi quicquam omissum vel a voluntate vel ab intellegentia conquerar, quod fieri per eam quae adhuc fuit harum rerum condicio' nem deberet. Verum si nulla in parte subsistere umquam genus humanum posse conceditur^ sed, nisi obtorpescere atque adeo emori velit, continuo nisu longius progredi, consentaneum est in litterarum quoque et artium susten- tandarum promovendarumque cura novas formas inventum et institutum iri, quibus ad rectiora et altiora escendatur. V Et eiusmodi quiddam auguror olim futurum ut etiam in uni- versitates cadat^ ipsa rationis necessitate evincente. Quae nemo ignorat quot et quales hodie adversarios nactae sint. Quorum criminationibus nunc ita tantum utor^ ut hinc ali- quo initio sumpto pergam ad universitates cum alia parte institutorum publicorum ad litteras pertinentium comparan- das: si forte aliquid inde lucis in illarum commoda rectius perspicienda redundet. Comparabo autem non cum ea parte, quae proximo ab illis intervallo distans gymnasiorum hodie nomine comprehenditur, sed cum ea quae superior universi- tatibus habetur et proprium academiarum nomen invenit.

Et in universitatibus quidem, quales hodie sunt^ praeter alia vituperari hoc solet, quod, cum litterae ipsae tamquam aetema necessitate quadam numquam intermisso gradu ac potius rapido cursu progrediantur et nova semper incrementa capiant; illum quidem curdum non satis aequent litteras do- centium personae. Quippe tardius has in tanta vitae hu- manae quantumvis per se brevis diutumitate instaurari: per humanae enim naturae imbecillitatem tam angustis finibus circumscriptae certoque modulo inclusam indolem non pares

LATEINISCHE REDEN. 673

esse singulorum hominum aetates incrementis illis assequendis atque complectendis: ita fieri ut^ dum professio litterarum sit penes seniores^ penes iuniores earundem incrementa sint et recentissima quaeque inventa. Huic autem criminationi etsi rectissime ita respondetur, ut hoc ipso consilio privatim, non publico officio docentium munus esse institutum dicatur, ne senesceret atque obsolesceret vel scientia litterarum vel tradendarum propagandarumque ratio ac disciplina: tamen fatendum est vel sic aliquantum ad id, quod sit perfectum vel perfecto proximum, desiderari. Et unum quiddam satis habeo uno verbo significasse; quo quidem illius consilii salu- britas, in quo ipsam vim vitalem universitatum potissimum esae repositam pridem intellectum est^ non mediocriter ele- vatur atque attenuatur: hoc dico^ quod etiamnunc quaedam docentium scholae sunt, quas freqnentari non optio discen- tium et libera potestas, sed legis necessitas iubeat: quo in- stituto nihil nostra sententia cogitari pemiciosius potest. Verum hoc ut mittam: spero enim fore ut abolitis tam dam- nosis legibus aliquando ad veram plenamque libertatem etiam in hoc genere perveniamus vel potius redeamus: idem facile largior ne sic quidem senescentis et obsolescentis in univer- sitatibus nostris vel scientiae vel institutionis detrimenta satis ab omni parte^ ut nunc res est; compensari, idque non unam ob caussam. Dixi de litterarum incrementis^ quibus exsequendis non par sit singulorum indoles etiam non de- crescens: dicam nunc de indolis decrementO; nec celabo quae esse vera concedendum sit, non pudenda tamen^ quia ipsius humanae naturae sive necessitate sive vitio fiunt. Nec enim vires tantum mentis in senescente corpore marcescunt, sed vi consuetudinis voluntas quoque languescit et certa quae- dam facultas eaque ad fructuose docendum gravissima he- bescit. Et haec quidem facultas in eo cernitur, quod, quo provectiores aetate iuventutis doctores evadimus, eo etsi sane vi maturiores exsistimus, simul tamen non possumus non alie- niores ab ipsa indole iuventutis fieri: contra quo propior iu- venili nostra aetas est, eo et facilius et efficacius ad iuvenile nostrum ingenium accommodamus et tamquam assimulamus^ qno fit ut ipsi iuvenum saluti rectius consulamus. Invidio-

FB. RIT8CHBLII OPYSCVLA V. 43

674 LATEINISCHE REDEN.

sius est quod etiam voluntatem languescere fassus sum^ id quod minime in segniora tantum et igDayiora ingenia cadere contendo; sed aliqua ex parte, ut sumus homines, in omnia, etiam eorum qui, quo tempore in iuventute ipsi constituti fuere^ incitatissimo studio et fervore flagrantissimo informan- dorum adulescentium operae sese dediderunt. Licet in hoc dolere indolem humanae naturae, non licet culpare. Nec vis tantum consuetudiniS; novitatis gratiam annorum decursu exuentis et incitamentorum illecebris carentis, sive vim in- ertiae dicere tralaticio nomine males^ illud efficit ut leni progressu fastidium quoddam docendi subnascatur; sed eodem aliud desiderium valet et id quidem nobilissimunL Non de- crescere enim, sed crescere ipse in nobis litterarum amor solet, crescere in dies vel certe in singulos annos litterarum nostra ipsorum industria augendarum; nec ore tantum tra- dendarum, sed scriptis promovendarum, laudisque ex ea in- dustria quaerendae et nominis memoriae conservandae non profecto ignobilis cupiditas. His autem votis et consiliis suo quemque exemplo expertum esse paullo provectiorem aetate suspicor quam adversentur eius condicionis rationes univer- sae, in qua professorum et eorum quidem non a scholis vacantium, sed reapse docentium multitudo constituta esse solet. Qui quo plus studii et operae in informanda iuven- tute consumunt; tanto minus sibi et virium et otii relictum dolenty quo ipsis litteris prosint. Quo fit ut aut^ qui summo audientium plausu doctores suspiciuntur, saepe nullo in nu- mero vel parum lihrorum feraces scriptores sint: aut, qui in hoc genere bene de republica litteraria mereant^ desint scholis et auditoriis. Et tamen utrumque genus pari et uti- litate et necessitate censeri in confesso esse putamus, parique iure litteras ut sibi satisfiat quam scholam flagitare.

Aty audio enim; illud ipsum haudquaquam propositum est universi^atibus earumque doctoribus tamquam finis prin- cipalis; ut litterarum florem augeant: posse hoc non inepte accedere ut secundarium et adventicium^ sed primarium offi- cium essC; conservare iam effecta litterarum incrementa et iam praesentia inventa propagare. Ybi igitur ipsi fiunt pro- gressus? Quibus tandem debentur inventa illa et incrementa?

LATEINISCHE REDEN. 675

Nimirum hoc consilio conditas esse^ quas peculiari nomine ab universitatibus discretas academias litterarum vocant, magnis per maiores civitates plerasque impensis sustentari solitaS; tralaticia voce respondetur. Huic autem responso ut rursum respondeam adyersando, in hoc vero cardo orationis meae yertitur. Nam ut paucis comprehendam, non credo illi, quod tam magnifice iactatur^ consilio publico academia- rum instituto yel posse satisfieri yel prae uniyersitatum qui- yn dem instituto satisfieri reyera. Illinc ut ordiar^ yel hoc non est profecto nullius momenti, quod litteras uniyersas, quarum consociatione suo nomine dignae uniyersitates eyasere, ne yolunt quidem, quae hodie academiae foyentur^ complecti^ sed exclusis plerumque sat grayibus disciplinis philosophicis et yero magna ex parte etiam medicis et iuridicis (nam ex- clusas theologicas minus aegre fero) angustioribus sese fini- bu8 historicarum, philologicarum , mathematicarum physica- rumque circumsaepserunt. Sed mitto nunc et hanc et quae etiam grayiores caussae in promptu sunt; cur suapte natura pares esse academias ei, cui institutae esse feruntur^ consilio negem^ paullo post huc reyersurus. Quodsi nunC; non quid yel possint yel non possint praestare, sed quid praestiterint et praestent quaerimus; omnium primum procul habenda est eius academiae comparatiO; a cuius exemplo et effigie recte repetuntur; quotquot in nostra patria conditae sunt et imi- tando formatae: quam esse Francogallicam constat; iustos eam honores consecutam et. debita gloria fruentem. Atqui non minus constat in Francogallia quidem ingenio doctrina- que excellentes homines et tamquam capita litterarum in unam fere urbem coactos esse, quae cum ipsius terrae caput sit; disciplinarum in se copias omnes complexa yera et prope una artium litterarumque sedes exstet^ emergentia autem per proyincias ingenia continuo haustu asciscat suoque in sinu recipiatj contra uniyersitates^ nostris quidem yel digni- tate pares yel consilip similes, nec in proyinciis nec in ipsa urbe exstare omnino. A qua condicione diyersissimas ra- tiones habemus quod nobis gratulemur. Inter quos a prin- cipio aequabiliter per uniyersae Germaniae proyincias, urbes^ oppida longe lateque disseminata doctrina non modo nulla

48'

676 LATEINISCHE REDEN.

in urbe ita praeter ceteras radices egit^ ea ut principatum quendam vel tenuerit vel teneat, sed etiam propria sibi ar* mamentaria atque propugnacula ipsas inveuit universitates, quarum tamquam in foco perpetuatae salutares scintillae in ea lumina exarsere, quae cum patrias terras tum ipsum or- bem terrarum illustrarunt. Ergo igitur^ ut uno verbo dicam, apud nos cum ipse flos et robur artium litterarumque non sit penes academias^ sed penes universitates et sit et fuerit^ consequens est ut ad litteras sua caussa colendas non esse opus academiis concedendum sit. An ulla est disciplina, quae cum pristinam speciem suam ac rationem nostra aetate prorsus mutarit mutasse autem constat plurimas^ quae tam sui dissimiles hodie evaserunt, vix ut eaedem esse vi- deantur eius quidem emendationis beneficium academiis potissimum acceptum referat? Sociis quidem academiarum plurimis eo in genere deberi plurimum fatendum est et lar- giendum liberaliter: sed hoc quam contra nostram senten- tiam nihil valeat, ilico auditores perspicietis; ubi eosdem illos universitatum esse socios reputaveritis. Age enim, aca- demias orbemus eorum multitudine sociorum^ qui simul pro- fessorum munere in se recepto universitates omant: non sine vm miratione apparebit numerantibus^ quantillum sit quod restet. Non nescio exempta esse ex huius condicionis communitate quaedam nomina splendidissima; ac praeter ceteros non ob- liviscor illius viri immortalis^ cui nunc inter mortales non immerito quendam litterarum principatum deferre venera- bunda aetas nostra solei At hi et numero sunt paucissimi et vero tales^ quos certissimum sit de litteris non minus praeclare merituros fuisse atque ad idem prorsus velut fasti- gium gloriae escensuros, si vel nulli academiae ascripti es- sent; vel simili ac nunc cum academia vinculo h. e. liberiore cum aliqua universitate continerentur : nec desunt enim, quamquam pauciores etiam, qui cum neutra coniuncti tamen de doctrinae artibus et bene promeruerunt et iure inclarue- runt. Nec illud ignoro, quam eximia litterarum monumenta^ coniunctis multorum studiis et consiliis parata^ ex academia- rum tamquam officinis cum prodierint tum etiamnunc pro- deant; sumptus liberaliter civitate suppeditante. Bursus

LATEINISCHE REDEK. 677

autein quaerere licet, quid sit cur non eadem parari ab uui- versitatibus pari successu potuerint, praesertim cum ex his artifices suos et fictores illos ipsae academiae; uti ante dixi- nius, asciscere consueverint: modo in illarum iidem qui in harum lucubrationes sumptus publica munificeutia impen- dantur.

Habeut haec^ quae adhuc disputavimus^ hanc vim, ut esse utile academiarum institutum^ non esse necessarium de- monstratum sit, propterea quod eandem prorsus utilitatem, ut litterarum ipsarum commodis consulatur, habere univer- sitates et sine sumptuosis academiarum ambagibus praestare possini Nunc autem longius progrediendum est et firmis, ut nobis videtur, argumentis probandum^ utiliores etiam in eaudem partem atque fructuosiores academiis universitates futuras essC; quippe penes quas non flos et robur tantum litterarum, quod antea contendebamus, sed earuudem, ut verbo complectar^ tamquam vis vitalis sit. Cernitur autem haec nulla alia in re, nisi quod in universitatibus litterarum tractatio et cum vitae usibus et cum adolescentis iuventutis communione longe saluberrimo vinculo continetur, a quibus longissime abhorrere academiarum magnificam solitudinem constat. Non eos dico vitae usus, qui dum ad opificioruin, commerciorum uegotiorumque commoda spectant, in quaestu lucroque privato versantur inque humanis sordibus ipsum finem bonorum quaerunt: sed de iis cogito, qui ad veram sahitem civitatis diriguntur huiusque sapienter curandae, li- beraliter administrandae, fortiter viudicandae auctores et custodes, virtutisque^ honestatis^ veritatis^ humanitatis^ iusti- tiae acres propugnatores effingunt. Huc autem ut litterae valeanty non poterit umquam nisi consociata cum meditan- tium et commentantium personis generosa discendique cupida iuventute effici: cuius vigore et ingenuitate certam, ad quam se dirigat; normam nacta revirescat semper recreeturque fa- cile- canescens doctrina.

Quid autem? nonne id ipsum questi sumus ab initio, quod nimis inter se dissideant litteras docendi easdemque ix excolendi munera, quam quae sine ipsarum detrimento ni- mioque vel docentium vel scribentium impedimento commode

678 LATEINISCHE REDEN.

in liifl noHtris universitatibus coniungantur? Itaque breWter scio enim ut maxime breyes sint, ita maxime has probari orationes breviter igitur significabo; qua mihi via simul et incommoda omnia removeri et omnia parari commoda conci- liarique felicissime videantur. ToUendae sunt nostra opinione academiae seorsum constitutae et in uniyersitates transferen- dae; et ita quidem transferendaC; ut et singulae universitates Buas babeant speciales academias et hae totidem partes efficiant unius generalis academiaC; in quam tamquam in commune corpus quoddam singulae coalescant Cooptandos autem harum socios academiarum ex iis potissimum professoribus ccnsemuH, qui postquam per sat multos annos in erudienda instituendaque iuventute vitam viresque consumpserunt, iam nihil valdius exoptent^ quam ut in litteris toti habitent eas- que scriptis illustrantes maiori in posterum saluti sint rei publicaC; quam docendi opera eodem quo antehac labore parique virium intentione continuata. Nec enim voluptate docendi exclusos volumus^ sed necessitate liberatos eiusdem- quo libertatis felicitate beatos, qua hodie academiarum sociis licot in eo genere, quod placet: quorum non paucos vide- mus e sua quemque disciplina tantum, quantum commodum cst; arbitratu suo delectum publicis universitatum scholis ob- lcctationis caussa doctis adulescentibus expl;cantes. Ita fiet, ut ot aerumnoso labori tamquam debitum praemium cum honorificum tum fructuosum otium concedatur, et in flacces- centium magistrorum locum efflorescentium doctorum vigor continuo ordine suffici possit, magno universitatum senescen- tium commodo; non nimio incommodo aerarii, siquidem cum ipso academiarum iustituto earundem reditus in universitates distribuuntur. Simul dolendi caussa cessabit^ tot praeclara ingonia et ad bonas artes excolendas nata a nobili acade- miarum industria necessario exclusa esse: quibuscum etsi uunc honoris titulos possunt, non possunt studiorum oom- mercium societatemque laborum communicarCy ipsis locorum intervallis refragantibus. Vnde consequens est ut reapse ex iis uunc academiae concrescant litteratis hominibus, qui casu magis in unam urbem conflati quam consilio convocati com- munis domicilii opportunitate utuntur. Quae urbes quo am-

LATEINI8CHE BEDEN. 679

pliores sunt et locupletioreS; eo saue et optio liberior et in- signior nominum splendor: quo si accedit lautus doctrinae apparatus, non possunt hinc non fructus in litteras redun- dare raro exemplo praeclari^ et dignitas nasci bene merito- rum multitudine quaesita veraeque virtutis laude affluens. Sed hanc laudem dum minores^ quas commendavimus, aca- demiae aemulabuntur, non erit profecto quod yel iustam gloriam tamquam germanae natu maiori invideant vel debi- tam ei praerogativam denegare animum inducant. Talis autem praerogativae iura et decora quibus consiliis dirigenda quibusque finibus circumscribenda esse videantur; non magis est huius loci persequi; quam reliquas partes adomandi; di- x gerendi, administrandi eius instituti singillatim describerc; cuius nihil nisi summam quandam voluimus populariter ad- umbrare et vim universam significare.

Kevertimur igitur unde exorsi sumus^ ad eius pbincipis sanctissimam recordationem^ cui et inclitam academiam et non minus inclitas universitates suas tam esse cordi scia- mus, hinc ut gratissimi animi testificandi caussa locupletis- sima hauriatur. Faxit igitur Deus Optimus Maximus, ut per longissimum anuorum spatium incolumis nobis et civitati uostrae et universae patriae conservatus rex avgvstissimvs largissimam sibi copiam inventam gratuletur generose exse- quendorum quae tam generose incohavit, consiliorumque omnium digna maioribus gloria perpetrandorum opportuni- tates nobiscum laetetur exoptatissimas. Q. D. B. V.

8.

Oratio de Friderico Guilelmo III universitatis Rhenanae conditore habita die III m. Augusti

a. 1865.*)

Quinque lustrorum spatium^ auditores suo quisque loco spectatissimi, hoc ipso anno exactum est, cum eum nobis

*) [Hanc orationem altimam in univerBitate Rhenana habuit Rit- Bchelius ipso eiuBdem anni autumno in academiam Lipsiensem diBce- dens. C. W.]

680 LATEINISCHE BEDEN.

principem ereptum luximus^ cuius piae memoriae hodierni

diei sollemuitas consecrata est: rerum nostrarum statorem^

conservatorem , patronum augustissimum clemeutissimum

Fridebicvm Gvilelmvm III. Fugerunt tempora, mansit

mauetque non fucata pietas, atque adeo singulis annis

augetur; in mutata rerum omnium specie et condicione

constans in mentibus nostris haeret Divi Regis imago et

in dies clarius enitescit Quae res tam graves habet tam-

que varias caussas, illinc ut inexhausta dicendi materia

publico oratori suppetat Talis igitur materia quemadmo-

dum per quindecim annorum continuitatem , quibus hoc

ego munere impiger olim et integer fungebar, quantamvis

virium mediocritatem meam numquam defecit^ sed hanc com*

pensavit potius iugenita ubertate sua, ita nou est verendum

ne futuros oratores umquam deficiat. Verum plenam et

Uegia virtute dignam laudationem quo minus capiunt horae

augustiae, eo plus excusationis paratum esse ei consuetudiiii

sperO; qua singulis annis singulas partes tam late patentis

praestantiae delibare soliti sumuS; tamquam quosdam flores

unde largam vivamque corouam vestra opera coalescere iu-

beretis. Nec fere^ quid potissimum decerperemus, dubitaudi

molestiam lunquam sensimus: etenim aptum praedicaudi lo-

cum circumspicientibus ipsa plerumque tempora succurrerunt,

quorum singularis ratio et coudicio recte moneret commode-

que Ruppeditaret, cuius potissimum et regiae laudis et animi

affectus vestri interpres existere deberem. Itaque fuit cum

diuturni imperii praeclare gesti gloriam et felicitatem per-

sequeremur, bellica fortuna non minus quam animi constan-

tia quaesitam, in ipsaque communi Europae clade imprimis

conspicuam. Fuit cum in vitae domesticae innocentia com-

moraremur, in morum iutegritate, religionis simplicitate, in-

stitutorum sanctimonia. Non semel ad pacis artes exspa-

tiati sumus litterarumque decus pari munificentiae sapientia

adauctum atque sustentatum; vel institutionis publicae bene-

ficia plane singularia. Aliquando in recolenda memoria im-

mortali eorum virorum sumus versati; quibus Ille longe sa-

luberrimo consilio, dilectu autem felicissimo, sociis laborum

utebatur moderandaeque civitatis administris, ut Altensteiniii

LATEINISCHE REDEN. 681

Humboldtii; Steinii, Scharnhorstii. Itaque iuvabit hodie ad ea optimi priucipis facinora animum adverterC; quae cum nos- tris potissimum rationibus proximo vinculo couiuncta sunt. Etenim quod priorum aetutum memoria et plurimis et iu- signioribus exemplis docuit, id nos quoque experimur magno commodo nostro: ut, quo tristiora tempora sint, ad quorum emendationem nullae sint priyatorum hominum partes, eo gravior ad horum aninios placandos, consolandos, recreaudos vis et efficacia eorum studiorum sentiatur, quibus a lugubri eademque infructuosa rerum publicarum cogitatione abstra- hamur et ad laetiorem vfvendi condicionem traducamur. Tale autem .solacium e liberali artium litterarumque tractatioue petitum ut libero et liberali homine, si quando necessitas urgety nequaquam indignum est^ ita crescere multorum com- munione solet Itaque quod nobis licet e publicae calami- tatis angustiis ad hanc honestissimi otii laetabilem fructuo- samque societatem animos nostros mentesque recipere, eas- que regiones colere in quibus ipsi dominemur, nullius arbitrio obnoxii nuUisque nisi veritatis limitibus circumscripti, id pro- fecto in praeclaris Fkiderici Gvilelmi beneficiis habendum esse vix umquam tam evidenter ipsa tempora^ quam in his quae hodie per Germaniam obtinent miseriis, docuerunt per- suaseruiftque. Quod beneficium tametsi scimus non nostra privata caussa collatum essC; sed ad rationes universas civi- tatis, ecclesiae, vitae adiuvandas adornandasque spectare, ta- men quid impedit quominus, quae praeter publicam utilita- tem illinc etiam privata commoda redundant^ eis ut subsi- civis et adventiciis grato animo fruamur? In eodemque genere si ab hac nostra Musarum sede in alias communis patriae partes oculos converterimus^ longe etiam uberior ac luculentior praedicandi venerandique Friderici Gvilelhi materia suppetit. Namque alma Rhenana quo tempore muni- ficentissimo IUius consilio condita est^ iam in pacis alumnam felicitatem et tranquillitatem bellicae turbae cesserant ex- cussoque hostium iugo non pristina tantum et libertas et potestas recuperata erat, sed eadem novis incrementis copiis- que insigniter aucta. At in maximam Regiae liberalitatis admirationem merito abripimur^ cum illa tempora apud aui-

682 LATEINISCHE REDEN.

mum recogitamus, quibus primordia sua litterarum univer- sitas Berolinensis; instaurationem ab institutione non multum diversam Vratislayiensis debent. Contractis finibus ad dimi- diam sui partem ipsa civitas redacta: ne in salvam partem quidem libera dominatiO; sed contumacissimis superbientia victoris iniuriis atque yexationibus turpiter coercita: exhausta vis roburque provinciarum: aerarii difficultas proxima rui- nae: fractus et propemodum abiectus civium animus: salutis nec spes nec via in promptu. Nec tamen tot tantaeque de- sperandi caussae impetrare ab animo vere regio potuerunt; quin omissis aliquantisper curis proximis et ad ipsas vivendi administrandique necessitates pertinentibuS; Humboldtio po- tissimum auctore et suasore ad eam studiorum sedem con- dendam sese applicaret^ quae non multorum annorum inter- vallo optimis doctrinae fructibus ceteras Germaniae univer- sitates aequaret^ lautissimo variae eruditionis apparatu vin- ceret. Talis igitur principis sacram memoriam quod cum Berolinensibus nos Bonnenses hoc die^ qui IUi natalis fuit^ quotannis recolimuS; ea pietatis ac reverentiae significatione non minus profecto ipsius virtuti quam animi affectui nostro satisfacere videbimur. Pertinetque ad eum sensum etiam magis excitandum confirmandumque hoc ipsum^ quod cum huius diei soUemnitate sempiterno vinculo sociare lussi su- muS; certaminum litterariorum institutum victoriarumque ex illis reportatarum publica renuntiatio. Eius enim consilii vim non immerito sic interpretabimur; ut facinorum potius disertis documentis quam verborum lenociniis et quamvis facundae orationis ieiunitate laudes desideratissimi Principis emineant suaque et iusta seque digna in luce collocatae tam- quam oculis appareant. Nam qnod suapte natura leve videri potest; prope pusillum autem si cum ceterarum rerum a Divo Friderico Gvilelmo praeclare gestarum vel multitudine vel splendore comparatur^ id si, quo consilio conditum sit^ spec- tamus, et laudabile et efficax imprimis esse intellegimus, at- que ita comparatum ut animi vere regii indolem manifesto documento testetur. Quippe non tam illud suspicimus et lau- damus, quod omnino ingenii exercendi viriumque augendarum utilissima sane opportunitas civibus academicis per haec no-

LATEINISCHE BEDEN. 683

vem et quod excedit lustra oblata est^ quam quod litterarum tractatio iubetur non yitae potius usibus serviens reique pu- blicae necessitatibus et futuri ministerii officiis, sed unam veritatem sectans uniusque veritatis arbitrio parens, vel ut uno verbo dicam, litterarum tractatio vere liberalis. Non ego profecto is sum^ qui non illam quoque priorem utilitatem probem; nam ut paucis amplissimum sane locum complectar^ si ab eis, quae vere bona sunt, veram utilitatem segregari non posse considero, etiam litteras esse utiles de- bere haud aegre concedo. Sed haec utilitas cum duabus partibus consistat: altera quidem, quae cum vitae cottidia- nae commodis proximo vinculo continetur, fruamur tamquam adventicia^ non tamquam primariam postulemus: idque nuUa alia de caussa, nisi quod multo plus, multo maius quiddam et latius patens illud est, quod ex altera parte praestare eaedem litterae ingenita virtute possunt. Atque hanc, quam non fortuitam; sed veram dicimus et aeternam utilitatem; ecquis; quae qualisque sit, coram hac liberalium et ut puto consentientium hominum corona uberius persequendum pu- tet? et disceptandum tamquam dubitatum^ quod esse confes- simi et exploratum vos certe uno ore clamaturi sitis? ecquiS; cum sua caussa colendas, exercendaS; propagandas litteras dicimus sapientissimorum hominum auctoritate, uti fonte divino prognatus animus divinam indolem nutriendo sui similior fiat^ talem igitur vel postulationem vel exspec- tationem ecquis exulare ad somnia philosophorum iubeat? Ecquis denique tam caecus sit, quin etiam in rei publicae salutem longe efficacioremy quam quem antea fortuitum fructum perstringebam, hanc esse vim scientiae perspiciat, ut artium litterarumque lux divina in singula civitatis mem- bra tamquam anima permanet vitae effectrix et moderatrix virtutisque parens et magistra? Atque hanc illam dico numquam sat magni aestimandam liberalitatem, qua et reli- quas rationes cum publicae institutionis universae tum aca- demicae disciplinae regi^ et haec ipsa adulescentium nostro- rum certamina nobilitari Augustissimus huius universitatis conditor voluit. Tali autem via qui ad veram humanitatem perveniri veraeque saluti civitatis consuli persuasum habuit,

684 LATEINISCHE R^DEN.

iiecesse est liberali indole ipse fuerit. Eamque indolis libe- ralitatem^ si verum volumus fateri^ per diuturnum Ille im- perium tot tamque luculentis testimoniis comprobavit in om- nes partes institutionis publicae patentibus, ut hinc potissi- mum laudis; virtutis, felicitatis tam diu in Borussiam redun- dantis non mediocrem partem universae vox Europae repe- tierit. Qui si nec insita naturae voluptate trahebatur ad litterarum studia^ nec carum rationes singillatim perscrutatus suo iudicio satis confidere in illis moderandis administran- disque potuit: profecto ob id ipsum multo etiam maiore veneratione dignus exstitit: primum quidem quod, quia salutares^ quia honestas esse bonas artes intellexerat, ita eis prospiciebat^ quasi in deliciis haberet et in intimo sinu foveret: deinde quod, quibus negotiis recte accurandis semet ipsum imparem sentiret, eorim administros iutellegen- tissimos adsciscebat consiliorum suorum socios gravissimos et acerrimos vindices. Nam si summa laus est, ne egere quidem aliena ope, paucis illa mortalibus concessa: at non ultima haec est^ immo proximo ab illa intervallo distans, ut^ quibus copiis ipse egeas^ eas pari circumspicientiae sagaci- tate habeas qui tibi aliunde parias. Et in eo quidem genere quam eximio successu Fbidericvs Gvilelmvs elaboraverit, cum ipse flos et robur beatissimae pacis argumento est^ tum splendidissima nomina eorum testantur, quibuscum Ule re- gendae rei publicae munia communicavit. Possum in hoc argumento exspatiari longius: verum, quando id quod sum- mum est^ ut pietatis afi^ectui grataeque recordationis officio quamvis tenui voluntatis testificatione satisfieret; iam potest aliquo modo efiectum videri, nolo vestra patientia abuti ex- spectationemque vestram diutius morari.

Ergo ut transeam ad propositas superiore anno quae- stioueS; iam non mea elocutione utar, sed fidem verborum ab ipsis ordinibus chartis consignatorum servabo.

XIV. Garmina latina.

1.

Consalutatio loANNis Goeblitz conrectoris munus in lyceo Wittenbergensi auspicati.*)

1Tp6c co<plq liiy ^x^tv T6Xfiav, ^dXa c6fiq>op6v Ictiv *

Enenos Par.

Nunc decet, insolitis innectere tempora sertis,

Nunc bona soUemni dicere verba die. Fallor? an et Titan face candidiore coruscat?

Laetitiaque pia pectora cuncta tument? Sepositis caelo descendit Apollo sagittis,

Di?id)iasque lavat Castalis unda comas? Esse quid hoc credam? festo Tibi lamine fulget,

Et TiBi formoso Phoebus honore nitet. Nec mirum: sanctos Di dilexere ministros^

Ni fallax nobis Graecia vana refert.

*) [Prodiit Wittenbergae typis Rubenerianis aio inscripta: 'Viro I amplissimo dociiBsimo | loanni GGrlitz | sabconrectoris et doc- torifl fiuperioris | munns | in inclyto lyceo Wittenbergensi | rite anspi- cato I D. D. D. I obvia iaventatis stadioaae pietaa | interprete | Frid. Guil. BitBchl, Tharingo. || Wittenbergae , d. xiv lanaar. cioiococxxv.' C. W.]

686 LATEINISCHE GEDICHTE.

Sic TiBi iam faveatl qui carus nostra sacerdos

Ingrederis Clario templa dicata Deo; Parva quidem, fateor^ sed priscis cognita saeclis,

Caeruleus celebrem qua secat Albis humum. Amplius haec per Te^ nuUa labefacta ruina,

Exsurgant, radiis conspicienda novis. Sic urbi yeteris doctrinae fama vigebit;

Proferet et meritum Leucoris alma decus.

Sed Tv, quem gremio laetissima terra recepit,

0 salve, nostrae lux columenque scholae! Quem iuvenem quondam nutrivit Lipsia clara,

Fovit et in casto docta Minerva sinu. Ergo haec Phoebeis oleagina serta corollis

Addidit, et tinxit nectare labra suo. Huius et Aonidum consortia grata sororum

Hic quoque defesso dulce levamen erunt. Praesto semper erunt, seu Te Nasone iubente

Duxerit in valles fertilis Henna sacras, Seu memoret Cyri Xenophon fatalia regna,

Seu teneant mentem Gallica bella Tvam, Sive truces Parii vatis secteris iambos,

Seu Te Mimnermi blanda querela iuvet. Te duce mox alacris forti pede turba Tvorvm

Scandet ApoUinei culmina summa iugi. Tv studio vigili mitis succurre tenellis

Mentibus: hinc illis nobilis ardor erii Mollit enim regimen iuvenilia pectora testes

Lene feros animos, obsequiumque parit.

Vos autem cuncti mecum gaudete sodales,

Spargite votivis turea dona focis! Hoc etenim meruit fidi proba cura magistri,

Hoc labor assiduus consiliique fides. lam precor, huic stet firma salus, fortuna secundet

Prospera coepta, dies gaudia quaeque ferat! Accipias vultu, doctor venerande, benigno,

Quae pietas hodie munera parva tulit.

LATEINISCHE GEDICHTE. 687

Parva licet sint ista, tamen laudanda volimtas: Placat et aversos hostia parva Deos.

2.

Epithalaniiam in Albertum ducem Saxoniae et Victoriam Britanniae reginam.*^)

Q. B. P. F. F. Q. 8.

Ergo yirgineis sceptris parere iuberent,

Divi Saxonibus condita regna viris? Maesta Britannorum gens miraretur Elisae

Magnanimae privos post tria saecla toros? Aemulaque illius vinci regina negaret

Sic quoque victricis nomen et omen habens? Nempe pharetratae stabat sic mente voluntas

DianaC; glacie cui fera corda rigent. Est aliquid; solio de uno geminare triumphos!

Tale decus castis inseruisse choris! Verum Dictynnae tam diris invidet ausis

Non umquam victo numine freta dea^ Multaque flammato Cythereia corde volutans^

Quid male sana, inquit, quid mea regna petis? Nonne scUis, socias tibi tot, Latonia, nymphas

Mascula devotas spemerey saeva, iuga? Quid cupis aetemis nwrtales iungere honores?

Debita quin victrix praemia forma ferat? Iratae quae sit Veneris vindicta, memento.

Ocius aerio devolat illa Noto, Perque oras hominum Germanaque rura vagatur:

Vnde tibi regum, terra Britanna, seges.

*) [Prodiit fionnae m. Febmario anni cioiocccxxxx sic inscrip- tnm: 'Alberto | serenissimo dud Saxoniae | suo nnper civi illnatriB- flimo I nnptiarnm | cnm | Victoria | anguBtissima Britanniae regina | factamm cansBa | S. P. D. | ex animi sententia gratnlabnnda | littera- mm nniversitas | Fridericia Guilelmia Bhenana.' C. W.]

688 LATEINISCHE GEDICHTE.

Denique turritas gressum compescit ad arces,

Qua Thuringa domus nobile nomen habet: Nobilius, postquam venerantur Saxonas una

Cum Lusitanis Belgica regna duces. Constitit^ ut iuvenem stupidis conspexit ocellis,

Cui sedet in blando regius ore decor, Spirant virtutem generoso pectora flatuy

Germanaque micant lumina pleua fide. HiCf ait, hic difftiuSf decoret cui tempora myrtus:

Hic mihi quaerendi finis, qpinor, adcst Non metuet vincij cupiet vincatur ut ipsa

A tali quamvis dura pueUa viro. TEque; Alberte, manu prensum voce increpat: lUuc,

Eia age, virgineum te diadema vocat Haud mora: navigerum ad Tamesim te ducit ovantem,

Fallere nec patitur verba parentis Amor. Vinceris et vincis: tibi dat Victobia palmam:

Pronuba siguificat gaudia mille dea. Mox Hymenaeus adest, sponsis fert myrtea serta:

Splendent sollemni regia tccta face. Volgus Hymen Hymenaee vocat: quatit aera plausus:

Festivo reboat Teutonis ora sono.

Insolito Rhenus strepitu pater excitus^ undis

Distinctum tollit vite virente caput, Et qua saxosi septemplice culmine montes

Nubila contingunty talia dicta dedit. Heus, aity heus cives, et nobis gaudia fecit

Haec deus: immemores non decet csse duciSj Quem cum germano, patriae duo sidera, fovit

Laurigerae Bonnae docta Camena sinu. lUum Castaiio nutritum nectare nostis:

Nil usquam Alberto suavius orbis habet. Vrbi grande dccus, fnaestis cum civibus iUum

Nuper es amissum qucsta, magistra cohors. Ergo in laetitiae consortia laeta venite;

Haec amor, haec pietas dicere vota iubet:

LATEINISCHE QEDIGHTE. 689

Vivite felices, sar nobile: dulcia vobis

Non ullus casus laedere vincla queat Illustri parilis generetur -stirpe propago,

Manet ut ad seros gloria avita dies, Vivite felices: pleno ros Copia cornu

Augustamque beent Spesque Fidesque domum. Tum placida quondam, princeps carissime, fronte

Vitae Rhenanae te fneminisse iuvet.

Dixit et in glaucis abscoudidit ora fluentis: Consonus insequitur dicta susurrus aquae.

FR. RTTSCHELTI OPVBCVI^A V. 44

XV.

Ein griecMsclies Gedicht:

*Ab6X(pou ToO foTOwv paciX^ujc xai TiXXtiou toO AucTptaKuiv CTpaTTiToO i\ iv EupuTrdbifi |uiaxn*)-

(vorgeiaragen in Wittenberg am Reformationsfest dea Jahres 1824.)

*Aktici (pXoT^qc dTrib€pK6|ui€Vov xQ6va biav Kuav^Tic dvebu Xi|livtic (pdoc 'HeXioio, *Av9puJTroic )ui€p6tt€Cci TToXucTova crjiLiaTa cpaTvov KdppaX€ T^p V€(p^u)v, dX^XiHac juiaKpdv "'OXujuiTrov, AijLiaTi jLiubaX^ac vpidbac Z€uc T€pTriKdpauvoc 5

*€c TTdbov, fv9a )uidxr)ci biaKpiv^€c9ai ^)li€XXov YW€C AucTpiaKUJV Kai r6T9oi xci^KOxiTUJVcc.

Toi T«P ^v €upuTT^b4J dpiPufXaKi; ktitiucvti *AvTipiTiv tcTavTO, biappaicai |Li€|uiauJT€C. TToXXd b* fip' ^pTjcavTo, Trpoc oipavdv cupuv ib6vT€c, lo "^v^a Tr€p d9dvaToc, toiuiItic ttoX^iuioio KpaTaioO,

NlKTlC TTCipaT* ix^V dTTClfl TTOXu (p€'pT€pOC dvbpUJV.

Tqj ol x^ipac dv^cxov, ic oupavdv eupuv lb6vT€c,

ToTci b' "ApTic PpotoXoit6c ^ttI (pp€d Odpcoc f9TiK€V, ''AXkiiliov, dXXrjXoici (pdp€iv 9dvaT0V Kal 6X€9pov, 15

*Hb' fi^OTOV )Liax^cac9ai ic ^^Xiov KaTabuvTa, "^TX^ci T€ CTipapoTc Kal KUiTrricvTi cib/jpuj

*) [Schon abgedmckt^ aber fehlerhaft, ist diese Bhapsodie des Ptimaners F. R. in Seebode^s n. krit. Bibliothek fdr das Schnl- und Unterrichtswesen YII. Jabrgang (1825) p. 820—825, hier nnterzeichnet: 'Frieder. Guil. Bitsch], Thuringns', w&hrend das Mannscript die Unter- schrifb tr&gt: '6v AcuKOp^<;i. EipnviK^c MdSifLioc P(tcxX 6 iroi/|Coc. Ygl. ilbrigenB Ribbeck: F. Bitachl I p. 11. C. W.]

GEDICHT AUF DIE SCHLACHT VON BBEITSNFBLp. 691

Kai biiioici TTupeccr jyidXiCTa b' 6t' fiTCM<iv€cciv,

AUTOIC 7T€p (ppOV^OUCIV, iv\ CT^pVOlC fl^VOC fJK^V.

'Hpx€ b' iv AucTpiaKoTc }iif ac fipujc GuupnKTqciv, 20

TiXXuoc 6|uiPpi|lio€pt6c- iy\ CTf|6€CCi bk ©u^ov

6pdMi€V dTapTiipdv Kai djiiciXixov, ujct€ Xukoio

*Q|Lio(p(iTou, 8ct' iIiKa KaT* oCp€oc uXr|€VToc

*€|Li7r^cri j^ di€cciv f| (iTpauXr|Ci pd^cciv

"HvTiva V €lv 6vux€cci Xcipq, il aOx^va fi£ac, 26

AI|ui' fTi 9€p|Li6v f7riv€ cuv dTrXriTOiciv 6bouciv

ToToc ddiv fjvaccc, kX^oc paciXcuTaTOC dWip.

ToO b* irr* dpiCT€p6(piv Xaoi ctAXovto k^t' 6per|V, Oup€' fiva CKi6€VTa, Td t' €6pu7r€bov CT€(pdvu}Tai, *€c <t>iXupaTK€iou ^paTou l€p6v 7rroXi€9pov. 30

'€v b' (tuTiDv 6p^u)v 7r€pi(paivo|ui^voici Kaprjvoic IrrTrrjuJv 7ruKiva\ u7ro9uipriccovTO (pdXaTT^c.

A€UT€poc aijT* dpxnT6c iv\ crpaTiJ» AlT€ipuibric "^rrX^TO KapT€p69u^oc, djLiu^uJV 6Zoc ''Aprioc' OIci b' ir\y XaoTci rr^Xuipioc ^Ot€ rrupTOC, 86

''OcT^ Tr6Xiv ^u€Tai Kai T€ix€a juiaKpd rruXduiv. "Qc 6 jLiiv fiT€|ii6v€U€ |Li€9* lirrrfi^cciv dTauoTc, XaXK€o9uipTiEiv toi Tdp KdpTiCTOi dTrdvrwv.

r6T9ujv b* dpx6c ir]\ Kal dmcKOTroc f\bi cauiTrip <|)iXTaTOC d9avdT0iciv fiv(xE, ^€Td9u|uioc "AboX^poc. 40

Tifi ol CKfiTrTpov 67racc€' rraTt^ip b* ibc Ti€To briiLiip,

OuV€K€V fJTriOV aUv dvl (pp€dv fJTOp fX€CK€V

Kai ol |Lirib€a rruKV* dT^vovr* im KdpT€T x^ipuJV.

'AXX* 8t' *Y7r€pPop^uiv dEriTaT€ tt|X69€V a!ric

'Avdpac aixMnTdc iv TrovTOTr6poici v^€cciv 46

"^v^a luidXiCTa Tr^(puK€ KpdTOC rroXioTo cibripou.

Touc b' 6t* irr* 'Hiiiuiv Koupotc ^€Td9u|uioc ''AboX^poc

''AvTiov fcTT|C€V, KaTd b€Hid Xa6v WpTUiv.

KpivaTO b' €lc qppriTpac Kai (pOXa cuv fiT€M6v€cciv,

*Qc €0 Tvoifi ^KdcTou i\ alvQ briTdTTiTi 60

'A|ui(p6T€pov, KaKir^v t* dp€Tf|V bi T€ Kubidv€ipav.

Ou Tdp ^v eOpuTr^bou dpipuiXaKOC alrroXioiciv

44*

692 GEDICHT ACF DIE SCHLACHT VON BREITENPELD.

Ariioic dvripioi rdiGoi |ui6voi dcTix6ujVT0*

TTXiiciov dXXA 7rap&TT]Kav kXcitoi iTriKOupoi,

CaH6v€C dTX^MoXOi, o1 Caioyir\\ dv^inovTO 56

KaXrjv, t^tci6^t]V beOovTo bfe Goupiboc dXKfJc.

01 }xi\ Koipavoi fjcav dv\ CTpaTijj f\hk |ui^bovT€C,

Kai bf\ {i* d|Liq>OT^pu)0€V dKapTuvavTO (pdXatToc

TTpocpppv^uic* KaTibtbv b* ii aiO^poc dTpuT^Toio

faiav d7T€ip€ciTiv ttukvoic ^TivaEc K€pauvoic 60

*A9dvaToc Oeoc auTdc* i7r^CT€V€ b' oupavoc €upuc.

Cuv b' fi|Lia lc dv^inoio KOvicaXov dc<papdTiZ€V,

Kai (p^p€V fvOa Kai ^vOa KaKf) npd OucXXa Ou^XXr)

*ATmlu bfe (pXoT^ui Xaoi irupoc €iXuq>6u)VTo,

Kai )ui€TdXa Ppofi^ouca bi' i^^poc dH^xuOr) (pX6H. 66

''6lee bi x6ujv irdca, Kai d)Li(p€Tr€ Ocpjiidc duT^r)

YWac AucTpiaKiuv Kai TdTOouc xci^KOxlTUJvac.

OO^T^OTO b' i\ rrebii}) dpaTf^c cdXiriTTOC iui^

"Ht^ |Li€TdTTcX6c icTi bucrix^oc "Ap^oc 6cccl

Tfic b* d7r€i ouv (puivf)V Xauiv CTix€C ciciiKOucav, 70

TTaciv 6piv0ri Ou^dc ib^ Tp6|uioc ^XXa^c T^ia

Touc dXXouc T€ Kai auTou 6 Totp KaKdv 6cc€T0 Oujliuj

TiXXuou juidvoc r^O* TrdTaccc bi o\ (piXov fJTop.

'OxOf)cac b' fipa €lTr€ irpdc 8v ^€TaXf)Topa 0u|li6v

''Q juioi ^T^ Ti TrdOui; ^Trei Sctic dvf)p 7ruKi)Lifjbr)C 75

Mi^rrui Tappf)cac f| d7roix€Tai fj k' dX^riTai Tc|uiivTic KpaT€pf^c' dXX' d|Li|Li€v^uiC YcTacOai Xpf) MdX* dpicT€uovT\ f\T* fpXriT* fjT* fpaX' fiXXov.

TaOTa |Li^v ol (ppovdovTi qptXoc bi€X^£aTO 0u|li6c* "CvOev b' r^vop^T) iricuvoc Kai fj^pi piijcpiv, 80

CTdc Iv jLl^CCUi fiuC€V fivClE fl^TO T€ b€iv6v T€,

AucTpiaKoTci bfe Trdci ixiya cO^voc f|uipaX' ^KdcTifi

KapbiT) fiXXriKTov TroX€|uiiZ€iv r^bfc |uidx€cOai.

Tou b' 6tpuvovtoc irpuX^ec T€ Kal diK^ec iTrTrcic

'€c Tr^bov dppuiOVTo (piXoTrroX^iLiujv ^€)Liaurr€C 86

"Aopi XeuTaX^iji boXixdc dXdcai CTixac dvbpujv"

*AXX* oux f\he Qed^ uvpiZuTUi fivbave PouXf).

Ceuojui^vuiv b* mTruiV TroXuT)xf)c uipope boOTroc,

GEDICHT AUF DIE SCHLACHT VON BREITKNFELD. 693

0€CTT€ciT] b* auTUJV laxf| M^TttV oupavov iH^v, T€ux€a b' aijT* dpdpnc^v in* ui|uioic alxjLinTOtujv. 90

Touc b' 8t* dv 6q)6aX)Liotciv Xbev ^€Td9u)Lioc "AboXcpoc, CKTJTrrpuj dp€icd)ui€VOc ?Tr€* olc ^Tdpotci ineTTiuba*

^Q (piXoi, i^pu)€C rdTOoi, 9€pdTT0VT€C "Aprioc, AlbOj 9^c9' dvi 9u|Lii|), iva kXcoc ic9Xdv fipnT€, T6 ^a Kal dccojii^votct |i€T' dv9pu)7TOici TT^XiiTat. 95

''Qc fcpaT** ol b* fipa TTdvTcc dKOticavTCC pactXfioc MdXXov d(pu)p)unicav TToXe^iZetv i^b^ (idx€c9ai; <|)pd£avT€C bdpu boupi, cdKOC cdKci KXivavTec "Etxoc fip' JtXoc fp€tbe, Kdpuc Kdpuv, dvepa b* dviip* *Qc TTUKVoi bniotctv dqp^cTacav dvTtpiotctv. 100

AuTdp dTTei p' auTU)c lc TtXXiiou 6)Lippt|Lto€PToG

X€'pc' UTTO buC)Ul€V^U)V TpU)TTdCK€TO XO^KOXtTU)VU)V ,

AuTtc 6t' fitEac ^ttI CaHdctv dMi iXeXix^n.

'Qc b* 8t' dTT6 Z^qpupoc b^vbpu)v KaTe^cetcev ^TTuipac

Teia )uidX', iS)C toiv fifev vnpi9|Lia Kdpnva bd)uiacc€V, 105

"Oqppa XiTTOV (peuTOVTec, dvdXKibec! ouXa^6v dvbpoiv.

"G.ijjc ou TaOr* dTT^pnve cuv i(p9i^otctv ^Taipoic, 'CH^Xac' dc TTXn9uv l€p6v fi^voc AlTeipiibouc, "Oc Za9^ouc r6T9ouc bniotctv ^tt* fiTOTC (pwTac, TtXXuou 6)Lippt)LiO€pTOu d|Liaupiu Ktjbei T^ti^v. 110

'CTTTdKtc fv9' dTT6pouc€v dvappnSat ^eveaivujv, *€TTTdKtc auT* dvexdZeT' fivaE ddKU)v TTep dvdTKij' ''AXXoc b' dXXov fTT€(pv€, Kai ^ppeev at)LiaTt ^aia. 'A9dvaT0C bfe 9€6c b€tv6v T^pac JJKe XQMdZe, Ai€T6v uvptTTeTnv, )LidX* dTaXX6)Li€V0v TTTepiJTecctv. 116

T6V b' dTT€l OUV dv6nC€V dv AuCTptaKOTctV ^KaCTOC,

'Qk dv€XU)pncavTO )Lidxnc, XnHav bi. (povoto. TaOT* dTTi b€Et6(ptv CTpaTtnc dveqMxiveTO fpTa.

€iTa be T^TpaTov aijTtc d)Liat)LiaKdToto bebrjet Neixeoc d)Li(poT€potc Xaotc ttoXuttikpoc dpmrj. 120

AeuTepa t^P T€ fidxnv tlipcev ji^Tct TiXXiiou fJTop*

694 QEDIGHT AUF DIE SCHLAGHT VON BREITENFELD.

Toi b* fipa viKi^ceiv ^XiXaieTO 0u|Lidc dTTJvujp,

AicceTO bk Kpoviu)va <p€pwvujLiov eOxoc dp^cOoi.

0\ bi T6 qpdcTava jiaKpd kci dTX^ioic dTivagav,

Kai bnioic r6T9oiciv diraXT^a |yi6x9ov f9iiKav. 126

''Hpme b* fiXXoc in' fiXXi}) dv alvfl bni^TTiTi

r6T9uiv, Tfiv iLidXa ttoXXoI dKcTc* ?Xov alav 6bo0civ.

Kai vu k' dTr€iTO|Li€VOiciv UTr^p^opa v6ctoc dTux9ii>

€1 ^fi fip* 6£u v6tic€V dvaE, ^€Td9uMOC "AboXqpoc, iso

'AcTT^TOu lUJXMoTo, poXduJV t€ KpaT€pdujv.

*Pifi(pa b' dTratHacK€V d|uiuvdM€V oTciv 6X€9pov

'ApTttXdov ToTc b' auTiK* iy\ (pp€c\ 9u^6c ldv9ii.

ToToc f&p ccpiv dpuJT^c 6iTifiXu9€ Moc "AboXcpoc

KdTTpqi b* €lb6|ii€V0C, toO t' €lc Kuvac Stpioc 6p|yiTi, 135

"EiuiTT^c^v AucTpiaKoTci |ui€TdX^€VOC alxiLinT^civ

TToXXoTc b' £|LipaX€ Kfipac dvd kX6vov dopi 9uujv

*QKa ^dX' fv9a Kal fv9a' <p6uic b' ^Tdpoiciv £9nK€V.

AOcTpiaKol b* dpiTip€C, ^TT€l tbov 4tt69i r6T9ouc, nyiiLiaTOC tjcTaTiq tt€p iVx ctov6€Vtoc dvdTKij i4o

''Aip dv€XuJpncoiv, KaKiTi b* fip' uTnfiXu9€ 9u|ui6v. TToXXiuv b' dv Kovigci ^axricac^ai ^€|uiaujTUJV X€Tp€C dTTTipdx^Ticav 6|uiujc K€(paXf|ci Kai auT^c. "EttX^to b€ CTOvax^i t€ baTKTajuidvujv aiZr]uiv,

r6T9uJV b* €UXUjXf) ^€TaX6(ppUJV VlKTlcdvTUJV. 145

Antba b' ^K TT€bi0U (p^pOV fiTTX€TOV fv9' dTTl viKlJ

"AcTT^Ta KaTXaX6ujvT€C dtlqppova TTopcuv€CKOV

€tXaTTivr)v, T€0£av b' \€pdc ^aKdp€cci 9uriXdc

''ESoxa b' aO Ti|uir)cav &|uwc juioXtt^ci Kai fiXXoic

'SaiTOic T€pd€cciv dpiCT^ac, dbv utto ToXjuiq 150

Ka\ KdpT€t T^XOC €lSpOV 6'£upo0 TTOX^flOtO.

XVL

Akademische Anschlftge, Gratnlationen, Adressen nnd Aehnliches in lateinischer Sprache.

[Aus der langen Reihe amtlicher ActeDstiicke in latei- nischer Sprache, welche Ritschl erst in Breslau, dann in Bonn als Professor eloquentiae anzufertigen hatte^ hahe ich hier zehn Nummern zusammengestellt; welche die hochst verschiedenartigen Richtungen, in denen sich diese officielle Eloquenz zu hewegen hatte, und die glanzende Art; in der er sich dieser lastigen Pflichten zu entledigen wusste^ zu keunzeichnen hesonders geeignet erschienen. Naturgemass reihen sich in diese Serie ein einmal die Weihetafeln ftir Gottfried Hermann^ imd Bockh (Nr. 8 und 9)^ zum anderu die Gratulationsadressen^ die Ritschl im eignen Namen Bem- hardy und Lehrs zu ihren Doctorjubilaen schickte (Nr., 12 und 13), sowie das einzige officielle Stiick ahnlicher Art aus Leipzig (Nr. 4). Den Schluss bildet eine Auslese aus den immer variirenden Anreden an die Studenten, die den Pro- oemien der Lectionskataloge beigegeben zu werden pflegten (Nr. 16). C. W.]

1.

Anschlag der Bonner Universitat bei dem preussi-

schen Thronwechsel 1840.

Yniversitatis Litterarum Fridericiae Guilelmiae Rhenanae i Rector et Senatus {| Commilitonibus {j S.

Cuius rei nuntio luctuosissimo universa iam patria afflicta estj eiuB caussa yos quoque/ commilitones, fas est publica

696 LATEINISCHE ANSGHLAQE; ADBESSEN,

a nobis pronuniiatioDe compellari. Habuistis vos non minus quam nosmet, quam cives universi, quod summa vobis bene- ficia congratularemini, quibus cum reliquas partes civitatis tum almam hanc litt^rarum sedem, cuius adeo conditor extitit liberalissimus; || Fbidericvs Gvilelmvs III . Rex Augustis- simus 1 cumulayit aetema nunc naturae necessitate uobis Yobisque ereptus. Qui posteaquam divino beneficio per novem ferme lustra; raro inter mortales exemplo; reipublicae gu- bernacula tam et fortiter et sapienter et clementer et vero feliciter rexit, ut nec in extrema patriae calamitate constan- tiam nec in prospera rerum omnium fortuna temperantiam desiderares^ prope consummasse boni principis imaginem vi- deri potest. Talis regis ut piam gratamque memoriam co- latis; non estis monendi, commilitones: exiget enim hoc a vobis vester ipsorum afiectus. Qui quemadmodum triste de- siderium Glementissimi Segis vita modo defuncti nobiscum commimicatis; ita ad vos non minus quam ad reliquos Bo- russos pertinere eam venerationem^ caritatem^ oboedientiam arbitrabimini^ quae iam || Regi Augustissimo ij Friderico Gvi- LELMO IIII II debetur non regni tantum, sed etiam virtutis paternae et amoris popularis heredi. Cuius ingenium, doetrina, humanitas quo laetiora sperari ipsis litteris artibusque iubent, eo magis vestrum esse intellexeritis preces et vota ex animi sententia facere pro salute Patris Patriae, cui Deus Optumus Maixumus faxit uti bonis ominibus suscepto imperio felicia fausta fortunata quaeque eveniant. Yalete.

Scr. Bonnae yilll Eal. lul. a. cioiocccxxxx.

2.

Anschlag der Bonner Universitat bei dem preussi-

schen Thronwechsel 1861.

Rector et Senatus P Vniversitatis Fridericiae Guilelmiae Rhenanae || Commilitonibus | S.

Quo nunc luctu gravissimo patria universa afflicta est^ eius caussam praecipuam intellegitis ad nos vosque pertinere, qui communi consortio almae Fridericiae Guilelmiae Rhenanae

GRATULATIONEN UND XhNLICHES. 697

continemur. Qaam cum certam in his terris sedem optima- rum artium et tamquam perennem fontem veritatis^ solidae nuUaque praeiudicata opinione coercitae doctrinae magistram, fidei ac religionis incorruptae nutricem sanaeque in quovis genere libertatis vindicem; denique humanitatis effectricem atque custodem esse Divvs Fridericvs Gvilelmvs III vo- luisset vere regio consilio: eadem patemae et liberalitatis et Yoluntatis heredem | Regem Augustissimum Clementissimum || Divum II Fridericvm Gvilelmvm IIII H iniqua nunc naturae necessitate Borussis suis ereptum, per quattuor lustrorum diutumitatem tam munificum conservatorem experta est; tam et nobilem et mitem patronum venerata^ ingenii cum beatis- simi tum cultissimi tam luculentum exemplar admirata^ nuUa ut tempomm oblivio exstinguere talium et beneficio- rum et virtutum gratissimam memoriam possit. Ergo 8e- renissimo Principi^ post laborum et dolorum plnrimas aerumnas exantlatas nunc placide requiescenti, ut quaesitam meritis gloriam recordatione observantissima perpetuabimus debitamque rarae pietati pacem ex animo apprecamur^ ita tristissimae iacturae efficacissimum solatium ex Eivs Prin- CIPIS praestantia petimus^ quem singulari numinis divini beneficio Illivs iam successorem suspicimus nobisque con- gratulamur || Regem Augustissimum Clementissimum || Gvi- lelmvm. II Cuius candida fides et generosa simplicitas cum praeclara animi constautia agendique pmdentia consociata quo laetiora^ ut ceteris partibus bene et liberaliter guber- natae civitatis; ita artium litterarumque cum studiis tum commodis sperari iubent^ quorum Ille moderatorem eun- demque iudicem adscivit intellegentissimum : eo magis ves- trum esse sentitis preces et vota ex animi sententia facere pro salute Patris Patriae^ cui Devs Optimvs Maximvs faxit uti prosperis auspiciis suscepto imperio felicia fausta fortunata quaeque eveniant; praeter cetera autem illud con- tingat bonis omnibus exoptatissimum desideratissimumquC; ut mox artiore quam nunc vinculo cum Borussici nominis auctoritate flos et robur^ honos et dignitas^ salus et incolu- mitas Germaniae universae contineantur. Q. D. B. Y. Yalete. Datum Bonnae Idib. lan. a. CIOIOCCCLXI.

698 LATEINISGHE ANSGHLAGE, ADRESSBN,

3.

Studien- und Sittenzeugniss dem Preussischen

Kronprinzen Friedrich Wilhelm beim Abgang

Yon der Universitat Bonn ausgestellt*)

Celsissimo Regiae domus Borussicae '' Principi ' Fride- rico Guilelmo jj commilitoni suo generosissimo | S. P. D. I Regiae Vniversitatis Fridericiae Guilelmiae [ Rector et Se- natus.

Quoniam in eo es^ Princeps Celsissime^ ut discessum ex hac, cuius per biennium consortium participasti^ uniyersitate pares, non ofGcii tantum sanctitati^ sed ipsi animi affectui nostro deessemus, nisi et honorifico morum studiorumque testimonio debita yirtuti praemia conferremus veteri atque antiquo instituto academico, et Yotis pientissimis tam in- lustrem civem tamque carum nobis caput prosequeremur. Qui ubi Regis Augustissimi summis auspiciis sapientissimo- que Celsissimorum Parentum consilio atque auctoritate prae- ter alias in communi patria Musarum sedes hanc almam Rbenanam petebas, uti bonarum artium acri tractatione ad omnem humanit^tem mentem Tuam liberaliter informares, fieri non potuit quin et singulari nobis honori tam ingenuam fiduciam in nostra potissimum disciplina positam duceremus, et spem iucuudissimam conciperemus , fore ut cum Tua de nobis tum de Te nostra exspectatio optimis fructibus ex- pleretur. Tales fructus quod nunc in Te, Princeps Celsis-

*) [Dieses Zeagniss warde damals aaf einem besondern Foho- bogen, daneben auch in deutscher Uebersetzung verdffentlicht. Es mag bei dieser Gelegenheit das Epigramm mitgetheilt werden, welches damals Ritschl Seiner KOnigl. Hoheit ins Stammbnch schreiben dnrfte:

'Wenn im modemen Gewand sich die Mnae Dir schmeichelnd ans

Hens leg^ Bleibe der classischen aach gastliche St&tte vergdnnt; Nicht in Pal&sten allein and Hallen nnd schimmernden Biihnen,

Wie sie dem Kdnigessitz kdniglich 'Werde' verleiht: Auch in der Stilie der Brust, wo sie ernst, harmonisch and edel Ueber der Zeiten Gewirr hebet ein sinnig Gemiith.'

C. W.]

GRATULATIONEN UND AHNLICHES. 699

sime; et plenissimi et saluberrimi redundanmt^ id^ etsi nostra Tibi Yoluntas numqaam defuit, tamen longe gravissima ex parte Tua ipsius virtute effectum esse seito: qua in litteras quidem ita incubuisti; ut in hoc qooqne genere maiorum gloriam aemularere constantia temperantia perseverantia par- tam, huic autem strenuae contentioni animi candorem^ yitae innocentiam morumque suavitatem tantam sociasti, ut pari cum praeceptoribus tum commilitonibus voluptati atque toti universitati ornamento esses. Eaque indolis praestantia cum ultra uni?ersitatis fines quoquoversus patens eniteret, non potuisti non omnium Tibi Rhenanorum animos adeo devin* cire^ ut diu obtinens inter Augustissimam domum Tuam terramque Rhenanam necessitudinis vinculum etiam artius constringi videretur^ laetissimaque Tua inter nos praesentia pro novo pignore mutuae caritatis haberetur et consortionis per futura, quae divinum numen averruncet; discrimina rerum felicissime duraturae.

Itaque non nostro tantum, sed tamquam universae pro- vinciae nomine iam precamur ex animi sententia; uti Tibi, Celsissime PrincepS; bona fausta fortunata cuncta Deus Opti- mus Maximus duit dataque perpetuet, beatumque Te^ in quo spes et salus futura patriae reposita est, per annorum diu- tumitatem propitius sospitet superstitetque. Macte igitur virtute Tua^ et si fas est petere, nostrum huiusque univer- sitatis annerumque et dulciter et ut speramus salutariter hic transactorum tam benevolam recordationem recole^ quam de- vota Tibi Tuisque virtutibus pietas nostra perennabit. Yale.

Scribebamus Bonnae Idibus Martiis a. cioioccclii.

4.

Anschlag der Leipziger Universitat bei der Deber- nahme des Rectorats durch den Konig Albert.

Rector et Senatus Yniversitatis Lipsiensis || Civibus aca- demicis H et quicumque cum in hac urbe tum apud exteros rebus nostris bene volunt || Salutem.

Postquam anniversarium officium rediit novi Rectoris

^^aoi

700 LATEINISCH£ ANSCHLAQE, ADRESSEN,

Magnifici creandi^ scire vos yolumus communi sententia Se- natum amplissimumque CoUegium Frofessorum decrevissey uti II Rex noster Augustissimus Pater patriae Clementissimus {| Albebtvs II qui; paternae virtutis heres et aemulus^ cum aliis documentis propensam in humanitatis optimarumque artium studia Yoluntatem luculenter comprobayit, tum ipsam hanc litterarum universitatem praesens nuper insigniore fa- Yore amplexus est, precibus nostris observantissimis adiretur atque ad || Rectoris Yniversitatis Magnificentissimi | munus perpetuum Q liberaliter in Semet suscipiendum inyitaretur. Ei igitur desiderio non sine singulari voluptate accipietis dignatum esse Generosissimvm eundemque Carissimvm Principem perbenigne obsecundare inclitamque Musarum se- dem nostram ferme exacto quinque saeculorum cursu novo hoc eoque praeclaro et honore et splendore augere adomare condecorare.

Quod Deus Optimus Maximu» bene vertat || et felix fau- stum fortunatumque esse iubeat.

Datum Lipsiae die XVIII. mensis lunii anni mdgcclxxv.

5.

Gratulationsadresse der Bonner Universjtat zum SOOjahrigen Jubilaum der Albertina in Konigsberg.

Prorectori Magnifico et Illustri Senatui || Inclutae Vni- versitatis Albertinae ;| S. P. D. ,| Rector et Senatus || Vni- yersitatis Fridericiae Guilelmiae Rhenanae.

Vix nobis quicquam accidere vel exoptatius vel hono- rificentius potuit; quam quod nos participes esse eius laeti- tiae Vestrae voluistis, quam rara et virtutis perpetuitate partam et numinis divini gratia concessam ex animi sen- tentia Vobis congratulamur. Nam cum^ quibus hominum vita cum laude transacta honestatur, ea sollemnia non possint non cum subtristi cogitatione imbecillitatis fragilitatisque humanae sociata esse: at haeC; quae iam et Vobis et a Vobis saecularia sollemnia parantur, non infirmitatem rerum

GRATULATIONEN UND AHNLICHES. 701

humanarum et virium defectionem, sed floris; roboris; gra- vitatis, auctoritatis incrementum et ut uno verbo dicamus ipsius senectutis iuventutem, sed vim immortalem divinitus insitae mortali generi indolis^ sed perennem summi deorum beneficii; quod artium litterarumque lumine continetur; digni- tatem luculentissime testantur. Itaque postquam cum vario temporum decursu tum gravi horum annorum vicissitudine iam trisaeclisenex Albertina Yestra virtutis et in litteris or- nandis^ augendis, illustrandis conspicuae, et in vita ad veram liberalemque humanitatem couformanda; vindicandaque omni nervorum contentione cogitandi agendique in quovis genere veritate, iustitia, libertate comprobatae exemplum longe splen- didissimum edidit: huius quidem exempli praestantia cum vim communem debeat in germanas patriae universae aca- demias haberC; tum aliquanto propius videri potest ad nostras potissimum rationes pertinere. Habemus enim nos quidem cur Vos^ veterem et antiquam universitatem adolescens et tamquam pubescens^ imprimis suspiciamus e Yestroque ex- emplo, nt e viri auctoritate iuvenilis aemulatio, efficacissi- mum virtutis incitamentum petamus et voluntatis firmamen- tum. Quo accedit; quod consimili condicione incluta Albertina Yestra et haec Fridericia Guilelmia Rhenana hac utimur^ quod in extremis regni Borussici terminis collocatae sumus certissima vemaculae et incorruptae doctrinae propugnacula tum a barbara illiberalitate tum a liberali levitate vindican- dae. Ergo aequi bonique consulite, quibus singularem tem- porum Vestrorum felicitatem votis optimisque ominibus prose- quimur: quae curavimus ut etiam coram nuncupentur^ missis duobus coUegis, a quibus hae Vobis litterae reddentur, altero ipsius Albertinae alumno^ F. A.; astronomicarum disciplina- rum apud nos professore, altero C. S., lureconsultorum Or- dinis h. L decano eodemque senatore.

Faxit Deus Optimus Maximus^ ut inclutae Albertinae gloria in posterum illibata duret, fortiterque propulsatis eis periculisy quae vel auri sacra fames sordidaque lucri cupi- ditas, quae nunc fere dominari in rebus humanis occepit^ vel suspicax et tortuosa illiberalium tenebrionum machinatio, quam confidimus ad veram dominationem numquam perven-

702 LATBINISCHE ANSCHLAGE; ADRES8BN;

turam, communi impetu litterarum uniyersitatibus minaiitar; a laetioribus etiam quartis haec tertia saecularia excipiantur. Yalete uobisque fayete.

Scribebamus Bonnae XIII Eal. Sept. a. cioiocccxxxxiiii.

6.

Gratulationsadresse der Bonner Uniyersitat zum dreihundertjahrigen Jubilaum der Universitat

in Jena.

Rector et Senatus {| Vniversitatis Fridericiae Guilelmiae Rhenanae || S. P. D. {| Prorectori et Senatui || Inclitae Yni- versitatis lenensis.

Tam profecto iucundum quam honorificum nobis accidit, quod natae ante haec 'tria saecula uniyersitatis Yestrae in- lustrissimae eiusdemque per temporum yicissitudines diYini numinis beneficio prosperrime conservatae faustam memo- riam nos concelebrare iussistis proque fiitura illius incola- mitate Yoluistis cum Vestris nostra vota pientissima conso- ciari. Nam praeterquam quod laetitiae Vobiscum partici- pandae caussa gravissima inventa est in communi studiorum artiumque necessitudine onmium^ accedebat huc aingularia vis ipsius dissimilitudinis quae inter Vestras nostrasque ratio- nes intercedit. Quemadmodum enim in vita hominum iuvenili aetati senilis prudentia proponi solet ad imitandum^ ita res nostrae ad maturitatem paullatim subolescentes non posse ad clarius et efficacius exemplar dirigi videbantur^ quam quod in omni et doctrinae et honestatis genere a Vestra universitate editum esset amplissimisque trium saeculorum documentis propagatum commendatumque. Quam quidem merito recor- dabamur^ ex quo generosissimis consiliis loannis Friderici Magnanimi condita est, multis ac saevis cum domesticorum tum extemorum periculorum tempestatibus iactatam, cum levis et imbecilla fortuna animorum firmitate atque gravitate tamquam fluctus saxorum robore vinceretur, vim ac potesta- tem virtutis; laboris, industriae, constantiae tam clara in luoe

ORATULATIOKEN UND AHKLIGHES. 703

posuisBe; vix ut nobilioribus exemplis umquam enituerint. Eandemque meminimus- cum maiorum aetate liberalium stu* diorum stabilem sedem certumque domicilium esse, tum Ca- rolo Augusto potissimum glorioso duce atque auspice tantis copiis et optimarum artium et ingeniorum cultissimorum affluerc; inde ut, quasi ex uberrimo fonte benignos rivuloS; in ceteras Germaniae partes politioris humanitatis fructus redundasse grata testificetur posteritas. Tam rarae igitur tamque certae laudis admiratio facile effecit; ut praesentem felicitatem Yestram non tantum officii caussa; quod esse sanctissimum sentimus, sed ex animi sententia Yobis con^ gpratulemur; Deumque Optimum Maximum, uti fundatam ma* ximis laboribus plurimaque virtute stabilitam Musarum sedis Yestrae gloriam tutari^ augerC; perpetuare velit, omni reli- gione comprecemur. Atque cum celebrandis a Vobis per proximos dies sacris saecularibus iam nunc^ quod bonum faustum felix fortunatumque sit; praefamur, tum eosdem animi sensus qui etiam coram Yobis nostro nomine testetur^ legatum academicum ad Vos misimus F. B. nostrum, Ordinis lureconsultorum h. t. decanum eundemque senatorem: quo praesente piraesentiorem ex festa laetitia fructum nos per- cepturos confidimus. Yalete resque nostras Yobis commen- ' datas habete.

Datum Bonnae Non. Aug. a. mdccclviii.

7.

Gratulationsadresse der Bonner Uniyersitat zu dem 50jahrigen Jubilaum der Berliner Universitat.

Rector et Senatus || Ynirersitatis Fridericiae Guilelmiae Bhenanae | S. P. D. || Bectori Magnifico IUustrique Senatui || Inclitae Vmyersitatis Fridericiae Guilelmiae || Berolinensis.

Quo graviora et luctuosiora sunt; quae optimorum stu- diorum contentionumqne honestissimarum veteri atque anti- quae dignitati pericula ab horum qualia ingruerunt tempo- rum industriosa levitate sordidaque cupiditate sive imminent

704 LATEINISCHE ANSCIILAGE, ADRESSEN;

sive magno stolidoque clamore parantur^ eo profecto laetiore animi afifectu eoque fortiore sensuum testificatione consen- taneum est talia sollemnia academica a bonis omnibus et excipi et concelebrari; qualia raro fortunae beneficio intra trium lustrorum spatium haec aetas sena vidit: Erlangensia^ Regimontana; Gryphiana, Friburgensia, lenensia^ Basiliensia. Quibus quae nunc septima accedunt Berolinensia Yestra^ cum a singulari splendore suo non possint non universae patriae cordi esse praeter cetera^ tum multo etiam propius ad nos potissimum nostrasque rationes pertinere apertum est, qui condicionis consiliorumque societate Yobiscum coniunctissimi ad eundem finem contenderimus. Nam et communem origi- nem Fridericia Guilelmia Yestra et haec Fridericia Guilelmia Rhenana ipsis nominibus testamur augustissimi eiusdemque munificentissimi conditoris immortali memoriae dicatis, et laborum cum difficultates tum praemia ideo simillima habui- mus, quod tamquam adulescentibus ac pubescentibus concer- tandum fuit cum tot aliis per Germaniam Musarum sedibuSy non senescentibuS; sed annorum; immo saeculorum longin- quitate maturis; sed meritis quaesita auctoritate grayibus^ sed debito virtuti honore cumulatis. Quem contentionis cur- sum longe nobilissimae quaiita Yos quidem cum gloria per horum decem lustrorum continuitatem ad praeclarissimum in quovis et doctrinae et honestatis et humanitatis genere exemplar direxeritis, cum persequi longum est tum in pro- patulo positum communique cultioris Europae consensu com- probatum. Tantae igitur tamque eximiae laudis admiratiOy accedente invitatione Yestra beneyolentissima, non potest non hanc vim habere^ quin praesentem felicitatem Yestram et officii caussa^ quod esse sanctissimum sentimus^ et ex animi sententia^ quo nobis ipsi satis faciamus, Yobis con- gratulemur; omnique religione Deum Optimum Maximum com- precemur, uti in illustribus illustrissimam Fridericiam Gui- lelmiam; vere regio consilio inter temporum iniquissimorum discrimina olim institutam; sua autem virtute tam clara in luce iam collocatam^ seryet sospitet secundei Sic autem cum celebrandis a Vobis per proximos dies sacris semisae- cularibus iam nunc; quod bonum felix faustum fortunatum*

GRATULATIONEN UND AHNLICHES. 705

que sit; praefamur; tum eosdem animi sensus qui nostro nomine coram testentur^ legatos academicos ad Vos misi- mus I. 6. L. ipsius universitatis Vestrae olim alumnum, et I. B. H.^ illum historiarum^ hunc theologiae catholicae Pro- fessorem P. 0.: a quibus hae Yobis litterae cum observantiae testiiicatione ut confidimus facundissima reddentur. Valete nobisque favete.

Datum Bonnae VI Idus Octobres a. mdccclx.

8.

Weihetafel von der Philologenversammlung in Gotha 1840 Gottfried Hermann (iberreicht*)

Q. B. F. F. Q. S. ;! Viro immortali ;| Godofredo Hermanno | criticorum communi et popularium et exterorum || sententia principi || quod litterarum antiquarum inter Germanos studia e languore resuscitata severioris artis vinculis astrinxit erepto- que aliis gentibus philologiae principatu in supremum digni- tatis locum evexit: quod antiquitatis monumenta litteris consignata^ qua ratione cum ad pristinum nitorem revocanda tum iacto firmissimo criticae artis fuhdamento recte inter- pretanda essent, et praeclare docuit et luculentissimis exem- plis commonstravit: quod grammaticam artem ab rerum cognitione ad caussarum indagationem traductam incredibi- liter auxit; Graecae autem linguae, quam haud immerito in illo revixisse dicas^ praeceptor totius Germaniae exstitit^ eoque beneficio de promovenda**) re scholastica universa insigniter meritus est: quod rara oris facundia elegantiae latinae et antiquae simplicitatis et sensum et studium miri-

*) [Abgedruckt in den Verhandlungen der dritten deniachen Pbi- lologenversammlnng (in Gotha 1840) p. 42; der von Bitachl vorge- legte Entwnrf sn dieser Yotiytafel war einstimmig von der Versamm- lung approbirt worden, s. a. a. 0. p. 6. C. W.]

**) [Diea Wort fehlt in dem Abdmck a. a. 0., findet sich aber im Mannscript. C. W.]

FB. BITSCHELII OPVBCVLA V. 46

706 LATEINISCHE ANSCHLAOE, ADRESSEN^

fice acait excitavit: quod diutuma ignoratione prope inter- mortuos yeterum poetarum modos tersissimo aurium iudicio perceptos instauravit novaque metrorum disciplina artium philologicarum orbem amplificayit: quod discipulorum nu- mero infinito et liberaliter institutorum et opera consilioque per totam vitam benignissime sustentatorum plurimorum cum gynmasiorum tum academiarum cathedras omavit at- que hac certissima via verae vereque salutaris doctrinae perennitati consuluit: || viro integritatis suavitatisque sum- mae || fortitudinis autem et constantiae || in verbis factisque prorsus singularis || libertatis veritatisque vindici || voluntate acerrimo || naturae beneficio ingeniosissimo || successu felicis- simo II venerabundi gratique animi testimonium jj exstare vo- luit II philologorum Germanicorum || Gotfaae urbe hospitalis- sima II a. cioiocccxxxx congregatorum || reverentia admiratio pietas.

9.

Gedenktafel von der Teubner^schen Verlagshandlung

an August Bockh zu seinem funfzigjahrigen Doctor-

jubilaum am 15. Marz 1857 dbersandt,

[Da88 Ritschl der Verfasser dioser Gedenktafel Bei, war bereits von Fleckeisen in den Jahrb. f. class. Philol. 1857 p. 253 in einer Redac- tionsnote zn dem Bericht Ascherson^s (iber B5ckh'8 JabiIS.nm8feier mitgetheilt worden. Es hei88t dort: 'Die EigenthQmer der Tenbner- schen Verlag^handlang hatten sich, damit der typographi^chen Ele- ganz . . anch die innere Gediegenheit des Inhalts entspreche, an diesen anerkannten Meister in Handhabnng de8 rOmischen LapidarstiU mit der Bitte nm Entwerfnng deraelben gewendet, und Ritschl entsprach dem Begehren gem, nm in S.hnlicher Weise, wie er 1840 den Gefflhlen der Gothaer Philologenver^ammlung gegen das damalige Haupt der Philo- logie G. Hermann in einer Votiytafel Ausdruck geliehen hatte, 80 anch dem hentigen Altmeister unserer Wissenschaft an deasen Ehrentage 8eine Huldigung (wenn auch hier in Anderer Namen) darzubringen.' C. W.]

GRATULATIONEN UND AHNLICHES. 707

VIRO

HONORVM DTGNITATE SPLENDIDISSIMO MVLTIPLICIS VIRTVTIS LAVDE FLORENTISSIMO

AVGVSTO BOECKHIO

PHILOLOGORVM GRAECAM ROMANAMQVE ANTIQVITATEM INLVSTRANTIVM

IN ORBE TERRARVM HODIE PMNCIPI

BABO EXEMPLO SOCIATA ERVDITIONI ELEGANTIA SAGACITATI CIBCVMSPICIENTIA COFIAE SIMPLICITATE

LITTEBABVM CVM GBAMMATICABVM TVM HISTOBICABVM TVM PHILOSOPHICABVM

COMMVNIS CONSOBTH VINCVLO INTEB SB NEXABVM DEGOBI INMOBTALI PBAESIDIO VNICO

SVBTILITEB VBEBTIMQVE VIA AC BATIONE ABTIS MONSTBATA

AD SALVBEBBIMAM DISCIPLINAM DVCI ET MAGISTBO OPTIMO GBAVISSIMO

rVVENTVTIS AD HVMANITATEM INFOBMANDAE MODEBATOBI IN PAVCIS BENIONO FACVNDO LVCVLBNTO

LIBEBAL1TATI8 CVM VEBBOBVM AVCTOBITATE TVM FACINOBVM PBVDENTIA

FBOPVGNATOBI FELICISSIMO

SACRA SEMISAECVLARIA

VITAE IN VESTIGANDA VINDICANDAQVE VERITATE

IVVANDAQVE ET ORNANDA CIVITATE

TANTA CVM GLORIA CONSVMPTAE

VENBBABVNDI GBATVLANTVB

EAMQVE VITAM OMNIBVS BONIS INFBIMIS CABAM VTI DEVS OPTIMVS MAXIMVS DIV 80SPITET SVPEBSTITETQVE

BONISQVE AVCTIBV8 AVXIT

ANIMO PIENTISSIMO PBECANTVB

ADOLPHVS ROSSBACH ALBINVS ACKERMANN

LIBRARIAE TEVBNERIAE LIPSIENSIS ANTISTITES

IDIBVS MABTHS ANNI CIOIOCCC-LVn

45*

708. LATEINISCHE ANSCHLXGE, ADRESSEN,

10.

GratulationBSchreiben der philosophischen Facultat

zu Bonn an Friedrich Thiersch zu dessen funfzig-

jahrigem Doctorjubilaum am 18. Juni 1858.*)

Philosophorum Ordo || Vniversitatis Fridericiae Guilelmiae Rhenanae || S P D || Friderico Thierschio || viro inlustrissimo bene merentissimo.

Vitae TvAE et ingenita virtute et debito honore cumu- latae ubi auspicatissimum diem illum instare accepimus, quo ante haec decem lustra ea dignitate auctus es qua negamus exstitisse Te digniorem, non potuimus non animi et laetis- simi et gratissimi sensibus graviter commoveri. Praesto enim esse memoria rarae doctrinae atque sagacitatis Tvae, qua cum aeternos aetemorum poetarum fontes et curiose enarrando et facunde imitando felicissime reclusisti, tum artis longe praestantissimae vicissitudines singulari luce con- lustrasti, tum grammaticae disciplinae et nova et certa fun- damenta iecisti: praesto esse nobilissimi fervoris illius recor- datio, quo non veterum tantum Graecorum ingenia pie lu- culenterque colendo, sed posterorum quoque a generosissima stirpe prognatorum rebus sublevandis atque instaurandis pu- blicaque salute tuenda ac stabilienda 0IA6AAHNOC et deco- rum nomen et laudem iustissimam invenisti: praesto esse cogitatio contentionum honestissimarum, quibus cum schola- sticae institutionis universae emendator, tum optimorum studiorum Tvis in terris et conditor et custos tanto successu exstitisti, ut suum Te praeceptorem non discipulorum tan- tum frequentia, sed ipsa Bavaria ad humanitatem Tvo be- neficio informata iure meritoque suspiciat atque veneretur: praesto esse sanctissima imago viri boni et fortis, fidei et religionis, veritatis atque libertatis in quovis genere cum ore tum exemplo vindicis acerrimi, propugnatoris constan- tissimi. Ergo tanta cum gloria transactae aetatis tamque multiplici virtute peractorum consiliorum praeclarissimorum

*) [Bereits abgedmckt in den Jabrbflcbem f. olass. Pbilologie 18B8 p. B21 f. C. W.]

QBATULATIOMEN UND AHNLIGU£S. 709

admiratio effecit ut de communi Ordinis sententia^ cuius ut munera ita studia proximo cum Tvis affinitatis vinculo continentur, his TiBi litteris^ vir eximie, et soUemnium quinquagenariornm felicitatem ex animo congratularemur, et pro cara nobis salute TvA vota pientissima conciperemus^ et propensae voluntati Tvae nos resque nostras cum reveren- tiae testificatione duraturae commendaremus. Quod Deus Optimus Maximus bene vertat et felix faustum fortunatum- que esse iubeai Vale.

Datum Bonnae Idibus luniis anni ci3ioCGCLVin.

11.

Gratulationsschreibeu des Seuates der Universitat

Bonn zu dem funfzigjahrigen Professorjubilaum

F. G. Welcker's am 16. October 1859.*)

Rector et Senatus || Vniversitatis Fridericiae Guilelmiae Rhenanae || S P D || Friderico Theophilo Welckero || viro in- lustrissimo bene merentissimo || conlegae dilectissimo.

Qui rara inter mortales felicitate auspicatissimus iam TiBi dies obortus est; suscepti ante haec decem lustra pu- blici muneris testis laetissimuS; cum ad patriam universam, immo ad orbem terrarum pertinet aliqua humanitate tinc- tum^ tum longe etiam propioris communionis vinculo cum nostris et rationibus et sensibus continetur. Litteris quid profueris et doctrinae, satis alii praedicabunt penes quos in hoc genere iudicium est: praedicabunt Musarum graecarum interpretem et tamquam vatem divino spiritu afflatum^ cuius non eruditioni tantum singulari miraeque sagacitati^ sed sublimiori fervori ingeniosaeque simplicitati cum aeternos aeternorum poetarum diu occlusos fontes reclusos debeamus^ tum operta artis sine exemplo praeclarae penetralia aperta novaque in luce conlocata, tum abdita et perplexa deorum

*) [BereitB abgedmokt in den Jahrb. f. clasB. Philologie 1860 p. 10 f. C. W.]

710 LATEINISCHE ANSCHLXGE^ ADRESSEN;

numiDa atqae sacra tamquam ab aliquo mystagogo explicata et velut in propatulo posita: praedicabunt veram solidamque antiquitatis totius imaginem ut indolis excellentia ita laboris perpetuitate et mente a Te informatam et duraturis littera- rum monumentis plurimis consignatam^ binc autem progeni- tam philologiae atque archaeologiae consortionem illam fruc- tuosissimam, cuius per plurimos annos unicum exemplar eni- tuisti: praedicabunt talium studiorum salubritate imbutam discipulorum &equentiamy Tvo exemplo splendidissimo vel litteras ornantium vel iuventutem liberaliter instituentium vel aliquam partem publicae salutis strenue tuentium. Yerunx tot tantaque beneficia quod voluisti ad hanc potissimum uni- versitatem Fridericiam Guilelmiam Rhenanam redundare, cui per longissimum vitae spatium decori et honori in primis fuisti; id vero nostri esse officii intellegimus tanta quantam cumque pectora nostra capiunt observantia atque veneratione prosequi. Qui cum contentionum illarum honestissimarum fructus uberrimos ex animo TiBi gratulamur; etiam impen- sius nobismet ipsis esse gratulandum sentimus, quos per octo lustrorum faustissimam continuitatem multiplicis virtu- tis gratia ac praestantia incredibiliter demerueris. Nam con- lega nobis numquam non suavis et fortis^ sanctus et intel- legens, non philologorum tantum studiis auctor exstitisti gravissimuS; sed disciplinas universas consiliis et sapientis- simis et sollertissimis et benevolentissimis amplexus omnium instrumenta parasti lautissima publicoque usui opportunissi- me patentia: nec ullo modo substitisti in litteris litterarum- que studiis augendis promovendis sublevandisy sed idem ip- sius universitatis salutem dignitatem auctoritatem eiusque leges ac iura pro virili parte sustentasti vindicastique: nec academicam tantum rem publicam sinu fovisti^ sed communis patriae florem et sana libertate stabilitam gloriam tam vo- tis coluisti ardentissimis quam constanti et potentiorum nu- mine non perturbato animo alere atque defendere, quantum in Te erat, numquam dubitavisti: denique candoris et inte- gritatis^ fidei ac religionis veraeque in quovis genere huma- nitatis exemplum quod aemularemur edidisti luculentissimum. Tam igitur carum et iiobis et patriae caput uti Deus Opti-

GRATULATIONEN UND AHNLICHES. 711

mus Maximus diu sospitet superstitetque, cum TvA caussa tum nostra omni et pietate et instantia optamus compreca- murque. Quod deus bene vertat et felix faustum fortuna- tumque esse iubeat. Vale.

Datum Bonnae die XVI m. Octobris a. cioiocccLViui.

12.

Gratulationsadresse RitschTs zu dem funfzigjahrigen

Doctorjubilaum von G. Bernhardy

am 30. October 1872.

Godofredo Bemhardy || per vitae laborumque fructuosis- simam longinquitatem || cum iuventutis optimarum artium studiosae || doctori atque moderatori integerrimo || tum aequa- lium in antiquitatis studiis versantium omnium magistro unico II quippe qui scriptorum graecorum latinorumque tam et subtilis existimator et intellegens interpres et luculentus enarrator exstiterit || ut eius disciplinae^ quam hodie historiae litterarum nomine complectimur^ iure meritoque post mag> num P. A. Wolfium alter parens atque conditor habeatur honorum quinquagenariorum felicitatem || ex animo gratula- tur II plurimorumque annorum perpetuam salutem prosperita- temque exoptat || Fridericus Ritschelius || Lipsiensis || olim Halensis. i Scr. d. XXX m. Oct. a. cioioccclxxil

13.

Gratulationsadresse RitschTs zu dem funfzigjahrigen Doctorjubilaum von Karl Lehrs am 7. Marz 1873.

Karolo Lehrsio || Regimontano || universitatis Albertinae decori atque ornamento singulari || eximio eximii praeceptoris et discipulo et aemulo || Aristarcheae virtutis interpreti atque vindici vere Aristarcheo || biopOuiciv ^HriTTiciv Kpiciv cum grae-, carum tum latinarum litterarum || veterum magistrorum ex- emplo II laetissima eademque fructuosissima consortione so- cianti [| strenuaque iuventutis institutione || ad futurae aetatis

712 LATEINISCHE AMSCHLAGE, ADRESSEN^

usum saeculi vitio in dies periclitantem || salutariter propa- ganti II tam luculenter sustentatos honores quinquagenarios i Nonis Martiis a. cioiocccLXXiii H ex animo gratulatur || mul* torumque annorum salutem prosperitatem duraturamque hi- laritatem || amicissime exoptat || Fridericus Ritschl || olim Bon- nensis; nunc unus e Lipsiensibus si fas est dicere TPO^MM^X'

TIKOTC.

14.

Anschlag zu der Feier von Fichte's hundertjahrigem

Geburtstag (19. Mai 1862).

Yniversitatis Fridericiae Guilelmiae Rhenanae || Rector et Senatus || Professoribus Doctoribus Civibus || S.

Diem instare nostis longe auspicatissimum; quo abhinc centum annos unum e praestantissimis mater Germania filium progenuit || loannem Theophilum Fichte || virum bonum for- tem sapientem imprimis. Cuius simul atque nomen ad aures acciderit; non philosophum tantum cogitamus in paucis sub- tilem atque ingeniosum, non scriptorem uberem et elegan- tem, non oratorem facundum et luculentum, non praecepto- rem suavem valentemque, sed vitae partes omnes complexum magistrum humanitatis suspicimus^ sed veritatis in quovis genere strenuum propugnatorem^ sed iustitiae vindicem acer- rimum, sed fidei liberalitatis simplicitatis custodem atque tutorem integerrimum, sed morum emendatorem louge effi- cacissimum. Tam autem rarae virtutis vis cum ad patriam civitatemque universam pertineat, tum proximo eam vinculo cum nostris rationibus contineri sentimus, qui eisdem quibus ille optimarum artium studiis vitam consecravimus. Nobis igitur quod praeter ceteros proposuit humanae praestantiae exemplum prorsus singulare^ idem ab eisdem praeter ceteros coli observarique par est. Quocirca huius universitatis Rhe- nanae et officio et dignitati defuissemus, nisi sanctae memo- riae Fichtianae communiter concelebrandae prospexissemus. Ergo ad audiendam orationem publicam vos invitamus^ qua{| die XIX huius mensis hora XI in aula magna | conlega noster gravissimus Christianus Augustus Brandis^ philoso-

GRATULATIONBN UND AHNLICHES. 713

phiae professor publicus ordiuariuS; eorum sensuum interpres existet^ quos nou dubitamus quin et nobiscum et cum bonis omnibus ex animo communicetis. Yalete.

Dabamus Bonnae Idibus Maiis a. cioioccclxil

15. Zwei Relegationspatente.

a.

Vniyersitatis Fridericiae Guilelmiae Rhenanae || Rector et Senatus. || Gum multa in academiis iuvenilium animo- rum aut levitas aut fervor gignere peccata soleat^ quae pa- temis admonitionibus coerceri aut lenioribus secundum le- gum instituta poenis castigari satis est, rursus alia tam sunt importuna, tam opposita legibus omnibus atque a bene con- stituta civitate aliena^ ut animadyertendi severitatem inexo- i*abilem non suadeant tantum, sed postulent effiagitentque. In quibus facile intellegitur praeter cetera illud esse, cum magistratuum iussa, eaque ipsi legum auctoritati innixa, non aliqua vel neglegentia vel intemperantia migrantur^ sed a scientibus et volentibus illuduntur pari insolentiae libidine. Itaque cum nuper pompae publicae nocturnae sollemnitati; qualem fieri nisi venia impetrata leges vetant; quamvis a summo universitatis magistratu denegatae et graviter inter- dictac; tamen magna per urbem concurrentium frequentia et, quod vetitum erat imprimis^ tibiis tubisque concinentibus, locus. datus esset: eius autem pertinacissimi facinoris prae- cipuus quidam auctor et suo et aliorum testimoniis appa- ruisset || N. P. || Eempensis || medicinae studiosus: || hunc non potuimus quin legum auctoritati huiusque universitatis exi- stimationi consulturi a civium nostrorum societate remove- remus et ab hac litterarum sede relegaremus. Quod ut om- nes^ quorum interest^ cognoscant strenueque vindicatae disci- plinae publicum documentum exstet^ relegationis exempla et nostris valyis affigi et cum ceteris academiis hoc consilio foederatis communicari iussimus. Egimus Bonnae d. VII m. Mart a. cioiocccxxxxvmi.

714 LATEINISCHE ANSCHLAaE, ADRESSEN,

b.

Vniversitatis Fridericiae Guilelmiae Rhenanae || Rector et Senatus || Givibus. || Meministis quam insolita licentia mense Augusto huius anni cum legum auctoritati tum morum ho- nestati a multis vestrum illusum sit: quam e&enati per ur- bis vicos tumultus nocturni editi: quam obstinate debita magistratibus academicis oboedientia omissa: quanta petu- lantia carcerum publicorum foribus effractis eruptum eva- sumque. Tam indigna existimatione vestra facinora nobis- cum intellegitis non impune licere. Quapropter cum alia aliorum et culpa et poena fuerit; tum in duos vestrum non potuimus quin ea severitate animadverteremuS; qua et iusti- tiae sanctitudini et publicae securitati et academicae saluti insigniorem in modum satis fieret. Scire igitur vos volu- mus II G. A. A. G. Gonfluentinum; iuris studiosumet G. L. S. Brigensem^ item studiosum iuris^ || quos in ducibus atque antesignanis turbarum illarum fuisse intelleximus contuma- ciaeque et magistros et eosdem administros praecipuos cogno- vimuS; hac universitate agroque Bonnensi a nobis exclusos esse atque in perpetuuin relegatos: confidimusque non me- diocrem et commendandae innocentiae et libidinis reprimen- dae vim talem castigandi necessitatem habituram. Dabamus Bonnae Kal. Dec. a. cioiocccLii.

16.

Proben der Anreden an die Studenten am Schluss der Prooemien der Lectionskataloge.

a) Im Prooemium des Wintersem. 1839/40

(gnomologium Yindobonense).

Quodsi ex tanta quantam e Vindobonensi codice propo- suimus praeceptorum multitudine unum vobis^ commiliiones^ commendandum sit praeter cetera non invenimus quod hnic loco aptius illo sit praeclaro pronuntiato: ol TreTraibeufji^voi Tocov bia^epouci twv dTraibeuTUJV 8cov 6€dc Tiiiv dvOpOtiJtuiv

GRATDLATIONEN UND AHNLICHES. 715

vel quae Aristotelis vorba sunt 8cov ol Zarvrec toiv xeBveu)- Tujv. Quodsi animo impressum et tamquam insculptum te- nebitis, non veremur, ne ex iis quarum iam vobis iudicem tradimus scholis non pulcherrimi fructus ad vos sunt redun- daturi. Valete.

b) Im Prooemium des Sommersem. 1840

(de gemino exitu Andriae Terentianae).

Atque haec praefati sumus^ ut fere fit in hoc genere, t6 jufev irdpepTOV fpyov &c iroiou^evoi, Td b* fpTOV d)c Trctp- epTOV dKTTovouiLievoi. Restat enim, ut vobis^ carissimi com- militoneS; scholarum per hanc quae instat aestatem in alma optimarum artium sede nostra habendarum indicem com- meiidemuS; ex eo uti, quae maxime in vestrum usum non videantur esse, sed vere sint^ deligatis^ rectoque iudicio de- lectis recte fruamini. Quo quidem cavere volumus, ne verum usum eum putetis^ qui ad vitae quotidianae sive commodi- tates sive necessitates spectet; neu perperam interpretemini quod aiunt vitae esse, non scholae discendum. Yeram enim et aetemam; quae e liberali litterarum tractatione redundat^ utilitatem mementote eam esse^ ut fonte divino prognatus animus ingenitam indolem nutriendo sui similior evadat: quo artium litterarumque lux divina in singula civitatis membra tanquam anima permanet vitae effectrix et modera- trix virtutisque parens et magistra. Valete.

c) Im Prooemium des Sommersem. 1841

(de Plauti cognomine ^Asinius').

Denuo^ commilitones, vel ex hac disputatiuncula aesti- mabitisy quid sit non dicam criticae arti tribuendum: quam quis tam hebes est et tamquam plumbeus quin merito sus- piciat: sed ei parti illius artis quae scrutatur syllabas et apices rimatur. Quam etsi non possumus profiteri omnes^ tamen curandum est ut cum eo, quo opus sit, temperamento ad sua quisque studia transferatis.

716 LATfilNISCHE ANSCULAGE^ ADRESSKN;

Tantumst vcUete, hene rem gerite et vincUe Virtute vera, quod fecistis antidhac.

d) Im Prooemium des Sommersem. 1842 (de porta Metia q. f. urbis Romae).

Novo exemplo nec cognitu ut arbitramur iniucundo in- tellexistis, cives carissimi^ quam sit non mpdo in hominum yita communi, sed in litteris quoque et periculosum et saepe perniciosum exaedificare^ quae non sint solidis et omni cura confirmatis fundamentis superstructa. Hoc igitur curate praeter cetera, qui inservire aliquando sive vitae usibus sive bonis litteris cupitis, ut firma nunc fundamenta doctrinae iaciatis. Cuius consilii effectrix vestra ipsorum contentio erit; adiutrix autem earum scholarum copia, quas in quoque . genere infra propositas habetis. Quibus ita utimini, ut par inde ad nos voluptas atque ad vos utilitas redundet. Yalete.

e) Im Prooemium des Sommersem. 1843 (de actae Trinummi tempore).

Sed satis historiarunist: restat enim ut vobis, carissimi commilitones, vestraeque industriae earum scholarum varie- tatem commendemus, quas infra et largiter propositas vide- tis et novorum nominum clarissimorum accessione liberali Regis Avgvstissimi beneficio insigniter condecoratas: in eisque Eivs nomine*) qui, masculae virtutis luculentum ex- emplum, non huic tantum universitati nostraeque urbi, sed universae Germaniae singulari decori est atque voluptati.

f) Im Prooemium des Wintersem. 1843/4 (quaestiones onomatologicae comicae); Anfangsworte.

Sero accipitis, ut consuestis, scholarum indices proximo semestri spatio habendarum, quas plurimum vestra interesse

*) [P. C. Dahlmann.]

GRATULATIONEN UND AHNLICHES. 717

intellegimas a vobis in tempore^ hoc est ante ferianim in- itium communemque discessum; quales futurae sint rescisci. IUam igitur tarditatem cum iure vestro saepe questi sitis: nobis quidem vehementer dolendum est solam conquerendi, corrigendi nullam esse potestatem relictam, qui nulladum cura et meditatione^ nullis artibus machinisve, nulla virium contentione quamvis acerrima eas superare difGcuItates po- tuerimus^ quae cum apertas caussas habent tum a nostrae culpae cuiuslibet communione prorsus seiunctas. Quae cum ita sint; unum est quo et vos et nosmet ipsi consolemur: quod levius fit patientia, quicquid corrigere est nefas. Quo autem vos diutius fatalis necessitas morata est^ eo nunc minus morae nos interponemus^ sed indici indice praefabi- mur, qui nec caussarum expositionem uberiorem nec aliquem fiorem orationis prae se ferat.

g) Im ProoemLum des Wintersem. 1844/5

(de cantico Trinummi Plautinae).

Particulam vobiscum communicavimus amplioris dispu- tationis, quam integram proponere per aliam opportunitatem academicam propediem licebit. Nunc enim cavendum erat, ne nimis vos moraremur ad eas tamquam studiornm epulas festinaturoB; quas in quovis genere largissimas vobis appo- sitas videtis: quibus ita utemini^ ut et ad vos pulcerrimi fructus redundent et nos impensae vobis operae ne paeniteat. Sed tamen prius quam vos valere iubeam; illud agendum est^ quod cum hoc prooemiandi officio coniungi nuper^) placuit non mediocri ut arbitramur vestro ipsorum commodo. Quo enim vobis certius de certaminvm acadbmicorvm^ quorum quotannis varia ac multiplex materia proponitur^ ratione atque eventu constet^ visum est hoc loco vobiscum communicare, quae cum de novissimis contentionibus vestris singuli ordines iudicarunt tum vos tractare per proximi anni spatium iusserunt. Eo autem munere scire vos volu-

*) [Das gesohah znerst 1843. C. W.]

718 LATEINISCHE ANSCHLAGE^ ADRESSEN,

mus ita nos defungi, ut non nostra elocutione utamur, sed fidem verborum ab ipsis ordinibus in ehartas couiectorum servemus. *)

h) Im Prooemium des Sommersem. 1845

(de tabemis fori Romani).

Sed satis dictum esto de tabernis opsoniisque quae-vo- biS; commih'tones, tamquam aliquam promulsidem apposui- mus eius cenae, quam proximo studiorum cursui vestrorum paratam conspicitis lautissimam. E cuius luculenta varietate hortamui* ut pari fervori prudentia deligatis quantum satis sit; hoc est nec parum nec nimium: quando et est modus in rebus et TiXeov f^inicu 7ravT6c pridem veterum sapientia prae- cepit. Valete.

i) Im Prooemium des Wintersem, 1845/6

(de Varronis logistoricis).

Verum satis dictum esto de Varrone liberalis salutaris- que doctrinae inter Bomanos summo lumine et columine. Cuius cum vobis exemplum proponimus quod intueamini et pro virili parte aemulemini^ non eruditionis potius laudem cogitamus^ quae in illo tanta fuit ut non possit nisi paucis- simos sui similes habere, quam indolis honestatem specta- mus bonique et viri et civis ofQcia: quae ille longe luculen- tissimo documento per diutumum vitae spatium eo compro- bavity quod ab umbraticae gloriolae vanitate alienissimus ad patriae salutem conservandam instaurandumque Romani no-

*) [Der officiellen Mittheilimg der neuen Preisaufgaben und der Art, in der die Bewerbung stattznfinden habe, pflegte Bitschl nocb den persOnlichen Schluss hinzuzufd.gen : 'Landis pariendae campum amplissimum vobis apertum intellegitis, commilitones. Huc igitur fa- cite convoletis, naviter de propositis praemiis decertetis victricesque palmas e nobilisBimo certamine reportetis. Valete' oder auch : 'laudem igitur facite ex uberrima disputandi materia quaeratia: qua parta et in voB utilitati^ et in nosmet voluptatis largissimi fructus redundent. Valete.' C. W.]

GRATULATIONEN UND AHNLICHES. 719

minis splendorem scribendi commentandique operam et stu- dium suum omne contulit. Yalete.

k) Im Prooemiuum des Sommersem. 1846.

Interim valete et nos amate^ oblatisque studiorum ve- strorum adminiculis et instrumentis ita utimini ut, quam quisque vel norit vel nondum satis norit artem, in hac se strenue exerceat.

1) Im Prooemium des Wintersem. 1848/49

(de lacunis Trinummi); Anfangsworte.

Litterarum studia quoniam, ut ait ille, adulescentiam alunt, senectutem obleetant^ secundas res ornant; adversis perfugium ac solatium praebent, delectant domi, non impe- diunt foris^ pernoctant nobiscum, peregrinantur^ rusticantur: non est cur veteri atque antiqua consuetudine relicta vel his temporibus^ quibus in vindicanda libertate illustrandaque patria omnium et oculos et animos defixos videmus^ aliunde nisi e communibus vel prope commimibus litteris eius argu- mentum praefationis petamus^ qua scholarum per insequens semestre spatium habendarum fructuosam vobis varietatem commendamus. Revocamus autem vos ad festivum caput illius poetae^ qui cum crebram praebuerit, tum inexhaustam praebet praebebitque commentandi materiam.

m) Im Prooemium des Sommersem. 1850

(de Stichi veteri retractione).

Atque haec more maiorum prolusimus scholarum quae vobis offeruntur renuntiationi, quo denuo moneamini; quod esse summum in discendis litteris putamus, ut ne quid cre- datis temere: non qui temere de quibuslibet dubitare vos iubeamus; sed cum ratione dubitare de omnibus prius quam, quae dubitationem non habere intellexeritis, recte credatis. Yalete.

720 LATEINISCHE ANSCHLAOE^ ADRESSEN^

n) Im Prooemium des Wintersem. 1853/54 (de sepulcro Furiorum Tusculano).

Habetis^ cari adulescentes^ tamquam promulsidem ut aiunt earum dapum quas satis et Tarias et lautas paratas videtis et liberaliter appositas. Quibus ita utimini ut nec degustetis delicatius nec appetentius helluemini, sed cum de- lectu sana et simplicia sectantes misceatis utile dulci. Yalete.

o) Im Prooemium des Sommersem. 1854

(veriloquia Plautina).

Atque haec satis sunto in praesenti^ quibus ad ea quae infra posita sunt eruditionis instrumenta yariamque discipli- narum supellectilem oculi vestri animique traducantur. Ynde curabitis, quem ad modum consuevistisy ut in artium litte- rarumque studia vestra et ad omnem humanitatem informa- tionem fructus optimi redundent discendique fervore yestro prompta docentium voluntas exaequetur. Yalete.

p) Im Prooemium des Sommersem. 1855 (de titulo Lambaesitano).

Yos autem commilitones valete et cum alia curate quae Yos curare addecet, tum praeter cetera illud^ ut sit vobis mens sana in corpore sano.

q) Im Prooemium des Wintersem. 1855/6 (de idem isdem pron. formis).

Tantae molis erat breviculam de re pusilla admonitio- nem, sed magni yiri admonitionem sua sibique debita in luce collocare. Quodsi memineritiSy cari commilitones^ e paryis et pusillis magna omnia et maxima conflari, nec haec ignaye praetermittetis nec ineptius illa fastidietis; sed salu- tari consilio utrisque consociatis omne yos punctum tulisse existimabitis.

GRATULATIONEN UND AHNLICHES. 721

r) Im Prooemium des Sommersem. 1856

(quaest. onomatolog. Plautinae).

Verum satis est nugarum, quamquam in genere non in- fructuoso nugarum. Quod ut ita esse vobis persuadeatis^ mementote, commilitones carissimi, quod diu est cum longe clarissimi vir et uominis et exempli pronuntiavit^ non aliunde discidia in rebus longe gravissimis pendere nisi ab ignora- tione grammaticae. Yalete.

s) Im Prooemium des Sommersem. 1857

(de Aeschyli in Septem versibus 254 261).

His feliciter ut speramus vel saltem optamus peractis superest ut instantis aestatis studiis vestris, commilitones^ institutionis academicae luculentam ubertatem illam com- mendemus quam subiectarum tabularum varietas common- strat, ei autem commendationi alteram hanc sociemus ipsius prooemii nostri ducem atque comitem, qua nervos contineri si non sapientiae at intellegentiae Siculus poeta dixit: vdq)€ xai )LA^)LAvac' dmcT€Tv, fipGpa xaOTa tujv q)p€vuiv. Valete. '

t) Im Prooemium des Sommersem. 1858

(epimetrum de Varronis hebdomadibus).

Sed satis et scripturae est et coniecturae. Quae si talis esse existimabitur quae, utut suapte natura ambigua et in lubrico genere lubrica^ nec temere harioletur nec petulanter cavilletur, satis esse consecuti nobis videbimur. Ceterum vos valete et, quantum per rationem licet^ certa potius quam incerta sectamini.

PR. RIT8CBEUI OPVSCVLA V. 46

722 LATEINISCHE ANSCHLAOE, ADRESSBN,

u) Im Prooemium des Sommersem. 1860

(elogium L. Comeli Scipionis).

Superest ut a/nms gnati viginti magnam sapimtiam mtU- tasqne virtutes, utut incompertas nobis^ vobia cari commili- tones commendemus pro virili parte aemulandas, sed eas ab aetatis parvitate quam mazime seiunctas. Yalete.

v) Im Prooemium des Sommersem. 1862

(canticum Oedipi Colonei).

Et de Sophocle quidem haec hactenus: quem memen- tote cu}q)pocOvTic atque euKoXiac in quovis genere exemplum et admirabile et prorsus amabile exstare dignissimumque quod in suo quisque genere aemulemur cum honestatis fructu uberrimo. Quod superest^ scholarum infra positarum copiam atque varietatem consolitae industriae vestrae commendamus adque ea yos studia^ quae aetati vestrae imprimis conTeniunt, ex ofiicio cohortamur, quo vobis humanitatis praeceptrix, non corruptrix haec vita academica evadat neye in alienarum contentionum intemperiem atque acerbitatem. optimarum ar- tium dulcedo et tranquillitas yertat. Valete.

w) Im Prooemium des Wintersem. 1862/63

(priscae lat. epigr. suppl. I).

Novis exemplis quibusdam perspexistis, ciyes carissimi, veritatem Solonii illius^ quo et semet profitebatur et alios sigtiiiicabat TripdcKeiv aiei TtoXXd bibacKOfi^vquc. Quod tamen oblivisci nolite ita tantum venmi esse, si fipAcKOvrec vel sal- tem f)pujvT€C coeperimus non solum discere, sed doctrinae solida fundamenta iacere. In qua contentione honestissima si quid vos adiuvare ea institutione poterimuS; cuius sat varia instrumenta infra proposita videtis, et vestra caussa et nostra gaudebimus. Valete.

6BATULATI0NEK UND AHNLICHES. . 723

x) Im Prooemium des Sommersem. 1863

(priscae latin. epigr. suppl. 11).

Sed tempus est a litterarum exilitate transire ad rerum grayitatem. Quamquam eae ipsae res^ si verum Tolumus fateri; et profieiscuntur a litteris et ad easdem non possunt non multifariam redire: quando litteris carere litterae ne- queunt; vel ut planius dicam, arte grammatica ars discipli- narum. Harum autem disciplinarum, quibus et mentem ex- erceatis et excolatis animum; hos iam indices accipite qui- bus studiorum aestiYorum ducibus utamini. Ytemini autem ita^ si quid nostra apud vos auctoritas Yalet, ut propositarum scholarum ubertas animos vestros non tantum adliciat cum Buayitate, sed cum fructu detineat. Yalete.

y) Im Prooemium des Wintersem. 1863/64

(priscae latin. epigr. suppl. III).

Quod superest; infra positarum scholarum copiam ac varietatem Yestrae, cives carissimi, industriae commendatam YoIumuS; industriam autem Ycstram Bono Eventui. Valete.

z) Im Prooemium des Sommersem. 1864

(priscae latin. epigr. suppl. IV).

Novis quibusdam exemplis didicistis, commilitones caris- simi^ quam vere dicatur diem die doceri nosque ipsos 'xr]p6i' CK€iv aiei TroXXd bibacKOfi^vouc. Quod tamen ita interpreta- bimini; ut parum valere illa ttoXX& recordemini, nisi in eis t6 ttoXu insit. Ergo ex hac quoque, quam infra propositam videtisy multiplici Yarietate studiorum litterarumquecurabitis ut prudenti consilio sanoque temperamento ea deligatiS; quae in solidae certisque finibus circumscriptae disciplinae tam- quam quoddam corpus coeant, neve multisciae notitiae Yago appetitu Yeram simplicemque scientiam pracYcrtatis. Yalete.

46*

AISTHAlsrG.

0BERBLICK

Cbeb DIE PHILOLOGISCHEN SCHRIFTEN

FRIEDRICH RITSCHL'S.

I. Selbstandig erschienene Werke.

1) Schedae criticae, quas . . . in academia Fridericia sum- morum in philosophia honorum rite obtinendorum caussa die XI m. lulii . . . defendet F. G. R. Halis Sax., Gebauer. 1829. 46 S. [= Opusc. I 702-743. II 662-667].

2) Commentationis de Agathonis vita, arte et tragoe- diarum reliquiis particula, quam ad veniam litteras in acad. Frid. Halensi docendi rite impetrandam . . . die XV m. Augusti publice defendet F. B. Halis Sax., Gebauer. 1829. IV und 24 S. S^ [= Opusc. I 411—436].

3) Apparatus criticus et exegeticus in Aeschyli tragoe- dias. 2voII. Halis Sax., Gebauer. 1832. XXXII und 750 S. ; XXVIH und 410 S. 8«.

Vol. I. Thomae Stanleii commentarius in Aeschyli tra- goedias; ex schedis auctoris mss. multo auctior ab Sam. Butlero editus. Accedunt Garoli Reisigii emen- , dationes in Prometheum.

Die Zvgdbe der Ileisig'$chen Enmidationen (p. XXI —XXXII) ist wieder abgedrtickt Opusc' I 378—393. Vol. n. Frid. Ludov. Abreschii Animadversionum ad Aeschylum libri HI.

4) Thomae Magistri sive Theoduli Monachi Ecloga vo- cum Atticarum. Ex rec. et cum prolegomenis F. R. Halis Sax., libr. orphanotrophei. 1832, CXLVI und 504 S. 8^

5) EevoqpwvTOC Kupou dvdpacic. Xenophontis expeditio Cyri. Editio quarta emendatior. Accedunt indices et tabula geographica. Halis Sax., libr. orphanotrophei. 1834. 8^.

Die Varrede ist toieder abgedruckt Optisc. V 567 569;

728 ANHANG.

jstcei Emendationen, die in den Annierkungen jsu I, 2, 3 auf p, 5 f, und 0u I, 7, 10 auf p. 33 f kurg erldutert waren, sind ausfUhrlich iesprochen Wiein, Mus. XIII p, 136—144 = Optisc. I 437— 448.

6) De Oro et Orione: specimen historiae criticae gram- maticorum Graecorum. Scripsit et muneris professorii extra- ordinarii in universitate Vratislaviensi suscepti caussa die YII m. Febr. publice defendet F. R. Vratislaviae, A. Schulze & soc.

1834. 85 S. 8^ [= Opusc. I 582-673].

7) Plauti Bacchides. Ad codd. Palatinorum fidcm cum integra scripturae discrepantia reliquorum librorum ed. F. R. Halis Sax., libr. orphanotrophei. 1835. XXVI u. 181 S. 8^.

8) Plauti Bacchides. Ad codd. Palat. fidem cum nume- rorum notatione ed. F. R. Halis Sax., libr. orphanotrophei.

1835. IV und 96 S. 8^

9) Die Alexandrinischen Bibliotheken unter den ersten Ptolemaern und die Sammlung der Homerischen Gedichte durch Pisistratus: nach Anleitung eines Plautinischen Scho- lions. Nebst litterarhistorischen Zugaben. Breslau, 6. Ph. Aderholz. 1838. X und 148 S. 8^ [= Opusc. I 1— 122J.

10) Parerga zu Plautus und Terenz. (Parergon Plauti- norum Terentianorumque vol. I.) Leipzig, Weidmann. 1845. XXXn und 638 S. 8«.

11) T. Macci Plauti Comoediae. Ex rec. et cum appa- ratu critico F. R. Accedunt Prolegomena de rationibus cri- ticis, grammaticis, prosodiacis, metricis emendationis Plau- tinae. Tom. I fasc. 1-3: CCCXLVI, XXXH, XIV un^d 148, 224, 155 S. Tom.II fasc. 1-4: XXXI, XV, XVI, XVIII und 109, 195,- 157, 157 S. -^ Tom. IH fasc. 1. 2: XIV, XII und 130, 118 S. 8«. - Bonnae, H. B. Koenig; Elberfeldae, R. L. Friderichs; Lipsiae, B. G. Teubner. 1848—1854. [Die ^Prolegofnena' unederholt Opusc. V 285—551.]

lla) T. Macci Plauti Comoediae. Iterum recensuit, in- strumento critico et prolegomenis auxit F. R. Tomi I fasc. 1 Trinummum continens. LXXI und 168 S. Lipsiae, B. G. Teubner. 1871. 8«.

Dieses Heft Uldet nun das erste Stikk der Gesammtr a/usgabe: *T. Macci Plauti comoediae. Recensuit, instrumento

ANHANO. 729

critico et prolegomenis auxit F. R. adsumptis operae sociis Gustavo Loewe, Georgio Goetz, Friderico Schoell' (vgh Teubner's MittheU. 1877 Nr. 1 p. 1).

12) T. Macci Plauti Comoediae. Scholarum in usum re- censuit F. R. Tom. I: 94, 126, 104, 66, 116, 94, 94 S. Tom. II: 76 und 78 S. Ibidem, 1848-1854. 8^

13) Monamenta epigraphica tria ad archetyporum fidem exemplis lithographis expressa commentariisque grammaticis inlustrata. Berolini, I. Guttentag. 1852. 38 und XVm S. (mit 3 Tafeln). \Es sind hier die unten unter Nr. 38 und 39 verzeichneten Programme nd>st ihren Tafeln vereinigt; = Opusc. IV 115-182; Taf. IV- 71.]

14) Aeschyli Septem ad Thebas. Ex rec. G. Hermanni cum scripturae discrepantia scholiisque codicis Medicei scho- larum in usum ed. F. R. Elberfeldae, R. L. Friderichs; Lip- siae, B. G. Teubner. 1853. XXIV und 71 S. 8^

14 a) Aeschyli Septem adversus Thebas. Ex rec. G. Hermanni cum scripturae discrepantia scholiisque codicis Medicei accuratius conlati in usum scholarum suarum iterum edidit F. R. Praecedunt de Aeschyli vita et poesi testimonia veterum composita a F. Schoell. Lipsiae, B. G. Teubner, 1875. XVI und 120 S. 8^.

15) Prooemiorum Bonnensium decas. Berolini, I. Gutten- tag. 1861. Vm, XII, VI, X, VIII, Xm, XVI, XII, IX, VI S. (mit Tafel). [Es sind die unten unter Nr. 44, 45, 47, 48, 49, 50, 53, 51, 52 und 59 aufgefuhrten Programme, die Tafd ist die von 59.]

16) Priscae latinitatis monumenta epigraphica ad arche- typorum fidem exemplis lithographis repraesentata edidit F. R. Berolini, G. Reimer. 1862. 98 Tafeln mit 128 S. Text Im- perialfolio. (Zum Corpus Inscriptionum latinarum ed. cons. et auctor. Acad. litt. reg. Boruss., vol. I, gehorig.)

17) Ino Leukothea: zwei antike Bronzen von Neuwied und Mtinchen. Mit 3 Tafeln. Bonn, A. Marcus. 1865. 42 S. 4P [erweiterter Abdruck aus den Jahrb. v. Alterthumsfreunden im lOmnlande. Heft XXXVIL Bonn 1864, S. 72—102].

18) Eleine philologische Schriften (Opuscula philolo- gica). Bd. I: zur griechischen Litteratur: XIV und 851 S.

730 ANHANG.

Bd. II: zu Plautus und lateinischer Sprachkunde: XXI und 813 S. Bd. III: zur romischen Litteratur: XIX und 856 S. 6d. IV: zur lateinischen Inschriften- und Sprachkunde: XIY und 799 S. Bd. V: Vermischtes: XII und 772 S. Leipzig, B. G. Teubner. 1866—1879. 8®. [Bd, III--V sind von C.W. heratisgegd^en.]

19) Neue Plautinische Excurse. Sprachgeschichtliche Untersuchungen Ton F. B. Erstes Hefb: auslautendes d im alten Latein. Leipzig, B. G. Teubner. 1869. 139 S. 8^

n. Verzeiclmiss sammtlicher Frogramme Ritsclil^s

nebst Angabe der Stellen, an denen sie wieder

abgedruckt sind. *)

1. Programme von Breslau

(1836 1839). wieder sbgedraokt

1) De Plauti Bacchidibus disputatio (qua orationem muneris professoris ordin. in univ. Yratisl. suscepti caussa die XXII m. lan. a. 1836 habendam indicit); 23 S.

P 391-427

2) De Marsyis rerum scriptoribus (Prooem. ind. schol. aest. a. 1836); 12 S. I 449-470

3) Meletii de natura hominis commentarius e codice Cracoviensi edi coeptus (Diem natalem Friderici Guilelmi III d. III m. Aug. a. 1836 celebr. indicit P. R.); 32 S.

Dies Programm enthalt p. 1—27 den Anfang des Textes (= Cramer's Anecd. Oxon. III p. 1—45, 36), p. 28—32 die adnotcUio critica nebst Vorrede; nur die Vorrede ist (mit neuen Zuthaten) uneder abgedruckt I 693— -701

4) Spicilegium epigraphicum I (Prooem. ind. schol. aest. a. 1838); 12 S. IV 1—15

*) Eine yorgesetzfce rdmische Ziffer (I V) bezeichnct den Band der Opnseula, ein yorgesetztes P den ersten (ond einzigen) Band der Parerga; die arabiachen Ziffem geben die Seitensahlen an.

ANBJLNO. 731

5) De Dionysii Halicarnassensis Antiquitatibus Bomanis commentatio (Diem natalem Friderici Guilelmi III d. III m. Aug. a. 1838 celebr. indicit P.B.); 28 S.*); dazu eine Tafel.

Hier ist von p, 3-^15 der Text und die lcUeinisdie Ud?€rsetsfung ixm Laptis fUr Dionys. I, 1 8 gegeben nebst hrUischer AdnotaHo, tcas ailes bis auf emige Partien der Adnotatio, die a. a. 0. p. 494 501 ofe Anmerhunjien wie- dergegdfen sind, in dem Wiederabdruck weggdassen umrde.

1472— 490; 494—501; dazu eine Tafel.

6) De emendatione fabularum Terentianarum dispu- tatio (Prooem. ind. schol. hib. a. 1838/39); 12 S.

m 281 297

7) Scena Plautina [Mil. glor. II;4] emendata (Prooem. ind. schol. aest. a. 1839); 8 S.

Von diesem Programm, das p. 4—6 den Plautinischen Text, p,6 8 die adnotatio critica enthalty ist nur Vorwort und SMusswort unederabgedruckt Y 552 f. Anm.

2. Programme von Bonn**) (1839-1865).

1) Deyeteribus Plauti interpretibus disputatio (qua orationem loci in philosoph. ordine univ. Bhenanae obtinendi caussa dieVII m. Septembris a. 1839 habendam indicit F. B.); 16 S. P 357-387

2) Gnomologium Yindobonense (Prooem. ind. schol. hib. a. 1839/40); XH S. I 560-581

*) Der Separatabdruck, in dem dieseB Frogramm in den Handel kam, ist mit einer DedicationBepistel (p. III. IV) an Bitschrs Veroneser Gastfrennd Graf Orti ausgestattet, die ich als Znsatz 1 abdrucken lasse. **) Die Bonner YorlesQngsTerzeichnisse tragen erst yom Jahre 1868 an aaf dem Titelblatt die Angabe des Inhalts und des VerfaBsers des Prooemiums; ffir die frfiheren Prooemien kann desfaalb eine authentUche Faasung des Titels nur in den F&llen gegeben werden, wo s. Z. eine Specialausgabe bei J. Gutfcentag erschien, wie nament- licfa bei den epigraphischen Programmen seit 1861 geschehen, oder von Ritschl selbst, sei es in den Parerga sei es in der 'Prooemiorum Bonnensium decas' (1861) oder endlich in den Opuscula eine Bepubli- cation besorgt ist.

732 ANHANG.

3) De gemino exituAndriae Terentianae (Prooem. ind. schol. aest. a. 1840); XH S. P 581—602

4) Corollarium disputationis de bibliothecis Alexan- drinis deque Pisistrati curis Homericis (Immortali me- moriae Liberi Baronis Caroli de Stein ab Altenstein . . . grati animi . . . testimonium exstare voluit univ. Rhenanae pielas. 1840)5 "X und 55 S. V 638-644; I 123-171

5) Disputationis de stichometria deque Heliodoro supplementum (Prooem. ind. schol. hib. a. 1840/41); X S.

I 173-189

6) De Plauti cognomine 'Asinius' (Prooem. ind. schol. aesi a. 1841); VI S. P 3—9

7) De aetate Plauti commentatio (Sacram memoriam divi Friderici Guilelmi HI natali eius III m. Aug. a. 1841 celebr. indicit F. R); 21 S. P 45—70

8) De argumento acrostichoMilitis gIoriosi(Prooem. ind. schol. hib. a. 1841/42); XH S. II 404—422

9) De porta Metia quae fertur urbis Romae (Prooem. ind. schol. aest. a. 1842); X S. II 375-384

10) Meletematum Plautinorum specimen onomato- logum (Sacram. mem. divi Frid. Guil. HI natali eius HI m. Augusti a. 1842 celebr. ind. F. R.); 31 S. P 9—39

11) Oratio de comparatione inter Fridericos Guilel- mos ni et rV instituenda (Prooem. ind. schol. hib. a. 1842/43); X S. V 644—654

12) De actae Trinummi tempore (Prooem. ind. schol. aest. a. 1843); XH S. P 337—354

13) Quaestiones onomatologicae Plautinae (Prooem. ind. schol. hib. a. 1843/44); X S. IH 333-341

14) Commentatio de turbato scenarum ordine Mo- stellariae Plautinae (Natalicia Friderici Guilelmi lUl d. XV m. Octobris a. 1843 concelebr. indicit F. R.); 50 S.

P 431—503

15) Laudatio Guilelmi Humboldtii (Prooem. ind. schol. aest. a. 1844); X S. V 654—663

16) De cantico TrinuiAmi Plautinae [IV, 1] (Prooem. ind. schol. hib. a. 1844/45; XI S. P 543—556

17) Commentatio de interpolationibus Trinummi

ANHANQ. 733

Plautinae (Natalicia Frid. Guil. IIII d. XV m. Octobr. a. 1844

concelebr. ind. F. R.); 46 S. P 509—543; 556-576

Diese Abha/iidlung erschien besonders unter dem Titel

^Atheteseon Plautinarum liber I' mit einer Epistula dedi-

catoria an G. Hermann als Priisidenten der Dresdener Phi-

lologenversammlung, *)

18) De tabernis fori Romani (Prooem. ind. schol. aest. a. 1846); X S. .II 385-394

19) De M. Terentii Varronis logistoricis libris (Prooem. ind. schol. hib. a. 1845/46); XIV S. UI 403-418

20) Quaestiones Varronianae (Natalicia Frid» Guil* IIU d. XV m. Oct. a. 1845 concel. ind. F. R.); 55 S.

III 352-402 Dieses Programm erschien im Handel unter dem beson- dem Titel 'De M. Terentii Varronis disciplinarum libris commentarius F. R.'

21) Glossarium Plautinum (Prooem. ind. schol. aest. a. 1846); X S. II 228-240

22) Etymologici Angelicani principium (Prooem. ind. schol. hib. a. 1846/47); IX S.

In diesem Programm tvurde der Anfang des Etymologi- cum Angelicanum, und zwar der Huchstab A vollstandig, getreu nach dem Codex mit Facsimilirung schunetHgerer Com- pendien publicirt; der Wiederabdruck gibt hiervon nur das Vorwort RitschVs, die ersten 6 Glossen vollstdndig, von den andem nur diejenigen Partien, in denen sich Citate finden,

I 674—675; 678-684

23) Specimen Dionysii Halicarnassensis ex optimis codicibus emendati (Natalicia Frid. Guil. IIU d. XV m. Oct. a. 1846 concel. ind. F. R.); 41 S.

Dieses Programm ersdiien im Handd unter dem TiteL ^Dionysii Halicarnassensis Antiquitatum Romanarum libri I capita XXX priora ex optimis codicibus emendata a F. R.'**); es enthdlt den Text und die latein» Ud)ersetzung

*) Diese Epistula dedicatoria ist unien als Zusatz 2 abgedruckt.

**) In dieser Sonderansgabe ist eine Widmnng an Monsignore Lanreaniy Scrittore der biblioteca Vaticana (vgl. Ribbeck: Bitschl I p. 196) beigefClgt, die ich als Zasats 3 abdmcken lasse.

734 ANHANG.

von Dion. /, 1 30 nd>st hritischer Adnotatio und hureem Vorwort RUschl's; nur AdnotcUio und Vorwort sind wieder abgedruckt ^ I 490-515

24) Etymologici Angelicani pars altera (Prooem. ind. schol. aest. a. 1847); XII S.

Enthdlt ausser einem Vorwort die Buchstdben B f A in dersdben Art der Publication une N, 21; der Wiederdbdruck gibt nur das Vqrwort und die durch Citate widUigen Partien

I 675-677; 684-685

25) De Pomponii Bassuli epigrammate; cum tab. lithogr. (Prooem. ind. schol. hib. a. 1847/48); XVI S.

IV 16—33 (mit Tafel zu p. 17)

26) Disputatio de codice Vrbinate Dionysii Hali- camassensis (Natalicia Frid. Guil. IIII d. XV m. Octobr. a. 1847 concel. ind. F. R.); 25 S. I 516—540

27) Oratio de emendanda ratione academiarum et universitatium habita (Prooem. ind. schol. aest. a. 1848); X S. V 670—679

28) De lacunis Trinummi Plautinae (Prooem. ind. schol. hib. a. 1848/49); XII S. Proleg. Plaut. p.Xm fin.—

XXVnmed.-«Praef.Trin.« p. XV med. p. XXX med. und Opusc. V 291 -292 in.

29) Cantica Trinummi Plautinae (Natalicia Frid. Guil. IIII d. XV m. Oct. a. 1848 conceL ind. F. R.); 18 S.

Nach einer huriBen Einleitung*) stehen die in den Pro- legomena a. a. 0, wiederholten Faesimiles der Handschrifteny hierauf folgt der emendirte Text n^t hritischer Adnotatio, identisch mit der 1849 erschienenen Edition,

Proleg. Plaut CCCI-CCCXni = Praef. Trin.« p. XXXIV XLVI

30) De interpolatione Militis gloriosi Plautiuae [II, 2, 24 sqq.] (Prooem. ind. schol. aest a. 1849); VIII S.

Praef. Mil. glor. p. XXIV— XXXII

*) Sie folgt onten als Zusais 4.

ANHANO. 735

In der Varrede zum MUes a. a. 0. sagt IUtschl: ^reli- quis corruptelae generibus cum gravius esse hoc soleat quod integrorum versuum interpolatione continetur haud raro cum partium transpositione coniuncta: quoniam unum eiusmodi ex Milite exemplum accidit ut per nuperam op- portunitatem academicam paulo explicatius tractarem, eo commentariolo non abs re esse duzi hanc praefationem terminare pauculis tantum mutatis additisve.'

31) Hieronymi index librorum ab Origene Marcoque

Yarrone compositorum; cum tabula lithographa (Prooem.

ind. schol. hib. a. 1849/50); 4 S. m 506—507 (nebstTafel)

- 32) De Stichi Plautinae yetere retractatione (Prooem.

ind. schol. aest. a. 1850); VI S.

Praef. Stichi p. IX med. XIV fin.

33) Canticum Pseuduli Plautinae [V^ 1] emendatum (Prooem. ind. schol. hib. a. 1850/51); VIII S.

Nach hurzem Vorwort*) folgt Text und adnotatio critica in der Fassu/ng wie in der Ausgabe von 1850.

34) Canticum Menaechmorum Plautinae [IV, 2,1 36] (Prooem. ind. schol. aest. a. 1851); VI S.

Nach hureer EinleiUmg**) ist Text und adnotatio critica gegeben in der Fassung wie in der Ausgabe von 1851.

35) Oanticum Mostellariae Plautinae [1,2] (Prooem. ind. schoL hib. a. 1851/52); VDI S.

Ausser einem Vonwrt***) Text und Adnotatio wie in der Ausgdbe von 1851,

36) Legis Rubriae pars superstes. Ad fidem aeris Parmensis exemplo lithographo exprimendam curayit F. R. (Natalicia regis Priderici Guilelmi IIII d. XV m. Oct a. 1851 concelebr. ind. F. R.); 14 S. IV 34-54; Taf, I. II

Bie Tafel isi in dem Atlas der Opuscula nicht wieder- holt, sondem das neue Facsimile aus P. L, M, E, tab, XXXII auf Tafel I. II unedergegeben. Ueber die Sonderausgabe dieses Programms s. Opt^. IV 34 Anm.

*) Dies Vorwort gteht nnten als Zusatz 5. **) Diese Einleitung ist als Zusats 6 unten wieder abgedmoki ***) DieB yorwort folgt onten als Zusatz 7.

736 ANHANQ.

37) De titulo Mummiano nunc Vaticano; cum tab. lithogr. (Prooem. ind. schol. aest. a. 1852); XVIII S.

IV 82-114; Taf. UI Bie Tafd ist identisch mit P. L. M. E. tab. LI A; iiber die Sonderausgdbe s. Optisc. IV 82 Anm.

38) De miliario Popilliano deque epigrammate Sorano commentarius; cum duabus tab. lithogr. (Sacram mem. regis divi Frid. Guil. III d. III m. Aug. a. 1852 re- colendam victorumque renuntiatiouem . . . ind. F. R.); 38 S.

IV 115-163; Taf. IV. V

Bie Tafeln sind idmtisch mit P. L. M. E. tdb. LIB

und LII A. Bies Brogramm und das ndchste (Nr. 89)

sind vereinigt in ^Monumenta epigraphica tria^ (s. oben unter

Verjseichniss I Nr. 13).

39) De titulo AletrinjLti L. Betilieni Vari; cum tab. lithogr. (Prooem. ind. schol. hib. a. 1852/53); XVIII S.

IV 163—182; Taf. VI Bie Tafd ist identisch mU P. L. M. E. tab. LIIB; s. die Bemerhmg m Progr. 38.

40) Inscriptio quae fertur columnae rostratae Duel- lianae. Marmoris Capitolini exemplo lithographo exprimen- dam <5uravit F. B. (Natalicia Frid. Guil. IIII d. XV m. Oct. a. 1852 concel. ind. F. K); 24 S. IV 183-204; Taf. VII

Bie in den Opusc. beigefiigte Tafel ist nicht die des ProgrammSy sondem die verbesserte der P. L. M. E. tab. XCV; uber die Sonderausgabe s. Opusc. 183 Anm.

41) Anthologiae latinae coroUarium epigraphicum (Prooem. ind. schol. aesi a. 1853); XII S. IV 238—251

[/eier die Sonderausgabe s. Opusc. IV 238 Anm.

42) De sepulcro Furiorum Tusculano; cum tabula lithogr. (Prooem. ind. schol. hib. a. 1853/54); VIII S.

IV 257—265; Taf. VUI Bie Tafd ist identisch mit PL.M.E. tab.XLIX AB; iiber die Sonderausgabe s. Opusc. IV 257 Anm.

43) De fictilibus litteratis Latinorum antiquissimis disputatio; cum tab. lithogr. (Natalicia Frid. Guil. IIII d. XV m. Oct. a. 1853 concel. ind. F. R.); 29 S.

IV 266-293; Taf. IX

ANHAKG. 737

Die Tafel ist identisch mit P. L. M. E, tab. X; iHber die Sonderausgabe s. Optisc, IV 266 Anm.

44) Emendationes Mercatoris Plaatinae. (Prooem. ind. schol. aest. a. 1854); VIII S. 11 395-403

Wiederholt in ^Prooemiorum Bonnensium decas* (1861) n. I.

45) Veriloquia quaedam Plautina (Prooem. ind. schol. hib. a. 1854/55); Xn S. U 423—435

Wiederholt in ^Prooemiorum Bonnensium decas' (1861) n. IL

46) Poesis Saturniae spicilegium I (Natalicia Frid. 6uil. mi d. XV m. Oct. a. 1854 concel. ind. F. B.); 15 S.

IV 297-308

47) De titulo metrico Lambaesitano (Prooem. ind. schol. aest. a. 1855); VI S. ' IV 309—312

Wiederholt in ^Prooemiorum Bonnensium decas* (1861) n. IIL

48) De idem isdem pronominis formis (Prooem. ind. schol. hib. a. 1855/56); X S. IV 313— 322

Wiederholt in ^Prooemiorum Bonnensium decas' (1861)

n. ir.

49) Quaestiones onomatologicae Plautinae (Prooem. ind. schol. aest. a. 1856); VIH S. HI 341—349

WiederhoU in ^Prooemiorum Bonnensium decas^ (1861) n. V.

50) Disputatio de M. Varronis hebdomadum sive imaginum libris (Prooem. ind. schol. hib. a. 1856/57); XIII S.

ni 508—522 Wiederholt in ^Prooemiorum Bonnensium decas* (1861) n. VL

51) De Aeschyli in Septem adversus Thebas yersibus 254 261 disputatio (Prooem. ind. schol. aest. a. 1857); XII S.

I 365—377 Wiederlholt in ^Prooemiorum Bonnensiim decas* (1861) n. VIIL

52) Emendationum Catullianarum trias (Prooem. ind. schol. hib. a. 1857/58); IX S. lU 593—601

Wiederholt in ^Prooemiorum Bonnensium decas' (1861) n. IX.

FR. BIT8CHSLTI OPVSCYLA V. 47

738 ANHANO.

53) Epimetnim disputationis de M. Varronis hebdo- madum sive imaginum libris (Prooem. ind. schol. aest. a. 1858); XVI S. IH 544-563

WiederhoU in ^Prooemiorum Bannensium decas^ (1861)

n. rii.

54) Canticum Poenuli Plautinae emendatum (Prooem. ind. schol. hib. 1858/59); VHI S. V 552—560

55) Catalogus chirographorum Bonnensium fasc.I (Nata- icia Frid. Guil. IIII d. XV m. Oct. a. 1858 concelebr. ind.

. P. B.) I 760 Anm. (theilweise)

Nur die Vorrede ist von Bitschl geschrieben.

56) Porcii Licini de vita Terentii versus integritati restituti (Prooem. ind. schol. aest^ a. 1859); XI S.

Suetoni reliquiae ed. Reiffer-

scheidp. 481—482; 490

497 =Opusc.m 215—

216; 225—233.

Der Inhcdt dieses Programnis ist a. a. 0. voUstandig

aufgenomnten bis auf den Schluss, der erst die Verse des

Porcius in gereinigter GestaU und dann eine direde Anrede

an dic Studenten enthieU.*)

57) Disputatio de poetarum testimoniis quae sunt in V i ta Terentii Suetoniana (Prooem. ind. schol. hib. a. 1859/60) ; XVIII S. Suetoni reliquiae ed. Reiffer-

scheid p. 498—502; 505;

517; 522-524, 500 Anm.;

526—527, 485; 531—533,

528—530 = Opusc.ni 234

-239 ; 242; 255; 261 -263,

236 Anm.; 265—266, 220;

271-274, 268—270.

Dies Programm ist a. a. 0. voUstdndig aufgenommen

his anfden Schlusspassus**), an dessen Stelle im Commentar

p. 270 f. eine bestimmtere und mversichtlichere Fassung ge-

tretcfi ist.

*) Dieser Epilog ist als Znsatz 8 imten abgedrnckt. **) Dieser Schlasspassns ist als Zasatz 9 onten abgedmckt.

ANHANG. 739

58) Catalogus chirographorum Bonnensium fasc. II (Nata- licia Frid. Guil. IIII d. XV m. Oct. a. 1859 concelebr. ind. P. R.) I 760—768 (theilweise)

Nur die Vorrede ist von RitsM geschrieben,

59) Elogium L. Corneli Cn. f. Cn. n. Scipionis; cum tab. lithogr. (Prooem. ind. schol. aest. a. 1860); VI S.

Enarr. P. L. M. E. tab. XLI^

p. 32 et p. 34 sq.; Opusc.

IV 734 (theilweise)

WiederhoU in ^Prooemiorum Bonnensium decas* (1861)

n. X. In den Opusc. a. a. 0. ist nur die letzte Seite wieder

abgedruckt.

60) In leges Viselliam Antoniam Corneliam ob- servationes epigraphicae; cum tab. lithogr. (Prooem. ind. schol. hib. a. 1860/61); XV S. IV 427—445; Taf. XIV

JJd)er die Sonderausgabe s. Opusc. 427 Anm.; die Tafel ist dieselbe une P. L. M. E. tab. LXXIA.

61) De declinatione quadam latina reconditiore quaestio epigraphica (Natalicia Guilelmi d. XXII m. Mart. a. 1861 concelebr. ind. F. R.); 25 S. IV 446—469

62) Oe titulo columnae rostratae commentatio altera; cum tabula xylogr. (Prooem. ind. schol. aest. a. 1861); X S.

Enarr. P. L. M. E. p. 82— 88 = OpuscIV 204—212 mit Holzschnitt

63) Supplementum quaestionis de declinatione quadam latina reconditiore (Prooem. ind. schol. hib. a. 1861/62); IX S.

IV 469—476

64) Canticum Sophoclium Oedipi Colonei tractatur (Prooem. ind. schol. aest. a. 1862); XIV S. I 394—410

65) Priscae latinitatis epigraphicae supplemen- tum I; cum tabula lithographa (Prooem. ind. schol. hib. a. 1862/63); XHI S. IV 494—509; Taf. XV

66) Priscae latinitatis epigraphicae supplemen- tum II; cum tab. lithogr. (Prooem. ind. schol. aest. a. 1863); XII S. IV 509—519; Taf. XVI

67) Priscae latinitatis epigraphicae supplemen-

tum ni; cum tab. lithogr. (Prooem. ind. schol. hib. a.

1863/64); XXII S. IV 520—541; Taf. XVH

47

740 ANHANG.

68) Priscae latinitatis epigraphicae snpplemen- tum IV; cum tab. lithogr. (Prooem. ind. schol. aest. a. 1864); XVra S. IV 541-557; Taf. XVm

69) Priscae latinitatis epigraphicae supplemen- tum V; cum tab. lithogr. (Prooem. ind. schol. hib. a. 1864/65) XV S. IV 557-671; Taf. XIX

70) Scaena Plautina Poenuli act. 11 (Prooem. ind. schol. aest. a. 1865); Vm S. V 560-566

71) 6. Brambachii de columnis miliariis ad Rhenum re- pertis commentarius (Prooem. ind. schol. hib. a. 1865/66).

I 834 adn. Nur das Vorwort stammt von RUscJd.

3. Programm yon Leipzig.

Rector commilitonibus certamina eruditionis propositis praemiis in annum 1875 indicit.

EntJiaU nur ein hurges Vorwort RitschFs.*)

ANHANG. Gedruckte lateinische Gedichte.

1) Viro amplissimo doctissimo loanni Gorlitz subcon- rectoris et doctoris superioris munus in inclyto lyceo Witten- bergensi rite auspicato D. D. D. obyia iuventutis studiosae pietas interprete Frid. Guil. Ritschl, Thuringo. Wittenbergae d. XrV lanuar. a. 1825. typis Rubenerianis. 4 S. 4^

V 685-687

2) Alberto serenissimo duxi Saxoniae . . . nuptiarum cum Victoria augustissima Britanniae regina factarum caussa S. P.D. ... litterarum universitas Fridericia Guilelmia Rhenana. V 687-689

*) Dies ist tmten als Zusatz 10 abgedrackt.

ANHANO. 741

m. Anfs&tze in Zeitschriften.

1. Im Bheinischen Museum filr Philologie, nene

Folge, herausg. von Welcker und Ritschl (Bernays,

Kiette, Ribbeck). Jahrgang I— XXXI (1842-1876).

Wittderabdraok*)

I (1842) S. 29-88 Die Plautinischen Didaskalien

P 249-300

130 140 Mittheilungen aus und iiber Handschriften.

1. Versus de XII ventis Tranquilli Physici. 2. Zur lateinischen Anthologie. 3. Zu Lucilius Aetna. 4. Zu Tindarus Thebanus' III 835—845

140—142 DieseJbm, 5. Zu Athenaeus [XI p. 4622)]

I 753-755

142—143 Dieselben. 6. Geographisches I 758—759

144—145 Zu Aeschylus [Sept. adv. Theb. 315J

I 746-747

145 Zu Euripides [Bakch. 263 Kirchh.] (unterzeichnet X.)

I 748—749

145. 146 Zur griechischen Anthologie [Palat. XI, 88]

I 755—756

146 Zu Xenophon [Hellen. I, 27] (unterzeichnet xO

I 756

146—148 Zu Donatus [zu Adelphi Prol. V. 16]

III 795—797

148—149 Zu Suetonius vita Terentii P 637—638

149 150 Zu Cicero [de republ. I, 1, 1] (unterzeichnet <T.)

m 812-813

193—200 (Nachtrag p. 640) Aristo der Peripatetiker bei

Cicero de senectute § 3 I 551 559

277—302 (Nachtrag p. 640) Zur Metrik. 1. Spondiakum

des Terpander. 2. lambische Anakrusis. 3. Neuerungen

*) Eine nackte rCmische Zahl bedeutet wie im zweiten Yerzeich- niss den Band der Opuscula, ein yorgesetztes P den ersten Band der Parerga.

742 ANHANG.

des Archilochus. 4. Metrum prosodiacum. 5. Acceniuirte Verse: politischer Vers; Choliamben; Lesbisches Mflller- lied I 271-299

I 302 314 Mittheilungen aus und tiber Handschriften. 7. Der Dichter Florus III 729-741

314 315 Dieselben. 8. Brusseler Handschriften.

Nur Atismge ms Briefen Th. Oehler's.

315 320 DieseJben. 9. Grammatisches Fragment

n 368-373

472-473 Zu Ovidius [Metamorph. I 546]

HI 801—802

479 Mittheilungen aus und liber Handschriften. 10. Nach-

trag zu dem Fragment des Florus III 741 742

479—480 (Nachtrag p. 640) Dieselhen. 11. Homerisches.

Meldet die bevorsteJiende (aber nie erfolgte) Heratisgahe des (spctter von Osann edirten) Anecdotum Bomanum durch P. Secchi.

480 Epigraphisches

Mittheilung der Grahinschrift eines Pantomimen = Btd- lett. 1840 p. 138 n. 10; 0. Jahn spec. epigr. p. 38 n. 107; Hmzen-Or. III n. 6188.

481—523 Die Vermessung des romischen Reiches unter

Augustus, die Weltkarte des Agrippa und die Cosmo- graphie des sogenannten Aethicus (Julius Honorius)

UI 743-787

n (1843) 157-158 Nachtrag zu Aethicus IH 787—788

160 Zusatz zu Herrn Wex Abhandlung iiber die Punica

des Plautus H 728—729

320 Zusatz zu K. Lachmann's Miscelle ^Prosodisches'

n 677-678

615—631 (Nachtrag p. 640) Suetonius de viris illustribus

(Chronikon des Hieronymus) . P 609—636

in (1845) 475-479 Zu Plinius' Kunstgeschichte [XXXV § 36] (unterzeichnet X.) IH 827—831

617—618 Zu Catullus LXVI, 57 ff. 1^800-801

IV (1846) 148-149 Plautinisches Bruchstiick

n 373—374

AKHANG. 743

IV 354—76; 567—610 Die ursprangliche Gestalt der Plau-

tinischen Bacchides 11 292—368

V (1847) 43—44 Zusaijse m J.Becker^s Aufsatz W Kritik

des Fulgentius' III 798—800

128—150 Ueber die jiingsten Plautinischen Studien. An

Prof. Schneidewin in Gottingen H 202—227

VI (1848) 446 2/usatz zu C, F, Hermanni Parergorum

Fasc.III part. 2 n. XXXI III 797—798

481 560 Die Schriftstellerei des M. Terentius Varro

m 419—502; (502-505)

Unter dem Titel ^Die Schriftstellerei des M. Terentius

Varro und die des Origenes, nach dem ungedruckten

Kataloge des Hieronymus' erschien diese AbJiandlung nm

einen Anhang erweitert in Sonderausgabe, 83 S, (1847).

VII (1850) 138—139 Zusatz zu KL.BotVs AbJiandlung *ein neues Zeugniss fiber den epischen Cyclus'

Cribt nur Hinweis auf die verwandte Behandlung der Sache in detn Corollarium dispat. de hiblioth. Alexandrinis p. 48 ff. vgl. I 166 Anm.

312-317; 472—477; 555—612 Plautinische Excurse I

—XVI II 437-660

312—317 I U^iur femen fefninur] U 437—444

317—328 II [conectere und verwandtes] II 447—449

319-320 m [volup volupe] II 450—452

472 477 IV [illim istim exim und verwandtes]

II 453-458

555—556 V [jfistrinum pristinum pristrinum]

II 458-461

556—558 VI [sublimen suhlimis] H 462-465

559—561 VII [drachma drachmna] II 469-^ 473

561—566 VIII [trapezita tarpezita] IT 524-529

566—576 IX [pos poste post^ an ante] II 541 555

576—583 X [Uebergang des e in i in Compositis]

n 556-564

583—587 XI [lactis simUis oder lacti similis?]

II 570—574

587— 599(Nachtr.p.612) XII [Unterschiede der scenischen

und daktylischen Poesie] »11 581—608 (599 Anm.)

744 AimANG.

TH 599-606 Xm [EUipse der Copula est] U 608-617

606—610 XIV [lac lacte lactes\ H 574-579

610 611 XV [jauf^facere pufyrefacere und verwandtes]

II 618-621

611—612 XVI [zum Casinaprolog] II 658—659

622 ~ An Prof. K. Ldirs iiber den trodwiisclten Septenar

(Zusatz zu Heimsoeth^s Schreiben an Lehrs ^tlber die neueste metrische Theorie') II .280 Anm.

Vra (1B53) 150-160, 159*; 475-494 Plautinische Excurse XVII -XXm n 473—646

150 154 XVII [Weiteres iiber tarpeeUa: Metathesis

und Hyperthesis] II 529—536

154—155 XVIII [aqua aqud\ II 604-606

155—159 XIX [Nachtrage zu Excurs VI. IX. XII. IV;

posted postid postidea, antidltac antideo]

n 465 Anm., 544—545, 548 Anm., 592 Anm., 458-459, 564—568

159 160, 159* XX [Construction von similis]

II 579—581

475-479 XXI techna techina II 473-477

479—486 XXII ne nei ni II 622—632 _ 487—494 XXm EI = i H 632—644

288 Satumische Grabschrift IV 735

289—292 Zur Kritik des Terenz III 297—300

298—304 siremps in der lex Rubria IV 56—63

306-307 Zu Plautus Menaechmen [IV, 2, 1 (571 flF.);

unterzeichnet E.] II 726—727

308 320 Cicero flber die Servianische Centurienverfas-

snng ra 637—651

404 406 (Nachtr. p. 415) Ueber die Servianische Cen-

turienverfassung nach Cicero (an Geh. Justizr. Huschke)

ni 651-654

448 464 (Nachtrag flber subruptus p. 494) Nachtrage

zu der lex Rubria IV 63—81 (68)

494—495 Der Genetiv senati IV 171—172

IX (1854) 1-19 (Nachtrage p. 159-160*) Die alteste Sci- pionengrabschrift IV 213—237

ANHANG. 745

IX 156—159 Plautinische Excurse. XXIV Nominativ plur.

der 2. Decl. auf s II 646—652

443-448 Zur Rede des Kaisers Claudius IV 751—756

451 Anm., 454 Anm. ZusiUsse gu Th. Mommsen^s Aufsaiz

^altromische Inschrift in Basel' (mit einer Steintafel). Die Abbildung ist dieselbe une P. L. M. E. Taf. LXI

IV 337 Anm., 201 Anm., Taf. XII

469 477 Palimpsestblatter zu Cicero de fato

m 674-682

478— 480 (Nachtrag p. 640) Grammatisches; zu Juvenal

[VII, 204] n 536-541

496 Zusatz eu M(mmsen's Aufsaiz *die Venusinischen

Fasten'. Hinu^is auf bevorstehende PtMication.

639 Nachschrift zu M<mmsen*s Aufsatz ^altromische In-

schrift in Basel' IV 338 Anm.

X (1856) 110 Anmerhung zu W. Schmibfs Aufsatz *die Parti-

cipia Praesentis* IV 375 Anm.

398 Zusatz zu Vischer^s Aufsatz *eine Kretische Inschrift'

II 532 Anm.

445-447 Plauti 'Lipargus' II 729—731

447-455 Plautinische Excurse XXV. XXVI

447 451 XXV [Nachtrag zu Excurs VII] cycnus cucinus.

lychnus lucinus II 473; 477—482

451 455 XXVI merces mercis merx mers II 652—658

XI (1857) 129 F(9Wor^ jW* * Aegyptologische Bedenken* [von

J. W. LSbdl]

477-480 Auch ein Wort fiir Cicero IH 697—701

612—614 ZuscUz zu ^Metrisches' von F. Bucheler

m 794—795

628—636 Zu Horatius [carm. H, 1] III 602—611

640 ZusfUz zu H. A. Koch's MisceUe *zur Kritik des

Caesar* II 715

Xn (1857) 99—115 (Nachtrag p. 159. 160) Plautinische Ex-

curse. XXVII Latinisirung griechischer Namen durch

Vocaleinschaltung II 482—502 (500 Anm., 502—503)

130—131 Lexikalisches: 'Pecuascere' IV 736—738

147—154 (Nachtr. p. 160) Varroniana (Sententiae. Pseu-

dotragoediae. Imagines) m 522 530

746 ANHANG.

XII 219-320 Ad Rev. P. Marchi epistolium IV 280 Anm.

457 Zu Plautus [Bacchides I, 1, 51] V 566

457-459 Zu Horaz [Carm. H, 1] III 611-612

473—476 Plautinische Excurse. XXVIII Vocaleinschal-

tung. ApoUonis 11 502—508; 494 Anm.

626 Zu Plautus Pseudulus [V. 736J 11 728

639—640 Zusatze zu den Plautinischen Excursen XXVII.

XXVIII nebst einem Nachwort filr Herm Madyig

II 509-511

XIII (1858) 136—144 Zu Xenophon. Zwei Rechnungsfehler in der Anabasis I 437—448

157— 163; 163— 174 Zu Herodian's Kaisergeschichte und

Cicero de fato 1541-550; III 683— 696

206 Anm. Anmerkung m P. Langcn's Aufsatz ^Ueber die

Metrik des Phaedrus' II 716

309 315 Stichometrisches bei Diogenes Laertius

I 190—196

317—319 Zu Varro'8 Imagines HI 564—565

319 320 Erotemata philologica. 1. 2 (unterzeichnet V.

A. W. G.) V 597; H 722-723

471 473 ^(5a^;sf ti.^ntnarA^Mn^e» je^uVarronischenBriefen

von L. Mercklin und H. Brunn III 577—579; 580 Anm.,

581 Anm., 582 Anm.

477*— 480* Erotemata philologica. 3 8 (unterzeichnet

V. A. W. G.) V 597-599; H 723-724

XIV(1859) 131— 141; 284— 319; 378-418 (Nachtr. 485-488)

Epigraphische Briefe. An Herrn Professor Th. Mommsen

IV 323—426

131 141 1. Die Marcellus-Inschrift von Nola (mit einer

Steintafel) IV 324-335; Taf. XI A

DieAmdungistdieselbe wie inP.L,M.E. Taf.XCVID

284 298 2. Die luno-Seispes-Inschrift von Basel (mit

einer Steintafel) IV 335-354; Taf. XI B

Die Ahbildung ist dieselhe wie in P. i. M. E. Taf LXIIA

298 319 3. Der Popillische Meilenstein von Adria (mit

einer Steintafel) IV 354-382; Taf. XIII A

Die AVbHdung ist dieselbe une in P. L. M. E. Taf LIVA

378-388 4. I longa und Apex IV 382-394

ANHANO. 747

XrV 389—418 Epigraphische Briefe. 5. Die lateinischen Sortes IV 395-426

XV (1860) 628 Zu Cicero in Sueton^s vita Terentii

m 264-265

637 Teretina tribus TV 760-761

XVI (1861) 297—298 Zur lateinischen Anthologie

rV 254-256

299-300 Zu Diodor [XII 57] (unterzeichnet 61)

I 756-758

300-301 Zu Cicero de republica DI 673

EnthdU ausser dem in Opusc, a, a, 0, abgedrncktm die MiUheilung der Detlefsen!schen Lesung von III, 12, 21

304—308 Etymologie von damnumy damnare, damnas.

An Geh. Justiarath Sell II 709—714

601—614 Vocalunterdriickung in der Schrift; Praenesti-

sches Latein IV 479-493

618—619 Neue Herculanische Papyrus

VerkUndigt die hevorstehende Publication einer neuen Serie der vol. Hercul,

625—626 (Nachtrag p. 640) MENATES. MINATIVS

IV 477-478 (473 Anm.)

639 Zu Cicero^s Sestiana (unterzeichnet €i.)

Die Conjectur M. Seyfferfs iei Cicero pro Sest 51, 110 (reculam statt^regulam), in Berl. Zeitschr, f.Gymn.-W.

XV p, 701 vorgetragen, sei schon von K. Keil im Bhein, Mus. XVI p. 316 und von Latendorf in Jahrb. f Ihilol, Bd. 81 (1860) p. 728 vorweggenommen.

XVII (1862) 138—139 Anmerkung m C. WadhsmutKs MisceUe ^Pompejana'.

Mittheilung aus Mommsen's Scheden iiber die Fomp^Or nischen Inschriften C. I. L. IV n. 2440 und 2450,

140 142 Satumier des Grabmals des Eurysaces

IV 749—751

142 143 Philodemus in Herculanischen Papyrus

meldet das Erscheinen der beiden ersten Hefte der Bd.

XVI 618 f signalisirten PublicaMon.

144—145 VocalunterdrUckung in der Schrift

IV 487-488

748 ANHANG.

XVII 300-303 Grabschrift der Senenia Posilla

IV 746-749

328 Erklarung der Redaction.*)

460 462 Zu Aristophanes Thesmophoriazusen [9. 15 ff.]

I 751-753

462 Zu Herodot (unterzeichnet Z.)

Die Conjectur Hercher*s zu Herodot IH, 22 (dv^qpupov) in Jahrb. f. Philol Bd. 85 (1862) p. 108 steUe nur die Vulgate vor Wessding uneder Jier.

474 Zu Avian (unterzeichnet Z.) III 811

605—609 (Nachtrag p. 640) Altlateinische Bronze von

Bologna IV 727-732 (732)

XVm (1863) 138-141 (Nachtr. p.320 Anm.) Zum Carmen

de figuris in 802—806 (806)

141 142 Nachtrag zur Bronze von Bologna

rV 732—733

166—168 Bibliographisches. Priscae latinitatis monu«

menta epigraphica.

Genuue Inhaltsangabe und Verzeichniss der Tafdn.

294—296 An Herm A. de S. {Zusatz zu dessen MisceUe

*Zur Beurtheilung Cicero^s) III 705—708

452—456 Zur Sententia Minuciorum IV 738—744

456—458 Zur romischen Kalenderdatirung IV 757—759

479—480 Zu Livius [XXXIV, 49, 8^ III 823-824

XIX (1864) 459—463 (Nachtrag p. 480) Zwei neue Gladia- toren-Tesseren IV 643—648

XX (1865) 1 14 Dreisprachige Inschrift von Sardinien

IV 657—672

XXI (1866) 137- 142 (Nachtrag p. 160) Griechigche Inschrif- ' ten aus Sicilien I 779—787

148—149 Zu Euripides [Medea V. 9 ff.J (unterzeichnet

eip.) I 749—750

292—296 Neue Gladiatoren-Tesseren IV 648—653

296—297 Zur Litteratur der POCOLA IV 566 Anm.

297 298 Capuaner Inschrift (unterzeichnet i.) IV 744—745

*) Sie ist nnten als ZnBats 11 abgedmckt.

ANHANO. 749

XXI 316-320 Zu Sallust [CatU. 53, 5; 22 inii; 39 init; 57]

m 818—823

320 Zu Tacitus [ffistor. m, 5] m 825

331—332 Zusaie eti K. Halm's MisceUe *Zu Aeschylus'

[Sept 26. 22 f. 29] I 744—746

468 470 Weiteres flber Gladiatoren-Tesseren

IV 653-656

488 Zu Tacitus [Annal. I, 50] m 826 * XXII (1867) 598-614 Grammatisches bei Quintilian. An

Herm Prof. Halm III 709—727

638 Zu Aristophanes [Thesmoph, 106] V 283-284 XXm (1868) 218 Zu Quintilian IH 727—728

508—517 Zu Aristophanes FrSschen [151—153; 179 ff.;

165 ff.] V 272—283

518-519 (Nachtrag p. 704) PRODE

IV 761—763 (763—764)

660—661* Zur Plautuslitteratur m 67-69

690—691 Zu Isokrates [de pace § 8] V 569—570

XXIV (1869) 1—32 (Nachtrag p. 132) Zur Geschichte des lateinischen Alphabets IV 691-725 (726)

131—132 menMa (unterzeichnet 'Kein Sprachverglei-

cher') IV 764

327-328 Zu Euripides [Cyklops 558 K.] V 234—235

482 492 Curae secundae zu Heft I der 'Neuen Plau-

tinischen Excurse' IH 120—134

XXV (1870) 306—312 cuM -=■ uM \md Terwandtes bei Plantus m 135—143

318-319 Zu Cicero de republica [1, 26, 41] IH 813-814

319 320 Erotemata philologica. 1. 2 (imterzeichnet F.f.)

V 600-602

456 Zu Flacidus und lateinischer Glossographie

m 55-66 XXVI(1871)483-488 Zur Plautuslitteratur. II m 69—77

494-496 Zu Cicero de oratore [1,59,251] HT 814-817

496 Erotemata philologica. 3. (unterzeichnet F. f.)

V 602-603

599 637 Canticum und DiTerbium bei Plautus

m 1—50

750 ANHAKG.

XXVn (1872) 114—126 Aeschylus' Perser in Aegypten: ein neues Simonideum V 194 210

186 192 (Nachtrag p. 352) Nachtrag zu ^Canticum und

Diverbium bei Plautus' III 50—54

193—214 Aug. Ferd. Nake aber die thebanische Tetra-

logie des Aeschylus. Dem Andenken Ludwig Schopen's gewidmet V 165—194

333—342 Zur PlautusUtteratur. m m 78—90

349-— 351 Erotemata philologica. 4. 5 (unterzeichnet F. f.)

V 603-606

495—496 Erotemata philologica. 6 (unterzeichnet F. f.)

V 606—607 XXVin(1873) 151—170 (Nachtrag p. 352) Bibliographisches

zu Camerarius' Plautusstudien m 90 119 (V 41 Anm.)

189 192 Zur lateinischen Anthologie [Lactantius de ave

phoenice] . m 806—811

350—351 Erotemata philologica. 7 (unterzeichnet F. f.)

V 607—609

511 512 Erotemata philologica. 8 (unterzeichnet P. f.)

V 610-612

586 614 Eine Berichtigung der republicanischen Con-

sularfasten. Zugleich als Beitrag zur Geschichte der romisch-jQdischen internationalen Beziehungen

V 99-131

XXIX (1874) 337—344 Epimetrum zu Bd. XXVin p. 586 614: Romische Senatusconsulte bei Josephus

V 131—140

XXX (1875) 428—435 Nochmals der romische Senatsbe- schluss bei Josephus Antiqu. XIV, 8, 5 V 140 148

XXXI (1876) 480 Prosodiezwang (unterzeichnet S. E.)

V 595-596

481—492 Unsere heutige Aassprache des Latein. Aus

einem Schreiben an 6eh. Hofrath Perthes in Carlsruhe

IV 766-779

530 557 Philologische Unverstandlichkeiten

m 144-176

ANHANG. 751

2. Im (alten) Rheinischen Museum fiir Philologie, herausgegeben von Welcker und Nake (Bonn).

IV (1835) 153-216; 485—570 Ueber die Kritik des Plautus

n 1—161

V (1836) 153-154 Nachtrag zu Band IV p. 176

n 29 f. Anm.

3. In der Zeitschrift fiir die Alterthumswissenschaft,

herausg. Yon Zimmermann (Darmstadt).

IV (1837) Nr.91— 93 p. 737-758 Schreiben an Herm Pro- fessor und Gomthur Dr. Hermann [iiber den Mailander Palimpsest des Plautus] H 166—197

4. In den Annali delF Instituto di corrispondenza

archeologica (Roma).

IX (1837) 183 189 De amphora quadam Galassiana litte- rata. Dazu die Tafel in ^Monumenti delF Inst.' XLIV^

I 788—794; Taf. I

XII (1848) 171—197 Vaso dal Pelope. Dazu die tav. d'

agg. N— 0 I 795-814; Taf.II.III

In den Opusc. a. a. 0. in der urspriinglichen deutschen

Fassung abgednickt.

XXX (1858) 163—173 Pelope ed Oenomao. Dazu die tav.

d' agg. K I 815-827; Taf. III

In den Opasc. a, a. 0. in der urspiinglichen detitschen

Fassung abgedruckt.

5. Im Philologus^ Zeitschrift fUr das class. Alterthum,

herausg. von Schneidewin (Stolberg [Gottingen]).

I 300 314 Parallelstellen im Plautus als Ursache von Glossemen H 274—291

6. In den neuen Jahrbiichern fur Philologie, herausg.

von J. Chr. Jahn (Fleckeisen) (Leipzig).

LXIX (1854) 112 116 Abdruck der Becension der ^lnscr. Neapolit. ed. Mommsen' aus dem litt. Centralblatt (s.u.).

752 ANHAMQ.

LXXV (1857) 253 G«denktafel zu A. BSckVs Jabilaum

V 706—707 LXXVn (1858) 521- 522 Gratulationsdiplom zu F. Thierech'

Jubilaum V 708—709

761—801 Der Parallelismus der sieben Redenpaare in

den Sieben gegen Theben des Aeschylus I 300 361 LXXIX (1859) 96 Berichtigung zu Band LXXVII p. 778

I 328 LXXXI (1860) 10 f. Gratulationsdiplom zu F. G. Welcker^s

Jubilaum V 709-710

510 Erotemata philologica (unterzeichnet X. Y. Z.)

V 599-600

824 Nachtrag zu Band LXXVII p. 786 I 338 Anm. XCVII (1868) 341—343 Zu Plautus Miles gloriosus [23 f.]

An Prof. Fleckeisen III 789—793

CIII (1871) 639—640 Zusate eu Fleckeism's Aufsatg 'Zur

Plautinischen Onomatologie' III 321—323

»

7. In den Jahrbiichern des Yereins von Alterthums-

freunden im Bheinlande (Bonn).

Heft XXXVU (1864) p. 72-102 Ino Leukothea.

Erschien erweitert als selbstdndige Schrift; s. o. I Nr. 17. XXXVm (1864) 184— 185 Andeuhmgen uber antike Gewickts-

steine, die in dem ndchsten Aufsatz ausgefuhrt sind. XLI (1866) 9-24 Antike Gewichtsteine; mit einer Tafel

IV 673-690; Taf. XXm

8. In der Neuen kritischen Bibliothek ftlr das Schul-

und Unterrichtswesen^ herausg. von Seebode.

VII (1825) 820—825 'H Iv eOpuTr^bui ^dxii (Gedicht, vor- getragen in Wittenberg 1824) V 690-694

IX (1827) Stack 5 Replik an Herm Wilhelm Dindorf zu Leipzig gegen unbefugte Bekanntmachung eines PriTat- schreibens von Friedrich Ritschel und anmassliche Ein- fUhrung desselben in das Publikum [vgl. Ribbeck: Ritschl I p. 41].

AKHANG. 753

9. In der Jenaischen allgemeinen Litteratur-

Zeitung.

1830 Nr. 25. 26 p. 193—206 Recension von Stager'8 'Ai- schylos Sieben gegen Thebe' (unterzeichnet A. B. C.)

V 210—220

10. In der Hallischen allgemeinen Litteratur-Zeitung.

1831 Nr. 121—124 p. 321—349 Recension von SchSll^s Ge- schichte der griechischen Litteratur tibers. v. Schwarze und Pinder V 149-164

232—234 p. 569—587 Recension von SchSne de per-

sonarum in Euripidis Bacchabus habitu scenico (ano- nym) V 235-248

1832 Nr. 159 p. 629—632 Recension der Frotscher'schen Ausgabe des Rutilius Lupus (anonym).

Vgl RMeck: Ritsdd I p. 323.

212 214 p. 409 431 Recension von Aristophanis co-

moediae ed. B. Thiersch. Bd. I und VI, 1 (anonym)

V 249—272

221 p. 481 483 Selbstanzeig6 des Apparatus criticus

in Aeschyli tragoedias.

1 833 Nr. 16 - 1 7 p. 12 1 134 Recension von Ho£Fmann's und Schweiger^s Handbiichem der classischen Bibliographie und Weber's Repertorium V 613—626

. lllp. 273ff. Selbstanzeige des Thomas Magister (unter- zeichnet Eg.)

208—209 p. 441—450 Recension von L G. Vossii Ari-

starchus ed. Fortsch. Bd. I (anonym) V 573—577;

n 667-676

1834 Nr. 143—144 p. 529-542 Recension von Plauti fiabu- lae ed. Lindemann V 3]4f. Anm., 316f. Anm.

11. Im Litterarischen Centralblatt^ herausg.

von Zarncke.

1852 Nr.49 p. 792 795 Recension von Mommsen's Inscrip- tiones regni Neapolitani latinae V 584 592

FB. KITBCBELII OPV8CVLA V. 48

754 AKHANG.

12. In 6osclien's Deutscher Elinik.

Bd.Vn (1855) Nr. 1 p. 6»-6^ Gutachten, arigehdngt an Kilian's Aufsaitz ^TJeber die ricktige Ausspraehe der in ideus aus- gehenden ancUomischen Adjective' I 769—773

XII (1860) Nr.3 p. 31^—32^ Erwiderung, angehangt an Kilian's Replik ^Herr Prof. S. Schultze in Greifswaid als PhUo- log' I 773-778

13. In den Abhandlungen der k. Bayrischen Akademie

der Wissenschaften Cl. L

Bd. X (1864) 2. Abth. p. 293—356 Die Tesserae gladiatoriae der Romer. Mit 3 lithograph. Tafeln

IV 572-643: Taf.XX-XXH

14. In den Beriphten der k. Sachsischen Gesellschaft

der Wissenschaften.

Bd. XVIII (1866) 56—74 Ueber TibulFs vierte Elegie des ersten Buchs m 616—636

15. In den Acta societatis philologae Lipsiensis.

I 393—395 Zu Euripides [Cyklops 321 ff. und lon 1196f.]

V 232—234

II praef.p.XI Zu Plautus Trinummu^ 491 V 793—794

praef.p.Xn Ueber consere = censere und endoteridia

m 832 Anm., 834

448 f. 450 f. AnmerJcungen und Naddrag m A. Kagi's

Miscelle iiber dTfipaTOC, dTTJpaTOC, dTVjpavioc

V 570-572

470 Zusatz m G.Lowe's Miscelle iiber die Glosse entoridia

bei Philoxenus m 831-834

V praef. p.mf. Nachtrag zu der Ausfuhrung uber ^entoridia^

m 834-835

VI 365—368 Varronianum idemque Plautinum

m 188—191

ANHANG. 755

IV.

Beitrage zn Sammelwerken oder Schriften anderer.

1) Zum Conversationslexikon der neuesten Zeit und Litteratur.

Leipzig, BrOCkhaUS. 1833. Wi«derftbdniek

Bd. III p. 449—450 F. Passow (unterzeichnet 88) V 92—95

p. 497— 500 Philologie (unterzeichnet 88) V 1 18

726—728 K. Reisig (unterzeichnet 88) V 95—98

2) Zu Ersch und Gruber^s allgemeiner Encyklopadie der

Wissenschaften

Sect. III Th. 1 (1830) Ode (Volkslied) der Griechen

I 245—257

Sect. III Th. 3 (1832) Olympus der Aulet I 258-270

Sect. m Th. 4 (1833) Onomakritos von Athen I 238—244

Sect. III Th. 5 (1834) Orion und Oros, griechische Gram-

matiker.

Vgl Opusc. I 683 Anm,

3*) Verhandlungen der Gothaer Philologenyersammlung p. 33 -34 ff., 42 V 577—581; 705

3^) Verhandlungen der Bonner Philologenversammlung p. 1, 8—10, 63, 84—85 V 583

4) Enger de Aeschyliis antistrophicorum responsionibus

(Vratisl. 1836) p. 36—46 V 224-231

5) Lobell Weltgeschichte in Umrissen und Ausfiihrungen.

Bd. I (Leipzig 1846) p. 600—602 ^Stufengang, welchen das Homerische Epos durchschritten hat' I 59 f. Anm.

6) C. Suetoni Tranquilli praeter Caesarum libros reliquiae

ed. A. Reifferscheid; inest vita Terenti a F. Ritschelio emendata atque enarrata (Lips. 1860) p. 26 ff. und 481ff.

m 204-214; 215—279

7) W. Brambach rhythmische und metrische Untersuchungen

(Leipzig 1871), Einleitung p. IX-XI V 592-595

8) F. Biicheler de Tiberio Claudio Caesare grammatico (Elber-

feld 1856), praefatio p. m. IV (S. D. Theodoro Momm- seno, Guilelmo Henzen)

48*

756 ANHANG.

9) Corpus mscriptionum Rhenanarum consilio et auctoritate societatis antiquariorum Rhenanae ed. Guil. Brambach. Praefatus est P. Ritschl. Elberfeld 1867. Vorrede.

V.

Zns&tze.

1.

Dedicationsepistel an den Grafen Orti

(in ^Dionysii Halicarnassensis prooemium Antiquitatum Ro-

manarum e codicibus mss.^ de quorum indole et usu disputatur,

emendatum ab F. R.' Vratisl. ap. G. Ph. Aderholz 1838).

m PRIDERICVS RITSCHELIVS 1 8. P. D. | lOANNI HIERO. NYMO I COMITI DE HORTIS DE MANARA | NOBILI VERONENSI I MVSEI PVBLICI LAPIDARII VERONEN- SIS CONSERVATORI | DIRECTORI POLYGRAPHI | SARD. ORDINIS SS. MAVRITII ET LAZARI EQVITL

Duodecimus mensis agitur^ e quo tvO; illvstrissime COMES^ blandaeque urbis tvae dulcissimo hospitio dimissus, e serenis hortis Hesperidum in caliginosas nebulas orarum Cimmeriarum redii. Quo omni tempore dici vix potest quo- ties TVI ac virtutum tvabvm beneficiorumque largiter in me collatorum tum apud me menioriam recoluerim; tum coram amicis per cottidianas opportunitates sim professus. Sive enim veram nec fucatam liberalitatem tvam cogito, sive raram etiam in Vestra terra, leporum omnium venerumque altrice, sermonis et morum suavitatem, sive artium littera- rumque amorem flagrantissimum^ sive acerrimum studium ad humanitatem informandorum civium tvobvm, aptumque rebus urbanis gubernandis ingenium: cum multa sane, dum inter populares tvos moror^ vel benevolentiae documenta expertus sim vel digna aemulatione exempla cognoverim, tamen cui uni tantum, quantum tibI; et debeam et tribuam, profecto scio neminem. Recordare quaeso illius diei, quo TE duce et interprete Museum Scipionis Maffei nomine nobi- litatum^ TVA autem industria laetius in dies efflorescens, ego

ANHANG. 757

et carissimus Aemilivs Bravnivs noster peryestigabamus^ defessi autem quamvis fructuoso scrutandi negotio^ refrige- randi recreandique caussa cippo Sex. Atilii Sarani insidentes inter potum festivissime confabulabamur: recordare Mantuani poetae earumque machinarum^quas satius faerit silentiopremere: recordare domestici illiuS; quo nos non nolentes coercebas^ carceris, amplissimis quidem librorum copiis stipatos quibus luculenta tibi bibliotheca affluit, ex urbe autem discedendi libertate vel publica interposita auctoritate privatos *)

Pro tot tantisque tvis de me meritis etsi gratia um- iv quam referri nequit^ babenda tamen tanta est^ quantam maximam capere animus possit. Eum autem sensum cum aliquo testimonio palam declarare pridem decrevissem^ nunc mallem sane aliquid in promptu fuisset, quod propius ad Vestra Italorum studia attineret, qui in artium potissimum antiquitatumque amoenioribus diverticulis habitare soliti, haud fere codicum rimandorum tractandaeque grammaticae aman- tissimi exstiteritis. Sed parumper haesitanti animum hoc addidit, quod argumenti exilitas illa et facile excusari morae fuga; et fortasse ipsa voluntate animique sinceritate com- pensari videbatur. Accessit^ quod in eo nostra disputatio scriptore versatur^ quem, quibus obsitus est sordibus purgari^ et liberari quibus obscuritatibus laborat Yestra imprimis referat: ut qui in ipsis originibus et rebus gestis principis Italiae urbis illustrandis operam collocarit suam.

Accipe igitur qua me dudum assuefecisti benignitate levidense^ quod tibi^ vir dilectissime, obtuli dicatumque esse volui munusculum, meque quod adhuc fecisti amare perge. Praeterea aegre ferre noli^ quod de reliquis, quae adieci^ huius opellae nostrae exemplis ad populares quosdam Tvos clarissimos transmittendis non veritus sum te solli- citare: ad Cattanevm, Bentivolivm, Catenam, Gattvm, Labvm Mediolanenses, Bettivm et Moschinvm Venetos, FvRLANETTVM Patavinum, Equitem de Iaeoer Veronensem. Praeter quos cum etiam Biancono Bononiensi^ Equ. de

*) [Vide quae de hoc hospitio Veronensi Ribbeckius narravit vitae Bitschelianae vol. I p. 222. C. W.]

758 ANHANG.

FvRiA et MiLiARiNO Florentinis, Yermiliolo et Speroni Perusinis, Romanis autem Revv. Patr. Marco et Falsacapae^ ac praeter cetei^os incomparabili comitate viro Lavreano, summae nunc litteratorum laetitiae thesaurorum Vaticanonim praefecto^ denique Theinero, Lancio et Delicato suavis- simis; memorem infinitorum, quibus me obstrinxerunt et ex parte cumularunt, beneficiorum animum publica hac gratiarum actione declaravero, etsi nihil admodum^ nisi quod pietas et honestas postulat, egisse videbor, tamen mihi ipse certe pristinoque desiderio meo satisfecero. TV autem, COMES NOBILISSIME, iterum iterumque vale ac mihi fave.

Scribebam Vratislaviae prid. Non. Avg. a. cioiocccxxxviii.

2.

Dedication an Gottfried Hermann (in 'Atheteseon Plautinarum liber 1% 1844*)).

FRIDERICVS RITSCHELIVS | S. P. D. | GODOFREDO HERMANNO | EQ VITI PER ILLVSTRI | PHILOLOGORVM DRESDAE CONGREGATORVM PRAESIDI.

Dici vix potest^ Hermanne^ quanto dolore sim afiectus, quod propter domesticas rationes, quas hic enarrare nihil

*) Diese Sonderaasgabe wnrde in mehreren Exemplaren an die Dresdener Philologenversammlung geschickt (s. die Yerhandlnngen ders. p. 3). Davon nahm G. Hermann, ihr Yorstand, Veranlassung in seiner Rede dberFr. Wolfg. Beiz die Worte 2u sprechen, diein der Geschichte der Plautusstudien einen hervorragenden Denkstein bilden (s. Yerh. p. 9) : ^Als Reiz einmal ein Bnch suchte, wobei ich ilun leuchtete, waren wir an ein Bucherbret gekommen, das viele Ausgaben des Plautos enihielt. Da blieb er stehen und sprach: «das soll Ihre Braut sein: mit der verlobe ich Sie hiermit f5rmlich, und der sollen Sie treu bleiben)^ . . . Uebrigens ist die erw&hnte V erlobung freilich nicht bis zar Yerm&hlung gedieheUf da ich nicht nur ein anderes Versprechen zu Idsen habe^ sondem auch indessen alt geworden bin, and^ ein anderer noch in der Bliithe der Eraft stehender Freier au^etreten ist, dem ich meine Verlobte gem imd willig {Lberlasse. Sein Becht darauf hat er, da er zu unserm Bedauem nicht persSnlich erscheinen konnte, von neuem durch den zu unserer Begrtlssung geschriebenen Atheteseon PlatUinarum liber primtis dargethan.'

ANHANG. 759

attinet; non licuit te, cuins scis quanto teneri desiderio soleam^ in iucundissimo hospitio Dresdensi coram intueri atque appellare tvaeqve virtutis yenerationem cum sua- vissimis amicis et familiaribus communicare, quorum prae- sentia conicio istum te praeside illustrem conventum con- decorari. Quod quidem pergrave mihi damnum ut aliquo modo resarcirem meamque absentis memoriam cum tibi tum tot caris capitibus redintegrarem et saltem sic pars essem laetissimae societatis vestrae, haec ad tb misi de loco e communibus litteris petito nuper perscripta. Quae tibi sacra essent etiam non consecrata: tibi enim accepta referuntur^ qui non tantum ad humanitatis studia et ipse et per Reisigium TVVM Lobeckiique TVI Spitznerum, quos cum tot aliis viris TVAE grata Borussia disciplinae debet, olim me informaris, sed etiam horum^ quae ad comicum spectant^ studiorum unus mihi dux et sola praeter divinum Britanni ingenium lux exstiteris. Quodsi eam ipsam operam tvam^ qua tam praeclaram viam stravisti^ aliquoties nunc impugnavi: id ubi recte fecero, minime dubito quin idem aut pridem ipse in- tellexeris aut eorum quae mihi contigere praesidiorum usu ilico intellexisses; ubi minus recte^ haud gravate liberi lau- dator oris condonabis. Vale, carissime Hermanne, vir laude mea qualibet maior: nostrasque litteras, quod per tot lustra fecisti; non Dresdae tantum^ sed per plurimos annos regere perge: perge bene mihi velle^ et si qui philologorum auspi- cato TVO moderamine laetantium mihi bene volent, meo nomine, si fas est petere, saluta.

Scribebam Bonnae X Kal. Oct. a. cioiocccxxxxiiii.

760 ANHANG.

3.

Widmung an Monsignore Laareani

(in ^Dionysii Halicamassensis Antiquitatum Romanarum libri I capita XXX priora ex optimis codicibus emendata a F. R/

Bonnae formis Georgii 1846).

VBNERABILI-VIRO

GABRIELI LAVRE ANI

PII-IX PONT -MAX-PRAELATO-DOMESTICO PROTONOTARIO APOSTOLICO BASILICAE- DIVI PETRI -CANONICO BIBLIOTHECAE.- VATICANAE PRAEPECTO ARCADIAE VNIVERSAE CVSTODI XII VIRO COLLEGII PHILOLOGORVM VRBIS INGENII DOCTRINAE ELEGANTIAE LAVDE FLORENTISSIMO DE HYPERBOREORVM^ STVDIIS ROMANIS CONSILIO COMITATE LIBERALITATE BENE MERENTI8SIM0

FRIDERICVS RITSCHELIVS

D D L M

GRATAE MEMORIAE ERGO

4.

Vorwort zu dem Programm ^Gantica Trinummi Plautinae*

(Bonn 1848).

Dum in perpolienda Plauti Trinummo privata industria elaboro non cogitans de publicis negotiis; repentina moni- tione ad muneris officium excitor^ quod paene oblitus eram: quo quidem sollemni ad festissimum diem celebrandum invi- tationi aliquid proludendum est e communibus litteris petitum. Scribendi igitur cum necessitas urgeat, ad elimandum autem aliquid desit otium^ visum est ex eo quod in manibus est argumento materiam potius commentandi iudicandique tam- quam instrumenta, sed ea ut puto haudquaquam inutiliay

ANHANG. 761

expromere quam iustam commentationem nexamque ratio- cinandi continuitatem edere. Itaque ex ipsa illa fabula Plau- tina eam partem delegi, qua cantica continentur initio actus II posita: quorum ut canticorum omnium et difBcillima emen- datio est et dubitationum plenissima. Quoniam autem cum em^ndatio omnis ex antiquorum fide librorum mss. pendet^ tum ad horum et propriam indolem aestimandam et mutuas rationes perspiciendas ipsa cantica imprimis apta sunt: scenarum illarum, quales in optimis codicibus scriptae ap- parent^ integra exeinpla exstare volui quanta potuit fide repraesentata. Nam cum in liberiore genere metrorum sciant, qui horum usum habent^ cardinem rei in eo verti ut^ quae distinguendorum inter se versuum ratio sit^ curiose obser- vetur: faeile intellegitur hoc sola annotatione non potuisse ullo modo quale esset satis vel plene vel plane significari.

5.

Vorwort zu dem Programm ^Canticum Pseuduli Plautinae

emendatum* (1850).

Exemplorum cum duplex vis sit^ aut ut adhortentur ad imitandum aut ut dehortentur^ non profecto e priore genere petitum est quod infra proposuimus, sed idem tamen ita comparatum, ut in ipsa morum nequitia mirificam habeat ab arte poetiea commendationem. Verum haec ars poetae ut quae qualisque sit, et plenius et rectius quam adhuc potuit pernoscatur^ opus esse philologi arte intellegetis, ubi Plau- tinae quam vobis exhibemus scenae eam speciem, quae per saeculorum intervalla ad nostram aetatem prodita est, cum nova forma comparaveritis quam illa iusta emendatione in- duit. Versatur autem ea in Psevdvli servi sermone, qui fabulae scena paenultima continetur: cui et verborum inte- gritas et sanitas sententiarum et numerorum elegantia sic nisi fallimur non improbabiliter restituitur.

762 ANHANO.

6.

Einleitung zu dem Programm ^Canticum Menaechmorum

Plautinae' (1851).

Goniunctam iuris consultorum philologorumque operam cum aliae scenae Plautinae postulant ad leges et iudicia spectantes, tum memorabile in hoc genere canticum quod est in Menaechmis act. lY sc. 2. Quod cum nec probabi- liter emendari sine explicatione possit nec sine emendatione satis tuto explicari; tamen ab alterutra* parte esse exordien- dum apparet. Vt igitur habeant, ubi nos philologos edoc- turi paullo confidentius quam in tralaticia scriptura pedem figant iuris periti, non reformidato errandi periculo hos ipsos yisum est aliquo exemplo docere, qua fere via cum e scrip- torum librorum memoria tum e metricae potissimum artis rationibus ad saniorem formam Plautini versus esse revocandi videantur. Facimus autem id ita, ut nostra coniectura pro virili parte instaurato Menaechmi sermoni eorum codicum^ e quorum fide emendatio Plauti omnis pendet^ discrepantias sine caussarum expositione subiciamus.

7.

Yorwort zu dem Programm ^Canticum Mostellariae

Plautinae' (1851).

Yarietatem delectare etsi non inepte dictitant^ tamen nos cum idem genus, e quo prooemiandi argumentum iam aliquotiens petiimus^ nunc recolimuS; vix est verendum ne vobis fastidium potius et satietatem quam aliquam iucundi- tatem afferamus. Quippe is scriptor est Plautus^ cuius cum ingenita ars et virtus novitatis gratiam perpetuet legentibuSy tum temporum iniquitate effecta difficultas atque depravatio inexhaustam quaerendi exercendique materiam philologis praebeat. Itaque illorum commodis eo consuluimus, quod fabulae alicuius aliquam scenam (potuerat enim quaelibet alia deligi) ita perpui^atam pristinoque nitori suo pro virili parte restitutam proposuimus^ ut et cum minore quam antea offensione et ut speramus cum aliqua voluptate legi intellegi-

ANHANG. 763

que possit; ad horum autem utilitatem spectare brevem quam subiecimus earum rerum notationem yoluimus, quibus, qui.rationes perspicere nostrae biopOu)C€U)c vellent^ non posse carere viderentur. Quodsi qui yel sic sibi satis factum ne- gent, solacium ex ea varietate capiant, quam infra positi scholarum indices affatim suppeditant: quos et crescens sin- gulis annis doctorum frequentia et multiplicis doctrinae ap- paratus uberrimus satis robis commendabit Qua tamen va- rietate vobis auctores sumus ut cum iudicio atque delectu utamini neve obliyiscamini^ quod obliyisci paene in morem yertit huius saeculi; 7ToXu^a6ir|V voov oO qpuetv, sed omnes yirtutis numeros tv T^Xetov continere.

Est autem^ quem partim yeterum librorum beneficio partim vi rationis emendatum yobiscum communicamus, Phi^ lolachetis adulescentis in Mostellaria hio sermo.

8.

Epilog zu dem Programm ^Porcii Licini de yita Terentii

versus integritati restituti' (1859).

Mirabimini fortasse^ commilitones, nuUain in hac tota disputatione mentionem losephi Scaligeri factam, qui Porcii versus a se ut ait castigatos animadversionibus in Eusebii Chronologica suis inseruit p. 144 ed. alt. Fatendum est autem praeter unum versum sextum^ ubi abit in Graeciam recto iudicio edidit, in reliquis quae sua usus coniectura pro- posuit omnibus ne unam quidem quae probari possit litteram esse. Quod ne in tanto viro perperam interpretemini; obli- visci nolite quantos per horum trium saeculorum decursum disciplina philologica progressus fecerit^ in hoc potissimum intricatiore genere^ in quo quod nunc tanto plus quam Sca- ligeri aetate sapere didicimus^ non nostrae potius virtuti quam alterius Scaligeri divino ingenio acceptum referimuS; Ricardi Bentleii. Itaque hoc exemplo moniti in vestris quo- que studiis, quorum et varia et lauta invitamenta vobis pa- rata ei qui subiecti sunt indices ostendunt, illud diligenter cavete ne deposita quae maioribus debetur reverentia immo*

764 ANHANG.

destius superbiatis; bene memores post nos quoque exstituros quiy quanto nos intervallo illos^ tanto nosmet pone se ipsi relinquant. Yalete.

9.

Schluss des Programms ^Disputatio de poetarum testi- moniis quae sunt in vita Terentii Suetoniana' (1859).

Percensuimus quae in medium prolata sunt omnia: satis facere nihil intelleximus. Multa identidem comminiscendo coniectavimus ipsi: non pauca consulti de hac diropiqt amici nobiscum communicarunt: opinandi ambiguitatem quod su- peraret^ inventum est nihil. Fieri potest sane ut sive Valgii sive alius cuiusdam liber (sive finitius Mibellum' dixeris) exstiterit ^Actio' inscriptus^ quo ille veterum poetarum furta vel nescio quas alias culpas exagitaret hac forma usus, ut tamquam accusator prodiret actionemque reis intenderet: quae nisi fallimur Schopeni sententia fuit, simplicissima for- t-asse onmi\im. Sed cum aliqua tamen confidentia quis vel talem coniecturam amplecti ausit, quamdiu non aliquo sal- tem certiore fundamento nitatur vel aliunde petito firma- mento aliquo stabiliatur? Itaque nisi quid forte feliciori aliorum sagacitati rectius successerit, novo hoc exemplo di- scite esse etiam nesciendi artem quandam^ quam meministis saluberrimo consilio commendare Godofredum Hermannum 8oh'tum, fecundissimi in inveniendo vero ingenii virum. Ce- terum valete oblatisque doctrinae copiis studiorumque adiu- mentis ita utimini ut discendi industria atque religione vestra nostram docendi voluntatem fidemque exaequetis.

10.

Vorwort zu der Verkiindigung der Preisaufgaben

in Leipzig 1875.

Certamina eruditionis ab academia Lipsiensi indici non solenty quin professorum aliquis ipse quodammodo in arenam descendat; studiorumque suorum specimen communi eorum^

ANHANG. 765

qui talia legimt^ iudicio propouat. Yidetur hoc a maioribus sic institutum esse^ non tam ut cuiquam nostrum ingenii exercitandi occasio praeberQtur, ea enim hominibus eruditio- ribuB non facile deest^ nec ut aliquis ad quaestiones novas atque reconditiores instituendas instigaretur, nullo enim eius- modi incitamento opus est eis^ qui in ipsis litteris yersantur, sed ut adolescentes litterarum studiosi hoc exemplo quasi quodam stimulo ad certamina gnaviter subeunda incitarentur. Hoc vero anno edenda fuit certaminum indictio nuda omni- que eruditionis omatu vacua. GoUega enim doctissimus at- que humanissimuS; qui apud nos programmatarii munere fungitur^ Ludovicus Langius a febre, quam in itinere Italico per ferias autunmales suscepto sibi contraxit, nondum ita revaluerat^ ut ex multiplicis qua ornatus est eruditionis penu aliquid praeparare et in publicum edere posset.

Nihil igitur restat, nisi ut statim ad eam rem transea- muS; quae agitur.

11.

Erklarung der Redaction (im Rhein. Museum Bd. XVII p. 328).

In Folge eines das Rheinische Museum betreffendeu Zeitungsartikels, der aus einem Pommerschen Blatt, worin er unseres Wissens zuerst erschien, in verschiedene andere libergegangen ist, sind der Redaction mehrfache Anfragen iiber das Fortbestehen oder vermeintliche Eingehen dieser Zeitschrift zugekommen, die uns zu nachstehender Aufkla- rung verpflichten.

Es ist richtig, dass dem Rheinischen Museum eine Unter- stQtzung aus Staatsmitteln, die ihm seit Niebuhr's und des Ministers von Altenstein Zeiten unter allen preussischen Ministerien ungeschmalert geblieben war, seit Anfang dieses Jahres durch denHerrnStaatsministervon Bethmann-Holl- weg wegen mangelnder Fonds insoweit entzogen worden ist, dass die Anzahl von Exemplaren, die bis dahin behufs der Vertheilung an preussische Gymnasien zum Ankauf kamen^ aruf % herabgesetzt wurde. Es ist auch richtig^ dass uns diese

766 AKHANG.

Massregel schmerzlich beriihrt hat: nicht in personlichem Interesse, wozu eine durchaus unentgeltlich gefBhrte Redac- tion keinen Anlass bieten konnte: wohl aber in dem sach- lichen der Wissenschaft und wenn wir nicht irren anch der Schule, sowie unter dem allgemeinen Gesichtspunkte^ dass es unter allen Umstanden erfreulicher ist, Sammelpunkte geistigen Strebens^ die sich einmal gebildet und lebenskraftig erwiesen haben mogen sie Form und Namen haben wie sie wollen^ von gr5sserer oder geringerer Tragweite und Be- deutung sein fflrsorglich begQnstigt und freisinnig erhal- teU; als beeintrachtigt und verkiimmert zu sehen. Denn dass gerade die Universitat Bonn sich einer solchen BegtLnstigung philologischer Studien nicht werth genug gezeigt habe, mdchten wir nicht gern annehmen.

Es ist aber nicht richtig, dass das Rheinische Museom um dieser Ursache willen einzugehen gedenke. Dem wackem Sinne des Herm Verlegers, der sich durch eine vorfiber- gehende Ungunst nicht abschrecken lasst, haben vielmehr wir, imd mit uns alle denen es niitzlicher scheint, eine solche Zeitschrift existire als sie existire nicht,^ deren ungestortes Fortbestehen zu danken, indem die Verlagshandlung zugleich vertrauensYoII darauf rechnet, dass diejenigen Anstalten, welche das Museum bisher als Gnadengeschenk empfingen, aber femer nicht mehr empfangen, es nun aus eigenen Mit- teln fortzuhalten geneigt sein werden.

Bonn, April 1862.

F. G. Welcker.. F. Ritschl.

REGISTER.

I. Sachregister.*)

Acta dinma, Monitear-Fragmente

698 Aeschylus; ge^schte Handschrift

der Perser in Aegypten 194 ff.,

deren Schrift 199, Subscription

199 f.; deutscbe Uebersetzung der

Septem Yon St&ger 210 ff. dyiflpdTOC , dirtpoTOc , dYfipavToc ' 670 f. Agorakritos in den Rittern des

AriBtophanes 262 f. Akademien 670 ff. Albert, Prinz-Gemahl 687 f. Albert, KOnig von Sachsen 699 f. Alezander, S. des Dorotheus 113

Anm. 12 Alezander, S. des Theodorus 113

Anm.. 12

Altenstein, Earl v. Stein y., 638 ffl Ampius Balbus, T. 136 AntiochuB Sidetes 126 Anm. 31 Antipater, S. des lason 102. 106.

109 Antisigma nnd Sigma, kritische

Zeichen des Ariatophanes 278 ff. AntiBigma und Stigme, kritische

Zeichen des Aristarch 276 ff., der

Sp&tem 276 Anm. 3 Antispasten 694

Arch&ologie, ihr Yerh&ltnifls zur

PhQologie 6 Archidamos 698 Areios, angebl. KGnig von Sparta

101 ; Urkunden ihn betr. (bei Jo-

sephuB u. Makkab. I) 102 f. Argumentation, fiberm&ssige Um-

8t9.ndlichkeit derselben in philo-

logischen Monographien 239 f. AriBtarch, s. Antisigma AriBtophanee, Komiker; seine Le-

benszeit 266 f., sein VerhSItniBS . zu Philonides und KallistrataB

266 f, die AaiTaXf^c 268 ff., die

BaPuXutivtoi 260 Q., die Wolken

263 £, die Frdsche 267 ff., deren

zweite Auffi^mng 268 Aristophanefl in Platon*8 SympOBion

261 f., Boine Beurtheilong durch

Platon fiberhaupt 263 Arifltophanefl Yon Byzanz, 8. Anti-

sigma Arifltozenufl 694

Arsen, zwei neben* einander 693 f. Athener, PsephiBmaaus 47/46 Y.Chr.

128

Bekr&nzung des Hauptes bei den Oriechen 242

*) Siehe daa b«tondero fprmohlioh - metriflohe Begieter sn den Prolegomenft PUntlnft p. 646—661.

768

REOISTER.

Berlin, 50j&hrige8 UniTerdt&tB- jubiUam 703 ff.

Bemhardy, 6. 711

Bethmann-Hollweg, Yon 766

Bibliographie, Gnmda&tze 619 ff.

BOckh, Aug. 706 f.

Breitenfeld, Schlacht bei 690

Bnsche, Yon dem, Hermann: als Editor des Plaatua 48 ff. 69, ala sein Interpret 59 f.; Gedicht Wer- ler'8 aof seinen Commentar zu Donat 80

Caesar, C. JalinSy Decret Yon

47 Y. Chr. 115 CalpamiaB Piso, L. (Consal Yon

139) 117 f. ChOre, dramatische 245, Yiersehn-

Btellige 245 f.

Chrysothemis, KitharOde 161 Codez paUeographicas 677 ff., 583 f. Concordia-Tempel in Bom 141 ff. ComelioB HispallaB, Cn. 119. 137 Creazer, F. 152

Dahlmann, F. C. 716 Diadem, perBischeB KonigBioBigne 244 , helleniBche Haaptbinde 244 f. DOderlein, L. 599 6uo1v zweisylbig? 602

Emesti, J. H. 595 f. Eapolemas, S. dcB loanneB 100 Ezcarse, unrichtige Art Bie in die

DarBtellangBelbBthineinzuBchieben

240 f.

Fabricius, lo. Alb. 150 Pichte, J. G. 712 F5rtBch, E. 575 f. FragmentBammlungen 628 f. Friedrich Wilhelm III 644 ff. 679 ff.

696 Friedrich Wilhelm IV 644 ff. 696.

697

Friedrich Wilhelm, preuBB. Kron- prinz, sein Abgang von Bonn 697 f.

G5rlitz, J. 685 Grappe, 0. F. 610 ff.

Harlea, Th. Chr. 150 'HemBterhuis, Tib. 2 HephacBtion der Metriker, Bein

Vater 601 Hermann, Gottfried 2. 553 f. Anm.

705. 768 f. Hermann, K. ^. 597 HeBsaB, Eoban: alB EditordesPlau-

tuB? 66 Anm.; Gedicht Werler*B

an ihn 81 f.; Bein Gedicht an

Werler 88 Heyne, Chr. G. 2 HilgerB* lateiniBche UeberBetzung

Yon Shakespeare^B JuliuB Caeaar

603 Hoffmann, S. F. W. 613 ff. HomeriBche Gedichte 161 Humboldt, Wilh. y. 655 ff.

laBon, S. des Eleazar 100

Jena, 300j&hrigeB UniYerBitfttsjabi- l&am 702 f.

InBchriften, Methode ihrer Edition 586 ff.

Jonathas der Makkabfter 101

JoBephuB, Arch&ologie im sp&tem Theil YerwahrloBt 114; daa Kap. XIV 10 enthalt ein Conglomerat Yon Aktenfitacken 115. 124; daa Se- natuBconBuIt XIV 8, 5 nach 8 ge- h5rig 116; Theile eines Seoatas- conBuIt auB 49 in XIV 10, 13—19 YcrBprcngt 123 Anm. 28

JudaB, S. des Mattathiaa 100

Juden, ihre Beziehungen zu den R5mem 99 ff. ; ihre erste GeBaadt- achaft nachRom (Yon 101/eo y. Chr.) 100; die zweite (Yon c.143) 101 ff.;

REGISTER. 769

die dritte (tM 139) 105 ff.; zwei NameniaB, S. dea Antioohas 102.

anter Hyrkanos I 126 Anm. 81; 105. 109

Maesregelnng eines TheiU der

dritten Geflaadtscbaft in Rom 119. ^^en, KitharOde 161

137 f.; ihre Bewehang za den 'OXumndbuiv dvaTpacpfi J. Scaligera

Spartanem; erste Gesandtechaft ^^*^

102 f.; zweite 100. 109 Anm. ^rti, Graf 756 f. Janias Bratas, M. (Praetor von

43 Y. Chr.) 180 Pal&ographische Eenntniss, wicb-

tig far Eritik and Exegese 581 f.

EOnigsberg, 300j&hrige8 UniverBi- iravrdiraciv Messnng 607

tfttfljabilaom 700 f. Partheniag, TranqaaiaB 86; Ge-

dicht Werlers aaf sein heroisches

Lange, L. 598 Gedicht 'contra Tbarcaa' 85

Laareani, G. 760 Paasow, Pranz 92

Lehrs, E. 711 f. TTcXacroC, Etymologie 599

Leipzig, Uniyeraitfttsrector E5nig Pergamener, Psepbima aaa 133

Albert 699 f. v. Chr. 125 f. 138 f.

Litteratargeschichte, griechiBche: PhUammon, Eithar5de 161

Perioden ihrer Entwicklang in Philologie: ob SpracbwisBenachaft?

nenerer Zeit 149 ff. 4, ob Hermeneatik and Eritik? 5;

Lotter, Melehiar (Melchior): Buch- ihr VerhaltnisB zar Arch&ologie 6;

dracker in Leipzig 47 f. 52. 57 gur Geachichte 11; ihre Theile 8 f. ;

ihre BegriffsbeBtimmang 13 f. ; ihre

Madvig, J. N. 605 gegenwftrtigen Aafgaben 17

MartinaBHerbipolenBi8(Landflberg): pinder, M., ala UeberBetzer Sch5U'B

Buchdracker in Leipzig 47 154 f,

H€voOv, t'oOv, toOv 609 Platon, Bein VerhaltnisB zu AriBto-

Hiav, Mesaang 602 f. phanea 253 f.

MommBen, Th. 584 ff. Platon'8 Sympoaion, Agathon^a and

Maaik, griechiflche: Scheidang in AriatophaneB' Stellnng in ihm 252

Eitharodik nnd Aulodik 160 Plaatas: codex Camerarii durch-

corrigirt 553 Anm.

Nake, Ferd. 165 f.; eeine Aeschy- PlautaBdrucke von 1504 bis 1521

Infl-Vorlesangen 165 ff.; fleine An- fn Leipzig 47 ff., von 1504 - 1508

flichten fiber die thebaniache Tetra- yonBaBchebeBorgt49f., 1611 1514

logie defl Aeschylufl 168 ff; ilber von Werler 52 ff. ; 1517-1521 von

die Sphinx als Satyrdraipa der- TuHchioB, BergellanuB u. A. 57 f.;

Belben 181 ff.; aber die Aeflchy- ihr kritiacher Werth 59

liachen Trilogien (Iberhaupt 17 1 ff. ; PoeBie der Griechen , vorhomerische

aber den fXaOKoc ndvnoc alfl 159 f.^ aiteflte lyrische 160; ele-

Trag5die defl Aeflchylus 183 Anm.; gigche 163

ilber die Zeit der Septem 189 f.; Porson, R. 2

dber die SchluBspartie der Septem

(von V. 1005 an) 192 ff. Ranke, C. Ferd. 250 ff.

Nomischer Stil 168 RaBOnner 597

FB. RITBCHELII OPVBCVLA V. 49

770 BBOISTEB.

Reiaig, Earl 96 keit fOr lateiaiaolM Onunmatik

Rhythiniu s. Tactgesetze 678

Ritter, Franz 602 Spraohwitsenachaft, ihre Stelliug

innerhalb der Pbilologie 4 f. St&ger, Fr., als Uebenetcer des Schlegel, A. W. v. 163 Ae«chylae 810 ff.

Schlegel, Pr. V. 162 Synkope 698 Schneider, Eonrad 674

SchOU, Fr., griech. Litteratar-Qe- . . , ..,

scUchte 164 ff. Tactgeaetie, nnsei», nnd antiker

SchOmann, 0. F. 697 „^f*!^°! ''.!* ^'

SchOne, Fr. Gotth. 286 ff. Tactgleichheit 698

Schopen, Ludwig 168 Textronanten m Schnlansgaben

SchnlnnterrichtnndPhilologieesift ^*' '* ,.„.,,

Schumami, Valentin: Buchdrucker Th»J»»w. J'«'o>>= Bnchdrucker m

in Leipdg 67 ^**P^ *'• ^" ^-

Schweiger, F. L. A. 613 ft ^hiersch, Bemh. 267 ft

Seminarien, philologisohe 88 ft ZT '. , ''^ ^' .

SenatebeschluBs, rOmiacher, yon Thronwechsel, preuMi.cher 1840

160 T. Chr. die erste Geaandt- J^^ , ,

schaft der Juden betr. 100, yon Thronwechsel, preusnscher 1861

c. 142 Y. Chr. die zweite jtldiBche

Oeaandtschaft betr. 101 ff., Yon

189 V. Chr. die dritte jfldische Uckennaim*8 Methode Handgchrif-

Geaandtschaft betr. 106 f., 111 ff., *en za facaimiliren 678

140 ff; von c. 183-181 v. Chr. Universitaten 670 ff.

eine jiidiache Gesandtschaft des UniversitatB-Curator 663 ff.

Hyrkanos I betr. 122 Anm. 27. Universitats-Rector 663 ff.

126 Anm. 31; ans 49 v. Chr. die

Befreixmg der Juden vom Milii&'- Valerins, L. (FlaccuB) Praetor 116.

dienst betr. 123 Anm. 28; aus 119. 189; Conaul 116 Anm. 16.

44 V. Chr. zu Gunsten der Juden 139

128 Anm. 29 Yers, politiBcher, der Bysantiner SenatabeBchluBS, der sog. 'de Ti- 601

burtibus', wann abgefiEwst? 121 Victoria, KOnigin von £ngland

Anm. 26 687 f.

Servilius Globulus, P. 136 Volkmar, G. 697

Servilius Vatia Isauricus, P. (46 VossiuSy G. l,, Aristarchus 674 ff.

Proconsul von Asia) 136

Simon der Makkabaer 106 Weber, C. F. 628 ff.

Simonides, Konstantin 207 f. Welcker, F. G. 709 ff.

Skenographie der griechischen Tra- Werler, Veit: aJs Leipsiger Docent

g6die 236 ff. 43 f. 46 f. 47.; geine Inter-

Sparta, Beziehung zu den Juden pretatoria 69 f. 86 ff. ; seine Kennt-

102 f. 106. 109 niss des Griechischen 60; als

Sprachvergleichung, ihre Wichtig- Herausgeber des Plautua 52 fL

REGISTEB.

771

69^ anderer Classiker 46 f.; als Wilhelm I. E. von Preossen 697 laieinischer Stilist 46. 61 ff.; seine Wolf, Fr. Aug. 3 lateinischen Gedichte 46. 69 ff.

Westphal, B. 601

Xenophon'8 Anabasis 667

Wilamowits-Mdllendorf, U. v. 609 Zell, K. 698

n. Stellenregister.*)

AddaeuB (Anal. II 242) 247 f.

Aeschylas, Agam. 2 699 Septem

Parodos 8 161 226 ff.

V. 84 230

V. 346 ff. 218

V. 601 f. 219

Anthol. Palat. t. ([ p. 671 600

Aristophanes

FrOsche 146 ff. 273 ff.

166 ff. 281 ff.

179 ff. 279 ff.

Thesmophoriasusen 106 233 f.

Wolken 227 266 Aristoteles

Metaphys. XI p. 1066^ 20 672

Phys. acr. III p. 201» 19 672

Athenaeus II p. 61 B 672

Cato dist. I 1

Corp. inscr. Graec. III N. 6269

607

Enripides

Cyklops 321 ff. 660 lon 1196 f. Phoen. 323 EasebioB (Hieronymns) 01. 166,1 ^ 169,1(168,4) 161,2 183,3

»>

n

670. 671

232 f. 234 234 600

100 104 120 120

Horatins Satir. I, 9, 21 611

Josephus Ant. lud. ^

XII. 10,6

XIII

XIV

4,10 6,8 8,3 9,2

8,2 -,6

10,6 -,10

-,13

-,19

-iso

-,21

,22

,26

100 102 101 ff. 106

112 Anm. 27 186Anm.31. 129 f. 128 111 f. 116

Anm. 16 116. 140 123 Anm. 29. 129. 130 123 Anm. 28. 140 130. 136 130 136 f. 129

129. 136 f. 126 f.

130. 137 Anm. 1

Isokrates

de pace § 8 Panegyr. §97

Justinas

XXXVI 3, 9

Makkabfterbnch , erstes 8, 23 ff.

669 670

101

99 100

*) Die in den ProlegomenA PUntin» beiprochenen Stellen det PUntai tiehe in den SpecUllndieei p. 532—645, die dee Terentini ebd. p. 546 f., die lonitigon ebd. p. 646.

49*

772

BEGISTEB.

Makkab&erbach, erstes

12 101 ff.

,20-28 103

14. 16 106 ff.

Nonius p. 281 606

OyidiuB

Metamorph. IV 317 610

VII 170 610

Pherekrates Fr. 4 V. 2 (Meineke*80oni.Gr.IIp.282) 607 ff. Plautns

Bacchides I 1, 17 666

Poenulus 2 1 1 -~ 263 664 ff.

461—607 660 ff.

Plutarch apophth. reg.

p. 191« (Oi 'HpdicXetc) 698

PoUnx VII 69 (Antiphanea) 248

Synu, Publilius V. 848 602

- 618

602

.-v^

<