EA 


x 


, ro... Ù men - p E n et * “st ica ci a B tar : 
+. è. 9 e, AN: o 28 . 22 4 S m: — 
* \ n "9 A +1 . 4 
še < N È. ” * 
‘è a È 2 gi pi dr P ’ Ca) i 
v , È x 
ua ; ‘ : 3 : È " dl 


‘ty 


FORK IEHE PEOPLE 
FOR EDVCATION 
FOR SCIENCE 


duo LIBRARY 
È OF 
THE AMERICAN MUSEUM 
OF 


NATURAL HISTORY 


HRVATSKO NARAVOSLOVNO DRUŠTVO. 


(SOCIETAS HISTORICO-NATURALIS CROATICA). 


— —-—+— an ————— 


GLASNIK 


NARAVOSLOVNOGA DRUSTVA. 


S. BRUSINA. 


GODINA Vasta BBOT 14. 
SIJEČANJ—PROSINAC, 


SA 6 LITOGRAFSKIH TABLICA 


ZAGREB, 
VLASNISTVO I NAKLADA DRUSTVA. 
1892.— bo 


. N q 


RATRFATEN MAJ] EIIE, u 
VYROIŽIK TARUTAUR 


- 


HRVATSKO NARAVOSLOVNO DRUSTYO. 


(SOCIETAS HISTORICO-NATURALIS CROATICA). _ 


GLASNIK 


HRVATSKOGA 


NARAVOSLOVNOGA DRUŠTVA. 


UREDJUJE 
S. BRUSINA. 


--—— 


GODINA VII. — BROJ 1—6. 


osa join ———>— 


SIJEČANJ—PROSINAC, / 


ži SA 6 LITOGRAFSKIH TABLICA 


ZAGREB. i 
VLASNIŠTVO I NAKLADA DRUŠTVA. 
| 1892. 


Glavni tipovi morskih životinja. 


Napisao 


Dr. Lazar Car. 


Morske životinje na toliko se udaljuju od one slike Zivo- 
tinjskoga tiela, kakovu laik, poznavajući samo veće i savršenije 
kopnene životinje, sa pojmom ,Zivotinja“ spaja, da isti, stojeći 
pred kakovom tipičnom morskom životinjom, nuždno dolazi u 
takovu smetnju, da ne zna sam, što bi počeo, što bi i kamo bi 
gledao, jer mu je ta pojava možda nerazumljivija od ma koje 
druge na svietu. 

Pri tom je i naše školsko znanje u tom pogledu tako ne- 
podpuno, da svaki naobraženi čovjek sa većim shvaćanjem pro- 
matra gotovo svaki i komplikovaniji stroj, nego organizovana bića, 
kakova napučuju svjetska mora. A obične životinje, kakove svuda 
susrećemo na kopnu, kao što su sisavci, ptice, ribe, žabe, 
gušteri, zmije, puževi, kukci, crvi i druge slične, pozna 
i svaki seljak, dapače i mnogo bolje, pošto živi više u naravi; 
on razlikuje redovito bolje i pojedine vrsti ptica i riba; sliepića 
n. pr. od zmije i gujavicu (Lumbricus) od gliste, koja u čo- 
vjeku ili konju živi itd. — Kušat ćemo s toga, da na najkraći i 
najpopularniji način podamo barem najnuždnije pojmove o nekim 
običnijim tipovima morskih životinja, da se motrioc istih uzmogne 
barem u prvi čas donekle orientovati. Da pako uzmognemo čim 
bolje taj svoj cilj polučiti, treba nam prije svega sklonog nam 
čitaoca nješto zamoliti. Za razumievanje ovog našeg opisivanja 
neobhodno je nuždno, da se čitaoc oslobodi upravo svih poj- 
mova, koje imade o životinjama; neka nam dakle izkaže tu ljubav, 
pa neka hotomice zaboravi za čas sve, sto je o tom do sada 
znao, onda će tek biti kadar, da nas pravo shvati. 


Vlasulje*). 


Zavirimo li malko u more, i to ne daleko, dapače i na naj- 
plitčim mjestima, koja ostaju možda za osjeke i suha, opaziti 
ćemo na pećinama, ili u pukotinama istih, priraštene sluznate 
stvorove, koji nam se na prvi pogled prikazuju kao čuporci kon- 
čića, kadšto zelene boje kao trava, ili opet žutkaste, ili inako bo- 
jadisane. Ako stanemo, prinukani našom vlastitom radoznalošću, 
ili upozoreni od drugoga, te končić pomnije promatrati, opazit 
ćemo, da se isti ne samo usljed pljuskanja mora o obalu, već i 
kod posve mirne vode polagano savijaju, ili pružaju i opet skup- 
ljaju; jednom riečju opažamo gibanje, a to nas već potiče na 
misao; nisu li to živi stvorovi; nisu li to kakove morske životinje? 

Posegnemo li rukom, da dohvatimo taj stvor, da ga uz- 
mognemo iz bliza pregledali, tad će nas isti upravo osupnuti 
time, što ga je kao nestalo; končići barem izčeznuše, a pred 
nama se pojavi okrugljasta, nizko čunjkasta, sluznata masa. Nu 
taj čarobnjak nije samo izčeznuo pred nama, već nam je ostavio 
i uspomenu na sebe u tom, da nas sad ruka, koja se je drznula 
dirati u te bajoslovne svetinje morske, osjetlivo peče. Nu po tom 
je baš sada naš interes još življe podražen i mi motrimo, ako i 
nehotice iz neke daljine, dalje taj čudnovati stvor. 

Iza kratkog vremena, što vide naše oči? Vrh čunjka počimlje 
se širiti, u sredini se pojavlja luknja, a oko iste niču u liku vienca 
vršći konaca, koji postaju, ako i polagano, ipak zamjetljivo sve 
dulji. Pozornost naša rek bi s tim koncima zajedno raste, i za 
kratko vrieme na to motrimo kako se je na novo stvorio vienac, 
sastavljen od gusto poredanih končića, koji se opet na novo pru- 
žaju i sakupljaju. Sada već ne ostavljamo predmet našega mo- 
trenja; mi smo kao prikovani na obali morskoj, jedino za čim 
nam oko čezne jest, da ugleda još koji drugi takav stvor u bli- 
zini. I ne trebamo daleko poći, ugledat ćemo skoro, možda i u 
najbližoj blizini, i poviše takovih stvorova na okupu, kojih su 
konci tako gusto sgrnuti, da ni ne znamo, potiču li od jednog 
ili od više njih; mi motrimo evo čitavu tratinu ili krasno boja- 
disani sag od cvieca. Nu tamo je evo opet jedna, koja je ne 
samo svoje konce do skrajnosti pružila, već je i tielo samo izpod 


* pap . er EA RR Ne c ; 
) Narodna imena zahvaljujem prof. S. Brusini, koji si je dao truda, te 
ih je ne samo sakupio, nego i identifikovao sa odnosnim latinskim imenima. 


3 


njih raztegnula, tako, da nam se prikazuje kao stupić, koji je na 
gornjem kraju koncima obrašten, nu sdola još uviek pričvršćen 
na kamenu. Nu za boga, što je opet s onim? U sredini njegovih 
konaca vidimo nekakovo crno tielo, koje se usljed savijanja ko- 
naca ovamo i onamo okreće ; izpod tog crnog predmeta pojavlja 
se sada bezdno i on izčezne u nutrinju našega stvora. Bio je to 
nekakav pužić, koga je naša životinja očito progutala. Koncima 
ga je valjda dohvatila, po svoj prilici i onako opekla, kao ono 
našu ruku, usljed česa je onako sitna i nježna životinjica možda 
bila usmrćena, ili barem onesviešćena, te je tako postala plienom 
tomu požudnomu, na kamenju pričvršćenomu Molohu. 

Sada već ne ima nikakove dvojbe, da je to prava životinja: 
ona se evo giblje, ako i ne ostavlja mjesta, na kom je prirasla, 
i Sto više, ona se i hrani. Nu kakove su to morske životinje, 
kako se zovu, gdje im je glava, a gdje noge, a kako izgledaju 
drugi organi? — Ha! stani, motrioče, sad si prekršio zadano mi 
obećanje, da ne ćeš pitati za nikakovu glavu ni noge ni druge 
organe, da ćeš se priciniti nevještim, kao da ne znaš o životi- 
njama upravo ništa drugo, nego ono, što ćeš istom sada motriti 
i čuti. Ja baš hoću, da se kanis onih predsuda, da svaka živo- 
tinja mora imati glavu, noge, oči i sve ostale one organe, koje 
ima na pr. buba, riba, plica, majmun, i ovim slične životinje. 

Slušaj dakle, što ću ti kazati, i lako ćeš si stvoriti sliku te 
životinjice, koja je dosta jednostavna. Životinja ta zove se Actinia 
ii Vlasulja, a gradjena je ovako: Pomisli si šupalj valjak ili 
vreću, koja je na dolnjem kraju pričvršćena na pećini, ili ka- 
kovoj drugoj podlozi, ili samo zabodena u piesku, od sgora pako 
nalazi se otvor, koji smiješ zvati i usta. Oko ustiju, t. j. baš 
na rubu, gdje se stiče gornja okrugla pločica sa stienama valjka, 
nalaze se šuplji, uzki nastavci zajedničke stiene tiela. To su oni 
konci, koji su dakle šuplji i koji obće sa nutarnjom šupljinom, 
a zovu se pipala ili hvatala, jer njima životinja, pružajuć ih 
i savijajuć po volji, pipa i hvata. Ova su pipala namještena u 
spodobi vienca na obodu gornje ili ustne ploče. Sad si pomisli, 
da od ustnog otvora visi u nutrinu tiela, nu samo u gornjem 
predielu, recimo u gornjoj trećini valjka, cievčica, a od te ciev- 
čice idu okomito postavljene pločice i to zrakasto — ra- 


diarno — prema suprotnoj stieni tiela, te na taj način pregra- 
djuju taj gornji prediel u odieljene komorice ili klietke. Te 
US) 


4 


okomite i radiarno namještene pločice spuštaju se ali i dublje od 
one cievčice, te dopiru do same osnovne ploče valjka, koja je 
na svojoj vanjskoj strani na kamenu prirasla. 


Uzmimo da je životinja posve pružena i kao napuhnnta, 
pak si ju pomislimo u tom stanju popriečno prerezanu, i to 
negdje u gornjoj trećini, to ćemo dobiti sliedeću sliku na samom 
prerezu: Jedan veći kolobar — to je stiena tiela, jedan manji 
kolobar u nutra većega, to je ona cievčica ili zdrielo, a oba 
okruga vezana su medjusobno sa radiarno poredanim linijama, 
to su one okomite pločice. kako nam se na prerezu sada prika- 
zuju. Prerežemo li životinju niže dolje, dakle izpod ždriela, to 
ćemo dobiti isti prerez, samo da su okomite pločice (na prerezu 
radiarno namještene linije) na svom nutarnjem kraju proste. 
dakle ne spojene sa nutarnjom cievčicom ili Zdrielom. Supljine 
svih klietaka dolnjega prediela stiču se medjusobno u srednjoj 
šupljini, dočim one gornjega prediela obće samo sa onima dol- 
njega, ali ne u sredini medjusobno, jer ih tu stiena ždriela posve 
pregradjuje. Na nutarnjim, dakle prema središtu okrenutim rubo- 
vima okomitih pločica, i to u dolnjem predielu, gdje su slobodni, 
nalaze se stanice, koje izlučuju sokove, što služe za probavu 
hrane. Na površinama tih okomitih pločica nalaze. se razplodne 
stanice. Centralna šupljina, niže dolje od ždriela, jest želudac, 
a taj se periferno razgranjuje u zvjezdoliko namještene klietke, 
koje stoje u direktnom savezu sa gornjim klietkama, u okolišu 
ždriela i sa šupljinom pipala, jer se svaka od tih gornjih klietaka 
produljuje u jedno pipalo: koliko dakle pipala, toliko i klietaka. 
U središnjem dielu, u želudcu, bude hrana probavljena, a onda 
oplakuje tu nastali hranivi sok (ako ga hoćemo zvati i krv) sve 
druge šupljine, o kojima govorismo i koje dakle stoje sve sa 
srednjom šupljinom ili Zeludeem u savezu. Kako dakle vidimo, 
tu ne ima govora o kakovoj posebnoj probavnoj cievi ili crievu 
1 o krvnom cievlju ili žilama, već jedna šupljina prelazi u drugu, 
za to i ne govorimo tu o Zeludcu, crievu, žilama itd. već je sve 
to zastupano kod Aktinije jednom saveznom šupljinom. 


Ako se Vlasulja stegne, što čini na svaki najmanji podražaj, 
tad se i suzi i skrati tako, da skraćeno ždrielo dira osnovnu 
dolnju ploču, pipala se posve skrate, a ciela gornja polovina tiela 
zakrene se u nutrinu tako, da i usta i pipala izčeznu, a rubovi 


5) 


vanjske stiene tiela su koji se prstenato suzuju, zatvarajuć na 
gornjoj strani cielu ustnu ploču sa pipalima. 

Kako su Vlasulje dosta velike; kod nekih dosiže duljina 
tiela i 40 em. i mnogo više, i kako je životinjska narav kod njih 
lako zamjetljiva, uz to ih ima svuda kod obala dosta, a svojim 
se prekrasnim bojama često upravo iztiču, to nije dakako ni 
čudo, da su ih ljudi pri moru od vajkada već poznavali. Aristotel 
ih već opisuje pod imenom Acalephae. 

Vlasulje su veoma poždrljive, a hrane se životinjama, 
koje dolaze u doseg njihovih hvatala, to su pak poglavito crvi, 
raci, pužići, ribe itd. U napuljskom akvariju opazali su, kako je 
jedna Vlasulja (bila je to Sagartia parasitica) pozderala H o- 
botnicu (Octopus, Tintenfisch), koja je bila veća od njezine vla- 
stite veličine; ona ju je svojim mekanim pruživim tielom kao 
obrasla. Druga opet Vlasulja, jedna velika Anthea, je u istom 
tom akvariju stopu dugačkog Kučaka — morsku ribu — požde- 
rala. Vlasulje su veoma žilave naravi, s toga se i lako dadu 
držati u akvariju. Pripovieda se, da je u Edinburghu u nekom 
malenom akvariju jedna Vlasulja već preko 40 godina, te da 
je kroz to vrieme preko tisuću mladih proizvela. 

Upoznavši se sa organizacijom Aktinije, razumjet ćemo 
vrlo lako sastav tiela od Korala. Pomislimo si samo, da sa tiela 
Vlasulje niče maleni pupoljak, jedna mala Vlasulja, koja po 
malo raste do veličine svoje matere; na ovom pupoljku nastaju 
opet novi pupoljci, nu svi ti na taj način, naime pupanjem, na- 
stali novi individi ne odiele se jedan od drugoga, već ostaju i 
nadalje medjusobno u savezu ; njihove šupljine medjusobno obće: 
sačinjavaju saveznu jednu razgranjenu šupljinu. Na taj način evo 
dobijemo razgranjeno stabalce iliti koloniju životinja. Svaki po- 
jedini individ, koji se poput cvietka nalazi na zajedničkom stablu, 
gradjen je na način jedne Aktinije. Pošto imadu svi zajedničku 
šupljinu, to će i hrana, dotično od nje potičući probavljeni so- 
kovi prelaziti od jednog individa na sve ostale. Što koji od njih 
jede, to dolazi u korist čitavomu družtvu. 

Kod crvenoga Korala još dolaze skeleti, koji se sastoje od 
vapna, a prekrasno su crveno bojadisani. Koralno stabalce sa- 
stoji se dakle od isto takovog razgranjenog nutarnjeg skeleta, 
koji je samo na površini obložen mekanom substancijom, iz koje 
 proviruju tu i tamo pojedini individi. I ta korasta mekana sub- 


6 


stancija je kod crvenog Korala crvena, samo su pipala od poje- 


dinih individa biela. Pipala su osim toga kod Korala listnata i 
perasto razgranjena, a dolaze u broju 8. Ne trebamo ni spomi- 
njati, da su si Korali ovaj nutarnji vapneni skelet crvene boje 
sami izlučili. Kod Korala su ali pojedini individi obično vrlo sitni, 
dočim su Aktinije razmjerno mnogo veće. 

Aktinije su dosta velike, s toga je i gibanje njihovih hva- 
tala, raztezanje i stezanje čitavoga tiela kao i hranitba lako za- 
mjetljiva. Ne tako Korali. Stablo je pričvršćeno i u cielosti ne 
gibivo, ono što se giblje, naime pojedini individi, ti su vrlo sitni, 
te se lako i ne opažaju. To je i razlog, zašto nisu korali i njim 
slične životinje dugo bile smatrane kao prave životinje. Nije se 
znalo, da li bi iste držali za inkrustacije ili za biline, s toga im 
i nadjenuše ime Lithodendra (okamenjeno drvlje Dioscorides) 
Lithophyta (okamenjeno cvieće) ili Zoophyta (životinjsko cvieće). 
Tek godine 1744. pošlo je za rukom francezkomu lieéniku Peys- 
sonnel-u, te je nakon pomnog studija mogao dokazati, da su 
korali jednako gradjeni kao Aktinije, i po tom prave životinje. 
Ako i njegovi spisi ne nadjoše umah odziva, ipak je napokon 
za svoje mnienje predobio Reaumur-a i Linnč-a. 


Morski Ježevi. 


Čudna i zagonetna je to pojava. Neobični ti stvorovi prava 
su djeca Neptuna, jer im nikakovog ni dalnjeg rodjaka ne nala- 
zimo nigdje u sladkoj vodi. Osim toga su uviek tamni i mrki, 
te im se po tom još više kriju njihovi tajinstveni organi, kakove 
si nebi ni najživahnija fantasija mogla stvoriti. Nu čemu da se 


samo čudimo, proučimo najprije njihovo tielo, pa ćemo onda tek 


pravo uživati u toj najčudnovatijoj prikazi. 
Morski Ježevi takodjer su prijatelji plitčih mjesta u moru, 


nastanjuju se dakle rado uz obale, gdje ih dosta često vidjamo 


u kristalno bistroj morskoj vodi poput crnih kruglja posute po 
kamenju i piesku. Veličine su od kestena do naranče, nu ima 
još i većih i manjih. Tielo im je ili skoro posve okrugljasto, ili 


na gornjoj strani malko izvučeno, ili na obim polovinama nješto 


pljosnuto; drugi opet, koji dolaze u većim dubinama, ili su posve 
spljosnuti, ili srčastog oblika. Vanjska površina posuta je debljim 
ili tanjim, zašiljenim, obično posve tamnim iglama ili bodljama, 


odatle i potiče ime ,Jež“. Oni nisu otrovnici poput Aktinija, ali 
im je opet težko do kože doći poradi bodlja, koje bodu. Kako 
vidimo svaki ima svoje oružje, ta ljuta je borba, koja se tu 
dolje bije. 

Koža morskih Ježeva sastavljena je poput mozaika od mno- 
žine reznovrstnih, nu pravilno poredanih vapnenih pločica. 
Čvrsti je to sklop, koji ne dopušta ni najmanjeg pomicanja, te 
sačinjava negibivu tvrdu ljušturu. Kako se sad taj stvor giblje, 
kad ne može tielo previjati poput zmije ili crva, a noge mu ta- 
kodjer manjkaju? I zaista se gibanje Ježeva u moru tako lako 
ne opaža, a ipak mienjaju svojo mjesto, jer nisu pričvršćeni poput 
Aktinija i Korala. 

Da uzmognete motriti, kako se Jež giblje, ne vodim vas na 
more, već u kakav akvarium. Tu ćete pozorno gledati Ježeve, 
pak ako vas sreća posluži, naći ćete možda kojeg, kako se jena 
okomitu staklenu ploču priliepio. Nikad bolje sgode, jer ćete 
skoro zamietiti, kako mu iz tiela niču sitni prozirni crvići, koji 
se prisišu na staklo, a onda skrate, te tielo tako prema onoj 
strani, gdje su prisisani, privlače. Duljim motrenjem možete se 
osvjedočiti, da takovi sitni končići ili crvići prema potrebi sad tu 
sad tamo na čitavoj površini izbijaju. Slabi su to i tanki končići, 
a veliko je prema njima tielo Ježa, nu za to ih ima mnogo, te 
prema potrebi sad veći sad manji broj dolazi u akciju. Ti su 
končići šuplje cievčice, koje se skraćuju na toliko, da ih niti ne 
razabiremo na tamnoj koži, ali se mogu, kad uztreba, i veoma 
jako produljiti. 

Sigurno ćete se začuditi, kad vam kažem, da ih poglavito 
voda, koja se u njima nalazi, razteže i steže. Nisu to tako glupi 
stvorovi, oni resoniraju ovako: vode imamo u izobilju, zašto da 
si ne stvorimo mali vodovod, pa da utjeramo vodu kroz cievi i 
cievéice po tielu, može nam to dobro doći. 

Morsku vodu primaju kroz jednu vapnenu pločicu, koja se 
nalazi na gornjem polu tiela, nu ne baš posve u sredini, već 
blizu nje. Ta pločica je poput spužve izprekrižana kanalićima, 
koji na način labirinta u njoj krivudaju, a zadaća im je, da se 
voda filtrira. te da ne dospiju možda kakova zrnca pieska ili česa 
drugoga u tielo. Prošav tako pročišćena voda kroz tu pločicu, 
koja se zove i madreporna ploča, dospije u kanal, koji se 
okomito spušta kroz tjelesnu šupljinu prema dolnjem polu, tu 


8 


utiče u prstenati kanal, iz kojega opet pravilno izlazi poput 
zviezde 5 kanala, koji se, počam od dolnje strane tiela zrakasto 
(radiarno) tik izpod ljušture poput jednako razdalekih 5 meridi- 
ana, dižu prema gornjem polu. Svaki od tih 5 zrakasto pore- 
danih, kanala razgranjuje se u prostrane grančice, koje poput 
najtanjih cievčica prolaze kroz luknjice u vapnenoj ljušturi na 
površinu, te se tu polag potrebe stežu i raztežu, prisišu na druge 
predmete i tako cielo tielo pomiču, služe dakle kao noge, a i 
zovu se ambulakralne nožice. 

Nu gdje je ona sila, koja tlači vodu u te nožice, da one 
nabubre te da se raztegnu, gdje je parostroj za taj vodovod? 
Iz prstenatog kanala ne izlazi samo 5 radiarnih kanala već i 
5 mjehurića, koji su opet pravilno poredeni izmedju onih 5 
kanala. Stiene tih mjehurića su mišičaste. Stegnu li se ti mje- 
hurići, to potjeraju vodu u prstenati kanal, a kroz njega i u ra- 
diarne kanale, popusti li njihova mišična snaga, to se usljed ela- 
stičnosti raztegnu, a voda ulazi iz 5 radiarnih kanala i prstenatog 
kanala opet u nje. Nu na taj način bi sada ili sve ambulakralne 
nožice nabreknule, te se produljile, ili bi se na jedanput stegle, 
mi smo pako vidili, da ne dolaze uviek sve istodobno u akciju. 
Da se i to postigne, izlazi iz base svake noZice na vanjskoj strani 
ljušture pasebna cievčica, koja prolazi kroz posebnu luknjicu tik 
do one luknjice, kroz koju nožica proviruje, u tjelesnu šupljinu 
u nutra i tu se razširuje ta cievčica u maleni mjehurić — am- 
pulu. — Kaošto onih 5 većih mjehurića predstavlja reservoire 
za cieli cjevnati sistem, tako služe ovi manji mjehurići kao re-- 
servoiri za pojedine nožice. Potlačena voda, usljed stezanja (kom- 
presije) onih 5 velikih mjehurića, prodre u radiarne kanale, a iz 
ovih u ampule, a tek ako se pojedine ampule stegnu tad se istom 
njim odgovarajuće nožice vodom napune i raztegnu. Eto, u tom 
se sastoji taj vodovod Ježeva. 

Pak tu liepo vidimo, da ako nekim životinjama i manjkaju 
oni organi, koji su nam kod drugih poznati, da za to mogu imati 
opet druge, o kakovim mi dakako ni ne sanjamo. Kazao sam 
vam, da su Ježevi vrlo čudnovate životinje, a sada se već o tom 
mogoste uvjeriti. 

Nu gdje su usta i kako se te životinje hrane, za to smijete 
pitati, jer to u istinu svaka životinja treba. — Usta su na 
dolnjem, obično splosnutom polu, a vode u produljenu ciev, koja 


9 


probija prstenati vodeni kanal, te se dva puta zavija u tjelesnoj 
šupljini, a iztiče posebnim otvorom na gornjem polu i to skoro 
posve u sredini istoga. Tu dakle izlazi neprobavljena hrana, dočim 
nam ciev predstavlja i ždrielo i želudac i crievo. U ustima 
se nalaze često i to baš kod najobičnijih Ježeva tvrdi vapneni 
zubovi, samo da su oni poredani u snopić, a šiljci im se stiču 
kao u vršku kakovog čunjka (conus). Oni se sastoje od više dje- 
lova, koji su na vrlo komplikovani način složeni, a sve skupa 
poznato je već odavna pod imenom Aristotelova laterna. 
Spolni organi dolazekod Ježeva u 5 grupa, koje su raz- 
mještene pravilno u onim prostorima, koji se nalaze izmedju 5 
radiarnih kanala. Iz svakog od tih 5 spolnih organa izlazi po 
jedna cievčica; te cievčice iztiću na gornjem polu kroz 5 malenih 
luknjica, poredanih pravilno oko prohodne luknje. Izmedju ovih 
5 luknjica, od kojih svaka probija po jednu vapnenu pločicu, na- 
lazi se drugih 5 točkica, koje prikazuju dakle konačne krajeve 5 
radiarnih kanala. Tih 5 točkica su oči. Jež ima osim toga i po- 
sebno žilje za krv, zatim živčani sistem, ali suiti svi 
organi pravilno namješteni, kako to iziskuje petokraka gradja tiela. 
Time smo spomenuli barem neke glavne dielove Ježa, koji 
nam ali već dovoljno dokazuju, da je Jež daleko savršenija ži- 
votinja od Aktinije i drugih mnogih nižih morskih životinja. 
Ježi su trome životinje, a hrane se mesom, oni mogu i 
tvrdje predmete svojim zubima razdrobiti, ili opet napunjuju svoje 
probavilo pieskom, pak onda probave sve ono što se možda or- 
ganskoga u tom piesku nalazi, a sam piesak izbacuju na gornji 
otvor van. Pomoćju svojih ambulakralnih nožica mogu i kakav 
plien dohvatiti. Dodje li kakova životinja u njihovu blizinu, raz- 
tegnu nekoje nožice, dok je ne dostignu. Ne opazi li ista za vre- 
mena blizinu i napadaj neprijatelja, ona je propala, jer skoro 
na to sliede i druge nožice, a Jež povuče čitavo svoje tielo u 
blizinu žrtve, koja bude skoro na to sa stotinama konopaca uhva- 
ćena i u blizinu ustiju dovedena. Tu ne pomaže nikakovo opi- 
ranje, jer puknu li i nekoje nožice, skoro ih na to druge zamiene 
i tad ne preostaje drugo, nego da se nesretna žrtva preda u 
svoju sudbinu. Nisam se ali malo začudio, kad sam sam motrio, 
kako je jedan Jež uhvatio Eupagurus-a — raka —, dakle raz- 
mjerno visoko savršenu životinju, koja se dobro giblje, koja je 
providjena izvrstnim očima i drugim sjetilima, a uz to je i dosta 


10 


jaka. Imao sam posla, dok ga oslobodih kobnih konopa, kojima 
gaje Jež već k sebi privukao. Za mali čas na to, eto ti ga opet 
kako ga je Jež sa koje dvie ambulakralne, veoma produljene, 
nožice uhvatio za vršak škarica. Mora to doista biti oružje, koje 
nevidljivo dieluje, a čim se dodirne umah se i prisiše na žrtvu. 
Ja si gotovo to drugačije ne mogu tumačiti, nego da rak kroz 
svoju korepinu ni ne čuti prisisanje tih končića, a kada ga Jež 
već vuče, onda je prekasno raku svako opiranje, jer su mu sve 
noge već konopcima svezane. Istoga raka nadjoh drugi dan mrtva, 
valjda ga je Jež gdje u noći opet uhvatio i izsisao. 


Križaline. 

Morske su Zviezde ili, kako narod pravo govori, Krizaline 
rodjaci Ježu, te ćemo njihov sastav tiela lako razumjeti, pošto 
smo ga kod Ježa već prodčili, jer iste organe, kakovi su kod 
Ježa, i tu opet susrećemo, samo u malo drugom obliku. Pomi- 
slimo si Ježa, kojega je tielo spao i to u glavnoj osi, koja 
spaja usni sa gornjim polom, dakle Ježa sgnječenoga, kod kojega 
je osim toga onih 5 polja, gdje se nalaze redovi ambulakralnih 
nožica, jače raztegnuto i poput krakova zviezde produljene, dočim 
su se oni drugi (5) medjuprostori, koje kod Ježa izpunjuju spolni 
organi, pretvorili u kutove izmedju korena krakova. Dodajmo još, 
da koža kod Križaline ne sastavlja negibivu ljušturu, već da 
su vapnene pločice, koje tu takodjer akoprem u posve drugom 
obliku dolaze, medjusobno gibive, tako da se barem kraci dadu 
malo svijati. Osim toga nije koža gusto posuta bodljama, već se 
iste nalaze samo na postranim rubovima krakova. Boja je obično 
krasno crvena, žuta ili zelena ili kojekako izšarana. Što je ali vrlo 
važno, PO nožice ne dolaze razastrte po čitavoj povr- 
šini tiela, već su ograničene samo na dolnju stranu, koja po tom 
postaje ambulakralna strana. 

Na gornjoj strani tiela nalazi se opet jako često i posebni 
otvor za prohod i uviek madreporna ploča. Oči smještene 
su na vršcima krakova, jer su i tu krajni šiljci od radiarnih ka- 
nala pretvoreni u očne pjege, a nalaze se na kraju krakova i to 
malo prema dolnjoj strani. Spolni organi nalaze se izmedju 
krakova u kutovima, gdje se kraci medjusobno stiču, a otvori su 


im takodjer ovdje, a ne možda oko sredine gornje ploče, kao 
kod Ježa. 


11 


Križaline ne imadu nikakovih tvrdih zubi, nu stiene nji- 
hovoga probavila izlučuju jedak sok, kojim mogu svoj plien ubi- 
jati, što ga pomoćju svojih ambulakralnih nožica k ustima do- 
vedu, a to su osobito pužići, školjke, nu često i racii ribe. Kri- 
žaline su dapače ribama veoma pogibeljne. Opažali su već u 
akvariju žestoke borbe izmedju Križaline i kakovog povećeg 
raka. Hrana dospije iz ustiju, koja su kao kod Ježa u sredini 
dolnje strane, u prostran želudac, koji prilično izpunjuje cen- 
tralnu ploču Križaline, dakle onaj dio tiela, koji se još nije počeo 
u krakove produljivati. Iz tog želuca izlazi u svaki krak jedan 
par zrakasto poredanih razgranjenih vreća, kojih šupljine ohce sa 
šupljinom samoga želudca. To su pokrajni dielovi želuca ili jetra, 
za što ih takodjer drže. Spominjem samo jošte, da iz prstenatog 
vodenog kanala izlazi u svaki krak, i to na njegovoj dolnjoj 
strani, jedan radiarni kanal, koji se i tu razgranjuje u ambula- 
kralne nožice, iste su pako i ovdje sa ampulama providjene. 


Zmijace. 

Ove se opet životinje ne udaljuju mnogo od običnih morskih 
Križalina. Nu dočim kod ovih potonjih kraci ostaju razmjerno 
kratki, spljosnuti, te prelaze postepeno u centralnu ploču, tako 
da se kraci medjusobno na svojim basama direktno pod kuto- 
vima stiču, to su oni Zmijača razmjerno tanji, valjkasti, 
više produljeni, a oštro se ograničuju od okrugljaste centralne 
ploče. Drugim riečima, centralna ploča oštro se luči od krakova, 
koji su u nju kao zabodeni. 

Ambulakralne nožice su i ovdje ograničene na dolnju 
stranu tiela i krakova, a u krakove ne prodiru izdanci probavila, 
a ni spolni organi; sve to ostaje u centralnoj ploči. Probavna 
šupljina ne ima posebnog prohodnog otvora, već na usta i ne- 
probavljena hrana izlazi opet van. Madreporna ploča je na 
dolnjoj strani. 

Vapneni skelet je ikod Zmijača dobro razvijen. Koža 
okrugle centralne ploče sastoji se cd većih ili manjih vapnenih 
pločica, koje često poput ljusaka jedna drugu prehvaća. Iste su 
pločice često na gornjoj strani tiela liepo pravilno peredane, a 
kadšto im se rub razpada u sitne bodljice. Na kracima dolaze 
takodjer vapnene ploče, i to pravilno poredane, sastavljajuć me- 


12. 


djusobno gibive prstene. Od tih pločica su one, koje se nalaze 
postrance od krakova obično providjene poduljim bodljama. 
Svaki krak posjeduje osim toga nutarnju solidnu os, koja se sa- 
stoji od vapnenih kockastih osnih ploča, koje su u jednom 
redu poredane, a medjusobno gibive. Oko ustiju dolazi 5 po- 
većih ploča, koje su često na svom centralnom rubu zubićima 
providjene. 

Ambulakralne nožice Zmijača nisu na svojim kraje- 
vima sisalima providjene, s toga i ne služe toliko za pomicanje 
tiela, kao kod JeZeva i običnih Križalina, već se tielo ovdje 
poglavito pomiče slobodnijim vijuganjem i upiranjem samih kra- 
kova. Kraci Zmijače (ili Ophiurida) su, kako smo već spome- 
nuli, valjkasti i više produljeni, te neprekidno vijugaju kao zmije, 
odatle i ime ,Zmijače“, savijaju se ali poglavito, barem kod 
običnijih oblikah, u horizontalnoj ravnici, dakle lievo desno, a u 
mnogo manjoj mjeri gore dolje. 

I Zmijače se hrane životinjskom hranom, i to poglavito 
školjkama, pužićima, racima i crvima. Neke vrsti od njih odli- 
kuju se time, da u tmini svjetlucaju — fosforesciraju —, tako 
n. pr. Ophiopsila aranea, koja živi u Sredozemnom moru u 
dubinama od 15—40 fadena. 


Morski Liljani. 


Ako nam i nije bilo težko razumjeti poslednje tri grupe i 
u njima nazirati životinjsku narav, to će nam zaista biti teže kod 
sledeće grupe morskih životinja, koje smo evo prozvali Morski 
Liljani (Seelilien — Crinoidea). Dva su razloga, s kojih ćemo, 
zagledav kojeg morskog Liljana, prije pomišljati na bilinu nego 
životinju: jedanput su ove životinje opet prirasle, i to na du- 
gačkoj stapci, a drugi put ni ne zapažamo nikakovog tiela, već 
zamjećujemo na vršku stapke 5, 10, ili 20 razgranjenih pera ili 
vitica, kako se skupljaju u čašku, nalikujuć posve na kakav bi- 
linski eviet. Pa ako ste i pomno pročitali opis morskih Ježeva, 
Križalina i Zmijača, pa ako vam i kažem, da su i morski Liljani 
njihovi rodjaci, opet se nećete moći pravo razabrati i razumjeti 
njihovu organizaciju, ako vam je na pose ne opišem. 

Čini mi se, da ću za prvi čas najbolje učiniti, ako počmem 
s kojim do sada opisanim tipom, n. pr. Zmijačom. Uzmite dakle 


13 


potonju, ali ju okrenite tako, da usta gledaju gore, a protivna 
njezina strana ili ledja da su nasadjena na kakovoj poduljoj 
stapci; samo tielo ili centralna ploča da je još više s manjena, 
a krakovi, ne samo da su razmjerno veći, nego da su osim toga 
još perasto razgranjeni i svi prema ustnoj, dakle sada gornjoj, 
strani uviti. To bi bila onako posve obćenita slika kojeg morskog 
Liljana. 

Produljena stapka, koja je pričvrščena na kamenju, 
sastoji se obično od petobridih vapnenih prismica ili članaka, 
koji su medjusobno sglobovima spojeni; kroz sredinu one serije 
od petostranih prismica teče kanal, u kojem su smještene krvne 
žile i valjda još živci. Kadšto se nalaze na stapci postrance manje 
grančice ili vitice, koje sastoje od isto takovih nu mnogo manjih 
prismica, a i kroz njih teče kanal. Na dolnjem kraju je stapka 
ili raširena ili viticama poput korenćica providjena. 

Samo tielo, koje je ovdje vrlo maleno, oblika je čaškastog, 
i zove se čaška. Kod našeg najobičnijeg oblika (Comatula) na- 
lazi se usred ledjiju, dakle na onom mjestu, gdje je čaška ili 
tielo pričvršćeno na stapku (u naravskom položaju dolnja strana) 
petostrana vapnena pločica; na svaku od 5 stranica te pločice 
dolazi po jedan red vapnenih pločica, dakle 5 zrakasto namje- 
štenih redova, a svaki red od 3 pločice sastavljen. Od kraja tih 
redova počimlju izlazili iz samog tiela ili čaške krakovi i to u 
ovom slučaju 10. Manje vapnene pločice nalaze se na onoj strani, 
krakova, koja bi odgovarala ledjima, dakle na dolnjoj strani, ili 
kako se kraci obično uvijaju, na vanjskoj. — Na gornjoj strani, 
koja se zove trbušna ili ustna, je čaška kožasta, i tu se nalaze 
usta ito obično posve u sredini, redje su više manje prema 
strani pomaknuta. 

Usta vode u cievnatu vrečicu — probavilo —, koje pravi 
u čaški jedan zavoj, a onda iztiče posebnom prohodnom luknjom 
van. Potonji otvor nalazi se na strani od ustiju, i to često na 
vršku malenog, provirujućeg čunjka. Na ustnoj strani čaške iz- 
laze iz ustiju, kao iz središta, zrakasto poredani uzki žljebići 
i to najprije 5, koji se zatim ciepaju, te nastavljaju u 10 kra- 
okova. Kraci su ali perasto razgranjeni, s toga se i žljebići, po- 
stajuć dakako sve manji, razgranjuju i po ovim tračićima ili per- 
cima, kao grančicama krakova. Ove postrane grančice na kra- 
cima, koje se zovu tračići ili perca (pinnulae) su opet perasto 


razgranjene u najmanje šuplje cievčice ili pipala, koja nisu ništa 
drugo nego ambulakralne nožice, nu i ovdje bez sisala. 

Izpod žljeba krakova i tračića nalaze se razgranjeni radiarni 
kanali, koji obskrbljuju vodom pojedine najmanje grančice tra- 
čića, ovdje prozvane pipala (tentaculi). Ampule manjkaju kod 
Liljana, a iz prstenatog vodenog kanala, koji je i ovdje izpod i 
oko ustiju, okružujuć početni dio probavne cievi, izlazi po više 
t. zv. vapnenih kanala, koji su ali u tom slučaju mekani, te 
iztitu u tjelesnoj šupljini, a ne obće kroz kakovu madrepornu 
ploču sa vanjskom vodom. Nu kako tada voda dospije u prste- 
nati kanal? Vidili smo, da iz njega izlaze osim radiarnih kanala, 
koji se zrakasto razilaze i u kracima dalje razgranjuju i t. zv. 
vapneni kanali, koji se s druge strane otvaraju u tjelesnu šup- 
ljinu, ova pako obći sa vanjskom vodom kroz poviše luknjica, 
koje probijaju ustnu stranu čaške. Na ove dakle luknjice ulazi 
voda u tjelesnu šupljinu, a odavle dalje kroz vapnene kanale u 
prstenati kanal itd. Spolne su stanice u kracima, a dozrie- 
vaju osobito u tračićima,. iz kojih izlaze razpucanjem kože van 
u vodu. 

Morski Liljani živu obično samo u većim dubinama u 
moru, samo naš najobičniji oblik, Comatula, dolazi i u plitčim 
mjestima. Ova potonja vrst razlikuje se od ostalih i u tom, da 
je samo u mladosti na stapki prirasla, poslije se od stapke od- 
kida, te onda može i slobodno plivati mahanjem krakova. Ona 
se obično svojim kracima lovi za prirasle Korale. Comatula nam 
se prikazuje u raznim krasno bojadisanim odlikama; imade ih 
crvenih, žutih, bielih i šarenih. 

Liljani se hrane vrlo sitnim račićima i drugim najsitnijim 
stvorovima, koji putuju od vršaka krakova i njihovih tradica 
prema ustima u žljebu, gdje ih vrlo sitne, tu se nalazeće, dlačice 
svojim titranjem tjeraju prema ustima kao zajedničkom središtu, 
u kojem se žljebovi sastaju. 

Nu ako i sada razumijemo ove stvorove, ipak im se ne mo- 
žemo dosta načuditi. Oni zaista čine medju životinjama onakav 
utisak, kao što medju ljudima čine, n. pr. slike osoba iz barokne 
dobe. Kao što nam se na njime čine ona odiela i vlasulje itd. 
nekako bizarne, gotovo smiešne, isto tako se i tu ne možemo 
oteti toj misli, da Liljani nekako ne spadaju u našu dobu. Pa oni 
i jesu medju današnjim životinjama nekakovi antikviteti, jer kako 


15 


bijahu u prijašnjim geoložkim dobama daleko mnogobrojniji (ra- 
čuna ih se fosilnih na 1500 vrsti), živu danas samo u 430 vrsti. 
To su dakle životinje, koje svoju ulogu već odigraše, a sada ih 
samo još nekoliko, kao zaostali starci, prodire u našu dobu. 


Trpovi. 


Sigurno je svatko od vas, koji je bio na moru, opažao pri 
obali kroz bistru morsku vodu kojekakove crne kobase na piesku 
razastrte. To su Holothurije ili Trpovi ili Brizgavci, jer 
im je koža, kad ju iz bliza promatramo, posuta bradavkama baš 
kao kod krastavca. I tes u životinje rodjaci sa Ježevima, Križa- 
linama i drugim do sada opisanim morskim životinjama, koje po- 
kazuju petokratu gradju tiela, a providjene su onim, već više 
puta spomenutim, vodovodom, koji im služi bud za pipanje kao 
kod Liljana i Zmijača. bud opet za hvatanje i pomicanje tiela 
kao kod Ježeva, Krizalina ibaš kod ovih potonjih Trpova. 

Da su Krizaline, Zmijače i Liljanizrakasto ito petokrako 
zrakasto gradjenog tiela to se bez dalnjega lako zapaža; kod Je- 
ževa, koji su okruglastog oblika, su ambulakralne nožice u 5 me- 
ridionalnim poljima ili zonama smještene, dakle opet se očituje 
zrakasta gradja, jer su kod onih prvo spomenutih grupa, baš isti 
dielovi, naime koji odgovaraju onim ambulakralnim zonama J e- 
ževa, u krakove izvučeni. Nu u čemu se očituje zrakasta gradja 
kod jednog valjka, kakav je Trp? Uz to je os tiela, koja veže 
usta sa protivnim polom. kod svih do sada opisanih grupa bila 
okomita; kod Trpova pako dolaze otvori na jednom i drugom 
kraju valjka, koji je povaljen, dakle ta os leži vodoravno. Nu u 
tom baš potonjem leži prvi putokaz za orientaciju. Mi si imamo 
pomisliti Ježa, koji je u svojoj glavnoj osi, dakle onoj, koja spaja 
usta sa prohodnim otvorom ili gornji i dolnji pol, produljen, 
tako da okrugao oblik prelazi u valjkast, a onda prema tomu ni 
nećemo očekivati, da bude taj stup okomit, jer bi morao biti 
na neki način pričvršćen, pošto bi inače lako pao. Pomislimo si 
dakle ovako produljenog Ježa i, što nuždno iz toga sliedi, da leži 
tako, da mu se otvori ne nalaze gore i dolje, nego na obim kra- 
jevima i eto u glavnom slike Trpa. 

Organizaciju Trpova počmimo sa opisom probavila. Usta 
su, kako je već spomenuto, na jednom kraju tiela, koji po tom 


16 


postaje prednjim krajem, a omedjena su sa pipalima, koja 
nisu ništa drugo nego preobražene ambulakralne nožice. Razlika 
sastoji se samo u tom, da vodene cievčice ambulakralnih nožica 
izlaze iz radiarnih kanala, dočim iste kod pipala direktno izlaze 
iz prstenatog kanala. Po obliku su pipala ili perasta, ili drvo- 
liko razgranjena, ili štitasta. Ova potonja sastoje se od 
dulje ili kraće stapke, koja je na kraju providjena okomito na- 
sadjenom pločicom, čiji je rub izrezan, te se sastoji usljed toga 
od prstića u vienac poredanih. Probavilo je ciev dulja od sa- 
moga tiela s toga se u njemu i uvija, i to tako, da od ustiju 
ide jedan krak do blizu zadnjeg kraja, na to se vraća opet 
k prednjem kraju, a onda opet k stražnjem, gdje se najprije raz- 
širuju u neku vrst kloake, a onda svršava prohodnim otvorom. 
Iz ovog raširenog stražnjeg kraja probavne cievi (kloake) izlaze: 
kod većine Trpova dvie razgranjene cievi, kao šuplji izdanci same 
kloake. To su t. zv. vodena pluća, jerih smatraju kao organe 
za disanje — neka vrst nutarnjih škrga. — Osim toga izlazi iz 
kloake kod mnogih Trpova snopić cievčica, koje se kod dra- 
ženja životinje izkrenu i na otvor izbace, a odlikuje se osobitom 
žilavošću i priljepčivošću — Guvierovi organi. Spolni or- 
cani Trpova dolaze u oprieci sa svim ostalim srodnim Zi- 
votinjama samo u jednom broju a ne u 5. Spolni organi, bilo 
mužki ili ženski, nalazi se bliže k prednjem kraju, i to s gora, 
dakle rek bi na zatiljku životinje, a sastoje se od poviše obično 
razgranjenih cievčica. Kanal pak zajednički, u koji iztitu sve te 
cievčice, okrenut je prema napred, te imade vanjski svoj otvor 
smješten u blizini ustiju, i to ili u nutra od vienca pipala, dakle 
izmedju pipala i usta, ili pak iz vana od pipala, ali dakako ta- 
kodjer na gornjoj strani. Žilje i živčani sistem dobro su 
razvijeni. Sad ćemo se ali još svratiti k ambulakralnom sistemu 
i koži. 
Oko ždrjela, dakle početnog diela probavila, jest i ovdje 
prstenati vodeni kanal. Iz njega izlazi 5 u jednakim razma- 
cima meridionalno poredanih radiarnih kanala, kao i kod 
Ježa, samo da su tu usljed produljenog tiela mnogo dulji. Ti ka- 
nali penju se i tu tik izpod same kože, s kojom su i srašteni a 
dopiru do stražnjeg kraja. Sa prstenatim kanalom obći jedan ili | 
više mjehurića (Poli-evi mjehuri, tako se zovu i kod pri- 
jašnjih tipova) i obično jedan vapneni kanalić. Potonji ne 


17 


probija stienu tiela ili kožu (iznimkom su samo neki duboko 
morski Trpovi), već slobodno visi u tjelesnoj šupljini, ipak se 
svršava sa okrugljastom ili produljenom nabreklinom, t. zv. nu- 
tarnjom madrepornom pločom. Vodu prima vapneni kanal 
iz tjelesne šupljine. Kod Trpova, koji imadu štitasta pipala (kamo 
spada n. pr. i naš najobičniji oblik u Jadranskom moru, Holo- 
thwria tubulosa, su cievčice, koje ulaze u pipala providjene am- 
pulama kao i ambulakralne nožice. Radiarni kanali razgranjuju 
se i kod Trpova u ambulakralne nožice, samo da potonje 
kod ove grupe životinja ne probijaju kožu, koja dakle tuj nije 
proluknjana, već svaku takovu nožicu prevlači protanjeni nastavak 
kože kao što prst od rukavice sam prst prevlači. Nu kod malo 
samo Trpova je tielo pravilno cilindrično, ili bolje petosrho, jer 
se u 9 jednako razmaknutim produljenim crtama nalaze ambu- 
lakralne nožice — n. pr. Cucumaria. Kod mnogih se usljed toga 
što životinja leži uviek na stanovitoj strani tiela, razvija posebna 
trbušna strana, a ambulakralne nožice te strane zadobivaju i 
malo drugi oblik od onih gornje strane, koja po tom dobiva ka- 
rakter ledjiju. Ambulakralne nožice trbušne strane su tad više 
produljene, tanje i na vršku sisalom providjene, dočim one na 
ledjiju ostaju kratke, čunjkaste, te se pretvaraju u ambula- 
kralne papile. Osim toga nisu ambulakralne nožice u obće 
uviek pravilno poredane u 5 redova, već su često raštrkane je- 
dnako po čitavom tielu. Sada dakle razumijemo odakle potiče onaj 
krastavi izgled, kakovog motrimo n. pr. kod obične Holothurije. 
One bradavke su bradavkasti nastavci kože preko ambulakralnih 
nožica, i to na ledjima kratke, jednostavno zašiljene, a na trbuhu 
nješto dulje i na kraju sisalima providjene. Na ledjima dakako 
ne služe za prisisanje i po tom za hodanje, u tu svrhu služe 
samo one na trbuhu. Kod Trpova, kod kojih se je stalna strana 
tiela pretvorila u t. zv. trbušnu stranu, a druga u ledja, namje- 
šteni su radiarni kanali uviek tako, da jedan pada upravo u sre- 
dišnju (medianu) crtu, a dva do njega (slieva i desna) takodjer 
još sačinjavaju trbušnu stranu. Pošto ovako 3 ambulakra sači- 
njavaju trbušnu stranu, zove se ista takodjer tropuće ili tri- 
vium, a ona dva preostala ambulakra, po kojima ne hoda i koji 
su smješteni na ledjima (slieva i desna od prazne mediane crte), 
sačinjavaju dvopuće, bivium. Uz to je i trbušna strana često 
još i drugačije bojadisana, obično njesto svjetlija. Još dalje se 
' 2 


15. 


odmiče gradja tiela od strogo radiarnog tipusa u onom slučaju, 
kada su ambulakralne nožice samo još na trbušnoj strani na 
triviumu — razvijene, dočim se na ledjima već posve izgubiše. 

Samo još dvie tri o koži. Koža Trpova obično je mekana 
ili kožnata, često razmjerno debela, riedje tanka i prozirna (kao 
kod Synaptida). Skoro nikada ne manjkaju vapnena tjelešca, 
koja su ali skoro uviek mikroskopski malena i ostaju isolirana u 
koži sakrivena, usljed česa nam se ista i prikazuje redovito golom. 

U koliko se je moglo prodrieti u njihov način života, pri- 
kazuju nam se Trpovi kao noćne životinje, koje za dana sa uvu- 
ćenim pipalima nepomično na jednom mjestu leže. Neki se za- 
kopaju u mulj, drugi živu na piesku ili šljunkastom tlu, ili opet 
medju pećinama i koralnim grebenima. Njihovom su hranom ma- 
lene životinjice, koje svojim pipalima uhvate i ustima privedu, ili 
pako napunjaju svoje crievo pieskom, te probave u njemu se na- 
lazeće, bud žive, bud već raztvorene živinske ili bilinske orga- 
nizme. Iz njihova života spominjemo još i to, da ako im nije što 
pravo; ako ih uhvatimo ili dražimo, tad raztrgaju i izbace čitavo 
svoje probavilo sa svim privescima, koje im na to na novo iz- 
raste: posieduju dakle u velikoj mjeri sposobnost reprodukcije 
odkinutih organa. 


Crvi. 
No Crve bi mogli i izpustiti — primietit će možda gdjekoji 
čitaoc, — ta to su gadne životinje, za koje se barem laici ni 


najmanje ne zanimaju. Polako, polako, znadem, da vam pred 
očima lebde podzemne gliste, ili da pomišljate na trakavice i 
druge nametnike. Nu o ovim ni ne ćemo ovdje govoriti. Grvi, 
s kojima vas ja kanim upoznati, sigurno ne zaostaju u ljepoti za 
nijednom drugom morskom životinjom i ne ima sumnje, da bi 
im i svaki strogi estetičar priznao, da su u istinu krasni. 

Pod imenom ,Crvi“ opisuju se u sistematskim zoologijama 
istina razne i vrlo različite životinje, nu mi ćemo se ovdje baviti 
samo sa najvišim i najljepšim morskim representantima ove ob- 
sežne grupe. 

Evo vam u akvariju na okupu izprevijanih i prepličućih se 
bielih vapnenih cievčica, ne debljih od guščinog pera, a iz svake 
proviruje snopić kao krv crvenih končića. I doista promatrajući 


19 


tu, do savršene ljepote dotjeranu, sliku, prije bismo pomišljali 
da gledamo palme en miniature, sa crvenom krošnjom, a bielom 
stapkom, nego da nam predleže stvorovi, koji bi mogli stojati u 
ma kakovom srodstvu sa Crvima. Cievčice, koje smo spomenuli, 
prirasle su na pe&ini, ili koralima, ili kućicama školjka itd., a 
tvrde su poput kamena i nebi same za sebe ni pozornijeg mo- 
trioca na sebe svratile, da iz njih ne proviruju crveni razčihani 
kisti, kao plameni sa malenih sviečica, koji u tren oka ugasnu, 
a onda se opet na novo pomole. Najmanja trešnja, dapače i naj 
neznatnije potamnjenje, nastalo n. pr. usljed prolaza oblačića 
preko sunca prouzrokuje, da ti crveni tračići u spodobi krošnje 
od palme rašireni, izčeznu; crv se je povukao, pošto nije nigdje 
sa cievčicom srasten, i čeka neko vrieme, dok je nazirana po- 
gibelj minula. Napokon stane crvena kita perca polagano i oprezno 
poput kista provirivati iz otvora cievčice i raširuje se na novo u 
svojem podpunom sjaju. 

U moru možemo slične vrtove opažati, kakove nam evo 
akvarium predočuje. Kroz kristalno bistru vodu prikazuju nam 
se tamo na obalnim pečinama upravo bajoslovne slike. To su 
vam evo Škoravi cievnjaciili Svirale od mora (Serpula) 
i drugi mnogi, njim slični, u kamenim cievčicama živući, Crvi. 

Nu osim ovih ima i takovih, kojih cievčice nisu vapnene, 
tako n. pr. opažate često u akvariju, kako se na vitkim, nješto 
većim, stapkama njišu u vijak uviti vienci, ili snopići od končića. 
Elegantan zavoj i boja tih perca upravo će vas zadiviti. To je 
Spirographis, koji si je kućicu stvorio u spodobi tamne, poveće, 
kožnate cievi. Terebella opet promače piesak, u kojem ruje, svojom 
sluzi, te ga sliepljuje u pješčane cievčice, a samo žuto crvena 
pipala glave proviruju poput živih, u kitu svitih končića iz pieska 
u bassinu. Nu raznolikost i razkoš taj tko bi opisao? 

Uz ove, u cievčicama živuće, Crve, dolaze i drugi bez ciev- 
čica, koji po tom ni nisu prirasli, već slobodno plivaju u vodi, a 
u bojama i sjaju upravo se natječu i možda još nadkriljuju prve. 
Jedna od najljepših takovih vrsti je Dlakuša (Aphrodite); nje- 
zino čekinjasto odielo odsieva u tisuću kovnih boja. Znatan je 
nadalje broj vrsti roda Eunice. Njihovo produljeno tielo sastoji 
se od mnogo članaka, na kojima se opet nalaze kovno sjajne 
bodlje i čekinje. Isto tako rodovi Eulalia, Nereis, Euphrosyne, 
i mnogobrojni drugi. | | 

* 


20 


Nećemo ipak dalje duljiti sa nabrajanjem tih divnih stvo- 
rova, već nam se namiče zadaća, da pokušamo podati barem 
kakovu sliku o njihovoj organizaciji. I 

Svi ti nabrojeni i drugi, njim slični, Crvi, spadaju u red 
Škoraca (Annelida). U latinskom imenu ove klase označen je 
već karakter ovih Crvi, a to je, da im se tielo sastoji od po- 
većeg broja prstena ili članaka u jednom redu poredanih, usljed 
toga je i uviek više produljeno. — Na drugom članku, koji ‚je 
medjutim skoro uviek srasao s prvim, te glavu sačinjavaju, i to 

na njegovoj dolnjoj (dakle trbušnoj) strani nalaze se usta, ana 
zadnjem članku stražnji otvor. Oba otvora predstavljaju kra- 
. jeve produljene cievi, koja ciev služi kao probavilo, u kojem 
se hrana probavlja. Često se ta probavna ciev u svakom članku 
malo raširuje, a na granicama izmedju članaka opet suzuje. Kod 
ovih Crva govorimo i o mozgu, a taj je smješten u prvom 
članku nad ždrielom. Iz njega izlazi živčani prsten, koji obu- 
hvaća ždrielo, a nastavlja se na dolnjoj strani probavila u pro- 
duljeni konopac ili trbušnu moždinu, koja teče duž ciele tr- 
bušne strane do zadnjeg članka. Krvno žilje je kod ovih, naj- 
više organizovanih Crva takodjer dosta savršeno. Redovito teče 
duž ledja produljena žila i isto takova na trbušnoj strani, a obie 
ove uzdužne žile spojene su medjusobno postranim grančicama, 
koje po tom u spodobi niza od prstena obuhvaćaju probavilo. 
Bubrezi razviti su u obliku klupkasto uvijenih cievčica, i to u 
pojedinim člancima, u svakom po jedan par. Jedan kraj takove 
cievčice obći sa tjelesnom šupljinom, dočim drugi probija kožu i 
iztiče van. Spolni organi vraćaju se takodjer u pojedinim, ako 
i ne u svim člancima. Skoro svi Škorci legu jaja i to ili poje- 
dina ili poviše njih u jednoj ljuski ili cocconu uklopljena. To- 
liko u kratko glede nutarnje organizacije Škoraca, nu svratimo 
se opet malo k vanjskoj, pri čemu nam neka naročito gore spo- 
menuti oblici lebde pred očima. ; 

Na prvom mjestu iztičem, da kod morskih Crvi, o koja 
govorimo, dolaze na člancima tiela svakojaki nastavci, i te ćemo 
evo sada redom spomenuti. Prvo su krnjaste nožice ili na- 
stavci, koji su parno poredani na svakom članku i to postrance, 
redovito ali dva na svakoj strani: jedan postrani gornji i jedan 
pod njim, više trbušnoj strani primaknuti, dolnji. Na svakom 
članku dakle 4, a po tom oni sačinjavaju po cielom tielu 4 uz- 


a. 


DE 
duZne serije takovih izdanaka ili bradavica. U tim bradavicama 
nalaze se utaknuti snopići od kojekakovih čekinja, gradjenih od 
tvrdoga chitina. Cekinje dolaze u najrazličitijim formama ili 
su šiljaste, ili kukaste, pilasto narezane, ili poput nožića, ili lopa- 
taste, vilaste, metlaste itd., a u jednom snopiću dolaze i razno- 
vrstne takove bodlje ili čekinje. Kod Serpulida n. pr. dolaze u 
prednjem dielu tiela s gora bradavice sa vlasastim čekinjama, a 
s dola popriečne kvrge sa kukastim čekinjama ; u stražnjem dielu 
tiela je obratno. 

Osim bradavica i čekinja nose članci tiela često još i druge 
nastavke. Tako dolaze jednostavni ili od sitnih člančića sastavljeni 
konci, ciri, na gornjoj i na dolnjoj strani članaka, ili na brada- 
vicama, koji se po svojem položaju zovu ciri ledja ili ciri 
trbuha; obično je na svakoj strani članka (segmenta) 1 gornji 
i 1 trbušni cžrrus. Kadsto im je oblik drugačiji, ili se ćak raši- 
ruju u ljuske, koje dielomice ili posve prekrivaju ledja, kao kod 
Dlakuše. Na zadnjem članku nalazeći se ciri zovu se stražnji 
ciri, a oni glave zovu se pipala, oni oko ustiju pako pipa- 
Jer eri 

Četvrtu grupu vanjskih nastavaka predstavljaju škrge, koje 
takodjer najrazličitije oblike poprimaju; one su končaste, češljaste, 
drvolike, poput jelenovih rogova, kitaste itd., te se razprostiru ili 
po čitavim ledjima ili riedko kada samo u sriednjoj partiji tiela, 
ili su opet ograničene na glavu. 

Kod Svirale od mora, kamo spadaju obični oblici sva- 
koga akvarija, kao što je Serpula i Spirographis, nalaze se oko 
ustiju dvie bore, koje se ili u krug, ili u dva polukruga, ili 
pak spiralno uvijaju, a na svom slobodnom kraju obraštene 
su končićima, koji predstavljaju škrge, koje su potom smještene 
na glavi, što je i nuždno kod ovih Crva, koji živu u cievčicama. 
To su dakle one prekrasne palmine krošnje, kojim se upravo naj- 
više divismo. Končići ovi služe za disanje, pošto su jedini oni na 
eksponiranom mjestu, a služe ujedno i za dovadjanje hrane; naj- 
finije mikroskopske bo dlačice, koje se na njima nalaze, i koje 
sve tako titraju, da struja vode ide prema ustima, donašaju istim 
u vodi lebdeće sitne životinje ili biline, kojima se te naše palme 
hrane. Dakle sve je estetično, i hrana im je nevidljiva. 

Kod slobodno živućih oblika dolaze često i oči, redje nai- 
lazimo na slušne organe, koji su u spodobi parnih mjehurića 


2 


94 


b 


smješteni u blizini onog živčanog prstena, koji obuhvaća ždrielo 
i koga već spomenusmo. Oči se nalaze redovito na glavi, nu 
mogu biti i postrance na tielu, ili na škrgama (kao kod Sabelle), 
ili dapače na stražnjem kraju (n. pr. Fabricije). Serpule ne 
imadu očiju, ali su im ipak škržni končići na glavi, kako se mo- 
gosmo osvedočiti, i za svietlo osjetlivi. A sada se nadam, da sam 
i ove stvorove vašem duševnom oku niešto bliže primaknuo. 


Školjke. 


Školjke sigurno svatko pozna, ako ne druge, a ono barem 
potočnu Bisernicu, i sigurno ne ima nikoga, koji ne bi već 
bio vidio prazne kućice ili ljušture morskih Skoljka, kakove se 
nalaze na kutijama, ili inače služe za nakit, a bit će bez dvojbe 
svakomu i to poznato, da su to samo ljušture, koje si je mekana, 
sljuznata životinja sama stvorila, što u njima živi. Nu kako je 
gradjeno to mekano tielo, koje se u klopkama krije, o tom težko 
da se je tko i zapitao. Da to uzmognemo razumjeti, treba prije 
svega da se snadjemo, gdje su ledja, a gdje trbuh od Školjke, 
gdje joj je prednji, gdje stražnji kraj, a po tom što je lieva, a 
što desna strana. Za ledja lako ćemo doznati, jer su na onoj 
strani, gdje su obje klopke od ljušture skupa spojene; protivna 
je strana, dakle ona, koja reži, po tomu dolnja. Lievo i desno u 
blizini spoja jesu na klopkama mjesta, gdje su iste najviše izbo- 
Cene, gdje se iztiču grbe ili dutine (wmbo); onaj kraj, kojemu su 
iste bliže primaknute, redovito je prednji. Sada iz toga samo po 
sebi proizlazi, gdje je stražnji kraj i gdje je lieva i desna strana. 

Izpod spoja (ligamenta), koji obje klopke medjusobno veže, 
jest samo tielo Školjke, koje se redovito produljuje prema dolnjoj 
strani poput sjekire ili jezika, a to je noga: vrlo mišičasti i gi- 
bivi organ, koji služi za lokomociju. Pokraj središnje (mediane) 
crte na ledjima tiela, lievo i desno do nje, izlazi sa svake strane 
po jedna sljuznata krpa, koja je prionula na nutarnju stranu 
vapnenate klopke, a iz kutova, izmedju tih krpa i samoga tiela, 
jesu na svakoj strani još po dva lista. Prve krpe, koje nisu ništa 
drugo nego dvie široke bore kože — lieva i desna, — zovu se 
plašt, a ona dva lista na svakoj strani, izmedju plašta i tiela, 
jesu škrge. Vrlo dobro možemo sve to prispodobiti sa knjigom. 
postavimo knjigu tako, da bude okomito stojala sa hrbtom na 


gornjoj strani, korice knjige odgovaraju tad vapnenim klopkama |' 
ljušture, kožasti ili platneni hrbat vezu (ligamentu), koji je ali 
kod Školjka više sakriven, pošto se gornji rubovi klopka skoro 
stiču; prvi i stražnji list, priliepljen na nutarnju stranu svake 
korice, odgovara plaštu; prema u nutra dva sliedeća slobodna 
lista prednja, i isto tako dva stražnja, odgovaraju škrgama, a 
svi ostali listovi skupa spojeni u jednu cjelinu predstavljaju nogu, 
koja prelazi na gornjoj strani, prema hrbtu, u samo tielo Zivo- 
tinje. Samo još pridodajmo, da ta knjiga ima korice malo udub- 
ljene i tako velike, da kada se sklope, zatvore u sebe sve ostalo. 
Ovom vrlo sgodnom i često rabljenom prispodom pribavili smo si 
glavnu orientaciju, a sada možemo poći dalje. 

Na prednjem kraju, koji smo već prije označili pomoćju po- 
ložaja dutina (umbones) na klopkama, jesu usta, ili otvor, koji 
vodi u probavilo. Pokraj ustiju su sa svake strane po dva listića 
ili jedarca — dvie sljuznate krpice. — Probavilo je ciev, 
dulja od tiela, te se s toga zavija, stranom u stražnjem dielu 
produljene, postrance spljosnute noge, a onda nastavlja prema 
stražnjemu kraju i tu iztiče posebnim otvorom van. Ova se ciev 
negdje u početku već razširuje u želudac, u koji utiče na više 
otvora obično tamnije bojadisana žliezda, koja predstavlja jetra 
i izpunjuje veći dio prednjega tiela, te se djelomice spušta u ba- 
salni dio noge. Spolni su organi lievo i desno u tielu, negdje 
na granici izmedju tiela i noge, te se i oni spuštaju u stražnji 
dio noge. Bubrezi, koji se kod Školjka takodjer zovu Bojanus- 
ovi organi, jesu u blizini spolnih organa. Bubrežni su i spolni 
parni otvori na svakoj strani basalnog diela noge. Produljeno 
srce, koje je gore, tik izpod ligamenta, u vrečasto razširenom 
prostoru tjelesne šupljine — obsrdju —, sastoji se od jedne 
klietke i lievog i desnog predsrdja. Za čudo probija stražnji dio 
crieva, prohod, samu klietku srca. Živčevlje gradjeno je vrlo 
jednostavno i karakteristično. Nad ustima je jedan par živčanih 
gomolja — ganglia -—; u nozi drugi takav par, a straga u tielu 
treći. Glavni par ganglia spojen je sa nožnim kroz dva živčana 
konopca, koji poput produljenog prstena obuhvaćaju početni dio 
probavila, a isto tako i sa stražnjim parom ganglia; ovaj pro- 
duljeni prsten obuhvaća cielu utrobu. 

A sada još o nekim osobitoslima Školjka napose. Sprieda 
je iznad ustiju i straga pod prohodom jaka mišica, koja je pri- 


24 


raštena na nutarnjoj plohi jedne klopke, odkuda ide popriečno 
kroz samo tielo, te se priraštuje na odgovarajućem mjestu druge 
klopke. To su zaporne mišice, jer se iste po volji životinje 
mogu skratiti i tako obje klopke približiti, usljed česa se ljuštura 
zatvara, i to više puta tako jako, da nas stoji dosta napora, ako 
ju hoćemo jakim nožem otvoriti, i ne bi nikomu savjetovao, da 
tura prst medju klopke. Kod većine Školjka su te mišice prilično 
jednako jake, ovakove se zovu Dvomišičaste Školjke, ili bolje 
Jednakomišičaste (Dymiaria ili Homomyaria). Ako je 
stražnja mišica mnogo jača, tad je i više prema. sredini tiela pri- 
maknuta, a Školjke se takove zovu Nejednakomišičaste 
(Heteromyaria). Zakržlja pak prednja mišica posve, tako da ostane 
samo ona u sredini tiela, koja odgovara stražnjoj, kao n. pr. kod 
Pectinida, tad se takove Školjke zovu Jednomišičaste 
(Monomyaria). Mjesta, gdje su bile zaporne mišice na nutarnjoj 
plohi klopka prirastene, označena su i na očišćenoj i posušenoj 
klopki odgovarajućim udubinama, tako da možemo i iz same 
ljušture razabrati, kojoj grupi Školjka je dotična životinja pri- 
padala. Nu ako ove mišice obje klopke od ljušture zatvore, kako 
će se iste opet otvoriti? Da i za to doznamo, treba nam malo 
gornji rub obiju klopka izpitati. Gornji rubovi klopka, koji sa- 
stavljaju ključanicu (cardo), providjeni su često zubima. 
To su malene kvrgice na gornjem rubu jedne klopke, koje za- 
hvaćaju u odgovarajuće udubine druge klopke. Osim toga su 
gornji rubovi klopka uviek spojeni medjusobno spojem (liga- 
mentom), koji se prostire počam od prediela dutina (umbo, apex) 
do stražnjeg kraja, te je ili vanjski i tada vlaknato kožnat, ili 
sakriven u produljenom žliebiću, tik izpod gornjih rubova klopka, 
i u tom slučaju više hrustav. Zadaća je tomu ligamentu ta, da 
ne samo u obće spaja obje klopke na gornjoj strani, nego da 
ih ujedno na dolnjoj strani otvara, što čini usljed svojega ela- 
sticiteta. Elastični ligament naime nastoji uviek gornje rubove 
klopka čim više približiti, usljed česa se ljuštura na dolnjoj strani 
otvara. Zaporne mišice rade ligamentu nasuprot, ako se one 
stegnu — skrate, tad ne samo da ljušturu zaklope, nego ujedno 
napnu ligament. Čim mišična sila popusti, stegne se ligament sam 
od sebe i time otvori opet ljušturu. I kod mrtve Školjke se 
ligament steže, dotično otvara ljušturu, pošto pak tada mišice 
više ne rade, ljuštura ostaje kod mrtve Školjke uviek otvorena. 


25 


A sada samo još nešto, da nam bude slika o organizaciji 
Školjka bolje podpuna. Obje krpe plašta su duž dolnjega ruba, 
barem posve blizu istoga, prirasle sa klopkama, inače je plašt- 
uz nutarnju plohu klopka samo prionut, ali ne prirasao. Ona 
crta, u kojoj je rub plašta prirasao, takodjer je i kod suhih, 
očišćenih klopka označen tankim urezom, koji teče malo odmaknut 
od dolnjega ruba klopka, ali prilično paralelno snjim, to je utisak 
plašta. Dolnji rubovi obiju plaštovih polovina nisu uviek kod 
svih Školjka slobodni, kao n. pr. kod potočne Bisernice, već su 
često medjusobno srasli, nu ipak tako, da ostavljaju sprieda i 
straga po jedan otvor. Na prvi otvor može noga provirivati, kada 
se razlegne, zato se isti i zove nožni otvor. Stražnji je pako 
kraj u svakom pogledu znamenitiji. Na stražnjem rubu pokazuje 
svaka plaštova krpa dva izreza, jedan nad drugim, koji kod sklop- 
ljenih obijuh krpa ograničuju jedan gornji i jedan, tik pod njim 
ležeći, dolnji otvor. Kroz ove otvore obće one šupljine, koje se 
nalaze izmedju noge i plašta, i u kojima vise škržni listići, a 
zovu se plaštova ili škržna šupljina sa vanjskim svietom. 
Gornji otvor služi za izbacivanje blata, spolnih produkta i za di- 
sanje uporabljene vode, na dolnji pak otvor struji u nutra voda 
za disanje i u njoj se nalazeće sitne životinjice i biline, koje služe 
za hranu. Prvi se otvor po tom zove kloakalni, a drugi škržni. 
Sraštenjem rubova obiju plaštovih krpa nad izrezima, medju njima 
i pod njima, i produljenjem tih rubova nastaju dvie odieljene 
cievi, od kojih se gornja zove kloakalni sipho, a dolnja 
škržni sipho. Obično se mogu oba siphona skratiti i posve u 
ljušturu natrag uvući, u drugom slučaju ne, ili samo djelomice. 
Nu čemu su ti otvori ili siphoni na stražnjemu kraju? Jer se 
životinja obično prednjim krajem pomoćju noge zaruje u piesak 
tako, da joj koso utaknuto tielo samo stražnjim krajem iz mulja 
ili pieska proviruje. 

Školjke nemaju glave, jer je prednji kraj oznaćen samo 
ustima, a nije nikako od ostalog tiela ograničen, a ni kakovim 
višim sjetilima providjen. Ovih ipak imade, nu na drugim mje- 
stima tiela. Slušni mjehurići, koji su smješteni u nozi, u blizini 
nožnih ganglia, čini se, da nijednoj školjki ne manjkaju. Za oči 
se smatraju malene pjegice, kakovih imade na kraju škržnog si- 
phona Šljanka (Solen) i Prnjavica (Venus). Savršenije oči 
nalaze se kod nekih, kao Pokrovača (Pecten), Kopitnjak 


26 


(Spondylus), Konjina (Peetunculus), Kunj ka (Arca), Srčavka | 
(Cardium) itd., na rubu od plašta. Parni njušni organi smješteni 
su izmedju stražnjeg kraja noge i prohodnog otvora, a kao organi 
za opip služe, osim ustnih jedarca, runastim nastavcima provi- 
djeni rubovi od siphona, zatim kratki končići na plaštevom rubu, 
kao kod Pokrovače (Pecten), Pilače (Lima) i drugih. Kako 
vidimo, ne moraju se sjetila uviek držati glave, kao kod najviših 
životinja, već su ista ondje smještena, gdje ih najviše treba — 
na eksponiranim mjestima u obće. 

Upoznavši vas ovako sa organizacijom Školjka u obće, 
predstavljam vam evo nekoliko najobičnijih representanta ove 
grupe. Počmimo sa našim najvećim i dosta obićnim oblikom, koji 
živi u Jadranskom moru, a to je Butovka (Pinna). Ova velika 
sa žutom, tankom ljušturom providjena Školjka zabada svoj za- 
šiljeni prednji kraj u piesak, a odlikuje se time, što joj neka žliezda, 
koja je na nozi, prede fine, tanke konce ,pustenku“ (byssus), 
koji su se konci nekad i za tkanine rabili. Još u 18. stoljeću bile 
su u Tarentu, Napulju i Siciliji tvornice, koje su tu školjkinu 
svilu obradjivale, te ju za rukavice, čarape a i ciela odiela upo- 
triebljivale. U Butovci (Pinna) imade tu i tamo i bisernih zr- 
naca, koja su ali bez vriednosti; u njoj živi nadalje još redovito 
maleni jedan kratkorepi Račić, malo veći od boba Pynnotheres, 
za kojega se je nekad držalo, a i sada se još vjeruje, da ju čuva, 
da je njezin neke vrsti stražar. Nu u istinu ona neima od njega 
nikakove koristi. 

Druga jedna Školjka Daganj (Mytilus gallo-provincialis), 
takodjer je dosta obična i pomorcima, poznata već s toga, što 
se jede. I kod ove je na nozi žliežda, iz koje niču fini konci — 
byssus. Školjke ove priraštene su pomoćju byssusa na kamenju 
ili na drvenim, u more utaknutim stupovima, a takodjer i na 
drugim predmetima ili drugim Skoljkama, Spužvama itd, i to 
tako čvrsto, da ih ni najače pljuskanje morskih valova, ni struje 
ne mogu odtrgnuti. Mjesto, na kojem su priraštene, mogu ipak 
i po volji ostaviti, puzajući na posve osobiti način. Izpredu naime 
novi byssus, kojim se pričvrste pokraj onog mjesta, gdje su bile 
starim priraštene, a stari raztrgaju, i pošto to više puta po nove, 
odmiču se, ako i veoma polagano, ipak dalje. Boje su skoro crne, 
a ljuštura im je trouglata, pošto je prednji kraj, kojemu su du- 
tine primaknute, kljunasto zašiljen. 


97 


Sliedeća vrst Prstenae (Lithodomus lithophagus) takodjer 
se jede. U Mletcima i u Trstu je poznata pod imenom: ,dattolo 
di pietra“, jer njezina ljuštura sjeća na zrno od datulje. Ova 
Školjka je rad toga znamenita, što si dubi luknje u pećinama, 
u kojima tad živi, nu na koji način to izvadja, nije još dovoljno 
razjašnjeno, Naslučuje se, da će biti kakove tekučine, koje izlu- 
čuje, i kojima tad kamen raztapa. Izdubljene luknje su iz nutra 
posve gladke i pravilne. Na osobiti glas izašle su te morske da- 
tulje rad t. zv. Serapisovog hrama kod Pozzuoli-a u napuljskom 
zalievu, kojega su gradine 1749. izkapanjem odkrivene. Tri, oko 
13 metara visoki mramorni stupovi pokazuju u visini od 4—5 
metara nad morem jedan metar široki kolobar probušen luknjama, 
koje su izduble ove Školjke. 

Komu da nije nadalje poznata Srčavka (Cardium), ona 
morska Školjčica sa trakasto poredanim, kadšto još bodljama 
providjerim rebrima na ljušturi? Te Školjke dolaze u vrlo 
raznovrstnim oblicima. Poznato je do 200 živućih vrsti u svim 
morima, osobito u južnim. Ove Školjčice se gotove najčešće 
vidjaju po kutijama, ili inače kao nakit u kućama. Nu i životinja 
je zanimiva, koja u tim ljušturama živi. Noga joj je produljena, 
na kraju okrugljasto zašiljena i živahno crvene boje, a služi na 
posve osobiti način za gibanje. Koljenčasto zakrenutom nogom 
upre se životinja o kakovu podlogu. i tad nogu naglo nabrekne, 
usljed česa se odbije od podloge više stopa daleko u moru. Ova- 
kovo skakanje kod jedne Školjke mora sigurno svakoga za- 
čuditi. 

No sad imamo opet posla s jednim rovcem, nu koji ne ruje 
u kamenju, već na najveću žalost mornara u drvu, i to pogla- 
vito u brodovima, čije stiene probušuje; i u lukama čini drvenim 
nasipima izvanredne štete, jer ih sve tako proruje, da se od toga 
lome i razpadaju. Isti se je uz to još posve odmetnuo od svoga 
roda i plemena, barem vanjskim oblikom ne naliči više ni naj- 
manje na Školjke, već se je prometnuo rek bi u Grva. Nije 
ipak težko i u njemu pronaći sve dielove prave Školjke. Cr- 
vasti oblik potiče jednostavno odatle, što su siphoni vrlo produ- 
ljeni; oni su mnogo puta dulji od samoga tiela, koje je opet 
posve maleno, te predstavlja samo kao kijačastu nabreklinu cje- 
vastih siphona — kao glavu od kakovog Crva, a i klopke su 
posve zakržljale, te ne poklapaju više ni ono maleno tielo, nego 


28 


su postrance uz njega samo prionute u spodobi dviju trokrpih 
pločica. Siphoni su medjusobno spojeni, tako da iz vana pred- 
stavljaju samo jednu ciev, koja se istom pod kraj ciepa. Iz nutra 
su dakako oba siphona, kloakalni i škržni, kao uviek, razstavljeni. 
Zlotvor taj zove se Šašanj (Teredo navalis), a usljed njegove 
štetnosti prozvan je već od Linnè-a: „calamitas navium“ (ne- 
volja za brodove). Nu ne živi ta Školjka direktno u onim 
šupljim cievima u drvu, koje si je izbušila, već im stiene prije 
obloži vapnom, jer se ovako u vapnenim cjevčicama smatra valjda 
sigurnijom. Uztuka proti njima drugoga nema, nego da se bro- 
dovi s dola oblože bakrenim pločama, što je dakako dosta skupo, 
nu kako vidimo, neobhodno nuždno. — Srodni sa Teredom su 
Kamotoči (Pholas), Školjke, koje su nešto bolje sačuvale 
svoj tipični školjkasti oblik. I ove si dube horizontalne luknje u 
mekanom kamenju ili drvu. Obični Kamotoč (Pholas dactylus) 
živi u evropejskim morima; u Italiji dolazi na trg pod imenom 
sdatolo di mar“, te se kao poslastica visoko cieni, a odlikuje se 
osim toga još time, što mu plašt i siphoni noćju svjetlucaju. 

Spominjemo nadalje Kunjku (Arca Noae), koja se takodjer 
jede. a u Mletcima i Trstu je poznata pod imenom „mussolo“, 
zatim Pokrovača (Pecten), koja rabi za putnički znak, i nada 
sve veličinom se odlikujuću orijašku Tredacnu, koja živi u In- 
dičkom oceanu, a naraste duga 1—2 metra. Ova najveća Školjka 
može postići težinu od 100—200 klgr.; njezine ljušture rabe za 
škropionice u crkvama, lavoire, itd., a meso se jede. Nu tko bi 
sve Školjke i samo nabrojio, ta računa ih se živih vrsti na 
9000. Ipak se moramo još napose sjetiti dviju: jedne, koja je za 
obrt i trgovinu najvažnija, i druge, koja je kao hrana najpozna- 
tija, a to su: prava Bisernica i Kamenica. 

Prava Bisernica (Avicula ili Meleagrina margaritifera) | 
ima ljušturu sa ponešto nejednakim klopkama, oblika okrugljasto 
četverouglastoga; noga je providjena byssusom, koji prodire kroz 
maleni izrez na prednjem rubu manje, desne klopke. Sa byssusom 
je životinja pričvršćena; boja ljušture je tamno zelena, a duljina 
dostiže 15—30 em. Živi u Indičkom oceanu. Biserna su zrnca iz- 
medju klopke i plašta, koji je uz klopku prionut, a postanak tog 
dragulja je za čudo vezan na taj slučaj, da je dospjelo kakovo 
zrnce pieska ili koji drugi predmet medju plašt i klopku. Da 
pako uzmognemo bolje razumjeti, od česa se sastoji sam biser, 


29 


treba da se prije upoznamo sa strukturom ljušture. Ljuštura svih 
Školjka sastoji se od tri sloja. Vanjski sloj nije vapnen, već 
koZnat, i zove se epidermis ili bolje peridermis. Kod nekih 
Školjka može ta periderma biti na površini, ili barem na rubu 
klopka runasta ili dlakava. Izpod periderme nalazi se sloj vap- 
nenih prismica ili porculanasti sloj. Taj se sastoji od izvan- 
redno sitnih vapnenih prismica, koje su poredane okomito ili 
nešto koso na ravnicu ljušture. I napokon imamo nutarnji ili 
biserasti sloj, koji se sastoji od množine vrlo tankih vapnenih 
listića ili lamela, koje su uslojene t. j. jedna je preko druge pre- 
vučena. Ova njihova struktura uvjetuje poseban sjaj i prelievanje 
boja. Plaštove krpe izlučile su na svojoj površini vapnene klopke. 
Nu dočim je odebljani rub plasta izlučio prva dva sloja, postaje 
nutarnji sloj od čitave plaštove površine. 

Ako sad dospije zrnce pieska medju vapnenu klopku i pla- 
štovu krpu, izlučuje na njegovu površinu površina plašta isto 
tako fine, tanke lamele vapna, kao što je na nutarnju stranu 
porculanastog sloja sam biserasti sloj izlučivala. Pošto se ali u 
tom prostoru zrnce valjda okreće i vrli, bude sa sviju strana 
obavito vapnenimi lamelama, koje se po tom na njemu koncen- 
trički naslažu. I eto u tome se sastoji biser. 

Nu ako i krije Indički ocean u svojem njedru Bisernicu 
ne treba nam biti žao. jer smo dovoljno odštećeni sa Kam e- 
nicom (Ostrea edulis), koja je i od veće praktične vriednosti, 
jer nam podaje hranu. Njezina ljuštura je nepravilna, od tankih 
nečisto bielih listića sastavljena, a klopke su joj nejednake. Zi- 
votinja je obično sa lievom klopkom prirasla, nu ne pomoćju 
byssusa, već posve na drugi način. Ona naime izlučuje nekakovo 
ljepilo, koje promače ljušturu, te ju trajno pričvršćuje na pećine 
ili drvene stupove. Sa većanjem ljušture povećava se i mjesto pri- 
čvršćenja. Pošto je Kamenica ovako trajno privezana na svoju 
podlogu, to joj je i noga, kao jedini lokomotorni organ, skoro 
posve zakržljala. Kod Kamenice spolovi nisu razstavljeni, već 
je svaki individ za sebe i mužko i žensko — hermaphrodit —, 
što je kod Školjka riedak slučaj. 

Po tom svaka Kamenica leže jaja, i to u vrlo velikom 
. broju, koji dosiže više milijuna. Mladi se zadržavaju u plaštovoj 
šupljini starih, dok im se ljuštura na toliko ne razvije, da se 
može na slobodu izašla životinjica pričvrstiti. Kamenica sači- 


30 


njava na evropejskim obalama predmet živahne trgovine. One se 
i umjetno goje u t.zv. parku, jer ne služe samo kao poslastica 
za gurmane, već predstavljaju u Englezkoj i Americi hranu i za 
prosti puk. Računaju, da se u Englezkoj na godinu potroši 2000 
milijuna Kamenica, a u Americi 4000 milijuna. Nu u čemu se 
sastoje ti umjetni parki Kamenica? To su sagradjeni veliki 
prostori, koji stoje kroz kanale u savezu sa morem, te se mo- 
raju više puta čistiti. U te prostore budu Kamenice unešene 
— posijane — i tad gojene tako dugo, dok ne postignu razvoj, 
koji ih za trgovinu usposobljuje. Treba bo znati, ako i Kam e- 
nice produciraju na milijune jaja, da su potonja ipak u otvo- 
renom moru izvrgnuta stotini neprijatelja, pa ih se usljed toga 
ni najmanji dio nebi mogao održati i do dalnjeg rasta sačuvati. 


Puževi. 

Kad sam spomenuo ime ,Puževi“, znadem, da sam kod 
svakoga uzbudio poznatu mu sliku, jer su Puževi,kao i Školjke, 
ne samo morske životinje, nego i u sladkoj vodi i na kopnu za- 
stupani, pak po tome svakomu poznati, barem što se njihovoga 
vanjskoga obličja ili habitusa tiče. Kako je ali more ne samo ko- 
lievka, nego i danas još najbogatije boravište svakoga života, to 
su obično i one klase životinja, od kojih pojedine vrsti i na kopnu 
živu, u moru zastupane sa mnogobrojnijim i raznovrstnijim 
oblicima. 

Neki morski Puževi vrlo nalikuju na običnog vrtnog 
Puža, nu drugi se opet u mnogo čemu od njega razlikuju. Radi 
se dakle o tom, da podamo neku zajedničku sliku o tipusu Pu- 
ževa, a to mislimo postići najbolje tako, da uzmemo neku šemu, 
kojoj bi se naš Balavac (Limax) još najviše približavao. Čim 
smo spomenuli Balavca, označili smo već time i to, da ne tre- 
baju svi Puževi biti providjeni ljušturom, ili da barem ne treba 
biti ista kod svih iz vana zamjetljiva, kao kod vrtnog Pužai 
mnogobrojnih morskih. Ujedno ne treba pomišljali, da je kod 
svakoga Puža u obće tielo spiralno zavinuto i po tom asime- 
trički gradjeno. Sve to dakle nisu bitni biljezi, koji bi za sve Pu- 
Zeve vriedili. 

Dapače, obično, simetrično tielo, kakovo vidjamo kod naj- 
viših životinja, kao što su n. pr. Kukci, Raci, Ribe, Sisavci itd., 


31 


i za Puževe je normalno. Ta gradja ili arbitektonika tiela sa- 
stoji se u tom, da možemo životinju, prerezav ju uzduž kroz 
središnju crtu, razdieliti u dvie simetričke polovice, lievu i desnu. 
I Školjke su tipično tako gradjene, prem smo vidili, da se i kod 
njih pojedini oblici udaljuju od te simetrije, dobivajuć jednu 
klopku ili manje, ili više pljosnatu; — jednom riečju i tamo se 
pojedini oblici udaljuju od simetričke gradje i približuju asime- 
tričkoj, kod koje nije desna strana posve jednaka lievoj. Nu, kao 
što je to tamo iznimka od pravila, tako je i kod Puževa iz- 
nimka, premda tu dosta česta. Važno je nadalje to, da je pu- 
ževo tielo vrećasto, i da ta vreća nikada nije u uzdužnoj crti 
— u glavnoj osi — razdieljena u kakove odsjeke, kao n. pr. kod 
Kukaca i Raka, a i najviših Crva, o kojima govorismo: vreća 
je dakle nerazdieljena, jednovita. Sprieda je uviek, za razliku od 
Školjka, glava, koja ako i nije od ostalog tiela kakovim po- 
sebnim vratom ograničena, ipak je kao takova karakterisovana 
time, što nosi ne samo usta, nego i pipala (t. zv. rogove), a vrlo 
često i oči. Trbuh, ili bolje čitava dolnja strana tiela, na kojoj | 
Puž, puza, i koja je obično podplatasto razširena, zove se i tu 
kao i kod Školjka, noga, i to samo zato, jer služi za gibanje 
kao i ondje; naravski da nema nikakovog posla sa nogama viših 
životinja, koje su člankovite i parno poredane. Kod Puza je i 
to samo jedan nečlankoviti, krpasti odsjek tiela, koji je ali po- 
radi svoje svrhe — gibanja — vrlo muskulozan. Nad nogom su 
smješteni svi nutarnji organi, kao probavilo sa jetrima, spolovila, 
bubrezi, srce itd., koje ćemo sve prozvati zajedničkim imenom 
»utroba“. Gornji prostor Puža, koji u sebi utrobu krije, često 
je izvučen u utrobnu kesicu, koja se kod Puževa sa spiralno 
zavinutom ljusturom u njoj nalazi, te je takodjer spiralno zavi- 
nulta. Nu ne treba, da se takova kesica uviek opaža, već može 
utroba jednostavno biti na gornjoj strani valjkastog tiela, kao 
n. pr. kod Balavca; položaj utrobe ipak uviek je nad nogom. 
Sad nam je ali opisati još jednu važnu tvorinu, koju nalazimo 
skoro uviek kod svih Puževa, a to je plašt. 

Uzmite mladoga psa, za kojega znate, da mu je koža vrlo 
raztežljiva, da je, kako se kaže, mnogo ima. Izvucite mu sad 
kožu poput poprječne krpe, negdje na hrbtu, i prebacite tu krpu 
napred, na siju, pa pomislite, da se postrani rubovi ove kožne 
krpe s rastu sa ostalom kožom, a samo prednji da ostaje prost, 


32 


to ste mu tad iz njegove vlastite kože načinili kukuljicu — ka- 
pucu, — kakove imamo na našim nekim zimskim kaputima, ili 
kakove nose fratri na svojoj mantiji. Ta kožna krpa je sada ina 
vanjskoj i na nutarnjoj površini prosta; straga prelazi direktno 
u ostalu kožu, iz koje je izašla, na postranim rubovima se je 
naknadno s ostalom kožom srasla, a samo s prieda joj je rub 
prost. Da se ta krpa sastoji od dviju koža, posve je naravski i 
sigurno svakomu jasno iz njezinog postanka, jer i sadanja nu- 
tarnja površina te krpe bila je prije vanjska. Mi si i nuždno pod 
svakom borom pomišljamo dvostruku lamelu, jer je to pojam 
bore, s toga i zovemo tu kožnu krpu borom ili duplikaturom 
kože. Sad je ali tom kukuljicom nastala na šiji od psa nova 
jedna šupljina, koja ipak ne može nipošto predstavljati kakovu 
nutarnju šupljinu, pošto je nastala iz vana. Rukom bi mogli 
sprieda segnuti u ovu šupljinu u nutra, ali ste mogli na isto to 
mjesto doprieti rukom i prije, dok se još nije ta kapuca stvorila. 

Istu ovakovu šupljinu imadu i Puževi na svojoj gornjoj 
i prednjoj strani — kao na šiji, — i organizacija i postanak iste 
na vlas se sudara sa ovim trivialnim primjerom kod psa, kojim 
smo to kušali razjasniti. Taj primjer je dapače posve sgodan, 
jer nam posve dobro razjašnjuje plašt Puževa i plaštovu šu- 
pljinu. Dodajmo tomu samo još to, da usljed česte asimetrije kod 
Puževa i ta kapuca nije uviek točno u sredini, nego je kadšto 
k jednoj strani pomaknuta. Nadalje je kod jednih ta plaštova 
šupljina veća, kod drugih manja. Slobodan rub plašta može veći 
ili manji prostor zapremati; on može teći skoro oko čitavoga 
tiela, ili je opet posve kratak; šupljina je ili velika, ili mala, ili 
skoro nikakova, n. pr. u onom slučaju, kad je oko valjkasto pro- 
duljenog, simetričnog tiela naokolo, ili barem duž lieve i desne 
strane dugačka, ali uzka vodoravna krpa, koja poput dviju uz- 
dužnih vodoravnih uzkih plitva tielo postrance omedjuje. Ova 
bora označuje tada granicu izmedju samog tiela i noge. Primje- 
ćujemo još i to, da se običaje zvati ciela površina kože, koja je 
unutra od tih bora, premda nije duplikatura, već jednostavna 
koža, plaštom. Zato se i veli kod Puževa, da je plašt izlučio 
ljušturu, makar da taj plašt samo na svojem perifernom kraju 
predstavlja slobodnu krpu ili boru. Čitavi prediel kože dakle, koji 
izlučuje ljušturu, zove se plašt, al slobodan je potonji, ograničujući 
plaštovu šupljinu, obično samo na jednom, i to manjem predielu. 


33 


Opisavši tako vanjski oblik Puža i njegove karakterističke 
dielove, možemo sada preći k opisu nutarnje organizacije. Usta, 
koja su uviek sprieda na glavi, omedjena su mesnatim ustnicama, 
a vode najprije u muskuloznu ustnu šupljinu. Na gornjoj su 
strani te šupljine čeljusti u spodobi srpaste chitinosne ploče, ili 
dviju ploča, ili jedne srednje i dviju postranih. Dolnja strana 
ustne šupljine nije nikada providjena čeljustima. Na dnu je ustne 
šupljine muskulozni jastučić, koji je na svojoj gornjoj, zaobljenoj 
i produljenoj površini obložen chitinoznom opnom, na kojoj su 
pravilno u redovima poredani, izvanredno sitni i karakterističnog 
oblika zubići, kojih može biti i više tisuća. To je t. zv. radula 
ili jezik od Puža. Kod žderanja bude jezik sa radulom napred 
i natrag pomican, pri čemu se prednji redovi zubića iztroše i 
budu sa sliedećim zamienjeni. Stražnji odsjek radule nalazi se 
straga, daleko izpod onog mjesta, gdje prelazi ustna šupljina u 
jednjak, u posebnom jezičnom toku, gdje se uviek na novo re- 
dovi od zubića stvaraju. Vrlo malo ima Puževa, kojim manj- 
kaju posve čeljusti i radula. Na ustnu šupljinu dolazi jednjak, 
isti se kod nekih Puževa raširuje u gušu kao kod Ptica. Iza 
toga sliedi želudac, koji može biti kadikad providjen vapnenim 
ili rožnatim pločama (Bullidae, Aplysia, Cyclostoma). Grievo 
je obično dulje od tiela i usljed toga zavinuto; u obće je kod 
mesožderih Puževa kraće, a kod biljožderih dulje. Ali ono se 
uviek konačno zakrene napried, gdje mu otvor iztiée redovito na 
desnoj strani u plaštovoj šupljini. U ustnu šupljinu izlievaju svoje 
sokove redovito žliezde slinovnice. koje su u jednom, redje 
u dva para, a drže se postrance od jednjaka, te dopiru kadšto 
i do želudca. Jetra su uviek dobro razvijena, te zapremaju stražnji 
kraj utrobne kesice, te su po tom kod spiralno zavinutih PuZeva 
u gornjim zavojima kod vrška ljušture (apex). Ona rajaa 
crievo, te utiču kroz više otvora u želudac ili crievo. 

Svi morski Puževi dišu na škrge, samo vrlo malo ih ima, 
koji dišu kroz kožih Škrge su kod nekih jednoalanns: ili Dozan 
razgranjene krpe, smještene u sli soli koja po tom i 
ovdje postaje škržnom šupljinom. Riedko kada su škrge sime- 
trično poredane na obim stranama tiela, već su redovito asime- 
tričke, usljed toga što je lieva škrga ili manja, ili posve zakržljala, 
a desna se tad pomakne manje više prema lievoj strani. Gdje je 


34 


plaštova ili škržna šupljina bolje razvita, tu su i škrge u njoj 
posve sakrivene, a voda tad dolazi do škrga kroz onaj otvor, 
koji vodi u plaštovu šupljinu. Taj je pako otvor ili dugoljasti 
urez poput puči, ili okrugao, te se može po volji zatvarati i otva- 
rati. Isti je kod morskih Puževa na lievoj strani (kod kopnenih 
obično na desnoj). Kod nekih je Puževa slobodni rub plašta, 
koji taj otvor sgora ograničuje, žljebasto izvučen, kojemu tad 
žljebiću ili kanalu odgovara kanal na prednjem zjalu ljušture. U 
blizini je škrga srce, u jednom odsjeku tjelesne šupljine, koji se 
zove obsrdje (pericardium). Srce se sastoji od jednog predsrdja 
i jedne klietke. Predsrdje prima iz škrga dolazeću, arterijelnu krv, 
i tjera ju u klietku, iz koje opet izlaze žile, te ju razvadjaju po 
cielom tielu. U jednom slučaju nalaze se škrge pred srcem, po 
tom je i predsrdje pred klietkom; u drugom opet slučaju leže 
škrge straga iza srca, a tad se i predsrdje, koje je uviek prama 
škrgama okrenuto, iz kojih prima krv, nalazi iza klietke. Bubreg 
je obično jedan, boje je žuto-mrke, a leži u blizini srca, te se i 
otvara s jedne strane u šupljinu obsrdja, a s druge iztiče van ili 
jednostavnom pukotinom u plaštovu šupljinu, ili (kod Pulmonata) 
pokraj anusa. Spolovila su dosta komplikovano gradjena. 
Morski Puževi stranom su raznospolni, a stranom hermaphro- 
diti; otvor spolovila nalazi se redovito na desnoj strani, takodjer 
u plaštovoj šupljini. 

Od živčevlja spominjemo samo to, da su i ovdje nad 
jednjakom dva ganglia; u nozi dva; postrance od jednjaka dva, 
i strage u tielu dva. Svi ti gangliji spojeni su medjusobno živ- 
čanim konopcima. Po dva su oka na glavi, ili na basi od pipala, 
ili na vrhu od pipala. Za pipanje služe spomenuta pipala na glavi, 
koja se mogu, kako je svakomu poznato, natrag uvući. K tomu 
još pridolaze često sjetila za okus i njuh, a u nozi su redovito 
dva slušna mjehurića, kao i kod Školjka. 

Promatrajući sada pojedine oblike Puževa, lako ćemo ra- 
 zumjeti sve njihove glavne dielove tiela i zamjetiti, na koliko se 
oni od gore skicirane seme udaljuju, dotično na koliko se poje- 
dini oblici kakovim posebnim osobitostima odlikuju. 

Uzmimo za prvi primjer velikog i krasnog morskog Puža 
Triton nodiferus, koji obitava u većim dubinama Sredozemnoga 
mora. Ljuštura mu je produljeno jajasta, a dugačka, ili bolje 
(kako malakolozi vele) visoka do 45 cm. To je dakle jedan od 


39 


orijaških Puževa. Njegova velika i krasna kućica svraćala je već 
odavna pozornost na sebe, jer je već starim Rimljanima služila 
za bojnu trublju pod imenom ,buccina“, a i danas ju još puk 
rabi kao rog za signale. U tu svrhu joj odsjeku šiljak, te pušu 
kroz sad nastali otvor na užjem kraju. Nu i kao ures vidjeva se 
često po kućama. Ali potražimo njezinog stanara i stvoritelja. 
Glava mu je produljena poput cievi i providjena sa dva para 
pipala; na stražnjem paru su smještene oči. Usta su na kraju 
produljenog rila, koje se može posve natrag uvući i tako u glavi 
sakriti. Kako to biva? Pomislite si prst od rukavice, dakako na 
kraju otvoren, jer je tamo ustni otvor. Pri tom pomislite, da su 
na nutarnjoj strani tog šupljeg prsta u vienac poredani končići, 
koji vise straga van, i da takovih vjenčića od konaca ima više 
duž prsta, sve do njegove sredine. Potegnite sad za najdolnji 
vienac konaca, zakrenut će se prst na basi u nutra, u sad na- 
stalu circularnu boru; potegnite na to i za sliedeći vjenčić ko- 
naca, i tako za sve redom do onoga srednjega. Sada je ta cjev- 
čica do svoje polovice zakrenula u nutra, kamo siže za istu du- 
ljinu, koliko je prije bila van izkrenuta. Na ovom mjestu straga 
zakreće se u nutra zakrenuta dolnja polovina u gornju, koja je 
sada u prvoj kao u kakovom toku, a time se je čitava ciev sa- 
krila. Tako se evo produljuje i zavraća rilo. Slobodni prednji rub 
plaštove krpe, koji omedjuje sgora otvor, vodeći u plaštovu — 
škržnu — šupljinu, produljuje se na lievoj strani zatiljka poput 
okrenutog Zljebica, a tomu koZnatomu žljebiću — siphonu — 
odgovara vapneni kanal na prednjem rubu zjala od ljušture, koji 
mu očito ima služiti za zaštitu. Položaj nutarnjih organa teže si 
je predočiti. O njima neka ipak bude toliko spomenuto, da su 
smješteni u utrobnoj kesici, koja je spiralno zavinuta, te sakri- 
vena u isto tako spiralno zavinutoj ljušturi. Kad nema pogibelji, 
pojavlja se Puž na zjalu ljušture, te tu izkreće glavu i ogromnu 
nogu, kojom, vijugajući valovito na podlozi, pomiče svoje zde- 
pasto tielo napred. Na to izbijaju i pipala i oči, pa ako je sgode, 
izkrene i svoje produljeno rilo, da njime dohvati hranu, koja se 
sastoji, kao kod svih rilatih Puževa, u živim ili mrtvim Zivo- 
tinjama. Od straga na nozi nalazi se prionut rožnati poklopac, 
koji je upravo one veličine i oblika kao i zjalo ljušture. Kad je 
Pužu volja, ili kad je prisiljen, uvuče svoja pipala u glavu, a 
glavu u mekanu nogu, nogu pak prebaci preko glave i zavuče 
* 


36 


se opet posve u kućicu, te ju onim poklopcem na stražnjom 
kraju noge posve zaklopi, i eto ga nikad sigurnijeg, nego u svojoj 
vlastitoj kućici, koju si je sam na površini plašta izlučio. 

Da spomenemo sad još neke druge oblike, koje bi mogli 
susresti ili na moru, ili u kojem akvariju, kakovih imade u nekim 
svjetskim gradovima. Takav je n. pr. Dolium galea, iza Triton 
najveći Puž u Sredozemnom moru. Njegova je kućića tanka i 
više naduvena, tielo pako samo je biele boje i posuto sa tamno- 
mrkim pjegama. I u njega je produljeno rilo. On se uz to osobito 
odlikuje time, da njegove ogromne žliezde slinovnice izlučuju 2:7% 
sumporne kiseline i 04% solne kiseline. Taj kemičar služi se 
svojim proizvodima u tu svrhu, da ih štrca na usta van, kada 
bude napadnut; on se dakle brani ne na mehanički, nego bome 
na čisto kemički način. 

Nadalje iztičemo Cassis sulcosa, koji spada medju običnije 
stanare u akvariju. Ovaj se u pogledu načina života i nalazišta 
posve slaže sa prijašnjim. Nu ljuštura mu je od mnogo veće 
vriednosti, pošto se mnogo rabi za ljušturne kamee. To su pup- 
časte ili izbočene slike, kakove se režu na draguljima i poludra- 
guljima, nu i na ljušturama, u koju svrhu naročito služe ljušture 
raznih vrsti iz roda Cassis. 

Kravica (Murex trunculus) kao i Volak (M. brandaris) ta- 
kodjer spada medju običnije Puževe u predielu Sredozemnoga 
mora. Ovi su Puževi vrlo znameniti, jer se je od njih dobivao 
pravi grimiz, što no ga stari rabiše za svoja najsvečanija odiela 
Grimiz je tekućina, koja potiče od stanovite žliezde, nalazeće se 
u plaštu toga Puža. Dok je još svježa tekućina pokazuje bielu, 
ili slabo žutkastu boju. Suncu izvrgnuta, postaje najprije žuta 
poput četruna, zatim zelena, a konačno krasno ljubičasta. Pri 
još duljem izvrgavanju suncu postaje ta boja sve tamnijom. Od 
količine uporabljene materije zavisi, koja nuanca ljubičaste boje 
hoće se postići, tako da to odvisi od volje bojadisaoca. | 

Nu ostavimo za sada nepreglednu četu ovim sličnih Pu- 
ževa, i svratimo našu pozornost k onakovim, koji se od njih 
svojim vanjskim oblikom prilično udaljuju. Uzmimo n. pr. onu 
krasnu ljušturu, koja je oblika ovalno-zdjelastog, ili poput polo- 
ženog uha, a iz nutra krasno sedevastog sjaja. (Perlmutter, 
madreperla), uz to ima još postrance luknjice u zavinutom redu 
poredane. To vam je Puzlatka (Haliotis tuberculata), ili kako ju 


31 


Talijani zovu: „Orecchio di S. Pietro“. Toga Puža možete lako 
naći, kupajući se u Jadranskom moru, jer je kod obala dosta 
običan. Ljuštura istina ne sjeća na prvi pogled na Puža, jer se 
ne sastoji od zavoja, već je ovalna zdjelica, ili kosi, nizki čunj. 
Ona se najme sastoji samo od jednog širokog zavoja ili poklopca, 
koji se straga desno nješto samo zašiljuje, a taj je šiljak u smislu 
zavoja malo zakrenut. Kućica jei u ovom slučaju produkt plašta, 
naime čitavog onog diela kože, koji na ledjima omata utrobnu 
kesicu, a samo na šiji prelazi (nu ovdje skoro oko čitavog prednjeg 
tiela) u prostu krpicu, gdje stvara plaštovu ili škržnu šupljinu. 
Utrobna kesica pako ne mora biti uviek u mnogo zavoja zavi- 
jena, već mogu isti i manjkati, kao n. pr. kod Balavca, ili se 
barem ne mora spiralno zavijati. Kod Haliotis-a kao da počme 
zavijati, al odmah na to stane, ne stvarajući ni jedan pravi i 
podpuni zavoj. Dakako da se pri tom ni životinja nema kamo 
uvući, već joj ljuštura samo poput poklopa štiti ledja. Na one 
otvore, koji se nalaze na lievoj strani ljuštura, proviruju kadšto 
lievi postrani konci noge. Velika noga je na čitavom rubu ru- 
nasta. Dvie su škrge na lievoj strani u škržnoj šupljini. Gubica 
je malo izvučena, nu ne da se poput rila natrag zakrenuti. Na 
glavi je jedan par pipala i na njihovom korenu jedan par stap- 
kastih očiju. Životinje ove hrane se biljevnom hranom. 

Na obali morskoj opaziti ćete kadšto, i to u pojasu izmedju 
plime i osjeke, na kamenju priliepljene, vrlo nizke, na podini 
ovalne, čunjke. Dignimo takav kamen i iztražimo taj čunjak. Isti 
ako i nije prirašten, a ono je ipak dosta čvrsto priliepljen, do 
tično u sredini udubljenom nogom prisisan. Mi ćemo ga ipak 
lako dići i tad zagledati na dolnjoj strani podplatastu, ovalnu 
nogu Puža. Čunjak je ljuštura simetrično-ovalnog oblika, bez 
svih zavoja. Šiljak od čunjka pomaknut je malo k prednjem 
kraju, a iz njega izlaze redovito na površini ljušture zrakasto na- 
mještena rebra, koja se kadšto i preko ruba nastavljaju. Glava 
je malena sa jednim parom pipala; na vanjskoj strani istih pri 
korenu nalaze se oči. Plašt je i tu analognog oblika sa ljušturom, 
i njegov čunjkasti vršak je sprieda pod odgovarajućim vrškom 
ljušture, a slobodan njegov rub teče u obliku uzke circularne i 
horizontalne bore okolo čitavoga tiela. Prave torbičaste plaštove 
šupljine tu nema, već čitavi onaj žljebić, koji se nalazi izpod 
slobodne krpe plašta, predstavlja plaštovu šupljinu, ako ju još 


38 


šupljinom u obće hoćemo zvati. U tom žljebiću nalazi se vienac 
škržnih listića. Škrge su tu dakle kolobarno okolo tiela smještene. 
Pužić taj zove se Lupar (Patella); hrani se biljem, medju kojim 
kod obale živi. Njega kao i prijašnju vrst jedu. 

Naš članak o Puževima evo se razteže, premda nismo 
spomenuli barem samo representante svih grupa morskih Pu- 
ževa, ali kamo bi i dospjeli, toliko ih ima. Ipak ne smijemo pro- 
pustiti, a da se ne upoznamo barem sa najobičnijim represen- 
tantima još jedne grupe Puževa, a to su oni, za koje smo kazali, 
da su im škrge iza srca, po tom da im je i predsrdje smješteno 
iza klietke. Ovi su uz to goli, ili sa zakrZljanom, ili sakrivenom 
ljušturom providjeni. Kao najobičniji predstavnik njihov neka 
nam služi Doris. Malen je to goli Pužić, ovalnog oblika, s dola 
ravan a na ledjima zaobljen. Oko čitavog tiela produljuje se koža 
ledjiju, te krpatim rubom zaokružuje i glavu i nogu. Na prednjem 
kraju, kao na zatiljku, proviruje jedan par rožčića ili pipala, u 
kojima je sielo njuha, to su njušna pipala (rhinophoria), ista 
se mogu u posebne tokove natrag uvući. Škrge su u obliku pe- 
rasto razgranjenih listića smještene na kraju ledja u kolobaru, 
koji okružuje tu, u središnjoj crti ležeći anus. Doris je, kao i svi 
Puževi, kod kojih su škrge straga, hermaphrodit, a živi pri 
obalama. Drugi, Doris-u srodni Pužići, su obično još manjeg, 
više produljenog i elegantnijeg tiela; često vanredno krasno bo- 

* jadisani živim bojama, ili marmorirani, ili kojekako izšarani. Sa 
ledja im se dižu drvoliko razgranjene kožnate krpice, u dva reda 
namještene, koje predstavljaju škrge. Ovamo spada Dendronotus, 
Doto, Aeolidia i mn. dr. 

Napokon spominjemo još Morskog zeca (Aplysia lepo- 
rina), tamno-mrku, dosta veliku životinju sa dva para pipala, 
od kojih stražnji, osovljeni doista sjeća ponješto na zečje uši. 
Plašt, koji zaprema maleni, ovalni prediel u stražnjem odsjeku 
ledjiju, krije u sebi ljušturu u spodobi tanke, rožnate pločice, na 
rubu se ali ne produljuje nigdje u slobodnu boru. Škrge su pe- 
rasto razgranjene krpice, smještene pri desnom rubu plašta. Oči 
su na nutarnjoj strani pri korenu od stražnjih pipala. Noga je 
dugačka, straga izvučena u zašiljeni repić, a postrance se razši- 
ruje u poveće krpe, koje su prema ledjima zakrenute. Mahanjem 
tih postranih krpa može životinja kratko vrieme slobodno plivali. 
Obično puza lieno po pećinama. Hoće li zaplivati, stane najprije 


39 


postranim krilima mahati, dok se ne digne sa podloge. Dospjevši 
jednom u lebdeći položaj, pliva dosta brzo i okretno, nu ne može 
dugo uztrajati, već skoro opet pada na dno. Podražena životinja 
izlučuje krasno ljubičastu tekućinu, koja ju ima, pomutivši vodu, 
sakriti pred neprijateljem. Kemičkim je iztraživanjem dokazano, 
da je ta tekućina koncentrovana anilinska raztopina. Stari ju dr- 
žaše za otrovnu. Aplysia se hrani biljem. 


Meči. 

Ova grupa životinja zaodjenuta je donekle bajoslovnim pri- 
čama, ito ne posve bez razloga, jer se ovako velike i inteli- 
gentne životinje zaista ne mogu zadovoljiti sa onako pasivnom 
ulogom, kao Školjke i Puževi, i mnogobrojne druge, još niže 
morke životinje. Ove i te kako aktivno zahvaćaju u život mora. 

Tielo Mečeva nije težko razumjeti. Prispodobimo ga sa 
vrećicom ili mošnjom. Na jednom je kraju te mošnje dobro raz- 
vita glava, a sa svake strane glave po jedno veliko oko. S prieda 
su na glavi usta, a oko njih osam produljenih krakova, koji 
poput vienca usta okružuju. Ti kraci su često mnogo dulji od 
samoga tiela i na korenu medjusobno opnom spojeni, tako da 
možemo za pravo kazati, da je sprieda na glavi kožnati lievak, 
koji se prema razširenom kraju nastavlja u produljene i zašiljene 
okrajke ili rogljeve. U sredini, i kao na dnu, tog lievka, jesu usta, 
Na nutarnjoj su strani krakova sjedeća ili stapkasta sisala, u 
jednom ili više redova poredana. Naravski da i ona, kao i sam 
krak, postaju prema kraju sve manjimi. Kod nekih pridolaze ovim 
osam krakova još jedan par mnogo duljih, koji su ali samo na 
svojem razširenom kraju sisalima providjeni. Prva grupa Mečeva 
zove se prema tomu Octopoda (Osmonožci), a posliednja De- 
capoda (Desetonožci). Ona dva produljena kraka Desetono- 
žaca mogu se u posebne tokove ili posve, ili djelomice uvući. 
Svi ti kraci služe za pograbiti i držati plien, uz to i za puzanje 
i kao pomagala kod plivanja. Na jednoj strani mošnjastog tiela, 
tik izpod glave, jest noga. Čim ova iz tiela počimlje izlaziti, raz- 
širuje se umah u dvie postrane, široke krpe. Ove krpe tako se 
zavijaju, da im se rubovi medjusobno stiču i srastu, praveći tako 
ciev, koja je na obim krajevima otvorena i kao na prednjem od- 
sjeku tiela u zanj prirasla. Noga dakle stvara kod ove grupe Zi- 


40 


votinja cievčicu, ili bolje lievak, koji je prema ustnom kraju 
nješto uži. Taj lievak zove se sipho, a o njegovoj zadaći ćemo 
poslije čuti. Noga, ili kako ćemo ju od sada uviek zvati sipho, 
označuje trbušnu stranu životinje. Uzmite sada za čas, da je koža 
daleko iza noge, al na istoj strani, tamo negdje blizu stražnjeg 
kraja, vrlo raztežljiva, pak ju izvucite u spodobi popriečne krpe, 
koju krpu prebacile prema napred. Pomislite k tomu, da se po- 
strani rubovi te krpe ili bore srastu sa ostalom kožom, a samo 
prednji rub, koji siže ćak prieko dolnjeg kraja lievka ili siphona, 
da ostaje prost, to ćete dobiti pravi pravcati džep, u kojega po- 
četni dio je sipho zataknut. 

Taj džep, koji je dakle na isti način postao od bore kože 
kao i kod Puževa, zove se i tu plaštova šupljina, a sama 
ona bora ili krpa, koja tu šupljinu iz vana omedjuje, ili pače i 
čitava ostala koža oko mošnje, do prediela slobodnog prednjeg 
ruba one bore, zove se plašt. Plaštova šupljina vrlo je važna, 
jer su u njoj smještene ponajprije škrge, za što ju možemo ta- 
kodjer zvati škržnom šupljinom, a nadalje iztiču u nju svi otvori 
nutarnjih organa, poimence prohoda, bubrega i spolovila. 

Usta, koja su medju kracima, omedjena su iz vana prste- 
natom kožnom borom kao ustnicom, a vode u krugljastu ustnu 
šupljinu. Rožnate čeljusti nalikuju posve na papagajski kljun, 
samo što je dolnja čeljust dulja te prehvaća preko gornje. Na 
dnu je ustne šupljine i ovdje jezik sa radulom, onom chilinoznom 
pločom, na kojoj su vanredno mali chitinozni zubići u redovima 
poredani. Jednjak je ravan i uzak, te se samo kod Hobotnice 
razširuje u gušu. U jednjak izlievaju svoje sokove žliezde sli- 
novnice, koje dolaze u dva para. Prednji par slinovnica može 
kadšto manjkati, n. pr. kod Sipe (Sepia) i Liganja (Loligo). 
Stiene okrugljastog želuca vrlo su mišičaste. Na Zeludeu je 
crievo, koje se u njegovoj neposrednoj blizini izkreée u postrani 
šuplji, na kraju zatvoreni nastavak. Taj nastavak, ili sliepo 
crievo, često se spiralno zavija, a u njegov kraj utiče sok iz 
jetara. Iz svake krpe, obično dvo-krpatih jetara, izlazi po jedan 
kanal — žučovod. 

Oba žučovoda slievaju se u jedan, tik prije nego što utiču 
u sliepi nastavak crieva. Crievo se nastavlja u prohod, koji za- | 
kreče napred, pošto je želudac smješten pri stražnjem kraju tiela, 
i otvara se u sredini plaštove šupljine. 


41 


Već smo spomenuli, da su u plaštovoj šupljini škrge, koje 
su češljasto razgranjene krpe i priraštene cielom svojom duljinom 
za stienu plašta. Skrge dolaze kod svih Decapoda i Octopoda u 
jednom paru, samo Nautilus, predstavnik posebne grupe Mečeva, 
ima četiri škrge; na svakoj strani dvie. Iste vise kod njega cielom 
svojom duljinom slobodno u plaštovoj šupljini, pošto su samo 
na korenu prirasle. Po škrga se diele svi Mečevi u dvie velike 
grupe: Tetrabranchiata, kamo spada Nautilus, i Dibranchiata, 
kamo spadaju svi ostali, koje smo već prije razdielili po broju 
krakova u Decapoda i Octopoda. 

Srce je na trbušnoj strani, posve straga, blizu stražnjeg 
kraja. Isto se sastoji od jedne vretenaste klietke, iz koje izlazi 
prema napred jedna glavna žila kucavica, ,aorta cephalica“, 
koja obskrbljuje krvlju plašt, sipho, glavu i krakove, i druga ku- 
cavica na stražnjem kraju, koja se takodjer napred zavija, ili ako 
je srdce upravo na stražnjem kraju tiela, kao kod obične Ho- 
botnice (Octopus), tad je i ova, čim iz klietke izadje, napred za- 
krenuta, a to je ,aorta abdominalis“, koja obskrbljuje krvlju u 
mošnji se nalazeću utrobu. Dvie vene, koje dovode krv iz tiela 
natrag — jedna prednja i jedna stražnja — sastaju se pod pla- 
štovom šupljinom. Iz onog mjesta, gdje se sastaju, izlaze dvie 
postrane grane, koje ulaze u škrge, koje su u plaštovoj šupljini, 
i tu teku na onoj strani škrga, gdje su iste priraštene uz plašt, 
a na drugoj, slobodnoj strani, vraćaju se natrag, dovodeći osvje- 
želu — arterijelnom postalu — krv prema srcu. No prije nego 
što ulaze u klietku, razširuju se u dva postrana predsrdja. 
Kod Nautilus-a dakako, koji ima četiri škrge izlaze iz glavne 
vene tiela četiri grane, a četiri, iz škrga dolazeće žile razširuju 
se u dva para predsrdja, koja dovode krv ipak u samo jednu 
vretenastu klietku. One dvie venozne grane, koje ulaze u škrge, 
obložene su na svojem korenu spužvastim Zliezdama, koje su 
obavite posebnim omotom, a to su bubrezi. Ove kesice ili bu- 
brezi produljuju se u kanale koji iztiču sa posebnim otvorima 
pokraj anusa u plaštovoj šupljini. Joste je jedna Zliezda t. zv. 
kesica za sepiju, kod svih Mečeva sa dvjema škrgama, dakle 
kod svih Dibranchiata. Ova je kod raznih vrsti na raznim mje- 
stima u tielu, nu njezin kanal, kroz koji izlazi ona tamna tekućina, 
iztiče ili tik pokraj anusa ili u prohod, te tad izlazi kroz sam 
anus van — dakako najprije u plaštovu šupljinu. 


42 


Spolovi su kod Mečeva razdieljeni. Mužjaci se često i 
vanjštinom razlikuju od ženka, tako n. pr. ima ženka od Argo- 
nauta kućicu, dočim je mnogo manji mužjak nema. Ženska ne- 
parna žliezda obavita je okruglom vrećicom, t. zv. ovari- 
jalnom kapsulom, i smještena je na stražnjem kraju tiela. Jaja 
dospiju najprije u tu kesicu, a iz ove kroz parne kanale (kod 
Hobotnice) ili kroz samo jedan neparni kanal na lievoj strani 
(kod Sipe i Lignja) u plaštovu šupljinu. Sa ovim kanalom, ili 
jajovodom, skopčane su još druge žliezde, koje izlučuju ovojke 
za jaja. Mužka žliezda takodjer je samo jedna, a iz nje vodi 
neparan kanal, koji iztiée na lievoj strani pokraj anusa. 

Od živčevlja imamo, kao i kod Školjka i Puževa, 
razlikovati tri para ganglia: jedan nad jednjakom ili glavni, jedan 
nožni par i jedan utrobni. Samo da su kod Mečeva sva tri 
para skupa primaknuta, i smještena oko jednjaka, sačinjavajući 
oko njega živčani kolut, koji je osim toga još uklopljen u hru- 
stavi šuplji prsten, koji mu služi za zaštitu, baš tako kao 
što i kod najviših životinja lubanja štiti mozag. Iz tih ganglia iz- 
laze pojedini živci; i to iz nožnog para prema kracima i siphonu ; 
iz glavnog para _ prema očima i drugim sjetilima, a iz stražnjeg 
prema ostaloj utrobi, koja je straga u tielu. Od sjetila spomi- 
njemo u prvom redu oči. Ove su uviek u jednom paru, a smje- 
štene su postrance na glavi. Oko Nautzlus-a vrlo je jednostavno. 
Ono se sastoji od šuplje kruglje, koja je providjena sprieda ve- 
likim otvorom, tako da morska voda izpunjuje njezinu šupljinu. 
Nema ipak dvojbe, da se i ovakovim okom dadu predmeti raza- 
birati. Ta to je prava „camera obscura“, na čijoj se stražnjoj 
stieni, hvataju slike, koje budu, tu se razširujućim vidnim živcem, 
osjećane. Kod drugih Mečeva je oko mnogo savršenije gradjeno 
i sprieda posebnom lećom providjeno. Njihove oči sjećaju mnogo 
na naše, prem se od njih ipak u mnogom pogledu razlikuju. Bez 
sumnje su ove savršenije od onih kod Nautilus-a, jer su tu i slike 
usljed leće mnogo oštrije. Uz oči su kod Dibranchiata uviek i sjetila 
sluha. To su mjehurići sa jednim kamenčićem (otolithom), koji su u 
dolnjem dielu glavnog hrustavca, u posebnim udubinama istoga. Za 
organe njuha drže se dvie grabice, koje su na svakoj strani iza oka. 
A sada ćemo na pose promotriti neke najobičnije vrsti Mečeva. 

Hobotnica (Krakatica, Osmokrak, Folpo, Polypus starih autora, 
— Octopus vulgaris) posve je obična životinja Jadranskoga mora, 


43 


Na njezinom tielu opažamo vrećasti dio, koji se rhytmički naduva 
i sklapa. To je tielo životinje, koje u sebi utrobu krije. Na njemu 
sjedeća kratka glava providjena je velikim očima, i iz nje izlazi 
. osam, sa dva reda sisala providjenih krakova. Na dnu širokoga 
lievka, koji krakove pri korenu spaja, leže usta, providjena sa 
tvrdim, ptičjem kljunu naličnim čeljustima. Kod disanja životinje 
opažamo, kako se prednji, slobodni rub plašta izmjenično otvara 
i zatvara. Otvarajući se pušta vodu u plaštovu šupljinu, u kojoj 
su škrge. Kod izdisaja prijanja rub plašta uzko uz samo tielo, 
pritiskujuć se na dolnji odsiek siphona, a za disanje uporabljena 
voda bude potjerana kroz sam sipho van. Isti organ služi i za 
plivanje. Jer dočim slobodna krpa plašta uz samo tielo prione i 
time se plaštova šupljina suzi, bude voda, koja je u njoj. sti- 
snuta i kroz sipho van potjerana; nu morska voda, koja živo- 
tinju sa sviju strana okružuje, ne može se tako brzo maknuti, 
da ustupi mjesto novo potjeranoj količini iz siphona, već ona 
ostaje za kratak čas kao nešto nepomično tvrda, a ona količina 
iz siphona potjerana, navalivši na tu tvrdu stienu, od nje se od- 
bija i tako cielo tielo odskoči natrag. Drugim riečima odskače 
tielo usljed reakcije. Nu zašto tad tielo može kod disanja i mi- 
rovati, zašto se ne odbija kod svakog izdisaja u obće? Na to je 
odgovor vrlo jednostavan: jer ta reakcija nije dovoljno jaka, da 
prilično težko tielo jedino usljed nje odskoči; tomu treba ipak 
još i druge pripomoći. A ta druga pripomoć dana je u tom, da 
su kraci na bazi opnom spojeni, prelazeći ovdje u široki kožnati 
lievak. Sklopi li se uz izdisaj još i lievak i potjera li i ovaj svu 
količinu vode, koja je u njemu, i to dosta brzo, tad ove dvie 
reakcije zajedno upravo dostaju, da tjeraju tielo na mahove 
natrag. Životinja bo, kako vidimo, pliva tako, da joj kod pli- 
vanja stražnji kraj ide napred. Zaista čudnovat način plivanja, 
nu nije jedini u živinstvu. I neke Školjke, kao Pokrovača 
(Pecten opercularis), zatim velika jedna grupa morskih životinja, 
t. zv. Klobučnjaci (Medusae) plivaju na isti način — pomoćju 
reakcije. — Nu povratimo se opet k našoj Hobotnici. Ona ne 
samo pliva, nego i hoda, ili bolje rekuć puza, a i penje se, i sve 
to pomoćju krakova, koji tad služe kao noge i ruke. Nu mi smo 
već spomenuli, da isti služe i za pograbiti i držati plien. Da drže 
kakove predmete nemaju doduše prste, nu kraci se prisisu na 
takav predmet pomoćju sisala. Sisala prionu uz tielo, recimo koje 


44 


žrtve, na to se u sredini dignu, pretvarajuć se pladanj u kapicu, 
time nastaje zrakoprazan prostor, a vanjski tlak vode čini tad 
svoje. Krak je kao prikovan uz žrtvu, kojoj se je težko oteti, ali 
Hobotnica ju spusti kad hoće, jer treba samo da udubljenu 
kapicu opet izpravi, da zrakoprazan prostor izčezne, i plien mora 
na to bez dalnjega odpasti. Zaista će svatko priznati, da je to 
divno uredjenje. Nu Hobotnice i jesu čvrsti i smioni razboj- 
nici, koji u duplju izmedju kamenja vrebaju na svoj plien. U 
akvariju snašaju veliko kamenje i naslažu ga u nasip, iza kojega 
se kriju. Njihova sposobnost, da mienjaju boje, takodjer im do- 
lazi dobro u prilog, jer mogu i boju svoje okolice poprimiti. Pri- 
bliži li joj se ovako ništa zla nesluteći rak, bude pograbljen od 
Hobotnice, koja ga uhvati pipalom kao bičem, prisisav se uz 
to još sisalima na njegovo tielo, te ga bez smilovanja privuče 
k ustima, gdje ga preda rožnatim čeljustima na trganje. Nu nada 
sve je zanimiva borba izmedju Hobotnice i Jastoga. Jedan 
i drugi izvrstno je opremljen, samo što im je oružje posve raz- 
ličito; svaki se od njih bori na svoj način, svojim oružjem. Nu 
tolika je snaga Hobotnice, da može Jastoga srednje veličine 
u biesnom boju raztrgati na dvoje. Pak ako je i izgubila u ljutom 
okršaju koji krak, ništa ne čini, ona će ga novo naraštenim opet 
nadomjestiti. 

Hobotnice postizavaju i znatne veličine, i pojedini u oce- 
anu motreni orijaški eksemplari sačinjavaju historičku jezgru bajke 
o morskim nemanima i krakaticama. Tako pripovieda već Plinius 
o nekoj životinji ove vrsti, koja bi u Carteji noćju na kopno za- 
lazila, gdje bi bačve, pune slanih riba, razlupala i sve ribe po- 
žderala, pri čem je još pse svojim puhanjem i kracima raztjera- 
vala. Nadalje pripovieda Montfort o jednoj Hobotnici, koja je 
u blizini Sv. Helene svojim kracima dva mornara sa skela na 
brodu dolje povukla i od koje je, medju konopcima broda za- 
pleteni i odsječeni šiljak jednog kraka mjerio 25 stopa. Nu ovo, 
što Lee pripovieda, vrlo je zanimivo, jer nam izvrstno ilustrira 
inteligenciju ovih životinja. On je naime motrio u akvariju n 
Brightonu, kako bi jedna Hobotnica zalazila u susjedni bassin 
tamaniti ribe; pred zoru pako vraćala bi se uviek natrag, tako da 
su njezine grabežljive pustolovine dulje vremena neopažene ostale. 

Najbliži i kod nas još češći rodjak Hobotnice je Prč 
(Eledone moschata) (taljan. Muscardino). Ovaj je manji od pri- 


49 


jašnje vrsti, te ima samo jedan red sisala na svakom kraku. To 
su plahe životinje, koje se rado sakrivaju, a iz vode izvučene 
razprostranjuju miris po mošku. Vidjeva ih se često ha trgu, jer 
ih puk jede. ' 

Jedan od najzanimivijih Mečeva je Sipa (Sepia vulgaris). 
Tielo joj je ovalno, splosnuto, na rubu zaokruženo kratkom plit- 
vastom krpom, a krije pod kožom ledjiju vapnenastu ljusku ,os 
sepiae“. Kraci su mnogo kraći od onih Hobotnice, a skupljeni 
su obično u piramidu. Medju njima krije se u toboleima još jedan 
par duljih krakova, koje spruži kod hvatanja riba i raka. 
Karakteristično je za Sipu izlučivanje crnila i mienjanje boja. 
Prvo čine doduše i drugi Mečevi, nu Sipa se time mnogo češće 
služi u svrhu, da pomuti vodu i da tako postane nevidljivom za 
svoga progonitelja. To crnilo, t. zv. ,sepia“, produkt je one ke- 
sice za sepiju, o kojoj govorismo, iz koje izlazi kroz anus, ili tik 
pokraj njega u plaštovu šupljinu a odatle, kao i svi drugi pro- 
dukti životinje, kroz sipho zajedno sa onom vodom, koja se kod 
izdisaja van potjera. Ta boja bude posušena i sa kalijevom lu- 
žijom preradjena, te dolazi (naročito iz Rima) u trgovinu, i služi 
u slikarstvu kao i kinezki tuche. 

Pošto je i mienjanje boja kod Sipe bolje izraženo, to ćemo 
o tom pojavu na ovom mjestu govoriti. Boja potiče odatle, što 
su u koži stanice, izpunjene sa dotičnom bojom. Stanice su kao 
spremišta ili vrećice, a na stiene tih vrečica pripojena su mišična 
vlakanca, koja mogu kad se stegnu, razširiti vrećice u zviezde, i 
time im povećaju površinu. Boja je tad, pošto se mnogobrojne 
takove vrećice kao pločice razšire, bolje izražena. Nu pošto ima 
u koži stanica sa raznim bojama, i pošto se po volji sad one sa 
modrom bojom, ili sa crvenom, ili žutom, ili mrkom razšire, ostale 
pako ostaju u krugljice skupljene, to se od onih razširenih boja 
bolje iztiče nad onim skupljenima. Sipa ima igru boja podpuno 
u svojoj vlasti, kako to zaštitna boja pokazuje, koju odmah po- 
primu, ako na piesku počivaju i one se od njeg tad jedva raz- 
likuju. Sipa je tražena roba u trgovini i meso se jede, a ljuska 
služi za poliranje drva i kao prašak za zube. 

Liganj (Kalmar, Calamajo, Loligo vulgaris). Ove polupro- 
zirne, krilatim strielicama naliéne životinje su žalibože odviše 
osjetljive, te se s toga teže dadu u akvariju držati. Liganj je 
providjen još bolje razvitim postranim krpama, kojima poput krila 


46 


vrlo okretno i skoro neprekidno pliva. Tielo mu je produljeno, 
straga zašiljeno i skoro vretenasto. Gotovo nikada ga ne vidjamo, 
da bi odpočivao, i na _ svako i najmanje uznemirivanje hoće da 
pobjesni, te se zarumeni, prelievajuć svoju mlječastu boju u pre- 
krasno crvenilo karmina. Sa malenim račićima dade se hraniti i 
pri čemu rabi svoje produljene krakove — hvatala — kao i 
Sipa. Meso Liganja rado se jede; ljuska u koži ledjiju sakri- 
vena, poput stakla je prozirna, pruživa, i naliči peru. Crnilo izlu- 
čuju u velikoj količini, odakle i talijansko ime Galamajo (tin- 
tarnica). I Liganji mogu postići orijaške veličine. U januaru 
g. 1874. izvukoše tri ribara iz Logie-bay, tri milje daleko od St. 
Jonas-a, sa mriežom za haringe ogromnog Meča, kojemu mora- 
doše glavu odrubiti, da ga uzmognu u čamac smjestiti. Sretni 
posjednik, komu ga prodaše, čuva pojedine njegove dielove u 
alkoholu, te je i publikovao sliku glave sa kracima po fotograf- 
skom snimku u ,Field-u“ od 31. januara 1874. Tielo ovoga Meča 
je 8 stopa dugačko, a 5 mjeri u obodu. Kljun je velik kao čo- 
vječja šaka. Od deset krakova dva najdulja mjere 24 stope, a u 
obodu samo 3 stope, te nose na razzširenom kraju sisala od 1'/, 
palca u promjeru. Od osam kraćih krakova je svaki dugačak 6 
stopa. Ovaj najveći sačuvani Meč mora da je po opisu pripadao 
rodu Loligo. 


Raci. 


Koga ne mogoše do sada opisane morske životinje osobito 
zanimati, ne samo s toga, što su nekako čudnovato, neobično 
gradjene, već i s toga, što se u njima nije dao karakter života 
osobito zamietiti, pošto su više manje trome, toga će sigurno više 
zabavljati Raci, ove visoko savršene, po obliku nam poznatije, 
većom stranom živahne životinje. 


Raci nam u akvariju nadomještaju majmune u zooložkom 
vrtu. Kao što posljednji publiku upravo zabavljaju, da se najvoli 
kod njih zaustaviti, tako pripada i Racima na prvom mjestu 
zasluga, da nam akvarije oZivljuju, i da opravdavaju karakter 
akvarija kao zbirke živih stvorova. Velika je to vojska, koja ne 
samo more, nego i velikim dielom sladke vode napučuje. Poslednje 
je i razlog, da Rake brojimo medju nam poznatije životinje. 
Nisu ipak svi slični našemu potočnomu Raku, već se pojedini 


47 


znatno od njega udaljuju, tako da je dapače trebalo za neke i 
dubokog strukovnog studija, dok se je istom i u njima upoznala 
račja narav. 

Kako nam je na prvom mjestu stalo do toga, da i širu pu- 
bliku upoznamo sa nekojim glavnim tipovima morskih životinja, 
to ćemo iz spomenutog razloga i ovdje početi najprije sa naj- 
većim i po svojoj gradji poznatijim representantima ove obsežne 
grupe. Uzimljemo dakle za paradigmu Jastoga (Hummer). 

Vanjski izgled Jastoga ne treba mi opisivati, jer će ga 
svatko na prvi pogled kao raka upoznati, u toliko naime naliči 
potočnomu Raku, i gotovo nam prikazuje samo povećanu sliku 
potonjega. Nu analizujmo malo Jastogovo tielo, jer to možda 
niste kod nijednog Raka dosada još pokušali. 

Bez dvojbe ste već govorili o račjem repu i razlikovali ga 
od samoga tiela. Dakle ono, što zvaste tielom, u istinu je glava 
i prsa ujedno, dakle prednji dio tiela, spojen u jednu vanjsku 
cjelinu i prozvan glavogrud. Sa ledja Raka izlaze lievo i desno 
po jedna bora kože, koje obavijaju prsi; na prednjem rubu su 
sraštene sa kožom glave, a na dolnjem i stražnjem su proste. 
Time je Rak kao štitom oklopljen, koji je štit ili oklop srasao 
sa ostalom njegovom kožom sprieda i na ledjima, a na prsnoj 
strani je otvoren. Pošto je isti, kao i ostala koža, otvrdnuo, jer 
se sastoji od tvrde vapnenaste ljuske, to on doista i služi kao 
pravi obklop za zaštitu Raku, i predstavlja t. zv. vanjski skelet. 
Onaj drugi dio tiela, koji zvaste repom, nećemo više tako zvati, 
već s toga jednostavnog razloga ne, jer kroz njega prolazi crievo, 
koje se istom mal ne na kraju toga tobožnjega repa sa posebnim 
otvorom dokonča. To je dakle za pravo trbuh Rakov, ako i 
u tom slučaju možda malko potanjen i gibiv poput repa; gibiv 
s toga, jer mu je koža, akoprem vapnenasta, tvrda, ipak sastav- 
ljena od pojedinih kolutića, izmedju kojih je koža tanja i podat- 
nija, tako da se barem ti kolutići jedan prema drugomu poput 
karika lanca dadu sagibati. Trbuh je dakle, premda tvrd, ipak i 
gibiv odsjek tiela. Tek onu razširenu plitvu na stražnjem kraju 
trbuha, koja se može poput lepeze sklopiti i razširiti, zovimo 
repom. 

Glavogrud nosi sprieda oči, koje su kod svih viših Raka 
stapkaste, zatim dva para ticala ili uzike (antennae), iza ovih 
sliedi na dolnjoj strani šest para čeljusti, ili barem élankovitih 


A8 


nastavaka, koji svi stoje u službi žderanja. Prvi par sastoji se od 
jednočlanih, nu veoma jakih gornjih čeljusti, na to sliedi prvi 
par dolnje čeljusti i drugi par dolnje čeljusti; ostala tri para su 
pomoćne čeljusti, ili čeljustne noge. Pripominjem odmah, da te 
organe samo za to zovemo čeljusti jer obavljaju istu zadaću, 
kao i čeljusti n. pr. sisavaca i drugih viših životinja; po svom 
obliku su ipak i po anatomskom značenju posve nešto drugoga. 
Svi ti pari čeljusti kod Jastoga ne giblju se kao kod čovjeka 
gore dolje već lievo desno. Kad Jastog jede, možemo lako mo- 
triti djelovanje tog komplikovanog aparata; opaža se naime kako 
mu zadnja tri para, ili pomoćne čeljusti, rabe za držanje hrane, 
prednji pako pari, ili prave čeljusti, služe za odkidanje i žvakanje. 
Na pomoćne čeljusti sliedi pet para nogu, od kojih su prva tri 
para škaricama providjene; prvi se pako par baš kod Jastoga 
odlikuje sa ogromnim škarama, te služi ujedno kao oružje. Sve 
te noge pripadaju još glavogrudi, a pošto ih ima ukupno deset 
za hodanje, za to se i zovu najviši Raci Desetonožci (De- 
capoda). Trbuh je takodjer providjen nožičastim nastavcima, koji 
kod ženke služe za držanje jaja. 

Ako si gradju tiela, kakovu susrićemo kod Iashojica šema- 
tisujemo, tad dobijemo jedan red sliedećih se koluta ili prstena 
(segmenta), od kojih je svaki providjen sa jednim parom po- 
stranih nastavaka. Ti su ali nastavci po principu diobe rada 
raznoliko preobraženi, te su se pretvorili stranom u čeljusti, 
stranom opet u oružje, ili noge za hodanje, ili u nosioce jaja. I 
sami segmenti, kojim isti nastavci pripadaju, takodjer se razno- 
liko diferenciraše; oni prednjih koluta srasli su se medjusobno, 
te su još preko toga prevučeni zajedničkim štitom, koji sa ledjiju 
izlazi, dočim oni trbuha ostaše medjusobno gibivi. Ovo raznoliko 
razvijanje prvotno jednakih organa ili diferenciranje služi 
nam za mjerilo kad prosudjujemo stupanj savršenstva koje živo- 
tinje. S toga i smatramo Rake za savršenije životinje od erva, 
o kojima govorismo, kod kojih se tielo takodjer sastoji od više 
segmenta, nu nastavci tih segmenta ostaju ne samo kratki ne- 
člankoviti, već i svi skupa medjusobno jednaki, a i sami segmenti 
ostaju svi jednaki, te se još nisu prednji n. pr. srasli kon ci 
u kakovu glavogrud, kao kod Jastoga. 

Raci dišu na škrge, koje nisu ništa drugo, nego u škrge 
preobraženi privesci nogu. Kod Jastoga su se privesci, koji izlaze 


49 


odmah kod korena od 5 para glavogrudnih nogu, u škrge pre- 
tvorili. To su razgranjeni končasti snopići, koji ali ne vise s nogom 
zajedno dolje, već su gore zakrenuti i smješteni u onim postra- 
nim šupljinama glavogrudi, koje nastaše odatle, što je oklop ili 
štit srasao sa ostalom kožom samo na hrbtu. To si možemo pre- 
dočiti i tako kao da uzmemo, da nam je stražnji komad prsluka, 
koji nije suknen, srašten sa odgovarajućim dielom podstave od 
kaputa, a sam kaput s prieda široko otvoren. U tom slučaju bi 
tad dobili dvie postrane šupljine. Uzmimo sad, da nam na prsnoj 
strani izlaze redom noge, i to izpod ruba od kaputa. Odmah spo- 
četka tih nogu izlazi sa svake po jedna kita ili snopić končića, 
koji su ali gore okrenuti i dopiru u šupljini tako visoko, dok 
mogu, naime do onog mjesta, gdje je kaput srasao sa prslukom, 
što oboje neka predstavlja račju kožu, a samo ona slobodna krila 
od kaputa predstavljaju štit. Ove dvie postrane šupljine su po 
tom pretvorene kod Raka u škržne šupljine, a voda može u 
njih kroz slobodni pukotinasti urez na dolnjoj strani. Nu da do- 
laze škrge čim češće u dodir sa novom količinom svježe vode 
treba podržavali u tim šupljinama vodu u nekom strujenju, to 


pako čine perasti nastavci na čeljustima — čeljustna pipala —, 
koji u istinu neprekidno titraju, što se kod pozornog motrenja 
lako opaža. 


Sada znamo i to kako Raci dišu, nu neka mi bude do- 
zvoljeno, da kod te sgode još na jednu konsekvenciju toga di- 
sanja upozorim. Izvadimo li n. pr. našeg potočnog Raka iz vode, 
to će ista izcuriti iz škržne šupljine na onaj dolnji pučasti otvor, 
ali Rak ne će za to krepati, dokle god mu škrge ostaju vlažne, 
ta on i sam vodu kadšto ostavlja i po suhom šeće. 

Nu što će biti, ako ga sad opet u vodu bacimo? Prostor u 
škržnim šupljinama zauzeo je zrak, koji je kao laglji bude od 
vode, koja navaljuje na dolnji otvor, gore potiskan, nu da voda 
uzmogne opet sav taj prostor zauzeti, treba prije zrak iztjerati, 
ali kamo? Voda dakle u istinu ne može više u nutra radi ne- 
pronicavosti zraka i Rak se evo, prem je bačen u svoj pravi 
element, u vodu, mora zagušiti. Eto odatle potiče ona. predsuda, 
da Raka ne valja bacati u vodu, jer će zaglaviti. Smije se on u 
vodu puštati i dapače će poginuti, ako ostaje dulje vremena izvan 
vode, nu treba ga u kosom položaju ili dapače najbolje okre- 
nutog polagano opet u vodu stavljati, da ima zrak kamo uzmak- 

4 


50 


nuti, i vodi u škržnim šupljinama mjesto ustupiti. To je bila 
samo mala disgresija, koja ali ne će biti od štete, osobito kod 
rakolovstva. i a a i 
Svratimo se sada još malo k nutarnjoj organizaciji Jastoga. 
Usta vode u probavilo, i to najprije u njegov početni dio, u 
jednjak (vesophagus). Isti aline teče od sprieda prema natrag, 
kao kod nas, već se diže od s dola prema gore i zakreće dapače 
najprije malo napred s toga razloga, jer su usta na dolnjoj strani 
glavogrudi, te su dapače od prednjeg kraja prilično odmaknuta, 
Zadnji dio jednjaka razširuje se u prednji želudac, kojega su 
stiene tvrdim pločama ili zubima providjene, koje nastavljaju 
drobljenje hrane. Taj dakle odsjek predstavlja žvakajući že- 
ludac. U srednji dio probavila — želudac —, koji je iza toga, 
utiču dvie razgranjene cievi, kod viših Raka dapače vrlo ob- 
sežne, a to su jetra. Na to se probavilo nastavlja u produljenu 
ravnu ciev, crievo, koje prolazi kroz sredinu trbuha, a iztice 
na dolnjoj strani stražnjeg članka — repa _ Srce je nad proba- 
vilom u glavogrudi, a iz njega izlaze sprieda i straga žile, koje 
se na to razgranjuju po tielu. Živčevlje se sastoji od mozga, 
koji je sprieda od ustiju u glavogrudi, zatim živčanog koluta, 
koji obuhvaća jednjak, i dva živčana konopca, posve blizu 
primaknuta, da gotovo sastavljaju kao jedan, a izlaze iz dolnje 
strane koluta, te se prostiru duž dolnje strane glavogrudi i tr- 
buha, do stražnjeg kraja. U svakom članku, ili dotično kod Ja- 
stoga, u glavogrudi u predielu svakog para nastavaka — nogu 
— odeblja taj dvostruki konopac u t. zv. ganglione, iz kojih 
ganglia izlaze pojedini živci, naročito po dva jača u odgovara- 
juće noge, da ih inerviraju. U nutarnje uzike i u oči ulaze živci 
iz samog mozga. Sjetila su kod viših Raka u obće vrlo dobro 
razvijena. Za pipanje im služe osim nogu naročito produljene 
vanjske uzike, kojima jednako sondiraju okolicu, opipavajući na 
sve strane. Oči su na prednjem kraju glavogrudi, te su kod Ja- 
stoga, kao i kod svih viših Raka, smještene na pomičnim stap- 
kama. Slušni organi su još zanimiviji. Ti se sastoje od dviju mje- 
hurastih udubina, koje su na korenu nutarnjih kraćih uzika. 
Kod svih Desetonožaca gotovo je dakle na prvom članku 
nutarnjih uzika mala grabica, koja redovito obći kroz otvor sa 
vanjskom vodom. Na nutarnjoj su stieni te grabice, ili mjehurića, 
perasto razgranjene najfinije dlačice u jednoj crti poredane. U 


DI 


slušnim su mjehurićima osim toga zrnca pieska, koja služe 
kao slušni kamenčići — otolithi. —— Bude li voda od zvuka valo- 
vito uzdrmana, to će zvučni valovi doprieti i do one vode, koja 
izpunjuje slušni mjehurić; tu će se potresti ono pjećašno zrnce, 
a s njim zajedno i one fine dlačice, koje ga podupiru. U svaku 
ali od tih dlačica ulazi fini živčani končić, koji će tu trešnju osje- 
titi. Hensen je eksperimentalno dokazao, da kod pojedinih gla- 
sova razne visine zatitraju samo pojedine slušne dlačice, koje bi 
bile po tom udešene za zvukove razne visine i kao u klaviaturi 
poredane. Rak dakle ne čuje samo zvuka na prosto, već može 
takodjer razlikovati pojedine tone razne visine. Karakteristično je 
još i to, da si Rak sam metne u uho zrnce pieska svojim štipa- 
lima, i da to mora svaki put činiti, kad kožu presvlaći, ili ako 
mu inače zrnce izpade. I kod tog posla su već Raka motrili. 
Kako Rak gleda, to je izvanredno zanimivo, nu predaleko bi nas 
vodilo, da i to opisujemo, spominjem samo toliko, da on dobro 
razabire slike, akoprem mu je oko posve drugčije gradjeno, nego 
kod nas. Za njuh služe Raku končići na prednjim, ili nutarnjim, 
uzikama. 

Važnu ulogu igra u životu Raka presvlačenje kože, 
pri čemu životinja čitavu svoju ljušturu mienja, dočim u pravom 
smislu rieči „iz kože izskoči“. A zašto je to? Jednostavno za to, 
jer je koža tvrda, vapnenasta, a samo na pregibima izmedju čla- 
naka tanka i podatna. Rak dakle ne bi mogao rasti kod takove 
ukočene tvrde kože, kad je ne bi mogao izbaciti. Pod vapnenom 
je kožom Raka ili ljušturom, mekana sluznata koža, koja je 
prvu na svojoj slobodnoj vanjskoj površini izlučila. Raci rastu 
postepeno kao i druge životinje, nu njihovo većanje je ipak samo 
periodično zamjetlivo. Svi bo njihovi organi a i koža sama — 
ona mekana dolnja — postaju postepeno većimi, sve je to ali 
stisnuto pod nepomičnom tvrdom ljušturom. Kad je to stegnuće 
svih organa rek bi svoj vršak postiglo i koža sama se počela 
odjeljivati od vanjske ljušture i pod njom borati, odluči se na- 
pokon čitava ljuštura od samog tiela i pukne najprije na stražnjem 
rubu glavogrudi. Kroz tu se puč Jastog počimlje lagano pro- 
bijati, pri čemu izvlači najprije stražnje tielo, a onda i prednje. 
Mučna je to i često opasna procedura, osobito ako se uzme na 
um, da svi članci i njihovi privesci, velika štipala, oči, uzike, če- 
ljusti itd., moraju da se izvlače iz svojih uzkih tokova. Nu i sva 

* 


92 


nutarnja koža, koja oblaže stienu jednjaka i prednjeg žvakajućeg 
želudca, bude kod presvlačenja takodjer odbačena. U prednjoj 
stieni žvakajućeg želuca nalaze se kod desetonogih Raka dva 
okrugljasta vapnena kamenčića, to su t. zv. račje oči. Ovi se 
kod potočnog Raka razvijaju u ljetu, a najveći budu pod konac 
ljeta pred presvlačenjem. Kod presvlačenja dopru u žvakajući 
želudac, tu budu sdrobljeni, na to rastopljeni i resorbirani. Vrlo 
vjerojatno podaju oni vapneni materijal, koji iza presvlačenja onu 
na novo izlučenu ljušturu konsolidira. Koža valjda već pod starom 
ljušturum, kad se je od nje odielila, izlučuje novu još mekanu. 
Kad na to Rak staru ostavlja, razširi svoje stisnuto tielo; koža 
se izgladi i napne, i evo ga momentano većim. Nu sada je za 
prvi čas još mekan i pogibeljima izvrgnut, te se usljed toga in- 
stinktivno krije tako dugo, dok mu nova ljuštura, upiv vapnene 
soli, potičuće od raztopljenih račji očiju, na novo ne otvrdne. 


Promotrimo sada još pojedine veće i običnije oblike Raka 
i njihov način života. Jastog, na koliko ga promatraše u akva- 
riju, je plaha, nepovjerljiva i samotna životinja; kopa si rado 
luknje, da se u njima krije, ili barem da si hranu sakriva. Su- 
kobiv se sa drugovima, žestoko se bije svojim jakim Stipalima, 
pri čemu obično koji od njih nastrada, izgubiv ili uziku, ili nogu, 
ili što drugoga, što mu medjutim poslije opet naraste. 


U predielu Sredozemnog mora svakako je običniji od Ja- 
stoga drugi jedan, takodjer orijaški Rak, a to je Prug (Lan- 
guste, Palinurus vulgaris). Ovoga spominje već Aristotel pod 
imenom Karabos. Prug se na prvi pogled razlikuje od Jastoga, 
pošto je u njega glavogrud bodljama providjena, uzike vanjske 
mnogo su veće, a manjkaju mu Stipala. U načinu života su do- 
nekle slični, samo da je Prug družtveniji, Zivahniji i više miro- 
ljubiv; puza rado i sa velikom vještinom po kamenju i rado se 
priblizuje Školjkama, koje vrlo vješto sa svojim jakim kukama 
od prednjih nogu otvara i ždere. 


Njegov rodjak je Kuka (Scyllarus latus), vrlo trom i ne- 
sgrapan svat, koji veći dio svoga života sprovadja mirno sjedeći 
u kutu. Njegovo je nespretno tielo pokriveno obično muljem i 
morskim biljem, usljed česa se kod svoje nepomičnosti pričinja 
kamenom. Za obranu mu služe vanjske uzike, pretvorene u ši- 
roke lopate, kojima uviek i hranu kod žderanja pokriva. Manji 


93 


od njega je Mala kuka (Scyllarus arctus). Ovim su Racima 
još srodni Galathea, Munida, itd. 

Ne smijemo nadalje ostaviti nespomenute one manje Ra- 
čiće, koji su svuda kod obala, gdje vrše sanitetsku policiju na- 
ročito u lukama, izjedajući i uništujući sve odpadke, koji bi inače 
raztvaranjem i smrdežom silan smrad prouzročili Ti se Račići 
odlikuju svojom prozirnosti i živahnosti, te nas često kod ku- 
panja u moru za noge štiplju, to su Kost ca (Palaemon), Račić 
(Crangon) i njim slični mnogobrojni drugi. Osobito je liep ma- 
leni ružičasti Alpheus sa razmjerno debelim štipalima. Nu nada 
sve će vas zanimati Bramburači. 

To su Raci, koji nastanjuju prazne puževe kućice, u koje 
ture svoje mekano stražnje tielo, u Oceanu najvole kućice od 
Buccinum undatum, kod nas manje Pužiće. U kućici drži se 
Rak sa kukastim, na kraju trbuha priraslim nožicama tako čvrsto, 
da se dade prije raztrgati, nego iz kućice izvući. Puževa kućica 
služi za zaštitu ne samo mekanog stražnjeg tiela, nego je obično 
i tako velika, da se Rak može, kad mu pogibelj zaprieti, posve 
u nju uvući. Sigurno se je već mnogi začudio, kad je ugledao u 
moru Puža, koji je stao trčati, i iz kojega su se pomolile račje 
noge i glava. Ovi su Raci, s toga što živu pojedince u puževim 
kućicama, prozvani Raci pustinjaci, ili Bernhardinci. No 
nisu oni samo radi kućice, u kojoj živu, zanimivi, nego se redo- 
vito još kod jedne vrsti Bramburača (Eupagurus Prideauxti) 
na tu kućicu iz vana nastanjuju Vlasulje (Actiniae), i to stalna 
neka vrst, Adamsia palliata, koja se odlikuje krasnim bielim 
tielom, posutim sa grimizno crvenim pjegama. Adamsia iz vana 
od kućice, a Bramburač u nutra. Nu čemu to čudnovato 
družtvo? Svakako je to prijateljski odnošaj, koji se je razvio iz 
medjusobne koristi, a ta se sastoji za Bramburača u zaštiti, 
koju mu Adamsia svojim otrovnim pipalima pruža, te ga na 
taj način čuva od progona njegovih neprijatelja, naročito K or- 
njača, Mečeva itd.; za Adamsiju je pako to od koristi, da 
ne treba kao druge, na pećinama sjedeće Vlasulje, tek čekati, 
dok joj samo od sebe štogod u usta pade, već bude evo i ona, kod 
neprestanog skitanja njezinog prijatelja, takodjer dionikom onoga 
pliena, što si ga je Bramburač ugrabio. I eto račun je namiren. 

Nu ma da su i Bramburači puževom kućicom i Adam- 
sijom, kadšto i sa više njih, obterećeni, oni su ipak vrlo okretni, 


DI 


te nam pružaju u akvariju draZestne i veoma zabavne prizore ; 
oni nam predstavljaju u akvariju prave pravcate clowne. Šaljive 
borbe ratoborne ove čete, prekopiti, bježanje i proganjanje, od- 
važne aneksije jednih i odrješiti odpor drugih kod njihovog za- 
jedničkog ručka izmamljuju i nehotice smieh svakog motrioca. 

Akoprem se Bramburači dadu, kako smo vidili, prije 
raztrgati nego iz kućice izvući, ipak često dobrovoljno svoj stan 
mienjaju. Postaje li mu kućica premalenom (jer da bome kućica 
ne raste), tada točno pretraži, ne bi li gdje našao sgodnije. Terne 
je u akvariju u Frankfurtu motrio Bramburača kod selitbs, 
Veliki neki Bramburač stanovao je u razmjerno malenoj i pri 
tom oštećenoj kućici. Kad je Rak izmedju mnogih, na razpola- 
ganje mu stavljenih praznih kućica, našao najzgodniju, uhvatio 
ju je sa velikim desnim štipalom (desno štipalo mu je veće od 
lievoga), te ju postavio tako pred sobom, da je šiljasti kraj bio 
na lievoj, a zjalo ili otvor kućice na desnoj strani pred njim. Na 
to je primio kućicu sa lievim malenim štipalom, a sa desnim je 
iztraživao njezine nutarnje prostore, te je postepeno izvukao 5—6 
malenih krhotinja od neke Dagnje (Mytelus). Nova kućica bila 
je na to očišćena i svaka zaprieka da ju okupira odstranjena, 
što je i strielovitom brzinom učinjeno. Stražnji dio tiela iz stare 
kućice izvući, natrag se okrenuti i stražnjicu u novu utaći, sve 
se to sbude u jednom času. Nu nekako mu nije prijalo u novoj 
kućici, jer skoro na to izskoči iz nje, te se istom brzinom opet 
uvuče u staru, da odatle na novo svoj novi stan bolje izpita. 
Uzprkos opetovanom pipanju, nije ništa iz kućice izvukao, akoprem 
je iz njegovog nastojanja proizlazilo, da čišćenje još nije bilo u 
redu. Iza kratke stanke domišljanja, postavi kućicu sa otvorom 
na stranu, pokuca sa štipalima po njezinom hrbtu, pri čemu iz- 
pade na otvor nekoliko zrnca pieska, koja su za stalno tistala 
njegovu mekanu stražnjicu, a ipak bila premalena, da ih štipa- 
lima uhvati. 

Scienimo, da bi nam slika o Racima ostala nepodpuna, 
kad nebi spomenuli još jednu veliku četu Desetonožaca, s ko- 
Jima se ljudi pri moru možda još češće sukobljuju nego sa do 
sada opisanim oblicima, a to su Raci Kratkorepci. Ovi za 
pravo ni nemaju repa, ili ono što smo trbuhom prozvali; barem 
im isti na prvi pogled nije vidljiv. Trbuh dakle, koji je kod svih 
do sada opisanih Raka bio sastavljen od poviše medjusobno 


99 


gibivih članaka ili prstena, te je poglavito služio kod plivanja, a 
samo kod Bernhardinaca bio mekan i utaknut u puževoj 
kućici, zakržljao je kod Kratkorepaca posve, te se je pretvo- 
rio u malenu trouglatu pločicu, koju je osim toga dolje i prema 
napried zakrenuta, te na stražnju i dolnju stranu glavogrudi pri- 
onuta. Glavogrud je pako više splosnuta i poprieéno raztegnuta, 
tako da sve nekako izlazi na kratkoću za razliku od produljenih, 
repatih Raka. Oči, uzike, čeljusti noge i škrge ne treba nam 
ovdje na pose opisivati, jer je sve to kod Kratkorepača po 
istom tipusu gradjeno, kao i kod prijašnjih, ako i je u veličini i 
nuzgrednim osobitostima ponešto različito. 

Ponajprije upozorujemo na Kratkorepce sa trouglastom 
glavogrudi, od kojih su najzanimiviji rodovi: Pisa, Lissa, Maja, 
Inachus i Stenorhynchus. Prvo sto kod njih zapaZamo je čudno- 
vata oprema sa raznim tudjim predmetima. Jedan vuče čitavu 
šumu Haluga (Algae) i Mahovnjaka (Bryozoa) na ledjima 
i nogama, drugi se opet zaodjeo sa bizarnim nakitom Hydroid- 
polypa, koji u kitu sakupljeni riese produljeno mu čelo. Inachusi 
opet vuku na dugačkim tankim nogama biline, Spužve i Asci- 
dije — jednom riečju kolikogod ih motrimo, toliko različitih, pu- 
stolovnih toiletta uočujemo. A svrha tomu? Da budu čim više 
moguće sakriveni pred neprijateljem i plienom. Jer sve te stvari 
nisu se same na te životinje nastanile, već su ih potonje na svoje 
tielo hotomice privezale. One si naime pomoćju svojih štipala za- 
kvače te predmete na kukaste čekinje, kojima im je tielo u tu 
svrhu obrašteno. Rakovica (Maja) postavlja si na ledja kamen- 
čiće i Školjke. 

Kod Kratkorepača sa četverouglatom glavogrudi naila- 
zimo takodjer na slične običaje. Dorippa lanata pograbi koji mu 
drago živi ili mrtvi predmet, te si ga natakne na tielo. Trpove, 
Aseidije, Rake, Zviezde, criepovje od stakla, drvo — jednom 
riečju sve što dohvati, bude bez dalnjega anektirano, kod čega 
naravski dolazi, ako su to žive životinje, do smiešnih konflikta 
izmedju Raka, koji to po namrenom mu običaju mora izvadjati, 
i opirajuće se žrtve. Kosmač (Dromia) n. pr. pokriva svoje tielo 
nekom narančastom Spužvom (Suderites) tako podpuno, da 
izpod Spužve samo noge proviruju. Najednostavnije se posti- 
zava svrha zaštite pred pogibelju kod Calappe, koja se u piesak 
zakapa. Sa nekoliko jakih zamašaja, pomoćju lopatastih nogu, 


96 


ukopa se životinja u piesak tako, da joj samo stapkaste oči iz 
njega proviruju, koje tad oprezno iz tog zaklona okolicu pregledju. 

Isto nastojanje očituju obalni Kratkorepei, Carcinus. 
Pachygrapsus, Eriphia (Grmalj), zatim Portunus (Strigjača) 
i Lupa, čija nas okretnost i lukavost sbilja iznenadjuje. Tko je 
te Rake jednom promatrao kod njihovog skitanja po kopnu, te 
ih kušao uloviti, sjećat će se sigurno potežkoće toga nauma. Sa 
najvećom okretnošću znadu te životinje svaki zaklon upotriebiti, 
a ako budu u tjesnac natjerane, bore se sa pravim junačtvom,, 
prkoseći smrti. Naročito jaka Eriphia (Grmalj) postavlja se odmah 
na stražnje noge i štiplje nevjerojatnom snagom svaki predmet,, 
što joj ga pružimo. Opažalo se u akvariju kako debele staklene 
cievi svojim štipalima drobi. i 

Osim ovih, do sada opisanih Raka, ima ali još neizmjerna 
množ drugih, manjih i nesavršenijih, koji ipak igraju dielomice i 
prevažnu ulogu u moru, nu tko bi ih sve samo nabrojio, a kamo 
li još išao opisivati. Kod Raka smo evo i preko volje dulje za- 
držali, al kako i nebi, kad nam pružaju toliko gradiva. Glavno je, 
ako smo postigli ono za čim smo težili, da ćete sada, kad opet 
zagledate kojeg Raka, motriti ga sa većim razumievanjem, većim 
interesom i veseljem. 


Plaštenjaci. 


Poslednje od do sad opisanih grupa morskih životinja bile 
su vam barem po imenu i vanjskom obličju već prije poznate, 
nu sad ćemo se obratiti k posve novim i skroz nepoznatim tipo- 
vima, od kojih po svoj prilici niste još nikad ništa čuli, prem 
ste ih gdje god u moru, ili u kojem akvariju vidili, a moguće i 
kod kupanja, ili na kojem ribjem trgu i u rukama već imali. 
Životinje ove ne samo da su u znanstvenom pogledu od velikog 
interesa, nego su i posve obične u moru, a možda ima koga od 
vas, koji bi se sa mnom u tom složio, te bi želio, da se s njima 
upozna već s jedinog tog razloga, da vidi, u kakovim još sve 
fantastičkim oblicima prikazuje se život u moru. 

Pomislite si vreću, koja je na dolnjem kraju prirasla za 
kamen, ili kakav drugi predmet; od sgora je suženi otvor, a na 
jednoj strani vreće, više manje odmaknut od gornjega kraja, je 
drugi otvor. Onu stranu, na kojoj je taj drugi, postrani otvor, 


n 


Bigi 


zovimo u buduće ledja, a njoj protivnu stranu zovimo trbušnom. 
Neka vas pri tom ništa ne smeta, da ledja nisu s gora, a tr- 
bušna strana s dola, već da su obje strane, kod obično uzpravnog 
položaja vreće, takodjer okomito postavljene; mi trebamo neke 
oznake za obadvie strane vreće radi orientacije. Sada uzmimo, 
da je u nutra te vreće druga, manja, nu ipak takodjer dosta 
prostrana, od koje je otvor prisiven za rub otvora prve, veće. 
vreće. Ova manja dakle visi u prvoj u nutra i zaprema, recimo, 
dvie trećine duljine prve. Ista ne samo da stoji u savezu sa 
prvom na rubu gornjega otvora, nego je uz to priraštena još u 
središnjoj (medianoj) crti duž trbušne strane. Izmedju jedne i 
druge vreće je prostor, koji onu manju okružuje. Stiene manje, 
u većoj viseće vreće, probite su poput rešeta, ili drugim riečima, 
nutarnja vreća je riedko tkana, tako da se izmedju uzdužno i 
popriečno tekućih konaca nalaze razmjerno dosta veliki, četvero- 
uglasti prazni prostori. Kroz te prostore obći šupljina nutarnje 
vreće sa šupljinom, koja ju okružuje i koja je u spodobi valjka 
izmedju obiju vreća. Tko je u stanju, da si do sada opisane od- 
nošaje može dobro predstaviti, taj će i sve ostalo bez ikakovih 
potežkoća razumjeti. 

Na gornji otvor, kojeg možemo zvati i ustnim otvorom, 
dolazi voda u nutarnju vreću, iz koje naravski izlazi kroz pro- 
bušene stiene, kao kroz kakav koš u onaj okolišni prostor, koji 
je medju obim vrećama, i nadalje kroz onaj drugi otvor na le- 
djiju van, jer potonji stoji u direktnom savezu sa tim medju- 
prostorom. Konci, iz kojih je nutarnja vreća kao satkana, su 
šuplji i u njima su žilice, krvlju izpunjene. Kada voda iz nutarnje 
vreće u medjuprostor ulazi, liže rešetke toga koša i tu dolazi u 
dodir sa sviju strana sa žilama izpunjenim koncima, i sada će 
svaki već pogoditi, da tu nutarnja vreća predstavlja škrge, to je 
dakle škržna ili branchialna vreća; prostor oko nje je pe- 
ribranchialni prostor. Na dnu škržne vreće je ljevkasti 
otvor, koji vodi u jednjak. Ovaj se doskora razširuje u želudac, 
s kojim su u savezu jetra. Iza želuca sliedi crievo, koje zakreće 
najprije prema trbušnoj strani, a na to se, tvoreći zamku, uz- 
pinje na strani ledja i tu otvara na dnu stražnje peribranchialne 
šupljine, gdje je ista u toliko prostranija, što je postrani otvor 
obično u malu, gore okrenutu, čunjkastu cievćicu izvučen. Ovaj, 
nešto prostraniji odsjek peribranchialne šupljine, zove se kloa- 


58 


kalna šupljina. a postrani otvor, kroz koji isti obći sa vanj- 
štinom, zove se kloakalni otvor. Cieli, do sada opisani, put 
je u istinu probavilo, koje je osobito time karakterisovano, što 
mu je početni, pretežno veći dio, ili ždrielo, razšireno, i pretvo- 
reno u skržni koš. S toga se taj odsjek takodjer zove ždrielna ili 
pharyngealna vreća; ili: probita stiena prostranog pharyn- 
gealnog odsjeka probavila pretvorena je u škrge. Jednjak, želudac 
s jetrima i crievo, dakle odsjek, koji izključivo služi za probavu 
(jer pharyngealna, ili branchialna vreća služi samo na toliko pro- 
bavi, da kroz nju prolazi hrana do jednjaka, nu uz to poglavito 
rabi za disanje) kao i ostali organi, sačinjavajući utrobu, smje- 
Steni su u razmjerno malenom, dolnjem odsjeku životinje: u onoj 
trećini tiela, koja ostaje pod škržnom vrećom, i koja je posebnim 
pretincem odieljena od peribranchialnog prostora. U tom su dakle 
dolnjem predielu naročito još spolovila, koja se sastoje od jedne 
mužke i jedne ženske žliezde, jer su sve Ascidije hermaphro- 
diti. Iz svake od tih žliezda izlazi poseban izvodni kanal, koji se 
izlleva pokraj anusa, dakle takodjer na dnu kloakalnog prostora, 
uslied česa je i potonji dobio svoje ime, pošto se u njemu sve 
stiče. Nadalje se nalazi još u tom dolnjem predielu tiela srce, 
koje je smješteno na trbušnoj strani. Srce se sastoji od jedno- 
stavne vrećice sa dva otvora, iz kojih izlaze prema napred i 
natrag po jedna glavna žila, koje se tad po tielu razgranjuju. 
Za čudo, da srce, kucajući neko vrieme, i tjerajući krv smierom 
prednje žile, stane, te na to nastavi kucanje, nu obratnim smie- 
rom; ito se tako uviek izmjenjuje. Živčevlje sastoji se od 
jednog jedinog, obično produljenog, živčanog uzla, ganglion-a, 
koji se nalazi izmedju oba otvora, ustnog i kloakalnog, dakle na 
prednjem kraju ledja. Iz ovog ganglia izlaze živci na sve strane. 
Sjetila odraslim Ascidijama manjkaju, do jedinoga organa 
za njuh, koji je u blizini ganglia. — Čitava vanjska koža izlu- 
čila je dosta debeli vanjski ovojak, koji je ili galertaste ili hru- 
stave često pače i koZnate konsistencije, a sastoji se od cellu- 
loze i zove _ tunica ili testa; kadšto ga zovu takodjer plaštom, 
jer poput plašta cielo tielo omata. 

Da vidimo sada u kakovim sve vanjskim oblicima prikazuje 
nam se ovaj tipus morkih životinja. Evo vam Phallusia mamillata 
u veličini i obliku produljenog grbatog gomolja od koruna, sa 
mlječastom, poluprozirnom tunicom, skoro hrustave konsistencije. 


59 


Taj produljeni, mlječasto bjelkasti gomolj prirašten je na ka- 
menju; i da ga niste dirnuli, i tad opazili, kako se oba otvora 
naglo zatvoriše, ne biste bili ni zamietili, da je i u tog gomolja 
života. Životinja ta, za cielog svog života ovako prirasla, u go- 
tovo negibivom stanju svoj život sprovodi. S njome dakle nije 
ništa začeti; nu mi ćemo ju ipak pomno i uztrajno motriti, da 
vidimo, što se na njoj opaziti dade. Nadat će nam se možda 
skoro zgoda, da ćemo zagledati, kako se oba otvora silno raz- 
širiše, tako da možemo sad lako pregledati cielu nutrinu pro- 
strane škržne vreće, što će na nas učiniti utisak, kao da je živo- 
tinja gotovo sva šuplja. Nu mi znademo, da nije tako, već da su 
joj nutarnji organi (utroba) smješteni u razmjerno malenom onom 
prostoru, koji se sdola nalazi izpod škržne vreće. Pošto su se 
otvori razširili do skrajnosti, to im se je rub protanjio i u kratku 
cievčicu izvukao. Sad možemo opaziti na toj cievčici i to, da joj 
se rub sastoji kod ustnog otvora od osam, a kod kloakalnog od 
šest krpica. Izpod samoga ruba ustne cievčice vidimo vjenčić 
kratkih končića, to su pipala. Kad smo se svega toga nagledali, 
podražit ćemo životinju, da vidimo, kako će se otvori opet za- 
klopiti. Cievéice na obim, blizu stojećim otvorima skratit će se, 
zatim u nutra zakrenuti i napokon će, sad smanjene luknjice, i 
posve izčeznuti. One se naime zatvore podpuno sa onim krpi- 
cama na rubu, što nebi mogle tako sgodno izvesti, da je rub 
posve ravan. Nu kako i čime se taj stvor hrani ? 

More je tako bogato na životu — na bilinama i životinjama, 
da samo u njemu mogu živiti doživotno priraštene životinje, jer 
im tu u istinu hrana sama od sebe u usta pada. Toga dakle 
nema na kopnu, jer od zraka se neda živiti, kako je to svakomu 
poznato, ali treba da bude i to svakomu poznato, da se u oce- 
anu od morske vode dade živiti, t. j. od onog množtva u moru 
lebdećih organizama. Phallusia dakle, kao i sve njezine dru- 
garice, u istinu ne ostavljaju nikada svoje mjesto a nemaju ni 
kakova produljena hvatala, kojima bi i malo dalje zasegle, da si 
ulove plien, pak se ipak hrane. Morskom vodom ulaze na ustni 
otvor i mnogobrojne mikroskopične životinjice i bilinice, naročito 
Diatomeje. Oko ustnog otvora. u nutrini škržne šupljine, jesu 
u dva postrana luka poredane sitne trepavice, koje se stiču na 
strani ledja pod ganglionom i tu nastavljaju u produljenu trepa- 
vastu boru, duž ledja do dna škržne vreće. Na prednjoj, ili tr- 


60 


bušnoj strani, sastaju se oba luka takodjer i tu vode u trepa- 
vasti žljebić — endostyl —, koji se nastavlja duž trbušne strane 
sve do ljevkastog otvora, koji vodi u jednjak. Onaj dakle organski 
sitniš, koji lebdi u vodi, bude povučen strujom, proizvedenom od 
obiju trepavastih lukova, prema trbušnom žljebiću, a tu putuje, 
usljed titranja tu postavljenih trepavica, sve do otvora jednjaka, 
i tako ulazi u samo probavilo; ostala pako voda, koja je služila 
stranom kao medium, dovodeći hranu, a stranom za disanje, 
probija stiene škržnoga koša, te se sakuplja u peribranchialnom 
prostoru, od kuda dolazi u kloakalni prostor, a od ovuda. izlazi 
na postrani otvor opet van. Izbačeni ekskrementi iz anusa, kao 
i jaja, dospiju takodjer u taj prostor i budu na isti način izba- 
čeni kroz kloakalni otvor sa vodom zajedno, koja se tu uviek nalazi. 

Proučivši ovako nešto potanje organizam Plaštenjaka 
na ovom primjeru, spomenuti ćemo još neke druge vrsti samo 
zato, da pokažemo u kakovim spoljašnjim oblicima se oye Zivo- 
tinje još pokazuju. 

Clavellina lepadiformis mnogo je manja, dosegne samo oko 
3 em. duljine, uz to je ali prozirna poput stakla, a što je za nju 
osobito karakteristično, iz bazalnog njezinog kraja, gdje je pri- 
rasla, izlaze joj korenasti nastavci — stoloni — iz kojih pu- 
panjem nastaju novi individi, koji se uzdižu. I tako dolazi do či- 
tavih kolonija, u kojima su pojedine životinje posve slobodne, 
samo na korenu medjusobno srasle. 

Ciona intestinalis nešto je veća od potonje, takodjer poput 
stakla prozirna, a ima ih obično mnogo na okupu, na nasipima 
i stupovima u moru priraslih, gdje ih opažamo kao prozirne 
sluznate krpe. 

Cynthia microcosmus je okrugljastog, nepravilnog tiela. Tu- 
nica joj je crveno mrka ili žutkasta, kožnata i naborana, nu 
obično se je i ne vidi tako je obraštena sa biljem, životinjama i 
drugim predmetima (svim mogućim, zato se i zove ,mali sviet“ 
— microcosmus —). Otvori prilično su odmaknuti; mogu se iz- 
vući u čunjkaste cievéice — siphone —, koji su na vrhu ljubi- 
časti. Iz nutra je životinja žuta, te se jede; zovu ju u Primorju 
i Dalmaciji ,Jaja od mora“ 

Osobito je krasna Cynthia papillosa, koja je liepog, valj- 
kasto zaokruženog tiela; tunica joj je tanko kožnata i sitnim bra- | 
davicama providjena, a prekrasne je crvene boje. 


61 


Nu osim ovakovih ima jos i drugih Ascidija, naročito još 
takovih, koje živu zajedno, sačinjavajući zadružne skupine, koje 
se sastoje od mnogobrojnih individa. Takove kolonije sačinjavaju 
mase bez opredieljenog oblika; nu pojedine, obično sitne živo- 
tinjice, kojih su se tunice sbile u jednu zajedničku sluznatu ili 
hrustavu, pače i vapnenu masu, poredane su obično pravilno u 
spodobi malih roseta. Ovamo spadaju oni korasti oblozi pećina, 
kakove vidjamo u moru i u akvarijima. Medju takove sastavljene 
Ascidije brojimo familije: Botryllidae, Didemmidae, Distomidae 
i druge. 

Osobito je spomena vriedna Pyrosoma. To su slobodno pli- 
vajuće kolonije Ascidija, nalične na naprstnjake, u čijoj sluz- 
natoj stieni — zajedničkoj tunici — dolaze okomito na vanjsku 
površinu poredani pojedini individi. Oba otvora su kod njih jedan 
od drugoga razdaljeni; kloakalni se je pače primaknuo posve 
k stražnjem kraju tiela. Ustni su otvori na površini, a kloakalni 
se otvaraju u zajednički prostor u naprstnjaku. Stezanjem čitavog 
naprstnjaka tjera se voda na zajednički veliki otvor van, a čitava 
kolonija bude tad potjerana usljed reakcije na protivni kraj: kod 
plivanja dakle okrenut je onaj uži, zatvoreni kraj prema napred. 
Nu osobito se odlikuje Pyrosoma još time, da ona zajedno sa 
mnogim drugim životinjama (iz raznih klasa) sudjeluje na onom 
čarobnom fenomenu, što nam ga često prikazuje more noćju, 
zažarivši se kao živa žeravica. 


I sa Pyrosomom ćemo razsvietliti ovo naše, sad bajo- 
slovno oživjelo more. Nu od kuda njima svietlucanje; u čemu se 
sastoji fosforescencija životinja. 

Mi znademo o svjetlu toliko, da isto postaje usljed va- 
lovitog gibanja eternih čestica. Eterne pak čestice možemo sta- 
viti u tako energično gibanje, da se svjetlo pojavlja, stranom ther- 
mičkim putem, stranom električkim, a najčešće kemičkim putem. 
Naročito se kod svakog energičnog spajanja drugih elemenata sa 
kisikom radja svjetlo, koje je tad redovito praćeno i toplinom. I 
na taj način postaje naša obična vatra, koja svietli i grije. Pošto 
smo mi tako priučeni uviek uz svjetlo opažati i visoku tempe- 
raturn, to nas pojav svjetlucanja u moru u prvom redu rad toga 
iznenadjuje, što se pitamo za toplinu, koje nema, pače životinje 
svjetlucaju i u dosta hladnoj vodi. — Jedan takav pojav poznat 


62 


je već davno u kemiji, da se naime svietlo razvija i kod niže 
temperature: zna se n. pr. za fosfor, da se isti na zraku spaja 
sa kisikom — oxidira — već kod obične temperature, tvoreći 
bjelkast dim, koji u tmini svjetluca. Koje dakle čudo, da se je 
kod svjetlucanja životinja najprije pomišljalo na fosfor, za kojega 
se znade, da mu oxidaciju ne mora pratiti znatnija temperatura. 
Pošto se ali slobodni, neoxidirani fosfor nije mogao dokazati u 
svjetlucajućim organima takovih životinja, stalo se je pomišljati 
na druge izvore svjetla, naročito na elektricitet. 

Nu danas je ipak stvar prilično na čistac izvedena zaslugom 
Poljaka dra. Radziszewskoga, profesora kemije na lavovskom sve- 
učilištu. Ako se dakle i ne radi kod svjetlucanja životinja i bi- 
lina o sgaranju ili oxidaciji . slobodnoga fosfora, kako je to već 
Gmelin u svojoj velikoj priručnoj kemiji pokazao, ipak imamo sa 
sličnim kemičkim procesom posla, naime sa oxidacijom, koja je 
praćena samo svjetlom a ne ujedno toplinom. Pošto je to dakle 
analogni proces kao kod fosfora, možemo taj pojav i u buduće 
zvati punim pravom „fosforescencija“. Nu da vidimo, u čemu se 
sastoji to sgaranje i kakove substancije tu sudjeluju. 

Radziszewski opazao je g. 1877., da lophin i neke druge 
organske spojine, ako dolaze u doticaj sa zrakom i alkalijama, 
već kod 10° C. jako svjetlucaju. Poslije je isti u Liebig-ovim „An- 
nalen der Chemie“ priobćio množinu drugih organskih substan- 
cija, koje se u alkoholskim raztopinama, uz pojav živahnog svje- 
tlucanja, spajaju sa kisikom. Ovamo pripada većina aetheričnih 
i mastnih ulja, i svi viši članovi t. zv. reda alkohola, kao vosak, 
sperma ceti, cholesterin i druge substancije, kojih imade često u 
tielu bilina i životinja (glycocholna, taurocholna i cholna kiselina, 
zatim lecithin i cerebrin). Raztopimo li malo ribjeg ulja (Leber- 
thran), ili koju drugu substanciju iz višeg alkoholnog reda, ili 
koju od najzadnje spomenutih substancija u benzol-u, toluol-u, 
ligroin-u ili chloroform-u, i tomu pridodamo komadić natrijeve ili 
kalijeve lužije, to će ta smjesa svietliti kod obične temperature 
tjedne dugo, kad god ju potresemo, ili još jače ako ju nešto 
ugrijemo. 

Svih ovih, do sada nabrojenih substancija ima doduše u 
tielu organizama, nu tu manjkaju alkalije, koje su za svjetlucanje, 
kako vidismo, potrebne. Tu je ali profesor Radziszewski svoju 
teoriju o fosforescenciji organskih tjelesa usavršio time, što je 


03 


dokazao, da i prisutnost sastavljenih alkalija, kakovih imade u 
organskim tjelesima (kao cholin i neurin), takodjer svjetlucanje 
podržavaju. Kad je raztopio na to lophin, ribje ulje, protagon, 
sperma ceti itd. u alkoholu ili toluol-u, i dodao tomu nekoliko 
kapi raztopine cholina ili neurina, to je ta raztopina takodjer kod 
10% C. već svietlila. Pošto se tu radi, kako vidimo, o substanci- 
jama, koje su u Zivinskom tielu obće razprostranjene, pošto su 
već stari autori svietleće substancije kao mastne karakterisovali, 
i pošto je već Panceri na jednom svjetlucajutem se pužiću 
(Phyllirhoe) opažao, da je intensitet svjetla bio najači, kad je ži- 
votinju ammoniakom polio, to bi bilo svjetlucanje životinja pri- 
lično razjašnjeno. 

Nu još je jedna okolnost, koja dolazi ovoj teoriji u prilog. 
Kako je spektroskopskim iztraZivanjem dokazano, ponaša se 
svjetlo, na gore navedeni kemički način proizvedeno, u optičkom 
pogledu posve identično kao i ono, što ga proizvadjaju same Zi- 
votinje. Jedno i drugo svjetlo je zelenkasto-bielo ; spektrumu ili 
dužici jednoga i drugoga svjetla manjka više manje posve crveni 
i ljubičasti kraj. 

Profesor Radziszewski je nadalje izveo pokus, da pronadje 
koliko se organske substancije, a koliko kisika pri svjetlucanju 
troši. On je raztopio 1,82 gr. lophina u 25 cub. emtr. koncentro- 
vane alkoholične kalijeve raztopine, te se je izkazalo, da takova 
smjesa može kroz 20 dana i noći neprekidno čitava svietiti, da- 
pače je još 25-ti dan malo svjetlucala. Uzmimo sada, da se je 
čitava uporabljena količina lophina u 20 dana raztvorila, to odatle 
sliedi, da je iste u jednom satu potrošeno 0,00379 gr, a kisika 
0,000607 gr. Po tome se može proračunati, kako izčezavajuće ko- 
ličine svjetleće substancije troši n. pr. Kriesnica za svoga krat- 
koga života. 

Toliko o teoriji fosforescencije. O estetskoj pako krasoti tog 
čarobnog pojava nisam vam ja naravski kadar podati ni pri- 
bližne slike; tu nam preostaje samo želja, da sami gledamo i da 
se divimo. 


Osservazioni elmintologiche 
di 
Michele Stossich, 


Professore in Trieste. 


(Gon due’tarale: LE. 122 


Distomum fasciatum Rudolphi. 
Nell’ intestino di un Labrus merula (Trieste 18 marzo 1889). 


Distomum bicoronatum Stossich. 


Lo rinvenni in soli tre esemplari nell’ intestino di un Zeus 
faber (Trieste 6 maggio 1890). 


Distomum spinulosum Rudolphi. 


Raccolto in pochi esemplari nell’ intestino di un Larus ri- 
dibundus (Trieste); gli esemplari presentavano un grandissimo 
sviluppo vitellogenico e le glandole ne occupavano tutta la re- 
gione posttesticolare estendendosi anteriormente fino al margine 
posteriore del primo testicolo. 


Distomum heterostomum Rudolphi. 


Lo raccolse l’amico A. Valle nell’ esofago di un Ny client 
griseus (Trieste 24 aprile 1891). 


Distomum capitellatum Rudolphi. 


Alla ventosa orale segue direttamente una faringe grande 
quadrangolare, dalla quale dipartono due anse intestinali (Brachy- 
laimus) molto ampie e ripiene di liquido biliare; delle due anse 
la sinistra è corta, mentre la destra è lunga e si estende fino 
all’ apice posteriore. L’ ovidotto forma un braccio a serpentello 


65 


che discende fino l’ estremità posteriore per ascendere nello stesso 
modo e sboccare un poco sopra la ventosa ventrale; contiene un 
numero stragrande di uova immensamente piccole, delle quali le 
mature presentano un colore brunastro. 

Abbastanza frequente nella cistifellea dell’ Uranoscopus 
scaber (Trieste). 


Distomum fractum Rudolphi. 


Ha il corpo inerme, allungato, cilindrico, rotondato alle due 
estremità e doppiamente arcato; la ventosa ventrale è più grande 
dell’ orale, di forma ovoidale e sostenuta da un peduncolo breve 
grosso e conico (Podocotyle). Dalla bocca, che è in posizione 
alquanto ventrale, discende un lungo tubo, il qualesv iluppa una 
piccola faringe e da questa senza formazione di un esofago di- 
partono le due anse intestinali, le quali percorrendo lungo la 
parte dorsale del corpo si estendono fino all’ estremità posteriore. 
I testicoli sono due, contigui, di forma sferica e collocati nella 
parte posteriore in posizione ventrale; ovario più piccolo, qua- 
drilobato all’ innanzi del testicolo anteriore; pene grosso e cla- 
vato; uova piccole, elittiche, di colore brunastro. Aperture geni- 
tali sopra la ventosa ventrale, la femminile sopra la maschile. 

Lunghezza 4—8 mm. 

Larghezza 0:5—1:25 mm. 

Forma molto comune in tutto l’ intestino del Box salpa 
(Trieste). 


Holostomum bursigerum Brandes. 


Il Dr. G. Brandes nel suo lavoro di revisione degli Holo- 
stomidi, divide I’ antica specie dujardiana, Holostomum longicolle, 
in diverse specie nuove delle quali una basata sopra esemplari 
del Larus ridibundus, da lui denominata Holostomum bursigerum. 

Per somma gentilezza dell’ amico A. Valle ebbi occasione 
di esaminare gli Holostoma del Larus ridibundus, Larus canus 
e Botaurus stellaris e potei convincermi che I Holostomum del 
Botaurus è il tipico del Dujardin, mentre che gli Holostoma dei due 
Lari appartengono alla specie Holostomum bursigerum Brandes. 

Lunghezza 8 mm. 

Intestino tenue del Larus ridibundus (Trieste 4 dicembre 
1890), del Larus canus (Capodistria 27 marzo 1891); I egregio 

5 


66 


amico A. Valle ne raccolse alcuni esemplari anche nell’ intestino 
della Xema melanocephala (Capodistria 27 marzo 1891), però 
tutti avevano ritirata l’ estremità caudale. 


Holostomum macrocephalum Rudolphi. 


Nell’ intestino del Circus aeruginosus (lago di Doberdö 
91 gennaio 1891; A. Valle). 


Holostomum variabile Nitzsche. 


Nell’ intestino di un Falco peregrinus (Ospo presso Trieste 
12 maggio 1891; A. Valle). 


Hemistomum spatula Diesing. 


Raccolto dall’ amico mio A. Valle nell’ intestino di un Circus 
aeruginosus (Doberdò presso Monfalcone 21 gennaio 1891) e di 
un Falco peregrinus (Ospo presso Trieste 12 maggio 1891). 


Gasterostomum crucibulum Rudolphi. 


Nell’ intestino tenue e retto del Conger vulgaris (Trieste 
20 ottobre 1891). 


Octocotyle Scombri Kuhn. 


Specie rara sulle branchie dello Scomber scombrus (Trieste 
14 settembre 1889). 


Echinorhynchus proteus Westr. 


In grande numero nell’ intestino del Barbus plebejus (15 
marzo 1890, Trieste). 


Echinorhynchus globocaudatus Zeder. 


Borsa genitale nel maschio grande, campanulata e situata 
lateralmente. Estremità caudale della femmina alquanto globosa, | 
con apice molto ristretto; ova minutissime coi poli assottigliati. 

Questa specie la raccolse l’ egregio A. Valle in diversi esem- 
plari tanto nell’ intestino di un Syrnium aluco (Trieste), quanto 
in quello del Cerchneis tinnunculus (Trieste 23 febbraio e 7 
aprile 1891). 


67 


Echinorhynchus caudatus Zeder. 
Nell intestino di un Buteo vulgaris (Pola 8 gennaio 1891). 


Echinorhynchus transversus Rudolphi. 


Raccolsi questo acantocefalo nell’ intestino del Turdus vi- 
scivorus (Trieste 20 ottobre 1887), del Turdus merula (Trieste 
31 dicembre 1887) e l amico Valle me lo inviò dallo Sturnus 
vulgaris (Trieste 15 febbraio 1891). 


Echinorhynchus spiralis Rudolphi. 


Corpo cilindrico, inerme, a superficie annulata; collo man- 
cante. Proboscide lunga, cilindrica, sottile armata d’ uncini semplici. 

Lunghezza 145 mm. 

Intestino di Ardetta minuta (Trieste 26 aprile 1891 ; A. Valle). 


Echinorhynchus pristis Rudolphi. 


Da notizie ed esemplari avuti dalle diverse parti dell’ Adri- 
atico, potei constatare per 1 estate del 1891 un epidemia vermi- 
nosa dello Scomber scombrus e dello Scomber colias. 


Echinorhynchus angustatus Rudolphi. 


Nell intestino di Solea vulgaris (Venezia 5 giugno 1891; 
A, Pr Ninunn), 


Echinorhynchus teres Westr. 
(Lay. Lo fee 


Lunghezza 5£ 14 mm. 

Lunghezzu © 18 mm. 

Corpo inerme cilindrico, alquanto assottigliato alle due estre- 
mità; collo nullo. Proboscide strozzata nel mezzo, con la parte 
superiore elittica, 1' inferiore conica. Borsa genitale del maschio 
larga, campanulata, situata alquanto lateralmente. 

Racolto dall’ egregio amico A. Valle nell’ intestino della 
Pica caudata (Rovigno 24 dicembre 1890 e 19 aprile 1891). 


Taenia murina Dujardin. 
Nell intestino del Mus decumanus (Trieste 18 giugne 1890). 
* 


Taenia capitellata Rudolphi. 
Intestino di Colymbus arcticus (Trieste 4 dicembre 1890 ; 
A. Valle). 


Taenia acuta Rudolphi. 


Nell’ intestino die Vesperus serotinus (Venezia 29 maggio 
A. P. Ninni). 


Taenia tenuirostris Rudolphi. 
Nell’ intestino di Mergus serrator (Fiume 27 giugno 1890; 
M. Barač). 


Taenia capillaris Rudolphi. 


Nell’ intestino di Colymbus arcticus (Trieste 4 dicembre 
1890; A. Valle). 


Taenia serpentulus Schrank. 
(Tav. I. fig. 2.). 

Gli esemplari esaminati avevano una lunghezza limitata da 
12—15 mm. Collo breve; scolice globoso o subeilindrico, con 
botri anteriori e rostello conico, relativamente grosso, con 10 
uncini disposti in semplice corona. 

Dall’ intestino di un Corvus frugilegus (Trieste 12 gennaio 
1891; A. Valle). 


* 


Taenia sinuosa Rud. ? 


Raccolta dall’ amico A. Valle nell’ intestino di una Fuligula 
ferina in avanzato stato di putrefazione (lago di Doberdò 1 marzo 
1891). 


Taenia Vallei Stossich. 
(Tav. I. fig. 3., 4.). 


Lunghezza totale 0:75—100 mm. 

E' una tenia molto minuta, nella quale il collo comprende 
circa !/ della lunghezza; segmenti in numero di 14—16, stretti, 
ad eccezione dell’ ultimo che è il più grande, cilindrico e poste- 
riormente arrotondato. Lo scolice è relativamente grande, cuori- 
forme, con botri grandi, reniformi situati posteriormente. Il ro- 
stello è circondato inferiormente da una specie di guaina, pre- 


69 


senta forma cilindrica e termina con un ingrossamento testaceo, 
il quale porta una corona di 10 grandi uncini falciformi. Tanto 
il rostello quanto la sua guaina hanno il tessuto sottocutaneo 
attraversato da forti fibre muscolari longitudinali e transversali, 
in base alle quali I’ animale è in caso di alzare gli uncini a modo 
di stella o di abbassarli aderenti al rostello 

Dedico questa specie all’ amico A. Valle, che la raccolse 
nell’ intestino di una Tringa minuta (Trieste 15 marzo 1891). 


Tetrabothrium longicolle Molin. 
Comune nella valvola intestinale dello Seyllium stellare 
(Trieste). 
Tetrabothrium macrocephalum Rudolphi. 


Nell’ intestino del Colymbus arcticus (Trieste 4 dicembre 
1890; A. Valle) e nell’ intestino del Totanus glareola (Fiume 
13 aprile 1890; M. Barač). 


Tetrabothrium porrigens Molin. 


Nell intestino di una Xema melanocephala (Capodistria 
27 marzo 1891; A. Valle). 

Le aperture genitali erano unilaterali, grandi, alquanto pro- 
minenti e situate nella metà anteriore di ogni segmento. 


Echeneibothrium variabile Beneden. 


Lo rinvenni un’ unica volta nella valvola intestinale della 
Raja clavata (Trieste 5 ottobre 1887). Collo lunghissimo; bo- 
tridi larghi a forma di calice compresso con un setto longitu- 
dinale e diversi transversali. 


Echinobothrium typus Beneden. 
Nella valvola intestinale della Myliobatis aquila (Trieste). 


Scolex polymorphus Rudolphi. 
Frequente nell’ intestino del Lophius piscatorius (Trieste). 


Ligula monogramma Creplin. 


Nell’ intestino di Colymbus arcticus (Fiume 16 aprile 1890 ; 
M. Barač). 


70 


Anthobothrium auriculatum Rudolphi. 

Botridi grandi, provveduti di brevissimo peduncolo, ciatiformi, 
a margine ondulato increspato; collo breve; i segmenti dapprima 
molto larghi e cortissimi, mantengono queste dimensioni per 
lungo tratto, dipoi divengono campanulati e l’ ultimo di solito è 
più lungo che largo. 

Non raro nella valvola intestinale della Torpedo marmo- 
rata (Trieste). 


Bothriocephalus Lophii Rudolphi. 

Seolicee molto lungo, anteriormente alquanto ingrossato, 
coll’ apice troncato e coi botri lunghi e laterali. Collo mancante; 
i segmenti presentano subito un certo sviluppo e sono ricchi di , 
granulazioni calcari. Aperture genitali bilaterali (?), all’ angolo 
posteriore dei segmenti. 

Nell’ intestino del Lophius piscatorius (Trieste 24 settembre 
1889). 


Ascaris spiculigera Rudolphi. 
Nello stomaco del Carbo cormoranus (Buie nell’ Istria 14 
gennaio 1891; A. Valle) e del Mergus serrator (Fiume 27 giugno 
1890; M. Barač). 


Ascaris clavata Rudolphi. 


Nello stomaco ed intestino del Merlucius esculentus (Trieste 
28 settembre 1888 e 22 marzo 1889). 


Ascaris adunca Rudolphi. 

L' estremità caudale della femmina si presenta di forma co- 
nica allungata, coll’ apice coperto di minutissime granulazioni lu- 
centi; nel maschio invece la parte postanale è molto breve, di 
forma parimenti conica e coll’ apice granulosa. 

Abbastanza diffuso nello stomaco dell’ Alausa finta (Trieste). 


Ascaris acus Bloch. 


Nei mesi di aprile e maggio nell’ intestino della Belone acus 
in esemplari non ancora sessualmente sviluppati. 


TL 


Ascaris depressa Rudolphi. 


In un solo esemplare nell’ intestino di un Circaetus gal- 
licus (Trieste). 


Ascaris microcephala Rudolphi. 


Nello stomaco di Nycticoraa griseus (Trieste 24 aprile 1891; 
A. Valle). 


Ascaris ensicaudata Rudolphi. 
(Tav. I, fig. 5.). 
L’ estremità caudale della femmina è di forma conica ottusa 
e presenta due minutissime papille a piccola distanza dall’ apice 
caudale. Intestino di Vanellus cristatus (Trieste 22 marzo 1891; 
A. Valle). 


Ascaris capsularia Rudolphi. 
(Forma embrionale). 

Incistidata nel fegato e peritoneo dell’ Acipenser stwrio 
(Trieste 24 giugno 1887); sopra il peritoneo e mesenteri di Scöae- 
na aquila (Fiume 21 dicembre 1890; A. Valle); in grande quan- 
tita come pseudoparasita nello stomaco del Lophius piscatorius 
(Napoli 5 e 25 novembre 1885; Dr. Fr. Sav. Monticelli); contri- 
bui inoltre in gran parte all’ epidemia verminosa dello Scomber 
scombrus nell’ estate del 1891. 


Ascaris scombrorum Stossich. 
(Tav. I. fig. 6.). 

Ha corpo allungato, cilindrico, maggiormente assolligliato 
all’ estremità anteriore; la cute non si presenta mai annulata 
(come nell’ A.capsularia), ma finamente striata di transverso. 
L’ estremità anteriore è troncata e provveduta di un piccolo den- 
tino trapanatore; sotto la cute si osserva il primo sviluppo delle 
labbra. L’ estremità posteriore è larga arrotondata e all’ apice 
con una piccola punta conica rigata transversalmente. 

Vive nella cavità viscerale dello Scomber colias (Trieste 
17 luglio 1887). 


Oxysoma brevicaudatum Zeder. 


Non rara nell’ intestino retto della Salamandra maculosa 
(Trieste 10 novembre 1889). 


I 
LO 


Filaria obvelata Creplin. 


Nell’ esofago di un Larus ridibundus (Trieste). 


Filaria foveolata Molin. 


Nella cavità addominale del Falco peregrinus (Ospo presso 
Trieste 12 giugno 1891; A. Valle); il maschio era lungo 140 mm. 
e delle due femmine una 290 e Y altra 310 mm. 


Filaria nodulosa Rudolphi. 


Sotto la cute del Lanius collurio (Trieste 2 giugno 1891 ; 
A. Valle). 


Cosmocephalus papillosus Molin. 


Nell’ intestino della Xema ridibundus (Trieste 16 dicembre 
1890; A. Valle). 


Trichosoma contortum Creplin. 


Nell’ esofago del Corvus corone (Trieste 11 gennaio 1891 ; 
A. Valle). 

Dispharagus aduncus Creplin. 
(Tav. IL 682.75%8.). 

Cordoni cutanei relativamente brevi e ripiegati fino sotto 
alle labbra. Estremità caudale del maschio di forma conica allun- 
gata, ricurva a spira e circondata dalla borsa genitale poco svi- 
luppata; papille 4 preanali e 5 postanali, delle quali ultime il 
primo paio isolato e vicinissimo all’ apice caudale. 

Raccolto nell’ esofago di una Sterna cantiana (Trieste 
10 febbraio 1891; A. Valle). 


Dispharagus squamatus Linstow. 


In numero talmente grande in un Phalacrocorax carbo, 
che le pareti del suo stomaco erano leteralmente crivellate (Fi- 
ume 1890; M. Barač). 


Heterakis Monticelliana Stossich. 
(Tav. HI. ho.%%..10.). 


Bella ed interessante specie che dedico all’ amico mio Dr. 
Fr. Sav. Monticelli di Napoli, da lui raccolta a Lipsia durante il 
su soggiorno del 1889. 


sin pae 5% 
. 


nennen 0 
m i 


a 2 


Servizi. 
mn, 
nn, 


Hin, 
URE 


dZ 


g 
CRI 
s TER 
\irtayeane sanza 1a2a ni 1018) 


13 


Ha il corpo anteriormente assottigliato, non alato, con tre 
piccole labbra rotondate; 1 esofago è lungo e termina in un grosso 
bulbo esofageo. Nella femmina il corpo si presenta molto ingros- 
sato nel terzo anteriore, assottigliato alle due estremità e con la 
parte caudale lunga ed acutissima; vulva situata al terzo poste- 
riore e contrasegnata da tre protuberanze membranacee, osser- 
vate costantemente in tutte le femmine che ebbi a mia dispo- 
sizione. 

L’ estremità caudale nel maschio è arcata, con apice bru- 
scamente troncato, dal quale di parte un lungo ed esilissimo pro- 
cesso (cosa molto strana pel genere Heterakis). Sviluppatissima 
la borsa genitale, sostenuta da papille grossissime specialmente 
quelle che circondano la cloaca; di papille ne contai 7 paia, 
delle quali un paio al margine superiore della ventosa, 4 paia 
cireondanti la cloaca e 2 appartementi all’ apice caudale. Cirri 
due quasi eguali. 

S lunghezza 9-10 mm. 

£ lunghezza 16—20 mm. 

Nell’ intestino dell’ Otis tarda (Lipsia 1889; D. Fr. Sav. 
Monticelli). 


Dacnitis foveolatus Rudolphi. 


Nello stomaco della Solea vulgaris (Napoli 30 dicembre 
1888; Dr. Fr. Sav. Monticelli). 


Dacnitis praecinctus Dujardin. 


Nell’ intestino del Conger vulgaris (Napoli 8 dicembre 1887; | 
Dr. Fr. Sav. Monticelli). 


Aigialosaurus, 


eine neue Eidechse aus den Kreideschiefern der 

Insel Lesina, mit Rücksicht auf die bereits be- 

schriebenen Lacertiden von Comen und Lesina 
von 


Dr Carl Gorjanovit-Kramberger. 
(Mit Taf. III und IV). 


1Ueberreste von gut erhaltenen Eidechsen gehören zu den 
Seltenheiten und es sind deshalb auch derartige Funde stets von 
grossem wissenschaftlichen Werthe. — Als im Jahre 1873. Korn- 
huber jene auf zwei Platten erhaltenen und sich gegenseitig 
vervollständigenden Ueberreste der Art Hydrosaurus lesinensis 
beschrieb, war dies bis damals eine der best bekannten fossilen 
Echsen. Durch einen glücklichen Zufall bekam ich einen grösseren 
und besser erhaltenen Ueberrest eines Lacertiden zu Gesicht, 
welcher ebenfalls von der Insel Lesina herrührt. Im Steinbruche 
des Dorfes Vrbanj, fand nämlich der Landmann Ivan Račić 
eine grosse Platte mit dem Skelete einer Eidechse, welcher blos 
das vordere Schnautzenende und der grössere Theil des Schwanzes 
weggebrochen ist. Das ganze übrige Knochengerüste hängt normal 
zusammen und ist sehr gut conserviert geblieben. — Diese schöne 
Versteinerung ist Eigenthum des unermüdlichen Naturaliensamm- 
lers Herrn I. Novak, Lehrer in Zara. 

Im Frühjahre des vorigen Jahres wurde ich von der Di- 
rection des mineralogisch-geologischen Nationalmuseum’s behufs 
Aufsammelns von Petrefacten nach Dalmatien geschickt, bei welcher 
Gelegenheit ich auch Herrn Novak besuchte. Ich fand bei ihm 


! Diese Arbeit ist eine getreue Uebesetzung meiner gleichlautenden im 
„Rad“ der südslavischen Akademie der Kunst und der Wissenschaft in Agram 
erschienenen Verhandlung. (Siehe: Bd. CIX., pag. 96 123., Tab. I., II.). 


15 


eine grössere Collection fossiler Fische und einige Reptilienreste 
(alles aus Lesina) unter denen sich auch der erwähnte schöne 
Lacertide (sammt Abdruck) befand. Herr Novak war so 
freundlich, mir das gesammte noch unbeschriebene Materiale 
zum Zwecke einer wissenschaftlichen Bearbeitung zu überlassen 
und ich habe vorläufig dieser interessanten Collection dasjenige 
entnommen, was mir am dringendsten und würdigsten einer Pu- 
blication erschien. 

In der Folge schicke ich einige Worte behuf leichteren Ver- 
ständnisses der Organisation und der gegenseitigen Beziehungen 
unserer Lesinaer Echsen voraus. 

Während der Bildung der heutigen Fischführenden Kalk- 
schiefern, lebten auf der Insel Lesina mehrere Eidechsen, welche 
sich durch ihren langen schlanken Körper und Schweif, jedoch 
verschieden entwickelten Extremitäten auszeichneten. Nach der 
Entwickellungsweise dieser letzteren, können wir aber folgern, 
dass auf der genannten Insel zwei scharf getrennte Gattungen 
gelebt haben. Die Vertretter der einen dieser Gattungen hatten 
kürzere vordere Gliedmassen und einen kleinen Kopf (Hydro- 
saurus), während die Angehörigen der zweiten Gattung (Aigialo- 
saurus) beinahe gleich entwickelte Extremitäten und einen langen 
Kopf hatten. Beide dieser Gattungen lebten hauptsächlich im 
Wasser. 

Neben diesen beiden gut markirten Geschlechten lebte noch 
eine dritte (Mesoleptos). von welcher ich indessen weiter nichts 
zu sagen habe, als dass die Arten dieser Gattung gross waren 
und das sie einen entschieden breiteren Körper (den langen Rippen 
nach urtheilend) als die Vertretter der beiden vorigen Gattungen 
besessen haben. 

Sehr nahe verwandte Eidechsen lebten auch zur Zeit der 
Bildung der gleichalterigen Ablagerungen von Comen, welche 
wir daher auch wiederholt besprechen werden. So tritt in Gomen 
die Gattung Acteosaurus H. v. M. vicarirend mit der Gattung 
Hydrosaurus von Lesina auf und wenn Acteosaurus nicht 
jene schmalen Neurapophysen an den Caudalwirbeln besitzen 
würde, müsste man den Kornhuberschen Hydrosaurus mit 
der Gattung Acteosaurus von Comen identifiziren 

Bezüglich der Gattung Adriosaurus, Seeley von Comen, 
habe ich zu bemerken, dass sie sehr nahe der Gattung Hydro- 


16 


saurus resp. Acteosaurus steht, jedoch von diesen unterschieden 
werden muss aus Gründen, die ich später erwähnen werde. 

Die Gattung Mesoleptos, Cornalia leble auch um Comen und 
dürfte sich bezüglich ihrer verhältnissmässig langen Rippen und 
der beiden wahrscheinlich gut entwickelten Extremitätenpaare 
inniger — als die vor erwähnten Gattungen — an die Vara- 
niden anschliessen. 

In dieser Abhandlung sind auch die Resultate der bishe- 
rigen stratigraphischen und palaeontologischen Untersuchugen der 
Fundorte Comen und Lesina erwähnt, welchen ich noch den 
Fundort Hakel am Mt. Libauen in Syrien beifüste. 

Ausserdem beleuchtete ich kritisch alle bisher beschriebenen 
Eidechsen von Gomen und Lesina, fügte dann endlich dem 
Schlusse dieser Schrift eine, mit den nöthigen Veränderungen 
versehene systematische Uebersicht aller dieser Echsen bei, da es 
sich gezeigt hat, dass die bisherige Eintheilung der Eidschsen von 
Comen zur Familie Dolichosauridae (Siehe: Zittel, Handb. 
der Palaeontologie Vol. III. pg. 606) eine unatürliche ist, obwohl 
zwischen diesen Lacertiden, der Gattung Dolichosaurus und den 
Lesinaer Echsen eine unverkennbare Verwandtschaft besteht, 
welche ich auch zum Schlusse im systematischen Theile wür- 
digte, indem ich innerhalb der Subordnung Lacertilia, für alle 
diese Eidechsen eine neue Gruppe, welche die erwähnte Unter- 
ordnung mit jener der Pythonomorpha verbindet, creirte. 

Schliesslich spreche ich einem hochgeehrten Präsidium der 
südslavischen Akademie der Wissenschaften in Agram für das 
mir in liberalster Weise erwiesene Entgegenkommen bei der Pu- 
blication dieser Schrift, als auch der hochgeehrten Direction der 
k. k. geologischen Reichsanstalt in Wien für einige mir geliehenen 
Werke, meinen wärmsten Dank aus. 


Uebersicht der benützten Literatur. 


1836. Cuvier: Recherches sur les Ossemens fossiles. 4. Edit. 
Paris. Tom. X. und Atlas II. (Des Lezards). 

1851. Giornale dell’ I. R. Instituto Lombardo. Tom. III., pg. 35., 
Tav. II. (Mesoleptos, Cornalia). 

1851.—1852. Bronn: ,Lethaea geognostica“. Vol. II, Theil V., 
pag. 397. et Atlas Tab. XXXIII*., Fig. 4. (Dolöchosaurus). 


1560. 


1873 


1875. 


1879. 


1880. 


1883. 


1884. 


1885. 


1586. 


1888. 


1889. 


1889. 


1891. 


Na 


Palaeontographica. Vol. VII, pg. 223., Tab. XXIV. (Acteo- 
saurus, H. v. Meyer). 

Kornhuber: ,Ueber einen neuen fossilen Saurier aus 
Lesina“. Abhandlungen der k. k. geologischen Reichsan- 
stalt. Wien. Bd. V., Heft 4. — (Hydrosaurus lesinensis, 
Kornh.). 

Cope, Report of the United States geolog. Survey of the 
Territories. 1875., Vol. II. — The Vertebrata of the creta- 
ceous formations of the West. 

Bassani: „Vorläufige Mitheilungen über die Fischfauna 
der Insel Lesina“. — Verhandl. d. k. k. geolog. Reichs. 
Anst. Wien. pg. 161.—168. 

The Quarterly Journal of the Soc. London. Vol. XXXVII., 
pg. 52., Tab. IV. (Adriosaurus Suessi, Seeley). 
Bassani: ,Descrizione dei Pesci fossili di Lesina“. —- 
Denkschr. d. k. k. Akad. d. Wiss., mat. nat. Cl. Wien. Bd. 
XLV., pg. 195—288., Tav. I.— XVI. 
Gorjanovié-Kramberger: ,Palaeoichtioložki prilozi“. 
— „Rad“ jugosl. akademije. Zagreb. Vol. LXXII., pg. 28. 
G. A. Boulenger: Catalog of the Lizard in the British 
Museum. Vol. II. | 
Gorjanović-Kramberger: „Palaeoichtyologische Bei- 
träge“. — Societas historico naturalis Croatica. Vol. I. pg. 126. 
R. Lydekker: Catalogue of the fossil Reptilia and Am- 
phibia in the Britisch Museum. London. 

Zittel: „Handbuch der Palaeontologie“. Bd. III. pg. 606. 
et 608. 
Stache: „Die liburnische Stufe“. — Abhandl. d. k. k. 
geolog. Reichsanst. Wien. Bd. XIII. Heft I. 

Stur: „Jahresbericht 1890.“ — Verhandl. d. k. k. geolog. 
Reichs. Anst. Wien. pg. 13. 


i 


Die stratigraphischen und faunistischen Verhaltnisse 
von Lesina, Comen und Hakel. 


Die Lesinaer fischführenden Plattenkalke wurden bereits 
nach zwei Richtungen hin untersucht: faunistisch und strati- 
graphisch. Wenngleich beiderlei Studien gleiche Schlussfolgerungen 
ergaben, so ist trotzdem die Frage über das Alter dieser fisch- 
führenden Schiefer noch nicht definitiv abgeschlossen. 

Die vergleichenden Studien Prof. Bassanis über die 
Ichthyofaunen von Lesina, Gomen, Hakel u. s. w., welche er 
in den Jahren 1879.! und 1883. * veröfentlichte, lernen uns, dass 
die Faunen der genannten Fundorte isochron seien. Bassani 
bezeichnet sie als Aptian und meint speciell für die Fauna von 
Lesina, dass sie zwischen jener von Gomen und Hakel stehe. 
— Mit diesen vergleichenden Ergebnissen Bassani's stimmen 
auch die stratigraphischen Befunde, dass nämlich die Fischschiefer- 
horizonte der Karstlocalititen (Comen, Salcano) und der Insel. 
Lesina unter der oberen Kreide liegen und entweder noch dem 
Genoman oder dem oberen Urgonien (piano Aptiano nach 
Bassani) angehören, überein. (Stache: „Die liburn. Stufe“. 
pg. 41.). — Diese eben ausgesprochene Ungewissheit in der Fi- 
xirung des Alters der Kalkschiefer der istrianischen Fundorte, insbe- 
sondere aber jener der Insel Lesina rührt aber daher, weil man 
bisher noch kein genügend gut erhaltenes Materiale (Rudisten) in 
den Kalken, welche über und unter jenen Kalkschiefern mit 
Fischen liegen, aufgefunden hat. (Stache: 1. c. pag. 40.). Die 
Feststellung des Alters dieser fischführenden Kalkschiefer wird 


1 Bassani: „Vorläufige Mittheilungen über d. Fischf. d. Insel Lesina“. 
l. eit. pg. 168. 
? Bassani: „Descrizione dei pesci foss. di Lesina“.sl. c. pg. 280. [88.]. 


19 


noch durch den Umstand erschwert, dass man es mit mehreren 
Fischhorizonten zu thun hat und zwar nicht nur im horinzon- 
talen, sondern. auch im verticalen Sinne. — Bekanntlich betrach- 
tete Bassani die Fundorte Comen, Lesina . . . für verschie- 
dene Etagen innerhalb eines und desselben chronologischen Ab- 
schnittes ; die neuesten Untersuchungen Stache’s wieder, lernen 
uns bezüglich der Insel Lesina „dass man es bei Cittävecchia 
mit zwei verschieden alterigen Fischschieferhorizonten zu thun 
hat, von welchen der eine als Zwischenlagerung der Oberen Ab- 
theilung des mächtigen sandigen Dolomitzuges angehört, .... 
der andere jedoch . ... über einer mächtigeren Folge von Ru- 
distenkalkbänken aufgeschlossen liegt“ (Stache: Verhandl. d. 
k. k. geolog. Reichsanst. 1891. pag. 13.). Möge über dies noch die 
Ansicht des Herrn Stache, bezüglich des Mt. Lemeš notirt 
werden, wonach uns die Plattenkalke des genannten Berges wahr- 
scheinlich ein tieferes Niveau, als jene der Insel Lesina darstellen. 
Füge ich dem gesagten noch die wichtigeren Fundorte von Fischen 
an der Küste Syriens: Hakel und Sahel-Alma hienzu, von 
denen auf Grund faunistischer und stratigraphischer Studien fest- 
gesetzt wurde, das Hakel älter ist als Sahel-Alma, so sehen 
wir, dass (in Dalmatien, Istrien etz.) nicht nur mehrere Fischho- 
rizonte innerhalb eines und desselben Abschnittes des Kreide- 
system’ s, sondern auch wahrscheinlich mehrere Horizonte in den 
verschiedenen Abtheilungen dieses Systems bestehen. 

Ich habe im Laufe dieser Auseinandersetzung fast immer 
die Fundorte Comen, Lesina und Hakel erwähnt und zwar 
deshalb, weil wir uns in Zukunft bezüglich der Reptilienfauna 
beinahe ausschliesslich mit den beiden erst erwähnten Localitäten 
befassen werden, den letzteren Fundort — Hakel — aber habe 
ich diesen Betrachtungen deshalb zugezogen, weil an der Insel 
Lesina zwei neue, in der Ichthyofauna dieser Insel noch unbe- 
kannte Fischgattungen: Chirocentrites und Aipichthys Steind. 
aufgefunden wurden, welche uns nun die verwadtschaftlichen 
Bande der Faunen von Comen, Lesina und Hakel fester 
aneinander knüpfen. 

Schon im Jahre 1884! erwähnte ich, dass auf Lesina zwei 
Exemplare der Fischart Chzrocentrites Coroninii Heck. (Bassani 


1 Siehe: „Palaeoihtiolozki prilozi“. „Rad“ der südslav. Ak. 1. cit. pg. 28. 
und „Palaeoichtyologische Beiträge“ 1886. (Societas hist. nat. Croat.) 1. c. pg. 126. 


80 


erwähnt dies in seiner Arbeit nicht) gefunden wurden, welche 
Art blos aus Comen bekannt war. Unlingst aber, bekam ich 
vom Herrn I. Novak einen prachtvollen Abdruck einer Art der 
Gattung Adpichthys Steind. zum Studium, welche ebenfalls auf 
der Insel Lesina gefunden wurde. Diese beiden Fischarten der 
Insel Lesina aber vervollständigen das Beweis-Materiale, wonach 
die Faunen von Comen, Lesina und Hakel nahe verwandt 
sind; sie tragen sogar den ununterbrochenen Uebergang der äl- 
teren Fauna von Comen, zu jener von Lesina und Hakel 
deutlich an sich ausgeprägt. Dass dieser Uebergang nicht unter- 
brochen war, bezeugen uns die gemeinsamen Typen und Arten 
dieser drei Fundorte. Ich werde im Folgenden die gemeinsamen 
Gattungen und Arten der genannten Localitäten in tabellarischer 
Form aufzeichnen, und dieser Uebersicht noch eine Liste der Ei- 
dechsen von Comen und Lesina beifügen, weil uns auch diese 
Thiergrupe die grosse Verwandtschaft und die geringe zeitliche 
Differenz welche zwischen den Faunen von Gomen und Lesina 
besteht, beweisen wird. Man muss nämlich wissen, dass sich die 
Eidechsen dieser Fundorte viel näher verwandt sind, als man 
dies bis her dachte. 


Lesina | Comen | Hakel 
Pisces: 
Belonostomus lesinensis, | Belonostomus sp. ....| Belonostomus (?) hake- 
a Een i De lensis. 
Coelodus, 3 sp. ...... Coelodus, 2 sp. 


Palaeobalistum goedoli . Palaeobalistum goedeli. 
Holcodon lycodon, + 2sp. | Holcodon lycodon. 
Leptolepis neocomiensis. 


Lo DEUmAyEL ix FL Leptolepis neocomiensis | Leptolepis neumayri. 
Thrissops microdon, Th.| Thrissops microdon, Th.| Thrissops microdon. 
Za 1 VBA toa) eXieuus vic nal are 
Chirocentrites coroninii . | Chirocentrites coroninii . 
Elopopsis haueri ..... Elopopsis haueri, + 3 sp. 
Prochasosirecifironisi 1 ya nahe sE . | Prochanos ? sp. 
Clupea brevissima, CI. gau- | Clupea brevissima . ...| Clupea brevissima, Cl. 
dryi +-1sp. ...... gaudry, + 6 sp. 
Scombroclupea macroph- | Scombroclupea macroph- | Scombroclupea macroph- 
COTE eo] eo ioni „ar ee thalma. 
Beryx subovatus ..... Beryx dalmaticus ....| Beryx vexillifer. 
ua Pseudoberyx syriacus, Bottae. 
Binichthys:sp. i... Aipichtys pretiosus ...| Platax minor. 
Reptilia: 


Hydrosaurus lesinensis . . | Acteosaurus tommasinii. 
Adriosaurus suessi. 
Aigialosaurus dalmaticus, 
MNE ROERO 
Mesoleptos zendrini. ...| Mesoleptos zendrini. 


81 


Aus allen was wir bisher gesagt haben lassen sich nach- 
stehende Schlussfolgerungen, welche — wie wir sehen werden — 
ganz identisch sind jenen, welche mein vortrefflicher College Bas- 
sani bereits im Jahre 1879 publizirte, ziehen: 

1. Die Fauna von Lesina, Gomen und Hakel tragen 
einen einheitlichen Charakterzug und gehören einem und dem- 
selben chronologischen Abschnitte an. 

9. Die Fauna der Insel Lesina ist mittels einiger Typen 
von älteren Habitus an die Fauna von Comen und andererseits 
durch einige gemeinsamen Formen von jüngeren Habitus wieder 
an die Fauna von Hakel gebunden. 

3. Daraus folgt von selbst, dass man die Ablagerung von 
Gomen als die untere, diejenige von Lesina als die mittlere 
und endlich die Ablagerungen von Hakel als die obere Etage 
eines und desselben chronologischen Abschnittes zu betrachten hat. 

Endlich bemekte ich noch bezüglich der Ichtyofauna von 
Sahel-Alma in Syrien, dass ich mich gänzlich der Meinung 
Pictets, Humberts und Bassani's, nach welchen man die 
Ablagerung dieses Fundortes für jünger als diejenigen von Hakel 
zu betrachten hat, anschliesse. 


Il. 


Kritische Uebersicht der bisher beschriebenen Ei- 
dechsen von Comen und Lesina. 


Bisher war aus den Kreideablagerungen von Lesina blos 
die Art Hydrosaurus lesinensis, Kornhuber bekannt und zwar 
nach zweien Platten mit gegenseitig sich ergänzenden Skeletresten. 
Diese Platten wurden in den Jahren 1869 und 1870 in Planivat 
bei Vrboska gefunden und von J. Begoni der Sammlung der 
k. k. geologischen Reichsanstalt in Wien zum Geschenke gemacht. 
Im Jahre 1873 beschrieb diese Ueberreste Prof. Kornhuber 
unter den Titel: „Ueber einen neuen fossilen Saurier aus Lesina“ 
dida | 
In den gleichalterig.n Ablagerungen von Comen in Istrien 
wurden — wie wir dies bereits erwähnt haben — auch Eidechsen 
aufgefunden, und schon im Jahre 1851 beschreibt uns Cornalia 

6 


82 


von da den Fragment einer grösseren Echse unter den Namen 
Mesoleplos Zendrini. — Im Jahre 1860 veröfentlichte Hermann 
v. Meyer vom selben Fundorte einen kleinen Lacertiden unter 
den Namen Acteosaurus Tommasini und im Jahre 1880 d. i. 
nach der Kornhuber’schen Publikation wurde noch eine dritte 
Eidechse von Comen und zwar der Adriosaurus Suessi, Seeley 
beschrieben. 

Wir werden jede dieser Comener-Echsen einzeln besprechen 
und sie mit der Kornhuber'schen Art Hydrosaurus lesinensis 
vergleichen und bei dieser Gelegenheit noch ganz speciell den Ver- 
wandtschaftsgrad der Comener Art mit jenen von Lesina her- 
vorheben. 


1. Mesoleptos Zendrini, Cornalia. 


1851. Mesoleptos Zendrini, Cornalia. — Giornale dell’ I. R. In- 
stituto Lombardo. — Tom. III., pg. 35. Tav. IL 

1889. Mesoleptos Zendrini, Cornalia. — Zittel: Hadb. d. Palae- 
ontologie. Bd. Ill. pg. 606. 


Also bezeichnete Cornalia ein Fragment einer grösseren Ei- 
dechse, von welcher ein Theil des Dorsalabschnittes mit der 
theilweise erhaltenen rechten hinteren Extremitàt consevirt blieb. 
Dieser Ueberrest zeichnet sich durch seine grossen Wirbel und 
seine einfachen, langen Rippen aus. — Obzwar sich diese aus 
Comen herrührende Eidechse schon auf den ersten Blick von den 
übrigen, sowohl aus Gomen als auch Lesina stammenden 
Echsen deutlich unterscheidet, erwähne ich sie dennoch, weil ich 
in der Beschreibung Gornalia’s, bezüglich der osteologischen 
Charaktere dieser Eidechse, einige unrichtige Angaben finde, welche 
eben corrigirt werden müssen. — So sagt Cornalia, dass sein 
Mesoleptos „wie es scheint 5 Lumbar —, hinter denen 9 Caudal- 
wirbel folgen“ besitzt. Diese Angabe ist nicht nur unrichtig, son- 
dern sie entspricht auch nicht der Möglichkeit, weil zweifelsohne 
auch Sacralwirbel vorhanden waren, indem sich an der Platte 
— und zwar in ihrer natürlichen Lage — eine rückwärlige Ex- 
tremität befindet. Wenn dieser Ueberrest wirklich von einer Echse 
herrührt (was übrigens gar nicht bezweifelt werden kann), so 
hatte dieselbe überhaupt keine Lumbarwirbel, sondern es zogen 
sich die Dorsalwirbel mit ihren einköpfigen Rippen bis zu den 


83 


9 Sacralwirbeln zurück. Nachdem die Platte gerade vor der 
Extremität verletzt ist, so sind die hinteren Rippen blos zu- 
fällig verloren gegangen, was man auch nach der Abbildung und 
den hinteren noch erhalten gebliebenen Rippen, die aber je- 
denfals noch zu lang sind, um als die letzten zu gelten, schlies- 
sen kann. 

Einen bei weitem grösseren Fehler begeht Gornalia, wenn 
er sagt, es wäre Mesoleptos dem Raphiosaurus ähnlich, nur 
dass dieser concav-convexe Wirbel hätte. Vor allem muss betont 
werden, dass das Fragment Gornalia’s am Rücken liegt und 
dass jene vermeintliche Convexitàt am vorderen Wirbelende, ent- 
weder vom oberen — oder von dem vorgezogenen unteren Wirbel- 
rand, ober welchem sich erst die Goncavitaet des Corpus befindet, 
herrührt. Herr Novak besitzt ein — wie es scheint — der Cor- 
nalia’schen Art identischen Ueberrest aus Lesina und dieser 
zeigt uns gerade solche Wirbel, wie das Fossil von Comen; 
gleichzeitig ist es aber auch deutlich ersichtlich, dass die Wirbel 
procel sind, wie sie zweifelsohne auch bei Mesoleptos Zendrini 
waren. Die dreieckige Gestalt der Wirbel, wie sie uns Gornalia 
beschreibt ist keineswegs bezeichnend, da ja diese Form eben von 
der Lage der Wirbelsäule abhängt. Diesbezüglich erinnere ich an 
den Kornhuber'schen Hydrosaurus lesinensis und zwar auf 
die Abbildung B (Tab. XX), an der wir ganz ähnliche Wirbel 
sehen; dieselben zeigen uns aber ihre untere Seite, während sie 
sich im Profile ganz anders präsentiren. Die Wirbel der Corna- 
lia'schen Art zeigen uns also ihre untere Seite, weil das Thier 
am Rücken liegt. -— Nachdem man die Art Mesoleptos Zendrini, 
Corn. bezüglich ihrer langen Rippen mit keiner der bereits beschrie- 
benen Arten von Gomen oder Lesina identifiziren darf, so hat 
man diese jedenfals als eine selbstständige Echsenart zu betrachten. 


2. Acteosaurus Tommasinii, H. v. M. 


1860. Acteosaurus Tommasinii H. v. M. — Jahrb. der k. k. geol. 
R. A. Wien. (Verhandl. pg. 22.—24.). 

1860. Acteosaurus Tommasinii H. v. M. — Palaeontographica 
VII. pg. 223., Tab. XXIV. 

1889. Acteosaurus Tomasinii H. v. M. Zittel: Handb. d. Palae- 
ontol. Bd. III. pg. 606. 


84 


Ist eine sehr charakteristische schlanke Eidechse, welche sich 
durch ihre sehr reduzierten vorderen Extremititen (dieselben sind 
um die Hälfte kürzer als die hinteren), den langen Schweif und 
der nach Art der recenten Varaniden gebaulen Wirbelsäule aus- 
zeichnet. Leider fehlt dieser schönen Echse der Kopf, weshalb es 
eben unmöglich ist die Anzahl der Halswirbel anzugeben, was 
aber von Nöthen wäre, um dieselbe den Dolichosauriden d. i. 
einer Familie von Eidechsen zutheilen zu können, welche sich 
gerade durch eine grosse Zahl von Halswirbeln (über 9, Dolicho- 
saurus 17!) auszeichnet. Ich habe deshalb die Gattuug Acteo- 
saurus als auch die ihr nun folgende Art (Hydrosaurus lesi- 
nensis Kornh.), bezüglich ihres ganz analog gebauten Skeletes, 
in eine besondere Familie (Aigialosauridae m.) eingereiht. (Siehe 
den systematischen Theil). 


3. Hydrosaurus lesinensis, Kornhuber. 


1873. Hydrosaurus lesinensis, Kornhuber. — „Ueber einen neuen 
foss. Saurier aus Lesina“. (Abhandl. d. k. k. geolog. Reichs. 
Anst. Bd. V. Heft 4.). 

1889. Hydrosaurus lesinensis, Kornhuber. — Zittel: Handb. 
d. Palaeontol. Bd. III. pg. 608. 


Ich habe bereits im einleitenden Theile dieser Arbeit die 
grosse Verwandtschaft dieser Kornhuber'schen Art mit dem Co- 
mener Acteosaurus Tommasinii H. v. M. hervorgehoben und 
wundere mich blos, wie so Kornhuber gänzlich die vor ihm 
bereits publieirten Eidechsen des nahen und gleichalterigen Fund- 
ortes Comen, speciell aber die bereits 13 Jahren vor dem Er- 
scheinen seiner Arbeit veröfentlichte Gattung Acteosaurus über- 
gieng! Vergleichen wir nun die Abbildung der kleinen Art Acte- 
osaurus Tommasinii H. v. M. mit dem grossen Hydrosaurus 
lesinensis Kornh., so werden wir sehen, dass, obzwar die beiden 
Echsen bezüglich ihrer Grösse sehr ungleich erscheinen, dennoch 
hinsichtlich ihres osteologischen Baues fast identisch sind. Beide 
Echsen besitzen nicht nur einen langen Schweif, einen schlanken 
Körper, eine beinahe gleich gebaute Wirbelsäule, sondern auch 
— was noch wichtiger ist — gleichartig entwickelte Extremitäten: 
bei einer und der anderen Echse verhält sich nämlich die Länge 
des Humerus zu jener des Femur, wie=1:2. — Bemerken möchte 


85 


ich noch, dass der grössere Theil der cervicalen Wirbel beider 
Eidechsen keine Rippen trägt. Nur die schmällern Neurapo- 
physen der Caudalwirbel der Comener Echse sind es, die mich 
von einer Identification des Kornhuber'schen Hydrosaurus mit 
dem Acteosaurus von Comen, abhalten. 


4. Adriosaurus suessi, Seeley. 


1880. Adriosaurus suessi, Seeley. — The Quarterly Journal ol 
the Soc. — London. Vol. XXXVII., pg. 52., Tab. IV. 
1889. Adriosaurus suessi, Seeley. — Zittel: Handb. d. Palae- 


ontol. Bd. III. pag. 606. 


Ist verwandt dem Hydrosaurus lesinensis Kornh., von 
welchem er sich indessen generisch unterscheidet jedoch nicht be- 
züglich seiner geringen Wirbelzahl, sondern durh das Vorhan- 
densein von Knochenschildern auf der unteren Seite des Schwanzes. 
Die Wirbelzahl ist (wie wir dies spiter noch sehen werden) bei- 
spielsweise in der Familie Varanidae ein sehr variabler Factor 
von blos specifischer Bedeutung 


Nach dem wir nun jede der bereits beschriebenen Eidechsen 
von Comen und Lesina skizzirten und mit den nothwendigen 
Bemerkungen versehen haben, kčnnen wir sogleich auf unsere 
neue Lesinaer Echse, welche in so mancher Beziehung interessant 
und wichtig ist, übergehen. Die Beschaffenheit der Extremitäten 
und der Wirbelsäule unseres Fossils, insbesondere der Umstand, 
dass alle Wirbel procel d. h. vorne concav, hinten convex sind, 
ferner der Umstand, dass die Abdominalwirbel fehlen, jedoch 
zwei Sacralwirbel, dann einfache einköpfige Rippen vorhanden 
sind und der Körper mit Schuppen bedeckt war, belehren uns: 
dass unser Fossil eine echte Eidechse ist. Die Körpergrösse, die 
Schwanzlänge, der Bau des Kopfes und der Wirbel mit seinen 
Apophysen, würden für die Einreihung unseres Petrefacten in die 
Familie Varanidae sprechen, wenn nicht andererseits die Gestalt 
des Quadratbeines, das Vorhandensein von Hypapophysen 
an den cervicalen Wirbel, dann die reduzierten Extremitäten und 
der sehr gestreckte Körper an die Eidechsen der Gruppe Pitho- 
nomorpha, erinnern würden. 


86 


Nachdem wir uns so in Allgemeinem die Charaktere un- 
serer neuen Eidechse skizzirt haben, erübrigt uns noch dieselbe 
mit der ihr sonst ähnlichen Art Hydrosaurus lesinensis Kornh. 
zu vergleichen. Die eingehenden diesbezüglichen Studien ergeben 
uns aber bedeutende Differenzen, auf Grund welcher wir uns über- 
zeugten, dass wir es mit Eidechsen zweier verschiedener Gattungen 
zu thun baben. Die gefundenen Differenzen bestehen im Folgenden: 

1. Der Hydrosaurus hat vom Kopfe an bis zum Schwanze 
41 Wirbel, unser Fossil jedoch nur 29! — Ziehen wir von dieser 
Zahl jeder Eidechse die Hals- und Sacralwirbel ab, so verbleiben 
noch für Hydrosaurus 30 und für unseren Lacertiden blos 19 
oder 20 Dorsalwirbel. 

2. Der Kopf des Hydrosaurus ist im Vergleiche zur Körper- 
länge kürzer als jener unseres Fossils, worin wir eine bedeutende 
Differenz erblicken. 

3. Der Hydrosaurus besitzt Rippen (?) blos auf den hin- 
teren 3 Halswirbeln. während wir an unserem Reptile auf allen 
Cervicalwirbeln — sei es Rippen, sei es Hypapophysen vorfinden. 

4. Während bei Hydrosaurus das Verhältniss der Humerus 
zum Femur wie 1 : 2 ist, lautet dasselbe Verhältniss bei un- 
serer Eidechse == I : Til, welche Differenz als generisch wichtig 
zu betrachten ist. 

Nachdem wir uns so überzeugt haben, dass sich unsere 
Eidechse von der von Kornhuber beschribenen generisch unter- 
scheidet, wird es nothwendig für dieselbe eine neue Gattung zu 
creiren, welche ich benenne: 


Aigialosaurus, Kramb. Gorj. 


Signum generis: Corpus valde tenue cum longa cauda, caput 
prolongatum ex anteriore parte acutum et struc- 
tura capitis Varani capiti similis. Os quadra- 
tum latum. Extremitates quidem satis magnae 
sed tamen certe reductae et aequae fere (Hu- 
merus : Femur = 1:11). Columna vertebralis 
firma cum vertebris procelibus; cervicales verte- 
brae cum Hypapophysibus et costis. Numerus 
dorsalium vertebrarum reductus. Costae firmae, 
cum uno artu, curvae et exacutae. Corpus squa- 
mis opertum. 


81 


1. Aigialosaurus dalmaticus, Kramb. Gorj. 
(Tab. I-HMig:M.>245 Tab: IV: Pig. 2 SU 


1892. Aigialosaurus dalmaticus, Kramb. Gorj. — „Aigialosaurus 
novi gušter itd“ „Rad“ der südslavischen Akad. d. Wiss. 
u. Künst. Agram. CIX., pag. 96—123. Tab. L, Fig. 1., 2.; 
Tab IE; Metz dl 


Signum speciei: Longitudo sauri, cujus imago expressa est, cui- 
que solum anterior pars masillarum et major 
pars caudae deest, est 77 cm; veri simile est 
ejus longitudinem 134 cm fuisse. Solum caput 
circa 14 cm longum est, relatio autem capitis 
longitudinis erga corporis longitudinem (sine 
cauda) = 1 : 42 [Apud Hydrosaurum relatio 
est 1 : 7:2]. Singulare est latum os quadratum. 
Nihil minus singulares sunt et Hypapophyseis 
in vertebris cervicalibus. — Numerus vertebra- 
rum est: 7 cervicalium, 20 dorsalium, 2 sacra- 
lium et 15 + x caudalium. 

Longitudo anterioris pedis (sine carpo) 
est : 75 cm; longitudo posterioris (sine tarso) 
est : 8:45 cm. | 

Hujus lacertidis totum fere exemplum su- 
perest, quod singulas partes reliquiarum supplet. 


In cretaceis lapidibus fissilibus ad Vrbanj în insula Le- 
sina. — Proprietas J. B. Novak magistri Jaderac. 


Der Kopf. 

Der Kopf zeigt uns seine obere Fläche und ist etwas schräge 
in die Kalkplatte eingedrückt so zwar, dass der Schädel nicht 
ganz den Unterkiefer bedeckt, sondern über diesen etwas hien- 
weg rückte so, dass nun jetzt die rechte Kieferhälfte knapp neben 
den Schädel liegt. — An der Oberfläche der Parietalia und 
der Frontalia, sind einige undeutliche dreieckige, trapezoidische 
und pentagonale Eindrücke sichtbar, welche wahrscheinlich von 
den grossen Dermalschildern der Schädeldecke herrühren, wie 
man solche so häufig am Schädel der Lacertiden vorfindet. 


88 


Von den deutlicher erhaltenen Knochen erwähne ich den: 
Condyllus occipitalis, welcher zwar zerbrochen ist, trotzdem aber 
hinterliess er die Contour seines einfachen Gelenkkopfes, welcher 
43 mm breit ist. 

Die Parietalia ist in der Mitte verschmällert, vorne jedoch 
und hinten ausgebreitet und besitzt in der vorderen Hälfte das 
Foramen parietale. Dieser Knochen ist vorne 29:3 mm breit. Die 
beiden Frontalia sind dadurch charakteristisch, weil sie sich nach 
vorne zu rasch verschmällern und die Breite beider Knochen 
beim Beginne der Praefrontalia blos 10 mm beträgt. — Die 
Postfrontalia sind ebenfalls gut markirt und zwar deshalb, weil 
sie in drei Arme auslaufen; der vordere dieser Arme lehnt an 
den äussern Rand der Frontalia, einer der hinteren Aeste an 
die Parietalia, während der dritte ebenso nach rückwärts ge- 
richtete Arm mit dem Squamoswn sich verbindet und dadurch 
das grosse Schläfenloch einschliesst. Ziemlich weit vor dem 
vorderem Ende der Postfrontalia, beginnen die Praefrontalia, 
welche sich längs der Frontalknochen hienziehen. Sie sind von 
trapezoidischer Gestalt 29 mm lang und an der breitesten Stelle 
6:3 mm breit. Im Niveau der Mitte dieser Knochen und zwischen 
den Frontalien sehen wir das ungenügend erhaltene Nasale. Ganz 
undeutlich ist das Intermascillare, während das rechte Suborbi- 
tale hingegen sehr gut conservirt blieb. Es ist nach hinten zu in 
einen schmalen Fortsatz ausgezogen, sonst aber schmiegt es sich 
in einer Länge von 12 mm an das Praefrontale, ist 20 mm lang 
u 6 mm breit. Das rechte Maeillare war etwas über 50 mm 
lang. Es fehlt ihm blos das vordere Ende. Dieser Kieferknochen 
ist hinten 14 mm breit, verschmällert sich indessen bis auf 75 mm 
um sich dann gegen seinen vorderen Theil auf beiläufig 55 mm 
auszubreiten. Die Zähne blieben leider nicht erhalten. In der 
grossen Orbitalhöhle sehen wir Ueberreste von lamellösen Knochen, 
welche sonst die Mitte des Kopfes einnehmen — nämlich die 
Orbito-Sphenoidal-Fliegel. — Ausser diesen Knochen sehen wir 
noch einige, welche wir nicht mit voller Sicherheit zu bestimmen 
vermögen und dies sind: das Transversum, Occipitale laterale, 
Mastoideum und ein Hyoid-Knochen, welcher jetzt neben dem 
Articulare des Unterkiefer liegt. 

Eine der wichtigsten Schädelknochen ist zweifelsohne der- 
jenige, welcher den Unterkiefer an den Schädel bindet und dies 


89 


ist das Os quadratum, welehes mit seinem sonst vertikal steh- 
enden Vorderrande jetzt dem Unterkiefer anliegt. Dieser Knochen 
zeigt uns seine Aussenseite und ist von unregelmissig ovaler Ge- 
stalt. flach und von einem dicken Rand umgeben, weshalb er in 
der Mitte concav erscheint. In der Nähe seines unteren etwas 
verschmällerten Theiles war der Knochen, wie es scheint, durch- 
bohrt. Das Quadratum ist etwas über 22 mm lang und 145 mm 
breit. — 

Nach dem wir so alle sichtbaren Schädelknochen nominirt 
haben, übergehe ich nun an den rechten Unterkiefer welcher tief 
in die Kalkplatte eingedrückt ist und dessen oberen Rand noch 
überdies die Schädelknochen bedecken, weshalb eben kein ein- 
ziser Zahn mehr sichtbar ist Der schlanke Unterkiefer war über 
138 mm lang (es fehlt im das vordere Ende) und ist etwas S 
förmig gebogen. Von den diesen Kiefer zusammensetzenden Theilen 
erwähne ich das Articulare, Subangulare, Angulare und Den- 
tale, während das Coronoideum wundeutlich ist, weil ihm theil- 
weise die Schädelknochen bedecken. — Diese Unterkieferknochen 
zeigen dieselbe Anordnung wie diejenigen der Varaniden, nur 
ist es mir noch nicht ganz klar, ob nicht jener lange Knochen 
vor dem Angulare das Operculare ist, wie wir ein solches bei 
den Pythonomorphen, speciell aber bei der Art Clidastes pro- 
python‘ sehen. Falls dem wirklich so wäre, dann hätten wir 
neben den Quadratum noch das Operculare, welches dieselbe 
Lage und Gestalt aufweist, wie dies bei den Pithonomorpha 
der Fall ist. 


Die Wirbelsäule 

Die Wirbelsäule unserer Eidechse behielt ihrer ganzen Länge 
nach ihren normalen Zusammenhang. Nachdem die Wirbelsäule 
mit ihrer linken und unteren Seite an die Kalkplatte fixirt ist, so 
zeigt sie uns demgemäss ihre rechte und obere Seite mit den 
Fortsätzen und Rippen und nachdem das Skelet seitlich einge- 
drückt ist, so sind im Dorsalabshnitte der Wirbelsäule auch noch 
die Rippen der linken Seite sichtbar. — Obzwar der grössere 
Theil der Wirbel theilweise zerbrochen ist, so gibt es deren den- 
noch einige, die uns ihre ursprüngliche Gestalt mit Leichtigkeit 


1 Zittel: Handb. d. Palaeontol. III. 616. p. — Cope: 1. cit. Tab. XIV. 


90 


erkennen lassen. Ich werde die Wirbel, je nach dem Absehnitte 
des Kčrpers in dem sie sich befinden, beschreiben und als: cer- 
vicale, dorsale, sacrale und caudale unterscheiden. 


a) Die Halswirbel. 


Die Anzahl der, den etwas gebogenen Hals zusammen- 
setzenden Wirbel anzugeben, ist mit einigen Schwierigkeiten ver- 
bunden, weil eben vom Sternum nichts sichtbar ist, also auch 
der erste Dorsalwirbel, welcher mittels Rippen an das Sternum 
befestigt sein sollte, nicht ermittelt werden kann. Bemerkt muss 
indessen werden, dass sich die Scapula von der Mitte des 5. bis 
zum Ende des 7. Halswirbels zurück erstreckt; folglich könnte 
man 7 Glieder als dem Halsabschnitte der Wirbelsäule angehörig 
betrachten. Diese 7 Wirbel sind zusammen 9:7 em lang nur be- 
merke ich, das die vorderen 4 davon etwas auseinander gerückt 
sind und die 3 hinteren 42 mm in der Länge messen; demnach 
entfallen auf je einen Wirbel gegen 13—13'5 mm. Erwähnt möge 
noch werden, dass sich die längeren Wirbel in der Mitte des 
Halses befinden. Bemerkenswerth sind aber insbesondere die 4 
vorderen Wirbel: zuerst sehen wir an allen kräftige, merklich 
nach hinten ausgezogene Neurapophysen, dann aber und zwar 
unter dem Atlas einen länglichen Knochen, welcher uns viel- 
leicht das unpaarige Basalstück (Hypapophyse) darstellt. Am 
Epistropheus ist schon deutlicher sichtbar, wie die Hypapo- 
physis an dem Centrum angewachsen ist, nur ist dieser hae- 
male Fortsatz noch kurz. Beim dritten cervicalen Wirbel ist die 
Hypapophysis (sammt ihren Fortsatz) ! bereits sehr kräftig und 
lang, denn von der Gelenkfläche, mit welcher der vorangehende 
Wirbel artikulirt und bis zum stumpfen Ende der Hypapophysis 
misst man 245 mm. Beim vierten Halswirbel misst diese hae- 
male Apophysis 29:3 mm. Bezüglich der Neurapophysen be- 
merke ich, dass sie von diesen Wirbel an beginnen etwas kürzer 
jedoch robuster zu werden. Dem zu Folge sind die nachfolgenden 
Halswirbel alle massiver, die Neurapophysen aber, welche sich 
über den ganzen Wirbel erstrecken, sind etwas nach rückwärts 
gerichtet und vom rhomboidaler Gestalt. Die Haemapophysen 

1 Die Hypapophysen des 3. und 4. Halswirbels tragen einen deutlich 


angeschmiegten Anhang, wie mich dies nach dem präparirten Negative ange- 
fertigte Gipsabgüsse belehrten. 


91 


des 5. und der übrigen Halswirbel sind zwar ungenügend erhalten, 
zeigen aber schon den Bau und die einfache glatte Gelenkflache, 
wie wir solche an den Rippen der Dorsalwirbel sehen. Nach 
dem Gesagten wire zu bemerken, dass die vorderen Halswirbel 
der Gattung Aigialosaurus mit Hypapophysen versehen sind 
d. i. sie besitzen einfache haemale Fortsätze des Centrum's, während 
die hinteren Wirbel paarige Fortsätze — Rippen — besitzen. Der- 
artig gebaute d. h. mit Hypapophysen versehene Halswirbel, 
kommen bei den Pythonomorpha, beispielsweise bei der Go- 
pe’schen Gattung Clidastes vor Diesbezüglich unterscheidet sich 
unsere neue Gattung vom Kornhuber'schen Hydrosaurus (resp. 
Acteosaurus), als auch von allen recenten Varaniden über- 
haupt, bei welchen erst die 1—3 letzten Halswirbel Rippen tragen. 
Kornhuber erwähnt zwar (l. c. pag. 81), dass sich von der 
unteren Seite der Halswirbel leisten — oder kammartige Fort- 
sätze erheben, diese sind aber keineswegs als Hypaphysen (wie 
dies Kornhuber thut) im Sinne der englischen Anatomen, 
sondern als Parapophysen zu bezeichnen, wie man solche auch 
am dritten Halswirbel (pa) unserer Eidechse sieht. Blos jenen 
kleinen, dreieckigen nach abwärts gerichteten Fortsatz, welchen 
Kornhuber als am vorderen Ende des 2. Halswirbels erwähnt, 
könnte man eventuell als Hypapophyse betrachten, nur wäre 
dabei jedenfalls auffallend, dass man keine weitere und zwar grös- 
sere Hypapophyse an dem folgenden 3. u. s. w. Wirbel mehr sieht! 


b) Die Dorsalwirbel. 


Der dorsale Körperabschnitt besteht aus 20 Glieder, welche 
eine Länge von 32:6 cm einnehmen. Die Länge der einzelnen 
Wirbel ist verschieden, wie wir dies aus folgendem ersehen werden: 


Der 1. Dorsalwirbel ist lang : 125 mm 
a 6. S: R RR ia — 
. 9, 8 ER IE: 166 , 
» 12.—16. È se Carta “ 
ja 18. È RE: 162 „ und endlich 
„19,20, è pomo ci cari 


Daraus ist ersichtlich, dass die Länge der Wirbel von vorne 
nach rückwärts zu wächst und zwar so, dass sich die längsten 
Wirbel im 3. viertel des Dorsalabschnittes befinden und dass die 


92 


Länge nach rückwärts zu sich langsamer veringert, als dies nach 
vorne zu geschieht, nach dem der letzte (resp. vorletzte) Wirbel 
um 2 mm langer vom ersten ist. 

Die Dorsalwirbel sind deutlich procel. An ihrer oberen 
Seite tragen sie mit kräftigen Basen versehene Neurapophysen, 
welche nach hinten gerichtet und von rhomboidaler Gestalt sind. 
Der obere Apophysenrand bildet einen etwas gebogenen Kamm 
und die ganze übrige Fläche der Apophyse ist knottig. 

Die Höhe der Neurapophyse des 5. Wirbels misst : 10:0 mm 
x P y sotto a 4 zi OR 
Nachdem die Wirbel mit ihrer unteren und linken Seite in 
das Gestein eingedrückt sind, so sieht man ausser der Neura- 
pophyse noch eine Wirbelkörperseite mit den beiden Zygapo- 
physen, von denen sich insbesondere die vordere, durch ihren 
fussartig nach vorne gezogenen und die hintere Zygapophyse des 
vorangehenden Wirbels untergreifenden Fortsatz auszeichnet. 


” 


Die Rippen. 


Die Rippen sind gut erhalten und zwar nicht nur jene der 
rechten, sondern auch jene der linken Seite. Sie sind kräftig und 
gebogen, beginnen mit einen einfachen oder etwas concaven Ge- 
lenkkopf, mittels welchen sie an die hintere Seite der Zygapo- 
physen aufgehängt sind. Anfänglich sind sie gerade, breiten sich 
dann etwas aus, um sich wieder gegen das Ende hin zuzuspitzen. 
An der hinteren Seite sehen wir eine Kante, neben welcher sich 
eine flache Furche hinzieht, überdies wäre noch zu erwähnen, 
dass die äussere Seite dicker als die innere ist, weshalb die Rippen 
im Querschnitte oval erscheinen würden. — Selbstverständlich 
sind die Rippen von ungleicher Länge, indem diejenigen der vor- 
deren Wirbel schlanker sind als jene der hinteren Wirbel und 
erst die Rippen der mittleren Dorsalwirbel die geschilderten Ei- 
genschaften besitzen. Indem sich die Ende der Rippen bedecken, 
ist es schwer ihre Länge genau anzugeben; ich habe die best 
erhaltenen Rippen gemessen und gefunden, dass: die 7. Rippe 
über 51 mm, die 13.: 54! mm und die 16.: 32:3 mm misst. 
Die Brete wechselt zwischen 35—5 mm. Die Anzahl der Rippen- 
paare entspricht der Wirbelzahl; nur die Rippen des letzten 
Wirbels sind unsichtbar, da sich dort Bruchstücke der Becken- 
knohen befinden. 


93 


c) Die Sacralwirbel. 


Der sacrale Körperabschnitt wird von zwei Wirbel gebildet, 
welche übrigens den hinteren Dorsalwirbeln gleichen, nur dass 
sie einen kleineren Raum einnehmen; während die letzten zwei 
Dorsalwirbel 29 mm messen, beträgt die Länge unserer zvei Sa- 
cralwirbel nur 23:3 mm. Aus diesem Grunde eben erscheinen uns 
auch diese Wirbel weniger massiv als die dorsalen. Insbesondere 
aber sind sie karakteristisch durch ihre schmälleren Neurapo- 
physen und die an die Ventralseite überkippten Parapophysen. 


d) Die Caudalwirbel. 


Sind nur theilweise und davon auch nur einige etwas besser 
erhalten geblieben. Diese Wirbel zeichnen sich durch ihre hohen 
Neurapophysen, welche schräge nach rückwärts gerichtet sind 
aus. Die vorderen davon gleichen denjenigen der Dorsalwirbel, 
während die rückwärtigen schmäller, dabei aber auch etwas höher 
als jene sind. Die kräftigen Parapophysen sind auf die Haemal- 
seite umgelegt und nur von den rückwärtigen auf der Platte noch 
vorhandenen Wirbeln sind auch die schmallen Haemapophysen 
sichtbar. Sehr deutlich sind auch an den vorderen Caudalwirbeln 
die schnabelartig vorgezogenen Zygapophysen ausgeprägt. 


Der erste Caudalwirbel mit der Neurapophysis und der um- 
gekippten Parapophysis misst 41:5 mm, welches Ausmass bis 
zum Ende der vorhandenen Wirbel beinahe gleich bleibt. Da 
raus ist aber ersichtlich, dass der Schwanz unserer Eideche sehr 
lang gewesen sein musste. Die lebenden Vertretter der Fam. Va- 
ranidae haben im Schwanze 83 ja auch 115 Wirbel! Falls wir 
für unseren Ueberrest 85 Wirbel, wie viele beispielsweise der Va- 
ranus von Sidney besitzt annehmen, so ergiebt sich — ver- 
schiedene Relationen noch in Betracht ziehend — für unseren. 
Lacertiden ein 74 em langer Schwanz. Das ganze Skelet wäre 
demnach 1 M und 34 cm lang gewesen. 


Die Extremitäten. 


Neben der rechten Seite der Wirbelsäule sehen wir die gut 
erhaltenen und nach rückwärts gerichteten Extremitäten sammt 
thelweisen Ueberresten der entsprechenden (Schulter - Becken-) 


94 


Gürtel. Die Extremitäten sind mit Ausnahme der etwas kürzeren 
vorderen, sonst beinahe gleichmässig entwickelt. 


A. Der Schultergürtel. 


Von den Knochen des Schultergürtels sehen wir die frag- 
mentär erhaltene Scapula, welche 3:5 cm lang ist und welche uns 
ihre Gelenksfläche für den Humerus zeigt. Dieser Knochen er- 
streckt sich von der Hälfte des 5. bis zum Ende des 7. Wirbels 
zurück und liegt paralell neben der Wirbelsäule. Vom Sternum 
ist nichts mehr sichtbar; man bemerkt zwar zwischen dem Hu- 
merus und der Wirbelsäule einen 175 mm langen fragmentären 
Knochen von rauher Oberfläche, welcher mit einem scheinbaren 
Gelenkkopfe versehen ist, mittels welchem er an die aus dem 
6. Wirbel ausgehende Rippe stosst. Falls dem factisch so wäre, 
dann hätten wir den ersten Dorsalwirbel vor uns, dessen Rippe 
mit Hilfe jener Sternalrippe an das Brustbein geheftet ist, Unsere 
Eidechse hätte demnach einen kurzen, kräftigen Hals, welcher 
blos aus 5 Glieder zusammengesetzt wäre, währed man im Dor- 
salabschnitte der Säule 22 Wirbel zählen würde. Ich will diesen 
Umstand nicht weiter erläutern, da mir jener rauhe Knochen 
doch zu problematisch erscheint, um ihn bestimmt als die Ster- 
nalrippe ansprechen zu können und daraus den jedenfalls wich- 
tigen Schluss, unser Aiögialosaurus hätte im Halse blos 5 Wirbel 
gehabt, ziehen zu können! 


Die vordere Extremität. 


Knapp neben der Gelenkfläche der Scapula liegt der Ge- 
lenkkopf des Humerus und man kann nach der Lage. dieser 
Knochen urtheilend annehmen, dass sie an ihrem ursprünglichen 
Platz sich befinden. Der rechte Fuss unserer Eidechse ist im Ge- 
lenke etwas gebogen, während die Unterarmknochen etwas aus- 
einander gerückt sind. Vom Carpus blieben blos die Umrisse 
einiger Carpalien übrig, während die Metacarpalien, obwohl 
etwas verschoben, dennoch in ihrer ursprünglichen Anzahl 5 vor- 
handen sind. Sehr schlecht eonservirten sich die Phalangen. — 
Ich will der Reihe nach jeden der Extremitäts-Knochen je nach 
Bedarf markiren und ihm sein Ausmass beifügen. 


95 


Der Humerus ist ein gedrungener 44 mm langer und ins- 
besondere bei den Gelenkköpfen abgeflachter Knochen. Seine 
Breite beträgt oben 135 mm, in der Mitte 7:6 mm unten 
aber 15 mm. Beim distalen Ende dieses Knochens bemerken wir 
den Radius und die Ulna. Die Dimensionen dieser Knochen sind 
folgende: 


Radius: Ulna: 
Die Länge des: u im... i. ee Rd 
Die Breite oben: RUE a. ii Be 
In rede. moder Mille: 43, inn AA 
Die Breite unten: Ce n s SA 


Neben dem proximalen Ende der Ulma sehen wir einen 
dreieckigen, von der Ulma getrennten Knochen den: Pro- 
cessus ulnae. Dieser Processus ist beispielsweise beim Varanus 
australis mit der Ulna verwachsen, und blos eine Sutur zeigt 
uns an, dass die Ulna aus zwei Knochen zusammengesetzt ist 
(Vergleiche Tab. II. Fig. 2. und 3.). Am Carpus sind einige un- 
deutliche Carpalia sichtbar; Metacarpalien waren 5 vorhanden, 
von denen die längste 16:5 mm misst. Die Phalangen fehlen zum 
grössten Theile. 


B) Der Beckengürtel. 


Von den Knochen, welche das Becken zusammensetzen, 

ist blos noch das Ilzum erhalten, welches sich neben den beiden 
Sacralwirbeln in einer Länge von 43 mm erstreckt. An ihm ist 
noch deutlich die Gelenkfläche für den Femur kenntlich. 


Die hintere Extremität 


Von den hinteren Gliedmassen ist auch nur der rechte Fuss 
gut erhalten, obzwar man zwischen diesem und der Wirbelsäule 
noch die undeutlichen Reste des linken Fusses wahrnimmt, welche 
ich indessen nicht weiter erwähnen werde. — Der Femur ist der 
grösste Extremitätsknochen ; er misst 52 mm und ist unten 
17:0 mm und in der Mitte 7:5 mm breit. Sein oberer Gelenkkopf 
ist theilweise abgebrochen, weshalb wir ihm seine Breite nicht 
genau angegeben können. Knapp beim distalen Gelenkkopfe ist 
dieser Knochen kurz längsgestreift. Sehr gut sind noch die Tibia 
und die Fibula erhalten. Bezüglich der Tibia hätte ich speciell 


96 


zu bemerken, dass ihr die Oberfläche beim oberen Gelenkkopfe 
ebenso kurz longitudinal gestreift ist, wie wir dies für den Femur 


bemerkt haben. — Die Dimensionen dieser beiden Knochen sind: 
Tibia: Fibula: 
Die Länge: 330 mm. . . 27 322 am 
Die Breite oben: SD 5. 002 
Die Breite in der Mitte: 5°5--30 „ ..... 6.40 , 
Die Breite unten: 10 „ UP OSE 


Vom Tarsus blieben einige Fragmente der Tarsalien zurück, 
die ich weiter nicht berücksichtigen kann Diesen schliessen sich 
5 Metatarsalien an, von welchen 4 sehr gut conservirt sind und 
die Längste bei 20:5 mm erreicht. Die Phalangen sind zwar auch 
an dieser Exträmität nicht vollständig erhalten, man sieht aber 
trotzdem ganz deutlich, dass der vierte Finger der längste, und 
alle mit kleinen Krallen versehen waren. 

Falls wir die vordere Extremität mit der hinteren vergleichen, 
so bemerken wir, dass die vordere etwas kürzer von der rück- 
wärligen ist, indem sich die Länge des Humerus zu jener des 
Femur wie = 1 : 1:1 verhäll. 


2. Aigialosaurus Novaki, Kramb. Gorj. 
(Tab, IIL, Fig. 3. a., b.). 


1892. Aigialosaurus Novaki, Kramb. Gorj. — „Aigialosaurus 
novi gušter elz.“ „Rad“ der südslav. Akad. d. Künste und 
Wissensch. Agram. CIX. pg. 114. Tab. I., Fig. 3. a. b. 


Nachdem dieser Ueberrest denselben Bau der Caudalwirbel 
und Apophysen wie die vorige Art aufweist, so habe ich ihn auch 
der Gattung Aigialosaurus zugetheilt. Die Eidechse musste sehr 
lang gewesen sein (gewiss 2:5 M) und ist auch über dies äusserst 
interessant, weil am Schwanzskelete deutliche Abdrücke von 
Schuppen sichtbar sind. 

Es liegt uns leider blos ein 70 cm langes Schwanzstück 
mit 38 Wirbel vor. Die vorderen davon sind 17 mm lang und 
sind dabei c. 14:3 mm hoch. Diese Wirbel nehmen nach rück 
wärts zu an Grösse allmählig ab und zwar so, das die letzten 
Glieder auf der Platte 12 mm in der Länge und 10:5 mm Höhe 


97 


aufweisen. — Alle Wirbel sind zum grössten Theil rerhrochen. 
weshalb es auch schwer ist ihre wahre Gestalt zu erkennen. Die 
Abbildungen der in Rede stehenden Wirbel habe ich zwar com- 
binirt, sind indessen ganz der Wirklichkeit entsprechend darge- 
stellt 1. 

Die Caudalwirbel sind vor Allem karakterisirt durch ihre 
gut entwickelten Apophysen von welchen insbesondere die hohen, 
schräge nach rückwärts gerichteten und nach oben zu dünner 
werdenden Neurapophysen sich auszeichnen. Der vordere Rand 
ist. etwas wellig gebogen, während der obere Hintertheil abge- 
rundet und zugeschärft ist, wodurch die Apophysen einer Messer- 
klinge sehr ähnlich sehen. Die Oberfläche derselben ist runzelig 
und überdies sehen wir an der Basalparthie einige Längsver- 
dickungen. Die Höhe der Apophysen am Ende des 1. Drittels 
unseres Fragmentes beträgt 35 mm bei einer Breite von 10:6 mm; 
die vorderen Fortsätze sind etwas breiter (11:5 mm), dabei jedoch 
etwas kürzer. Die Höhe der hinteren Apophysen beträgt blos 
19:5 mm die Breite 7:3 mm. Am vorderen Basaltheile der Neura- 
pophysen einiger Wirbel sehen wir hackenförmig gekrümmte und 
in den vorangehenden Wirbel eingreifende Zygapophysen. | 

An den unteren Seite eines jeden Wirbels hefinden sich 
lange, schmale an der hinteren Wirbelpartie fixirte, schräge nach 
rückwärts gerichtete Haemapophysen. Die vorderen an unserer 
Platte lassen noch deutlich die beiden, anfangs getrennten, für 
den Durchgang des Blutgefässes und dann zur langen Spina 
vereinigten Apophysalarme erkennen. — Die vorderen Haemapo- 
physen sind beinahe 48 mm lang und verkürzen sich nach 
rückwärts zu bis auf e. 21 mm. Alle Apophysen verschmällern 
sich etwas gegen ihr unteres Ende. Die grösste Breite der vor- 
deren beträgt oben bei 45 mm, unten 2 mm; bei den hinteren 
wieder, oben 3, mm, unten 1:9 mm. Allen ist die Oberfläche 
mehr weniger longitudinal wulstig. 

Das interessanteste am ganzem Fragmente sind indesen die 


1 Nachdem alle Elemente der Wirbelsäule gleichartig gebaut sind, so 
schien es mir, für dies 70 em lange Fragment eine eigene Tafel anfertigen zu 
lassen, wohl überflüssig. Ich betrachte nämlich die, auf 3 vordere und 3 hin- 
tere Wirbel mit ihren Apophysen und den eingezeichneten Schuppen reduzierte 
Abbildung dieses Überrestes für hinlänglich, um den Bau des Schwanzes dieser 
Eidechse zu karakterisiren. 


7 


98 


Schuppenabdrücke. Man sieht sie an verschiedenen Stellen 
zwischen den Apophysen, ja sogar über diesen, als auch ausser 
dem Bereiche des Skeletes. Sie sind von rhombischer Gestalt und 
hinterlissen uns an gesagten Stellen sehr deutliche Abdrücke ihrer 
Ränder; sonst waren sie jedenfalls sehr zart, weil die von ihnen 
oceupirten Partien keine Eindrücke erkennen lassen, auch war 
die Oberfläche der Schuppen wahrscheinlich glatt oder nur un- 
bedeutend granulirt, was indessen nicht mit Bestimmtheit be- 
hauptet werden kann, da die fraglichen Unebenheiten auch von 
der Gesteinsrauhigkeit herrühren könnte. Die Schuppen waren 
am Schwanze in schräge Reihen geordnet und es ging ihrer 
etwa 17 in solch eine Reihe. Sie waren nicht überall gleich gross; 
man beobachtet nämlich an der dorsalen Seite solche, denen eine 
Schuppenseite 6:3 mm mist, während dieselbe an der ventralen 
Seite 5 mm beträgt. Die Schuppenränder waren zumeist etwas 
gebogen. 

Dies beschriebene Schwanzstück stellt uns natürlich nur den 
geringeren Theil desselben vor und war gewiss 1:5 M lang. Es 
musste demnach das ganze Thier (supponirend, dass sich die 
Schwanzlänge zur Gesammtlänge wie 1 : c. 1:75 verhält) eine 
Länge von 25 M erreicht haben, eine Grösse, welche von den 
heute lebenden grössten Varaniden, wie: Varanus giganteus 
mit 206 cm und Var. salvator mit 220 cm kaum ereicht wird. 

Dieses Fragment rührt von der Insel Lesina her; und ist 
das Eigenthum des Herrn Novak. 


Fam. Varanidae. 
Gen. Mesoleptos, Cornalia. 


Mesoleptos cf. Zendrini, Cornalia. 
(Tab. III, Fig. 4.). 


Mesoleptos Zendrini, Cornalia. — 1. cit. | 

Mesoleptos Zendrini, Cornalia. — Gorjanović- Kramberger: u 
gialosaurus novi gušter“. ,Rad“ des südsl. Akad. d. Wissen- 
schaften und Künste. Agram. CIX. pg. 116. Tab. I., Fig. 4. 


‘Dieser Gattung scheint mir der abgebildete, sehr fragmentär 
erhaltene Skeletrest aus dem dorsalen Körperabschnitte anzuge- 
hören; er dürfte von einer grossen Eidechse herrühren und stimmt 


99 


bezùglich seiner langen Rippen noch am besten mit der Cor- 
nalia’schen Art Mesoleptos Zendrini aus Comen überein. Das 
Thier, welchem dieser Ueberrest angehòrt, liegt am Rùcken und 
weist uns 2 ganze und 2 halbe Bruchflächen von Wirbeln auf; 
die Länge der deutlich procoelen Wirbel beträgt 315 mm. Die 
Rippen sind dünn, lang, gebogen und messen über 90 mm. Neben 
der Wirbelsäule und quer über den Rippen liegen die undeutlichen 
Eindrücke der vorderen Extremität: Humerus, Radius, Ulna 
und zwei Metacarpalien ; alle diese Knochen zusammen messen 
93:3 mm in der Länge. Diese Eidechse hatte zweifelsohne gut 
entwickelte Extremitäten und falls wir noch die langen, dünnen 
Rippen in Betracht ziehen, so stimmt sie bezüglich dieser Eigen- 
schaften sehr gut mit den Varaniden überein. — Nur besser 
erhaltene Funde werden darüber definitiv entscheiden lassen. 

Dies Fragment rührt aus den Kreidenschiefern der Insel 
Lesina her und ist Eigenthum des Herrn Novak. 


Die verwandtschaftlichen Beziehungen der recenten 
Varaniden zu den cretaceischen Eidechsen von Le- 
sina und Comen. 


Bekanntlich theilte Kornhuber seinen Saurier der re- 
centen Gattung Hydrosaurus zu und zvar auf Grund des mit 
den Vertrettern der genannten Gattung sehr ähnlich gebauten 
Schidels. H. v. Meyer verglich seine Gattung Acteosaurus 
(welche, wie wir wissen, mit dem Kornhuber'schen Hydrosaurus 
nahe verwandt ist) mit der Gattung Dolichosaurus d. i. mit einer 
Eidechse, welche sich durch ihren schlanken, cylindrischen Körper, 
womit sie an jene Lacertiden erinnert, welche den Uebergang zu 
den Schlangen bilden, auszeichnet. Eine derartige Eidechse ist 
auch der Seeley’she Adriosaurus. — Es wird demnach unsere 
Aufgabe, einerseits den Verwandschaftsgrad zwischen unseren fos- 
silen Echsen und den recenten Varaniden zu ermitteln, anderer- 
seits wieder alle Differenzen, welche zwischen diesen Lacertiden 
bestehen, zu fixiren sein. Ich werde mich didsbezüglich zuerst 
vergleichend mit dem Schädel unserer fossillen Eidechsen (Hy- 
drosaurus und Aigialosaurus) befassen und bemerke zugleich, 


dass der Schädel dieser Eidechsen factisch jenem der Varaniden, 
x 


100 


speciell aber dem Schädel des Varanus von Sidney und Nil 
ähnlich ist obzwar die Schädelgrösse unserer fossilen Echsen eine 
sehr ungleiche ist. Es verhält sich nämlich die Kopflänge der Art 
Hydrosaurus lesinensis zur Körperlänge (ohne Schwanz) wie 
— 1:72, während dieses Verhaltniss bei der Art Aigialosaurus 
dalmaticus = 1 : 4 lautet. — Auch die lebenden Varaniden 
weisen in dieser Hinsicht grosse Differenzen auf, welche sich in- 
nerhalb der Verhältnisse 1 : 5—1 : 7 bewegen. Wen es keine 
weiteren Unterschiede als eben die verschiedene Kopfgrösse geben 
würde, so müssten wir jedenfalls die Kornhuber’sche Ansicht 
bezüglich der Zutheilung seiner Eidechse zur recenten Gattung 
Hydrosaurus, beipflichten. Wir werden indesen bald unser Augen- 
merk auf einen sehr wichtigen Schädelknochen nämlich auf das 
Os quadratum richten, welcher Knochen, wie wir dies schon ge- 
legentlich der Beschreibung der Kopfknochen bemerkt haben, von 
einer ganz anderen Gestalt als das Quadratum der Varaniden ist. 

Ich übergehe nun zur Wirbelsäule, von welcher wir für jetzt 
blos die Anzahl der Wirbel und die Gestalt der Rippen in Be- 
tracht ziehen werden. 

Die lebenden Varaniden besitzen eine kräftige Wirbelsäule, 
in welcher die Anzahl ihrer Glieder grossen Schwankungen un- 
terworfen ist. Insbesondere variren in dieser Beziehung die Dorsal- 
und Caudalwirbel, obgleich auch die Zahl der Halswirbel keine 
constante genannt werden kann. Ich werde diesbezüglich blos 
einige, bereits von Guvier im X. Bande seines ausgezeichneten 
Werkes ! nominirte Arten erwähnen, welchen ich noch die Zahlen, 
welche ich dem Skelete eines 1555 cm langen recenten Exem- 
plares von Varanus Australis, welcher mir Behuf Vergleiches 
zur Verfügung stand entnommen habe, beifügen. (Siehe Tab. 
S. 101). Damit diese Uebersicht unseren Zwecken ganz ent- 
sprechen wird, habe ich auch die Zählungen, welche an den 
fossilen Eidechsen vorgenommen wurden, beigegeben. | 

Diese Uebersicht benöthigt keines Comentares, weil mit 
Leichtigkeit zu ersehen ist, dass die Wirbelzahl — ausgenommen 
die constante Zahl 2 der Sacralwirbel, sonst ein sehr veränder- 
licher Factor ist, dem man eben keinen weiteren als blos einen 
specifischen Werth beilegen darf. 


1 Recherches sur les Ossemens fos. — 1. cit. pg. 77. 


101 


Anzahl der Wirbel 


Namen der Art = | s | Anmerkung 
sokaka Losa 
Ea BlE| a 
e|/3|S| a 
DA || DO 
| 
I. Recente Eidecshen: | | | 
Monitor du Nil' |... 9/30) 0| 218 
E Mesia iii 7,1 22|-0} 2 1147 
À de la Nouvelle-Hollande Sha 9 incompl. 
R piquetć de blanc 8|21| 0| 2| — 
Varanus australis 8 121,1: 0-8 | 68 
Il. Fossile Eidechsen: | | 
Hydrosaurus lesinensis . . . . 9130| O| 2| 2Hx 
Acteosaurus Tomasinii . . . . 81.27. 0 %( 174 
Aigialosaurus dalmaticus . . . 7120) 0| 2| 15-4x 
Adriosaurus Suesi ..... — | 12| 0| 2 | 654x 


Viel karakteristischer als die Wirbel sind es die Rippen, 
welche beispielsweise bei den Gattungen Hydrosaurus und Aigi- 
alosaurus gleich gebaut sind und sich durch ihre Gleichmässig- 
keit, verhältnissmässige Kürze und bedeutende Stärke auszeichnen. 
Bemerkt möge noch werden, dass die Rippen an ihren Enden 
zugespitzt sind. Die Rippen der recenten Varaniden sind länger 
und dünner und überhaupt von einer anderen Gestaltung. Nach 
dem verschiedenen Baue der Rippen urtheilend musste auch die 
Form des mittleren Körperabschnittes eine verschiedene sein; 
während dieser Körpertheil bei unseren fossilen Lacertiden sehr 
gestreckt und cylindrisch war, ist er bei den recenten Varaniden 
ziemlich bauchig. Diesem Baue der Wirbelsäule mit den Rippen 
entsprechen auch die Extremitäten. Am Skelete der recenten Va- 
raniden sehen wir gut entwickelte Gliedmassen von ungleicher 
Grösse d. h. fast immer sind die vorderen Füsse um etwas kürzer 
als die hinteren. Der Unterschied in der Länge der beiden: Extre- 
mitäten beträgt !/,—!/,,. — Vergleichen wir die Länge der hin- 
teren Gliedmassen mit der totalen Körperlänge, so ergiebt sich, 
dass sie den 5.—6. Theil der Gesammtlänge betragen. — Auch 
an unseren fossilen Eidechsen sehen wir ungleiche Extremitäten 
nur dass hier das Verhältniss der Länge der hinteren Gliedmassen 


102 


zur totalen Länge viel grösser = 1: 11—14 ist, womit aber auch 
deutlich angedeutet ist, dass die Extremitäten dieser fossilen La- 
certiden bedeutend reduzirt sind. Diese Reduction gieng bei 
einigen Gattungen wie: Acteosaurus und Hydrosaurus so weit, 
dass diese Thiere beinahe unfähig waren regelmässige Bewegungen 
am Ufer zu machen und ihre zur Hälfte kürzeren vorderen Füsse 
tragen auch ein untrügliches Merkmahl ihrer ayuatischen Teme 
weise ausgepragt. 

Die Verwandschaft unserer fossilen Lacertiden mit det re- 
centen Varaniden basirt also hauptsächlich im analogen Baue des 
Kopfes. Untersuchen wir nun auch die Differenzen, welche zwischen 
diesen Eidechsen bestehen. Vor allem erwähne ich das Os qua- 
dratum. Dieser Knochen ist zwar bei den Varaniden kraftig jedoch 
stabförmig, während derselbe beispielsweise bei unserem Aöge- 
alosaurus gross und breit (wie ein D) und — wie es scheint — 
nahe dem unteren Ende durchbohrt ist. Ein derartiges Quadratum 
aber beobachten wir bei den Pythonomorpha, namentlich bei der 
Gattung Clidastes (siehe: Clidastes tortor. — Cope |. cit. Tab. 
XIV. Fig. 1.) also an einer Gattung, bei welcher wir neben einem 
sehr gestreckten Körper, stark reduzirte Extremitäten beobachten ; 
alles dies eben für eine ans Wasser accomodirte Lebensweise ein- 
gerichtet. Noch giebt es ein wichtiges Moment, welches die Gattung 
Aigialosaurus an die Pythonomorpha knüpft und dieses ist das 
Vorhandensein von mit Fortsätzen versehenen Hypapophysen an 
den vorderen cervikalen Wirbel, wie wir dies ebenfals bei der 
Gattung Clidastes (Siehe: Clid. stenops, Cope: Tab. XVIII.) 
beobachten. Wenn auch die Extremitäten unserer ‘cretaceischen 
Echsen noch nicht derartig stark reduzirt sind wie bei den Py- 
thonomorpha, so ist es doch zweifellos, dass sie einen Uebergang 
zu dieser, schlangenförmige Formen enthaltenden Unterordnung 
der Lepidosauria bilden. Dieser Uebergang äussert sich also 
hauptsächlich: in dem stark gestreckten Körper, der deutlich aus- 
gesprochenen Tendenz nach der Reduction der Extremitäten, dem 
Vorhandensein von Hypapophysen und dem skizzirten DA u. 
dratum. 

Gelegentlich der Beschreikung der esogeni cis ich, 
dass ich nicht mit Bestimmtheit sagen kann, ob nicht jener 
schlanke Knochen vor dem Angulare (Siehe: Tab. IV. Fig. 1. 
[Op.]) das Operculare ist. Wenn dem so wire, was ich ùbrigens 


103 


fur sehr warscheinlich halte, so hätten wir abermals einen Be- 
weis mehr, dass der Aigialosaurus den Pythonomorpha verwandt 
ist, weil eben diese ein so langes Operculare besitzen, wie ich 
dies für meinen Azgialosaurus supponire. 


Wenngleich uns vom Kornhuber’schen Hydrosaurus weder 
das Quadratum noch etwas positives über das Vorhandensein 
von Hypapophysen bekannt ist, so beweist uns doch die gleich- 
artig gebaute Wirbelsäule sammt den Rippen, dass diese Gattung 
derselben Familie angehört, welcher auch die Gattung Aögialo- 
saurus. Dasselbe können wir auch für die Gattung Acteosaurus 
und Adriosaurus behaupten. — Aus unseren Betrachtungen aber 
folgt ganz unzweideutig, dass man die erwähnten fossilen Gat- 
tungen weder der Familie Varanidae noch direct den Pythono- 
morpha zutheilen kann. Sie sind einigermassen Collectivtypen, 
welche an sich Merkmale zweier Unterordnungen u. zw. der La- 
certilia und Pythonomorpha tragen. Eine nothwendige Folge un- 
serer Betrachtungen ist es zu constatiren, dass die Zutheilung der 
Kornhuber’schen Eidechse der recenten Gattung Hydrosaurus 
(== Varanus), an welche Gattung dieselbe blos durch ihren ähn- 
lichen Kopfbau erinnert, eine unnatürliche ist. Ich werde deshalb 
diesen generischen Namen als unpassend und unzutreffend fallen 
lassen und statt dessen einen neuen „Pontosaurus“ wählen. Für 
alle erwähnte Gattungen aber (mit Ausnahme von Mesoleptos) 
wie: Acteosaurus, Aigialosaurus, Pontosaurus und Adriosaurus, 
creire ich eine neue Familie, welche ich nach der ausgezeichnet- 
sten Gattung , Aigralosauridae“ nenne. Dieser Familie aber füge ich 
noch jene der Dolichosauridae bei, für welche beide ich die neue 
Gruppe „Ophiosauria“ erichte, welche man als eine Uebergangs- 
gruppe zwischen die Unterordnungen Lacertilia und Pythono- 
morpha zu stellen hat. — Die Gattung Dolichosaurus umfasst 
nämlich langhalsige; schlangenförmige Eidechsen mit ziemlich ent- 
wickelten Extremitäten !, welche sich ihrer ganzen Physiognomie 
nach unbediengt an unsere Lesinaer und Comener Echsen 
anschliessen. — Bezüglich der Gattung Mesoleptos bemerke ich 
endlich, dass ich dieselbe mit Rücksicht auf ihre langen Rippen 
und gut etwickelte Extremitäten, als zur Familie Varanidae ge- 
görig betrachte. 


1 Stammen aus der oberen Kreide von Buham in Kent (England). 


104 


Systematische Uebersicht der besprochenen ut: 
ceischen Eidechsen. 


Ordo : Lepidosauria. 
Subordo: Lacertilia. 
Familia: VYaranidas. 
Gen.: Mesoleptos, Cornalia. 


Mesoleptos Zendrini, Corn. Comen, Lesina. 


Gruppe: Ophiosauria. 


Parvi aut magni sauri, prolongato corpore cum longa 
cauda. Caput parvum aut longum et exacutum. Collum elon- 
gatum aut curtum cum 7, 8, 9 aut 17 vertebris. Vertebra pro- 
celes. Extremitates plus minus reductae cum quinque digitis. 


I. Fam.: Aigialosauridae, Kramb. Gorj. 
Divido eam in duas partes: 
A. Sauri parvo, acuto capite; eschremitates anteriores dimidio 
fere curtiores posteriores. 


Gen.: Acteosaurus, H. v. Meyer. 
Acteosaurus Tommasinii, H. v. M. — Comen. 


Gen.: Adriosaurus, Seeley. 
Adriosaurus Suessi, Seeley. — Comen. 


Gen.: Pontosaurus, Kramb. Gorj. 
Pontos. (> Hydrosaurus) lesinensis, Korh. sp. — Lesina. 


B. Sauri longo, acuto capite et aequis fere extremitatibus. 


Gen.: Aigialosaurus, Kramb. Gorj. 
Aigialosaurus dalmaticus, Kramb. Gorj. — Lesina. 
Aigialosaurus Novaki, Kramb. Gorj. — Lesina. 


105 


I. Fam.: Dolichosauridae. 
Gen.: Dolichosaurus, Owen. 
Dolichosaurus longicolis, Owen.—Buham. 


Lacertilia. Pythonomorpha. 


| Ophiosauria. 
Varanidae. | 
0 ABigialosauridae. 


— Dolichosauridae. 


NA 
Erklärung der Abbildungen. 


Tafel III. 
Fig. 1. Aögialosaurus dalmaticus, Kramb. Gorj. — (Magn. nat.) 
— Vrbanj. Insel Lesina. 
Fig. 2. Aigialosaurus dalmaticus, Kramb. Gorj. — Os qua- 
dratum, 1'/, mal. vergr. 
Fig. 3. Aigialosaurus Novaki, Kramb. Gorj. — (DD) —a=3 


vordere Caudalwirbel; 6 == 3 hintere Caudalwirbel: n. a. 
= Neurapophysen; h. a. == Haemapophysen; 2. a. = 
Zygapophysen sq = Schuppen. Insel Lesina. 
Fig. 4. Mesoleptos cf. Zendrini, Cornalia. — Magn. nat. — 
Insel Lesina. 
Far IV: 
Fig. 1. Aigialosaurus dalmaticus, Kramb. Gorj. 
a) Calva: P = Parietalia. 
Fr. = Frontalia. 
f. p. = Foramen Parietale. 
N. = Nasale. 
C.. 0. Condyllus occipitalis. 
pst. F Postfrontale. 
Sq. Squamosum. 
DJE. Praefrontale. 


s. O = Suborbitale. 


Mx Maxillare sup. 
Q. Quadratum. 

Dee. 1; Occipitale laterale. 
m Mastoideum. 


Pt. = Pterygoideum (?) 
trans. = Transversum. 


106 


b) Maxillare inferior dext: 

art. = Articulare; s. ang. = Subangulare; ang. = Angu- 
lare; Cor. Coronoideum: D. = Dentale; [Op | = Opereulare (?); 
Hy. = Hyoidknochen. i 

c) Columna vertebralis : 

ci — € = Cervicalwirbel: p. a. = Parapophysen; hypap. 


— Hypapophysen. 

d, — d,, = Dorsalwirbel; n. a. = Neurapophysen; 2. a. 
— Zygapophysen, vordere; z. p. = Zygapophysen, hintere; c. 0. 
= IMppen. 

Sì — 5 = Sacralwirbel. 

ci — CG, == Caudalwirbel; n. a. = Neurapophysen; pa. = 


Parapophysen; h. a. = Haemapophysen; z. = Zygapophysen. 


d) Cingulum pectorale: 


Sc. = Scapula. proc. U. = Processus Ulnae. 
H-= Humerus. carp. == Carpalia. 
U ==:Ulna: m. carp. = Metacarpalia. 
R="Badnis. Ph. == Phalangen. 
e) Cingulum coxae: 
== Hum. Tars. = Tarsale. 
Fem. = Femur. M. tars. = Metatarsale. 
T. —Fibia. Ph. = Phalangen. 
KE. == Fibula: 

Fig. 2. Aigialosaurus dalmaticus. — Ulna, dext. [magn. nat.]. | 
— U. = Ulna; proc. U. = Processus ulnae; s. a. U: = 
Superficies articularis Ulnae pro Humero. 

Fig. 3. Varanus australis. — Ulna, dext. [magn. nat.]. — U. 
— Ulna; proc. U. = Processus ulnae; s. a. U. = Superf. 
articul. Ulnae pro Humero. 

Fig. 4. Aigialosaurus dalmaticus. — Der 3. Halswirbel in nat. 


Gr. — n. a. = Neurapophyse; p. a. = Parapophyse; 
h. y. = Hypapophyse ap. hy = Hypapophysalanhang. 


Blennius Zvonimiri n. sp. 
Nova vrsta babice dalmatinskoga mora. 


Napisao | 
Prof. Gjuro Kolombatović. 
(Sa V. tablicom). 


Caput grande, longius quam altius; capitis longitudo adae- 
quat maximam corporis altitudinem, quae in tota ejusdem longi- 
tudine ab extremo ore usque ad exstremam caudam quinquies 
continetur. Forum anale multo propius extremitati faciei quam 
basi caudalis. Oculi magni tangentes marginem superiorem ca- 
pitis, et diametrum majorem habentes quam distantia interocu- 
laris, et quartae parti capitis aequalem. Tentacula supraorbitalia 
aliquanto longiora oculi diametro, palmata et alae formam prae 
se ferentia. Omnes quatuor.:narices appendicibus praeditae; sin- 
gulae appedices ad latera post narices superiores et ad occipitium 
post oculos. Ganini. dentes. fortes in ambabus maxillis.. Dorsalis 
altior anali, valde sinuata, ‘alta :circiter ut dimidium maximae | 
corporis altitudinis. IA longae ut caput et longiores quam 
caudalis, quae tam longa est, quam altum est corpus apud primum 
radium analem. Ventrales quinto minores pectoralibus. Color sub- 
obscurus cum maculis obscurioribus duplices verticales zonas ef- 
ficientibus. 
12. 1—2 


D. ve 1719? è 18— 18.90: È. 15—16; V:2. 


Glava jedra, gubice napune. Prednji gornji ocrt uzlazi slabo: 
zavraćen do ispred središta očiju, pak jako zavraćen do vrhunca 
očnice, odkuda naglo zalazi, uboči se, pak opet uzlazi jako napet, 


108 


tako, da vrhunac zatilnika iznesitiji je nego li očnica. Od zatilnika 
ocrt malko uzlazi do početka hrptene peraje, a odavlem tek svinut 
salazi do blizu osnove repne peraje. Jedna duboka brazda iz- 
megju očnica a druga iza ovijeh. Oči su velike i dopiru do ocrta 
glave, promjer im je nablizu četvrti dio duljine glave i malo 
kraći rastojanstva očiju od vrha čunke. Nadočne matavice debele, 
nerazličite u dva spola, usagjene povrh središta oka, obično malo 
dulje od promjera ovoga, dlanasto ucjepkane poput krilca, cijepci 
stožasti skraćujući se od isprijeda na ustrag, u broju od četiri 
do sedam. Nozdrve stoje na četiri vrha istokračnog inosmjernjaka, 
gornje bliže megjusobom nego li donje i dalje od ovijeh nego li 
su ove megjusobom. Donje nozdrve jesu uspored niže tačke 
okrajka oka; koža što jih povlačuje, pruža se u matavicu kao 
cijev, na gornjem okrajku koje nalaze se od dva do tri stožasta 
megjusobom rastavljena nastavka. Gornje nozdrve stoje uspored 
središta oka, i ovijeh, kako kod nijedne druge vrsti Blennius-4, 
koža što ih povlačuje, razvila se u jednu matavicu, sličnu onoj 
donje nozdrve, dapače u opće očiglednija. Malo iza matavice gor- 
nje nozdrve, s jedne i druge strane podiže se stožasta, prosta ili 
rasojena kica a druga je takova iza svakog oka na zatilniku, pri 
stražnjem kraju kojega jesu tri velike luknje, kojijeh kadkad dvije 
postrane razviju se u jednu kicu. Glava je obsijana luknjama, 
kojijeh jedan red s jedne i druge strane okolo očnice, ne svuda 
jednako udaljen, već od ispod očnice udaljujući se od nje pribli- 
žujući se gornjoj čeljusti. Jedna je luknja ispod svake donje noz- 
drve a jedan red luknjicà s obiju strana uz okrajak pretpoklopca 
spustajući se na bradu. Gornja čeljust dopire nazad do ispod 
stražnije tačke oka. Na svakom kraju obiju čeljusti po jedan jaki 
derački zub. 

Hrptena peraja počinje povrh stražnijeg okrajka pretpoklopca, 
ne spaja se sa repnom, duboko urezana, budući zadnja kostana 
peraja, jedva polovica slijedeće prve člankovite; stražnji dio ove 
peraje malo iznesitiji od prednjega. Prsna peraja, duga koliko je 
glava, dosiže do povrh šupaljice. Podrepna peraja počinje ispod 
osnove predzadnje kostane hrptene i nešto je niža od ove; zadnja 
joj kostriga podstoji malo ispred zadnje kostrige hrptene peraje. 
U mužjaka ima dvije polukosne kratke kostrige, prva polovica 
dužine druge, a ova polovica sušljedeće člankovite kostrige; koža 
što navlačuje rečene dvije prve, jest debela i hrapava; za vrijeme 


109 


mrijesti nabrekne tako da, pri kraju svake kostrige napne se poput 
navraskane omudine. U ženskijeh podrepna peraja ima obično 
jednu samu polukosnu kostrigu, ova ne kraća polovice od sušlje- 
deće je člankovite. Repna peraja je okružasta, kraća od prsne, 
duga toliko, koliko je visoko tijelo gdje je osnova prve podrepne 
kostrige. Drobne peraje duge °/, prsnijeh, izgledaju kao naprav- 
ljene od samijeh dviju kostriga, vanjska za '/, kraća od unutarnje 
odrte, nijesam mogo razabrati da su pojedine sastavljene od više 
naslaganijeh kostriga. 

Pobočna crta počinje gdje počinje dijavni (skržni) cijep, ide 
malko svinuta uzdug gornje petine visine tijela, završava malo 
prije vrha prsne peraje. Supaljica je puno bliža vrhu čunke nego 
li osnovi repne peraje. Urogenitalni prohod bliži je prvoj pod- 
repnoj kostrigi nego li šupaljici; toli u muškića koli u ženskijeh 
produljuje se u tupostožasti nastavak, da dulji kod muškića, negoli 
ženskijeh ; ovijeh iza rečenoga pohoda, za vrijeme mrijesti, s jedne 
i druge strane osnove prve podrepne peraje, olukasti nabor kože 
naprijed zavraćen. 

Boja tijela i peraja, smegjasto-žutkasta ili zelenkasta. Tijelo 
potruseno sa sasvijem malim crnijem tačkama, su nablizu devet 
dvostrukijeh popriječnijeh mrkijeh pasova, širijeh na gornjoj strani; 
prostori izmegju ovijeh sjaju se staklenim sjajem. Na kostrigama 
sviju peraja usporedale su se crljenkaste pježice u uzdužnijem 
nizima, blegje na repnoj i prsnim perajama. Često premaljećem 
izmegju prve i druge kostrige hrhten2 peraje je kolutasta, jedno- 
manasta modra, ili djelomice modra i crljena pjega. 

Vrst obilježena i čisto odijeljena od svijeh ostalijeh vrsti 
Blennius-a, po matavicama na gornjim nozdrvama; nerijetka u 
Spljetskom moru; malana rasta, koje najveći primjerak od mene 
vigjen dug je jedva 52 mm., muškić ulovljen u Marču, sa dohro 
razvijenim naborima na krajima dviju prvijeh kostriga podrepne 
peraje. Naliči u nečem Blennius-u gattorugine-u, (Willough.) a 
u nečem BI. tentacularis-u, (Briinn), od prvoga kojijeh razlikuje 
se još: po jako manjem rastu; po prednjem ocrtu glave — manje 
na uzad nagnut —; po obliku i duljini nadočnijeh i nozdrvnijeh 
matavica — prve kod Bl. gattorugine-a listolike učijepkane —; 
po broju koštanijeh kostriga hrptene peraje — postojana 12 a 
nigda 13 —; po znatnoj udoli ove peraje; i još po tomu što u 
obima čeljustima ima dobro razvijene deračke zube — koji p6- 


110 


stojano manjkaju u gornjoj čeljusti a u donjoj su sasvim malane 
kod BI. gattorugine-a; konačno po boji. Od BI tentacularis-a 
još: po depnastijemu obliku; po obliku i duljini nadočnijeh ma- 
tavica; po velikoj udoli hrptene peraje, koja kod Bl. tentacularis-a 
je jedva zabilježena. 


Nuova specie di bavosa dal mare della 
Dalmazia. 


Testa grossa, guancie rigonfie. Il profilo anteriore superiore 
ascende rapidamente poco convesso fino innanzi il centro del- 
l'occhio, poi fortemente convesso fino alla culminazione dell’ orbita 
donde rapidamente discende, forma un insenatura e poi nuova- 
mente ascende fortemente inarcato, così che la culminazione del- 
l’occipite è ben più alta di quella dell’orbita. Dall’ occipite, il pro- 
filo ascende dolcemente fino al principio della dorsale, da dove ap- 
pena convesso discende fino quasi alla base della caudale. Regione 
infraorbitale e postorbitale profondamente solcata. Gli occhi sono 
grandi toccano il profilo superiore del capo, il loro diametro è 
circa un quarto della lunghezza del capo e poco minore della 
distanza che li separa dalla punta del muso. Tentacoli sopraor- 
bitarli impostati in corrispondenza del centro dell’ occhio, non 
differenti nei due sessi, ordinariamente poco più lunghi del dia- 
metro dell’ occhio, grossi, palmati in forma di aletta, coi lobi 
conici decrescenti in lunghezza dall’ innazi, in numero variabile, 
da quattro a sette. Le narici stanno ai quattro vertici di un tra- 
pezio isoscele, le superiori fra loro più vicine che non le inferiori 
e distanti da queste più che queste fra di loro. Le narici inferiori 
sono all’ altezza del punto più basso. dell’ occhio, la pelle che le. 
riveste forma un tubo più o meno alto, all’ orlo superiore del 
quale ci sono due o tre propaggini coniche distanti fra loro. Le 
narici superiori sono all’ altezza del centro dell’ occhio, anche su 
queste, come in nessuna altra specie di Blennius della quale. 
conosco la descrizione, ci sono tentacoli, questi consimili a quelli 
delle ‘narici inferiori anzi spesso piu cospicui. D’ambe le parti, 
poco: dietro al tentacolo della narice superiore, stà un’ appendice. 
conica cutanea abbastanza lunga, semplice e bifida, e un’ altra 
sifnile. subito dietro gli occhi sull’ occipite; al margine posteriore. 


111 


di questo vi sono tre grandi pori, i due laterali spesso prodotti 
in una breve appendice informa di tronco di cono. D' altri pori 
ancora é disseminato il capo, dei quali, una linea per parte presso 
gli occhi, questa inferiormente si allontana dagli occhi avvicinan- 
dosi alla mascella; un poro vistoso sotto ognuna delle nari in- 
feriori e una linea di pori per parte lungo il margine preoperco- 
lare convergenti sul mento. Il mascellare superiore arriva in ad- 
dietro sotto alla corrispondenza del margine posteriore dell’ occhio. 
Tutte due le mascelle hanno un robusto dente canino per parte. 

La dorsale incomincia in corrispondenza del margine preo- 
percolare, non è congiunta colla caudale, ha una profonda in- 
cisura, essendo l’ ultimo raggio pseudospinoso appena la meta 
in lunghezza del primo raggio molle; la parte anteriore di questa 
pinna è poco piu alta della spinosa. Pettorali elittiche lunghe 
quanto il capo, arrivano con la punta fino in corrispondenza del 
foro anale. La pinna anale incomincia sotto la base del penultimo 
raggio spinoso della dorsale ed è poco pìù bassa di questa. Nei 
maschi, l’ anale ha due raggi pseudospinosi, il primo lungo la 
metà del secondo e questo circa la metà del successivo molle; la 
pelle che riveste detti due primi raggi é rugosa, già in Febbraio, 
all’ estremità del raggio si gonfia formando una escrescenza ces- 
pitosa. Nelle femmine ha per solito un solo raggio corto, questo 
non pìù corto della metà del sucessivo anale. Caudale rotondata, 
più breve delle pettorali, lunga quanto è alto il corpo in cor- 
rispondenza del primo raggio anale. Ventrali lunghe circa °/, delle 
pettorali, esternamente vedonsi formate da due soli raggi, l’an- 
teriore '/, più corto del posteriore. — Denudati, non ho potuto 
scorgere che questi constino di più raggi addossati. 

La linea laterale parte dall’ incominciamento della fessura 
branchiale, scorre dolcemente inarcata lungo il quinto superiore 
dell’ altezza del corpo e termina prima della corrispondenza della 
punta delle pettorali. Il foro anale è sensibilmente più prossimo 
alla punta del muso che non alla base della caudale. L’ uscita 
del canale urogenitario, più prossimo al primo raggio anale che 
non al foro anale, in ambi i sessi è prodotto in un’ appendice, 
più lunga nei maschi che nelle femmine; in queste, dietro detta 
appendice all’ epoca degli amori, da una e dall’ altra parte della 
base del primo raggio anale c'è un rigonfiamento arcuato della 
pelle, volto in avanti 


112 


Colore del corpo e delle pinne, bruno verdastro o giallastro. 
Corpo cosperso di minutissim punti neri, con circa nove fascie 
doppie trasversali bruno scure sui fianchi, più larghe sulla parte 
dorsale; gli spazi chiari fra queste brillano di lucentezza vitrea. 
Sui raggi delle pinne, punti bruno rossi, disposti in serie longitu- 
dinale, più pallidi sulle pettorali e sulla caudale. Frequentemente, 
in primavera, fra il 1° e 2° raggio della dorsale c'è una macchia 
rotonda di colore turchino, o parte turchina e parte rossa. 

Questa specie non rara nelle acque marine di Spalato, do- 
vrebbe essere di piccola statura, essendo il più grande individuo 
da me fin’ ora veduto, un maschio lungo 52 mm. colto in marzo, 
con “vistosissimi rigonfiamenti della pelle alla punta dei due primi 
raggi anali. 

Si distingue da tutte le altre specie di Blennius per avere 
anche le narici superiori fornite di tentacoli i quali sono per so- 
lito più cospicui di quelli delle narici inferiori. È intermedia fra 
il BI. gattorugine (Willough.) e il LI. tentacularis (Brünn.), dal 
primo dei quali differisce ancora: per la statura molto minore; 
per il profilo anteriore del capo più ascendente, meno piegato al- 
l’indietro; forma e lunghezza dei tentacoli sopraorbitarii e di quelli 
delle narici inferiori, i primi dei quali nel BI. gattorugine sono di 
forma fogliacea, frangiati anteriormente e posteriormente e i se- 
condi corti e consimili ai primi; differisce anche: per avere co- 
stantemente 12 e non 13 raggi spinosi nella dorsale e per la pro- 
fonda incisura di questa pinna; per i robusti denti canini in ambe 
le mascelle, i quali denti mancano assolutamente al Bl. gattoru- 
gine nella mascella superiore e nell'inferiore sono piccolissimi; 
differisce anche per il colore. Si distingue dal Bl. tentacularis 
ancora per: la forma più tozza; il numero minore dei raggi delle 
pinne; la profonda incisura nella dorsale, la quale non è punto o 
appena marcata nel BI. tentacularis, e infine per la lunghezza e 
forma dei tentacoli. 


Tab; V. 


Glasnik hrv. nar. druztva. God. VII. 


‘ds "u 'qWOIOM IITUTUOAZ snruugig 


Fauna fossile terziaria di Markuševec in 
Croazia. 


Con un Elenco delle Dreissensidae della Dalma- 
zia, Croazia e Slavonia. 


Descritta da 


S. Brusina. 


Prefazione. 


L’ Accademia Croata delle Scienze ha in pronto da più anni 
21 tavola, maestrevolmente disegnate, in gran parte sotto diretta 
mia direzione, da quel bravo artista, che si era il def. R. Schönn 
di Vienna. Tavole queste destinate ad illustrare la mia fauna dei 
molluschi continentali fossili della Dalmazia, Croazia, Slavonia e 
degli altri paesi slavi meridionali. 

Messomi nello scorso inverno al lavoro — colla speranza di 
poterlo finalmente consegnare alle stampe — fra le altre cose, 
ho dovuto rivedere anche la fauna di Markuševec, della quale 
non me n'era occupato punto da più anni. Oltre alle poche 
specie che si trovavano cioè da detta località nel Museo Nazio- 
nale Croato e che descrissi nel 1884,! altre ce n’ erano non 
per anco determinate. La revisione della piccola raccolta di Mar- 
kusevec mi fece accorto della parentela esistente fra questa fauna 
e quella di Leobersdorf nell’Austria inferiore?. A ristudiarla mi 


1 S. Brusina. Die Fauna der Congerienschichten von+Agram in Kroatien 
(Beiträge zur Paläontologie Oesterreich-Ungarns uni des Orients. III Bd. Wien 
1884, 134(10) — 138(14). 

2 R. Handmann. Die fossile Conchylienfauna von Leobersdorf im Ter- 
tiärbecken von Wien. Mit 8 Figurentafeln. Münster 1887. 

8 


114 


erano necessari nuovi materiali. Mi rivolsi ad un nostro racco- 
glitore; ma purtroppo nulla ho potuto ottenere. Questo rifiuto ha 
il merito d’ avermi fatto scoprire inattesi tesori nella stessa località. 

Ai 27 dello scorso marzo mi sono cioè recato a Markuševec, 
raccolsi poche cose sul ,Kelekovo polje“ ' e presi meco dei pezzi 
di sabbia compatta, che vedeva zeppa di avanzi d’ animali 
fossili. Dilavandola ai 29 dello stesso mese ho scoperto una ri- 
chissima microfauna contenente rare vertebre, dentini ed otoliti 
di pesci, gran numero di conchiglie di molluschi d aque 
più o meno dolci, salse e qualcuna di terra, frammenti di brio- 
zoi, numerose valve di ostracodi, tubuli di serpulidi, 
aculei di echinodermi, spicole di spugne e forme numerose 
di foraminiferi. — Da allora fino ad oggi si continuò a 
raccogliere e dilavare, a sciegliere e dividere, a determinare e 
descrivere, ed ecco il risultato di due mesi di lavorio. 

Siccome adunque prima del venturo inverno purtroppo non 
sarà finita la mia fauna dei nostri paesi, siccome ci vorrà del 
tempo fino a che sarà possibile di far disegnare le tante specie 
nuove scoperte nel ,Kelekovo polje“, ritengo utile di pubblicare 
intanto queste note prevventive, collo scopo di attirare sopra 
di loro l’ attenzione dei naturalisti. Attendo impaziente le loro 
osservazioni ed a sempre maggior lustro e progresso della scienza 
ben volentieri ne farò tesoro per la detta mia fauna. 

La monografia del 1884 sulla fauna degli strati a Congerie 
degli immediati dintorni di Zagabria (Zagreb dei Croati, Agram 
dei Tedeschi), tratta nella sua parte principale della. località di 
Okrugljak, la prima e la più vicina alla metropoli croata. Okrugljak 
ci diede fino allora ben 70 specie; ora ne conosciamo più di 80. 

La fauna del ,Kelekovo polje“ del villaggio di Markuševec 
non ci diede allora che 11 specie. Di queste 8 soltanto abbiamo 


ı 1 „Kelekovo polje“ trovasi sul pendio del colle detto ,Mik u- 
lasov brieg“ fra questo ed il colle detto ,Vina brieg“, neppure 10 mi- 
nuti a N. del cimitero. Markuševec — altrimenti anche detto Sv. Šimun 
— giace a N.N.0. della metropoli croata Zagabria quasi a 7!/, chilometri 
di distanza in linea retta, calcolati dal duomo della capitale alla chiesa del 
villaggio, mentre per la strada carrozzabile ve ne sono 11. — Il mio collega 
Dr. G. Pilar calcolò esattamente la posizione a N.20°0.; dietro la sua opera 
delle coordinate, la chiesa di Markuševec trovasi a 243 metri di altezza sopra 
il livello del mare, ed a 45° 52‘ 39“ di latitudine, 13° 40‘ 49‘ di longrndine 
— Il ,Kelekovo polje“ giace a maggior altezza della chiesa. 


115 


determinate; 3 erano allora indeterminabili per non aver altro 
delle stesse che pochi frammenti. Eccone il catalogo: 


1. Dreissena subglobosa Partsch. 


„ 
. Melanopsis Martiniana Ferussac. 
È vindobonensis Fuchs. 
Bouéi Férussac. 
pygmaea Partsch. 


2. È Sp. 

3. Adacna sp. 

4. 4 Sp. 

5. Neritona Martensi Brusina. 
6. Neritodonta Pilari 

7 

8. 

9 : 

10. a 

Li È 


Krambergeri Brusina. 


Come l’ avea già supposto la seconda specie di Dreissena 
va realmente ascritta alla D. o meglio Congeria spathulata. Di 


più ancor allora ci era nota la: 


12. Melanopsis impressa Krauss, che abbiamo tralasciato per 


pura svista. 


Quì segue 1 elenco completo dei molluschi oggi giorno no- 
tici da Markuševec e più specialmente dal ,Kelekovo polje“: 


Classis Gasteropoda. 
Ordo Pulmonata. 


Familia Limacidae. 
Familia Helicidae. - 


Familia Succineidae. 


Familia Limnae'dae. 


1. Limax sp. 
2. Helix sp. 


3. Succinea sp. 
4. Limnaea sp. 


5. x sp. 

6. Planorbis Borellii Brus. n. sp. 
TE ; verticillus EEE 
8. 4 Sabljari REPUTO 
SÈ > piytophoaria:; ssi. 
10. 5 Lazići SJ 
11. E micromphalus Fuchs. 
42. È Marinkovici Brus. n. sp. 
13: x sp. 


* 


116 


Ordo Prosobranchia. 
Familia Melaniidae. 


Familia Hydrobiidae. 


14. Melania sp. 
15. Melanopsis impressa Krauss. 


16. 
Lili 
18. 
19. 


20. 


31. 
38. 
39. 
40. 
41. 
42. 


Martiniana Fer. 
vindobonensis Fuchs. 
textilis Hand. 
scripta Fuchs. 

5. JE tesserula 

Brus. 
defensa Fuchs. 
var. trochifor- 
mis Fuchs. 
Boući Fer. 
‘contigua Hand. 
obsoleta Fuchs. 
austriaca Hand. 
pentagona Brus. n. sp. 
striehiralaläl 
pygmaea Partsch. 
Handmanni Brus. 
Krambergeri „ 
Bogdanowi Brus. n. sp. 
Blanchard" Free 
sp. 
sp. 
sp. 


2 


. Melanoptychia paradoxa Brus. n. sp. 


È rarinodosa „ , , 
Baglivia rugosula no 
: goniogyra Miek 

a strongylogyra N: 

: streptogyra non» 

2 ambigua nr 
Hydrobia Vidovići PI 
S taediosa piši aii ja 

5 atropida pre 

5 monotropida 5 ,» 

5 ditropida „nm 

2 polytropida BT: 


Familia Valvatidae. 


Familia Orygoceratidae. 


Familia Cyclostomidae. 


Familia Neritidae. 


48. Hydrobia sp. 

49, : sp. 

DO. 3 sp. 

Sdi > Sp. 

92. Bythirella scitula Brus.“nm. ep. 
53. Caspia Dybowskii N RE 
D4. JU obtusa RR 

DD. „ir acıenla SIRIO E 
56. se: Viti ER 
DI. i. inceria 5 a 
98. Pyrgula angulata Fuchs. 

59. Micromelania laevis (Fuchs). 

60. , Radmanesti (Fuchs). 
61. : sulculata Brus.n. sp. 
62. 5 Imeolata io a 
63. f gracilis EN vno 
64. i Sp. 

69. 1 sp. 

66. Prososthenia cf. serbica Brus. 

67. 3 croatica Brus. n. sp. 
68. Valvata gradata Fuchs. 

69. 4 cyclostrema Brus. n. sp. 
70. g leptonema BI ss 
71. L debilis Fuchs. 

1% E simplex È 

13: g sp. 

74. Orygoceras corniculum Brus. n. sp. 
75. a flloeinetum ig, gl 
76. A cultratum Sd 6. 
21. È cnemopsis ie raji 
78. Cyclostoma Jagići IE TERRI 
79. Neritona Martensi Brus. 

80. Neritodonta cf. nivosa (Brus). 

81. È Pilari Brus. n. sp. 
82. 3 Cunići ia; 
83. x serrulata abita 
84. 5 lothiellatapoi8 9 00.:: 05 
85. : Sp. 


118 


Classis Pelecypoda. 
Ordo Tetrabranchia. 
Familia Dreissensidae. 86. Congeria subglobosa Partsch. 
87. i Partschi Czjzek. 
88. 3 spathulata Partsch. 
89. > mytilopsis Brus. n. sp. 


90. R rhamphophora „ „ , 
DI, si Doderleini N? 
99, P Gitneri er 
Familia Cardiidae. 93. Limnocardium conjungens (Partsch.) 
94. 5 Jagici Brus. n. sp. 
95. 3 desertum (Stol.) 
96. ; Kosici Brus. n. sp. 
37. E margaritaceum Brus 
n. sp. 
93. M sp. 
33. ? sp. 
100. sp. 
Familia Cyrenidae. 101. rižom sp. 


Gettiamo uno sguardo su questo catalogo. Prima di tutto 
osserveremo contenere un buon numero di specie indeterminate, 
le quali ci dimostrano, che la fauna di Markuševec non è punto 
esaurita. Cosa ben naturale, chè dopo due mesi di lavoro non 
può dirsi chiusa questa partita, anzi possiamo già da questo mo- 
mento dire, che il materiale non determinato contiene un numero 
ancor più grande di specie nuove e che ogni partita sinora rac- 
colta conteneva sempre qualche novità. 

In secondo luogo da nell’ occhio il numero straordinario di 
specie nuove, che ben oltrepassa il 50%. Questa circostanza va 
a confermare ancora una volta la verità del fatto, che ogni 
nostra fauna locale porta alla luce delgiornonuove 
specie, nuove forme anzi tipi nuovi come lo sono i 
generi Baglivia e Caspia. 

In terzo luogo questo catalogo ci offre il caso non meno 
sorprendente d’una fauna locale, che sta in relazione con faune 
recenti e fossili d’ogni dove. Da una parte cioè sembra aver 
relazione colla fauna recente del lago di Baikal. Dall’ altra è 
certo aver connessione con quella del Mar Caspio, come lo dimo- 


219 


strarono, per localita corrispondenti a Markuševec, Fuchs, Fontan- 
nes !, Grimm ? ed altri. 

Se passiamo a confrontare la fauna di Markuševec, colle fau- 
ne fossili piu o meno equivalenti, ben tosto ci persuaderemo delle 
sue relazioni con quelle dell’ Austria inferiore e dell’ Ungheria, 
della Serbia e della Russia meridionale, finalmente con quelle pure 
della Dalmazia, della Bosnia ed Erzegovina, della Grecia. 

Incomincieremo dal confronto della fauna fossile di Marku- 
ševec con quella vivente nel lago di Baikal. Come vedremo 
nella parte speciale di questo lavoro, il nuovo genere Ba- 
glivia, appena trova nel genere Liobaikalia alcunchè di simile. 
Così pure qualche nostra Valvata ricorda specie dello stesso ge- 
nere dal lago di Baikal. 

Il secondo tipo d’ importanza si è il genere Caspia. L’il- 
lustre zoologo Polacco Dr. W. Dybowski, al quale dobbiamo gli 
interessantissimi lavori sui gasteropodi del Lago di Baikal e del 
Mar Caspio, fondò questo genere per una serie di specie minute 
del Mar Caspio. Noi abbiamo adunque scoperto delle Caspia 
a Markuševec, ove sono comuni e vi si presentano in varie forme. 

La presenza di questo genere vivente del Mar Caspio, allo 
stato fossile a Markuševec è della massima importanza, perchè 
prova sempre più, che la fauna vivente nel Mar Caspio è un po- 
vero avanzo della richissima fauna fossile del terziario dell’ Un- 
gheria meridionale, della Croazia e Slavonia, del Banato, della 
Serbia ecc., sebbene anche di recente si vuol porre in dubbio 
questo fatto. 

Dybowski fu il primo a provare, che i nostri generi Zagra- 
bica e Micromelania, vivono ancor’ al giorno d'oggi nel Mar 
Caspio. A questi ora si aggiunge il genere Caspia. 

Il confronto stabilito fra la fauna fossile dei dintorni di 
Zagabria, e la vivente del Mar Caspio rigettò le ipotesi di Hum- 
boldt, Peschel ed altri sull’ origine e sulla connessione del Mar 
Caspio e della sua presente fauna 3. Mentre si andavano cioè 
cercando le fonti della fauna caspia e nel Mar Nero, e nel Mare 


1 Congrès Géologique international. Compte rendu de la 2me Session, 
Bologne 1881. Bologne 1882, 268. 

? Archiv für Naturgeschichte. 58 Jahrg. I. Bd. Berlin 1892. 195. 

3 O. Peschel. Neue Probleme der vergleichenden Erdkunde. 2 Auflage. 
Leipzig 1876, 87, 117, 172, 174. 


120 


del Polo !, i nostri _ studi e le nostre ricerche ci hanno condotto 
a cercarle in Croazia, nei terreni del terziarzio superiore dell’ Un- 
gheria meridionale e degli altri paesi dei Balcani. 

Chi s' interessa della questione legga l’ importantissimo la- 
voro del Dybowski ?. i 

Terzo tipo generico importante della presente fauna è il ge- 
nere Melanoptychia, il quale la mette in relazione colla fauna 
fossile dell’ Erzegovina. È vero che le due specie scoperte a 
Markuševec si scostano assai dal tipo erzegovese; pure la loro 
parentela è certa. 

Finalmente le Melanopsts Bogdanowi Brus. e M. Blanchardi 
Brus., appartenenti ambedue al sottogenere Melanosteira Oppen- 
heim, mettono in relazione la nostra fauna con quella della 
Grecia. 

Confrontata la fauna di Leobersdori nell’ Austria infe- 
riore colla nostra riscontransi le seguenti specie comuni alle due 
località : 


Melanopsis impressa Krauss 
= Martiniana Fer. 
5 textilis Handm. 
= Boući Fer. 
È contigua Handm. 
: austriaca x 
; pygmaea Partsch 
A Handmanni Brus. 
? Congeria subglobosa Partsch 
È spathulata 8 


Tihany presso il lago di Balaton in Ungheria ha di co- 
mune con Markuševec: 


Melanopsis Boući Fér. 
A pygmaea Partsch. 
Micromelania laevis (Fuchs) 
# Radmanesti (Fuchs) 


1 A. Middendorf. Reise in dem äussersten Norden Sibiriens. 318. — Beiträge 
zu einer Malacozoologie Russlands. St. Petersburg II 

? Die Gasteropoden-Fauna des Kaspischen Meeres (Malakozoologische 
Blätter. Neue Folge — Zehnter Bd. Cassel 1891). 


Valvata gradata Fuchs 
a debilis È 
3 simplex „ 


Sono comuni a Markuševec ed a Kup presso Papa in Un- 
gheria: 


Planorbis micromphalus Fuchs 
Melanopsis impressa Krauss 

8 Martiniana Fer. 

a scripta Fuchs 

È Boući Fćr. 

2 pygmaea Partsch. 
Micromelania Radmanesti (Fuchs) 
Congeria Partschi Cžjžek. 


Le specie comuni a Radmanest nel Banato d’ Ungheria 
ed a Markuševec sono: 


Planorbis micromphalus Fuchs 
Melanopsis Martiniana Fer. 

> defensa Fuchs 

7 obsoleta „ 
Pyrgula angulata h 
Micromelania laevis (Fuchs) 

; Radmanesti (Fuchs) 
Limnocardium desertum (Stol.) 


È verosimile, che ulteriori ricerche, ed una determinazione 
più omogenea, fatta in base a confronto diretto delle forme — 
perchè alcune, che oggi sono classificate sotto differenti nomi ge- 
nerici e specifici si dimostreranno forse identiche — aumenterà il 
numero delle specie comuni colle altre località. 


Ci resta finalmente di mettere a confronto la fauna di Mar- 
kuševec, la quale abbiamo detto nel 1884: ,l' orizzonte a 
Lyrcaea“, colla fauna di Okrugljak, cioè dell „orizzonte a 
Valenciennesia“. 

Prima di tutto è innegabile, che fra queste faune, FEAR pros- 
sime l una all’altra e nello spazio e nel tempo, ci sono tanto 
pochi punti di contatto, che danno luogo alle più serie conside- 


122 


razioni al paleontologo come al zoologo, al geologo come al 
filosofo. Noi ci limiteremo qui a constatare i fatti, astenendoci da 
ogni spiegazione più o meno ipotetica. 

Incominciando dal confronto delle classi osserveremo, che 
ad Okrugljak — calcolando anche le specie non determinate 
— igasteropodi sono rappresentati da 36 specie ed 
i pelecipodi da 34 specie! Aggiungasi, che i gastero- 
podi si trovano inassai piccolo numero d' esemplari 
mentre i pelecipodi sono rappresentati in gran nu- 
mero di individui. 

A Markuševec troviamo proporzioni del tutto inverse. I g a- 
steropodi sono rappresentati da ben 85 specie, i pe- 
lecipodi invece — contando sempre anche le specie non de- 
terminate — da appena 16 specie. Di più mentre i ga- 
steropodi sono rappresentati in numero grandis- 
simo di individui, i pelecipodi trovansi in piccol 
numero d’esemplari, a meno che non si calcolino i nume- 
rosi esemplari embrionali, che gioverà notare, già allora periti in 
quel primo stadio di sviluppo. 

Continuando col confronto dei generi e tralasciando 
quelli rappresentati da specie non determinate, è 
assai importante di rilevare, che ad Okrugljak mancano del 
tutto i generi: 


Neritona Baglivia Melania 
Neritodonta Prososthenia Melanoptychia. 
Cyclostoma Caspia. 


A Markusevec poi invano si cercheranno specie 
dei generi: 


Valenciennesia Zagrabica Dreissenomya. 
Lytostoma “ Vivipara 
Boskovicia Bythinia. 


Ad Okrugljak domina il genere di pelecipodi 
Limnocardium (Adacna) con ben 27 specie i cui indivi. 


1 Si confronti l’ elenco delle specie d’Okrugljak nel nostro lavoro già 
citato a pag. 129(5)—130(6). Si sotto intende, che quì non possiamo far cal- 
colo delle nuove scoperte ancora inedite, che puneniane, come abbiamo detto, 
almeno ad 80 le specie di Okrugljak. 


dui sono i primi a trovarsi colà, e fra queste avvi 
gran numero di specie di grandi dimensioni. 

A Markuševec sono invece i gasteropodi del ge- 
nere Melanopsis, i quali hanno la maggioranza con 20 
specie, e se vi si aggiungono la Melania e due Melano- 
ptychia, arrivano a 23 specie in numero grandissimo 
di individui. Fra le Melanopsis poiriscontriamole più 
grandi del genere,sia fra le fossiliche fra le viventi, 
e fra queste sonorappresentatiisotto generi Lyrcaea 
e Melanosteira, dei quali non v ha traccia ad Okru- 
eljak. 

Parlando delle specie diremo, che i generi Planorbis, Hy- 
drobia, Pyrgula, Valvata ecc. sono sì comuni alle due località, 
ma pure le specie sono di tipo differente. Le sole specie co- 
muni sono: 


Melanopsis defensa Fuchs 
Micromelania laevis (Fuchs) 
Congeria Partschi Cžjžek 


e di queste le prime due hanno un abito proprio. 
Finalmente possiamo indicare altre tre specie, le quali si 
assomigliano e perciò le possiamo dire vicarie: 


Okrugljak: Markuševec: 
Melanopsis decollata Stol. co M. Handmanni Brus. 
Limnocardium Majeri (M. Horn.) co L. Jagici 3 
a otiophorum Brus. co L. desertum (Stol.). 


A queste si potrebbero ancora aggiungere un’ Hydrobia ed 
un Orygoceras vicarizzanti, ma le cui specie sono indeterminate. 


Per ciò che riguarda il sistema abbiamo seguito quello del 
nostro illustre collega il Dr. Paul Fischer del Museo di Parigi; 
ora che è completo il suo magnifico manuale. Lo stesso segue il 
metodo più universalmente in uso, d’ incominciare cioè cogli ani- 
mali superiori. Al giorno d’oggi si preferisce da molti l’ ordine 
inverso; perciò, che tenendosi alle teorie discendentali, i primi a 


popolare la terra furono gli organismi inferiori. Ciò è giusto; ma 
dal lato pratico l’ordine finora più in uso è preferibile. Fra le 


124 


tante ragioni basti ricordare questa, che la piu gran parte degli 
specialisti — a ragione — mettono in capo ai generi le specie 
tipiche o caratteristiche, ora è illogico di seguire. p. e nell'ordi- 
namento delle classi, famiglie e generi un ordine ascendentale, e 
nel coordinare le specie il discendentale. 

Siccome, per determinare alcune delle nostre forme, mi era 
necessario il confronto diretto colle forme finora note, così ho 
dovuto rivolgermi ai colleghi, colla preghiera di volermi mandare 
in comunicazione esemplari originali o duplicati. Devo perciò 
esprimere le mie grazie le più sentite al Sig. Teodoro Fuchs di- 
rettore della sezione geologico-paleontologica dell’ i. r. Museo di 
Storia Naturale di Corte a Vienna, ai Si. Lajos Roth de Telegd 
capo-geologo e Julius Halavats geologo di sezione del r. Istituto 
Geologico Ungherese a Budapest, finalmente al P. Rodolfo Hand- 
mann ora a Mariaschein in Boemia. 

Non minori grazie devo al mio vecchio amico il parroco di 
Markuševec Ivan Jagić, al maestro Josip Cunié ed allo studente 
di legge Ivan Gitner, i quali mi furono di grande ajuto nella rac- 
colta dei fossili. Nè va dimenticato del diligente e coscienzioso 
ajuto prestatomi dal nostro assistente provvisorio Antun Malčević 
nella ricerca delle specie minute dalla sabbia dilavata. 


Zagabria 28 Maggio 1892. 


I. 
Molluschi della formazione a Congerie. 


Classis Gasteropoda. 
Ordo Pulmonata. 
Familia Limacidae. 
Genus Limax L. 1758. 
Limax sp. 

Le specie di questa famiglia sono ovunque rare. Dall’Austro- 
Ungheria sono conosciute la Sansania crassitesta (Reuss) della 
Boemia, ed i L. agrestis L. e L. arborum Bouch.-Cant. del plei- 
stocene della Moravia. 

Questa si è la prima specie della famiglia scoperta nei nostri 
paesi: ma non azzardiamo imporle un nome avendo scoperto una 
sola limacella. Sembra prossima al Lömax (Heinemannia) plio- 
ligustica Sacco della Liguria. 


Familia Helicidae. 
Genus Helix L. 1758. 
Helix sp. 

L’ unico esemplare finora trovato è così sformato e difettoso 
nelle sue parti che si è impossibile ogni determinazione, non 
soltanto relativamente alla specie, ma anche al sottogenere, al 
quale può aver appartenuto. Unico nostro scopo si è di consta- 
tare | esistenza di una specie di questo genere terrestre a Mar- 
kuševec. 

Familia Succineidae. 
Genus Succinea Drap. 1801. 
Succinea sp. 

Abbiamo raccolto un solo esemplare di questo genere, e 
sebbene & ben conservato non siamo in grado di determinarlo, 
per non avere alcuna specie d’ altri paesi colla quale confron- 
tarlo. Sembra appartenere a specie della sezione Lucena Oken. 


Familia Limnaeidae. 
Genus Limnaea Lam. 1801. 
Limnaea sp. 
Anche di questa famiglia abbiamo trovato tre soli esemplari 
e tutti apicali, per cui non ci resta altro che fissare la presenza 


126 


del genere a Markuševec. Ad ogni modo sembra d' aver a fare 
con una specie prossima alla Limnaea o Limnophysa trunca- 
tula Müll., la ben nota specie vivente comunissima in Croazia, 
come in tutta 1 Europa. 


Limnaea sp. 

Un unico frammento apicale sebbene è specificamente indeter- 
minabile, pure è genericamente importante, perchè appartenne 
assai probabilmente a specie del sottogenere Acella ed in tal 
caso doveva essere prossima alla Limnaea acuaria Neum. degli 
strati a Paludine della Slavonia. 


Genus Planorbis Guettard 1756. 
Planorbis Borellii Brusina n. sp. 


Ho scoperto un unico esemplare ed anche questo purtroppo 
difettoso; con tutto ciò non v' ha dubbio alcuno appartenere a 
specie particolare del tipo del Planorbis indicus Bens. (P. exu- 
stus Desh.)!. Per ora ed in mancanza d’una figura non pos- 
siamo che rimandare il lettore, per farsene un idea, alla figura 
della specie vivente dell’ India. 

I Planorbis di dimensioni maggiori del tipo del P. corneus 
L., o del P. indicus Bens. sono rarissimi negli strati a Gongerie 
ed a Paludine della Croazia e Slavonia. L’ unico esemplare maggiore 
che possediamo dalla Slavonia si è il P. Sulekianus da Caplja, 
dal quale il nostro si distingue per non avere |’ ultimo giro in- 
torno all’ ombelico carenato. 

Dedico questa specie ai miei carissimi amici i Conti Uberto 
ed Ugo Borelli di Zara, distinti patriotti, ai quali il nostro museo 
va debitore di varie rarità zoologiche dalmate; basti dire del 
Syrrhaptes paradoxus Pall., e del Coccystes glandarius L. fra 
gli uccelli, del Triton olearius L. fra i molluschi. 


Planorbis verticillus Brusina n. sp. 


Specie minutissima, la quale non ha neppure 1®®- di al- 
tezza su circa 1'/,%% di massimo diametro. È molto caratte- 
ristica, e non v ha dubbio rappresentarci una specie nuova di 
tipo particolare, nulla conoscendo io di simile fra le specie estinte. 


1 Hanley S. and Theobald W. Conchologia Indica. London 1876, 18, t. 
IIMLTA0 41/40, £ 10: 


127 


Tanto la parte di sopra, apicale, quanto la parte di sotto, 
cioè | ombelicale, sono quasi egualmente infossate, o per meglio 
dire concave. L’ ultimo giro sopra e sotto, cioè attorno I ombe- 
lico si innalza formando si direbe quasi una carena ottusa. La 
periferia, cioè la metà dell’ ultimo giro è pure formato ad angolo, 
così che I’ ultimo giro forma tre angoli, uno cioè sopra, uno alla 
sua metà ed uno sotto. Quella parte poi del giro, la quale sì 
trova fra l’ angolo di sopra e la periferia è o piana od al- 
quanto incavata, cioè concava, ma mai arrotondata o convessa 
come lo si vede nella più gran parte dei Planorbi. Lo stesso di- 
casi della parte opposta fra la periferia e l angolo di sotto. 
L’ apertura si apre, come di solito nei Planorbi, cioè alquanto 
per traverso; siccome poi l’ultimo giro ha jtre angoli, così | aper- 
tura osservata di faccia riesce a forma di cuore. 

Nell’ interno dell’ apertura osservasi che il labbro esterno è 
assai leggermente ingrossato, circostanza questa, la quale ci prova, 
che ad onta della sua piccolezza la conchiglia è pure adulta, seb- 
bene non ha che 8—3!/, giri. Dall’ altra parte poi abbiamo anche 
un altra prova diretta, che la conchiglia non arrivava a maggiore 
dimensione, perchè la specie è comune, e fra i tanti esemplari 
completi o frammenti, mai si trovò frammento d’ esemplari 
maggiori. 

Per la sua forma questa specie rammenta un fusaiuolo in 
miniatura, come tanti se ne vedono di antichi nei musei, ed è 
perciò che lho chiamato P. verticillus. 

Fra le specie viventi le minute indiane, come sono i P. 
Cantori Bens., P. trochoideus Bens., P. umbilicalis Bens., mo- 
strano lo stesso tipo. Più di tutte assomiglia a questo nostro il 
P. sindicus Bens. del Bengala 1, il quale è pure minuto, ma circa 
di doppia grandezza del nostro. 


Planorbis Sabljari Brusina n. sp. 


Questa forma ha l’eguale numero di giri della precedente 
(3—3!/2), è però notevolmente più depressa e più larga, ha cioè 
circa Y,mwm. di altezza e 2"®- di larghezza o massimo diametro. 
Nella sua forma è simile alla precedente, ma gli angoli dell’ ul- 
timo giro sono senza confronto meno acuti; l’ angolo della peri- 


1 Hanley S. and Theobald W. 1. e. 18, t, 40, f. 4—6. 


128 


feria è ben inteso eguale, ma quello attorno l’ ombelico è molto 
più ottuso, quello poi della parte superiore lo è ancora più, anzi 
qualche volta manca del tutto, ed in tal caso la parte superiore 
del giro è alquanto convessa e sempre poi convessa in confronto 
del P. verticillus. Segue per conseguenza che anche l’ apertura 
non mostra la forma a cuore come quella della precedente. La 
superficie di questa specie è per lungo striata, da numerosissime 
e finissime striscie visibili naturalmente appena con ingrandimento. 

Assomiglia al P. trochoideus Bens. vivente a Barrakpore 
nell’ India !. | 

Ho dedicato questa forma alla memoria del def. malacologo 
croato M. Sabljar, il più benemerito fra i fondatori del Museo 
Nazionale Croato. 

Queste tre specie sono molto interessanti, perchè vanno ad 
aumentare il numero dei tipi viventi nell’ Asia meridionale, i cui 
simili trovansi sepolti nei nostri terreni terziari. 


Planorbis ptycophorus Brusina n. sp. 


Questo Planorbe ha la forma del P. Sabljari, ma si di- 
stingue tosto dallo stesso per essere costolato come sono le specie 
del sottogenere o della sezione Armiger. 

E rarissimo avendo raccolto finora soltanto 7 esemplari. 

L’ho confrontato col P. (Amiger) geniculatus Sand. (lo 
stesso P. nautileus Michaud non L.) fossile della Francia, col P. 
(Armiger) costatus Klein fossile di Steinheim e col P. (Armiger) 
crista L. (o nautileus L.), quest ultima la ben nota specie re- 
cente e fossile. Specie queste tutte ornate da piccole coste; ma 
non è identificabile a nessuna di queste, mentre non v’ ha dubbio 
trovarsi in stretta parentela col precedente. 

Questo fatto si è pure molto interessante, perchè ci prova, 
che come nei generi Melanopsis, Tylopoma, Prososthenia, Micro- 
melania ecc., trovansi forme liscie ed altre a queste corrispon- 
denti ornate da coste, lo stesso vale anche pel genere Planorbdis. 


usa 


Planorbis Lazići Brusina n. sp. 
1892. Planorbis Laziéi Brus., Oxzomgi cpucke rep. Mauaxoı., 206, 
2. Icon dh? 


! Hanley S. and Theobald W. 1. c. 18, t. 39, f. 4—6. 
2 Tleo.Iouıku amaru 6aık. moryocrposa: Krs, IV. Beorpax 1892. 


129 


Ho raccolto appena 4 esemplari di questa specie, che ho 
già descritto in un lavoro, che si sta stampando negli Annali di 
Geologia di Belgrado. 

Corrisponde precisamente agli esemplari, che ho scoperto a 
Ripanj in Serbia, e precisamente fra questi, come fra quelli, sonvi 
individui dal margine dell’ ultimo giro semplici, altri, nei quali 
tosto presso al margine, ma non sullo stesso nella parte 
inferiore del giro osservasi un solco spirale, il quale fa sembrare 
l'orlo del margine cingolato. 


Planorbis micromphalus Fuchs. 


1870. Planorbis micromphalus Fuchs, Congeriensch. v. Radmanest, 
346(4), t. 14, f. 24—27. 


1874. : f Sandb., Conch. d. Vorwelt, 700. 
1877. 5 3 Fuchs in Fùhrer Excurs. geol. Ge- 
sell., 75. 


Qualche rarissimo esemplare minuto ed uno della grandezza 
di quello figurato da Fuchs cioè alto 17" e largo 3""- Con- 
fronta perfettamente con altro esemplare, che la nostra raccolta 
possiede da Oresac in Serbia. 

Se ben mi ricordo, credo d’aver avvertito, nel mio lavoro 
che si stampa a Belgrado sulla fauna degli strati a Congeri della 
Serbia ed in ispecie di Ripanj, esservi un P. (Segmentina) mi- 
cromphalus Sand.! (non Fuchs) eguale al P. nitidus A. Braun 
(non Müll.) da Mosbach, per cui converrà ancor una volta cam- 
biare il nome al Planorbe tedesco. 


Planorbis Marinkoviéi Brusina n. sp. 


1892. Planorbis Marinkovići Brus., O1ommm CPIICKe rep. NAJAKOJ. 207. 


Questa specie "ho fondata in base ad un unico esemplare 
che ho trovato dilavando il materiale portato da Ripanj a mezzo- 
giorno di Belgrado. Per mezzo della stessa operazione mi sono 
procurato circa un centinajo di esemplari da Markuševec, i quali 
ritengo di poterli senz’ altro identificare alla specie serba. Il detto 
esemplare serbo è di un idea più grande dei nostri. 


1 Die Land- und Sisswasser-Conchylien der Vorwelt. Wiesbaden 1870 
— 1875, 777. 


9 


150 


Possiamo dire essere questa una forma indifferente della se- 
zione Hippeutis; ha circa !/,®" di altezza e meno di 2mm. 
di larghezza. Tanto l'esemplare serbo che i croati sono di co- 
lore bianco candido, e la superficie è ornata da gran numero di 
finissime strie longitudinali. Questa circostanza, poco importante 
a prima vista, ha pure valore caratteristico, perciò che il colore, 
bianco-candido del P. Marinkovici, bianco-grigiastro del P. Sa- 
bljari e bianco-giallastro del P. verticillus, sebbene trovati in ter- 
reno della stessa natura e località, prova che queste specie anche 
in vita erano l'una dall'altra distinte pel loro colorito. 

Con questo non è chiusa la serie delle specie di questa 
località, perchè sono certo trovarvisi ancora almeno una specie. 


Ordo Prosobranchia. 
Familia Melaniidae. 
Genus Melania Lam. 1799. 


Melania sp. 


Diversi frammenti sinora raccolti non lasciano dubbio al- 
cuno trattarsi quì di una delle forme della Melania Escheri 
Brogn., forse la forma detta dactylodes Sand. Alcuni dei fram- 
menti corrispondono alla fig. 22 dell’ opuscolo del Handmann !, 
ma è per me cosa incerta, se la fig. 23 della stessa tavola VIII 


è identificabile alla fig. 22. 


Genus Melanopsis Ferussac 1807. 


Il numero dei Melanopsidi fossili dei nostri paesi è ormai 
grande, eppure continuamente si scuoprono nuove forme. Sarebbe 
ormai necessario di ragrupparle in tanti sottogeneri e sezioni, 
come lo si tentò da molti per le specie recenti, da Handmann 
per le fossili del bacino di Vienna. Quì mi astengo dal farlo, chè 
per ora si tratta soltanto di far conoscere la fauna di Marku- 


ševec. 


1 R. Handmann. Die fossile Conchylienfauna von Leobersdorf im Tertiär- 
becken von Wien. Mit 8 Figurentafeln. Münster 1887. 


131 


Melanopsis impressa Krauss. 


1837. Melanopsis Dufourii Hauer, Vorkomm. foss. Thierr. im tert. 
Becken v. Wien (Bronn-Jahrbuch) 431 
(non Fér.) 

1852. È impressa Krauss, Moll. v. Kirchberg (Würtem. 
Jahreshefte VIII), 143, t. 3, f. 3. 


1657. È È M. Hörnes, Foss. Moll. d. Tertiàr - Be- 
ckens ‘iv. Wien, I, 602, t. 49, f. 16. 

1874. x E Brus., Foss. Binnen-Moll., 47. 

1892. > È Brus , Oo1IONIM Gpllcke Tep. maTaKkoJg., 198. 


Non e rara a Markuševec. La conosceva da questa localita 
ancora nel 1884 ed è per pura svista che non l’ho indicata nel 
numero delle specie di Markuševec nel mio lavoro sui fossili degli 
strati a Congerie dei dintorni di Zagabria. 


Melanopsis Martiniana Fćrussac. 


1823. Melanopsis Martiniana Fćr., Monog. du gen. Mel. (Soc. 
d hist. nat. de Paris. Ser. I) 155 (26), 
t. 2,1. 11-12. 


1853. x E M. Hörnes, Foss. Moll. d. Tertiär- 
Beckens v. Wien, 1, 594 (pro parte), 
t 49, f 1—6, 8, 9 (exclus. fig. 7). 

1574. Ù Brus., Foss. Binnen-Moll., 48. 

1884. i > Brus., Congeriensch. v. Agram, 136 
(19%: 

1892. è 5 Brus., OnIomum CPICKe Tep. NAJAKOJ., 


198. 


Frequente anche in esemplari di perfetta conservazione. La 
varietà più comune è quella che Handmann chiamò var. con- 
stricta, la quale è maestrevolmente disegnata nell’ opera di Hčrnes 
padre alla tav. 49, f. 5 e 6. Altri esemplari corrispondono alla 
fig. 9 della stessa opera. Rarissimi sono gli esemplari corrispon- 


denti alla fig. 2, o, 3, cioè al tipo della specie secondo Hörnes. 


1 E. v. Mojsisovies und M. Neumayer. Beiträge zur Paläontologie von 


Osterreich-Ungarns und des Orients. III Bd. Wien 1884. 
* 


132 


Melanopsis vindobonensis Fuchs. 


1857. Melanopsis Martiniana M. Hornes, Foss. Moll. d. Tertiär- 
Beckens v. Wien, I, 594 (pro parte), 
t. 49, f. 7 (exclus. fig. 1—6, 8, 9). 
1872. j Vindobonensis Fuchs, Ueber d. sogenn. „Ghaoti- 
schen Polymorphismus“(Verhandl. 
zool.-bot. Gesell., XXII), 5, t. 1, 


1483 
1874. : i Brus., Foss. Binnen-Moll. 48. 
1884. € : Brus., Congeriensch. v. Agram, 
: 131-413) 
1892. 5 2 Brus., OJLIOMIIH CPIICKO Tep. MAIAKON., 
198. 


La M. impressa è la piu rara, la M. Martiniana lo è molto 
meno, e la M. vindobonensis è la più comune in questa località. 
Abbastanza spesso trovansi esemplari anche col labbro esterno 
perfettamente conservato. 

A Markuševec sono comuni esemplari, i quali si potreb- 
bero identificare alle M. pyrula Hand., M. capulus Hand., M. 
spiralis Hand., M. Leobersdorfensis Hand., però da una parte le 
figure del Handmann sono tutte poco felici, dall’ altra non azzardo 
identificarle senza il confronto di esemplari originali. Quel che 
più monta poi si è, che se non tutte, certamente la maggior 
parte delle specie sospette or ora indicate, sembrano non altro 
che stadi giovanili delle M. impressa, M, Martiniana e M. vindo- 
bonensis. | 


Melanopsis textilis Handmann. 


1887. Melanopsis Homalia textilis Hand., Foss. Conch. v. Leobers- 
dorf, 15, t. I, f. 12-14. 

1887. > Canthidomus scriptus Hand., 1. c., 31, t. 7, 8 
(non Fuchs). 


Handmann afferma essere questa la specie dominante a 
Leobersdorf; a Markusevec è la più rara di tutte le specie del 
genere sinora determinate, non avendone trovato che quattro soli 
esemplari. L’ho confrontata direttamente con esemplari delle 


133 


M. textilis Hand. e M. scripta Hand. (non Fuchs), per cui non 
v ha dubbio sull’ identità delle specie. 

Devo quì tosto osservare, in primo luogo, che io non trovo 
sufficiente differenza fra la M. textilis e la M. scripta Hand. In 
secondo luogo è poi certo, che la M. scripta Hand. non corri- 
sponde punto alla vera M. scripta Fuchs. La M. scripta Hand. 
è affatto simile alla M. tewtilis dello stesso autore, soltanto che 
la prima, nella parte superiore dell’ ultimo anfratto tosto sotto la 
sutura, ha delle irregolari nodosità. 

La M. scripta Fuchs è maggiore, quasi sempre più larga e 
più globulosa, la spira è più elevata. Abbiamo detto che la M. 
scripta Hand. porta sull’ ultimo giro delle nodosità irrego- 
lari, nella M. scripta Fuchs mostransi dei grossi nodi già 
sul penultimo giro, i quali sono ancor più grossi sull’ ultimo giro. 
Di più questi nodi spesso si prolungano e da nodi diventano 
coste longitudinali, come appunto benissimo lo rappresenta la 
figura del Fuchs. Finalmente in altri esemplari le coste nella loro 
metà s’incavano, ed allora invece di coste si presentano due serie 
di nodi. 

Handmann notò la somiglianza del disegno della sua M. 
scripta colla M. textilis. 

Visto adunque, che la M. scripta Hand. non è identica alla 
M. scripta Fuchs, visto, che la M. scripta Hand. è specificamente 
eguale alla M. textilis Hand., si deve conservare per questa specie 
l’ultimo nome. 

Gli esemplari di Markuševec sono pure nodosi, soltanto 
l'esemplare più piccolo, perchè giovane, è privo di nodosità. 

Se fosse poi realmente necessario di distinguere gli esem- 
plari nodosi dai lisci, allora per la M. scripta Hand. (non Fuchs) 
e per la nostra di Markuševec dovrebbesi creare un nuovo nome. 
Ripeto che ciò non mi sembra naturale, e meno naturale ancora, 
che l una delle forme debba andare a far parte della sezione 
Homalia e \ altra della sezione Canthidomus. Per me l'una è 
la M. textilis tipica liscia, l’altra è la M. textilis var. nodosa. 


Melanopsis scripta Fuchs. 


1870. Melanopsis scripta Fuchs, Congeriensch. v. Tihany und 
Kup, 544 (14), t. 22, f. 1, 2.7" 
1 Jahrbuch der k. k. geologischen Reichsanstalt. Wien 1870. XX. Bd. 


134 


Siccome la maggioranza dei nostri esemplari non corrispon- 
dono all’esemplare disegnato dall’autore, cosi, dietro mia pre- 
ghiera, ha avuto la gentilezza di mandarmi in comunicazione uno 
degli esemplari originali della sua specie da Küp presso Päpa in 
Ungheria. 

Detto esemplare non ha i nodi prolungati a costa, come lo 
sono quelli dell’altro esemplare, dal quale fu tratto il disegno, 
ma porta nodi grossi ed ottusi, ed a questo precisamente cor- 
rispondono alcuni degli esemplari di Markuševec, ove la specie 
non è rara, ma gli esemplari sono tutti male conservati. 

Questa specie presentasi in due varietà. L'una, tipica sa- 
rebbe quella disegnata da Fuchs, coi nodi prolungati a modo 
di costa, ma più spesso divisi in due serie di nodi; ha la spira 
notevolmente più alta e perciò tutta la conchiglia riesce più stretta 
e più lunga. 

L'altra varietà è più globulosa ed ha la spira notevolmente 
più breve, per cui ricorda molto bene un piccolo dado dagli spi- 
goli smussati. I nodi della seconda serie, cioè della serie inferiore 
sono meno pronunciati, spesso appena appena marcati. Questa è 
la varietà la più frequente a Markuševec, e la chiameremo var. 
tesserula. 

Non sarà inutile l’osservare, che anche questa specie pre- 
sentasi in due varietà corrispondenti, o le diremo paralelle. a quelle 
della seguente M. defensa. 


Melanopsis defensa Fuchs. 


1870. Melenopsis defensa Fuchs, Congeriensch. v. Radmanest, 
353 (11), t..14, £ 77—79.! 

1874. : » Brus., Foss. Binnen-Moll. 130. 

1854. 3 GE »  Brus., Congeriensch. v. Agram, 167 (43). 


La nostra raccolta possiede alcuni esemplari, che mi ha 
mandato molti anni addietro il def. Barone Schròckinger. Fra 
questi ve n° è uno precisamente corrispondente alla figura 79 del 
Fuchs, altri identici alle figure 77 e 78, cioè della var. trochi- 
formis Fuchs; uno è più globuloso è tiene la forma di mezzo, 
fra i due estremi disegnati da Fuchs. 


1 Jahrbuch der k. k. geologischen Reichsanstalt Wien 1870. XX. Bd. 


135 


Finora ho raccolto pochi e male conservati esemplari del 
tipo, diversi della variela trochiformis e fra questi alcuni di per- 
fetta conservazione. Ben inteso, vi sono anche esemplari intermedi. 

Sono più di 20 anni, che abbiamo trovato il primo esem- 
plare poco bene conservato di questa specie in Croazia ad Okru- 
gljak; le più diligenti ricerche da parte nostra e d'altri non rie- 
scirono a procurarcene un secondo. Egli è perciò, che nel 1884 
abbiamo espresso il nostro dubbio sull'identità di questo colla 
specie tipica dal Banato. Ora, che abbiamo più di una trentina 
d’esemplari dalla prossima località di Markuševec, possiamo da 
una parte affermare, che gli esemplari croati mostrano un abito 
locale, ma che dall'altra parte sarebbe innaturale di non identi- 
ficarli specificamente alla specie del Banato. 

Fuchs ha osservato molto bene la parentela che esiste fra 
la M. defensa e la M. Bouei. Ci sono esemplari, i quali si possono 
dire di passaggio fra luna e l’altra specie. 

È verosimile, che la M. Boući var. spinosa Hand. e la M. 
Bouei var. doliolum Hand. (tav. VIII, fig. 3—7) vadano riferite 
alla M. defensa. 


Melanopsis Bouéi Férussac. 
1823. Melanopsis Bouéi Fér., Monogr. du gen. Mel., 159 (30), t. 


2, f. 9—10. 

1857. > » (M. Hörn., Foss. Moll. d. Tertiär-Beckens 
v.::Wien,1,.098;1-49, £ I 

1874. 5 ä Brus., Foss. Binnen-Moll. 45. 

1884. : „  Brus., Congeriensch. v. Agram, 137 (13). 


Férussac ci diede un ottima figura di questa specie nella 
sua monografia sopra citata, e l’eguale si trova nella stupenda 
opera, che pubblicò assieme a Deshayes (alla tav. IV, f. 9). — 
Ferussac la ebbe dalla Moravia; nella nostra raccolta conservansi 
pure esemplari da Gaya nella Moravia. — Esemplari perfetta- - 
mente corrispondenti alle figure di Férussac e Deshayes sono 
piuttosto rari,i nostri sono di solito più snelli. Questa specie e la 
M. pygmaea sono le più comuni del ,Kelekovo polje“. E noto 
essere specie oltremodo polimorfa, ed un caso analogo lo riscon- 
triamo neila M. inconstans Neum. della Dalmazia. 


Handmann descrisse e figurò una serie di varietà da Leo- 
bersdorf, ma le figure sono così poco felici che non ho neppure 
tentato di identificare le nostre a quelle varietà. Del resto una 
monografia accompagnata da buone figure delle varietà e muta- 
zioni delle due dette specie, l’una esclusiva alla Dalmazia, e 
l’altra molto diffusa in Austria, Ungheria e nella penisola dei Bal- 
cani sarebbe uno studio raccomandabile assai. 


Nel ,Rad“ della nostra Accademia Jugoslava di Scienze ed 
Arti! qualcuno citò fra le specie del ,Kelekovo polje“ anche la 
M. Sturi Fuchs da Moosbrunn presso Vienna e da Tinnye presso 
Budapest (Ofen), e dice poi d’aver colà raccolto esemplari 
con 3 e 4 serie di tubercoli sull'ultimo anfratto. 


A scanso d’ulteriori errori ci crediamo in dovere d’ avvertire, 
che nel ,Kelekovo polje“ e località circonvicine trovasi una forma 
con una sola serie di spina, una seconda forma con due serie 
di spina, ed una terza forma, nella quale le due serie di spina 
sì uniscono e vanno così a formare delle coste, queste tre forme 
in varietà innumerevoli, ma mai abbiamo trovato esem- 
plari con 3 e 4 serie di tubercoli. Tutti i nostri esemplari 
appartengono poi alla M. Bouei, e nessuno è identificabile alla 
M. Sturi. : 


Fuchs ha avuto la gentilezza di mandarmi in esame 11 
esemplari della M. Sturi da Moosbrunn. La varietà della M. 
Boući di Markuševec a due serie di tubercoli è la più vicina alla 


x 


M. Sturi, pure differisce, perchè quest’ ultima è: 


1. di conchiglia più sottile e delicata, 

2. per essere di forma più conica, 

3. i giri crescono più celermente ed è perciò che riescono 
più traversali, 

4. è ornata da coste disposte alquanto per traverso, le quali 
al loro capo superiore sono spinose, mentre nella loro 
parte inferiore vanno diventando sempre più sottili, fino 
a che poi scompariscono del tutto, come lo è precisamente 
nella M. megacantha Hand.; soltanto in alcuni esemplari 
la costa è divisa nel suo mezzo ed allora ha due serie di 
spina, come lo si vede nella figura del Fuchs, 


! Rad jugoslav. akadem. znanosti i umjet. Kn. XCV.U Zagrebu 1889. 


187 


le spina sono elevate ed acute, mentre nella M. Boući 
sono di solito più basse, meno acute, spesso non sono 
che tubercoli o nodi. 


Ul 


In generale si può finalmente dire, avere la M. Sturi un 
abito proprio, e che questa nella serie della M. Bouei rap- 
presenta precisamente quella forma, che è rappresentata dalla M. 
plicatula Brus. ! nella serie della M. inconstans Neum. 


’ Melanopsis contigua Handmann. 


1887. Melanopsıs Canthidomus contiguus Hand., Foss. Gonch. v. 
Leobersdorf, 37, 
OE AD: 


La figura data dall’autore è poco buona, pure la deseri- 
zione si attaglia tanto bene ai nostri esemplari, che non posso 
dubitare dell'identità degli esemplari di Leobersdorf, con quelli 
di Markuševec. 


Handmann dice, che per mezzo della M. Bouei var. multi- 
costata Hand. si lega al gruppo della M. Bouéz. Accordo piena- 
mente con lui in ciò, come pure della necessità di considerarla 
come una forma ben distinta e costante. 


Melanopsis obsoleta Fuchs. 


1873. Melanopsis obsoleta Fuchs, Conch. a. d. Conger. Abl. und 
sarmat. Stufe. 20 (2), t. 4, 1. 
14. 19 


Fuchs descrisse questa specie nel citato suo lavoro poste- 
riore a quello sulla fauna di Radmanest. 


E molto rara a Markuševec dove ne abbiamo finora rac- 
colti appena 6—7 esemplari. — Nessuno dei nostri raggiunge 
l’altezza dell’esemplare disegnato da Fuchs, il quale ha 14, 
mentre il nostro maggiore ne ha poco più di 8, 


1 Handmann nominò pure una Melanopsis Canthidomus plicatulus (pag. 
30, tav. VII, fig. 1—3). Siccome anche la nostra è un Canthidomus, qualora la 
detta specie di Handmann venisse riconosciuta, converrà mutarle nome. 

2 Jahrbuch der k. k. geologischen Reichsanstalt Wien 1873. XXIII. Bd. 


138 


Melanopsis austriaca Handmann. 
1882. Melanopsis Austriaca Hand. Foss. Moll. v. Kottingbrunn, 


560 (18). 1 
1887. R Hyphantria austriaca Hand. Foss. Gonch. v. Le- 
obersdorf, 38, t. 8, f. 
19-21. 


Questa specie, non rara a Markuševec, presentasi in due va- 
rieta. L'una corrisponde alla fig. 19 della tavola del Handmann; 
è più corta, più gonfia, torricellata, le coste sono alte è grosse. 
quasi nodi, ed i giri sono più distaccati, formando nella loro parte 
inferiore un forte angolo. La sutura è molto più profonda. 


L'altra varietà è più conica ed allungata, le coste hanno la 
solita forma e non sono rigonfie come nodi, i giri non sono 
punto distaccati, non formano angolo e sono divisi da una su- 
tura lineare per niente fonda. 

Fra queste due varietà ci sono poi passaggi, per cui la specie 
può dirsi abbastanza variabile Male si apporrebbe chi volesse ve- 
dere in queste più che varietà o mutazioni individuali. 


Handmann mi favorì gentilmente per uso di confronto un 
esemplare da Kottingbrunn ed uno da Leobersdorf. 


Melanopsis pentagona Brusina n. sp. 


Ho scoperto appena una mezza dozzina d’ esemplari di questa 
specie, la quale è però così caratteristica che non è possibile con- 
fonderla con nessuna delle specie finora note. 


\ 


La sua forma è acuto-conica, e per la sua statura ed 
abito generale è prossima alla precedente. Si distingue però tanto 
dalla M. austriaca Hand., quanto da tutte le altre del genere 
per avere coste a forma di nodi più o meno elevati, le quali sono 
molto distanti fra loro e percorrono i giri per lungo, cioè dal- 
l'apice alla metà circa dell'ultimo giro in linee continue. Osser- 
vando perciò la conchiglia dal lato dell’ apice, risulta formata pre- 
cisamente come una piramide a cinque lati triangolari, i quali 
lati sono l’un dall'altro divisi dalle coste continue. Questo solo 
carattere è sufficiente per farcela tosto riconoscere da qualunque 


* Jahrbuch der k. k. geologischen Reichsanstalt. Wien. 1882. XXXII. Bd. 


altra specie, fino a che non ci si offrirà occasione di darne un 
buon disegno. 


Melanopsis stricturata Brusina n. sp. 

Piccola specie di forma conico-torricellata, con 7 giri, 
tutti lisci. I giri apicali sono semplici e piani, gli altri tosto sotto 
alla sutura sono rigonfi formando così un cingolo; sotto detto 
cingolo i giri sono concavi. Lo stesso vale anche per Y ultimo 
giro, ma di più dopo l'incavatura, il giro si eleva, forma un se- 
condo angolo, dal quale poi il giro comincia a ristringersi nuova- 
mente per formare la base. Egli è così, che l'ultimo giro riesce 
biangolato, o bicingolato come si voglia dire, per cui questa grazio- 
sa specie tiene precisamente in questo genere il posto, che nel 
suo genere tiene la Vivipara stricturata Neum. 

- Il nostro massimo esemplare ha circa 11” di altezza e 
ovu. di larghezza. Alcuni esemplari mostrano traccia di disegno 
consistente in linee giallognole, dense più o meno irregolari di- 
sposte per lungo suila conchiglia. Chi vuol farsene un idea esatta 
veda le fig. 13—15 alla tav. IV della V. stricturata ed invece che 
una Vivipara s’ immagini una Melanopsis. 

Ne ho raccolto finora a Markuševec più di 100 esemplari. 

Sebbene genealogicamente parlando questa nostra specie è 
prossima parente della M. pygmaea Partsch, pure non soltanto 
è costante, ma almeno a Markuševec non si può dire trovarsi 
esemplari intermedi, chè anzi fra mighaja anche i meno provetti 
possono tosto riconoscerla. 

Tenendomi alla descrizione, che Handmann diede nel 1882 
della sua M. varicosa da Kottingbrunn, era disposto ad identi- 
ficare Ja nostra a quella specie. Il numero dei giri, lo stesso 
autore disse ,bei 5“, per esemplari di Kottingbrunn, poscia — 
certamente in base a migliori esemplari da Leobersdorf — trovò es- 
sere di 6 a 7. La descrizione poi più dettagliata, che ci diede del 1887 
combina meno colla nostra specie. Finalmente un esemplare della 
M. varicosa avuto dalla gentilezza dell’autore, ed il quale corri- 
sponde alla fig. 5 della sua II tavola mi distolse affatto dall’ iden- 
tificare la nostra alla detta specie, la quale ha tutto il tipo ben 
particolare e distinto della M. tesctzlis.. 

Da ultimo devo dire, che suppongo aver forse unito Hand- 
mann sotto il nome M. varicosa tanto esemplari della nostra M. 


140 


stricturata, quanto altri appartenenti al gruppo della M. textilis. 
Supposizione questa, la quale si fonda da una parte sulle deseri- 
zioni, e dall’ altra sull’ esemplare originale della M. varicosa. Caso 
mai si dovesse poi dimostrare il contrario, come lunga esperienza 
mi insegna, sarà sempre più facile e chiaro il dire un giorno la 
M. stricturata è eguale alla M. varicosa Hand., di quello che 
far capire, in ispecie ai meno pratici ed ai principianti, che c’è 
una M. varicosa Hand. la quale non corrisponde alla M. vari- 
cosa mia, e viceversa. 

La forma della M. Nesici da Ripanj in Serbia, che ho chia- 
mato M. Pavlovici! è molto vicina alla M. stricturata; ma la 
forma serba si distingue dalla croata, perchè è molto più snella, 
ed i cingoli, o carene traversali sono molto meno grossi. 


Melanopsis pygmaea Partsch. . 


1837. Melanopsis buceinoidea Hauer, Vorkomm. foss. Thierr. im 
tert. Becken v. Wien (Bronn Jahr- 
buch) 421 (non Fer.). 


1848. 5 pygmaea Partsch, Horn. Verzeichn. in Cžjžek 
Erläut. z. geogn. Karte v. Wien, 
93. 

1857. 3 È M. Hornes, Foss. Moll. d. Tertiär- 
Beckens v. Wien, I, 599, t, 49, £. 
15: 

1874. ; x Brus., Foss. Binnen-Moll., 33. 


1884. 2 S Brus., Congeriensch. v. Agram, 137 


(15). 

Comunissima a Markuševec; abbiamo raccolto circa 1600 
esemplari e fra questi 400 di perfetta conservazione. 

Corrisponde esattamente agli esemplari austriaci da Brunn, 
che abbiamo ricevuto dall’i. r. Istituto Geologico di Vienna, ed 
a quelli di Leobersdorf avuti da Handmann. Nessuno poi dei 
nostri corrisponde alla var. inflata Hand. 


Melanopsis Handmanni Brusina. 


1882. Melanopsis Fuchsi Hand., Foss. Moll. v. Kotingbrunn, 556 
(14), (non Brus.). 


1 S. Brusina. Ox1owm epneke Tepiuuepue mararorornje, 204. 


141 


1887. Melanopsis Homalia Fuchsi Hand. Foss. Conch. v. Leobers- 
dorf, 13, t. 1, f. 6 (non Brus.) 


I nostri esemplari corrispondono benissimo a quelli di Le- 
obersdorf, che Handmann a ragione dichiarò appartenenti a spe- 
cie nuova, mentre è affatto erronea l'opinione di chi nel nostro 
„Rad“ determinò gli esemplari di Markuševec come M. decollata 
Stol., specie quest’ ultima bene differente e comune ad Okrugljak 
ed in alcune località della Slavonia. 

La specie la più vicina alla M. Handmanni si è la M Vi- 
sianiana Brus. della Dalmazia, dalla quale pure si distingue per 
avere i giri più convessi, le suture più profonde, e perciò, che 
l’ultimo giro nella sua parte mediana è sebbene poco, pure, an- 
goloso, mentre la M. Visianiana è nello stesso sito egualmente 
arrotondata. Nessuna Melanopsis poi ricorda meglio di questa 
la marina Nassa (Amycla) corniculum Olivi, della quale ha 
tutto I abito. 

Ho dovuto cambiare a questa specie il nome, dappoichè 
gia nel 1884 ho chiamato M. Fuchst Brus., la M. costata Fuchs 
non Oliv. di Radmanest, avendo io constatato, che la specie di 
Radmanest non è punto identica nè colla recente M. costata 
Oliv., nè colla M. croatica Brus. (= M. costata Neum. non Oliv.),! 
per cui ora conosciamo le seguenti specie : 


Melanopsis costata Oliv. Recente. 
g croatica Brus. (= M. costata Neumayr non Oliv.). 
Slavonia. 
È Fuchst Brus. (= M. costata Fuchs non Oliv.). 
Banato. 


h Handmanni Brus. (= M. Fuchsi Hand. non Brus.). 
Austria, Croazia. 


Handmann descrive una M. bucciniformis da Leobersdorf, 
e noi abbiamo raccolto alcuni esemplari i quali sembrano corri- 
spondere alla descrizione e figure del Handmann. Visto però, che 
detti nostri esemplari non sono abbastanza differenti dalla M. 
Handmanni, e dall’ altra parte sembrano rappresentare un pas- 
saggio alla seguente specie, preferiamo di astenerci dal determi- 
narli definitivamente. 


* S. Brusina. Die Fauna der Congerienschichten von Agram in Kroatien. 
Wien 1854, 168(44). 


Ci procuriamo un piacere di nominare questa specie in 
onore dell’ autore, che descrisse le interessanti faune di Kottingbrunn 
e Leobersdorf. 


Melanopsis Krambergeri Brusina. 


1884. Melanopsis Krambergeri Brus., Congeriensch. v. Agram, 
138 (14). 


Per fare riconoscere questa specie basta dire, che per la 
forma ricorda perfettamente sia la comunissima Amphimelania 
Hollandri Fér., vivente nelle nostre aque dolci — in ispecie le 
forme minori, liscie della stessa — sia la fossile Amphimelania 
macedonica Burgers. da Ueskueb. Unico il canale alla base ci 
fa accorti d'avere a fare con una Melanopsis e non con un 
Amphimelania. 

Scoperta prima in soli 4 esemplari ora ne abbiamo più di 
50. Il più grande esemplare completo è 8®® alto e 6®® largo; 
ci sono però anche esemplari più grandi ma rotti, i quali intieri 
dovevano avere circa 12v di altezza. 


Melanopsis Bogdanowi Brusina n. sp. 


Scoperta una ventina di esemplari giovanili ed embrionali 
di questa specie ben vedeva di non aver che a fare con nessuna 
delle altre specie note di Markuševec, eppure non sapeva che 
cosa farne. Finalmente nell’ ultima partita raccolta ho trovato un 
unico esemplare adulto. Sebbene è leso, non lascia dubbio appar- 
tenere a specie nuova del sottogenere Melanosteira fondato l’anno 
scorso da Oppenheim per la Melanopsis aetolica Neum.! e per 
la M. Conemenosiana Boett. ? della Grecia. La M. (Melanosteira) 
Bogdanowi e la seguente specie sono di grande interesse, perciò 
che ci provano la parentela fra la fauna croata e la greca. Si 
potrebbe davvero affermare, che la Croazia è stata il centro di 
diffusione di forme le più svariate, che andarono poi disperden- 
dosi verso nord fino nell’ Austria inferiore, verso sud fino nella 


1 M. Neumayr. Ueber einige tertiäre Süsswasserschnecken des Orients 
(Neues Jahrb. f. Mineralogie 1883, II Bd. 39, t. 1, f. 7—9). 

? P. Oppenheim. Beiträge zur Kenntniss des Neogen in Griechenland 
(Zeitschr. d. Deut. geolog. Gesell. XLII[ Bd. Berlin 1891, 469, t. 27, f. 7—8). 


143 


Grecia ed Asia minore; dalla penisola dei Balcani fino al di la 
del Caucaso. 

Descriverò brevemente questa specie, che a suo tempo fa- 
remo disegnare, sperando di trovare altri esemplari. Assomiglia 
alla già nominata M. Conemenosiana, riesce però molto più pic- 
cola e la sua scultura è particolare. Un esemplare giovanissimo 
mostrasi di forma acuto-torricellata, coi giri celermente cre- 
scenti; i 2—2'/, embrionali sono arrotondati ed affatto lisci, gli 
altri 2!/, —3 sono nella loro metà angolosi ed ornati da costoline 
acute, quasi spina. Messo a confronto questo esemplare giovanile, 
coll’ unico adulto, ne risulta, che gli adulti dovevano avere 8—9 
anfratti; di questi adunque i 5, 0, 6 primi erano come li ab- 
biamo or ora descritti. Nei due seguenti le costoline acuto-spi- 
nose vanno ad unirsi formando una carena alta, lameiliforme, ondu- | 
lata, finalmente nel penultimo ed ultimo giro detta carena di 
nuovo si scioglie in nodi ottusi. Non possiamo per ora dire se 
l’ultimo giro era o no strozzato, come le due specie greche al 
di sotto dei nodi, essendo appunto leso l’ultimo giro. 


Dedico questa specie interessante al mio esimio amico Sua 
Eccellenza il Consigliere di Stato Anatole Bogdanow, professore 
emerito di zoologia dell’ Università di Mosca; al celebre autore di 
quei tre stupendi volumi contenenti i ritratti, le biografie e 1 elenco 
dei lavori di ben 339 zoologhi russi — opera che non può van- 
tare alcun altra nazione — fautore del secondo congresso zoologico 
internazionale, che si terrà a Mosca nell’imminente agosto. 


Melanopsis Blanchardi Brusina n. sp. 


Affine per statura e forma alla precedente, aveva almeno 8 
giri, dei quali gli embrionali lisci, i seguenti ornati da coste no- 
duliformi molto poco marcate, il giro poi terz ultimo e penultimo 
muniti d’una carena lamelliforme molto alta poco o nulla ondu- 
lata. Sull ultimo giro la carena è meno elevata, perciò meno la- 
melliforme e si trova un po più sopra della metà del giro. Il 
giro è sotto la carena liscio fino alla base, ne v'ha traccia di 
strozzatura, per cui sebbene la parentela colle Melanosteira greche 
è innegabile, pure le croate mostransi di abito proprio. 


Anche della M. (Melanosteira) Blanchardi abbiamo trovato. 
prima due esemplari embrionali ed ultimamente un unico adulto, 


144 


bene conservato, il quale perfetto dovea avere 87". di altezza e 
poco più di 4 di larghezza. 

Mi procuro il piacere di dedicarla al mio egregio collega il 
Dr. Raffaele Blanchard professore alla facoltà medica di Parigi, 
l’anima del primo congresso internazionale zoologico tenutosi in 
quella metropoli nell’anno 1889. 


Genus Melanoptychia Neumayr 1890. 
Melanoptychia paradoxa Brusina n. sp. 


La scoperta di questo genere in Croazia è delle più interes- 
santi, perchè ci serve qual segno d' unione fra la fauna degli 
strati a Congerie della Croazia e quelli a Melanopsidi dell’ Erze- 
sovina, ove furono scoperte le prime specie del genere. 

i Il tipo della nostra specie è del resto indifferente, è minuta, 
conico-fusiforme, liscia e priva perciò d’ ogni ornamento. Gli 
esemplari dall’ apice integro e completi hanno 7 afratti; questo 
ci prova aver noi a fare con esemplari adulti, sebbene nessuno 
ha più di 6"» d’ altezza, sopra poco più di 3%» di larghezza. 
Nel mezzo poi della columella, o labbro interno, osservasi una 
grossa piega,» che si è appunto quella che caratterizza il genere. 
Curioso si è, che detta piega varia molto nella sua grossezza, ora 
è grossa a modo di cordone, così che l'apertura ne è per la più 
eran parte otturata; ora è poi filiforme. Nè ho materiale da sa- 
crificare a sufficienza, ne ho per ora tempo d’occuparmene con 
più agio, direi però che detta piega è più grossa nell’ interno della 
conchiglia, e di mano in mano che la conchiglia cresce e la piega 
va per conseguenza prolungandosi, nello stesso tempo si asso- 
tiglia. Ammettendo questa spiegazione, ne verrebbe di conseguenza, 
che la lamella esistente in esemplari più giovani e nei primi 5—6 
giri, svanisce poi del tutto, restando cioè nascosta nell'interno, ed 
allora sulla columella d’ esemplari adulti mancherebbe del tutto la 
piega caratteristica. Non sono punto restio dal credere nella pos- 
sibilità del caso; ma se fosse così, dall’ altra parte per ora non 
cì sono noti esemplari adulti di questi, i quali dovrebbero essere 
giovanili. A decidere la cosa converrà fare una. raccolta di pre- 
parati di sezioni segando tutte le specie di Markuševec, delle quali 
si può sospettare nascondere nei loro giri apicali simile lamella. 
— Aggiungerò ancora, che non ho trascurato di raccogliere esem- 


145 


plari minuti e giovani della piu gran parte delle Melanopsis della 
Dalmazia, Croazia e Slavonia, ma nessun esemplare si mostrò 
munito della piega in discorso. 

L’ho detta paradossale sia per essere la più piccola Mela- 
nopside a me ta che per l'insolita sua variabilità ed incostanza 
della piega. 


Melanoptychia rarinodosa Brusina n. sp. 


Non meno curiosa della specie precedente, questa si distingue 
per essere senza confronto più snella, anzi è subulata. Ha almeno 
8 giri, i quali sono divisi da sutura lineare appena appena im- 
pressa. I giri superiori sono affatto lisci, mentre gli inferiori sono 
ornati nella loro parte superiore tosto sotto la sutura:‘da una 
sola serie di rari tubercoli rotondi, poco elevati e molto distanti 
l'uno dall’ altro, così che fra un tubercolo e l’altro c’è spazio, 
nel quale troverebbero posto da 3 a 6 altri tubercoli d' eguale 
grandezza. L'ultimo giro è’ nella sua meta dolcemente angoloso. 
La piega alla metà della columella è grossa. Hal on 

Dilavando molto materiale ne ho: raccolto Sala tre 
esemplari; il piu grande, mancante alquanto nell’apice, dovea in- 
tiero misurare 5" di altezza, è largo 2". 

Appena scoperta questa specie mi ha per la sua RO ri- 
cordato il Telescopium laeve Quoy et Gaym., la nota ma rara 
specie marina della Nuova Olanda. In fatti, si parva licet 
componere magnis, ne ha tutto l aspetto, per cui applicando 
la nostra descrizione a detta specie se ne può farsi un esatta 
idea. Quella è un gigante, questa è un nano. 

Con questo non è esaurito il numero delle specie di questa 
famiglia, perchè possediamo: ancora da Markuševec tre-specie in- 
determinate. | 


Familia Hydrobiidae. lata 
Genus Baglivia Brusina n. gen. 


Scoperto il primo esemplare di questo genere mi sono tosto 
accorto della somiglianza fra queste. ed il genere Liobaikalia 
Martens (= Leucosia Dybovski) del Lago di Baikal. Infatti tutte 
le specie finora trovate ricordano una ' Liobaikalia in minia- 
tura per avere i giri più o meno staccati | uno dall’ altro. Con 

10 


146 


tutto ciò sono costretto di proporre un nuovo genere, distinguen- 
dosi il nostro da quello. 

In primo luogo adunque mentre le nostre specie hanno i 
giri embrionali regolari — sviluppansi cioè in linea all’ asse della con- 
chiglia — nella Liobaikalia i giri embrionali sì sviluppano in una 
linea, o piano come si voglia dire, opposto all'asse, cosa che gli 
autori inglesi amano chiamare ,apex sinistral“, e che ci è 
noto come carattere particolare non soltanto della Liobatkalia, 
ma ancora delle Microbeliscus (Melania) inaspecta Fuchs e 
Microbeliscus (Melania) turbinelloides Fuchs di Tihany in Un- 
eheria, e come ognuno lo sa della famiglia delle Pyramidellidae 
marine. 

Questo si è il carattere differenziale fondamentale. Come 
carattere secondario va ricordato, che tutte le nostre specie sono 
minutissime. — Finalmente la circostanza, che la Liobaikalia è 
genere recente dell’ Asia centrale, mentre le nostre sono fossili 
terziarie — sono dunque distanti nello spazio e nel tempo — ci 
confermano nell’ opinione di doverle dividere. 

Dedico questo genere alla memoria di Giorgio Baglivi. nato 
a Ragusa 1’8 settembre 1668, morto a Roma ai 17 giugno 1707, 
il più celebre medico ed anatomico dell’epoca, una fra le tante 
somme glorie della nostra reppublica ragusea. 


Baglivia rugosula Brusina n. sp. 


Le specie di questo genere oltrechè essere minute e fragi- 
lissime, lo sono ancor piu perciò che i giri sono distaccati, con 
tutto ciò. pazienti ricerche nella sabbia, dilavata ci procurarano. 6 
frammenti, per cui abbiamo potuto. farci un idea esatta di questa 
graziosissima conchiglietta. | 

V’apice composto da 1'/,, 0, 2 giri è liscio ottuso edi giri sono 
uniti; il terzo. giro si distacca del tutto dai giri apicali, e natural- . 
mente col crescere della spira i giri vanno sempre più distacı «n- 
dosi, così che i giri inferiori sono distanti |F uno dall'altro circa. . 
mm. Tutti i giri sono nella loro parte superiore angolosi ed 
ornati per lungo da sottilissime costoline; le quali sono distanti. 
le une dalle altre; costolatura tutta particolare, la quale assai 
bene ricorda quella della Dybowskia (Ligea) ciliata Dybow. del 
Lago di Baikal. L'apertura è semicircolare, il peristoma è natu- 


147 


ralmente continuo, ma l'orlo acuto è ripiegato in fuori, per cui 
l'apertura è auriforme, avea poco meno di 17" di diametro. 

Giudicando dal frammento boccale maggiore, questa sembra 
essere la specie la più grande del genere, e poteva avere poco 
piu di 4" di altezza e circa 1'/," di larghezza. 

La maggior parte dei frammenti sono candidi, altri sono 
d'un colore rosso-cerasino pallido, il quale non sembra punto 
dipendente da cause esterne, ma essere invece naturale alla con- 
chiglia, che in vita dovea essere di colore brillante. 


Baglivia goniogyra Brusina n. sp. 
Abbiamo raccolto finora soli 4 frammenti di questa specie 
simile alla precedente, dalla quale differisce perchè è: 

1. minore, 

2. è più snella, 

3. ha i giri più distaccati, e perciò più lontani l'uno 
dall’ altro, 

4. perchè i giri nella loro parte superiore sono più ango- 
losi, così da formare un angolo quasi retto, 

9. non v' ha traccia di coste, mentre i giri sono ornati da 
finissime strie spirali. 


Questa si è la specie, la quale per la sua forma e per 
l’angolosità dei giri ricorda più di tutte la Liobaikalia (Leuco- 
sia) Stiedae Dybow. del Baikal. Il nostro istituto possiede ben 
17 esemplari di questa specie asiatica, rara nelle collezioni, la 
quale ha da 5 a 6 giri — coll’apice 7!/, — ed è alta 10mm 

Giudicando dai nostri frammenti la _B. goniogyra avrà avuto 
4—5 giri, e non più di 37" di altezza e meno di 1" di lar- 
ghezza. Vista la notevole angolosità della spira l’ apertura doveva 
essere semi circolare di sopra acuta. Il colore è candido. 


Baglivia strongylogyra Brusina n. sp. 

Conchiglia minutissima, turrito-cilindrica, ha 4 giri, i due 
apicali uniti e gli altri del tutto distaccati. L'apice è arrotondato 
e perciò molto ottuso, i giri crescono lentamente, sono arroton- 
dati e nella loro parte superiore insensibilmente angolosi; per 


traverso sono finamente striati. L'apertura è circolare, ha il pe- 
x 


145 


ristoma continuo ben inteso, acuto e non è rivolto, ciò che puo 
però dipendere della circostanza che quest esemplare non è arri- 
vato ancora al suo perfetto sviluppo. È alta 11), e larga circa 
2), mm; dico circa perchè esemplare così raro e fragile è impossi- 


, 


bile di affidarlo al micrometro. 

Differisce dalle due precedenti perchè è minore, ciò che può 
essere relativo; per non avere i giri angolosi, perchè questi ere- 
scono più lentamente e non sono perciò tanto traversali — come 
si è il caso nelle due precedenti, i giri sono più ravvicinati. 

Si potrebbe anzi dire, essere questa una specie, la quale ri- 
corda un pò le forme del genere Caspia della stessa nostra lo- 
calità. Forse che nuovo materiale potranno meglio schiarirci le 
relazioni che passavano fra i due generi. 


Baglivia streptogyra Brusina n. sp. 


Anche di questa specie abbiamo trovato un unico esem- 
plare, conservato però meglio di tutti gli altri del genere. 

È della stessa forma e statura della B. strongylogyra, ha 
pure 4 giri, i quali sono cilindrici. Distinguesi, perchè mentre la 
prima è per traverso striata, questa non ha traccia alcuna di 
linee, soltanto ha rughe longitudinali, le quali probabilmente non 
sono altro che i segni d’incremento. I giri sono più distaccati; 
e ciò che più conta, i giri embrionali, che nella B. strongylogyra 
sono in linea corrispondente all’ asse della spirale, in questa spe- 
cie sono visibilmente disposti in linea traversale, non però così 
da poterli dire ,sinistri“ o ,piramidelliformi“. 


Baglivia ambigua Brusina n. sp. 

Conchiglia minutissima, conico-torricellata, ha 4 giri, dal- 
l'apice ottuso, gli apicali 2'/,—3 sono uniti, ed appena il pe- 
nultimo si distacca dalla spira e ciò molto meno di quello che è 
il caso nelle specie precedenti. I giri sono arrotondati, e non vi si 
osservano nè coste longitudinali, nè strie traversali; nella loro 
parte superiore sono insensibilmente angolosi. L'apertura è quasi 
retta, ovata; il peristoma continuo, coll’orlo acuto e non rivolto. 
L’esemplare maggiore è alto 1'/3®®- e largo circa 12% | 

Sebbene i due esemplari trovati sono i meglio conservati, 
pure sì allontanano dal vero tipo del genere rappresentato dalle 


149 


specie prima descritte. Ha tutto l’abito d’una Hydrobia (o Pa- 
ludinella), e Vavrei anzi ascritta a quest ultimo genere, se non 
avesse i giri distaccati e se non ne avessi raccolti finora 2 esem- 
plari, o se avessi finalmente trovato esemplari d'un Hydrobia di 
questa forma e dai giri non distaccati. Sia come si vuole è specie 
nuova si, ma di dubbia appartenenza. 


Genus Hydrobia Hartmann 1821. 


Hydrobia Vidovići Brusina n. sp. 

Conchiglia minuta, di forma acuto-conica, con 5 giri lisci 
e lucenti, poco convessi, divisi da sutura ben distinta, l ultimo 
dei quali è quasi eguale per la sua lunghezza alla rimanente spira. 
L'apertura è alquanto traversale, di forma ovata e nella sua 
parte superiore acuta. Il labbro columellare è ingrossato, l’ esterno 
è semplice ed acuto. La fessura ombelicale è perforata. Alta 29mm. 
larga 11,, mm 

Non potendo identificare questa a nessun altra delle specie 
note fossili e recenti non mi resta altro che a descriverla come 
nuova. L'ho nominata poi in memoria del def. naturalista dalmata 
Vincenzo Vidovié di Sebenico. 


Ho collocato questa e la seguente specie nel genere Hy- 
drobia, pel quale alcuni preferiscono il nome Paludinella Rossm. 
1850 (non Paludinella L. Pfeiffer 1841), chi Paludestrina A. 
d Orb. 1839, chi Littorinella Braun 1842. Ci vorrà ancora molto 
tempo prima di quello che si annunzi un zoologo, al quale 
non mancherà nè il tempo, nè la pazienza, nè il materiale neces- 
sario per sbrigare la matassa delle numerose specie fossili e re- 
centi e distribuirle in generi e sottogeneri naturali. 


Hydrobia taediosa Brusina n. sp. 


Conchiglia minuta di forma conico-globulosa, con 4 giri 
lisci e lucenti, poco convessi, divisi da sutura distinta, l ultimo 
dei quali supera di poco nella sua lunghezza la spira. L’ apertura 
è quasi retta, ovata; il labbro columellare è alquanto ingrossato, 
l'esterno semplice ed acuto. La fessura ombelicale è semiperforata. 
Alta 1'/,"”-, larga imm. 


Ho raccolto una dozzina d’esemplari di questa specie „no- 
josa“, sia perchè ne è dubbio il genere, sia perchè non mostra 
alcun carattere marcato per poterla facilmente distinguere dalle 
altre, eppure non corrisponde a nessuna delle forme a me note, 
invano avendo io tentato di identificarla con altre forme. 

Si distingue a prima vista dala H. Vidovici perchè quella 
è più grande, più conica, ha un giro di più, l’ultimo giro è più 
breve, e l ombelico più aperto. 

La Bythinella Rothi Brusina! da Zala-Apati in Unghe- 
ria, combina colla nostra per la sua forma e statura; ma è 
assolutamente differente per avere quella i giri più convessi, perchè 
l'apertura è espansa e la fessura ombelicale più aperta. Il carat- 
tere che distingue — diremo genericamente — la Bythinella 
Rothi dall’ Hydrobia taediosa sta in ciò, che il peristoma della 
prima è continuo, e l'orlo del labbro esterno è semplice ed acuto. 

Non è punto confondibile coll’ Amnicola (Paludina) immu- 
tata Frlfld. da Hernals di Vienna, perchè questa è più alta, più 
torricellata, ha un giro di più, l’ultimo è senza confronto più 
breve, in altezza cioè più breve della rimanente spira, il labbro 
columellare non ha callo, ecc. 

Fuchs ha avuto la gentilezza di favorirmi in esame gli esem- 
plari della sua Bythinella proxima da Tihany in Ungheria, ma 
senza perdermi in dettagli, dirò non essere identificabile neppure 
con questa. 

Finalmente l'ho voluta confrontare colla Bythinia marga- 
ritula Fuchs, e l’autore mi ha mandato in comunicazione gli 
esemplari da Kup in Ungheria. Questi di Kup differiscono dalla 
nostra specie già per statura e proporzioni, ma più di tutto per 
avere la B. margaritula di Kup il peristoma continuo, ingrossato, 
coll’ orlo arrotondato ed ottuso, come lo ha la B. Rothi. 

Ho detto esplicitamente, che la Hydrobia taediosa è affatto 
differente dalla Bythinia margaritula Fuchs di Kup, perchè ho 
avuto in comunicazione da Fuchs quella di Kup e non I origi- 
nale di Radmanest. Quella di Radmanest è globulosa, mentre per 
quella di Kup Fuchs dice: ,Die Art zeigt hier (in Kup) eine 
eigenthümliche Neigung zur Verlängerung des Gewindes, so dass 


! S. Brusina. Die Fauna der Congerienschichten von Agram in Kroatien 
Wien 1884, 166 (42). 


151 


bei einigen Exemplaren die Höhe doppelt so gross ist als die 
Breite. Ich wage es jedoch nicht diese hohen Formen als selb- 
ständige Art aufzufassen, da sich alle Abstufungen bis zu ganz 
kurzen, kugeligen Formen finden“. ! 

Ritengo essere la forma di Radmanest la vera Bythinia 
margaritula Fuchs (tav. XIV, fig. 54, 55), mentre la Bythinia 
margaritula Fuchs (Kup, pag. 543 [13]) è probabilmente 
assai identica alla mia Bythinia, o meglio Bythinella pumila 
Brusina. ? Purtroppo ho rimandato a Fuchs gli originali della B. 
margaritula di Kup e non m’ è punto caduto in mente di con- 
frontarla colla mia B. pumila di Okrugljak. 


Hydrobia atropida Brusina n. sp. 


Minuta conchiglia di forma ovato-conica, semi torricellata, 
levigata. Ha 5 giri, i quali sono nella loro parte superiore ottu- 
samente angolosi, giù poi dell'angolo sono quasi piani, l' ul- 
timo è grande e forma da per se stesso la metà della conghiglia. 
La sutura è profonda; la fessura ombelicale appena segnata. 
L'apertura si apre alquanto per traverso ed è ovata. Il peristoma 
è quasi continuo, il labbro interno è sottile, l'esterno pure sem- 
plice ed acuto. L’ esemplare massimo è alto 2vm-; e largo 17: circa. 

Chi vuole farsi un esatta idea di questa specie, s° immagini 
un’ Hydrobia della forma delle Melantho dell’ America del Nord, 
o senza andare tanto lontano, veda la fig. 9 della tav. V del 
Neumayr, la quale ci rappresenta la Vivipara eburnea Neum. 
dalla Slavonia. 

Trattandosi di forma appartenente ad un genere da per se 
stesso piuttosto indifferente per la sua piccolezza e semplicita di 
forma, trattandosi che è molto rara, avendone raccolto finora 
appena 5 esemplari, l'avrei, almeno per ora, messa da parte. 
Tutt’ altro invece che non farne caso, questa specie, apparente- 
mente indifferente, è molto importante, perchè sta in istretta re- 
lazione di parentela colle seguenti forme, e queste ci rappresen- 
tano una serie continua, forse anzi un gruppo particolare. 


1 Jahrbuch der k. k. geologischen Reichsanstalt. Wien 1879, XX Bd., 
543 (13). 

2 Beiträge zur Paläontologie Österreich-Ungarns in u.d. Orients. III Bd. 
Wien 1884, 166 (42), t. 30 (4), f. 13. 


Queste specie si distinguono prima di tutto per la loro forma 
particolare, che si potrebbe dire „melantiforme“, in miniatura bene 
inteso. Si cavano poi più di tutto dall’ ordinario, per essere ornate 
di carene e solchi tutte, meno questa prima. Egli è appunto per- 
ciò. che avendo scoperto prima di tutto esemplari carenati, era 
persuaso di doverli ascrivere al genere Pyrgula, sebbene la forma 
generale, come la forma e disposizione delle carene si scostano 
non poco dal tipo ,pirguliforme“. — Ma come si fa a collocare 
fra le Pyrgula forme tanto differenti? Come dire Pyrgula una 
specie ,hidrobiforme“ priva d'ogni carena od altro ornamento ? 
Si può collocare una fra le Hydrobia e le altre fra le Pyrgula, 
mentre la loro parentela è evidente? . 

Forse meglio sarebbe distinguerle con nome particolare di 
sezione o sottogenere? Tale procedere ci toglierebbe dall’ imba- 
razzo di collocarle in genere ove male ci stanno. Ma ciò ci po- 
rebbe nel nuovo imbarazzo, di fissare cioè il carattere d’una se- 
zione, della quale si può dire non avere un carattere fisso in 
base al quale distinguerla dalle altre. C'è I’ ,abito“, ma questo 
è troppo poco. Lasciamole adunque per ora nel genere Hydrobia. 


Hydrobia monotropida Brusina n. sp. 


Questa forma è affatto simile alla precedente, soltanto i 
giri inferiori hanno nella loro parte superiore tosto sotto alla su- 
tura un forte cingolo cordoniforme, o carena che si voglia dire, 
per cui questa specie fra le sue congeneri tiene il posto, che la 
Vivipara stricturata Neum. tiene nel suo genere. Anzi per farsi 
una giusta idea di questa forma si pensi ad una minutissima 
Hydrobia, corrispondente alle figure 13—15 della tav. IV del 
Neumayr, rappresentati la V. stricturata. 

Scoperta finora pure in 5 soli esemplari. 


Hydrobia ditropida Brusina n. sp. 


Questa forma si distingue dal tipo liscio e dalla unicarinata 
per avere due carene, sempre visibili sull’ ultimo giro, meno sul 
penultimo, una presso la sutura superiore, l'altra presso la sutura 
inferiore. Lo spazio che si trova fra le due carene è perfetta- 
mente piano, e soltanto su d'un pajo d’esemplari si osserva una 
terza carena incipiente nel mezzo delle due solite. Sembra poi 


193 


riescire piu snella del tipo sebbene e dificile di affermarlo non 
avendo che mezza dozzina d’ esemplari per constatarlo. 

Come per le altre, così anche per questa si può affermare, 
che fra le Hydrobia ricorda assai bene la Vivipara Dežmaniana 
Brus. in miniatura e più specialmente I esemplare disegnato da 
Neumayr alla tav. VI, fig. 17. 

Daltronde è innegabile ricordare questa specie la Bythinella 
o Pyrgula bicarinata Desmoul., ! nota specie vivente in Francia; 
ma la nostra è più piccola, meno conica, non ha i giri incavati 
fra i due cingoli, nè l’ultimo giro presso l'apertura si distacca 
dal penultimo. 

Come è noto diversi autori, e noi fra questi ?, abbiamo di- 
chiarato la Paludina bicarinata doversi ascrivere al genere 
Pyrgula, conseguentemente anche questa nostra fossile dovrebbe 
andar a farne parte. Abbiamo già detto le ragioni che ci posero 
nell’imbarazzo. 

E innegabile anche una certa tal quale parentela dell’ A. 
ditropida colla Pyrgula.(Hydrobia) turricula Neum. del Sirmio. 
Oltrechè per la forma quest’ultima tosto si distingue per avere i 
due cingoli sulla metà del giro e non presso alle suture. 


Hydrobia polytropida Brusina n. sp. 


| Anche di questa non abbiamo trovato piu di 5 esemplari e 
fra questi un solo perfetto. È simile alle precedenti e più di tutto 
alla H. monotropida, perchè ha una sola carena, cioè quella sulla 
parte superiore e questa è elevata. Sotto a detta carena nell’ ul- 
timo e penultimo giro si vedono dei solchi profondi, dei quali 
se ne contano tre sull'ultimo giro. Per cui si potrebbe dire avere 
quattro carene, una elevata alla sutura, tre basse sotto la prima. 
La base è liscia come lo è in tutte le altre forme del gruppo. 
Fra i cinque c'è un esemplare, nel quale la carena superiore non 
è punto più sviluppata delle altre. 
Oltre alle sei specie descritte da Markuševec, ci sono almeno 
altre quattro specie per ora indeterminabili, sia perchè gli esem- 


! A. Moquin-Tandon. Histoire Naturelle des Mollusques terr. et fluv. de 
France. Paris 1885. 520, t, 38, f. 41. 

? S. Brusina. Le Pyrgulinae dell’ Europa Orientale. (Bullettino della So- 
cietà Malacologica Italiana. Vol. VII. Pisa 1881) 257. 


154 


plari raccolti sono pochi, od ancor piu per essere troppo male 
conservati. Alcune si mostrano appartenere al tipo dell’ H. acuta 
Drap., altre a quello del genere Ammnicola o Pseudoamnicola. 

Lo ricordiamo soltanto per eccitare altri ad ulteriori ricerche 
e constatare il presente stadio della nostra conoscenza della 
fauna del ,Kelekovo polje“. 


Genus Bythinella Moq.-Tand. 1851. 
Bythinella scitula Brusina n. sp. 


Specie quanto semplice tanto graziosa, minuta, di forma 
ovato-acuta, liscia, lucente e candida. Ha 4'/,—5 giri, i quali 
crescono piuttosto celermente, la spira supera in altezza l’ultimo 
giro; la sutura è lineare e relativamente profonda. L'apertura si 
apre in linea retta coll’asse della conchiglia e la sua forma è 
ovata, del resto è visibilmente espansa, cioè il labbro esterno sta 
notevolmente più fuori del giro. Il peristoma è continuo, ingros- 
sato, ed è perciò che l’ascriviamo a questo genere. 

Abbiamo raccolto circa 60 esemplari in ottimo stato di con- 
servazione, non calcolando i numerosi scadenti, e | esemplare più 
grande è alto quasi 27 e largo 1"®- Gli esemplari di conserva- 
zione perfetta hanno la lucentezza ed il candore dell’ avorio. 

Non conosco specie fossile simile alla nostra, fra le recenti 
c'è la Caspia Baeri Dybow., la quale ha tutto 1)’ abito della B. 
scitula. La prima è però un po più grandicella, ed ha quella 
zona spirale caratteristica presso la sutura. A farcela però rico- 
noscere a prima vista è sufficiente il confronto della bocca; l’aper- 
tura della C. Baeri e notevolmente più espansa, anzi auriforme, 
come non lo sì osserva in alcun esemplare della nostra specie. 

Anche la Bythinella (Frauenfeldia) minutissima I. F. 
Schmidt vivente nella Croazia e Carniola ricorda la nostra B. 
scitula, la quale ultima è però senza confronto più stretta e 
perciò più snella, ha un giro di meno; i giri sono più piani e 
crescono più lentamente, l’ultimo è meno rigonfio e notevolmente 
più breve in confronto dell'altezza della rimanente spira. Più di 
tutto si distingue poi perciò, che il penultimo giro è spesso più 
gonfio dell’ ultimo cosa che non s’avvera mai nella specie fossile. 

La Bythinia o meglio Bythinella pumila Brus. da Okrugljak 
è senza confronto più globulosa, il peristoma è più grosso, ottuso 


€ piu continuo, insomma basta un primo confronto per persua- 
dersi della loro differenza. 


Genus Caspia Dybowski 1891. 


Considero come specie tipiche ed indubbie del genere quelle, 
che Dybowski comprese nella sua sezione A. Le nostre fossili 
vanno tutte a far parte della stessa sezione. A ben caratterizzarle 
si può dire essere le Caspta specie dalla forma e dall’ abito delle 
Bythinella, le quali invece che esser liscie, hanno la superficie 
ornata da numerose e sottilissime linee, o per meglio dire solchi 
traversali, cioè spirali. 

Non poi tutte le specie del Mar Caspio della sezione A sono 
striate; le specie striate del Dybowski sono la C. Pallast Dyb. e 
la C. Gmelini Dyb. 

Suppongo, che la Pyrgula striata Andrussow !, fossile da 
Stari Karantin presso Kertsch nella Russia meridionale, va ascritta 
a questo genere. Vi si attaglia per la forma e scultura, mentre 
non ha nulla di pirguliforme. 


Caspia Dybowskii Brusina n. sp. 


Per la forma e per l’ abito generale ricorda benissimo la ©. 
Gmelini Dyb.?, per cui meno ci occuperemo di descriverla e 
piuttosto ne rileveremo le differenze che passano fra Vuna e 
l’altra. Diremo soltanto che ha 5—6 giri, e che illabbro esterno 
sembra ingrossato perciò, che nella sua parte interna vi ci si 
osserva una specie di varice, per cui in detto sito la conchiglia 
e più opaca. | 

L'ho potuta confrontare con tre esemplari originali della 
C. Gmelini del Mar Caspio, avuti per gentile intervenzione 
dell' autore. — La C. Gmelini è di guscio più leggiero e sottile, 
di forma più conica, i giri sono meno convessi e meno distinti 
gli uni dagli altri. I solchi traversali nella C. Gmelini sono più 

marcati e più profondi, anzi sono ancor più distinti sulla parte 


1 Kepuenckiii n3Becruars 1 ero dayna. (Mmmeparop. C. Ilerepć. 
minepag. o0mecrBa) C. Ilerepöypr. 1890, 80, T. III. d. 12—13. 


? Malakozoologische Blätter. Neue Folge. Zehnter Bd. Cassel 1891, 37, 
i; 


156 


superiore dei giri tosto sotto la sutura, mentre nella C. Dybowské 
i solchi sono più delicati e tutti eguali fra loro. Nella C. Gme- 
‘ lini osservansi qualche volta anche solchi longitudinali, per cui 
la superficie riesce più o meno reticolata; di questi non v ha mai 
traccia aleuna sul nostro fossile. — Il peristoma della ©. Gme- 
lini è piu espanso e più grosso. 

Mostrasi incostante nella statura come nella maggiore o minore 
obesità. Un esemplare p. e. è alto 2'/,®-, e largo 1'/,""“ circa, 
l’atro è alto Qum- e largo 1!/,% circa, un terzo è alto 27, ed 
è largo meno di Im” Si può dire abbastanza comune nel „Kele- 
kovo polje“, ma molto rari sono gli esemplari bene conservati. 


Caspia obtusa Brusina n. sp. 


Forma intermedia fra la precedente e la seguente. E più 
piccola e notevolmente più snella della ©. Dybowskti, ma molto 
più rigonfia della C. acicula. L'ultimo giro nella €. Dybowskii è 
poco meno alto della spira, nella ©. obtusa è visibilmente piu 
corto della rimanente spira; i giri tutti sono poi notevolmente 
più convessi, e di solito ne ha uno di meno. 

Veduto l'apice dal lato della schiena si osserva essere molto 
più piccolo del seguente giro, per cui ne riesce un apice mamel- 
lonato nel vero senso della parola. Carattere questo comune anche 
alla specie seguente, mentre nella specie precedente la differenza 
non sembra tanto grande. 

È più rara della precedente; ne abbiamo raccolto finora 
una dozzina. L’esemplare massimo è alto meno di 2"", e largo 
meno: di. 17: 

Ricorda alquanto la €. Pallasi Dyb. 1, senza-che sia perciò 
necessario di dimostrarne la differenza. 


Caspia acicula Brusina n. sp. 


Sebbene evidentemente appartiene allo stesso genere, pure 
la forma di questa graziosa specie & particolare; rammenta le 
belle forme del genere terrestre Acme od Acicula, ed è perciò 
che l'abbiamo così denominata. 

Anche di questa specie non abbiamo raccolto più di una. 
dozzina d’esemplari, ma fra questi diversi di conservazione per- 


Sue E37 3, 


fetta. La forma è torricellato-cilindrica; ha 6—6'/, giri, i quali 
sono molto convessi e crescono molto lentamente. Il primo em- 
brionale è molto più piccolo del secondo ed il secondo sembra 
di alquanto più gonfio del terzo, per cui l’ apice è mammellonato 
e la conchiglia molto ottusa. L'ultimo giro appena un terzo circa 
dell altezza totale. L'apertura è più espansa di quello che si è 
nelle due specie precedenti. È alta un po più di 2%”, e larga 
mero di‘ pon 

Distinguesi dalla precedente perchè è senza confronto più 
snella, ha più giri, questi sono più convessi, anzi verso la metà 
tendono a divenire angolosi. 


Caspia Vujici Brusina. 


1892. Caspia Vujici Brus., Ortona cpicge Tep. mazaror., 196, t. 
PAB? 


Questa specie già da per se rara diviene più rara ancora 
per la sua estrema fragilità. Non trovo differire gli esemplari cro- 
ati da Markuševec dagli esemplari serbi di Ripanj; avendo’ però 
da fare con esemplari rarissimi non garantisco per la loro per- 
fetta identità. 


Caspia incerta Brusina n. sp. 


Questa curiosa e rara specie ha la statura e la forma della 
Pyrgula angulata Fuchs, perchè i giri, nella loro parte supe- 
riore, sono assai visibilmente angolosi, ma manca del tutto di 
carena spirale, per cui sarebbe errore volerla collocare nel ge- 
nere Pyrgula. Del resto va bene d’accordo colle altre specie del 
genere Caspia, specialmente colla 0. Dybowskii, dalla quale si 
distingue per l’angolositä degli anfratti, per i solchi più pro- 
fondi, e perciò che vi si osserva anche traccia di lineette longitu- 
dinali, senza che la si possa perciò dire reticolata. | 

Io credo che difficilmente ci sarebbe da ridire, qualora 
qualcuno volesse considerare la ©. incerta quale forma ecari- 
nata della P. angulata. Ma come si fa a dirla una Pyrgula non 
essendovi traccia di lamella o carena? Si può farla entrare fra 
le Caspia senza farle alcuna forza, perchè non vi si oppone nè 
la statura, nè l’abito generale, nè la scultura. — Dico la verità 


155 


osservando la Baglivia ambigua, la C. incerta, le Hydrobia 
carenate, ed altre specie di questa località ricchissima di specie 
e di forme, si è quasi costretti di pensare al polimorfismo ca- 
otico“ del Fuchs, e ben inteso ben più caotico di quello che lo 
ammise lui fra poche forme del sottogenere Lyrcaea. Qui si 
tratterebbe d’un polimorfismo caotico fra tipi no già specifici, 
ma generici. Mi limito ad esprimere un idea senza darvi gran 
peso, perchè mio scopo è soltanto di descrivere una nuova fauna 
e non di avanzare precoci ipotesi. 

Se avessi trovato un solo esemplare non avrei esitato a 
crederlo un anomalia, ma questo non può essere il caso aven- 
done raccolti finora sei esemplari. 


Genus Pyrgula De Christoforis et Jan 1832. 
Pyrgula angulata Fuchs. 


1870. Pyrgula angulata Fuchs, Congeriensch. von Radmanest, 
351(9), t. 14, f. 32—34. 


1874. A ; Sandb., Coch. d. Vorwelt, 690. 

1875. A A Neum., Jahrb. geol. Reichsan. XXV. 
619(19). 

1877. # > Fuchs in Führer Excurs. geol. Gesellschaft, 
74. 

1881. A 4 Brus., Pyrgul. dell’ Eur. orient., 257. 


Fuchs ha descritto la specie in base ad un unico esemplare 
da Radmanest, ne ho raccolto a Markuševec piu di 40, ma fra 
questi un unico esemplare completo, questo ha perciò anche l’a- 
pertura, la quale manca nell’ esemplare di Radmanest. Il nostro 
unico è più piccolo di quello di Radmanest, ha appena poco più 
di 2%» di altezza, e soltanto 6 giri; quello del Fuchs ne ha otto. 
Però, fra i tanti frammenti, ce n'è qualcuno, il quale ci prova, 
che gli esemplari di Markuševec raggiungevano l’' eguale statura 
di quelli di Radmanest, per cui ho ogni motivo di credere che gli 
esemplari del Banato sono identici a quelli della. Croazia. 

Nella mia monografia delle Pyrgulinae sopra citata, par- 
lando della P. angulata del Banato, osservai, che alcuni esem- 
plari da noi scoperti a Gergetek nel Sirmio ,mostrano un tipo 
proprio“, e che ,sebbene poco ben conservati credo di poterli 


159 


identificare senza errare alla specie sotto questo nome descritta 
da Fuchs“. La scoperta della vera P. angulata a Markuševec, mi 
persuase invece, che detta identificazione non sta, mentre quella 
di Gergeteg non soltanto è ,un tipo proprio“, ma tipo, che di 
molto s allontana dalle vere Pyrgula. Forse ci rappresenta una 
forma intermedia fra la P. angulata e la Caspia incerta, dunque 
un tipo intermedio fra i due generi. 

A scanso dunque d' ulteriore confusione nominerò la specie 
di Gergetek Pyrgula? syrmica; si trova disegnata sulla tav. XI, 
fig. 16 e 17 della mia opera in corso di preparazione. Della P.? 
syrmica abbiamo soltanto un pajo d’ esemplari e purtroppo nes- 
suno ha l'apertura intiera; ma già la loro forma è molto diffe- 
rente da quella della P. angulata. I giri della P.? syrmica sono 
arrotondati, mentre nella P. angulala formano angoli molto forti. 
La P. angulata ha un cingolo spirale ottuso si. ma molto ele- 
vato, lo diremo cordoniforme, e le linee o solchi spirali sotto e 
sopra detto cingolo sono poco marcate, mentre nella P.? syr- 
mica detti solchi sono più profondi, ed il cingolo mediano è in- 
vece poco più forte dei solchi, per cui va quasi a perdersi fra 
questi. Insomma appena verrà pubblicata la mia opera icono- 
grafica ognuno potrà facilmente persuadersi delle notevoli diffe- 
renze di forma e scultura, che passano fra le due specie in dis- 
corso. 

Chiuderò col dire, che sebbene la figura data dal Fuchs 
della P. angulata è ottima, pure a motivo della lesione dell’ a- 
pertura, il disegnatore non colse tanto bene l’idea della forma 
della specie, Se ne può fare un’ idea confrontando la figura 20%, 
cioè .quella, che. sta nel mezzo: delle tre dell’ Anabathron conta- 
bulata Frfld !, precisamente quella adunque copiata da Tryon?. 


Genus Micromelania Brusina 1874. 


Micromelania laevis (Fuchs). 


1870. Pleurocera laeve Fuchs, Congeriensch. v. Radmanest, 348(6), 
t. 14, f. 43—46 (non f. 50—53). 


1 Reise der österreichischen Fregatte Novara um die Erde in den Jahren 
1857, 1858, 1859. Zoolog. Theil. II Bd., III Abtheil. Mollusken. Wien 1868. 13, 
tf 208. 

2 Manual of Conchology; Structural and Systematik. Vol, IX. Philadelfia 
1887, 341, t. 69, f. 51. 


160 


1870. Pleurocera laeve Fuchs, Congeriensch. v. Tihany u. Kup, 


540(10). 
1874. Pleuroceras „ Sandb., Conch. d. Vorwelt, 690. 
1877. Hydrobia laevis Fuchs in Führer Excurs. geol. Gesell., 74 
1881. Micromelania ,, Brus., Pyrgul. dell’ Eur. orient., 281. 


Per la sua piccolezza è rarissima a trovarsi ad Okrugljak, 
però è egualmente rara a Markuševec, perchè dilavando materiale 
non ne abbiamo pure trovate più di una decina. 

Confrontati i nostri esemplari con quelli di Radmanest avuti 
dallo Schröckinger non trovo di doverli distaccare. La specie mo- 
strasi variante nella statura e maggiore o minore snellezza. Fra 
gli esemplari di Radmanest ve ne sono di piu larghi e di piu 
stretti, il nostro di Okrugljak corrisponde a quelli di Radmanest, 
e lo stesso devo dire di quelli di Markuševec, soltanto cbe quelli 
dall ultima localita sono tutti piu snelli. 

Chi a suo tempo confrontera la figura della nostra opera 
in corso di preparazione (t. 11, f. 12), colle figure del Fuchs, vi 
trovera qualche differenza. Ma se si considera, che i disegni sono 
ritratti da individui differenti, che i disegnatori non comprendono 
sempre nello stesso modo I oggetto, che devono riprodurre, ognuno 
potrà persuadersi facilmente trattarsi di differenze individuali e 
non specifiche. Ciò premesso direi, che il mio disegno meglio rap- 
presenta il tipo micromelaniforme dai giri numerosi e lenta- 
mente crescenti, di quello che la figura del Fuchs, che mostrasi 
più di tipo idrobiforme. 


Micromelania Radmanesti (Fuchs) 
1870. Pleurocera Radmanesti Fuchs, Congeriensch. v. Radma- 
nest, 349(7), t. 14, fig. 59-62 
| | (non f. 63—65). 
1870. : ; Fuchs, Congeriensch. v. Tihany 


u. Kip, 540(10), 546(16), t. 22, 
| f. 17—19. | 
1874. Pleuroceras ——, | Sandb., Conch. d. Vorwelt, 690. 


1877. Hydrobia Fuchs, in Führer , Excur. geol. 
Gesell., 75. a i 
1881. Micromelania , Brus., Pyrgul. dell'Eur. orient., 


282. 


161 


Ho raccolto una mezza dozzina d’esemplari, che trovo cor- 
rispondere alla specie di Radmanest e precisamente alla varietà 
liscia e che ho potuto confrontare con un pajo di esemplari ori- 
ginali avuti dallo Schröckinger. Anche per questa vale la stessa 
osservazione, che cioè gli individui di Markuševec sono un po 
più snelli di quelli di Radmanest; trattasi dunque di mutazione 
locale. 


Micromelania sulculata Brusina n. sp. 


Ha la statura e la forma della M. laevis, ed è per traverso 
solcata da numerosi solchi sottili, che rammentano perfettamente 
la scultura delle varie Caspia; come queste è candida. Pos- 
siamo dire perciò, che questa è una forma di passaggio fra i due 
generi. 

Per farsi un’ idea abbastanza chiara di questa specie, fino 
a che non ci si offrirà occasione di darne la figura, si osservi la 
figura del Cerithium Queteleti Br. et Corn.! e la si immagini 
avere la base chiusa, cioè senza canale, e l'apice ottuso. 

sembra essere comune a Markuševec, però molti sono gli 
esemplari erosi e perciò indeterminabili, fra questi abbiamo scelto 
una ventina riferibili a questa specie. 


Micromelania lineolata Brusina n. sp. 


Non possiamo far meglio che dire, avere questa tutta la 
forma e l'aspetto della M. Radmanesti e la scultura della M. 
sulculata. Differisce da quest’ ultima : 


1. per essere più rigonfia, 

2. per avere i giri più convessi e le suture perciò più pro- 

fonde. 

5. perchè i giri crescono più presto e riescono perciò più 

traversali. 

Quì ci si offre adunque un curioso paralellismo di forme 
liscie e solcate entro lo stesso genere. La M. sulculcta corrisponde 
alla M. laevis, la M. lineolata poi alla M. Radmanesti, ed è 
poi perciò che nella M. lineolata troviamo ancor meglio espresso 
l'abito del genere Caspia. 


1 Annales de la Société Royale Malacologique de Belgique. Tome XXIV. 
Bruxelles 1889, 29, t. 1, f. 10. 
11 


162 


Disponendo di buon numero di specie dalle altre località, 
non sarebbe adunque difficile di stabilire degli alberi genealogici 
e serie che più o meno si vanno a confondere od unire le une 
alle altre. Preferiamo di lasciarlo ai nostri posteri, ci vuole ma- 
teriale più ricco, estesi confronti e studi più profondi. 

È più rara della precedente; non ne abbiamo seoperto che 
una mezza dozzina. 


Micromelania gracilis Brusina n. sp. 


Ha lo stesso tipo e la stessa scultura della M. sulculata, 
ma è impossibile di confonderla per avere il guscio molto più 
sottile e fragile, se non fosse fossile sarebbe perciò pellucida. I 
giri sono senza confronto più arrotondati, cioè convessi, divisi da 
sutura profonda e crescono più lenlamente. 

Non ne ho scoperto più di tre esemplari e questa rarità si 
può spiegare colla fragilità della conchiglia. L' esemplare migliore, 
è quasi perfetto, ha 6 giri, ma è assai probabile che la specie 
raggiungeva forse doppia dimensione. È alto 2'y®®, largo 
Clic. pre 

Abbiamo raccolto esemplari corrosi e frammenti di questo 
genere, i quali danno a divedere esservi a Markuševec ancora un 
pajo di specie. 


Genus Prososthenia Neumayr 1869. 


Prososthenia cf. serbica Brusina. 
1892. Prososthenia serbica Brus. O/IOMIIJI cpucke rep. NAJAKOJ. 


È fatto interessante, che mentre in Dalmazia furono scoperte 
le prime forme del genere, in Macedonia altre se ne trovarono 
alquanto già scostantesi dal tipo dalmata. Il mio amico J. M. 
Zujovié professore alla scuola degli studi superiori di Belgrado 
mi comunicò la prima specie serba, nominata appunto da me 
P. serbica. Finalmente ora appena dopo 25 anni di ricerche si 
scoprirono le prime Prososthenia croate. | 

Finora ho scoperto un unico esemplare intiero si, ma colla 
superficie affatto erosa ed oltre a questo una mezza dozzina di 
esemplari difettosi assai. Percio non azzardo di determinare la 
specie. 


165 


E simile alla P. serbica Brus. da Zvezdan, ed alla P. Suessi 
Burgerst. da Ueskueb in Macedonia. Credeva di poterla ravvici- 
nare alla Micromelania scalariaeformis Fuchs di Radmanest, la 
quale però, secondo Fuchs, ha quel cingolo scalariforme alla 
base, che non ammette identificazione. 


Prososthenia croatica Brusina n. sp. 


- 


E di forma torricellato-acuta, con 7 giri convessi, divisi da 
sutura lineare ben distinta. I giri sono levigati e sembrano affatto 
lisci, però con buon ingrandimento vi si scorgono finissime linee 
traversali, cioè spirali. L'ultimo giro va a formare circa un terzo 
dell'altezza totale della conchiglia. La fessura ombilicale è visibile, 
ma chiusa. L' apertura è quasi retta, ovale, sopra alquanto an- 
golosa. Il peristoma è continuo; il labbro columellare è distaccato, 
l'esterno poi sopra ed alla base alquanto incavato, mentre nel 
suo mezzo è espanso, precisamente così come lo si vede nella 
figura 37 della tav. 14 della fauna di Radmanest del Fuchs, o 
nella figura 16°. della tav. 31 dalla grande opera del Sandberger, 
cioè della Micromelonia costulata Fuchs. Il nostro esemplare è 
alto 4), ed è largo 17 Mostra la maggiore affinità colla specie 
sudetta di Radmanest, dalla quale si distingue per la mancanza 
assoluta di coste, è più piccola ed ha un giro di meno. 

Un unico esemplare di perfetta conservazione di questa specie 
è stata l’ultima nostra scoperta nella campagna di quest’ anno. 

Siccome la verità, e la pura verità è scopo supremo d'ogni 
nostro studio, e siccome non è punto facile di venirne sulle trac- 
cia, devo dire, che la scoperta di questo esemplare va a mettere 
in forse il nostro modo di vedere su questa e le specie, che fi- 
nora abbiamo ritenuto genericamente affini. 


Devo adunque dire, che l'apertura e peristoma delle Pro- 
sosthenia dalmatina Neum. e P. Tournoueri Neum. sono ben 
differenti dal peristoma della P. croatica Brus. e della Microme- 
lania costulata Fuchs. Alla loro volta poi le Mieromelania ceri- 
thiopsis Brus., M. monilifera Brus., M. coelata Brus. ecc. diffe- 
riscono notevolmente per la forma loro generale ed in ispecie per 
quella della bocca dalla P. croatica e dalla M. costulata. 

È certo che meglio corrisponde alla realtà della cose, la se- 


guente divisione generica: 
e 


164 


Prososthenia Neum. Tipo la P. Tournoueri Neum. e P. 
Schwarzi Neum. dalla Dalmazia, le quali hanno un peristoma 
continuo, ingrossato, doppio specialmente nel suo 
angolo superiore; l’apertura è quasi retta. 

Goniochilus Sand. Tipo il G. costulatum (Fuchs) da Rad- 
manest e ild G. croaticum Brus. da Markuševec, le quali hanno il 
peristoma continuo, ma non doppio,nè ingrossato nel 
suo angolo superiore, con un insenatura all'angolo 
superiore ed una alla base mentre nel mezzo è 
espanso; l'apertura è quasi retta. 

Micromelania Brus. Tipo M. cerithiopsis Brus., M. coelata 
Brus., M. monilifera Brus. e simili da Okrugljak, le quali hanno 
il peristoma continuo, ma più o meno semplice ed 
acuto; l’apertura è alquanto traversale. 

Continuando le mie osservazioni su questi gruppi generici 
pubblicate or sono dieci anni!, avrei ben volentieri tentato una 
nuova classificazione più naturale delle specie fossili dell’ Unghe- 
ria, Transilvania e Banato, della Croazia e degli altri paesi della 
penisola balcanica, della Russia meridionale, come delle specie 
ancor viventi nel Mar Caspio. Ma come si fa quando di un gran 
numero di specie non si conoscono ancora esemplari dall’ aper- 
tura intiera ? 


Familia Valvatidae. 
Genus Valvata O. F. Muller 1774. 
Valvata gradata Fuchs. 


1870. Valvata gradata Fuchs, Congeriensch. v. Tihany 
u. Kup, 536(6), t. 21. f. 13—16. 

1874. » (Polytropis) » Sandb., Gonch. d. Vorwelt, 698. 

1877. li » Fuchs, in Fùhrer Excur. geol. 
Gesell., 76. 


Ho raccolto numerosi esemplari essendo questa la specie 
più comune del genere a Markuševec, e fra questi alcuni di per- 
fetta conservazione. Essendochè nello stesso strato trovansi assieme 


! S. Brusina. Le Pyrgulinae dell’ Europa orientale (Bullettino della So- 
cietà Malacologica Italiana. Vol. VII.) Pisa 1881. 


165 


e conchiglie fluviali e quelle di tipi marini del sarmatico, al 
primo vederle riteneva d’aver a fare con specie del genere Cy- 
clostrema sebbene ben tosto mi sono persuaso dell'identità di 
questa colla V. gradata dell’ Ungheria. Sandberger adunque non 
ebbe torto di dirla specie, che ricorda per la sua forma e scul- 
tura il genere Turbo, o meglio, come io dissi Cyelostrema. Ebbe 
perciò ragione di proporre per le V. balatonica Fuchs, V. tenui- 
striata Fuchs, e V. gradata Fuchs il sottogenere Polytropis. 


Non sarà inutile d’ aggiungere, che la nostra, oltre ai ein- 
goli o carene spirali, mostra anche d’ essere finamente striata per 
lungo, così che la superficie, vista con ingrandimento ben inteso, 
riesce reticolata, e sono persuaso, che gli esemplari ungheresi 
avranno la stessa scultura. 

Sandberger osservò, che le specie del suo gruppo Polytropîs 
si possono considerare essere „Leitpetrefacten des Inzerdorfer 
Schichten Ungarns“, noi aggiungeremo ora: e della Croazia. Non 
vivono più in nessun luogo, fossili soltanto nella detta formazi- 
one dell'Ungheria e Croazia. Nella nostra raccolta possediamo 
esemplari della Valvata baicalensis Gerst.! del lago omonimo, 
la quale sebbene in confronto gigantesca e di guscio delicato, pure 
ha l'abito e la forma della V. gradata. 


Scoperta appena la vera V. gradata Fuchs in buon numero 
d’esemplari a Markuševec, ben tosto mi sono accorto di un errore, 
quando ho determinato nel 1874 un unico da Okrugljak come 
V. gradata. Questa fu una di quelle allucinazioni, un di quegli 
errori, che una volta scopertili non si sa comprendere, com è 
possibile d’ esservi incorsi. Quando l’ ho adunque determinata non 
devo aver fatto caso delle misure date da Fuchs alla V. gradata 
di Tihany, e per di più mi è sfuggita la figura della specie in 
grandezza naturale, la quale si trova senza numero; sulla tavola 
(XXI) fra le figure 11, 14 e 15. In fatti poi veduto il nostro 
esemplare dalla parte di sopra, corrisponde benissimo alla fig. 14., 
sebbene altrimenti la Valvata di Okrugljak non ha proprio nulla 
a fare con quela di Tihany. 

La specie di Okrugljak appartiene ad altro tipo, cioè -a 
quello delle V. Eugeniae Neum. e V bifrons Neum. da Vargyas 


1 Dybowski W. Die Gasteropoden-Fauna des Baikal-Sees. St. Petersburg 
1875, 28, t. 2, f. 1—5. 


166 


nella Transilvania ! e V. söbinjensis Neum. della Slavonia, ed e 
una specie nuova, ed interessante, perchè precisamente rappre- 
senta una forma di passaggio fra le due specie transilvane e la 
specie croata, che chiameremo V. connectens. 

A farla riconoscere basterà dire, che ha la statura della: V. 
sibinjensis, ed è più piccola delle dette due forme transilvane. 
Ha due carene, una percorre tutti i giri presso la sutura, l'altra 
attorno l’ombelico. Di sopra corrisponde, come lo abbiamo detto, 
alla fig. 14 del lavoro del Fuchs (Tihany), per la parte di sotto 
poi si veda la figura della V. bifrons dell’ articolo del Neumayr 
(Vargyas). Oltre a dette due carene sull'ultimo giro si osserva 
quà e la qualche rara linea filiforme traversale. La conchiglia è 
finamente striata per lungo. 

La V. connectens si distingue dalla V. sibinjensis, en 
mentre la prima ha la spira elevata, nella seconda la spira e in- 
fossata nell’ultimo giro, forma cioè un incavo imbutiforme. La 
carena della seconda è senza confronto più forte e piu elevata, 
e mentre la superficie di questa e quasi liscia, quella della V. 
connectens e per lungo striata. Prese in considerazione queste 
differenze e la circostanza, che la V. connectens fu trovata sol- 
tanto negli strati a Congerie di Okrugljak, mentre la V, stbi- 
njensis è eclusiva agli strati a Paludine della Slavonia, nessuno 
potrà dubitare dell’esattezza dell’ osservaziom fatte. La vera V. 
gradata Fuchs è stata trovata soltanto a Markuševec, e va can- 
cellata dalla fauna di Okrugliak, al cui posto subentra la V. 
connectens. ? 

Sebbene nella nostra opera in corso di preparazione avremo 
occasione di occuparcene in dettaglio, pure non sara inutile di 
dire, che non siamo punto persuasi trovarsi negli strati a Palu- 
dine della Slavonia le V. Eugeniae e V. bifrons come lo pre- 
tende Penecke. I nostri esemplari provengono dal torrente Ko- 
načka presso Novska, dove trovasi la V. Ottiliae Penecke. La 
V. Eugeniae Pen. (non Neum.) è per noi una forma della stessa 


! Jahrbuch d. k. k. geolog. Reichsanstalt XXV Bd. Wien 1875, 426(26), t 
17, 1-3. 


* Eccone la sinonimia: 
Valvata connectens Brus. n. nom. 
1874. Valvata gradata Brus., Foss. Binnen-Moll. 135 (non Fuchs). 
180419, si Brus., Congeriensch. v. Agram, 169(45) (non Fuchs). 


167 


V. Ottiliae. Ciò che poi Penecke determinò come V. bifrons non 
corrisponde pure alla specie degli strati a Congerie della Tran- 
silvania, ma è una forma paralella della V. Ottiliae, la quale differisce 
da quest ultima, appunto così, come si distingue la V. Hugentae 
Neum. dalla V. bifrons Neum. e la nomineremo adunque V. 
Penecket. * 

Finalmente gioverà avvertire, aver Penecke a torto unito 
la V. Sulekiana Brus. alla V. piscinalis Müll. Non posso è 
vero garantire, che ebbe sott'occhio esemplari realmente appar- 
tenenti alla nostra specie. Nego però recisamente esistervi ,com- 
pleti pasaggi“ dalla V. piscinalis alla V. Sulekiana, e lo pos- 
siamo provare con numerosi esemplari alla mano, sia della V. 
subcarinata Brus., e dei giovani di questa, i quali sono si- 
mili alla V. Sulekiana, sia d'una forma simile alla V. piscinalis, 
sia della vera V. Sulekiana. 


Valvata cyciostrema Brusina n. sp. 


Questa si è una forma senza dubbio prossima alla prece- 
dente per essere affatto simile nella forma e statura, però ne dif- 
ferisce in primo luogo per essere un po più elevata e perciò più 
elobulosa. In seguito a ciò i giri sono più rotondi, ed anche gli 
ultimi, che nella V. gradata Fuchs giustamente li dice „treppen- 
förmig abgesetzt“, sono invece nella nostra rotondi. In terzo luogo 
la V. cyclostrema è liscia e di sopra e di sotto, e soltanto alla 
periferia, cioè verso la metà dell’ ultimo giro ha tre, o quattro cin- 
goli filiformi. Finalmente nella nostra non c’& traccia alcuna della 
„scharfe Kante“, la quale circonda l ombelico della V. gradata. 

È molto più rara della V. gradata non avendone raccolto 
finora più che una mezza dozzina. 


Valvata leptonema Brusina n. sp. 


La si può dire forse intermedia fra la V. gradata Fuchs e 
la V. bicincta Fuchs. 

Differisce dalla prima per essere molto più depressa, per cui 
veduta da un lato si osserva formare un piano, dal quale si eleva 
| —‘* Eccone la sinonimia: 

Valvata Peneckei Brusina n. nom. 


1883. Valvata bifrons Penecke, Beitr. zur Kenntniss der Fauna d. slav. Palu- 
dinensch. 37, (non Neum.). 


168 


soltanto l'apice come un punto. Ha una sola carena o cingolo 
cordoniforme, il quale si trova non già alla periferia, ma un po 
più sopra sulla parte superiore del cingolo. Sotto di questo cin-’ 
golo, dunque alla periferia, seguono altri cingoli filiformi. Attorno 
l'ombelico l’anfratto è alquanto angoloso, ma mai con carena 
così forte come nella V. gradata, o come nella V. böcincta, nella 
quale detta carena è ancora ben più forte ed elevata. Abbiamo 
detto, che la nostra V. gradata è ornata per lungo da strie; 
queste strie sono piuttosto irregolari e riescono perciò come rughe. 
La V. leptonema è ornata da strie molto più sottili e del tutto 
regolari, come lo è per esempio la V. carinata Fuchs; lo giudico 
almeno così dalla figura dataci dall’ autore. L'ultimo giro della 
V. leptonema va allargandosi e perciò cresce più celermente che 
nelle due specie precedenti. L’orlo del peristoma delle precedenti 
è ottuso, nella nostra è acuto, l’ apertura stessa più traversale, 
e da un lato un po espansa. 

Per la sua forma depressa si avvicina molto più alla V. 
bicincta Fuchs, ma l'altezza relativamente insolita e la posizione 
delle due carene della stessa escludono ogni possibilità di con- 
fonderle. Lo posso poi tanto più facilmente affermare, perchè 
ne ho fatto diretto confronto. Fuchs la descrisse da Radmanest ; 
asme è riescito di trovarne 5 esemplari nel materiale da Gergeteg nel 
Sirmio, per cui la V. bicincta va inscritta anche nella nostra fauna. 

È meno comune della V. gradata, abbiamo raccolto un pajo 
di centinaja d’esemplari di questo genere e fra questi circa 50 
riconoscibili della V. gradata, e circa 30 della V. leptonema. 


Valvata debilis Fuchs. 


1870. Valvata debilis Fuchs, Congeriensch. v. Tihany u Kup, 
| 53505), t. 21, f. 1—3. 

1874. 4 A Sandb., Conch. d. Vorwelt, 699. 

1877. i 3 Fuchs in Führer Excur. geol. Gesell., 76. 


Per la forma e modo d’acerescimento dei giri somiglia alla 
V. leptonema, dalla quale differisce per ogni mancanza di scul- 
tura. Distinguesi così pure facilmente dalla V. simplex perchè 
è molto più solida ed i giri crescono rapidamente. Ad ogni modo 
è senza dubbio una forma intermedia fra le due specie nominate. 

Rarissima avendone trovato finora due soli esemplari. 


169 


Valvata simplex Fuchs. | 
1870. Valvata simplex Fuchs, Congeriensch. v. Tihany u. Kup. 
599(9), t. 21, f. 4—6. 
h Sandb., Conch. d. Vorwelt, 699. 
4 : Fuchs in Führer Excurs. geol. Gessell., 76. 


mno 
1877. 


Ho raccolto due dozzine di questa specie, e le trovo corri- 
spondere perfettamente alla descrizione e figure dell’ autore. 

Fra i molti esemplari di Valvata finora raccolti ritengo 
esservi ancora almeno una specie non determinata. 


Familia Orygoceratidae Brusina 1882, 


Nello stesso tempo che pubblicai la monografia del genere 
Orygoceras ho proposto anche per questo curiosissimo genere 
l'apposita famiglia Orygoceratidae. Il distinto malacologo tedesco 
O. Boettger crede di doverla ritirare, assegnando a questo genere 
un posto definitivo nella famiglia Caecidae!. Non sono ancor 
per niente persuaso di quest opinione. Nella mia opera ritornerò 
sull'argomento. Per ora mi limito ad osservare, che Crosse rinnovò 
nel 1885 la proposta di fondare una famiglia particolare ?. 


Genus Orygoceras Brusina 1882. 
Orygoceras corniculum Brusina n. sp. 


Tosto scoperta la microfauna di Markuševec rimasi non 
poco stupefatto di trovare il genere Orygoceras rappresentatovi 
in varie forme e grande numero d’individui. È vero che i molti 
esemplari di Markuševec li abbiamo raccolti dilavando il mate- 
riale della località, ma questo metodo lo abbiamo adoperato su 
grande scala per le località della Croazia e Slavonia, ma mai ci è 
riescito di trovare Orygoceras negli strati a Paludine. Nulla dirò 
degli Orygoceras scoperti in Ungheria e dal Dr. D. Gorjanovié a 
Vrabée presso Zagabria, potendo ognuno consultare i relativi 
autori. Trovo invece da osservare, che ad Okrugljak, località 


1 Uber Orygoceras Brus. (Neues Jahrb. für Mineralogie ete. 1883. Bd. 
II, 44). 
2 Journal de Conchyliologie. Vol. XXXIII. Paris 1865, 62, 


170 


tanto vicina degli strati a Congerie, in tanti anni di indefesse 
ricerche si trovò un solo frammento di Orygoceras, del quale, 
avremo occasione di parlare nella opera in preparazione, ove è 
disegnato. È vero che le marne dure di Okrugljak non si possono 
dilavare, ma con tutto ciò è certo che là il genere è rarissimo, 
perchè altrimenti si avrebbe ben raccolto qualche altro individuo. 
Come in Dalmazia, in Ungheria ed a Vrabče presso Zaga- 
bria, così pure a Markuševec trovansi forme liscie ed anellate. 
Era molto propenso d’identificare le forme di Markuševec cogli 
O. Brusinai Kramb.-Gorj. O. levis Kramb.-Gor].!; ma di queste 
specie non si hanno che impressioni sopra dura marna calcare, 
la quale appartiene ad altro strato per cui l’identificazione non 
è nè facile, nè «consigliabile. : 
Confrontata adunque questa prima specie colla piu simile, 
cioè coll’ 0. dentaliforme Brus. di Ribarić in Dalmazia, trovo che 
la conchiglia della specie dalmata è più grande, sembra più cilin- 
drica, ed è certamente di guscio più solido. La superficie dell’ 0. 
dentaliforme è più fortemente striata, precisamente così come lo 
si vede specialmente dalla fig. 11 della mia monografia ?, mentre 
la specie di Markuševec è d’ una striatura finissima, spesso anzi 
appare del tutto levigata. L' O. dentaliforme è più regolare, quasi 
sempre diritto come lo mostrano le fig. 14 e 15 della stessa ta- 
vola, lO. corniculum è invece di regola ritorto, come lo mostra 
p. e. la fig. 13 della monografia. Per persuadersi di questa no- 
tevole differenza basta mettere a confronto apici dell'una e 
dell’ altra specie; dico apici, perchè fra qualche centinajo di esem- 
plari o frammenti dell’ esilissimo O. corniculum non se ne trovò 
un solo completo. — L'apertura dell’ 0. dentaliforme coll’ orlo 
acuto, la si vede dalle mie fig. 10, 11 e 14, quella dell’ O. corni- 
culum è molto caratteristica, perchè oltrechè essere più traver- 
sale, da una parte l’orlo si prolunga più in fuori come un labbro 
pendente, di più il peristoma è un po più largo del tubo stesso, 
va cioè allargandosi quasi come la bocca d’ una tromba, è dunque 
hiante e l'orlo stesso invece che essere acuto è ingrossato, ottuso, 


" Dr. Gorjanović-Kramberger. Die praepontischen Bildungen des Agramer 
Gebirges (Glasnik hrvat. narav. družtva. God. V. Zagreb 1890), 158. 

* S. Brusina. Orygoceras, eine neue Gasteropodengattung der Melano- 
psiden - Mergel Dalmatiens (Beiträge zur Paläontologie Osterr.-Ung. und des 
Orients. II Bd. Wien 1832), 33. | 


171 


anzi in qualche esemplare è radoppiato. Osservo, che ho raccolto 
un gran numero di frammenti boccali, che hanno la stessa forma 
caratteristica, ven'č qualcuno coll’ orlo semplice ed acuto, ma o 
sono frammenti boccali dal peristoma rotto, oppure si tratta di una 
forma differente. Per ora almeno non lo sì può decidere, fino a che 
non si trovassero esemplari intieri; ciò che non è impossibile 
visto che la specie è comunissima. 


Orygoceras filocinctum Brusina n. sp. 


Simile al precedente, dal quale si distingue per essere ornato 
di anelli filiformi, per cui nè hanno a fare cogli anelli grossi ed 
alti dell'O. cornucopiae Brus., nè colle lamelle dell’ 0. cochlea 
Brus. o dell O. cultratum Brus. Detti anelli sono più o meno 
distanti e numerosi, spesso rari e della forma di quelli dell’ 0. 
Brusinai Kramb.-Gorj. 

Forma comune, ma molto meno della precedente. 


Orygoceras cultratum Brusina n. sp. 


Come I 0. corniculum di Markuševec rappresenta negli strati 
a “Congerie l O. dentaliforme della Dalmazia, così l 0. cultratum 
tiene il posto dell’ O cochlea. 

Differisce dal precedente, perchè non porta anelli filiformi, 
ma vere lamelle come 1’ 0. cochlea; da quest’ultimo si distingue 
perciò che ha la forma dell'O corniculum. 

È più raro delle tre forme precedenti avendo raccolto due 
sole dozzine di frammenti. 


Orygoceras cnemopsis Brusina n. sp. 


Ho scoperto questa specie in un frammento minore di 1" 
e tosto mi sono accorto d’aver a fare con una forma del tutto 
particolare. Poscia ne ho trovati più di 20, i quali mi hanno con- 
fermato nel mio modo di vedere. Tutti gli Orygoceras finora de- 
scritti, non escluso lO. fislula Brus. di Ripanj in Serbia, mostrano 
l'apertura, o se si vuol dire piuttosto la sezione traversale del 
tubo di forma più o meno ovale od elittica, questo invece la 
mostra più o meno irregolarmente semicircolare, da una parte po! 
angolosa. Ciò proviene dall’ essere il tubo da una parte convesso 


172 


e dall’ altra ha un lato più o meno piano; il lato rotondo è diviso 
dal lato piano formando un angolo nel punto d' incontro. Egli è 
così che questo tubetto ha l'aspetto d'un osso, o per meglio dire 
d’una tibia in miniatura, ed è perciò che l'abbiamo chiamato 
O. cnemopsts. 

Quali caratteri distintivi secondarî possiamo indicare la par- 
ticolare sottigliezza del guscio; la forma del tubo meno cilindrica, 
la quale va invece ristringendosi più celermente dall'apice all’ o- 
rifizio. La scultura consiste poi di finissime linee anullari, le quali 
sono più curve e molto più sottili e delicate di quelle dell’ 0. 
dentaliforme. 


Familia Cyclostomidae. 
Genus Cyclostoma Drap. 1801. 
Cyclostoma Jagići Brusina n. sp. 


Abbiamo già detto della Zagrabica cyclostomopsis Brus. di 
Okrugljak essere molto simile al Cyclostoma reflexum L. (= C. 
elegans Mill.) specie terrestre comune ovunque anche in Croazia. 
Caso volle, che nella vicina località, a Markuševec, si trovò un 
vero Cyclostoma e questo del tutto simile alla detta specie re- 
cente, tanto che trovati i primi frammenti non ci posi attenzione 
ritenendoli appunto avanzi del ©. reflerum. Soltanto allora che 
mi riescì di raccogliere in sito un esemplare intiero mi sono ac- 
corto d’aver fra le mani un vero Cyclostoma. 


Questa specie è sott’ ogni aspetto molto interessante, perchè, 
a mio sapere, è la prima del genere scoperta non soltanto nei 
terreni della Croazia, ma nel terziario dell’ Ungheria. 


Possiamo dire, che come il C. (elegans) antiquum A Brogn. 
fossile terziario della Francia e Germania, è forse l’avo diretto del 
O. costulatum Ziegl. dell’ Europa orientale (Banato, Transilvania, 
Serbia orientale, Rumenia, Bulgaria ecc.), così il ©. Jagići può 
dirsi l’avo terziario del recente C. reflexum, per la via forse dei 
©. subelegans Bourg. (= C. physetum Bourg.) e C. lutetianum 
Bourg. del diluviale di Parigi, i quali secondo Sandberger sono 
varietà del recente C. reflexum. 


La statura, la forma, l'apertura, il numero dei giri, l’ apice 
ottuso, la scultura consistente di cingoli traversali, e questi negli 


interstizi ornati da numerose linee filiformi longitudinali, tutto ri- 
corda la parentela fra le due specie, per cui non è a stupirsi se 
ci fu chi lo ritenne realmente essere il ©. reflexum, come sta scritto 
nel ,Rad“ della nostra Accademia delle scienze. — Clessin da 
pel ©. reflexum 14% di altezza ed 11 di larghezza; il nostro 
unico esemplare intiero è alto 167" e largo 11mm. differenza che 
nulla significa perchè noi abbiamo nella raccolta del Museo Na- 
zionale Croato esemplari maggiori dei C. reflexum dalla Dalmazia 
e dall'Italia. 1 C. Jagići è di guscio più solido del C. reflexum, 
ma anche questo non lo possiamo dire essere un carattere diffe- 
renziale, in primo luogo perchè abbiamo un solo esemplare fos- 
sile, e questo adunque non ci può provare, che tutti erano dello 
stesso spessore. Anzi è più che verosimile che non si conserva- 
rono appunto che quelli fra gli individui, i quali si distinguevano 
dagli altri per avere un guscio più grosso e più consistente. 
Questa supposizione viene avvalorata dal fatto, che mentre si 
trovano in grande numero esemplari intieri e perfetti di tutte le 
specie, che vivevano nell'aqua, del C. Jagici non sono rari i 
frammenti, mentre sono rarissimi gli esemplari più o meno bene 
conservati. È naturale i gusci di questa specie terrestre portati 
nell’aqua e sepolti nel limo e nella sabbia non potevano conser- 
varsi così bene come le conchiglie fatte per vivere nell’ aqua. 

Ma come faremo adunque a riconoscere Vuna dall’ altra 
specie? Il primo criterio relativo ce lo offre la circostanza, che il 
C. Jagici è fossile. Un criterio poi assoluto lo riscontriamo nella 
scultura; nel C. Jageci cioè i cingoli traversali sono più forti, un 
pò più lontani gli uni dagli altri, più arrotondati, lisci, e le line- 
ette longitudinali sono più sottili, più traversali e visibili soltanto 
negli interstizi fra cingolo e cingolo, per cui la superficie non è 
punto reticolata come lo è nel C. reflexum. | 
| Sebbene poi quanto abbiamo detto & piü che sufficiente per 
lo specialista, trovo necessario d’aggiungere due parole ancora 
pei nostri paleontologhi principianti e pei raccoglitori. Come si 
distingue il ©. Jagici dalla Zagrabica cyclostomopsis ? Quest’ ul- 
tima ha 2 giri di piu, & piu larga, la scultura e piu delicata ne si 
è eguale, ma prima di tutto si riconosce perchè ha l'apice 
ed il peristoma acuto. 

Ho dedicato questa specie al mio amico il benemerito par- 
roco di Markusevec Ivan Jagié, che ci fu sempre d’ajuto nelle 


e 


174 


nostre ricerche, le quali certamente non ci avrebbero dati così 
splendidi risultati, se non ci avesse mai sempre accolto ospital- 
mente. 


Ci sia poi quì permessa un escursione di malacologia vi- 
vente. 

Anche gli autori i più moderni continuano a inserivere la 
specie recente sotto il nome (©. elegans Müller, perciò che Müller 
nel 1773 la chiamò Nerîta elegans, e Schröter poi nel 1784 
Neritina elegans, e trascurano il fatto che Linneo la pubblicò pel 
primo nel 1758 e poscia nel 1767 come Turbo reflexus '. È vero 
che la descrizione di Linneo è succinta in tutte e due le edizioni, 
è vero che non cita figura alcuna, però abbiamo prove sufficienti 
per ritenere, che Linneo ebbe realmente sott’ occhio questa specie. 


Olivi nel 1792 ? descrisse pure questa specie come 7. reflexus 
L. e per di più cita la tavola 4 ela figura B dell’ opera del Gual- 
tieri 3, ındi la figura 25 della tavola II dei „Testacei terrestri“ 
del Ginanni 4, le quali senz’ altro sono applicabili al Cyelostoma 
in discorso. 


Dillwyn nel suo catalogo del 1817, che purtroppo non ab- 
biamo a nostra disposizione, si espresse nella stessa maniera, 
come lo rileviamo dall’opera di Hanley, il quale ci da poi la 
prova la più convincente, ove scrive: 


Turbo reflexus. 


„Dillwyn, in his excellent ,Descriptive Catalogue‘, has sug- 
gested that this doubtful species might prove identical with the 
well-known Cyclostoma elegans, a species so remarkably abun- 
dant, and so widely diffused, as to appear very unlikely to have 
eluded the observation of Linnaeus. This conjecture, for the me- 


| 1 Caroli Linnaei. Systema Naturae. Editio Decima. T. I. Holmiae 1758, 
765, sp. 555; Editio Duodecima. T. II, Pars II. Holmiae 1767, 1238, sp. 638. 


* Zoologia Adriatica. Bassano 1792, 170. 


° Index Testarum Conchygliorum quae adservantur in Museo Nicolai 
Gualtieri. Florentiae 1742. | 


* Opere postume del Conte Giuseppe Ginanni Ravennate. Tomo secondo. 
Venezia 1757, 60. 


agre and unillustrated description of the ‚Systema‘ permitted no 
logical demonstration (hence the more ancient name cannot ob- 
tain precedence), is corroborated by the contents (C. elegans, Sow. 
Thes. Conch. Cyclost f. 32, 33) of the marked receptacle of Turbo 
reflexus in the Linnean cabinet: © 1 

Provato adunque il fatto dall’ essersi trovata nella collezione 
originale di Linneo questa specie, ne viene di conseguenza, che 
devesi rimettere il nome Linneano. L'ho già fatto nel 1870; ? ora 
si è tenuti di farlo tanto più in seguito alle regole della nomen- 
clatura discusse nel primo congresso internazionale zoologico di 
Parigi, e nel secondo ornitologico pure internazionale di Budapest. 


Familia Neritidae. 
Genus Neritona Martens 1869. 
Neritona Martensi Brusina. 


1884. Neritona Martensi Brus., Congeriensch. v. Agram, 135(11). 

Questa specie non è rara a Markuševec, ma rarissimi sono 
gli esemplari perfetti. Avendone già data una descrizione è inutile 
di quì ripeterla; aggiungerò soltanto, che si trova maestrevolmente 
disegnata dal def. R. Schönn alla tav. 14, f. 12 e 13 della mia 
opera in corso di preparazione. 

È molto interessante, che in Crimea si trovò una seconda 
specie dello stesso gruppo, che N. Andrussow chiamò /Veritona 
Brusinai *. 

Verosimilmente appartiene ancora a questo genere la Neri- 
tina pseudo-Grateloupana Sinzow * 


Genus Neritodonta Brusina 1884. 
Neritodonta cf. nivosa (Brusina). 
1874. Neritina nivosa Brus., Foss. Binnen-Moll. 94. t. 6, f.9—10. 


Dei due esemplari finora raccolti uno è simile alla N. mwi- 
vosa di Cremusnica che potrebbesi dichiararlo equivalente, agli 


1 S. Hanley: Ipsa Linnaei Conchylia. London 1855, 344. 

? S. Brusina. Contribution a la Malacologie de la Croatie. Zagreb (Agram) 
1870, 31. 

3 Jahrbuch der k. k. geol. Reichsanstalt 36 Bd. Wien 1886, 131(5). 

* Ömmcamie HOBBIXb IT MQ.I0N3CT,J0BAHHBIXb (OPNE  PAKOBIIHE 
136 TpPeTNUHBIXB 00pazoBaHili HOBOPOCCH. (ame. HOBOpoce. nona 
ecrecrBoxcasitateTelt) Ozrecca 1884, 7, 7. 9, d. 9—1. 


176 


esemplari di Cremusnica ed a quelli, che possediamo da Leobers- 
dorf, perchè mostra il disegno a linee nere e macchie bianche. 
Il secondo esemplare di Markuševec è di colore carnicino nel fondo, 
ma coperto, quasi in tutta la sua superficie, da una fascia nera 
composta alla sua volta da linee nere, ed appunto sotto detta 
fascia quà e là interotta si scorge il colore carnicino del fondo. 
Visto che gli esemplari non sono assolutamente identici, visto che 
dubito della concordanza stratigrafica delle località, devo dichia- 
rare dubbia da determinazione della forma di Markuševec. 


Neritodonta Pilari Brusina. 
1884. Neritodonta Pilari Brus., Congeriensch. v. Agram, 136(12). 

Oltre a ciò che già dissi di questa specie, aggiungerò, che 
di recente ho potuto procurare per la nostra biblioteca | opera 
sulla spedizione della Morea. Dalla descrizione e figura della re- 
cente Neritina callosa Desh. della Grecia, ritengo di poter affer- 
mare essere la detta specie recente differente dalla specie fossile 
di Rodi, la quale conservasi sotto questo nome nella raccolta del 
Museo Imperiale di Vienna e nella nostra come Neritina callosa Desh. 

La N. Pilari è prossima alla fossile di Rodi, ed a scanso 
d'ogni confusione conservo questo nome per la specie la più co- 
mune del genere a Markuševec, non trovando alcun motivo di 
identificarla alla specie greca, per noi d’incerta determinazione. 
Può darsi che gli esemplari di Rodi corrispondano alla Neritina 
micans Gaudry et Fischer !. Lo suppongo perciò, che le figure 
9—8 della terza tavola del Fuchs? vi ci rassomigliano e Fuchs 
dice trovarsi la Neritina micans a Megara ed essere comunis- 
sima a Rodi. 

La Neritina Leobersdorfensis Handm. ? è prossima alla 
Neritodonta Pilari; V unico esemplare gentilmente favoritomi dal- 
l’autore non basta a decidere se sia o no identica. La forma 
austriaca sembra riescire più grande, più allungata ed avere il 
callo columellare molto grosso. i 


1 Animaux Fossiles et Geologie de 1’ Attique. Paris 1862, 446. Atlas, t. 
61, f. 11—13. 

? Studien über die jüngeren Tertiärbildungen Griechenlands. (Denschr. 
der k. Akad.) Wien 1877, 14, t. 3, f, 5—8. 

3 Die fossile Conchylienfauna von Leobersdorf. Münster 1887, 8, t. 6 
f. 14, 15. 


ital) 


Neritodonta Cunići Brusina n. sp. 


Piccola ed elegante specie, la quale ricorda alquanto forme 
del genere o sottogenere 7heodoxus, per essere semi ovata ed 
alquanto traversale, però nell'interno dell’ apertura vi si scorge il 
dente caratteristico del gruppo. 

Nella N. Pilari, come nella più gran parte delle nostre 
Neritodonta, la spira è quasi del tutto nascosta, cioè non si eleva 
dalla calotta sferica, come si potrebbe chiamare la parte su- 
periore delle Neritina globulose; nella presente specie la spira è 
invece di un po prominente, ed acuta. La superficie è poi per 
lungo ornata da regolari solchi longitudinali visibili naturalmente 
soltanto con ingrandimento, presso a poco così come lo è nella 
Neritodonta capillacea Brus. della Slavonia. Il margine columel- 
lare si può dire retto. L'area columellare è piana ed insensibil- 
mente concava, sembra anzi più concava di quello che lo è in 
fatto, perchè, nel punto ove l’area è unita alla relativa porzione 
dell’ ultimo giro, il giro stesso è rigonfio e l’area giace relativa- 
mente più in basso. 

Il disegno è vario come di solito, ed i più degli esemplari 
sono scolorati, però, nei bene conservati, ho osservato alcuni a 
fondo scuro con macchie irregolari candide, precisamente così 
come sono colorate molte Neritine viventi. Altri sono poi a fondo 
chiaro, a macchie scure, che ricordano assai bene il disegno della 
Natica millepunctata Lam. Altri ancora hanno il fondo chiaro 
con numerose linee a ziz-zag, ma pure paralelle fra loro, e di- 
sposte per traverso nella direzione longitudinale della conchiglia; 
così presso a poco come lo si vede su molti esemplari del re- 
cente Iheodoxus danubialis Mühlf. 


Insomma la sua forma oblongo-traversale, la scultura, 


la prominenza della spira, e la bassezza dell’ area non permettono 
di confonderla con nessun altra. 


Ne ho raccolto più di 60 esemplari. Un grande bene conser- 
vato è alto poco più di 2" e largo circa 3!,%®, ce n'& uno 
più grande, ma è in parte leso; la maggior parte degli esemplari 
sono però di solito molto più piccoli. | 

Dedico questa graziosa forma al maestro della Scuola popo- 
lare di Markuševec, Josip Cunić, il quale con premura intelligente 
ci fu pur sempre d’ajuto nelle nostre ricerche. 

12 


178 


Neritodonta serrulata Brusina n. sp. 


Per la statura e la forma è simile alla precedente, gli unici 
due esemplari scoperti si distinguono per non avere la spira così 
elevata, nè la superficie solcata‘ Ciò che però distingue più di 
tutto questa dalla precedente si è, che il margine columellare è 
munito da 6 ad 8 dentini, i quali ricordano molto bene la la- 
mina dentata d’una sega. i 

Il disegno consiste in tutti e due gli esemplari in un fondo 
chiaro, coperto da numerose linee scure fra loro paralelle e di- 
sposte alquanto per traverso nel senso longitudinale della conchi- 
glia. Dette linee in un esemplare sono quasi regolari e continue, 
nell'altro sono a zig-zag. 


Neritodonta lamellata Brusina n. sp. 


Uno dei tipi i più interessanti della località. Ricorda la Ne- 
ritina acuticarinata Fuchs di Radmanest, meno la Nerita cari- 
nata Fuchs da Livonates presso Talandi della Grecia. 

Differisce dalla prima per essere minore, perchè la spira è 
meno elevata; l'ultimo giro, nella parte, che trovasi fra la carena 
e la sutura, è perfettamente piano, la superficie è finamente sol- 
cata come nella N. Cunici. 

L’esemplare migliore, sebbene leso, ha poco più di 22 di 
altezza e circa 2!/,""- di larghezza; gli altri sono tutti assai difettosi. 

Tutti i cinque esemplari trovati hanno Videntico disegno;. 
fondo roseo chiaro con molte macchie più o meno triangolari ed 
irregolari scuro rossigno, che rammentano benissimo la macchie 
della Natica hebraea Martyn, ma senza punti. 

Ritengo che fra il materiale male conservato si trova an- 
cora almeno una sesta specie di questa famiglia. | 


Classis Pelecypoda. 
Ordo Tetrabranchia. 
Familia Dreissensidae Locard 1882. 
Genus Congeria Partsch 1836. : 
Prima di enumerare le specie del genere premetterò poche 
parole di spiegazione per quelli specialmente, i quali non dispon- 
gono della letteratura necessaria, affinchè il mio procedere non 


179 


sembri incostante. Tutt'altro; per quanto io posso cerco di te- 
nermi in corrente, sempre approfittando appunto delle pubblica- 
zioni, le quali ci sono accessibili. 

Fino a che si ritenevano essere i generi Dreissensia e Con- 
geria identici, era ben naturale di preferire il primo nome, sia 
perchè anteriore, sia perchè fondato per un mellusco recente. 

Nel mio primo lavoro sui molluschi fossili continentali del 
triregno di Dalmazia, Croazia e Slavonia, ho fatto valere le ra- 
gioni, che militavano in favore del pritno nome. Ho citato poi 
per nome ben 27 dei più distinti malacologhi, i quali riconobbero 
il diritto di primazia a Van Beneden. 

A questi 27 mi sono unito ancor'io, e dopo di me Fon- 
tannes, Locard, Capellini, Pantanelli, De Stefani, Sinzow, An- 
drussow, fra i Tedeschi Steinmann e Döderlein, non meno che 
Zittel uno dei luminari della paleontologia tedesca. 

In Austria ed in Ungheria si continuò a sostenere il nome 
Congeria. 

Neumayr espresse l'opinione di conservare il nome Dreis- 
sena per la D. polymorpha, e Congeria per le grandi specie 
globulose dell’ Austria, Ungheria e Croazia !. 

Fischer nel suo „Manuel“ continuò a riconoscere la pri- 
mazia al genere Dreissensia, al quale unì come sotto-genere 
Congeria. 

Oppenheim seguì la via indicata da Neumayr, la sviluppò e 
in un lavoro speciale ? gentilmente favoritomi dimostrò, che i ge- 
neri Dreyssensia e Congeria sono due genèri distinti. 

Le ragioni e le prove portate da Oppenheim mi hanno 
pienamente convinto, ecco il perchè tosto lo seguo. 

Oppenheim ebbe pure ragionè di collocare le mie specie 
dubitativamente nell'uno o nell’ altro genere, avehdote io đeseritte 
soltanto dal lato esterno. Conviene..perd sapete, he il materiale 
di Okrugljak consiste di individui fragilissimi, ì quali SONO Con- 
tenuti in una marna compatta, e nella più gran parte đa casi, 
volendo liberare la conchiglia se ne va in mille pezzi, Che Spesso 


! Ueber einige Süsswasser-Conchylien aus China. (Neues Jahrb. für Mi- 
neralogie. 1883, II, 21). 

? Die Gattungen Dreyssensia von Beneden und Congeria Partsch, ihre 
gegenseitigen Beziehungen und ihre Vertheilung in Zeit und Raum (Zeitschr. 
d. Deutsch. geolog. Gesellschaft. Jahrg. 1891. Berlin 1892, 923. 

* 


180: 


perciò non si possono sacrificare. Ora lo abbiamo fatto, dispo- 
nendo di sufficiente numero di esemplari. 

Nel 1874 ho toccato pure dell’ ortografia del nome, e giudi- 
cando dal punto di vista filologico ho creduto di decidere perla 
forma Dreissena. — Fischer scrisse Dreissensia, Oppenheim 
Dreyssensia. Per me è ora decisa anche questa questione. Locard ! 
ed.il geologo belga Dewalque dimostrarono essere l’unica corretta 
dizione Dreissensia, ove il secondo dice: „Verification faite a 
I état-civil de Maeseyck, le pharmacien de cette ville s’appelait 
Henri Dreissens ?. 

In un appendice darò l'elenco delle Dreissenidae fossili del 
triregno di Dalmazia, Croazia e Slavonia, indicando il genere, al 
quale vanno ascritte a seconda della distinzione fatta da Oppenheim. 


Congeria subglobosa Partsch. 


1835. Congeria subglobosa Partsch, Ann. Wien Mus., I, 97 (pro 
parte), t, 11, f. 1—8 (non f. 9). 


AG IA: "ba x M. Hörnes, Foss. Moll. d. Tertiär- 
Beckens v. Wien, II, 602, t. 47, £. 
| + ik 1—3. 
1874. Dreissena : Brus., Foss. Binnen-Moll., 128. 
1584. » : Brus., Congeriensch. v. Agram, 134(10). 


Valve di questa specie non sono rare a Markuševec, ma’ 
mai furono trovate intiere o riunite come trovansi p. e. a Brunn 
presso. Vienna. | 

La forma di. Markuševec sembra essere intermedia fra la 
varietà semi quadrata (fig. 1 dell'opera del Hörnes), e la. varietà 
allungata (fig. 2 della stessa opera). Hornes dice, che anche nelle. 
località di Vienna s'incontrano tutti i passaggi possibili. La nostra 


‘ 1 Locard A. Catalogue General des Mollusques vivants de France. Lyon- 
Paris. 1882, 300. 

-2‘G. Dewalque. Sur I orthographe du nom Dreissensia (Annales de 

la Société Geolog, de Belgique. T. XIV. Liege 1889) 


agi: Lire CXXV. 
. 5 Encore quelques mots sur Dreissensia. (1. c. T. XV. 
Lićge 1887—1888) LXXVL 

gao msn Une rectification au sujet de Dreissensia (1. e. t. XVI. 


Liege 1890) C. 


181 


varietà mostra ancora un caratterre differenziale costante.. La 
carena del lato posteriore è più elevata e nel suo mezzo è di- 
visa da un solco, il quale dunque corre dall’ apice all’ orlo ventrale. 

Dilavando poi materiale dal ,Kelekovo polje“ ho raccolto 
buon numero di minutissime valve di questa specie. Ve ne sono 
di 3®%- e perfino di 17/, di diametro umboventrale o di altezza. 
Suppongo che nessun istituto sia in possesso d’ esemplari simili 
embrionali. Accentuo questa circostanza, la quale mi provò ancora 
una volta, per questa, come per quasi tutte le altre specie del ge- 
nere, che gli individui per quanto piccoli, anzi embrionali hanno 
sempre la stessa forma e contorni degli adulti. Fatto questo di 
molto interesse per lo studio e per la distinzione delle specie... . 


Congeria Partschi Cžjžek. 


1835. Congeria subglobosa Partsch, Ann. Wien. Mus., I, 97 Gh 
parte), t. II, f. 9 (non f. 1-8, 10). 

1849. ž Partschi CZjZek in Haiding. Naturwiss. Ab- 
handl. II, I Abth., 129, t. 15. 


1867. h z M. Hörnes, Foss. Moll. d. Tertiär 
Beckens v. Wien, I, 365, t. 49, f. 
1, 9, "ta di 

1874. Dreissena 5 Brad“ Foss. Binnen-Moll. 125. 

1554. ò su Brus., Congeriensch.v. Po alia 
181(57). 


Nei dintorni di Zagabria ovunque rara, e | così pure a Mar- 
kusevec da dove possediamo tre valve ed anche queste lese. 

Nel materiale dilavato abbiamo trovato circa 30 valve em- 
brionali, molto meno che d’ognuna delle altre specie. Ve ne sono 
da 3" fino ad 1®" soltanto di diametro umboventrale (altezza). 


Congeria spathulata Partsch. 


1835. Congeria spathulata Partsch, Ann. Wien. Mus., I, 100, 
1%, LAS To Rat 

7 M. Hörnes, Foss. Moll. d. Tertiär 
Beckens v. Wien, II, 369, t. 49, f. 4. 

1874. Dreissena s Brus., Foss. Binnen-Moll., 128. | 


Non si trovö mai nč a Fraterščica, ne nelle altre localita . 
degli immediati dintorni di Zagabria. A Markuševec è rara, e non. 


Lan]. 298 


152 


abbiamo trovato che pochissimi frammenti d’esemplari adulti. 
In quella vece abbiamo poi raccolto più di 50 valve embrionali, 
e volendo se ne potrebbere raccogliere a centinaja. L’ esemplare 
minore ha circa 1’/,"”- di diametro umboventrale. 


Ripeto che i giovani hanno tutto l'aspetto degli adulti, 
mentre si potrebbe credere, che nei primordi le varie specie si 
assomigliassero. 


Congeria mytilopsis Brusina n. sp. 


Il nome imposto alla specie non sembrerà forse il più ido- 
neo, perchè tutie le Congeria e Dreissensia sono piu o meno: 
mitiliformi. Pure l'ho voluta chiamare così per la sua particolare 
somiglianza al Mytilus galloprovincialis Lam. del nostro Adria- 
tico. La massima valva destra della nostra raccolta ha circa 
1Smm. di diametro umboventrale e quasi 117" di diametro .ante- 
roposteriore, ed è grossa Am, per cui ambe le valve aveano na- 
turalmente nna grossezza di 8" Messa questa valva a confronto 
con un esemplare d’ eguale statura del detto mitilo da Novegradi 
mostrasi differire soltanto per la carena, la quale è del resto 
poco angolosa. In confronto alla sua statura la conchiglia può 
dirsi solida. 

Fra le specie fossili è simile sì alla C. sub-Basteroti Tourn.; 
ma ogni identificazione o confronto è superfluo, fino a che non 
ne potremo dare il disegno. 

Abbiamo raccolto sei valve grandi e diverse giovanili. 


Congeria ramphohora Brusina n. sp. 


Piccola specie molto interessante, di forma triangolare e ri- 
gonfia. Il lato anteriore forma un piano, il quale invece che es- 
sere rigonfio è alquanto depresso, o per dir meglio concavo 
Questo lato anteriore è diviso poi dal lato posteriore da una ca- 
rena acuta, la quale non soltanto va a raggiungere l’ orlo ven- 
trale, ma in quel sito sporge in fuori e va così a formare un 
vero rostro; da cui il nome. I segni d’incremento sono molto 
visibili, per cui su alcuni esemplari la carena riesce come a sega, 
perciò che ad ogni incremento il rostro sporgente rimase alquanto 
staccato dal resto della conchiglia. 


183 


Da bella prima ho creduto d'aver a fare con esemp!ari em- 
brionali della C. croatica Brus., ma ben presto ho dovuto ab- 
bandonare del tutto questa supposizione. In primo luogo perchè 
la forma particolare e la carena della C. ramphophora bene non 
si attaglierebbe con esemplari embrionali della C. croatica. In 
secondo luogo, se nel ,Kelekovo polje“ si trovassero esemplari 
minimi della C. croatica, non c'è caso di poter credere che non 
si troverebbero pure frammenti di adulte, come si trovano della 
C. subglobosa e della C. Partschi, e come se ne trovano per 
ogni dove nei dintorni di Zagabria e perfino in gran numero nel 
terreno da pascolo detto Mišak a Dubrava nella valle ad oriente 
di Markuševec. E vero, che detta località corrisponde all’ orizzonte 
di Okrugljak; ma non è meno vero, che mai si trovò nel ,Kele- 
kovo polje“ la C. croatica. 

Finalmente ho creduto di riconoscere in questi esemplari la 
Dreissensia cristellata Roth dell’ Ungheria. L' autore ebbe la gen- 
tilezza di mandarmi in esame gli originali, per cui mi sono tosto 
persuaso del contrario. Basti dire, che la croata è una Congeria, 
l’ungherese è una Dreissensia, la cui carena filiforme percorre la 
conchiglia in tutt’ altra direzione. Le figure dateci da Roth della 
sua D. cristellata sono esattissime, a suo tempo le nostre faranno 
meglio conoscere la C. ramphophora. 

Ho raccolto quattro valve maggiori ed alcune embrionali. 


Congeria Doderleini Brusina n. sp. 


Confrontata questa graziosa specie con tutte le altre, mi 
sembra prossima più che a nessun altra alla C. Basteroti Desh., 
della quale conserviamo alcuni esemplari da Bisenz in Moravia gen- 
tilmente favoritimi da Fuchs. 

La C. Doderleini si distingue adunque per essere molto più 
piccola della ©. Basteroti, essendo che non ha più di 12""- di 
diametro umboventrale, e 6'/,"=- di anteroposteriore. Oltre a ciò 
è notevolmente più sottile, ed in terzo luogo — avuto riguardo alla 
sua statura — è relativamente molto più gonfia, perchè lo stesso 
esemplare maggiore completo, avendo tutte e due le valve, ha 
ben 7" di grossezza. Di piu la C. Basteroti ha il lato anteriore 
meno convesso e nel sito della fessura bissale è concava; la C. 
Doderleini ha invece il lato anteriore quasi sempre molto rigonfio 
e nel lato della fessura del bisso non è punto incavata. In quinto 


184 


luogo il lato posteriore della specie morava forma una linea più 
o meno curva, quasi semilunare: nella nostra invece è espanso, 
e l’orlo posteriore od anale forma angolo, la quale espansione a 
forma di ala dà appunto un grazioso aspetto alla bivalve. La ca- 
rena, che nella ©. Basteroti è ottusa e percorre dall’apice alla 
periferia, formando regolarmente una linea curva, nella ©, Doder- 
leini invece parte dall’apice ed allontanandosi da questo volge 
sul lato posteriore, indi arrivando verso la metà cambia direzione 
voltandosi verso il lato anteriore e va a formare così una linea 
flessuosa simile ad una S prolungata. 

L'orlo del lato anteriore od orale della valva sinistra fra la 
fessura pel bisso e l'apice è un po sporgente e precisamente 
presso all'apice forma un dentino acuto e sporgente. Sebbene la 
conchiglia è minuta, l’apofisi è relativamente molto marcata e si 
trova sotto al setto. 

Finora abbiamo raccolto circa 20 valve adulte e molte più 
embrionali. | ; 

Dedico questa specie al mio carissimo amico ed illustre col- 
lega il Dr. Pietro Doderlein Professore a Palermo, il quale da piü 
di mezzo secolo è lustro delle Università d'Italia; ne si è facile 
cosa il dire se maggiori sono i suoi meriti come geologo o con- 
chiologo, come ornitologo od ittiologo. 


Congeria Gitneri Brusina n. sp. 


È la più piccola specie del genere, e dico la verità, se non 
mi fossero noti i giovani delle altre specie, l'avrei ritenuta non 
essere altro che giovane di una qualunque specie. Il confronto 
appunto con esemplari d’ eguale grandezza delle altre mi i popsuase 
essere una forma minuta particolare. 

Rassomiglia alquanto alla C. amygdaloides Dunker, ma è 
molto minore, non avendo più di 6" di diametro umboventrale 
ed appena, appena poco più di 3"® di diametro anteroposteriore. 
L'orlo posteriore forma una leggierissima piega voltandosi in 
su, cioè verso il centro della valva; o sarà forse più chiaro il 
dire, che sul lato posteriore presso l’orlo si osserva una leg- 
giera depressione, quasi un largo solco. La superficie è ornata da 
delicatissimi solchi lineari concentrici. Carattere saliente, ed il. 
quale ben si vede su quasi tutti gli esemplari, è che sull’ umbone 
vi si riconosce distintamente la valva embrionale di forma ovale, 


185 


e si vede bene perciò che alquanto si distacca dal resto della 
valva, presso a poco così, come si è il caso dei segni d’incre- 
mento della Dreissensia superfoetata. Questa circostanza ci sembra 
provare, che i nostri esemplari. se anche raggiungevano forse una 
statura maggiore, pure non sono giovani, ma adulti. È vero, che 
le valve sono minute e fragilissime, ma come ci si conservarono 
le valve ben più grandi della ©. Doderleini, si potevano conser- 
vare nello stesso luogo e nelle stesse circostanze anche valve mag- 
giori della ©. Gitneri. Il colore è bianco incarnato nel fondo, 
con larghe striscie rossastre, le quali si dipartono dal centro della 
valva e vanno a raggiungere la periferia. 

Dirò ancora, che la C. Gitneri ha tutta la forma e l’ aspetto 
della Dreissensia Sabbae Brus, ma è più piccola, più gonfia e 
per farla riconoscere basta la presenza dell’apofisa ben distinta 
in questa sebbene minuta, e la quale appunto manca nella D. 
Sabbae. 

Ho raccolto una ventina di esemplari adulti; è la specie la più 
frequente della località, perchè degli esemplari embrionali se ne 
potrebbero raccogliere a migliaja. 

La dedico al giovane studente di legge Ivan Gitner, che ci 
fu di non poco ajuto nelle nostre ricerche. 


. Familia Cardiidae. 
Genus Limnocardium Stoliczka 1870. 


Nel mio lavoro sulla fauna degli strati a Congerie di Za- 
gabria sono adotte le ragioni per cui i nostri Cardi non vanno 
confusi colle specie marine, ma sono d'un tipo proprio, pel quale 
Vest propose una famiglia Adacnidae. Allora mi sono tenuto al 
migliore manuale esistente, quello classico del Zittel, nel quale è 
adoperato il nome Adacna Eichw. per tutte le nostre forme. 

Ciò che non ho ottenuto prima della pubblicazione del mio 
lavoro, mi è riescito dopo di questo. I miei illustri amici, il di- 
rettore del Museo Caucasico a Tiflis Dr. G. Radde, ed il Dr. W. 
Dybowski di Niankow nella Polonia russa, mi furono generosi 
delle Adacna, Monodacna e Didacna del Mar Caspio. Altre ne 
ho aquistate da Damon di Londra. 

Il confronto adunque delle specie recenti dei detti generi, 
mi persuase, che se pure sono prossimi ai nostri tipi, non è per 


186 


niente naturale di metterle tutti a fascio, e meno che meno sotto 
la comune denominazione Adacna, la quale comprende specie 
senza denti alla cerniera. 

Ci manca ancor sempre l’opera dello Stoliczka. Però d’ora 
in poi seguiremo piuttosto R. Hoernes 1, Fischer *, Fontannes * e 
quelli, i quali aceettarono il genere Limnocardium, nel quale 
vanno adunque collocate tutte le nostre forme. Quì non mi 
occuperò dei sottogeneri Phyllocardium Fischer, Arcicardium 
Fischer ece. 


Limnocardium conjungens (Partsch). 


1837. Cardium conjungens Partsch in Hauer, Vorkomm. foss. 
Thierr. im tert. Becken v. Wien (Bronn 
Jahrb.) 425. 


1848. 6 4 Partsch, Hörnes Verzeichniss in Cžjžek 
Erläut. z. geogn. Karte v. Wien, 27. 
1865. % È M. Hörnes, Foss. Moll. d. Tertiär-Bec- 


kens v. Wien, II, 206, t. 30, f. 4. 


Un unica valva destra, e questa lesa nell’ orlo, sembra aver 
le coste meno arrotondate e gli interstizi fra le stesse un po più 
distanti di quellochè lo si riscontra nella specie tipica di Brunn 
presso Vienna. Con tutto ciò non credo di andar errato identifi- 
cando la nostra a quella. 


Limnocardium Jagići Brusina n. sp. 


Al primo vederlo si potrebbe credere d'aver a fare con un 
piccolo L. Majeri M. Hčrn , perchè il maggior esemplare ha 89. 
di diametro umboventrale e 12mm. di diametro anteroposteriore. 
Ma confrontando questa valva con una valva della stessa gran- 
dezza del L. Majeri tosto si scorge la grande differenza che passa 


x 


fra le due specie. Il L. Jagici è più panciuto, ha il contorno più 


* Elemente der Palaeontologie. Leipzig 1884, 235. 

* Manuel de Conchyliologie. Paris 1880,—1887, 1309. 

* Gontribution a la faune Malacologique des Terrains Neogenes de la Rou- 
manie (Archiv du Muséum d'Hist. Natur. de Lyon. T. IV) Lyon 1886. 


157 


arrotondato, il lato posteriore più aperto. Il LZ. Jagići ha circa 
30 coste, sebbene il lato posteriore ne è privo — e privo di coste 
è alla sua volta il L. Majerö — il quale invece non ha più di 
20 coste, ben inteso in esemplari d' eguale statura, e queste cuo- 
prono anche il lato posteriore, anzi sono filiformi e spinose, mentre 
le coste del L. Jagići sono tutte sempre liscie. 

Dal L. simplex Fuchs di Radmanest differisce, perchè mentre 
quello è nel lato posteriore alquanto angoloso, ciò che benissimo 
lo si vede negli esemplari, che ho avuto a suo tempo dal def. 
barone Schröckinger, nella nostra specie non v'ha traccia di ca- 
rena. L’umbone ed il lato posteriore sono più o meno lisci e le 
coste svaniscono, invece nel L. simplex le coste sono ovunque 
visibili. Finalmente, e ciò vale più di tutto, il nostro è posterior- 
mente hiante, ed il lato è là come tronco, mentre il LZ. simplex 
non è nè hiante, nè troncato 

Il L. conjungens Partsch di Brunn presso Vienna è alla sua 
volta più rotondo, più rigonfio, ha meno coste, le quali sono 
molto più grosse ed elevate. Mentre l'apice dell’umbone del L. 
Jagici è visibile, osservando la valva dalla sua parte ventrale, 
l'apice del L. conjungens non si scorge, perchè è molto più in giù 
e rivolto verso la lunula. La lunula è cordiforme, mentre nel L. 
Jagici è piccola, strettissima e perciò appena riconoscibile. 

Raramente si sono conservati esemplari adulti, più spesso 
trovansi dei minuti. 

Mi prendo la libertà di dedicare questa specie al mio illustre 
amico, il celebre professore di filologia slava all’ Università di 
Vienna Dr. Vatroslav Jagić, fratello d’Ivan, che a gara andarono 
per averlo le Università di Odessa, Pietroburgo e Berlino, ove ri- 
mase qualche tempo. presso -ognuna. 


Limnocardium desertum (Stoliczka). 


1862. Cardium desertum Stol., Beitrag zur Kentnis d. Moll. d. 
Inzersd. Schichten (Verhand. zool.-bot. 
Gesell. XII) 538, t. 17, f. 10. 


Corrisponde benissimo alla forma di Stegersbach. Ad Okru- 
gljak è comune 1 L. otiophorum Brus., del qual ultimo non fu 
trovata neppure una valva a Markuševec. Sono dunque due specie 
vicarie delle località. 


188 


Esemplari piccoli od embrionali sono comunissimi; grandi 
sono rari per la loro fragilità, e sono della stessa. grandezza di 
quelli descritti dallo Stoliczka. 

Qualcuno determinò falsamente il limnocardio di questà lo- 
calità come Cardium obsoletum Eichw., la nota ma ben diffe- 
rente specie sarmatica. 


Limnocardium Kosići Brusina n. sp. 


Appartiene al sottogenere Phyllocardium, perchè è affatto 
depressa; è minuta, di forma ovato-quadrata, inequilatera. Il lato 
anteriore è più breve e — calcolando dall’ apice dell umbone 
all’orlo anteriore — forma un terzo della larghezza complessiva 
della conchiglia; l’orlo stesso è arrotondato. La parte posteriore 
è tronca. — La superficie è ornata da coste raggianti filiformi; 
sul lato anteriore e sulla metà delle valve se ne contano circa 
14, e queste sono ora fra loro eguali, ora alternanti, una cioè 
più grossa, ed una più sottile, e quest’ ultime qualche volta appena 
visibili. — Sul lato posteriore sì osservano due coste più grosse 
di tutte le altre, le quali perciò ci danno l'aspetto d’ una valva 
a due carene, e tanto più che sono molto più distanti fra loro 
di quello che non lo sono le altre coste. Fra dette due coste- 
carene, si osserva almeno una costa intermedia filiforme; ce n'è 
più d'una, —in tal caso le due coste carene ci perdono della loro 
grossezza ed allora tutta la costolatura riesce più uniforme. Dopo 
le due coste-carene, sempre sul lato posteriore, si osservano altre 
4—5 coste filiformi e sottilissime. Le coste sono tutte prive di 
spina, soltanto l'orlo dorsale, tanto a destra che a. sinistra 
dell’apice, è ornato da una sola serie di spina, embriciformi, più 
o meno acute. 

Al cardine vi si vede in una valva un dente cardinale minuto, 
nell'altra sonvene due. Al lato anteriore c’& un dente triangolare 
alquanto prolungato; al lato posteriore ce ne sono due lamelli- 
formi. 

Relativamente alla piccolezza della conchiglia, si può dire 
essere l'impressione muscolare anteriore profonda, e anche la 
posteriore è ben visibile, come pure la linea palliale. 

Una valva maggiore alquanto lesa ha 3'/,® di diametro 
umboventrale, e circa 5". di diametro anteroposteriore. Un esem- 


189 


plare poi completo, ma minore, ha 3v di diametro umboven- 
trale e ovu. di diametro anteroposteriore. La grossezza della bi- 
valve dovea essere di poco più di 1 

Ne abbiamo raccolto adunque un esemplare completo, una 
dozzina di valve isolate e qualche embrionale; la specie si può 
dire perciò rara. 

Ad assicurarmi della sua validità specifica "ho confrontata 
con tutto ciò che mi sembrava poter essere vicino; in primo luogo 
perciò col L. Pilari!. Detta specie è maggiore, è di forma più 
ovale, molto più rigonfia, differisce poi per la disposizione delle 
coste, le quali sono spinose. Le più spinose sono quelle del lato 
anteriore, sulle coste della metà le spina scompariscono, e sono 
di nuovo visibili ed elevate sul lato posteriore, il quale ha una 
sola costa-carena spinosa, mentre il L. Kosici ne ha due. Abbiamo 
detto, che il nostro ha un solo dente laterale anteriore nella valva 
destra, la valva destra del LZ. Pilari ne ha due, un minore 
l’altro maggiore. 

Per la forma ricorda alcunchè il L. (Cardium) Döngingki 
Sinz.? della Russia meridionale. Somiglianza apparente soltanto, 
perchè quello è ben piu grande, ha la costolatura differente, e 
sebbene di tanto più grande sembra acardine, tanto piccoli sono 
i denti. 

Ancora ho voluto mettere i nostri esemplari a confronto con 
esemplari embrionali del LZ. Majeri, per persuadermi che si di- 
stinguono e nella forma, e nel numero e disposizione delle coste, 
per cui ritengo superfluo di passare ai dettagli. Del resto il L. 
Majeri è una delle specie le più comuni ad Okrugljak, come in 
quasi tutte le altre località dei dintorni di Zagabria. Trovasi 
anche nella località Dubrava presso Markuševec, per cui se il 
L. Kosići fosse lo stato embrionale del L. Majeri si dovrebbero 
pure trovare frammenti di esemplari adulti. 


. 1 G. Pilar Tretogorie i podloga mu u Glinskom Pokupju. (Rad jugo- 
slav. akad. Kn. XXV. U Zagrebu 1873, 48) come Cardium squammulosum Pilar 
non Desh. Figurato nel volume seguente del ,Rad“, t. 1, f. 7, 8. Per distin- 
guerlo poi dal C. squammulosum Desh., fu proposto per la specie croata il 
nome C. Pilari R. Hoern (Verhandl. d. k. k. geolog. Reichsanst. Jahrg. 1874, 
Wien, 228). 

? CuumnoB m. OMIcaHie HOBEIXB I MaION3CTÈK0BAHHBIXB (OPNE 
PaAKOBHHL (dame Hosopocc. o6uecrga ecrergonea. IV. Tom.) Ogecca 
1877, 72, m. 7, d. 3—5. | 


190 


Dedico questa specie al mio amico Baldo Kosić direttore 
del Museo civico di Ragusa, benemerito per lo studio della fauna 
ragusea. 


Limnocardium margaritaceum Brusina n. sp. 


Conchiglia minima, di forma globoso-romboidale, semi pellucida, 
inequilatera, il lato anteriore è più breve ed all'orlo forma quasi 
angolo; il lato posteriore va allargandosi e l'orlo è rotondo. La 
superficie è liscia e lucente ed appena con ingrandimento di 30 
volte vi si scorgono debolissimi segni di linee, le quali partendo 
dall’umbone vanno radialmente a raggiungere la periferia. L’ apice 
è acuto e rivolto verso la cerniera, sulla quale vedesi un solo 
dente cardinale. L’interno è lucente e madreperlaceo. Dell’ uniche 
due valve scoperte, e lese tutte e due, la maggiore ha circa 1'/,mm- 
di diametro umboventrale e 2"®- di diametro anteroposteriore. 

E verosimile, che questa specie interessantissima di tipo 
particolare raggiungeva maggiore dimensione. Siccome. è indubbio 
essere specie nuova, l'ho “descritta, persuaso, che nuove e pa- 
zienti ricerche ci metteranno fra le mani migliori esemplari. 

Questo è il minimo di tutti i Cardi finora descritti recenti 
e fossili, ed è degno del suo nome per la sua piccolezza, globu- 
losità e per l'interno madreperlaceo. 

Non è necessario il rilevare le differenze che passano, ma 
è però importante di constatare l' affinita del L. margaritaceum 
col. L. (Cardium) papyraceum Sinzow.! in ispecie colla var. 
inflatum. Dette due specie sono certamente rappresentanti di un 
gruppo, o forse sottogenere particolare, molto importante, perchè 
ci prova sempre più la comunanza dei tipi fra la nostra fauna 
fossile, colla corrispondente e fossile e recente della Russia meri- 
dionale e del Mar Caspio. 


Familia Cyrenidae. 
Genus Pisidium C. Pfeiffer 1801. 
Pisidium sp. 
Questo genere rappresentato ad Okrugljak da numerosi 
esemplari del P. Krambergeri è rarissimo a Markuševec, essendo 


1 Omucamie HOBBIX H MATOHSCTBNOBAHHEIXE (OPNE PAKOBHHB ecc 
(same moBopoce. 061. ecreerponen,) Ogecca 1875, 15, T. 2, d. 4. 


191 


che fra migliaja di valve dei due ultimi generi ho trovato un 
unica e minutissima di specie, che per ora non posso determinare. 


Prima di chiudere la rivista della fauna degli strati a Con- 
gerie di Markuševec devo ancora avvertire, che l’una o l’altra 
forma, specialmente dei generi Neritodonta e Limnocardium, po- 
trebbe forse appartenere al sarmaziano e non alla formazione 
delle Congerie. Speriamo di non aver errato; l’ errore non va 
però escluso trattandosi che molluschi terrestri, fluviali e marini, 
od almeno d'aqua mista, sono seppelliti nello stesso sito. 


.___—- doro. — —— 


> 


to 


‚> 


10 


IL. 


Molluschi della formazione Sarmaziana. 


. Utriculus 


. Ocinebra 


. Triforis 


. Cerithium 


. Potamides 


. Littorina 


Classis Gasteropoda. 


Sp. 


sp. 


sp. 


rubiginosum 


mitralis 
sp. 


sp. 


Un esemplare molto grande, a qualche 
minuto, i quali potrebbero appartenere 
all’ U. (Bulla) Lajonkaireana Bast. 


Due esemplari indeterminabili l uno 
per la sua minutezza, l’altro per essere 
di pessima conservazione. 


Frammento indeterminabile, che prova 
però l’esistenza del genere a Marku- 
Sevec. 


Diversi esemplari prossimi al C. tuber- 
culatum L. (== C. vulgatum Brug.). 


Un pajo d’esemplari, simili alla va- 
rieta la più piccola del vivente C. tu- 
berculatum. 


Eichw. Comune, ma sempre poco bene 
conservato, nessuno coll'apertura in- 
tiera. 


Eichw. = Cerithium pictum M. Horn 
et auct. Comune. 


Affine al precedente, ma privo di nodi. 
Meno comune. 


I nostri autori citano il P. nodoso- 
plicatum M. Hčrn. da varie località 
delia croazia e Serbia. Hilber ha il P. 
Gamlitzensis Hilb. da Kravarsko. I 4 
esemplari raccolti a Markuševec sono 
simili alle dette due specie; ma non 
posso decidere a quale delle due, igno- 
randone le differenze. 


Mezza dozzina d’ esemplari. 


11 


12 


13 


14. 


15. 


16. 


17 


13. 


ER 


. Rissoia 


. Natica 


. Gibbula 


: picta 


. Calliostoma 


sp. 


sp. 


Sp. 


Sp. 


Sp. 


sp. 


193 


Sembra prossima alla Rissosa (Mohren- 
sternia) inflata Andrz. Molto rara, per 
averne trovati soli 4 esemplari. 


Due soli esemplari, indeterminabili, 
perchè minuti. 


Prossima alla @. turbinoides Desh. 
(= G. helicoides Phil.) dell’ Adriatico 
e Mediterraneo. Una decina d’esem- 
plari. 


Eich. Molto rara; un solo esemplare 
adulto. 


Simile alla precedente; ma ha un cin- 
golo filiforme presso la sutura, 1’ ul- 
timo giro è angoloso alla periferia. 
Molto raro. 


Pure prossima alle due precedenti, ma 
ha la spira ben più alta e conica, 
l’ultimo giro ha due angoli, uno presso 
la sutura, l'altro alla periferia. Esem- 
plare unico. 


Unico esemplare, che non oso dichia- 
rara identico al C. Poppelacki Partsch. 
— Nel ,Rad“, vol. 95, sta scritto, che 
furono raccolti a Markuševec 40 esem- 
plari del Trochus podolicus Dubois. 
Ciò va certamente ascritto ad errore 
di determinazione. 


Una decina d’esemplari appartenenti 
al gruppo Jujubinus, e simile al ©. 
Montagui Wood. 


Esemplare unico, ma di perfetta con- 
servazione dello stesso gruppo, pros- 
simo al ©. depictum Desh. (= Trochus 
littoralis Brus., T. parvulus Brus. non 
Phil. olim). 

13 


194 


20. Dentalium sp. Due frammenti apicali, i quali permet- 
tono soltanto d’ affermare la presenza 
del genere in questa località. 


Classis Pelecypoda. 


21. Limnocardium sp. 


22. Ervilia podolica sp. Eichw. Comune, avendone finora rac- 
colto circa due dozzine di valve 
adulte, varî esemplari minuti ed altri 
embrionali. 


III. 


Appendice. 


Elenco delle Draissensidae della Dalmazia, Cro- 
azia e Slavonia. 


. Quì segue adunque l’elenco delle Dreissensidae fossili del 
triregno, divise nel due generi Congeria e Dreissensia dietro la 
proposta fatta da Oppenheim. Aggiungerò l'indicazione delle fi- 
gure delle specie nuove o meno note; cioè, per alcune delle 
nuove, le figure disegnate da più anni da Schönn e litografate per 
la mia opera in corso di preparazione. Quest’ ultime le indicherò 
colla solita abbreviazione d'uso pei manoscritti (,Mss.“). 

Delle località indicherò per ora alcune soltanto, in ispecie 
quelle donde possediamo i migliori esemplari. 

Non sarà finalmente superfluo di dire, che quì abbiamo in- 
dicate tutte le specie finora definitivamente determinate, esclu- 
dendo per ora almeno tre specie della nostra raccolta ancora 
dubbie. 


Genus Congeria Partsch 1836. 


1. Congeria chilotrema Brusina n. sp. Mss. t. 17, f. 1—5. La 
più curiosa specie fra tutte quelle del 
genere. Grande, semiglobosa, con ca- 
rena angolosa, la quale divide il lato 
anteriore dal posteriore, dopo la ca- 
rena segue un largo solco, che decorre 
dall’apice all’ orlo ventrale paralello 
alla carena. Il carattere poi straordi- 
nario sta in ciò, che, invece d’una 
fessura bissale, ha un foro semi circo- 
lare di più di 20v di diametro, pel 
quale foro passa adunque un dito 
umano; quest’ apertura è poi contor- 
nata da ingrossamento della valva, 
quale vero labbro dello spessore di 5 
fino a 10mm. Questo foro e le labbra 


sono poi variabilissime di forma e 
x 


196 


dimensione. Nessuna specie mostra al- 
cunchè di simile. 
Croazia. Glogovnica. 


2 Congeria subglobosa Partsch. 


3. 


Ul 


10. 


m: 


13. 


Croazia. Markuševec preso Zagabria. 

Partschi Cžjžek. 
Croazia. Diverse localita dei dintorni 
di Zagabria; Igića brdo presso Buzeta 
distretto di Glina. 

rhomboidea M. Hčrnes. 
Croazia. Bellissime valve ad Okrugljak 
presso Zagabria. 

alata Brusina Mss. t. 16, f. 1. 
Croazia. Diverse valve ed anche qualche 
esemplare completo ad Okrugljak presso 
Zagabria. 

ungula caprae Goldf. et Münst. 
?? Croazia. 

croatica Brusina, Congeriensch. v. Agram, t. 27, 
f. 53, 54; Brus. Mss. 
Croazia. In molte località dei dintorni 
di Zagabria. 

Gnezdai Brusina, Congeriensch. v. Agram, t. 27. 
f. 55—58. 
Croazia. Cernomerec presso Zagabria. 

zagrabiensis Brusina, Congeriensch. v. Agram t. 
26, f. 52; Brus. Mss. t. 16, f. 3—1. 
Croazia. Okrugljak presso Zagabria. 

spathulata Partsch. 
Croazia. Markuševec presso Zagabria, 
Dubovac presso Karlovac, Petrinja, 
Lovča presso Umetić. 

balatonica Partsch. 
Croazia. Secondo Pilar presso Gora di- 
stretto di Glina. 

slavonica Brusina n. sp. Mss. t. 16, f. 18, 19. 
Slavonia. Grgeteg. 

Markovici Brusina, Congeriensch. v. Agram t. 27, 
Lo, Sx 


197 


Croazia. Non posso sacrificare l’ unico 
esemplare da |Cernomerec presso Za- 
gabria; ma sono persuaso appartenere 
A a questo genere. 
14. Congeria Fuchsi Pilar, Trećogorje, t. 1, f. 2, 3. 
Croazia. Specie di forma particolare 
da Dugoselo nel distretto di Glina, 


15. 3 mytilopsis Brusina n. sp. 
Croazia. A Markuševec presso Zagabria. 
16. " ramphophora Brusina n. sp. 
Croazia. Markuševec. 
17. x Doderleini Brusina n. sp. 
Croazia. Markusevec. 
18. 5 Gitneri Brusina n. sp. 


Croazia. Markuševec. 

19, 5 dalmatica Brusina, Foss. Binn.-Moll. t. 6, f. 14, 
15; Brus. Mss. t. 17, f. 19—23. 
Dalmazia. Grande specie di Ribarić fra 
Sinj e Vrlika, della quale è impossi- 
bile trovare esemplari intieri. 

20. ? Jadrovi Brusina n. sp. Mss. t. 17, f. 12-14. 
Dalmazia. A Župića potok e Trnovaća 
presso Sinj. Specie minutissima, ma 
che non può confondersi colla prece- 
dente. È munita di apofisi. 


Genus Dreissensia P. van Beneden 1835. 


21. Dreissensia superfoetata Brusina, Congeriensch. v. Agram, 
1... 26, 6559, 60, 685 Brus: Mss.t16, 
f. 8—11. 
Croazia. A Kustosak ed Okrugljak presso 
Zagabria. Incomincio l enumerazione 
da questa, perchè è la più grande e 
geologicamente parlando, la più vecchia 
del genere, al quale appartiene certa- 
mente mancando di apofisi. i 

1 cucullata Brusina n. sp. 
Slavonia. Scoperta a Gergeteg nel Sir- 
mio, in una dozzina di esemplari mi- 


to 
ro 


198 


nuti ed una valva destra di perfetta 
conservazione ha 19mm di diametro 
umboventrale e 7 di diametro ante- 
roposteriore, è grossa 51/,"=-, per cui 
l’esemplare completo misurava 11mm 
di grossezza. Questa straordinaria lun- 
. ghezza e grossezza sono già da se suf- 
ficienti a dare un idea della forma par- 
ticolare di questa specie. Il lato ante- 
riore è quasi piano e nel sito della 
fessura bissale incavato, anzi nel sito 
ove sortiva il bisso c'è un vero seno 
formante canale. La carena è molto 
angolosa, ed il lato posteriore e semi 
lunare, per cui, veduta la valva dalla 
parte interna, la sua periferia mostra 
la forma d'una mezza ovale, forte- 
mente rientrante nel sito dove stà 
l'apertura pel bisso. Relativamente alla 
grandezza il guscio è solido. Siccome 
il ,septum“ è ristretto fra il lato an- 
teriore ed il lato dorsale, i quali sono 
molto ravvicinati, così detto setto è 
stretto, ha la forma di un triangolo 
acuto e chiude così una buona por- 
zione della valva. Egli è così che la 
valva molto lunga ed augusta ed in 
parte chiusa, veduta da una parte, dà 
l’idea d'un cartoccio, veduta dall’ altra 
ricorda forse meglio un cappuccio da 
cappuccino. Ha l'aspetto della C. spa- 
thulata, dalla quale si distingue a prima 
vista per la grossezza, per la carena 
angolosa e per la mancanza d'’ apofisi. 


23. Dreissensia polymorpha Pallas. 


Slavonia e Croazia. Specialmente a 
Čaplja ed in molte altre località della | 
Slavonia. 


199 


94. Dreissensia Accurti Brusina n. sp. Mss. t. 17, f. 6—8. 
Slavonia. A Kozarica ed in altre loca- 
lità. È simile alla precedente per forma 
e statura, ma è sempre riconoscibile 
dalla stessa; meno ha invece a fare 
colla D. tenuissima Sinzow della Ru- 
sia meridionale. Andrussow pubblicò 
il nome di questa mia specie nel 18901, 
dal quale lo prese Oppenheim nel 1892. 

£ auricularis Fuch, Brus. Mss. t. 16, f. 15—17. 
Croazia. Ad Osek e Glogovnica nel 
distretto di Križevac riscontrasi la forma, 
che ritengo tipica. 


be 
(bi 


26 : Sabbae Brusina n. sp. Mss., t. 16, f. 12—14. 
Croazia. Okrugljak presso Zagabria e 
Bobovec presso Dubravica nel distretto 

di Klanjec. 
Ch , cymbula Brusina n. sp. Mss., t. 17, f. 16—15. 


Dalmazia. Scoperta a Miočić presso 
Drnis. Minutissima, ma non confon- 
dibile colle altre due dalmate, perciò 
che manca d’apofisa. 


1 Kepuenckiii N3BeCTHAKE HI ero payHa (3amue. IMIepaTope. MITHe- 
paror. 00m. C.-Ierepcoyprs. 1890, 41. 


IV. 
Poi 


Nel momento che stava rivedendo le bozze di stampa 
dell’ ultimo foglio di queste mie „notizie preventive“ mi 
giunse | opuscolo sul neogene dell’ Ungheria meridionale, che 
l’egregio collega J. Halavats di Budapest ebbe la gentilezza d’in- 
viarmi!. A pag. 36(12) del detto lavoro, osserva aver io a torto 
detto appartenere la fauna di Okrugljak all’ „orizzonte a Va- 
lenciennesia“. Poscia si diffonde a dire: la scienza sempre pro- 
gredire, le nostre cognizioni allargarsi, ed essere perciò necessa- 
rio di adoperare per nuove idee anche nuovi nomi. Osserva co- 
noscersci oggi non soltanto strati a Congerie nel vero senso della 
parola ma ancora strati a Congerie del mediterraneo, dell’ oligo- 
cene ecc. 

L'autore ha perfettamente ragione. Accetto bene volentieri- 
la sua denominazione stratigrafica ,Congeria rhomboidea- 
Niveau“. — Devo però osservare, che con quelle denominazioni 
io non pretendeva punto di decidere questioni di stratigrafia, le 
quali appunto non appartengono strettamente nella sfera del 
zoologo e paleontologo. Ecco che anche in questo mio lavoro 
parlo di strati a Congerie, ma in generale, anzi nel titolo dico a 
dirittura del „terziario* di Markuševec. A pag. 121 poi nomino 
„Forizzonte a Lyrcaea“ e l'orizzonte a Valenciennesia“ 
per distinguere le nostre due faune senza alcuna pretesa di sta- 
bilire confronti stratigrafici; ma semplicemente per distinguere 
due faune locali ben differenti, 


1 Palaeontologische Daten zur Kenntniss der Fauna der Südungarischen 
Neogen-Ablagerungen (Dritte Folge). (Mittheilungen aus dem Jahrbuche der 
kgl. Ungar. Geologischen Anstalt. Band X). Budapest 1892. 


Indice 


delle specie fossili contenute nella I. e III. parte del lavoro. 


(NB. Tutte le specie pertrattate in dette due parti sono 
stampate con lettere maggiori, sieno gia da prima note, o nuove, 
come pure nomi quì per la prima volta pubblicati. — I sinonimi 
e le specie citate per confronto sono stampati in caratteri minori). 


Amnicola Pag. 
BA ROTTE RD RT ME TR 150 
Amphimelania 
mapedonicat (Burger tinta ara Je di dla he at e g aja 142 
Armiger 
Dasein (Klein). Planorbis. costatns culi es de do PERE 
PE SPARE PV Es a EM E la LEE jo RNA IDE 128 
pesreulatus Sand. == Planorbis geniculatus: ia SL 
Boamilicus (1:).== Planorbis crista: «<a 2 ER 128 
Baglivia 
ambigua Brus. EL NEE sie o SARAJ 248, 158 
goniogyra N i ep Ra Ne: 147 
rugosula get) CARE N N aa o 146 
streptogyra 3 SE RR RAIĆ us, Losa JUN . 148 
EEE = RR N ORIERM a a 0 var, a saa Pb časna VR ESESR 147, 148 
Bythinella 
VERSEHEN puchs: ego le A ez 150 
Be oka a a a RR E ena 191, 154 
e a o E da oi did HARA e > VERI 
N e NO Sa Da irta” a pe; O A ‘ 154 
Bythinia 
Wareartuld‘ Küche N 0 nd N o a 150, 151 
pPamila“Brus: ==, Bythinella. pumila „ u # 2.2.0 27% aa RSA ck KEJ 154 
Canthidomus 
contiguus Hand. = Melanopsis contigua Hand. . . . . 22... rasi; poe hdd 
plicatulus Hand. = Melanopsis plicatula Hand. non Brus. . ... 44 137 


scriptus Hand. non Fuchs == Melanopsis textilis Hand. . x...» 132 


Cardium ka 
conjungens Partsch. = Limnocardium conjungens . . 4... 4... 186 
desertum Stol, = x desertum.. . 0... . + 187 
Dongingki Sinz. = 5 Dčngingki . ..':-. „es BARE 
obsoletum Eichw. = È obsoletum * . . i. ste 185 
Pilari R. Hoern. = > Pilari “4. 5 a: ara . 189 
squamulosum Pilar non Desh. Limnocardium Pilari... 0.4.4. 189 

Caspia | 
acicula SAUR S S en iI RSI LALA 
Dybowskif'"/ vet Lil e di LEA ARE 155, 156, 157 
incerta , er la A 1. tri I E 157, 158, 159 
obtusa = a ee KK 156 
Vujići a AIR LRD, PE #1, CREO 1 GOMME 157 

Congeria 
alata Brus. 4 vivo siete Lao SA A A E E 196 
amygäaloides Dunker . . . “» +. + e » a ee e la. I EK 184 
balatenica'Parisch. : 2 3 u... + eu a a ae o, A I E 196 
Basteroti Desh... :.2 4 0 a RIMASTI, 0, S E 183, 184 
chilotrema Brus. . . <... Pao SUSE o A ee 195 
croatica n TR ee DA 183, 196 
dalmatich ‘dieci da d'la gie e di ša piti e ak E E 197 
meda oa SI nia 1 NP; 
NERCHBL- BIO e e ei n Rn KK 197 
Gitneri Brus! e Se Ue e ASI ga i I A A 184, 185, 197 
Gnezdai da Re I O 196 
Jadrovi SE RR 1 RGN RA 197 
Markovići, Reit ae SAAS ete BR 106: _ 
i PR a e ee AR PR 18271197 ' 
2 0% U I ee en Re RPR SEO . 181, 133; ‘196 
fimmmnophara: Brus: la > 200 pine e tie zo POR 182, 183, 197 
raamboldsa M. Horn. Late ee ai S A 196 
Slavonien Brns. „Vo. cn a è Lil S A sU 3400 
shathulata“ Partsch 7... I Me rel N er Kapa 181, 196, 198 
sub-Basteroti Tourn: . 4 0. 20 0. 9 Levi See a KE 182 
suiuloBoea “Pattschi u: eat ae Rea 180, 181, 183, 196 
ungula caprae Goldf. et Minst. .......... 4 A 196 
zagrabiensis Brus. < 24 2. 20.0 ee EE 196 

Cyclostoma 

sstquum: <A. Brogn. < e +e ale u were RO I TRO 172 
o TIBET MARINI PR i EA EP E.) 172-173 
lutetianum Bourg. = C. reflexum‘. ... . , 2. u COS Mv EC) 
physetum 4 =, mon emae tose ... . Go na SIA 
BE A o RT TIE o n MEO VISITE è ei 2 GENGA 


subelegans Bourg. = B. reflexum 


Pag 
Dreissena 
Perssghi (Gžjžek); == 'Gongeria. Partschi=.;. zeta so to 1a fe jaje Volta tati 181 
=paihulata(Parisch)f=: Gongeria:spathulatafti:. 4. ue. ca 181 
subglobosa (Partsch) = Congeria subglobosa . ..... MERA RO je 180 
Dreissensia 
BEEBE NI: DEUS: 25 4: So iša go tear e rara re 199 
auricularis (Fuchs) . . .... s o VA E N CAO a Vai 199 
caisfellata» Roth. of AR LIE RE RR SRP 183 
CREA DS: A OR A Ln Pia: he i 
EEE PRI s PA o I nl - 199 
VUOTE e 207 SI a O AIA ETA Lr 179, 197, 198 
Dai TR AA IE Fe 185, 198, 199 
Bea RAC Le ra REATI 185, 197 
RESERO ae I pl ale cs ar 5? 199 
Goniochilus 
er mlatume Buche)“. iurarer clean MER HELEN N Pe Va; ao 164 
Croaticum Brus. == Prososthenia. croatica» > +: rena sara rg at CSO 164 
Heinemannia 
piulolibustica Sacco 0,02, RN a MA E II A E o 125 
Helix a 
LARE ek ak e eia II stoi. at jeti zn dh ARV . 125 
Homalia 
Fuchsi Hand. == Melanopsis Handmanni . ... 2222222000. 140 
textilis Hand. == Melanopsis textilis . ..... si e NS 132, 133 
Hydrobia 
TERN Brut... aa ae a ara a men ar a È 151 
SANS sa sa jd a va zra o drače“ dei pape 152 
laevis Fuchs = Micromelania laevis . ..... dla te Va A PRA E 160 
noir Di er EEE eva u 
RE EEE TER a 153 
Radmanesti Fuchs = Micromelania Radmanesti. . . . . +... zra 
taediosa Brus. . . . .. Sjeme EI 222 2 Fer 
šurticula -Neuni. == Pyrkula  tirfictld 080 a jo a e a 153 
mate a E ARPA a «a a ae Bi 
Hyphantria 
austriaca Hand. = Melanopsis austriaca . +... +. + +0 + + + A GO 5. 
Limax R 
a. fr SEE, SARAI ER TAT sri dare 125 


seburini Bouch. CARL A EIER "AA II APE ee ga 


204 


Pag. 
plioligustica Sacco . . . . ai, III I o E . > A8 
“> KV e Le te Be sit nule dk (slan 125 

Limnaea 
acuarni Nest. ske ea zapao mn A 126. 
SD. o ee Sana saka, E O KE 125 
Spell < e u Latin lele id gh Lee ri gr ge i. s I ZO KE 126. 
Limnocardium 
desertum- (Stol.) Lu. sjena rate nenne rn pe KE 187 
Dongingki (Sinz.) . . < + a 0.00. 0 22 aaa, E A M KK 189 
Confungens (Parisch) . . 20409 640,4 a O EE 186, 187 
Jagici Brus. «4 da e a la A KK 186, 187 
KOBIĆI 9 Le s Ela e agea ba) KK 188, 189 
Majeri.(M. Horn.) s. 00 de 02.2.0 00 0 82,2 a Re 186, 187, 189 
nartaritaceum. Brus. .. 4 lok gao A E es. 130 
papyraceum (Sinz.) . . +... a dilata CE 191 
“ » .. var. inflatum Sinz:.. ALL EA SKE 190: 
okophorum Brus. .. +. ele e opata) Sinai A 187 
Pilar (RoHoerm.) ‘20. 2.000 00 0. al io A E 189 
sunplex (Fuchs)... Lg + . slrrarefniott: «as SR 187 
Melania 
Eseheri*Brogn. ic. qui die ife RA 130 
3 n° «var. dactylodes Sandb. a. u... li LA 130 
maspecta Fuchs == Microbeliscus inaspeétus . . . . . . run nee 146 
Bei Re. rt. I S E 130 
turbinelloides == Microbeliscus turbinelloides . » . 2 2 22 22 2020. 146 
Melanoptychia 
paradeza Brus. o 200 4 8 000 Ra N i g E 144 
FREIBUDBR i lia a A E 145 
Melanopis 
Seal Nem i. o ta LI, € le a a, s PAAA |. ža a ME 
ausittana Hand. ...... 22... Lita I AR 138 
Blancharili Brusa. 4. A LIRE dva ta a ij o E 143 
Bogdanowi , Pos ola uo e n Te tel rta Ra e OK 142 
MIE e a GA rag E 135, 136, 137 
“ » var. doliolum Hand. i Gago: da prija =) 
2 n°, (“multicostata.c.ge mn. ars è i SRE sE 
n nil »  Spinosa sail i a Aa 135 
buaceiniformis Hand. |. WE en x < o RNK 141 
buceinoidea Hauer non Fer. = M. pygmaea . 2: nn. 140 
a 1 ui. ln AE vis aLe Du E 
Gonemenosišna Boettg, . . 2000. A i 142, 143 


Basina Hand... 0.02 00 0 a E I E 137 


, Pag 
khstata Fuchs: nonćObv. =='M. Fuchsi Brus. «ele s e ae ir 141 
Nastala Neum. non Otv. = M. croafibakatsk. ale en See 141 
<roatica Brus. = M. costata Nenm. non Bliv.: . uns rl ia 141 
prema Sole E i ai aa te ER s. vila ie ar ra VR ND I 141 
Batane Mies AR S DI RER N BERE A 134 
ž - tar. trecbifošnis Duelist u aa ee 134, 135 
Dufourii Hauer non Fer. = M. impressa . . . ... A i ZK ENO 131 
oche Brus/:==Mfcostata Fuchs non OUV.-+ 0. <a irc Sonne 141 
Ruchs Hand; non Brus:=»M° Handmanni -. i... falena such 1 11. 
Handmanni Brus. = M. Fuchsi Hand. non Brus. . . ..:....% 140, 141 
Mako RESI UT SRI A a VERRA ET N Re 131, 132 
ans Neni: Re REL es E I 135, 187 
Berger Brust. ER I aaa er 142 
ea toniensis Hand: e n a RO RARI a 132 
ETTI I RO REA A ER TR è ide 430458 
5 gan jepnsinada Hammer 0 aa Dia ka i ae 131 
RR E, dh ot Ri e 136 
En Be ii iene NRE Le a IE 140 
TT ARI CE AA tea I e e 137 
MOVIES Brus. SA Eo E i ata od gonna 140 
E I ITA RR a LE A e I RIO 138 
pircafala: Brus. non. Hand, 302 disa a al DS sk 137 
plicabda- Hand. nem Brus. > 32.2 ES e a paola re aa 137 
tina ea Barksch ice a EMME a Ra 135, 139, 140 
2 xdr.: inflata» Hand menia TI e 140 
zana ona O TOO at ee AE 132 
Rentals; on gre i on Po 2 e E 133 
a i Vari tesserukt: Brfisi. 2 2 san e 134 
sempia Hand. non: Fuchs == M. textilis Hands >; tuta SR 132, 133 
abi O Rain ie AS 132 
ee an ZO a LE LL edo SI € Koja ; + 139, 140 
Paar e e tic: RAUNIG 30 A TI 136, 137 
EEE N En cre be io La It nie SE 132, 133, 139 
i è Var, nodesz Brus; 2 TIT Med E 133 
e ni Ri Er ie 139, 140 
vindobonensis Fuchs . . ... boano. caio SER amen ano 1324 
Menart BASS A zn a dk dh a ee EV E 14 
Melanosteira 
Blanchardi Brus. = Melanopsis Blanchardi . . 2... 2.2 22.0. 143 
Bogdanowi Brus. = 3 Bogdanowi | + ss al u ok, Se MUHIST 142 
Microbeliscus 
maspectas Pach8 LD DR IT I A VERRA Re DE N A 146 


turbinelloides Fuchs 


206 


; Pag. 
Micromelania A 
cerithiopsis Brus. . "21er e. 2 ele = ele e ce è i E 163, 164 
coelata goa aa e a re a E 163, 164 
costulata (Fuchs). .0- 5.5. va e E o S en ibo 
gracilis Brus. *. tr, e jaje ate INTE 
laevis (Fuchs) “5 nti tetano 159, 160, 161 
lineolata: Brus. it. rate 2.0727 0.20 o III . «461 
monušera zra ZA aja i Re e ic 163, 164 
Radmanesti (Fuchs) . . +. +... e RM o 160, 161 
scalariaeformis (Fuchs) “ee a at a a E o M dra 163 
sulcolata Brus: . . <. e. a E PERO IO KK 161, 162 
Nerita 
earinata Fuchs . 4 ae 8 a a el o i a i E KE 178 
Neritina 
acutiearinata Fuchs 4... 4 4 06 2 e 0 a ee ss, #2 S E 178 
callosa aučćt: non Desh® bio te a 2% nu og AE JR E 176 
Leobersdoffensis Hand. s s =’. 0. u aa u He a O E E 19176 
micans. Gaudnet Fisch. < -. g ds dla ct a E 176 
DIALER. RI A e i s Bl A a, ia ase 175 
pseudo-Grateloupana Sinz. , “4 4 2». + + ale ee 2 a ee 175 
Neritodonta 
Bean BU sie o saa a alal ei EEE i E 177 
Cunici It e ea N ng Serial Tm ee RPC IT 177, 178 
lamellata ato nl Ai o ei Tg gii še Siri ee O i SA KE 178 
pi. BIVOSa 5 0 0 + e n eee gle if a JE E 175 
Pilari SEMIASSE RR Pa RITIRO I a deda DE 
serrulata SE AO a i A GENE E o os oR è < E prama W | 
Neritona 
ma adruss. 3... api eco lie i E 175 
Madiengi Brus. °°. LL a koda mel 5 deere] s AE s. we 
Orygoceras 
Brasinoi. Kramb.-Goris. <a 2 sale 0 30 a 002 > RENE «ed 
cnemopsis Brus un Ria i ate > GE sn BUILT 
cochlea + I POE O PR a ee 0). 
porniculum ‘ite n La gs CL er PK 169, 170, 171 
cornucopiae put d'ala ed dico osa i ib etti 
cultratum dia ea Praia ia e . . si brodsbidka 
Gemieliforme. 1,7%» ca ao pete n PR . 170, 171, 172 
filocinctum ue > Piace e N 2 ee a e RA 171 
fistula en... 5 EG Agro or MR KH 


levis*Kramb.-Gorj. . e < 2 +. naa ea è |. >.» KK 


Paludina | 
immutata Frfld. = Amnicola immutata . 

Planorbis 
Borellii Brus. IUS 
costatus Klein 
crista (L.). 
geniculatus Sand. . 
Lazići Brus. . 
Marinkovići Brus. 3 
micromphalus Fuchs non sm 3 > Ag 
micromphalus Sand. non Fuchs = Segmentina 
nitidus A. Braun non Mill = P. micromphalus Sand. 
nautileus (L.) = P. crista , sone 
nautileus Mich. non L. = P. geniculatus 
ptycophorus Brus. . 
Sabljari 4 
Šulekianus x 
verticillus „ 

Pleurocera 
laeve Fuchs == Micromelania laevis A 
Radmanesti Fuchs = Micromelania TO 3 

Pleuroceras 
laeve (Fuchs) = Micromelania laevis 
Radmanesti (Fuchs) = Micromelania uni 

Pisidium 
Krambergeri Brus. SE A 
sp. 

Polytropis 
gradata (Fuchs) = Valvata gradata 

Prososthenia 

croatica Brus. MAE ep: 
dalmatina (Neum.) 
Schwarzi Neum. 
serbica Brus. 
cf. serbica „ 
Suessi Burgerst. 
Tournoueri (Neum.) 

Pyrgula 
angulata Brus non Neum. = P.? syrmica . 


angulata Fuchs non Brus. . 


. 126 

. 128 

. 128 
sD29 

. 128 
«129, 120 
12 

. 129 

. 128 

. 128 

. 128 
Mio 

128, 130 

. 126 

. 126, 130 


. 159 
. 160 


. 160 
. 160 


190 
. 190 


. 164 


. 163 
. 163 
. 164 
. 162 
. 162 
e 103 
. 163, 164 


: . 159 
157, 158, 159 


208 


Pag. 
striata Andruss. NPR AT 20) . 155 
2 syrmica Brus. = P. angulata Brus. non Fuchs . 159 
turricula Neum. . 153 
Sansania 
crassitesta (Reuss) a MEKI . 125 
Segmentina 
micromphala Sand. = Planorbis micromphalus Sand. non Fuchs . 129 
Succinea 
sp. SA. I . 125 
Valvata 
balatonica Fuchs MELLO, . 165 
bicincta a 167, 168 
bifrons Neum. : ST pra 165, 166, 167 
bifrons Penecke non GALI = v. pini Brus. 166, 167 
carinata Fuchs . . 168 
connectens Brus.. . 166 
cyclostrema „ . 167 
debilis Fuchs . 168 
Eugeniae Neum. ee 165, 166, 167 
Eugeniae Penecke non Me. = V. Ottiliae . 166 
gradata Brus. non Fuchs = V. connectens . . 166 
gradata Fuchs . . 164, 165, 166, 167, 168 
leptonema Brus. 167, 168 
Ottiliae Penecke des a 166, 167 
Peneckei Brus. = V. bifrons Pai non Remi: AOL 
piscinalis Mill. . . EE 
sibinjensis Neum. . . 166 
simplex Fuchs . 168, 169 
subcarinata Brus. . zed 
Šulekiana E x . 167 
tenuistriata Fuchs . . 165 
Vivipara x, 
Dežmaniana Brus. PE O . 153 
eburnea Neum. SAS 
stricturata , 139, 192 -. 
Zagrabica 
cyclostomopsis Brus. . > ct be vie i ko 


LI 
BT E 


Indice 


delle specie recenti indicate qual termine di confronto nella I. e 
II. parte di questo lavoro. 


Pag. 

Aspimmelanıa -Hollandri: (Pegi Ra RR i en ia rl A 
Amycla, cerniculum  (Olivi) == Nassa- cormichlum 7 2 u... 2208 .2,.141 
anabachran: contabulatnm. Prid. 2.2... RR i IR RI LI) I 
Armiger crista (ie) =: Planorbis naulllene! "u a E ce ai 
a nautileus (L) = n grisla! 1a ia RES a a E I 
Bythinella bicarinata (Desm.) = Pyrgula bicarinata . . . . .. . + 153 


s munutsssma (JP Schmidt)... 7a re AT I RJE 
PIE Bacio :Dybowrs je a da Viana ee BR S AR 


2 Gmelini = Vodik e ari a TE MO E s RE re I II 

» Pallasi È : ee Sen a VJ test aa RO nk 
Cyelostoma costulatum miei Ne n A e a 
3 elegans (Mall) = €. reflemim ‘cb. i er Di 

5 Feen (Lp. lo boni rie DE 
Dybowskia ciliata (Dybow.) . . . RO ao e I 
Frauenfeldia minutissima (J. F. hm) di er ig tai edi ere ae EL LE 
Hydrobia acuta (Drap.) . . . SARE SAI a LITE SR 


Leucosia Stiedae Dybow. = KE AIR Sliacake RT AI A e dg 
gane ciste Dybow. == "Dybasbia aliata TRI RE ET 
ae; kunaabula (Mil) ee e I a 
Eianaephysa iruncatala Moll. i e i Ai 
Libakalio, Sidia (Db) TR o Se 
BS da eko east Olivero a at LR RESI ee o 
Mulas pallepromnčialjs Lan. 3 ee e e RI HD 
Massacre nina (Oy 2 we e Ja IA 
Maicon (Markyny- 1.2 e e e II e 


» millepunctata Lam. . . . dI tit Mia ia er ee 
Nerita elegans Mill. Dione SIT sei RO TI 
Neritina callosa Dach, msa CE RN va 

= elegans Schröter == RE pene si e E Roe e BIR 
Paludina bicarinata Desm. == Pyrgula bicarinata .. . . . +... . 153 
Planorbis Cantori Bens... ... "20. 0.00 ere ce RR 1 
2 cormeuB:(Le)c. Bea a. pe RM CCI 


a custa: (La) a EN e ST RS OR 1:5) LO 
14 


210 


Planorbis exustus Desh. = P. indicus 


sndičus Benso) se 


e n 
È nautileus (L.) = P. crista 
2 sindieus Bens.y. 2.0.3... 
= trochoideus Bens. CS DA 
È. umbilicalis k E 


Pyrgula bicarinata (Desm.) . . . 
Telescopium laeve Quoy et Gaim. . 
Theodoxus danubialis (Mühlf.) . . 


Turbo reflexus L. == Gyelostoma reflexum 


Valvata baicalensis Gerst. . . . . 


si se . 
ME Sp 


ZA 
ru e 


u 
> 


Iz života pauka. 
Argiope Bruennichi (Scop). 


Napisao 


prof. IN- Damin. 
(Sa VI. tablicom). 


Ovoga ponajljepšega pauka u našem primorju spominje već 
g. 1772. Scopoli, a Razoumovski ga je 1787. opisao. Imade ga 
počev od morske obale pa do 1000" visoko u Lombardiji (Sor- 
delli), a doseže na sjeveru pojedince sve do Berlina (GC. Koch) i 
Galicije (L. Koch); na jugu do Alžira i Egipta, a vele i do Jave. 
Kod nas je zabilježen za Istru i Dalmaciju. Pa akoprem obuhvata 
toliko područje srednje i južne Evrope, pisano je osobito o mu- 
žaku veoma malo, valjda zato, što dolazi 7 redje pod oko nego 
li O. Lebert! tuži se: Ich hahe das Mannchen bisher nicht ge- 
funden . . . Pavesi hat bisher nur ein unvollkommen entwickeltes 
JT gefunden, die Weibchen sonst in verschiedenen (Tessiner) Lo- 
calitäten. 

No danas već imamo nekih točnijih opisa?, pače gosp. A. 
Lendel? u Budimpešti opisao je točno Argiopinu mrežu. Ja ću 
pak nastojati ovom razpravicom razsvijetliti neke bioložke mo- 
mente lijepe Argiope i to onako, kako sam ih sam na svoje 
oči motrio. 

Argiope Bruennichi je u hrv. primorju imenito u Bakru 
obična, dakako ondje samo, gdje je za nju tlo prikladno. Pa bu- 


1 H. Lebert: Die Spinnen d. Schweiz p. 105. 

2 O. Herman: Ungarns Spinnen Fauna. 

3 A. Lendel: A magy. orvosok és teìmeszet. 1886. Buz.-Temesv. tart. 
XXIII. vand. Torténeti Vazlata et Munkalatai. Budapest 1887. 


= 


212 
dući da ljubi travom i polugrmljem zarasle ravnice, i to ovlažne 
ravnice, potraži ju kod Bakra na Mandraću, na onom položitom 
obronku iznad morske obale. U ostalom nije glavni uvjet obstanku 
njenu vlažno tlo, jer ako gdje, to u našem primorju zavlada suša 
u srpnju i kolovozu, da su i sve hiline ocvale, te dolaze već 
Compositae na red, a ipak Argiope uspieva i množi se silno. 
Glavno je, da ima dosta ogustih, polunizkih bilina i dovoljno 
hlada. S toga i kod Bakra na Mandraću, gdje je bujno porasla 
Centaurea amara sa Ononis spinosa, naći ćeš ju od svibnja do 
listopada, mjestimice na svaki m? po dvie-tri. Pa i u sužanjstvu 
kod mene u prostranoj staklenki, koja bijaše po više sati na dan 
na suncu, uspijevaše lijepo pletući mrežu i cocon. A da, ako joj 
podaš na kistu kap vode, usrkati će ju pohlepno. 

A mužaci? I njih ćeš naći obilno, ako dodješ u pravo vri- 
jeme. Odkad pohadjam ono mjesto u kolovozu, a osobito prije 
podne, nakupio sam ih već nekoliko bočica 1. 

Prvih lijepih dana travnja probiju mladi Argiopini gornji 
poklopac (Krovac) cocona i izpuze na polje, a za malo dana ra- 
zidju se. Prošle godine nadjoh već 5. travnja, gdje mladi probi- 
jaju opredak, a 25. i. m. bili već iz većine opredaka izišli. No 
valja znati, da se ti paučići nisu tek sada, u proljeću, izlegli; oni 
su živi već od prošle jeseni u coconu, o čemu se ponovno osvje- 
dočih. N. p. iz cocona, koji je bio ljetos opreden u noći od 26. 
na 27. kolovoza, bijahu mladi živi već 17. rujna, jer kad sam 
taj dan prestrigao cocon, počeše mladi izilaziti; iz cocona opre- 


1 Dali će se i meni narugati dopisnik „Agr. Tagblatt-a, kako se je na- 
rugao u br. 208. od 12. Sept. o. g. onomu Englezu pod naslovom : Eine ori’ 
ginelle Sammlung, gdje veli: So kam ein Engländer auf den curiosen 
Einfall sich eine Sammlung von Spinnen anzulegen u. er hat diese Idee jahre- 
lang mit unermiidlichem Eifer durchgeführt. Er brachte sie glücklich auf 10.000 
Spinnen, die er auf allen 5 Erdtheilen während langjährigen Reisen persön- 
lich gefangen hatte. Nunmehr hat der wackere Mann seine interessante Col- 
leetion dem naturhistorischen Museum von South-Kensington in London zum 
Geschenk gemacht. A ovo je još ljepše: Was das Institut mit dieser merkwür- 
digen Armee von Spinnen beginnen wird, ist unbekannt. Jedenfalls glauben 
wir dass diesselbe eher für ein Museum der menschlichen Absonderlichkeiten 
als für ein naturhistorisches passt. 

Taj Englez! On je morao kupiti u Tagblattova suradnika pameti, pa 
bi se bio bez truda i pametnijih stvari dobavio n. pr. sbirku maraka i 
jošte bi mu bilo ostalo, da ponudi suradniku nagradu za jednu Tagblattovu 
razpravu, recimo: Die Spinnen im Haushalte der Natur. 


213 


dena 3. rujna, počeše oživljavati 19. rujna itd. U ostalom to, 
t. j. da mladi, akoprem ožive već u rujnu, listopadu, prezimuju 
zajedno u coconu, opazih i kod Epetra adiantha, Circe i dr. 
Onaj navod dokazuje i to, da jaje paukovo ne treba u povoljnih 
okolnostih više od 16 dana do razvoja: da izplazi embrio iz ljuske. 
Ovakvu nejačad ne bi nitko prepoznao po zrelima: cephalotorax 
i zdepnaste nožice su bijele i prozirne, na čelu iztiču se samo 4 
sure piknje (srednje oči), abdomen je žutkast, bijelim piknjama 
izšaran, prema kraju samo opažaš 2—3 popriječne, crnkaste pruge. 
Na nožicama, osobito prema tarsima, razabireš kod starijih crne 
dlačice, koje ne strše, već ko da su još izpod prozirne kože. 
Nakon 2, 3 kadkad i 4 dana vidiš razgovjetno svih 8 očiju, dla- 
čice strše, na abdomenu pruge su jasnije: embrio se prvi put 
olilio. Ovakvi prezimuju, a tek se u travnju razilaze, da živu sa- 
mostalni život, da se još četiri puta presvuku i dozriju do raz- 
ploda. Prve Argtope dozriju u našem primorju početkom kolo- 
voza, većina u drugoj polovici kolovoza, dobar dio u rujnu, a 
ima ih, koje predu cocon i početkom listopada. Posljednja moja 
ovogodišnja oprela mi cocon 6. listopada. Po ovome se ridi, 
kad ima i mužaka najviše: u kolovozu. Ja sam ove godine 13. 
kolovoza našao o 11 sati pr. p. uz dvie O u razmaku od pol 
metra šest mužaka. Jedan stajao 3—4 em. vis-à-vis O. Mužaci 
i ne pletu, čim dozriju, pravilne mreže, već im je dosta nekoliko 
jakih niti bilo nad mrežom Zenkinom ili pod njom, ali i prema 
njoj, pak čekaju strpljivo i po više dana na dobru volju ©. 
Mnogi nestrpljivac izgubi prije dobe glavu. Evo kako. Dne 21. 
kolovoza bila jedna puna jaja O i sisala skakavca; približi se 
oprezno g i kolao najprije po mreži, pak oko nje, po abdomenu, 
po nogama i sašao poda nju; O se makne a g7 bjež! Sretno 
izmakao. Za nekoliko trenutaka vratio se i stao opet kolati. Ženka 
spusti malo niže lovinu, digne se opet do središta mreže, pusti 
g poda se i pograbi ga, pa spuštajući čitav snop nića iz svih 
preljaka, oprede ga ko mumiju i objesi uz lovinu. Sad uze opet 
svog skakavca mirno sisati. 

Istoga dana podjem malo dalje i nadjem isto takovu 9, 
gdje je već Z po njoj kolao. Ženka visjela na zadnjim no- 
gama okomito glavom dolje, nije se dakle držala i prvim i 
stražnjim nogama mreže ko obično; mužak je dakle imao dosta 
mjesta i mogao silaziti lako pod abdomen O. Bijaše očevidno, 


214 


da se O neće opirati, buduć da i epigyne stajaše okomito. U to 
se došulja iz trave drugi g. I ovaj stao kolati, ali kad bi se mu- 
žaci sastali, navaljivali su jedan na drugoga. Tako onaj prvi bude 
u času kopulacije srušen u travu, a drugi preuzeo posao aplici- 
rajući sad jednim sad drugim bulbusom. Položaj im „ventre a 
ventre“ unakrst samo g7 nešto niže da lakše dosegne bulbusom. 
To trajaše nekoliko časova. U to dodje opet prvi, pa akoprem 
je izgubio u toj borbi jednu nogu, zamieni svoga druga, dok je 
taj 3—4 cm. daleko na mreži mirovao i svoje tarse kroz čeljusti 
provlačio. I pokle se je kopulacija još jednom opetovala, primire 
se mužaci: prvi slabiji i bez noge udaljio se za 20—30 cm., drugi 
ostao kraj O. Za počinka, koji trajaše već pol sata, ženka ih va- 
bila tako, da je uviek | viseé trzala cielim tielom t. j. stiskajući 
noge potresala je mrežom. U ostalom tako rade i ostale Epez- 
ridae, dakle i Uloborinae, pa i u ovom slučaju, kada žele sa- 
znati, da li je pala žrtva još na mreži i gdje, ili kad žele ne- 
prijatnoj žrtvi olakotiti bijeg. Samo što Uloborus visi horizon- 
talno, pa nateže prvim nogama, dočim Argiope viseći vertikalno 
nateže zadnjim nogama. 

Sve ovo motrio sam i kod kuće prošle godine, pače ću nešto. 
izpripoviedat, da uz put i druge stvari spomenem. 

Da motrim kopulaciju, donesem 13. kolovoza mojoj u sta- 
klenki posljednji put (2. kolovoza) olililoj se O jednoga g7. Ona 
ga mirno čekala, dočim je on nekoliko časova oko nje kružeći 
namještao se, da dosegne bulbusom do vulve; epigyne stajaše 
za toga vremena |. Ali jedva 57 namjestio bulbus, pograbi ga 
O; no g se sretno odkine i izgubiv srednje dvije noge, pade na 
zemlju. Sad se O namjesti i stisne epigyne. Za dva časa digne 
se g s tla i smjesti se na mreži; ona stala pomalo titrati. Ja 
moradoh otići; sutra dan nadjem g mrtva, valjda je zaglavio 
poslije kopulacije. | 

Dne 18. kolovoza podjem opet na Mandrać po g i nadjem 
ko i 18. kolovoza skoro uz svaku O bar jednoga, a obično po 
više 7: jedan stajaše sučelice prema O, nogu prema nozi na 
1 cm. daleko; dočim O uza se imadjaše već jednog zapredenog 
mužaka.. Uzmem g7 i odnesem ga svojoj kući. Nakon !/, sata 
mužakova kolanja oko O i po njoj, naskoči na g i zaprede ga 
ko muhu. Ova moja Argiope oprela mi 24. kolovoza u jutro rano 
cocon. — I taj dan prinesoh joj g7 i pet 27., ali svi svršiše zlo. 


i 


meme 
È, 


Nikad ne opazih u nijedne Argiope, što u ove: oprela mi 
6. rujna i. g. drugi cocon. Argiope pletu samo jedan cocor. 
Odsad je čuvala mirno cocone i crče nakon desetak dana. Ja ne 
otvorih cocone poslije 16—20 dana, već ih ostavim u staklenki 
da prezime. 

Iz ovoga svega sliedi: 1. da za vrieme oplodbe sudjeluje 
više mužaka kod Argiope (srodvardora), 2. Argiope ne postupa 
uvijek okrutno s mužacima, pače ih znade i pozivati, a da ih 
poslije kopulacije ne ubija. Ubija ih svakako onda, kad je ne- 
zrela ili prezrela, ili kad jede, 3. ona ne plete nikad mrezu ver- 
tikalno već koso za kakvih 30%; mnijem s toga, što hvata velike 
lovine, kao što su leptiri, a još češće skakavce (Acridium, Ca- 
loptenus, Locusta, Ephippigera), pa joj mreža, budući da Argi- 
ope s doljne strane vreba, pri sisanju ne pati, kao što bi joj pa- 
čila, da je okomita; a što je još glavno, da se za vrieme kopu- 
lacije može g izpod abdomena, kad ona na stražnjim nogama 
okomito visi, lakše namjestiti. Kad se bo © spusti | na zadnje 
noge znak je, da će bii g milostiva, ako se što izvanredna ne 
dogodi, pače ga ona i o tom uvjerava potresujući mrežu. 

Da se još vratim na cocone od 24. kolovoza i 9. rujna. 
Bio minuo već travanj i osvanuo svibanj, ali mladi iz mojih co- 
cona ne izilaze. Prestrižem ja zato jedan cocon, a u njem 80 iz- 
leglih se, ali pocrkalih paučića, 40 jajaca žuto-crvenkastih, valjda 


nedozrelih embrija i oke 150 žutih, suhih jajaca, valjda neoplo- 


djenih: u svem 270 komada. Otvorim i drugi cocon od one iste | 
Argiope i nadjem isto tako većinom neplodna, suha već jajca, 
nekoličinu nedozrelih embria, desetak pocrkalih i do 50 živih 
paučića. Oba cocona imadjahu do 550 jajaca. — Iz ovoga opet 
sliedi, da je bila u ove Argiope u staklenki loša oplodba, kako 


smo gore zaista i opazili; a bila valjda i studen u staklenki a u 


hladnoj sobi osjetljivija (zima g. 1890./91.), te je jedno i drugo 
doprinijelo neuspjehu i zakašnjenju. 
Predjimo sada na sam opredak. Malo dana nakon zadnje 


 kopulacije oprede pauk opredak, u koji dobro pohrani jajca. 


Argiope prede ga ovako: 

Što ima pauk, dakle i Argiope, manje sie i topline, to 
kasnije dozrije. Zrelu © lako poznaš: abdomen joj je gotovo 
okrugao, napet, dvostruko veći nego za kopulacije. Posljednjih 
dana može i gladovati, ali dovoljno topline mora imati, ako će 


* 


216 


presti cocon. Prije nego počne taj zadnji posao, nemirna je, traži 
blizu mreže a na obližem grmlju siguran zakutak. Obdan je ne 
ćeš naći presti, uvijeke u noći, najobičnije u zoru izmedju če- 
tvrte i šeste ure. Nekoliko sam polunoći izgubio, dok sam do- 
znao pravo vrijeme, da vidim sav taj trudni posao. Nekoliko puta 
počela Argiope prije posao, nego što me je budilo dozvalo, a 
nekoliko puta kasnije, te misleći da neće ni presti zaspah. Ta 
okolnost i jest povodom, da imam cocona Argiopinih u svim sta- 
dijima razvitka. Ovdje ću opisati posljednje svoje motrenje, da 
pokažem i razdobje t. j. u koliko vremena ovaj ili onaj posao obavi. 

Bilo 19. rujna u noći o 3° 4‘, kad je počela Argiope prve 
jake niti razapinjati, na kojima će cocon visjeti, a ja pred njom 
bilježiti i crtati. Zatim uzela te niti na dolnjem kraju spajati u 
prsten, vrteći se okolo sebe horizontalno udara zadkom t. j. 
preljkama kao na tempo po mnogim točkama zasnovanog ho- 
rizontalnog kolobara, kao kad bi tko kistom umočenim u polu- 
hladnu (dakle raztezljivu) kolu htjeo načiniti obruč od te kole, 
udarajući kistom svako toliko po zamišljenoj kružnici, nepre- 
kidajući dakako ono raztezljivo niće. U isto vrieme ne zaboravlja 
ona križati niti i unutar obruča, tako da množina tih niti izpuni 
i nutarnju prazninu njegovu. Tako postane plilica, koja će slu- 
ziti kao zaštićujući krovac budućemu opredku (sl. 1). Ovaj 
posao obavi Argiope za 10 časova. 

Sveudilj dalje neutrudivo radeći stane i neopaženo proširi- 
vati taj krovac prema dolje. Taj rad možemo smatrati prelazom 
na drugi krovac ili, nazovimo ga, budući da će i služiti za to: 
poklopcem. Zivotinjica prilijepi preljkama kao kakvim kistom 
snopić niti na krovac, recimo u točki a (sl. 2), onda nadigne 
zadku, a time postaju niti za desetak cm. duge; Argiope doče- 
kuje ove niti sad jednom sad drugom zadnjom nogom, da ih po- 
kupi i namjesti ozdol krovca. Nice ovo — ozdol krovca a na 
prelazu k poklopcu — nije nategnuto pa se zafrkne kao fina 


vuna. Radeći tako sve naokolo, postaje zavjesa pod krovcem sve 


dulja i gušća. Kad je dosta duga (8—10 cm.), uzme životinjica 


dolnje krajeve zavjese medju se zaljepljivati. Tako se ukazuje na | 


dolnjem kraju pomalo gušća crta, obruč, koji je početak gori 
već spomenutoga poklopca (sl. 2, 6). Pletenje zavjese ili bolje 
tople gornje obloge za jaja, koja evo dospije izmedju 
krovca i poklopca, traje 12 časova. Sad nastane rad oko samoga 


ZR ENE 2 


217 


poklopca, koji traje do 16 časova. Taj posao opisasmo gori kod 
krovca: Argiope vrti se oko sebe, (doseže dakle preljkama obod 
budućega poklopca), pa izpuštajući niti priljepljuje svaki takav 
desetak centimetara dugi snopić neposredno preljkama na po- 
klopac. To dizanje i spuštanje zadke izgleda ko pravilno takti- 
ranje. Dakako da Argiope ne zaboravlja kadikad — da bude 
gradjevina čvršća — prilijepiti po koju nit i na rub (gornjeg) 
krovca (a) učvršćujući ju napeto na rubu poklopca (5), pa ako 
ne može koji put sbog slučajno nespretnog namještaja svoga do- 
seći donle, ujamči ju malo niže, na zavjesi. Tim postaje i rub 
(gornjega) krovea jači i viši, ali i (dolnji) poklopac sve to gušći, 
pa budući da se više radi na obodu njegovu nego prema sre- 
dištu, to on dobiva i sve izrazitiji oblik zdjelice nadolje obrnute, 
recimo dakle kako već gori okrstismo: oblik poklopca (sl. 3).. 
One niti ujamčene od krovca (a) do poklopca (b) veoma su važne 
i s toga, što bi bez njih težina Argiope za vrieme pletenja i te- 
žina jaja raztegnula zafrkano niće izmedju krovca i poklopca, a 
jajca, odnosno pomladak ostao bi bez gornje tople obloge. 
Bijaše 45 41‘, kad je i taj posao dogotovljen bio. Životi- 
njica se sad umiri i stajaše izpod poklopca ledjima nadole tako, 
ga joj je trbuh dospio prema središtu poklopca, a u razmaku 
od 2—3 mm. Ne ce uminuti ni dva časa i opazit ćeš, gdje se 
ukazala iz vulve krugljica žuta kao žutanjak, a ko glavica od 
pučenke. Argiope se nekoliko puta hipovito trza, medjutim na- 
raste ona ogusta, žuta masa do veličine graška. I to je potra- 
ojalo do 3 minuta. Izašla masa bijaše tako gusta, da se nije raz- 
lijevala, ali ipak toliko mekana, da se je nekako hvatala trbuha 
Argiopina. Nakon onih trzaja (što sam i kod drugih pauka gle- 
dao), masa se odlijepila — onako po prilici kao kad tko položi 
prst na oriedki kvas, pa mu se prilijepi, a on mora, da bi prst 
očistio, udarati nekoliko puta istim prstom po kvasu dok mu se 
odlijepi. Menge to na više mjesta spominje !, tako kod Mecaria 
fulgens: , .. . setzte sich ruhend über das Schälchen und nach 
einigen Minuten drangen Häufchen rčthlicher Eier hinein, die sie 
dann unter Zuckungen des Hinterleibes mit einer Flüssigkeit 
(wahrscheinlich mit dem i den Samentaschen aufbewahrten Samen 
gemengt) benetzte. Nach dieser Benetzung schwollen die Eier 


!) A. Menge: Preussische Spinnen. Danzig 1866. str. 323, 407. itd. 


218 


an“. Trzanje sam više puta motrio i kod Epeiroida i kod drugih 
familija, ali da pauk „mit dem Leibe vorwärts und rückwärts 
rückte bis ein Tröpfchen klarer Flüssigkeit (der Same) hervordrang 
und die Eier benetzte“, to nisam mogao spaziti, premda sam 
to motrio. Ne mogu pojmiti, da poslije izljevena, oplodjujuća teku- 
ćina djeluje prema gori, oplodjujući ne samo nutarnja nego i 
i u najgornjem sloju jajca. Shvatljivije bi bilo kod ostalih Epeira, 
kod Micrommata, Lycosa itd., koje leže nad izljevenima jajima, 
ali Argiope izlijeva ledjima ozdol okrenutima. — A ako se ma- 
tica pčela može oploditi jedanput za sav život (4—5 god.), pa 
se svako jajce posebice oplodjuje prolazeći mimo reser- 
voira u abdomenu, gdje je sperma sahranjena, zašto ne bi tako 
i pauci, buduć da sei sam osvjedočih, da i oni legu plodna jaja 
po više puta, u razdobju od 10—15 i više dana dok im se nova 
jaja razviju, a da se nisu opetovano copulirali. 

Sad bijaše 3° 454, a posao izgledaše kako sl. 4. prikazuje. 
Pokle je jedan čas bila odpočinula, a dotle se površina gomilice 
jaja posušila, te su se već i jajca, akoprem tijesno zbita, formi- 
rala, upre Argiope sada žurno naokolo žute, okrugle gomilice, da 
ju obavije bjelkastom, svijetlom predjom, koju spusti obilno iz 
preljaka, a izgledaše kao kad vrući, raztopljeni slador razvlačiš u 
niti, koje brzo ukrute. U 8 časa obavi i taj posao. Gomilica ja- 
jaca nalik je sada na čašu s oblim dancem, budući da je primila 
uslijed svoje težine a tečajem tih 8 č. odugi oblik (sl. 5). Čaša 
je dakle pokrita poklopcem (b), nad kojim je — kako znamo — 
vunenasto nice (6), a nad ovim od guste predje krovac (a). 

Ali cocon još nije gotov. Jajca su zaštićena tek tankim ple- 
tivom, a samo nad poklopcem nalazi se pahuljavo, zaštićujuće 
niće. S toga treba čašicu s jajci obložiti sve naokolo. Sada dakle 
slledi ono što g. Herman (sv. I. str. 83) veli: „Bevor sie die 
äussere Umhüllung webt umgiebt sie das Eierhäufchen mit einer 
starken Lage wolligen, feinen Gespinnstes. Zu diesem Behufe 
nimmt sie über dem Häufchen Stellung, zieht mit dem hinteren 
Fusspaare die feinen Fäden wolkig aus den Spinnwarzen und drückt 
diesselben gleichzeitig auch an das Häufchen“. Meni se čini, da 
niti bivaju zato rudaste (wolkig), jer ih životinjica ne nateže, već 
ih slaže nogama najprije na jedno mjesto, pak na drugo itd., 
dok sve naokolo zaobli (sl. 6.) Tim baš nastaje razlika izmedju 
ovoga nutarnjega vunenastog opredka i vanjskog kožnatog, 


219 


jer Argiope, što dalje prema van, to manje nameće niti na 
jedno mjesto pa na drugo, već ih sve jednako naokolo nateže, 
pritište i lijepi, pa tako postaje vanjski ovojak gušći, kožnatiji 
— kako ćemo evo vidjeti. 

Kad su jaja obavita i tim osigurana od studeni, treba sada 
čitav opredak zaštititi od zimske vlage. Argiope nastavi svoje 
kolanje oko opredka, ali postupa drugčije: dižuči zadku do jedan 
centimetar visoko, upire tarse mandibula o cocon, te ti se čini, 
da njima poravnava niće, što ga spušta iz preljaka, a koje pri- 
tište i zaljepljuje sad jednim sad drugim tarsom zadnjih nogu 
u brzom tempu. Takvim pritiskanjem i zaljepljivanjem postaje 
vanjska ljuska cocona sve to gušća i kožnatija. 

Rekoh: zaljepljuje; mnijem bo, da je svaka tek izišla nit, 
još nešto ljepčiva; a kad pauk hoće čvrsto i gladko tkati, kao 
što je površina. cocona Lycosa i Tarantula, pa i ovoga naše 
Argiope, Uloborus i dr, onda ne pomažu, kako neki misle, ni 
čaporci ni štetinasti tarsi, nego životinja pritište, pače i amo — 
tamo maže preljkama kako mi mažemo kistom od kole. 

Poslujući ona ovako oko opredka ne prelazi gotovo nikad 
preko one linije, gdje je poklopac jezgre (6), ali zato kadgod do- 
spije do te granice, ujamči niti ne nogama, nego mnogo sigurnije : 
same preljke pritisne na cocon, pa dobro zalijepi, a onda 
nastavi posao. U ostalom to isto čini, ali već pri koncu, kad je 
cocon naskoro gotov, i na drugim mjestima, sve naokolo cocona. 
Da pako nestane brazde izmedju dolnjega okruglog kraja cocona 
i grlića izpod krovca (ec), pritište Argiope preljkama i zalijepi 
kadkad nit na rubu krovca, pa ju ujamči niže na zaoblini. 
Tim čitav cocon dobija nepresiljene crte kruške, a dosta je nalik 
na zapredak grabrova prelca (Saturnia carpini). 

Argiope radi oko vanjske ljuske već preko pol sata. Cocon 
je bliedo-žut, već dosta jak, ali još poluproziran, te prema svi- 
jeći razabireš dobro nutarnju čašu s jajima. Pa ako sada obu- 
staviš Argiope u radnji, vidjet ćeš nakon 16—20 dana preko 

Abdomen se Argiope već posve nabrao — odkud joj već 
soka! Počela izpuštati tamne niti, te oblaže žuti cocon tamnim pru- 
gama po duljini, u čem ja vidim trag mimicrismu. Napokon treba 
cocon dobro ujamčiti, osigurati od vjetra i nevremena, zato za- 
ljepljuje jake niti sa cocona sve naokolo po stabliki tako, da se 


220 


ne može bez napora otrgnuti. Dok se sunce rodi, cocon je obično 
gotov, dakle do 6 sati; ovaj put bilo je nekoliko časova preko 
pet. Čitav posao traje, od prve priprave dok se O umiri uz 
cocon, dva sata. 

Argiope nema više razloga da živi; ako se je dobro hra- 
nila i ako je blago vrieme, proživi još nekolike dane; riedko koja 
doživi život svog pomladka, dakle i5—20 dana. 

Nek mi budi još dozvoljeno zasegnuti malo na orismoložko 
polje, da predočim spolni g! organ s razloga, što bijaše ovdje 
govora o kopulaciji, a taj organ, koliko je meni poznato, nije u 
literaturi opisan. Slika pokazuje microskopski povećano desno udo 
za kopulacije, dakle otvoreno. Na slici femur je naznačen sa sl. a, 
a patella sa sl. b. Ne treba ni spominjati, da i u Argtope tarsus 
premetnuo se u ljusku (Deckschuppe) d, naslanjajuću se na 
zakržljavilu tibiu c. Ljuski je zadaća, da štiti sve izpod nje kom- 
plicirane spolne česti (clava, Keule). Po Hermanovoj teoriji bile 
bi te česti slijedeće: Iz ljuske polazi dovadjajuća mišica 
(Verbindungsmuskel) e vodeći u tobolac (bulbus genitalis) f, 
koji je u savezu s jedne strane s mjehurom (Spermablase) g, 
koji se za vrijeme coitusa nadimlje, te se lako za toga vremena 
izvan vulve vidi kako se širi i suzuje. Na bulbus prićvršćen je 
s druge strane štitac (Schutzplatte) h, pod kojim o sglobu visi 
kao nožić zatvarajući se zadjevač (inductor, embolus, penis, 
Eindringer) è, kroz koji prolazi cijev za spermu. Embolus je od 
tvrde hitinove tvari. S protivne strane prikazuje slika podržač 
(retinacula, Halter) j. I on se zatvara prema desnoj strani, tako, 
da se za vrijeme mira sve te česti slože pod ljusku ili poklopac. 
Podrzač je takodjer jak i tvrd, od hitina, te ima po strani jak 
trn, koji nepomično učvršćuje za kopulacije čitav organ. Napokon 
ima tuj i lopatica (Spatel) &, po svoj prilici da podržava 
epigynum. 


3h 53 


Pabirci 
za hrvatsku ihtiologiju i za ribarstvo. 


Sakupio 
S. Brusina. 


Za uregjenje ribolova, dotiéno podignuce ribarstva dostavila 
mi je bila kr. zem. vlada otpisom od 10. srpnja br. 10.721 i 
17. rujna br. 33.862 god. 1883. primjerak nacrta naredbe uz 
poziv, da se o njemu očitujem sa strukovne strane. 

Slični su pozivi rasposlani svim oblastim, koje su u odre- 
gjeni rok podnesle svoja izvješća. Na moju molbu ustupila mi 
je kr. zem. vlada sve te spise, a ja sam iz njih povadio i pre- 
pisao, štogod je u njih bilo, a može danas ili sutra služiti gragjom 
za hrvatsku ihtiologiju i za ribarstvo u opće, ne bi li se jednom 
našao i na tom polju radnik, koji će obogatiti našu knjigu djelom 
ihtiološko-ribarskim poput lijepe knjige odličnoga magjarskoga 
zoologa O. Herman-a za Ugarsku !. 

Ponajprije ću dakle ovdje preštampati nacrt naredbe, zatim 
moje izvješće od god. 1885. i spomenute izvadke. Napokon pri- 
općiti ću na koncu novu osnovu od god. 1891. i moju predstavku 
od prošle godine sa kvestionarom, nebi li i ovako naišao na do- 
morodne suradnike. Dodali mi je, da je kr. zem. vlada ove go- 
dine rasposlala širom domovine veliki broj kvestionara. 

Samo se dakako sobom razumije, da su ovi ihtiološki pa- 
birci puka gragja bez stroge kritičke prigledbe; ta to u obće nije 
moja radnja, nego tugje gradivo. 


U Zagrebu, 1. srpnja 1892. 


1 A Magyar Halaszat Könyve I. II. Budapest 1887. 


Nacrt naredbe 


kr. vladnoga odjela za unutarnje poslove radi podignuća ribarstva 
u kopnenih vodah u kraljevini Hrvatskoj i Slavoniji. 


Siska 


Za dobe mriestenja nije nikomu slobodno loviti ribu u kop- 
nenih vodah, ter se u tu svrhu ustanovljuje sliedeća lovostaja : 

a) Za bistranke (Steinforelle) ili za potočne pastrve, za pa- 
strve riečne, (Flussforelle) i žlatovke (Seeforelle) od 1. studena 
do 31 siečnja ; 

b) za sulce (Huche) od 1. ožujka do 15. travnja ; 

c) na šarane [krape | (Karpfen) od 1. lipnja do konca srpnja ; 

d) na šćuke (Hecht) od 1. veljače do konca svibnja ; 

e) na smudje (Schill) od 1. travnja do konca svibnja ; 

f) na linjake [line] (Schleye) od 1. lipnja do konca srpnja ; 

g) na somove (Wels, Waller) od 1. lipnja do konca srpnja; 

h) na ugore [jegulje] (Aal) od 1. prosinca do konca siečnja; 

i) Na kostrese [grgrée| (Barsch) od 1. ožujka do konca 
siečnja ; 

j) Manjke [menjake] (Aalrutte) od 1. prosinca do 1. siečnja; 


8. 2. 


Ribe, što ih ribar za vrieme njihova mriestenja ulovi, ima 
isti oprezno opet u vodu baciti. 

Ova ustanova netiče se onih vrstih ribah, koja se u svojih 
ribištih, — kao imenito zlatovke, glavatice i pastrve u gorskih 
jezerih — samo u vrieme mriestenja loviti može. 


8-3. 


U sliedećih vodah, gdje živu pastrve, zabranjuje se ribolov 
u obće od 1. studena do 31. siečnja, i to: 


993 


Sto se tiče vodah, napomenutih u alineji drugoj $. 2. ove 
naredbe, valja pri ustanovljivanju ovakove lovostaje paziti na to, 
da se tim neizključi lov onakovih vrstih ribah, koje se samo za 
vrieme svoga mriestenja loviti mogu. 


DI 


8. 4. 


«Za vrieme obce lovostaje u vodah, naznačenih u $. 3., ne- 
smiju se nikakove ribolovne spreme, kao mreže, vrške (koševi), 
košare za ribe, lovke (pasti), škrinjice za hvatanje, u vodu me- 
tati i ako su odprije metnute, imadu se prije početka lovostaje 
odstraniti ili za ribolov neprikladnimi učiniti. 


8. 5. 


Upravne oblasti prve molbe mogu ovlaštenikom ribolova, 
ili s njihovom privolom takodjer i drugim osobam dozvoliti iz- 
nimke od zabranah, sadržanih u $$. 2. i 4. u svrhu umjetnoga 
ribogoja, ili radi znanstvenih iztraživanjah. 

Isto tako može upravna oblast prve molbe prenavedenim 
osobam ribolov s ručnom udicom po danu, bez obzira na svrhu, 
za vrieme u S. 3. naznačene lovostaje, u toliko dozvoliti, u ko- 
liko to dozvole oblast, koj“ odredjuje lovostaju, dopustivimi 
pronadje. 

Takova dozvola može se izdati samo za jednu lovostajnu 
periodu i vriedi samo za onu vrst ribe, koja po S. 1. nepodpada 
pod lovostaju. 

U ovih iznimnih slučajevih imadu upravne oblasti izdati na 
ime glaseće dozvolnice, u kojih je naznačena voda i ostale bitne 
točke dozvole. 


g. 6. 


Dinamit i druge rezprsnjive tvari, zatim ribolovne omotne 
jagode (Kokelskörner), kučibe [cielibuhe] (Krihenauge) i slična: 
omamljiva sredstva, napokon tako zvane bodve (Fischstecher) 
nesmiju se pri ribolovu upotriebiti. 

U slučajevih dokazane potrebe može zemaljska vlada dozvo- 
liti, da se upotriebe razprsnjive tvari. 


to 
KS) 
i 


8/7. 
Na splavnicah i ustavah (Wehrdurchlässe und Schleussen) 
nesmiju se vrške, škrinjice za hvatanje i ine spreme za ribji sa- 
molov nastavljati. 


8. 8. 


Osim lovilah, zabranjenih u $. 6. ove naredbe, zabranjeno 
je: Pobijati ribe pod ledom, strieljati ih i nabadati, nastavljati 
im zamke, loviti ih vlakovi ili zapornimi mrežami. Samo kada se 
love ribe, koje neimaju više od 13 centimetarah dužine, naime: 
krupatka (Rothauge), mali klen (Ellritze), babica: [brkica] (Bart- 
grundl), piškor [čikov| (Schlammbeisser), legbaba [bielorepka] 
(Steinbeisser), klen [Lauben] (Mühlkoppe), okun (Edelbarbe) i 
glavač (Gründling) dozvoljeno je loviti ih u mreže, na motke pri- 
vezane s užjima očima. 

Dosadanje mreže, koje necdgovaraju gornjoj ustanovi, mogu 
se do konca 1885. rabiti. 


8. 9. 


Ustanove $$. 1.—8. netiču se ribnjakah ni sličnih vodištah, 
koja su uredjena zaradi ribarstva, bez razlike, da li su u savezu 
s kakovom prirodnom vodom ili ne. 


8. 10. 


Nitko nesmije loviti ribu bez ribolovne karte, dokazujuće 
njegovo pravo ribolova u dotičnoj vodi. Samo za ribolov u rib- 
njacih, koji posvema leže u zatvorenih ili ogradjenih mjestih, kao 
n. pr. u vrtovih i perivojih, netreba imati ribolovnu kartu. 

Ribolovnu kartu izdaje uvijek na ime i na izvjestno vri- 
jeme, i to: 

1. Za posjednike, zakupnike ili podzakupnike presa ribolova 
upravna oblast I. molbe. 

2. Drugim osobam ovlastenici pod 1. navedeni. 

3. Za vode, u kojih za sada svaki čovjek, ili svaki član ili 
stanovnik jedne obćine loviti smije, glavar obalne obćine, nu tako, 
da se tim nepovrijedjuju zakonske ustanove, koje će se u svoje 
vrijeme izdati glede prava ribolova u takovih vodah. 


ZM IATA 


225 


Obrazce za ribolovne karte ustanovljuje i obnaroduje ze- 
maljska vlada. 


SAN 


Ribolovne karte izdaju se po obrazcih, sadržanih u prilogu 
k ovoj naredbi, i to: za posjednike i zakupnike ribolovnoga prava 
po obrazcu I.; za treće osobe, kojim posjednici, ili zakupnici do- 
puste ribu loviti, ili ih za to naruče, po obrazu II.; za ribolov u 
slobodnih ili obćinskih vodah, t. j. takovih, gdje sada još smije 
svatko, ili član, ili stanovnik jedne obćine ribu loviti, po obrazcu III. 

Ribolovne karte po obrazcu 1. izdaju se na vrieme od šest 
godinah, izim ako je zakup kraći; karte po obrazcu II. na vreme, 
koje posjednik ili zakupnik dozvoli, ili naznači, ali ne prieko 
tri godine; one po obrazcu III. najviše na tri godine. 


8. 12. 


Ribolovne karte i u $. 5. napomenute dozvolnice imaju se 
javnim organom sigurnosti ili osobam, postavljenist za nadzor 
nad ribjimi vodami, bez izgovora odmah pokazati. 


8. 13. 


Ribolovne sprave, koje su u odsuću ribara ribam masta- 
vljene, treba da su posebnim, obalnoj obćini prijavljenim+ znakom 
providjene, po kom se osoba ribara odmah pronaći dade. 


8. 14. 


Da se uzmogne uzdržati primjerena količina ribe, zabranjuje 
se prodavati ili u gostionah podavati: 

1. Sve u $. 1. naznačene vrsti ribe (i rakah) za vrieme 
tamo ustanovljene lovostaje. 

2. U nikoje doba godine: 

bistranke ili potočne pastrve izpod 18 cm. dužine od ustah 
do kraja repne peraje ; | 

riečke pastrve izpod 26 cm. dužine od ustah do kraja repne 
peraje ; | 

zlatovke izpod 31 cm. dužine od ustah do kraja repne 
peraje ; | 

sulce izpod 31 cm. dužine od ustah do kraja repne peraje; 

15 


manjke (menjake) izpod 26 em. dužine od ustah do kraja 
repne peraje ; 

somove izpod 37 em. dužine od ustah do kraja repne peraje ; 

šarane (krape) izpod 25 cm. dužine od ustah do kraja repne 
peraje ; 

plemenite rake sa razapetimi štipavkami izpod 18 em. ; 

šćuke izpod 26 cm. dužine od ustah do kraja repnih perajah ; 

omane (velike korene) (Alant) izpod 22 em. dužine od ustah 
do kraja repne peraje ; 

klene (Altel) ( 

platnice (Bleye) 

mrene (Barbe) 

kostrese (Barsch) 

Suste (Brachse) 

karase (Karäusche) 

nostnice, patuce (Nase) 

krupatke (Plötze) 

linjake (Schleye) 

ugrice (Zärthe) 


izpod 22 centimetra dužine 
od ustah do kraja repne 
peraje. 


Sub: 

Tko ima pravo ribolova smije vidre, sive čaplje i ostale 
ribam škodljive divlje živuće životinje u svojem ribištu ili u ne- 
posrednoj njegovoj blizini u svako doba i kojim god drago na- 
činom, samo ne puškom, uloviti ili ubiti; ovlaštenik lova nije 
vlastan tomu prigovarati. ali pridržano mu je razpolagati živo- 
tinjom, u takovih slučajevih ulovljenom ili ubitom. 

Isto pravo imaju osobe, postavljene po ribolovnom ovlašte- 
niku za nadzor njegova ribišta i po upravnoj oblasti kao takove 


potvrdjene; nadalje one osobe, kojim je uz posebnu dozvolu 


upravne oblasti ribolovni ovlaštenik za slučaj ili iza vrieme po- 
vjerio lov ili ubijanje životinjah, škodljivih ribarstvu. 


Divlje race (patke) nesmije ovlaštenik rioni ili njegovi. 


ribari niti loviti, niti ubijati. | 
Nikomu nije slobodno ugoniti marhu u ribišta za vremena 
lovostaje, izuzev mjesta, gdje se marha navadno kupa. 


S. 16. 
Kada se dižu obrtne posaonice, ili ine vrsti gradjevine, gdje 
je budi po obrtnom zakonu, ili“inih postojećih propisih potrebita 


ee a 


297 


dozvola oblasti, moraju se dotičnoj razpravi prizvati takodjer i 
ribolovni ovlaštenici, čiji se obrazloženi prigovori primjereno uva- 
žiti imaju. 

Upravne oblasti imaju osim toga na zahtjev ribolovnoga 
ovlaštenika nastojati, da se pri uporobah vode, kod kojih nije 
nuždna dozvola oblasti, nečini ništa, što bi ribarstvu škoditi moglo, 
naročito se ima paziti, da u mriestišta nitko nedira 


SI 


Prekršaje ove naredbe, u koliko neima mjesta uporabi ob- 
ćega kaznenoga zakona, kazne upravne oblasti novčanom globom 
od pet do petdeset forintih, koja se kazna u ponovnih slučajevih, 
kao i onda, ako je ribarstvo znamenito oštećeno, i do sto fo- 
rintih povisiti može. 

U slučaju neutjerivosti globe ima se novčana globa pro- 
mieniti u kazan zatvora, gdje se pet for. uzima za jedan dan. 

Kod prekršaja ustanovah $$. 2., 4., 6., 7., 8. i 14. ima se 
u presudi kako protupropisno ulovljena riba, tako i proti propisu 
upotriebljeno ribarsko orudje propalim proglasiti. 

Novčane globe, kao i utržak od propalih ribah i ribarskog 
orudja teče u zakladu za promicanje gospodarskih svrhah u kra- 
ljevini Hrvatskoj i Slavoniji. 

Propalo ribarsko orudje, ako je zabranjene vrsti, ima se 
prije prodaje za dalnju porabu u zabranjenom obliku neupotre- 
bivim učiniti. 


8. 18. 


Obćinsko poglavarstvo, kralj. oružničtvo i riečki vidoci dužni 
su paziti na to, da se ustanove ove naredbe obdržavaju, ter 
imaju opažene prekršaje prijavljivati upravnoj oblasti. 

Istu dužnost imaju organi tržnoga redarstva obzirom na za- 
brane, navedene u $. 14. ove naredbe. 


ka 


Ribolovni ovlaštenici i obćine vlastne su svoje za čuvanje 
inih interesah, imenito gospodarstvenih i šumsko-gospodarstvenih 
kulturnih granah, brojeć ovamo i lov, postavljene već čuvare 


|. upotriebiti za nadzor i zaštitu ribolova, te se u to ime imaju po 
* 


228 


upravnoj oblasti zapriseći po obrazcu, što će ga izdati zemaljska 
vlada. — 

Mogu isti takodjer postaviti i posebne čuvare za ribarstvo, 
te ih zapriseći dati, ako imaju sposobnosti, propisane za čuvanje 
poljskoga dobra. 

Čuvari ribarstva uživaju ista prava i pogodovnosti, koje su po- 
ljarom ujamčene zakonom o poljskom redarstvu od 5. siečnja 1871. 


8. 20. 


Organom, zvanim neposredno nadzirati ribarstvo u smislu 
ustanovah $. 18. i 19. prinadleži osobito pravo i dužnost: 

a) nadzirati u svom službenom području ribišta, zatim brane, 
zapore, nasipe itd., u obće sve naprave, tičuće se ribarstva ; 

b) pretraživati ribarske čamce, barke (ribnjače), a tako i 
ribarske sprave ; 

c) zaplienjati ribe i ribarske sprave u slučajevih prekršaja 
88. 2., 4., 6., 7., 8. i 14. ove naredbe. 


8. 21. 
Upravne oblasti prve molbe dužne su ustanove $$. 2., 4., 
6., 7, 8., 10., 13., 14. i 17. ove naredbe svake godine, kad je 
tomu najzgodnije vrieme, putem obalnih obćinah navadnim na- 
činom proglasiti dati. 


8. 29. 


Ustanove ove naredbe valjaju ne samo za ribarstvo u užjem 
smislu, nego i za uporaba vode u svrhu gojitbe i lova vodnih 
životinjah, imenito rakah, koje se ucieniti kane, te nisu za lov 
pridržane. 


Opazka. Prilozi (t. j. obrazci ribolovnih karata) su izpušteni. 


Br::309. 


Vis. kr. zem. vlado! 


Sto se nacrta naredbe radi podignuća ribarstva tiče, to je 
podpisanomu prije svega opaziti, da bi spomenuta naredba sva- 
kako imala biti privremena, dokle se naime ne bude mogla za- 
mieniti boljom. Za valjano uredjenje ribarstva naše domovine 
treba prije svega dobro znati ribarske odnošaje njezine, a ti su 
još slabo poznati. Prof. Novicki u Krakovu radio je 30 god., dok 
je sastavio podpunu geografijsku kartu, koja predočuje razdije- 
ljenje riba u svim vodam Galicije. Da se takvo šta prije postigne, 
trebalo bi da se vis. kr. vlada svojim načinom poskrbi, i da preko 
političkih oblasti, profesora srednjih škola itd. zatraži osobita iz- 
vješća za sve krajeve, kako se je to i u drugim zemljam učinilo. 

Istom na temelju takoga gradiva moći će strukovnjaci sa- 
staviti naredbu trajne vrijednosti. Ako je n. pr. vjerovatno, da se 
doba mriještenja hrvatskih riba prilično sudara s dobom drugih 
zemalja srednje Evrope, to je sdruge strane nedvojbeno, da se 
doba mriještenja mijenja prema različnome položaju i odnošaju 
dotične vode. Upravo zato trebalo bi, kako rekoh, da vis. vlada 
nadje inteligentnih izvjestača, koji bi za svaki pojedini kraj naše 
domovine tačno bilježili vode, ribje vrste te vode, ekonomičku 
vrijednost, vrijeme mriještenja, narodna imena itd. Iskusni i vje- 
rodostojni ribari jesu dakako vrela, od kojih bi izvjestitelji zem. 
vlade mogli tražiti potrebito gradivo. 

Smijerno podpisani u priloženom je istisku ,nacrta naredbe“ 
bilježio, što je zgodnim pronašao. 

Podpisani nadalje drži, da bi se kod svake vrste imalo do- 
dati znanstveno latinsko ime, jer se hrvatska narodna imena mi- 
jenjaju prema različitim krajevim pak su nepostojana upravo 
onako, kao što je to u svih drugih naroda, dočim zoološko ime 
daje veću sigurnost. To vrijedi osobito za slučaj, kad bi se kod 
oblasti ili kod suda porodila sumnja o vrsti ribjoj, jer onda bi 
poglavito latinsko ime moglo odkloniti sumnju. Da je pak tako, 


230 


eno dokazom je nesuglasje hrvatskih i njemačkih imena u para- 
grafu 8. i 14. ovoga nacrta naredbe, zbog čega nije podpisani 
mogao stvar ispraviti, kako bi trebalo, jer radi očevidne nesu- 
glasnosti nije mogao znati baš koja se vrsta ribja ima tu misliti. 


U Zagrebu, 25. rujna 1883. 


Ravnateljstvo nar. zoološkoga muzeja. 
S. Brusina. 


Belovar. 

. u ovostranom području samo u obćini Gjurgjevac imade 
ribolova i to na rieci Dravi, kanalu Krnjišćaku, Civiéeveu, nuz- 
grednom kanalu poljskom, sv. Anskom, i sv. Ivanskom i u mo- 
čvarnim livadama za gradom, Grabići, Smetni kut, i Lešćine. Pa- 
strvà tu nema. Osim u $. 1. i 14. nacrta nabrojenih riba ima u 
Dravi još tako zvane kečige (Stirl). 


Brin). 

U Stajnici i Drežnici nalazi se po jedan potočić, u komu 
se preko ljeta takozvani pijorići (Grundel) nadju, koje izuzev 
djecu i pastire nitko drugi ne lovi. 


Brod. 

Ja podpisani već sam 5 godina u Brodu kano izučeni, ovla- 
šteni ribar i zakupnik ribolova, i kroz to vrieme uvidio sam i 
opazio, da je Sava jedna od najbogatijih rieka ribom. 

To bogatstvo ribe u Savi, kako sam opazio kroz ovo cijelo 
vrijeme, nazaduje ne poradi parobroda i neograničenog doba ri- 
bolova, nego jedino radi rdjavog i škodljivog običaja naših se- 
oskih žitelja na savskoj obali. 

Rečeni žitelji imaju tu navadu, kada Sava iz svoga korita 
izadje i sva polja poplavi i bare napuni, — što redovito svake 
godine bude, i riba po tom iz Save u polja, bare i potoke otidje, 
— da sve propuste vode i ustave koje s mrežami koje pleterom 
pregrade, da riba, kada voda opada te se u svoje korito vraća, 
u Savu ne može povratiti, pak ju tako mogu lakše uloviti i agg) 
pohlepi za ribom udovoljiti. 


231 


Pošto pak isti žitelji ne mogu tu svu ribu u polju, barama 
i potocima uloviti i potrošiti, tako ostane milijuna ribe na kopnu, 
pogine i tim zrak i zdravlje truje. 

Kada bi dakle dolične oblasti i uredi nad tim bdili, da oso- 
bito u proljeće, kada Sava počinje padati i u svoje se korito 
vraćati, budu svi propusti vode čisti, da može voda iz polja, 
bara i potoka bez zapreke izteći zajedno s ribom, onda bi bila 
Sava vazda najbogatija ribom i ne bi bilo _ potrebito nikada ri- 
bolov ograničiti. — Naravno, trovanje i ubijanje riba u Savi 
imalo bi se kao svagdje strogo zabraniti. 

Kada bi se indi glede rijeke Save S. 7. ovoga nacrta tačno 
vršio, kroz koje vršenje bi veliko bogatstvo riba u Savi ostalo, 
onda bi se bez najmanjega uštrba tome bogatstvu mogla u $. 14. 
tog nacrta izrečena zabrana o prodavanju ribe smanjiti, i po 
mome izkustvu na taj način, da se smije hvatati i prodavati: 


som višji od 15 em. 
šaran s i A DU 
šćuka i 15 

sonde [dae jd 


Osobito ova dva potonja, kao i som, koji su ribe grabilice 
i drugoj ribi opasni. | 
Što se pak tiče šuste, karasa i linjaka, ti ne narastu nikada 


u Savi do 22 em. — ja ih barem u toj veličini nisam nikada 

ovdje uhvatio, — moglo bi se lako dopustiti, da se smiju loviti 

i prodavati do 10 em. 

. U Brodu, 25. rujna 1883. G. K. 
Delnice. 


U ovih vodah, gdje Zivu pastrve, zabranjuje se ribolov u 
obce od 1. studenoga do 31. siečnja i to: 
1. U rijeci. ,Kupi“. 


2. U potoku ,Kupica“. 

SO 2 »Jesevnica“. 

4, A » Lešnica“. 

DE odi s mala Belica“ i ,vela Belica“ (pritoci Kupe). 
Bia A » Dobra“. 

REV SVA , Čabranka“. 

8. > . » Gerovčica“ (pritok Cabranke kod Plešcih). 


9. U potoku ,Ličanki“ (kod Fužina). 
EIER 4 »Maloj vodi“ (kod Lokvah). 
Nazivlje ribarskoga orudja: 

a) ,tenetva“ ; 


b) ,vlak“ ; 

c) ,tenetva mala“ ili ,rahlica“ ; 
d) ,sak“ ; 

e) ,udica“ ili ,trnik“ ; 

£). Lost: 

Dubica. 


U rijeci Uni imade pastrva (osim Steinforellen), a osim toga 
žive u toj vodi: klen, jez, šaran, som, peš, kostro, mrena, šumaj, 
(sulia), čiga, sablja, krunašica, podustva, klen, karas, mlić, linjak, 
štuka, platnica, krupatke (kesigice), bablige. 

Navadno ribarsko orudje zove se: a) ostve, na dugačkom 
štapu nataknute željezne vilice (Gabel) sa zubom (Wiederhacken) 
za bodenje riba; b) sak, mreža u obliku vreće, nataknuta na ra- 
šljasti štap, splav, pregrada od granja — navadno za potoke ; 
mreža za velike vode; koševi ili basati u obliku prevršene kegle 
(abgesetzten Kegel) od ljeskovine spletena, na dolnjem dijelu sa 
zaoštrenim štapićima priredjena sprema; napokon škrinjice za 
hvatanje riba. 


Gospić. 

U kopnenim vodam ovoga područja osim raka samo riječna 
pastrva i pior (Grùndling) živu, koje vrsti riba ipak tako malo 
imade, da se rijedko kad koja ulovi. Pastrva se pak nalazi u 
ovim vodam tekućicam: u Lici, Novčici, Otešici, Počiteljici i 
Bogdanici, a hvata se obično mrežom i vrškom ili koševi, a 
manje udicom 


Karlovac. 

a) Glavatice (Steinforelle) i pastrve riječke (Flussforelle) od 
12 listopada do 28. veljače. 

b) Sarane (Karpfen) od 1. lipnja do konca srpnja. 

c) Sćuke (Hecht) od 1. veljače do konca svibnja. 

d) Smudje (Schill) od 1. travnja do konca svibnja. 

e) Somove (Wels) od 1. svibnja do konca lipnja. 

f) Jegulje (Aal) od 1. prosinca do konca siječnja. 


g) Kostreše (Barsch) od 1. ožujka do konca veljače. 

h) Mrenje (Aalrutte) od 1. prosinca do 1. siječnja. 

U nacrtu naredbe pod b) spomenuta vrst riba pod imenom 
Sulce (Huche) nisu ovdje poznate; ostale gori izbrojene vrsti 
riba nalaze se u ovom području u rijekama Kupi, Dobri i dije- 
lomice u Korani, i to od Karlovca do Vodostaja, gdje Korana u 
Kupu utječe. 

Prva vrst riba, naime glavatice i pastrve riječne nalaze se 
od ušća rijeke Dobre do mjesta Lipe, i od ušća rijeke Kupe do 
mjesta Zapeć kod Plemenitaša, pače pastrve riječne u rijeci Kupi 
do Severina. 

Za lov riba rabi se u ovom području ovo orudje: sulice 
(ostve), mreža i udica. 

Gornji podatci erpljeni su na temelju izjava izkusnih po- 
znavalaca riba. 


Karlovci. 

I. Da se mjesto u S. 1. nacrta naredbe navedene riječi 
»mriještenje“ u ovom gradu upotrebljuje izraz ,bojište“. Ovaj 
izraz upotrebljava se jedino zbog toga, što se obično za plo- 
djenje riba kaže: ,riba se bije“. 

II. Nadalje su umolili, da se lovostaja: 1. za ,šarane“ usta- 
novi od 1. svibnja do 31. svibnja, 2. za ,štuke“ od 1. travnja 
do 31. svibnja, a 3. na ,kostreše“ koji se u ovom gradu ,grgeči“ 
nazivaju, od 1. travnja do 31. maja; za ostale pak ribe kao što 
je u naredbi navedeno. 

III. Prema opredjelenju $. 3. iste naredbe očitovali su ri- 
bari, da je njima. samo jedna vrsta ,pastrme“ u Dunavu po- 
znata, koja se njemački (Donau Forelle) naziva. 

IV. Što se pak naziva orudja za lovljenje riba tiče, očito- 
vali su, da se većinom ta orudja onim istim izrazima zovu, koji 
su i u $. 4. naredbe napomenuti; no mimo tih u tom paragrafu 
napomenutih ribolovnih spremà upotrebljuju se u ovom gradu 
još i ove: | 

a) „Alov“ velika predja, koja nesmije biti gusta, nego što 
više rjedja, da bi mogla ulovljena sitna riba iz nje izpasti. Ova 
je sprema na dolnjim krajevima s obadve protivne strane provi- 
djena olovom, a odozgo su privezani plavci od jagnjede ili me- 
kanog drveta, da bi u vodi ploveči ,alov“ horizontalan položaj 


234 


održati mogao. Zbog njegove veličine za taj se ,alov“ šest mo- 
maka upotrebljuje. 

b) ,Loptos“ kraći alov, koji se obično za vrijeme leda 
upotrebljuje. 

c) Sprema podobna alovu, samo mnogo manja, kojom se 
riba medju drvljem lovi. 

0) avea” al struk“. 

e) ,Keca“, sprava s udicama na dva drveta spuštena u 
vodu. Tom se spravom lovi riba na brežini. 

f) „Kusak“ podobna sprava keci, kojom se riba po prudu lovi. 

g) ,Vlak“ veća sprava, kojom se izmedju dva čuna lovi. 

h) ,Bučkalo“ jednoudična sprava. 

i) ,Mednica“ sprava s udicama, privezanima na trsku, 
kojima se riba po ritu lovi. | 

Što se pak samih naziva riba tiče, u glavnom se upotre- 
bljivaju i ovdje oni, koji su i u nacrtu naredbe navedeni, jedino 
se ovdje mjesto ,šćuka“ upotrebljuje riječ ,štuka“, a mjesto 
»Kostreša“ poznatiji je izraz ,grgeč“; tako isto mjesto ,šuste“ 
(brachse) više je poznato ime ,patuca“. 


Kostajnica. 


„pastrve riječne“, zovu imenom ,Mladice“, a ona pod 
j) »Manjki“ zovu imenom „Mlici“. 


Križ. 

U opazkam primetnulo je nadalje obćinsko poglavarstvo 
popovačko i to $. 1. 

„Zabrana lovljenja (u vrijeme mrijesta) za šarane imade se 
ustanoviti od 1. svibnja do konca lipnja, za šćuke od 1. veljače 
do 1. travnja, za kostreše ili reže od 1. siečnja do konca ožujka. 

S. 14. Tako zvana bijela riba u ovdašnjim vodama živuća, 
kao: bijelka, okun, karas, kostreš ili reža, puza ili ruca, da bi 
se smjele loviti osim u doba mrijestenja uvijek, ne ustanovivši 
nikakve veličine kod njih, jer one nikada velike ne narastu. 

Sve vode, prikladne za ribolov imale bi se iznajmiti, te bi 
se kroz poduzetnike zakon vršiti dao, dočim se neće moći vršiti 
onda, ako svaki slobodno bude ribu lovio. 

Zatim je obćinsko poglavarstvo u Čazmi stavilo svoje opazke, 
da bi se ribe, i to somovi, krapovi, klijeni, kostreše ili ovdje na- 


235. 


zivom balavci, okuni i bijelke bez razlike njihove duljine (izključiv 

vrijeme njihovog mrijestenja) bez zapreke mogle prodavati i u 
gostione šiljati, i da se slobodno u obične mreže s palicama love, 
a to zato, što upitna vrst halata sastoji od dosta velikih okana,, 
te se ne može sitna riba s takovim halatom hvatati. 

Napokon se izvješćuje, da se za lov ribe upotreblju sprave : 
. Velika mreža za vučenje. 

. Vuka mreža postavljena. 

Sak gazać. 

Sak šajtar. 

Sak čakaž. 

Koš bašen. 

. Uzica. 

. Barka, u kojoj se ulovljena riba čuva. 
. Ostve i čamci. 

Glede vrsti riba izvješćuje se, da imade slijedećih vrsti: som, 
šaran ili krap, šćuka, smudj, lin, jez, hanj, bolen, karas, okun, 
reža ili kostreš, mrnjak, bijelka i puza (seka, ruca). 

Voda, u kojima pastrme živu, nema u ovdašnjem području. 


Mašić. 

1. Nazivi riba $. 1. dotično 14. mogu ostati ne promijenjeni, 
pošto se isti nazivi i ovdje rabe. Manjke (Aalrutte) nije ovdje: 
poznata, riba, imade ribe u tim $S. nenavedenih: 

a) vreteno (naliéi na smudja); 

b) tuk; 

c) čiga ; 

d) sinj ; 

e) jez; 

f) mljević ; 

g) bijeki svake vrsti. 

2. Ribarske sprave što ih ovdašnji ribolovci upotrebljuju,. 
zovu se: 

a) mreža ; 

b) vlak ; 

€) koševi ; 

d) bacala ; 

e) udice. 

3. U ovom području nema potoka (voda), u kojemu bi: 
pastrve živjele. 


Mitrovica. 

Glede cjeline nacrta nema se šta opaziti ni dodati, samo se 
ad $. 1. opaža, da ne dolaze u njemu dvije vrste riba, koje se 
u Savi nalaze i to: 

1. kečige (Stirl); 

2. kočič (Zingl), koji se u ovom kraju i ,vretenjar“ naziva. 
Obje ove vrste riba ne spominju se u cijelom nacrtu nigdje, 
premda obje ovdje u Savi i Bosutu često dolaze. Glede mrije- 
stenja imalo bi se doba označiti, a po kazivanju Salzmanovu 
doba mrijestenja je isto kao i kod štuke (Hecht). 


Novska. 
U potocih Rašaška i Rogoljici kod sela Rogolja (Čaglićke 
obćine) živu pastrve. 


Ogulin. 

Glede nazivlja riba i ribarskog orudja napomenuti je, da se 
za sulce ovdje upotrebljuje ime ,sulice“, a za šćuke ime ,štuke“, 
zatim ,ostve“ mjesto ,bodve“. Dalje upotrebljuje se ime ,trvenje“ 
mjesto ,mrijestenje“. 

Obćinski ured u Ogulinu napominje njekoje rake, koji ni- 
kada ne narastu do veličine za prodaju opredijeljene, pa misli, 
da se na njih nebi mogao protezati uvodno spomenuti nacrt na- 
redbe. Tako predlaže i obćina plaščanska za potočne pastrve, da 
bi se loviti mogle iznad 15 cm., jer da i onako nikada velike 
ne narastu. 

Pastrve živu u vodama Dobri, Ribnjaku, Bistracu, Tounjčici, 
Dretulji, Jesenici, Vrnjiki, Mrežnici i Vitunjčici. 


Okučani. 


Ovdje se do deset vrsti riba u vodama velikog i malog 
Struga i nekojih Gjalove nalaze, i to se zovu: štuke, šarani, so- 
movi, jezevi, kusijeniče(?), kladnjače, crvenperke, sinjevi, bulješi 
i kostreši, a u potoku Sloboština tri vrsti klenova, pešovi i krkuše. 

Obična ribolovna orudja jesu većim dijelom takozvani konci, 
-opleteni poput mreže na manja okna, koji se prema potrebi na 
pet vrsti za hvatanje riba prirediti mogu, kao: viznjak, plavnjak, 
šajtan, trobok i poklopač. Nadalje navodi se turnjak i mreže. 
Prvom spravom hvata se riba u malim vodama po krševih i u 


937 


virovih potoka; a drugom (mrežom) plovi se zaokružajem u velikoj 
vodi ili kadkad se po zakupnicih kao gradja preko Struga uvrsti. 

Nadalje napravi se na gradju koš, kojega prednji dio do 
polovice visine na gradji u vodi stoji, a stražnji je kraj niz vodu 
malo pomalo uzdignut, u toliko, da na kraju povrh vode stoji, 
te riba s prijeda u koš unidje, ribar je na pliteži koša dočekuje: 
i rukama iz koša vadi, pošto se ona radi brzine vode natrag u 
duboku vodu povratiti ne može. | 

Prije nekog vremena i ostve su bile, kojim su somovi i ša- 
rani u potopljenim poljanama dočekivani i hitanjem hvatani bili, 
no to je već gotovo iz običaja izašlo, jer krupne ribe i ne dolaze 
sada u množtvu u Strugove i polja, kako je to negda bivalo 
osobito prije nego što su parobrodi Savom pošli. 


Osijek. 

. . . po njihovom mnogogodišnjem opažanju, šarani kad je: 
iole povoljno vrijeme, već koncem svibnja izbiju, a do polovine: 
lipnja već izdrave; voda pako, u kojim bi pastrve živile, u ovom 
području nema. 

Osim riba, u nacrtu navedenih, nalazi se ovdje još slije- 
dećih, koje se u većoj kolikoći hvataju i prodaju, a to su: jaz 
(Bratfisch), kesege, mrene, deverike, bandari i sabljarke, koje spa- 
daju u red bijelih riba; zatim karasi, koji se po barama i rito- 
vima love. 

Za oplodjivanje riba upotrebljuje se ovuda izraz ,riba se: 
bije“, a ne ,mrijesti“. 

Sprave, kojima se ribe love, jesu: 

Veliki i mali alov, to su velike mreže, kojima se riba već 
u veliko hvata; trbok, mreža na dugačkoj motki u vidu polu- 
kruglje, u koju se riba lupanjem po vodi sa strane ugoni, upo- 
trebljava se medju kladama i žbunovima u vodi. 

Vlak, predja podobna alovom, no u mnogo manja. Gjogara 
ili keca i rogač upotrebljuju sena malenim čamcima; ovo su ta- 
kodjer mreže u formi širokih vreća. Struk, koji se sastoji od 
niza udica. 


Otočac. 


U obćini otočkoj ima potočnih pastrva i šćuka, nešto malo: 
ugora i to u vodi Gackoj i u Švickom jezeru. 


U obćini Brlogu šćuke u Gackoj i piori (Grundel) u Konj- 
skom jezeru. , 

U obćini Sinac šćuka i potočnih pastrva u Gackoj. 

U Vrhovinama i to u Plitvičkim jezerima, zatim u potocima 
Rijeka, Riječica, crna Rijeka i Plitvica; bistrankà i potočnih 
pastrva i 

U obćinama Škare i Dabar: ništa. 

U Plitvičkim jezerima lovi se riba kroz cijelu godinu ; ne gledeći 
na mrijestenje, te bi bilo probitačno, da se tomu na put stane. 


Pazova (Stara). 


Šarani mrijeste se tri put u godini, i to prvi put od 1. do 
14. svibnja, drugi put polovicom lipnja, a treći put kasno pod 
jesen i to svaki put po 14 dana. 

Šćuke početkom veljače 14 dana. 

Smudji mrijeste se od 1. travnja do konca svibnja. 

Linjaci od 1. lipnja do konca srpnja. 

Somovi od 1. svibnja do konca lipnja. 

Pod slovom h) označenih ribah nema u ovdašnjim vodama. 

Pod slovom i) označena riba početkom veljače 14 dana. 

Pod slovom j) označena riba nije ovdje poznata. 


Petrinja. 


K $. 1. i) ribu kostreše nazivlju takodjer bandar, koštrunac, 
balavac i okun. 

K $. 4. Osim navedenih imena za ribolovne spreme ima ih 
pod imenom: gaznjačko, vukovi, šajtari, vlakovi i bolenske mreže ; 
zatim manje ribarske sprave nazivlju konci, a posve malene turnjak. 


Petrovaradin, 


S. 1. slovo a) zove se dunavska pastrva (Schirgel) slovo g) 
naziva se som ovdje njemački Schadel, a ne Wels. 

slovo i) zove se grgeča njemački Perschling, a ne Barsch i 

slovo j) zove se Aalrutte hrvatski manjić, a ne manjak. 

$. 14. točka 2. zove se klen njemački Laube, a ne Altel, a 
Brachse zove se deverika, a ne šuste, te Plčtze: a. a ne 
krupatka. BL | | 
S. 4. Zove se alav a-ne. sdakičnjicd za hvatanje riba. 


239 


U rijeci Dunavu još se slijedeće plemenite ribe hvataju: 
(Stierl) kečega, (Tick) jesetra a to čičkave i ervene, te (Hausen) 
morune. 


Petrovoselo. 

Ovdje su poznate samo slijedeće vrsti riba, i to: 

a) pastrve potočne ; 

‘e) šarani; 

d) šćuke ; 

e) smudji; 

f) linjake ; 

g) kostreši, te se istima nazivima običaju ovdje zvati. 

Obzirom na sprave, kojima se riba lovi, izvješćuje se, da 
se ovdje hvatajući ribu u malom po potocih običaju slijedeće 
sprave upotrebljavati. 

a) vlakovi ; 

b) bacala ; 

c) vrške (košnice); 

Ol, mreže: 

e) pregrade providjene košnicama, odnosno bubnjevi; 

f) udice. 


Požega (Podžupanija). 

. voda, u kojima se podržavaju ribe. No primjetiti je 
kr. podžupaniji smijerno, da imade takovih vrlo malo, a te su 
Orljava, Rešetarica, Šumetlica, Londja, Kutjevačka rijeka i Veli- 
čanka, u kojih se nalaze krkuše, peševi, jošavke, klenići, pljuca- 
vice, kostreši, linovi, bijelke diverike, al u maloj mjeri, a napose 
u Kutjevačkoj rijeci i Veličanki kod Duboke pastrve. 

Narod se u području ove kr. podžupanije vrlo malo bavi 
ribolovstvom, pa s toga ni nema umjetnih sprava osim križaka, 
udica, vršaka (kopčva) i košara. 


Požega (Poglavarstvo). 
Pastrva u ovopodručnim potocima nema. 


Rakovac. 

Potoci u kojima živu pastrve, jesu u našem području: Kup- 
čina, Jaševnica, Bregana i Slapnica, sve četiri u žumberačkim 
obćinama Kalje i Sošice. 


Resetare. 
Šarani, linjaci i kostreši mrijeste se u vremenu od 1. ožujka 
do konca travnja godine, a ne kao što je u nacrtu navedeno. 


Sisak. 

Na temelju ipak postignutih ubavijesti i sporazumka s ne- 
kojimi praktičnim ribolovcima tako iz Hrvatske kao iz Slavonije, 
kojim je ne samo hrvatsko nego i njemačko nazivlje riba po- 
znato, kao što su im poznate i sve vrsti riba, što no se u našim 
rijekama Kupi i Savi i njihovih pritocih nalaze, te obično hva- 
taju, moguće je ovomu gradskomu poglavarstvu visokomu na- 
logu, kako sliedi, zadovoljiti. 

U Hrvatskoj i Slavoniji pokraj Kupe i Save od Zemuna do 
Karlovca kao i uz pritoke, koje u te rijeke utječu, dijele ribolovci 
i narod sve ribe u tri razreda i to: 


I. Bijela ili prosta riba. 

. Štuka, šćuka, (Hecht). 

. Smudj, (Schill). 

Hanj, hanja, velika plosnata riba (Prachsen). 

. Mrena, (Barbe). 

. Klen (Berstling). 

. Okun, kostreš (Gründling). 

. Platnica, bolen (Bleye). 

. Karas, šust (Brachse). 

. Kladnača, kleje, ugrice (Zährte) sitne ribice poput morskih 


Ooo om or= 


srdelja. 
10. Čik, piškor, nalazi se u močvarnim predjelima u blatu 
i ritovima, te po pravu i ne spada medju potočne ili riječne ribe. 


II. Plemenita riba: 

1. Saran, krap, (Karpf). 

2. Som, (Schaiden). 

Opazka. Ove dvije vrsti riba najviše se hvata, prodaje i 
tako se tamani na svaki mogući način. 


III. Najplemenitije ribe, kojih ima manje nego inih: 
1. Čiga (Stierl). 

2. Menek (Aalrutte). 

3. Tok. 


241 


4. Visa (Hausen) tvrdi se, da dolazi iz mora u Dunav a iz 
Dunava takodjer u Savu. Od jaja ili ikara ove ribe dobiva se 
takozvani kaviar. | 


5. Bistranga, mladica (Steinforelle) nalazi se u tekućoj bistroj 
vodi kamena tla i obala, kao što su potoci Mrežnica kod Kar- 
lovca i Una, koja utječe u Savu kod Jasenovca. 


6. Lin, linjak (Schley) živi najviše u mrtvim stojaćim vodama. 
Time su naznačene s točnim hrvatskim i njemačkim na- 
zivljem sve vrsti naših riba, što no se hvataju, prodavaju i troše. 


Iz ovoga slijedi, da protivno ,nacrtu naredbe“ riba pod 
imenom ,sule“ ili ,sulce“ u nas ni poznata nije, da se ,kostreš“ 
yećom stranom naziva ,okun“, i da mu nije u nas njemačko 
ime ,Barsch“ nego ,Grundling“, a ,karas“ da se naziva takodjer 
„sust“ te da mu njemačko ime nije ,Karàusch“ nego „Brachse“, 
da riba pod imenom krupatka (Plötze), zatim nostnica ili patuce 
(Nase) u Pokupju i Posavlju, pače u Hrvatskoj i Slavoniji nije 
ni poznata, da ,som“ nije kod nas pod njemačkim imenom , Walter“ 
nego pod „Schaiden“ poznat, da ,ugora“ ili ,jegulja“ (Aale) u 
našim rijekama nema, dočim se opet naše savsko-kupske veoma 
plemenite ribe, i to ,tok“ (Lachsforelle) i ,visa“ (Hausen) u na- 
crtu naredbe ne spominju, te se moraju u nje uvrstiti. 


Glede vremena mrijestenja, u koje bi se za dotične ribe i 
lovostaja opredijeliti imala, mora se u obzir uzeti. 


1. Za svu pod I. naznačenu bijelu i prostu ribu mjesec 
ožujak i najviše polovicu travnja, a za slučaj, ako se za ovu vrst 
riba i nikakova lovostaja ne ustanovi, neće biti za njih nikakova 
šteta, jer ih imade množina, a malo ih se hvata iz razloga, što 
se rado ne kupuju. 

2. Za pod II. napomenute Elek ribe i to: 

a) za Sarana (krapa) od 1. svibnja do konca lipnja; 

b) za soma od 1. lipnja do najdulje 15. srpnja. 

Da se rečene dvije vrsti naših najboljih plemenitih riba, 
koje se najviše hvataju i troše, u zaštitu uzmu, imao bi se upravo 
radi njih na svim rijekama i potocima u obće od 1. svibnja pak 
do 15. ili ća do 30. srpnja svaki ribolov zabraniti, jer pokraj 
dozvoljenoga ribolova za koju god vrstu nije nikako izvediva za- 
brana ni zapriješeno kriomčarenje i s onim ribama, kojim je lov 
zabranjen. Izrično mora se napomenuti, da mrijestenje šarana u 

16 


242 
našim rijekama i pritocima poradi veće topline, nego što je u Nje- 
mačkoj već početkom svibnja započinje. | 

3. Za napomenute pod III. najplemenitije ribe i to: 

a) za čigu mjesec lipanj; 

b) za menka mjesec siečanj ; 

c) za glavaticu mjesec lipanj ; 

d) Za toka mjesec lipanj; dočim za vizu, koja dolazi u Šilu 
iz Dunava, za lina, koji žive u mrtvim vodama, i za bistrange 
ili mladice nebi ni potrebno bilo ustanovili lovostaje, izvan ako 
bi to oblast kojega kraja naročito željela. 

Za ribolov u Savi i Kupi _ kao i u njihovim pritocima i 
mrtvim vodama služe ove spreme: 

1. Najveće mreže pod imenom Alov, koja se po sredini 
rijeke raztegnuta cd dva čamca neko vrijeme vuče, zatim se 
čamci jedan drugome približe te mreža s jedne i druge strane 
rukama poteže i u čamce stavlja, dok se dodje do stražnjega 
sjednjega kraja mreže, iz kojega se ribe rukama hvataju i u 
čamce meću. 

9, Velika mreža, od koje se jedna strana na obali pridržava, 
dočim se druga u rijeku na okrug iz čamca baca, te se konopac 
izbacanoga kraja na obalu niže prvoga priveže, a zatim mreža 
na oba kraja na obalu (poloj) vuče. 

3. Vuka njemački (Spiegelnetz). Njom zajazi se potok sasvim, 
zatim se riba krikom, lupanjem i gaženjem po vodi tjera u tu 
mrežu, koja ima s prijeda veoma široka okna, da riba može u 
nutra, a pošto su dalje okna sitna, nemože više napolje izaći. 

A. Vrsaj iliti bubneci jesu mrežice na obruče nategnute 
sprijeda otvorene, a straga s istom mrežom zatvorene. Rabe se 
najviše u tišimama (stajaćim) vodama. 

5. Šajtar razapet na dugačkoj držalici i tri pruta. Mreža sa 
sitnim oknima, služi za hvatanje sitnih ribica tako zvane kladnače 
ili kleja; no može se, osobito po ruin) vodi i veća koja riba 
uhvatiti. 

6. Struke (Nachtschnüre). Diuiote od jednoga konopca, na 
kojemu je privezano mnogo tanjih uzica, a na ovima udice 
(Angel), njih 40 do 50, koje se spuste na konopcu (vrpci) u vodu, 
a vrpcu drži u vodi privezani kamen ili olovo, dočim za vrpcu 
na površju vode privezana tikva (bundeva) naznačuje mjesto, 
gdje se nalazi bačena struka, koja se obično kroz čitavu noć u 


243 


vodi ostavlja; no može se tako na mirnom mjestu i obdan lo- 
viti. Na udice nataknute su svakojake jestvine za ribe, kao gliste, 
bobice od žganjaca, meso, jajčani bjelanjak i sitne ribice za hva- 
tanje somova, šćuka i bolena, a u zimsko doba, naročito u mje- 
secu prosincu i siječnju hvataju se na taj način ,menki“ i u tu 
svrhu nataknu se sitne ribice na udice. 

7. Mreža bacalica (Wurfnetz) jest sprema, koju imaju go- 
tovo izključivo ladjari na običnim riječnim ladjama, parobrodima 
i šlepovima. Rabi se po malenoj vodi, a služi i za ribnjake. 
Lovac drži vrpcu, na kojoj je privezana mreža, medju zubima, 
a obima rukama baca ju razširenu u vodu. Kod dizanja . skupi 
se i stisne dolje mreža krajevima, na kojima je privezano naokrug 
mnogo komada olova, i tako se mrežom poklopite ribe izvuku i 
pohvataju. 

8. Potez jest od prilike 1 kvadratni metar veličine, na dva 
unakrst svezana, u lukove pognuta štapa na sva četiri krajeva 
istih učvršćena, poput ploče napeta mrežica, koju na sva četiri 
kraja metnuto olovo u vodu vuče, dočim ribolovac u čunju sje- 
deći vrpcu u ruci drži, kadkada i na uho meće, te čim osjeti, 
da je riba na mreži, istu gore potegne i ribu uhvati. Ovako se 
najviše može šaran uhvatiti. 

9. Ostve, osti, (Harpune). U tavnoj noći načini se vatra na 
kljunu od čuna (maloga iz jedne klade izdubenoga čamca). Riba 
ne videći ino, nego svjetlucanje vatre, približi se mirno znati- 
zeljno površini vode, a ribar ju ostvima probode i uhvati. Ovim 
se načinom, osobito u vrijeme mrijestenja mnogo velikih riba 
uhvati i utamani. 

10. Bučkanje, kojim se hvataju somovi. Na udicu pričvr- 
šćenu na vrpci, metne se manja riba i pusti u vodu, dočim je 
konopac privezan za čunj (čamčić), a ribolovac ima u desnoj 
ruci drveno bučkalo, kojim potezito o vodu tuče (bučka), osobito 
pokraj obalnih vrbika, gdje je hladovina a duboka mirnija voda, 
u kojoj.se rado somovi zadržavaju. Somovi bučkanjem upozoreni 
ugledaju na udici nataknutu manju ribu pak s udicom progutnu 
i tako se uhvate. 

11. Preboji. Zatvore se potoci, koji utječu u rijeke ili pro- 
dore, kojim voda iz poljah teče, ili samo mrežom ili ako _ mreža 
nije dosta dugačka, s jednoga i druga kraja drvenom gradjom, 
te se tako neopisiva množina riba, koje hrle niz vodu prema 

* 


244 


rijeci, jer osjećaju da raus biva sve manja i zato bježe riječko 
korito, pohvata. 

12. Basaci, to su otvoreni s obje strane drveni koševi, ko- 
jimi lovac po stajaćoj, prije veoma uzmućenoj vodi gazeći, te ih 
lijevo i desno u vodu bacajući i do dna tiskajući, u barama: na- 
lazeće se ribe hvata. 

13. Udice. Lov riba na udicu s dugim štapom, na kojem 
je privezana špaga a na istoj udica, nije ino nego diri za 
zabavu. | 

Drugi kakvi način ribolova u Pokupju i Posavju nije poznat, 
osim ako bi se imao napomenuti lov piškora po barama, gdje se 
voda gazeći sasvim s blatom ižmiješa te piškori na površinu iz- 
lazeći rukama hvataju. | | : 

Kako se sve hvataju bistrange (mladice, pastrve) u onim 
krajevima, gdje se nalaze, moći će tamošnje oblasti točnije na- 
značiti. Osim toga hvataju se još ribe trovanjem s tako nazvanim 
trovilom (coculi di levante) i uništujućim dinamitom, što je me- 
djutim jur zabranjeno, te bi tako imalo i dalje ostati, jer se 
otrovom i dinamitom uništi veliko množtvo riba, a nemože se 
ni deseti dio od uništenih na površini pohvatati. 

Osim pomenute zabrane i osim ustanoviti se imajuće lovo- 
staje za vrijeme mrijestenja imalo bi se jedan za svaki puti 
na svakom mjestu najstroZije i pod znatnimi kaznami zabraniti 
lov na način pod 11 opisani, to jest prebojima, jer se tim na- 
činom svake vrsti ribe tako strašno uništuju, da može rastati 
vrijeme u koje će nestati naših izdašnih, lijepih i a šaranah 
i somova. 

Napokon imao bi se zabraniti i običaj, loviti ribe u zimi, 
kad se zalede rijeke potoci ili ribnjaci i stajače vode, takozvanim 
otuhama ili probijanjem leda, jer se tako ribe Hrleéi na užitak 
zraka utamane, no oblasti imale bi se brinuti, da se ođ vremena 
do vremena prebijanjem leda osobito u stajaćim vodama i rib- 
njacima uzdrži život riba i raka, ali nipošto da se tim načinom 
hvataju. 


Slunj. 
.. . vode, u kojim živu pastrve, jesu slijedeće: Plitvička 


jezera i potok Plitvica (ležeće dijelom u području obćine Drežnik), 
Mrežnica (obćina Primišlje), Slunjčica (obćina Slunj). 


249 


Osim ovih voda teče kotarom voda Korana, u kojoj živu 
slijedeće vrste riba: klen, brkaš, štuka, platnica, šaran, a mjesti- 
mice i som. | | 

Od ribarskog orudja upotrebljava se u ovom području : 
mreža, vrška, sak i udica. 


Svinjar. i 

. + . kod nas imadu ove vrsti riba: šaran, šćuka, smudj, 
linjak, som, kostreš, čiga, jez, zlatica, mrena, bucika, sinj, kesega, 
karas i sablja. . 

Nadalje javiše, da se ribarsko orudje kojim se riba hvata, 
naziva: mreže, vlakovi, udice, bacalo, čižnjak, struk i sacac. 


Uskoke. 


Ovdje imade slijedećih vrsti riba i to: somova, šarana, 
štuka, karasa, linjaka, kladnjača, bijelki, sabljača, mličova, smu- 
djeva, kusira, sinjova, bukreša, mrena, čikova, čiga i jezaraka. 


Varaždin (Podžupanija). 

U području ove kr. podžupanije imade potok Bednja, Plit- 
vica i mali potok Željeznica, napokon rijeka Drava. 

U tim vodama razplodjuju se ove vrsti riba: šćuka, belka, 
linj, pesak, som, krap, ostriš, klen, mrena i bajcaš, a samo u 
malom gorskom potoku ,Željeznica“, koji se u obćini Ivanec na- 
lazi, imade pastrva (Steinforelle). — Pučanstvo lovilo je nave- 
dene ribe u različito doba i na različit način i to: rukama, mre- 
žami: križak, koš, vlak, te metnicami i vršami. 


Varaždin (Poglavarstvo). 


Glede nazivlja riba primećuje se, da je isto u ovom području 
u cijelosti isto, kakovo je naznačeno u nacrtu naredbe, samo u 
S. 1. pod točkom b) navedena vrst riba ovdje se obćenito zove 
glavatica ili glavatić, a ne sulac; zatim pod točkom i) navedena 
vrst ostriž a ne nostriž, a pod točkom j) navedena vrst mledj ili 
mlidj, ne pak manjak. 4 

Ribarskim spremam u ovogradskom području takodjer je u 
obće isto u naredbi naznačeno nazivlje, samo se mreže, na motke 
privezane s užim očima ovdje nazivlju križaci, a vrst sprema za 
ribji samoslov nazivlje se ,sak“, zatim ,topoljnjak“. 


246 


Potočnih pastrva u ovom području nema, ali riječnih se 
kadšto nalazi u dravskom zatonu, u strugi od same Drave od- 
cijepljenoj. 

Konačno nam je primetnuti, da rijeka Drava, u kojoj se 
ovdje jedino hvata riba, obiluje bijelkama ribama, koje ipak ne 
spadaju u vrst plemenitih riba i s toga osobito velike vrsti tih 
riba kao bolen, koji su težki i do 10 kila, ne zaslužuju zakonite 
zaštite, jer spadaju u vrst ribah grabežljivica. 


Vinkovci. 


Ovdje se kostreš nazivlje bulješ, dalje da ima zlatni bandar 
(Gelbflosser), piknjasti bandar (Gelbschwanz), kesega bijelica 
(Weissfisch) i da se krupatka nazivlje i crvenperka, smudj pako 
šilj (od njemačkog Schill) ili bolan, a šuste (Brachse) sinjača ili 
deverika.. 

Sprave, koje za ribolov rabe, jesu s prijeda spomenute, kao 
alov ili olovnjača t. j. velika mreža, mala mreža za dvije osobe. 
bubanj, zagažanji prigreb, sidnjak, baćanj, vrške i koš u pleteru. 


Vrginmost. 

Izuzev potoka, koji u ljetno doba više puta sasma presuše, 
imademo u području ovoga kotara rijeke Kupu i Glinu. 

U ovim vodama nalaze se ove vrsti riba: 

a) šarana (Karpfen); 

b) šćuka (Hechte) ; 

c) linjaka (Schleye); 

d) somova (Wels); 

e) čikova (Schlammbeisser); 

f) klenova (Altel). 

Pastrva nema. 

Za ribolov rabe se mreže, zvane sakovi, kosevi nazivani 
krošnjice, zatim se hvata šakama i izpljuskavanjem vode iz vi- 
rova (bentova). 


Vukovar. 


Osim imena riba, što se u nacrtu naredbe spominju, nalaze 
se u ovdašnjem području imena: 

Manjak: manić. 

Kostreš: bandar 


Šuste: deverika. 
Krupatka: kesega. 
Uz ribe; u nacrtu naredbe naznačene nalaze se u ovdašnjim 
vodama još slijedeće vrste riba: 
Sabljarka (Schneider); 
Bucov (Schied) ; 
Jaz (Bratfisch); 
Kečiga (Stierl) ; 
Tok (Tik); 
Moruna (Hausen); ova posljednja dolazi ovamo iz mora. 
Ne nalaze u ovdašnjim vodama slijedeće ribe: bistranke, 
pastve riječne, zlatovke, sulce, omane, ugore, klene, plotvice i 
nostnice. 
U ovdašnjim vodama rabe za ribolov ove sprave: 
. Veliki tanjorski alov, rijedka mreža (Grosssegen). 
. Predja prudnjača, gušća mreža (Korn Zaich, Kleinsegen). 
. Vrška (Reische) veće i manje, redje i gušće vrsti. 
. Trbok (Strutzner). 
. Sačmara (Wurfkoren). 
. Keca (Schlepsack) s kostima. 
. Repnjača (Schlepsack) s olovom: 
. Čerenac sednjak (Taupl). 
. Bučkalo s udicom (Plumgangl). 
10. Bacanj (Fisehkorb). 
11. Struk udice male (Gründlein). 
12. Udice velike za morune (Hausenangel-Leine). 
13. Prepunske udice (Schwimmleine). 
14. Metnice s plovcima (Schwarzkorn). 
15. Grebaca ili grnalo. 


OO o a obo = 


Zagreb (Podžupanija). 
. u Gradni i Bregani pastrve živu. Prema tomu bi se 
u S. 3. nacrta odredjena zabrana ribolova za doba od 1. stude- 
noga do 31. siječnja za kotar samoborski protegnuti imala na 
potok Gradnu od sela Rude i Lipovca do utoka u Savu, zatim 
za potok Breganu od staklane u Osredku do utoka u Savu. 
Nešto više bavi se ribarstvom Ziteljstvo obćine brdovačke, 
jer imade više voda, koje obiluju ribama, naime Savu, Sutlu i 
Krapinu. Ribarom u toj obćini poznate su ove vrsti riba: sulce, 


248 


šarani, šćuke, smudji, linjaci, somovi, kostreši i menjaci (koji su 
rijedki). 

U području obćine Dugoselo ne bavi se takodjer pučanstvo 
mnogo ribarenjem. 

Ribolov, na Savi vrše vlastelinstva, kao nekadanja dominia, 
te ga davaju u zakup poduzetnikom. 

U potocih pak, kao što su Črnec, Zelina i Lonja, obavlja 
ribarenje domaće žiteljstvo. 

Ribarom u toj obćini poznate su slijedeće vrsti riba: Pi- 
škori, štuke, krapovi, bielice, ostriži (okuni), karasi i lini. 


Zagreb (Poglavarstvo). 

Pastrve dodju u rijeku Savu mjeseca studenoga, te ostanu 
ovdje do Josipova na dnu virova, a tada se opet vraćaju u 
Kranjsku, jer im je voda ovdje pretopla; mogla bi se dakle i 
rijeka Sava, na koliko protječe kotarom gradske obćine, ubrojiti 
medju rijeke, u kojima se, ako i kroz kratko vrijeme, nalaze pastrve. 


To je dakle sve, što sam našao za vrijedno: priopćiti iz iz- 
vješća, koja su 1883. god. stigla kr. zem. vladi. Evo najboljega 
dokaza, kako se kod nas ne samo ne mari, nego se ni ne poznaje 
struka tako važna za narodnu privredu kao što je ribarstvo. 

Ovdje ćemo pako preštampati osnovu od 1891. god. 


Osnova zakona o ribarstvu. 


I. Poglavje. 


Pravo ribolova. 


SR 
Pravo ribolova jest pripadnošću vlastničtva zemljištah, te ide: 
vlastnika korita rijeke ili potoka. 


8. 2. 


Za povodnja ide pravo ribolova na poplavljenih zem]jistih. 
vlastnike tih zemljišta. 

Zabranjeno je priječiti, da se ribe iz takvih voda vrate u 
korito odnosne rijeke ili potoka. 


8. 3. 


Oni, koji u doba, kad je ovaj zakon zadobio krijepost ($. 73.), 
vrše pravo ribolova u voda a nisu vlastnici njihovih korita, pri- 
držati će to pravo i proti ustanovi $. 1., ako pravo svoje naj- 
kasnije za godinu dana prijave nadležnoj kr. kotarskoj oblasti 
gradskomu poglavarstvu), te iza toga pravo svoje valjano dokažu. 

Pravo svoje dovoljno će dokazati i tim, ako se izkažu, da. 
su dvadeset godina bez prigovora vršili pravo ribolova. 


8. 4. 


Kr. kotarska oblast (gradsko poglavarstvo) dužna je, čim 
mine rok ustanovljen u $. 3., za razpravu svih prispjelih joj pri- 
java ureći ročište u najmanjem razmaku od jednoga, a u naj- 
većem od dva mjeseca. 

Tu svoju odluku valja ona da priobći pojedince i posebnom 
uručbom prijavitelju, vlastniku korita, bivšemu vlastelinu i obćini, 
ostalim pako interesentom oglasom, koji će se pribiti na obćin- 


450 


skom uredu. A valja da jih podjedno pozove, neka svoje pri- 
mjetbe proti prijavljenu zahtjevu podnesu bud pismeno bud jih 
iztaknu za razprave, jer da se njihovi prigovori neće uvažiti, ako 
toga neučine. 

O razpravi sastaviti će se redovit zapisnik. Uztreba li, sa- 
slušati će se svjedoci ili vještaci. A kad se razprava dovrši, izreći 
će kr. kotarska oblast (gradsko poglavarstvo) odluku o pravu 
ribolova. 

Odluku ovu valja uručiti prijavitelju, vlastniku korita, obćini, 
bivšemu vlastelinu te svim, koji su zahtjevu prigovorili. 

Trošak postupka nosi stranka, koja je podnjela prijavu, te 
ga je ona dužna i predujmiti. 


= 


Sb, 


Proti odluci, izrečenoj po kr. kotarskoj oblasti (gradskom 
poglavarstvu) u smislu $. 4., ide stranku, koja se njom nezado- 
volji, za 14 dana pravo utoka višoj molbi. 

Stranci, nezadovoljnoj riješitbom upravne oblasti, slobodno 
je kod suda zapodjeti parnicu za šest mjesecih, računajući od 
dana, kojim je riješitba upravne oblasti postala pravomoćnom. 

Tužba ovakva neće smetati provedbi upravne odluke. 


8. 6. 


Rokovi, ustanovljeni u $$. 3. i 5. nemogu se produljiti, a 
tko jih promaši izgubiti će pravo ribolova. 


Sri 


Ako vlastnik korita steče pravo ribolova od ovlaštenika, 
komu je ovlast potvrdjena prama S. 4. odnosno $. 5., pravo će 
ribolova postati pripadnošću korita, te se od njega više ne može 
odieliti. 


II. Poglavje. 


Izvršivanje ribolova. 


8. 8. 


Tko želi loviti riba, dužan je, da si nabavi ribolovnicu (ri- 
bolovnu kartu), te da ju loveći ribe, nosi sa sobom. 


251 


Ribolovnicu izdaje kr. kotarska oblast (gradsko poglavarstvo). 
U njoj valja razgovjetno označiti: ime, zvanje ili zanimanje i obi- 
tavalište osobe, kojoj se ona izdaje. 

Biljegovna pristojba za ribolovnice iznosi za osobu po dva 
forinta, a za pomoćno osoblje i radnike ribolovnih ovlaštenika po 
50 novčićah po osobi. | 

Ribolovnica vrijedi godinu dana. Oblik joj i sadržaj opre- 
dijeliti će ban naredbom. | 


g. 9, 


Oružnici, organi javne sjegurnosti i momčad financijalne 
straže jesu dužni, posjednici pako i zakupnici prava ribolova, nji- 
hovi službenici, te osobe, nadziruće šume, vinograde, polja i na- 
sipe, jesu vlastni, potražiti od svakoga, koga ribarskimi spravami 
nadju na obali, da jim pokaže svoju ribolovnicu. 


8. 10. 


Ribolovac dužan je na taj poziv pokazati svoju ribolovnicu. 
A tko je s bud kojega razloga nemože pokazati, mora da se 
s mjesta okani ribolova, te da, ako je nepoznat, te ako to uz- 
traži onaj, koji ga je pozvao, naznači svoje ime i svoj stan. A 
da se uzmogne pridržati, da dokaže istinitost svojih naznaka, 
dužan je podati prikladan zalog ili s onim koji ga je pozvao, 
poći do najbližega obćinskoga poglavarstva, da se ustanovi, jesu 
li mu naznake istinite. 


ETE 


Vlastnik obale dužan je trpiti, da onaj komu je ovlast po- 
tvrdjena prama $$. 4. i 5., tablom označi one vode, odnosno 
dielove voda, što jih obsiže njegovo pravo ribolova. 


8. 12. 


Vlastnik obale i vlastnik korita moraju trpiti, da onaj, koji 
je ovlašten na ribolov, dolazi do vode, da mrežu svoju i ostale 
ribarske sprave baca s obale u vodu i vuče iz vode. Al je onaj, 
koji lovi ribe, dužan naknaditi svu štetu, što ju, vršeći ribolov, 
počini na usjevi, nasadi ili drugih gospodarskih ili šumarskih 
predmetih ili zemljištih. 


to 
OI 
LO 


Za prijavljivanje i procijenjivanje šteta te za razprave o 
naknadi šteta vriede ustanove poljskoga odnosno šumskoga zakona. 


‘81048; 


U zatvorenih voda može onaj koji je ovlašten na ribolov, 
neograničeno vršiti svoje pravo ribolova. 

Zatvorenimi vodami valja držati: 

a) umjetne ribnjake, bili ovi ili ne bili spojeni s ribnimi 
vodami ; 

b) sve one vode, koje leže bud medju vlastničtvom jednoga 
posjednika, bud medju nerazdijeljenim vlastničtvom više posjed- 
nika, a nisu s drugimi vodami, u kojih ima riba, tako spojene, 
da ‘bi ribe mogle prelaziti iz jedne vode u drugu. 

Nastane li priepor, da li će se koje vodište držati zatvo- 
renim, valja postupati po ustanovah $. 48. i sljedećih paragrafa. 


8. 14. 


Vode, koje nisu spomenute u $. 13, valja držati otvore- 
nimi vodami. 

U takvih voda mogu ribolov vršiti: 

a) pojedini ovlaštenici u granica označenih ovim zakonom 
samostalno, ako su vode takva položaja i obsega, da se u njih 
može racijonalno ribariti, a da se tim nevrijedjaju interesi su- 
sjednih posjednika ; 

b) ako li pako tomu nije tako, mogu ga vršiti ovlaštenici 
samo udruženi te stegami, ustanovljenimi ovim zakonom. 


8. 15. 


Ona vodišta, u kojih se ribolov prama $. 14. može vršiti 
samostalno ili samo po kojoj zadruzi, opredijeljivati će po tom, 
koliko su prikladna za razplod riba jedne te iste vrsti, ban i to 
bud na molbu interesenta bud ureda radi, saslušavši prije do- 
tični upravni odbor. 


8. 16. 


. Zemljišta, koja su trajno pod vodom, a prikladna za mrie- 
stenje riba i za razvitak legla, mogu se proglasiti plodisti. 


259 


U takvih slučajevih valja da ribolovni interesenti primjereno 
odštete vlastnika plodišta za to, što mu se steže gospodarska ili 
šumarska poraba. 

Postupak, da se koje zemljište proglasi plodištem, zapodjeti 
će se bud na molbu interesenta, bud ureda radi. 


17 


Granice plodišta treba valjano označiti tablami. 


III. Poglavje. 


Zabrane ribolova. 


8. 18. 


Dok traje lovostaja, zabranjeno je u otvorenih voda loviti 
sve vrsti riba, naznačene u ovom $. 

Lovostaje ustanovljuju se ovako: 

Od 1. ožujka do 80. travnja zabranjeno je loviti: 

lipne (Thymallus vesillifer). 

Od 1. ožujka do 31. svibnja: 

glavatice (Salmo hucho). | 

Od travnja do 15. lipnja:. 


kečige (Acipenser ruthenus), 

morune (Acipenser huso), 

kašikare (Acipenser Güldenstädti), 
tokove (Acipenser schypa), 

pastruge (Acipenser stellatus), 

‚simove (Acipenser glaber), 

smudje (Lucioperca sandra i volgensis), 
mrene (Barbus fluviatilis). 


Od 1. travnja do 15. srpnja: 

šarane (Cyprinus carpio). 

Od 15. rujna d0.3t. siječnja: 

losose (Salmo salar 1), 

bistranke i sve odlike pastrve ( Trutta Pt), Salar Ausonii). 


1 Vidi opazku izdavatelja na kraju esnove. 


8. 19. 


Da se zaplode nove vrsti riba, te da se doškoči tamanjenju 
onih vrsti, što ih već ima u pojedinih krajevi zemlje, vlastan je 
ban zabraniti, i to najviše na tri godine, da se takve vrsti riba 
love u zemlji odnosno u pojedinih predielih. | 

Uspje li zaplod novih vrsti riba, kraljevska će zemaljska 
vlada, odjel za unutarnje poslove, za te vrsti naredbom odrediti 
lovostaju, te opredijeliti najmanju dužinu, izpod koje se nesmiju 
loviti. — 


$. 20. 


Zabranjuje se loviti ribe izpod dužine, koja se ovijem usta- 
novljuje za: 

bistranke ili potočne pastrve (Truta fario, Salar Ausonti) 
Sa 20 em: 

lipne (Ihymallus vexillifer) sa 25 cm., 

kečige (Acipenser ruthenus) sa 30 cm., 

mrene (Barbus fluviatilis) sa 30 em., 

šarane (Cyprinus carpio) sa 30 cm., 

smudje (Lucioperca sandra i volgensis *) sa 40 em., 

losose (Salmo salar) sa 50 cm., 

glavatice (Salmo hucho) sa 54 cm., 

pastruge (Acipenser stellatus) sa 50 cm., 

tokove (Acîpenser schypa) sa 80 cm., 

simove (Acipenses glaber) sa 80 cm., 

kašikare (Acipenser Güldenstädti) sa 100 em ,*) 

morune (Acipenser huso) sa 150 cm. 

Dužina valja da se mjeri od ustiju do kraja repne peraje, 
a ako ulovljena riba nema te dužine, valja ju opet pustiti u vodu. 


S. 21. 
Za rake (Astacus fluviatilis et leptodactylus *) ustanovljuje 
se lovostaja od 1. travnja do 15. svibnja. 


Tko ulovi raka, koji od oka do konca izpružena repa ne- 
mjeri preko 8 centimetara, mora da ga opet pusti u vodu. 


2) 8) 4) Vidi opazke izdavatelja na kraju osnove. 


8. 22. 


Za umjetno ribogojstvo te za prevažanje riba iz jedne vode: 
u drugu, mogu se, ako je to oblast pismeno dozvolila, loviti i 
i takve ribe, na koje paragrafi 18. i 20. brane lov. 

Ova ustanova vriedi prama $. 21. i za rake. 


g. 28. 


Zabranjuje se: 

a) pobirati ribje ikre bez dozvole ribolovnoga ovlaštenika ; 

b) rabiti takve ribarske spreme kao: mreže, košare, vrške: 
i takve sprave, kojim su oka, ako jih mokra izmjeriš, uža ili niža 
od 4 em. ; | 

c) rabiti takve stalne ribarske sprave, (n. pr. zaporne mreže, 
košare), koje za obične vodostaje, izmjerene od obale pravokutno, 
zatvaraju preko polovine vodotoka ; 

d) rabiti više stalnih ribarskih sprava ili mreža, ako medju 
njimi nema razmak od bar 50 metara ; 

e) rabiti omamljiva, otrovna i razprsnjiva sredstva (smrdne,, 
balokot, kučibe (Euphorbia palustris)*), dinamit itd.); 

f) loviti ribe noću, od zapada do izhoda sunca ; 

g) loviti ribe 30. metara nad i pod svakom branom, splavi 
i inom vodogradjevinom, osim ako se ribe love na udicu ; 

b) odpuštati posve ili dielomice vodu ili ju zaustavljati u 
tako zvanih jarcih za to, da se iz te vode pohvataju ribe. 

Tko kani odpustiti vodu, da se očisti, valja da to osam 
danah prije priobći interesovanim ribolovnim ovlaštenikom. 


S. 24. 


Ban biti će vlastan, da naredbami steže, odnosno zabranjuje 
i drugi koji štetan način, kojim se ribe običajno love u poje- 
dinih voda ili vodnih dielovi, te porabu štetnih lovnih sprava, 
nadalje da za ribolov za svrhe, ustanovljene paragrafom 22, te 
za manje potočiće do 25 milimetara snizi veličinu oka odredjenu. 
točkom b) $. 23., konačno da za pojedine iznimne vrsti riba i u 
pojedinih iznimnih slučajevih naredbom uredi ili dokine zabranu. 
noćnoga ribolova. 


5) Vidi opazku izdavatelja na kraju osnove. 


S: 2: 

Zamoljen ribolovnimi ovlaštenici moći će ban za to, da se 
utamane pojedine vrsti riba, a razplode druge koristnije vrsti, 
dozvoliti, da se u stanovitu predielu i u stanovito vrieme ribe 
love za lovostaje pak i načinom, sto ga zakon oyaj zabranjuje. 


S. 26. 

Ribolovni ovlaštenici mogu, ako jih i neide pravo lova, ta- 
maniti bez puške sljedeće životinje, štetnije po ribogojstvo : vidru 
(Lutra vulgaris), vidricu (Mustela lutreola), štekavca bijelorepa 
(Haliaetos albicilla), jastrebca cipolaša (Pandionjhaliaetos), ribara 
(Alcedo ispida), i razne vrsti čapalja, pataka i gusaka; no 
vlastničtvo životinja ovako ubijenih ili ulovljenih pridrZaje se 
vlastniku ili zakupniku lovišta. 

U plodištih zabranjeno je ribariti, loviti, hvatati žabe, vo- 
ziti se čamci, kupati, vaditi šlunjak i mulj, u obće sve, što bi 
spriječavalo -mriestenje i razplodjivanje riba. A napose nesmiju 
se ovdje puštati u vodu: stoka, patke, guske i druge životinje. 


E. 21 

Zabranjeno je prodavati ribe, navedene u $. 18., ako ne- 
maju mjere, ustanovljene $. 20. 

A ribe, koje u stanovito doba sale lovostaji, smiju 
se za lovostaje nudjati na prodaju ili odpremati samo pod uvjeti, 
ustanovljenimi u $. 28. 

Sve te zabrane vriede prama S. 21. i za vake. 

S. 28. 

Tko za lovostaje prodaje ili odpremljuje ribe ili rake ulo- 
vljene prije, nego li što je započela lovostaja, ili ribe ili rake iz 
zatvorenih voda, dužan je izkazati se u svakom pojedinom slu- 


čaju svjedočbom  obćinskoga Poren odakle ribe potiču i 
kad su ulovljene. 


IV. Poglavje. 
| Ribarske zadruge. 


8. 29. 


Zadruge, spomenute u točki b) S. 14. ovoga zakona, mogu 
se stvarati po većini učestnika, obzirom na njihovo vodište. 


257 


8. 30. 


Ribarske zadruge mogu kao takve u vlastito svoje ime sti- 
cati prava, obvezivati se, zapodjevati pred sudovi parnice i od- 
govarati u parnicah. 


SEHE 


Kane li učestnici stvoriti zadrugu, ili može li se u kojem vo- 
dištu prama točki b) $. 14. ribolov vršiti samo zadrugom, valja 
da se sastavi izkaz ob obsegu odnosnoga vodišta i njegovih 
vlastnicih. Čim se je to učinilo, valja o tom izvjestiti kr. kotarsku 
oblast (gradsko poglavarstvo), a ova će sve učestnike sazvati u 
glavnu skupštinu. 

U glavnoj skupštini, kojoj će predsjedati kr. kotarski pred- 
stojnik (gradski načelnik) ili njegov zamjenik, ustrojiti će se za- 
druga, izabrati si predsjednika ili članove odbora, prihvatiti pra- 
vila, te pravila sa zapisnikom o konstituiranju i s izkazom ob 
obsegu vodišta predložiti kr. kotarskoj oblasti (gradskomu pogla- 
varstvu), da jih ova redovitim putem podnese banu. 

Zadruga započeti će djelovati tek nakon što ban odobri 
pravila. 


8. 32. 


Zadruga držati će se ustrojenom, čim ban potvrdi pravila. 
Koji su u ime zadruge radili prije te potvrde, biti će za svaki 
svoj čin osobno i solidarno odgovornimi. 


Sr 


Tko steče pravo ribolova na vodištu, spadajućem u savez 
koje zadruge, postaje tim članom zadruge. 


8. 34. 


Pravili valja svakako ustanoviti: 
1. koje je ime zadruzi i gdje joj je sjedište; 
2. koja je svrha zadruzi i kakvimi će se odredbami zajam- 
čivati razplodjivanje i čuvanje riba ; 
3. kako će biti ustrojen odbor, kako se birati, koji da mu 
bude djelokrug i dokle će mu trajati djelovanje ; 
17 


4. kako će se, kamo i kada sazivati glavna skupština, koja 
joj je vlast, kako će se razpravljati, kako zaključivati, te što će 
se učiniti, ako glavna skupština nebi bila sposobna stvaranju za- 


ključaka ; 
5. kakvo će pravo glasa ići članove i kako se vršiti. 


S. 35. 

Pravo glasovanja vršiti će se u razmjerju prama interesu, 
kojim tko učestvuje u zadruzi. 

S toga valja da se pravili ustanovi najmanja mjera interesa, 
koja daje pravo na jedan glas. 

Ako se učestnici, koji su još manje interesovani, dobre volje 
neslože, i sami si izmedju sebe neizaberu zastupnika, zastupati 
će jih obćinski načelnik. 

Nijedan učestnik nemože sam da ima preko polovice gla- 
sova u zadruzi. 


| $. 36. 
Odbor upravlja svimi zadružnimi poslovi, koji nisu ovim za- 
konom ili zadružnimi pravili pridržani glavnoj skupštini. 
Odbor sastoji se od predsjednika i od najmanje četiri člana, 
izabrana izmedju članova zadruge ili njihovih punomoćnika. 


8.87. 


Prama oblastim ili trećim osobam zastupa zadrugu pred- 
sjednik ili član, koga odbor na to ovlasti. 


S. 38. 
S poslova, što jih sklapa odbor na temelju ovoga zakona 
i pravila u ime zadruge, potiču po zadrugu prava i dužnosti. 


8. 39. 


Prama zadruzi dužan je odbor držati se stega, koje mu za 
njegovo pravo zastupanja opredieljuju zadružna pravila ili za- 
kljuéci glavne skupštine. 


$. 40. 


.  oGlavna skupština valja da se svake godine sazove bar po 
jedan put. O čem će ona razpravljati, treba naznačiti u svakom 


259 


pozivu. Samo o predmetih, naznačenih u pozivu, moći će se stvo- 
riti valjan zaključak. Iznimkom jest jedino predlog, da se sazove 
nova glavna skuština. 


S. Ai, 


Po jedna trećina zadružnih članova, imajućih pravo glasa, 
vlastna je svagda pismeno, naznačivši uzrok i svrhu, potražiti, 
da se sazove glavna skupština. Ako organ, ovlašten na saziv, 
toga neučini za osam dana, iza što mu je stigla pismena zamolba, 
odlučiti će na molbu učestnika ban o sazovu glavne skupštine. 


8. 49. 


Jedina je glavna skupština vlastna odlučivati o sljedećih 
predmetih : 


1. ustanoviti ili promieniti pravila ; 

2. izabrati, odpustiti i svrgnuti predsjednika i odbor ; 

3. izpitati račune ; 

4. ustanoviti gospodarstvenu osnovu i proračun ; 

5. sklopiti zajam ; 

6. odlučiti, kako da se ulože pričuvna zaklada i glavnica ; 

7, odlučiti, da se zadruga ra. vrgne ili spoji s drugom za- 
drugom. 


Da se uzmogne sklopiti zajam, te promieniti pravila, treba 
absolutna većina svih učestnika. Al ako prva glavna skupština 
nebi mogla stvoriti valjan zaključak, to će konačno odlučiti oni, 
koji prisustvuju glavnoj skupštini, ponovno sazvanoj. Da se pako 
zadruga razvrgne, treba uvjek većina od dvie trećine svih učestnika. 


8. 43. 


Zadružni činovnici podredjeni su odboru. Odbor jih bira, 
nadzire njihov rad, a ponapose, da li se blagajnom valjano ru- 
kuje, dužan je pregledavati zadružne knjige, spise i blagajnu, te 
izvršuje sve, što mu je povjereno ovim zakonom, vladinimi od- 
redbami, zadružnimi pravili i pojedinimi zaključci glavne skupštine. 

Članovi odbora odgovorni su za to, da odbor točno vrši 
svoje dužnosti. 

* 


260 


8 44. 


Zaključke glavne skupštine o promjeni pravila, o razvrgnuću 
zadruge, o sjedinjenju njezinu s drugom kojom zadrugom, za 
tim o sastavku gospodarstvene osnove, ide samo tada pravna 
moć, ako jih je odobrio ban. 


8. 45. 


Imovina zadruge, koja preostane nakon što su namireni svi 
njezini dugovi, porazdieliti će se medju članove zadruge u raz- 
mjerju prama njihovim vodištem, ako o tom nema druge odredbe. 

Dugovi zadruge, koji se nisu mogli namiriti iz njezinoga 
imetka, obterećuje članove zadruge po razmjerju njihovih vodišta. 

Odbor namiriti će dugove zadruge i preostalu imovinu raz- 
dijeliti medju članove zadruge, ako o tom nema druge koje odredbe 
u pravilih ili posebna kakva zaključka glavne skupštine. 


SG 


Ban biti će vlastan, da u pojedinih slučajevih, kad tomu 
bude dovoljnih razloga, dozvoli iznimaka od formalnosti, propi- 
sanih ovim poglavjem. | 


8. 47. 


Ako se ribarska zadruga nebi ustrojila iz većine učestnika 
prama njihovim vodistem, ili ako zadruga nebi izpunjivala du- 
žnosti, koje joj namiću pravila, to će oblast po odredbi bana 
pravo ribolova u području zadruge dati u zakup na šest godina. 

Uztreba li, da se pravo ribolova dade u zakup, ići će uz 
jednake okolnosti prednost onoga, koji se blizu odnosnoga vo- 
dišta bavi umjetnim ribogojstvom. 

Pravo ribolova davati će kr. kotarska oblast (gradsko po- 
&lavarstvo) u zakup obično javnom dražbom, pošto je saslušala 
interesente i obavjestila onoga, koga ide prednost. 

Kako da se dražbuje i koja da bude izklična ciena, usta- 
novljivati će kr. kotarska oblast (gradsko poglavarstvo), a dražbu 
samu potvrdjivati će županijski (gradski) upravni odbor. 

Neuspje li dražba, ili bude li prilike, da će se interes ribo- 
lovnih ovlaštenika bolje očuvati privatnim sporazumkom, moći 


261 


će se pravo ribolova dati u zakup i bez javne dražbe. No ugovor 
vriediti će tek, kad ga odobri županijski (gradski) upravni odbor. 
Proti odluci upravnoga odbora ima utok višoj molbi u roku 
od 14 dana. 
Kad mine zakup, valja opet pokušati, da se ustroji zadruga. 
Što bude čista prihoda iz zakupa ribolova, ići će ribolovne 
ovlaštenike po razmjerju njihovih vodišta. 


V. Poglavje. 
Oblasti i postupak. 


S. 48. 


Kad se radi o tom, da se oprediele zatvorene vode (S. 13.) 
i plodišta ($. 16.), nadležne su sljedeće upravne oblasti: 

1. u prvoj molbi one kr. kotarske oblasti odnosno gradska 
poglavarstva, kojim je u području odnosno vodište ili plodište, 
što ga valja urediti; 

2. u drugoj molbi županijski upravni odbor osim gradova 
Zagreba i Osjeka (SS. 23. i 24. zakona od 5. veljače 1886., kojim 
se preinačuju odnosno nadopunjuju nekoje ustanove zakona od 
28. siečnja 1881. ob ustroju gradskih obćina u kraljevinah Hr- 
vatskoj i Slavoniji); 

3. u posljednjoj molbi kr. zemaljska vlada, odjel za nu- 
tarnje poslove. 

Postupati će se postupkom, što ga propisuju sljedeći paragrafi. 


S. 49. 


Ako li preporno vodište ili plodište, koje treba urediti, za- 
siže u područje više upravnih oblasti, biti će ona kr. kotarska 
oblast (gradsko poglavarstvo), kojoj je predana molba za povedbu 
postupka, dužnom, prepis molbe odmah poslati kr. kotarskim 
oblastim (gradskim poglavarstvom) ostalih interesovanih područja, 
za to, da joj ove u roku od 14 dana, — računajući od dana, 
kad jim je stigao prepis molbe — uzmognu priobäiti, imaju li 
kakvih primjetba proti njezinoj nadležnosti. 

Ako ove kr. kotarske oblasti (gradska poglavarstva) za 14 
dana neprigovore nadležnosti, biti će u prvoj molbi nadležnom 


262 


ona kr. kotarska oblast (gradsko poglavarstvo), kojoj je predana 
molba; bude li pako prigovora proti nadležnosti, priepor će u 
prvoj molbi riešiti kr. županijska oblast u smislu točke d) S. 41. 
zakona od 5. veljače 1886. ob ustroju županija i uredjenju 
uprave u županijah i kotarih. Nisu li upravne oblasti, medju ko- 
jimi nastane priepor, u području jedne te iste županije, odlučiti 
će o nadležnosti zemaljska vlada, odjel za nutarnje poslove. 

Nadležna kr. kotarska oblast (gradsko poglavarstvo) dužna 
je u svakom slučaju, pozvati na razpravu kr. kotarske oblasti 
(gradska poglavarstva) ostalih interesovanih područja. 

Nedodju li ovi, prem pozvani, na razpravu moći će se i 
bez njih povesti postupak i izreći odluka. 


8. 50. 


Stranka, koja traži svoje pravo, dužna je predati kr. ko- 
tarskoj oblasti (gradskomu poglavarstvu) molbu, obloZenu po- 
trebitimi izpravami. 


SD 


Postupajuća oblast izložiti će molbu zajedno s prilozi (S. 50.) 
na mjestu, sgodnu po učestnike, na javni uvid i to mjesec dana, 
te oglasom priobćiti učestnikom dan razprave. 

Oglas valja da sadržaje: opis vodišta odnosno plodišta, na- 
znaku mjesta, gdje je molba izložena, naznaku dana, kad će se, 
nakon što mine rok za uvid, povesti razprava, te konačno poziv, 
neka učestnici svoje prigovore predaju bud pismeno, dok traje 
rok za uvid, bud ustmeno za same razprave, jer da će se, ako 
toga neučine, izreći odluka a da se dalje nesaslušaju. 


8. 52. 


Oglas treba pribiti uinteresovanih obcinah a osim toga uru- 
čiti učestnikom, što jih je bud molitelj imenovao, bud jih oblast 
sama poznaje. 


8. 53. 


Razpravu vodi kr. kotarski predstojnik (gradski načelnik), a 
ako je on odsutan ili zapriečen, njegov zamjenik. 


Razprava je ustmena. 

O razpravi valja voditi zapisnik, i u njem u kratko navesti. 
izjave stranaka ili njihovih punomoćnika. 

Zapisnik podpisuju svi, koji učestvuju kod razprave. Ako 
tko uzkrati podpis, valja tomu navesti uzrok. 


8. 55. 


Kad se razprava svrši, izreći će se obrazložena odluka. 
Odluku valja učestnikom priobćiti načinom propisanim u $. 52. 


8. 56. 


Trošak s postupka nositi će molitelj, te ga ovaj mora i 
predujmiti. | 


8. 57. 


Odlukom, kojom se opredieljuje koje plodište, valja takodjer 
odrediti, kolika i kakva da bude odšteta. 


8. 58. 


Nebude li ob odšteti sporazumka, ustanoviti će joj iznos 
oblast prve molbe. 
Nezadovoljnu stranku ide utok višoj molbi u roku od 14 dana. 


8. 59. 


Gospodarstvena ili šumska poraba plodišta smije se prije, 
nego što se priepor konačno nerieši, stegnuti ili obustaviti samo 
tada, ako učestnici za pokriće odštete polože iznos, ustanovljen 
odlukom, kao jamčevinu, i to ili u gotovu novcu ili u vriedno- 
stnih za kauciju prikladnih papirih, kojim će se vriednost opredie- 
liti po burzovnom tečaju u vrieme, kad su položeni. 


$. 60. 


Oblasti navedene u S. 48. nadležne su takodjer u sluča- 
jevih, kojih S. 48. nespominje i glede kojih sam zakon Brig 
nadležne oblasti. 


So 


Nezadovoljnu stranku ide utok u roku od 14 dana, raču- 
najući od dana uručbe. 
I proti dvie suglasne odluke ima mjesta utoku trećoj molbi. 


VI. Poglavje. 


Ustanove kazna. 


8. 62. 


Globom od 20 do 200 forinti kazniti će se: 

a) tko lovi ribe omamljivimi, otrovnimi i razprsnjivimi tvari 
(S. 23. sl. e); 

b) tko, neimajući dozvole za ribolov, lovi ribe noću, za lo- 
vostaje na plodištu, označenu kao takvu ili zabranjenimi spre- 
mami, tko ribari kriomice ili tako, da ga nije moći prepoznati, 
tko se pogibeljnom prietnjom zaprieti onomu, koji ga je zatekao 
u činu, ili se proti njemu posluži oružjem ili silom ; 

c) tko prekrši zabrane paragrafa 2., 18., 20., 21., 26. i 27. 
ovoga zakona ; 

d) tko prekrši zabrane sadržane pod slovi a)—d) i f)—h) 
S. 23. ovoga zakona. 


S. 63. 


Globom od 10 do 50 forinti kazniti će se: 

a) tko bez pismene dozvole lovi ribe ili rake, ako se za lov 
prama S. 22. hoće pismena dozvola ; 

b) tko bez dozvole ribolovnoga ovlaštenika s koristoljubja 
lovi ribe i rake ; 

c) vlastnik, koji na zakupljenih ribištih napadne ili u lovu 
zaprieči zakupnika ili onoga, koji zakupnikovom privolom lovi 
ribe ili rake ; 

d) tko namjerom, da počini štetu, uništi, odnese ili drugamo 
prenese table, kojimi se prama $. 11. i 17. označuju granice 
stanovitoga vodišta ; 

e) tko lovi ribe krivotvorenom lovnom kartom ; 


269 


S. 64. 


Globom od 5 do 25 forinti kazniti će se: 

a) tko lovi ribe ili rake bez dozvole ribolovnoga ovlašte- 
nika, ali ne s koristoljubja ; 

b) tko se nemože izkazati obćinskom svjedočbom, odakle 
potiču ribe, ulovljene u zatvorenih vodah (8. 28.); 

c) tko hotimice ošteti ili zamaže table, kojimi se prema 
$$. 11. i 17. označuju medje stanovitoga vodišta : 

d) tko se odmah neokani ribolova, čim je na to prama S. 9. 
pozvan, tko neće da naznači svoje ime i stan, tko neda zaloga, 
niti neće, da s onim, koji ga je pozvao, podje do najbližega ob- 
ćinskoga poglavarstva, ili tko naznači krivo ime ili krivi stan ; 

e) tko lovi ribe bez ribolovnice ili ribolovnicom glasećom na 
drugo ime ili ribolovnicom, koja više nevriedi; 

f) tko drugomu prepusti ribolovnicu, glaseću na njegovo ime. 


$. 65. 


Globom od 1 do 5 forintih kazniti će se: 

tko lovi ribe bez ribolovnice, ako tiem nije počinio prekr- 
šaja označena u predidućih $$-ih, ili tko, posjedujući ribolovnicu, 
neće da ju pokaže, ako ga tko prama S. 9. pozove. 


$. 66. 


Neutjerive globe zamienjuju se zatvorom i to tako, da se 
računa za svakih pet forinti po jedan dan zatvora, a za globe, 
nedosižuće 5 forinti, zatvor od dvanaest sati. 


8. 67. 


Kazne, naznačene u predidućih paragrafih izricati će se 
samo tad, ako na odnosni kažnjivi čin nije ustanovami obćega 
kaznenoga zakona udarena veća kazna. 


8. 68. 


Onomu, tko u dvie godine bude dva puta kažnjen sbog 
ribolova bez privole ribolovnoga ovlaštenika ili sbog porabe za- 
branjenih sredstva, valja oduzeti ribolovnicu, odnosno nesmije 
mu se za tri godine izdati nova ribolovnica. 


266 


S. 69. 


Globe, koje unidju s ribolovnih prekršaja, teku u zakladu 
za promicanje gospodarskih svrha kraljevina Hrvatske i Slavonije. 


8. 70. 


Iztraga i kazna sbog prekršaja ovoga zakona zastaruju, ako 
proti prekršitelju nije povedena iztraga, i to sbog prekršaja, na- 
vedenih u S. 62. u roku od šest a sbog svih ostalih prekršaja u 
roku od tri mjeseca, raćunajući od dana, kad je prekršaj po- 
činjen. Zastara neriešava prekršitelja dužnosti odštete. 

= Mae pd 


Glede ovih prekršaja nadležne su u prvoj molbi kotarske 
oblasti (gradska poglavarstva), u drugoj molbi županijske oblasti 
(S. 48. točka 2.), a u posljednoj molbi zemaljska vlada, odjel za 
nutarnje poslove. 


VII. Poglavje. 


Zaglavne ustanove. 


S. 72. 

Ban ovlašćuje se, da dozvoljuje iznimaka od ovoga zakona 
na riekah, koje čine granice ovih kraljevina, ako se glede jedno- 
lična ribolova nebi polučio sporazumak sa susjednimi zemljami. 

8:78: 


Kad će zakon ovaj zadobiti kriepost, odrediti će ban na- 
redbom. 


$. 7A. 


Provedba ovoga zakona povjeruje se banu. 


Br. 40.511 ex 1891, zem. vlada. 
K br. 804. sab. 1887.—1892. 


 Obrazložba zakonske osnove o ribarstvu. 


Još prije nekoliko decenija mnogo se je bavilo naše ži- 
teljstvo ribarstvom, pak ako mu to zanimanje i nije nosilo velika 
prihoda u novcu, to je ipak mnogo koristilo osobito Ziteljstvu 
nastanjenu kraj riekah, jer se je moglo obskrbljivati bar po- 
trebitom hranom. Danas je u domaćih riekah ribe tako ponestalo, 
da ne samo što je pučanstvo lišeno toga užitka, nego su i tr- 
žišta po gradovih riedko providjena ribom. Pa ako se i nadje ribe 
na tržištih, ona ni kvalitativno ni kvantitativno neodgovara za- 
htjevom trošaca. Uzrok tomu, da se je broj riba toliko smanjio, 
moći će se donekle nazrievati u napredku kulture i umnažanju 
pučanstva, no svakako je nestajanju riba najviše doprinosilo, što 
se riba hvata u nevrieme i nerazumno tamani otrovom i di- 
namitom. 

Velika Britanija i Njemačka služe primjerom, da i kraj ve- 
like kulture može ribarstvo cvasti, no valja ga urediti, prepriečiti 
nerazborito tamanjenje riba i zaštititi pomladak do stanovite dobe. 

Tomu se može doskočiti samo valjanim zakonom, koji treba 
da rieši dvojaku zadaću: da shodnom zabranom stane na put 
grabežnomu ribarenju i da izda odredbe prikladne, da unapriede 
razumno ribarstvo. 

Izradjujući osnovu zakona o ribarstvu, vlada se je zemaljska 
osvrtala i na prokušane zakonite uredbe u drugih zemljah, na- 
vlastito pako na zakon o ribarstvu, koji vriedi u Ugarskoj. 

Sličnost uredaba, tičućih se ribarstva u kraljevinah ovih i u 
kraljevini Ugarskoj, nuždna je obzirom na pogranične rieke, u 
kojih treba da bude ribarstvo uredjeno po jednakih načelih. 

Zakonska osnova, o kojoj je ovdje govor, dieli se u sedam 
poglavja, I. poglavje: radi o pravu na ribolov, II. poglavje: o iz- 
vršivanju ribolova, III, poglavje: o zabranah ribolova, IV. poglavje : 
o ribarskih zadrugah, V. poglavje : ob oblastih i postupku, VI. po- 
glavje: o kaznenih ustanovah, te VII. poglavje: o zaglavnih ustanovah. 


268 


Glede pojedinih ustanova te osnove čast je kr. zemaljskoj 
vladi navesti sljegeće : 

Stvarajući ustanove o pravu na ribolov, uzelo se je Do 
dištem načelo, po kojem pravo ribolova u pravilu pripada po- 
sjedniku korita rieke ili potoka, al ako se tko izkaže da pravo 
ribolova vrši na takvoj vodi, čije korito nije njegovim vlastničtvom, 
tad mu njegovo pravo valja priznati i štititi, pače dužan je i 
sam vlastnik korita trpiti sve one služnosti, što jih ovlaštenik 
treba, da vrši svoje pravo. 

S. 1. osnove sadržaje ono obćenito pravno načelo, po kojem 
je ribolov pripadnošću zemljištnoga vlastničtva, te ide vlastnika 
korita rieke ili potoka. 

$-om 2. osjegurava se pravo ribolova za povodnje vlastniku 
poplavljenoga zemljišta. Ova odredba je posljedkom $-a 1., jer 
koritom povodnje smatra se poplavljeno zemljište, pa se je s toga 
moralo pravo ribolova takodjer osjegurati vlastniku zemljišta. To 
se je načelo i dosele držalo navlastito u slučajevih, gdje si je 
vlastnik zemljišta bio pridržao pravo ribolova. Osim toga oprav- 
dano je, da ribolov na poplavljenu zemljištu naknadi donekle 
vlastniku zemljišta štetu, koja je s povodnje u obće, a gubitkom 
usjeva napose pretrpio, pa se tiem opravdava stanovište, što ga 
zauzimlje ova zakonska osnova. 

U drugoj alineji istoga $-a sadržana ustanova, kojom se za- 
branjuje priečiti, da se ribe iz poplavnih voda vrate u korito od- 
nosne rieke ili potoka, potrebna je u interesu ribogojstva, jer ribe 
za vrieme mrieštenja rado zalaze u poplavljena zemljišta, gdje 
nalaze shodna legla i obilne hrane za pomladak. Kad bi se mladim 
ribicam zapriečio povratak u korito rieke ili potoka, mogle bi se 
često uništiti i ciele generacije riba. 

Prekršaj ove zabrane kazniti će se po 8. 61. novčanom 
globom od 20—200 for. ' 

Ustanova $. 3. uvrštena bje u ovu zakonsku osnovu u in- 
teresu posjednika zemljišta, koji su si još za urbarijalnih odno- 
šaja pridržali pravo na ribolov, bilo uz obvezu protuusluge, bilo bez 
nje, ito u takvih voda, čija korita nisu bila njihovim vlastničtvom. 

. Oni će to pravo pridržati, ako isto pravo najkasnije za go- 
dinu dana prijave nadležnoj kotarskoj oblasti, te pravo svoje 
valjano dokažu. To svoje pravo dovoljno će oni dokazati i tiem, ako 
se izkažu, da su dvadeset godina bez prigovora vršili pravo ribolova. 


269 


Prijavni rok od jedne godine ustanovljen bje s dva razloga: 
jedno, da se čim prije stane na put pravnoj neizvjestnosti, a 
drugo, da se uzmogne valjano vršiti onaj dio ove zakonske osnove, 
tičući se kontrolne službe, kojoj je svrhom razvitak ribarstva. 


Ustanova toga paragrafa sadržaje pogodnost, pa je sasvim 
opravdano, da se prepušta inicijativi ovlaštenika, da si sami tu 
pogodnost izhode i da dokažu svoje pravo. 


Paragraf 4. normira postupak, što ga valja provesti nakon 
minula prijavna roka, te se taj postupak u bitnosti sudara s po- 
stupkom, propisanim u 8. 179. zakonske osnove o vodnom pravu 
glede legitimacije kod vodogradjevinah, koje su postojale prije, 
nego li što je zadobio kriepost zakon o vodnom pravu. 

Prama tomu valja da se razprava, o kojoj govori S. 4., 
drži i tad, ako nišu podignuti nikakvi prigovori. Odatle neće po- 
teći niti veći posao niti veći trošak, jer se može i više razprava 
držati na jedanput. 

Troškove plaća onaj, koji zahtjeva postupak. Tomu nemože 
biti prigovora, tiem manje, jer protustranka neima prilike, da 
troškove zlom namjerom poveća. 


Po $. 5. ide stranku, koja je nezadovoljna olako kr. ko- 
tarske oblasti (gradskoga poglavarstva) izrečenom glede priznanja 
prava na ribolov u tudjih riekah i potočnih koritih, pravo utoka 
na višu upravnu oblast. 

Stranci nezadovoljnoj riešitbom upravne oblasti slobodno je 
kod suda zapodjeti parnicu u roku od 8 mjeseci, računajući od 
dana, kojim je riešitba upravne oblasti postala pravomoćnom. Tužba 
ovakva neće prama odredbi $. 5. smetati provedbu upravne odluke. 


Tiem, što je upravni molbeni tečaj otvoren strankam, omo- 
gućuje se, da se stvar riesi mimo sudbenoga parbenoga postupka. 
Ako li se pako stranke nebi zadovoljile odlukami upravnih oblasti, 
slobodno jim je udariti tužbom pred sudom, ali u zapornom roku 
i bez odgodne moći. 

Dok se konačno nerieši parnica, vriediti će dakle za stranke 
pravomoćna riešitba upravnih oblasti, što je u interesu uspje- 
šnoga ribogojstva neobhodno nuždno. 

Ovim interesom opravdana je i ustanova $. 6., po kojoj se 
rokovi ustanovljeni u $$. 3. i 5. nemogu produljiti, a tko Als pro- 
maši gubi pravo ribolova. 


Odredba $. 7. odgovora temeljnomu načelu za uredjenje 
ribolovnoga prava, koje ide za tim, da posjed korita i pravo ri- 
bolova u dotičnoj vodi ostanu nerazdruženimi. 

Da se doskoči raznim zlorabam za izvršivanja ribolova, 
nuždne su stroge odredbe. 

Glavna načela predležeće zakonske osnove glede izvršivanja 
razumnoga ribarstva jesu sljedeća: | | 

U najčešćih slučajevih korito je rieke ili potoka razdijeljeno 
na sijaset čestica, kojih svaka ima po drugoga posjednika. Kraj 
takve razciepkanosti korita nemogu pojedini posjednici izvesti 
udesbe, potrebite za razumno ribogojstvo, i to ne samo s nesta- 
šice materijalnih sredstava, nego i s tehničkih obzira. | 

Sbog toga moralo se je u načelu izreći, da je samo onim 
vlastnikom dozvoljeno, samostalno izvršivati ribarenje. koji imaju 
tolik posjed, da mogu u njem ribariti razumno i neoštećujući 
svojih: susjeda. 

Posjednici imajući manja vodišta dužni su udružiti se. 

‘. Koliko treba da bude minimalno vodište, u kojem je mo- 
gute racijonalno ribarenje, moći će se ustanoviti samo od slučaja 
do slučaja, obzirom na mjestne okolnosti. Razumjeva se samo 
po sebi, da se od toga pravila izuzimlju tako zvane zatvorene 
vode i takve, koje su umjetno stvorene, kao što na primjer rib- 
njaci i ine sasma osamljene vode, u kojih ima ribe. 

Posjednici takvih voda nemogu se dakako siliti na udruži- 
vanje. Moralo se je i za to skrbiti, da se zemljišta, gdje se ribe 
mrieste i gdje se leglo razvija, dok potrebno bude, izuzmu od 
redovite gospodarske porabe, te da se označe plodišti. 

Po S. 8. dužan je svatko, tko želi ribu loviti, nabaviti si 
ribolovnicu (ribolovnu kartu), pa ako to propusti, kazniti će se 
po propisu S. 64. novčanom globom od 5 do 25 for. Ova je 
odredba nuždna za kontrolu nad neovlaštenim ribarenjem. 

Ustanove sadržane u $. 9. i 10. preporučuju se s toga, jer 
su prikladne u velikoj mjeri zapriečiti neovlašteni ribolov i ine 
zlorabe u ribarstvu. $-om 11. odredjuje se, da ribolovni ovlašte- 
nici, koji nevrše ribolova naslovom vlastničkoga prava već prama 
ovlasti potvrdjenoj $$. 4. i 5., smiju tablom označiti one vode, 
odnosno dielove vodah, što jih obsiže njihovo pravo ribolova. 

U takvih slučajevi mora se takodjer dotičnomu ovlasteniku 
omogućiti nesmetano izvršivanje ribolova, te s toga vlastnici obale 


271 


i vlastnik korita ($. 12.) moraju trpiti, da ovlaštenik ribolova 
smije dolaziti k vodi, mreže i ostale ribarske sprave s obale u 
vodu bacati i iz nje vući. Ovakvo oblerećenje obale dotično ko- 
rita, nalik na služnost, moralo se je zakonom prihvatiti, jer se 
bez njega nebi ovlašteniku moglo osjegurati izvršivanje ribolov- 
noga prava, a osim toga trebalo je, da se prava, koja na jednoj 
te istoj površini pripadaju raznim osobam, tako urede, da su 
medju njimi već unapried zapriečene sve razmirice i trvenja. 

Kako valja brigu voditi oko toga da se neoštećuju table, 
kojimi se označuju granice vodištah, ustanovljena bje u S. 63. 
sl. d), kazna globe od 10—50 for. za onoga, koji namjerice da 
počini štetu, uništi, odnese ili drugamo premjesti takvu tablu. 
Osim toga bje $. 64. sl. e) ustanovljena kazna globe od 5—25 for. 
za one, koji te table hotomice oštete ili zamrljaju. 

Isti taj S. odredjuje, da je ovlaštenik ribolova dužan, obal- 
nomu posjedniku naknaditi svu štetu, koju mu prouzroči izvrši- 
vanjem ribolova. Ova ustanova posve je analogna ustanovi $. 2. 
zak. čl. XVIII. god. 1870. o lovu. | 

Pošto ove štete po naravi svojoj neće biti ino, nego obične 
poljske i šumske štete, gdje treba čim brži postupak, odredjuje 
se posljednjom älinejom $. 13., da za prijavljivanje i procienji- 
vanje ove vrsti šteta i za razprave o njihovoj naknadi vriede 
ustanove poljskoga, odnosno šumskoga zakona. 

SS. 13. i 14. diele vode, u kojih se vrši pravo ribolova, u 
dva razreda i to u zatvorene i otvorene vode. 

Vode, koje valja držati zatvorenimi, opisane su točno u 
točki a) i b) $. 13. Pod točku a) spadaju ribnjaci, bili oni ili 
nebili spojeni vodami, u kojih živu ribe. Ove točke netreba raz- 
ložiti, jer po samoj naravi stvari spadaju ribnjaci medju zatvo- 
. rene vode. Po točki b) spadaju u ovu vrst sve vode, jarci i vo- 
dotoci, koji su nerazdieljenim vlastniétvom jednoga, ili više po- 
sjednika, te su već prirodno ili umjetno razstavljeni s drugim: 
vodami tako, da ribe iz njih nemogu niti izlaziti, niti u njih 
ulaziti. | 

Ova se odredba opravdava načelom predležeće zakonske 
osnove, po kojem se u zatvorenih vodah može ribolov bez za- 
prieke vršiti. 

Usljed $. 14. valja sve vode, koje nespadaju pod pojam za- 
tvorenih voda, smatrati otvorenimi vodami. 


272 


Ustanove o načinu, kako valja da se ribarenje vrši u otvo- 
renih vodah spadaju medju najvažnije i najzamašnije odredbe ove 
zakonske osnove. 

Točka a) ovoga S. ustanovljuje, da pojedini ovlaštenici mogu 
ribolov vršiti samostalno samo tad, ako to mogu činiti razumno 
i nevriedjajući interese susjednih posjednika. Gdje to nebi mo- 
guće bilo, smieti će prama točki b) ovlaštenici samo udruženi 
ribariti. 

Neima sumnje, da glede izvršivanja ribolova treba što više 
ograničiti volju pojedinaca, ako se želi, da se ova privriedna grana 
razvije do narodnogospodarske važnosti. 

S toga je intencija ove zakonske osnove, da se ribarenje na 
što većih površinah jedinstveno vrši. Pošto će se to moći po- 
stići samo udruživanjem ovlaštenika, bilo bi svakako najprobi- 
tačnije, da se ustroje što veće ribarske zadruge, jer se samo od 
udruga, koje imaju veći prihod, dade očekivati, da će moći na- 
mjestiti potrebito nadzorno osoblje, i namaknuti sredstva za 
umnažanje riba. 

Vode, u kojih se ribolov prama $S. 14. može vršiti samo- 
stalno ili po kojoj zadruzi, opredieljivati će ban u smislu $. 15. 

Ova je ustanova s toga nuždnom, što o tom, kako će se 
ustanoviti zadružno područje, visi u prvom redu, da li će za- 
druga moći odgovarati svrsi, izraženoj u ovoj zakonskoj osnovi. 

Zakonska osnova smatra, da je ovaj način ustanovljivanja 
područja pojedinih ribišta za naše okolnosti najprikladnijim. Kod 
ustanovljivanja zadružnih područja nebi se naime moglo upora- 
viti načelo minimalnoga teritorija, provedeno u lovskom zakonu, 
jer se primjerice nemogu Dunav i Sava uvrstiti u isti red sa po- 
toci, u kojih živu pastrve. Isto bi tako neshodno bilo prama du- 
ljini rieke ili potoka u kilometrih ustanoviti područje, s kojim je 
spojeno pravo za samostalno ribarenje. Da se vodišta za samo- 
stalno ribarenje ustanovljuju po stanovitom minimu zakupnine 
(n. pr. 1000 for.), ili na temelju čistoga dobitka, dalo bi se u 
praksi možda laglje izvesti, nego li prije navedeni modaliteti, nu 
to bi interesom ribarstva isto tako malo koristilo, kao što i usta- 
novljivanje vodišta po duljini, koje bi u mnogom slučaju bilo 
preveliko, a u mnogom premaleno. S toga je najshodnije, da se 
ustanovljivanje područja ribarskih zadruga prepusti banu, jer se 
inače te zadruge nebi konstituirale na temelju jedinstvenoga prin- 


273 


cipa, nego raznolika, a to bi samo smetalo pravilnom razvitku 
ribarstva. Pravac, što će ga sljediti vlada ustanovljujući vodišta, 
odnosno zadružna područja, označen je onom odredbom zakonske 
osnove, po kojoj treba da se vodišta razporede prama svojoj 
prikladnosti za gojitbu ribe jedne te iste vrsti. 

Postupak može se provesti na molbu interesenta kao i ureda 
radi, no u svakom slučaju valja prije saslušati upravni odbor. 
Pošto se ribarskimi zadrugami nečini nikakva šteta privatnim 
čijim interesom već se samo uredjuje ribarenje, nemože ni s ove 
ustanove poteći po nikoga pravna kakva šteta. 

S. 16. sadržaje odredbu vrlo važnu po promicanje racijo- 
nalnoga ribarenja, jer se ribogojstvo bez oznake plodišta nebi 
unapriediti dalo, a znade se, da se mjesta, gdje se riba naravnim 
putem mriesti, u velikoj mjeri smanjuje reguliranjem rieka i pa- 
robrodarstvom. 

Nuždno je dakle urediti takva plodišta, ma bilo i umjetnim 
načinom te ona, koja već postoje, što kriepčije zaštititi proti ne- 
ovlaštenu ribarenju. A tomu služiti će zabrana u $. 26. 

Kod označenja plodišta i odštete zanj postupati će se na- 
činom, koji je zakonom o vodnom propisu za ustanovljenje i 
odštete služnostih tom ipak razlikom, da se ovdje ne radi o 
služnostih, nego tek o tom, da se ograniči poljsko i šumsko go- 
spodarstvena poraba zemljišta za vrieme, dok se ribje leglo pri- 
mjerno nerazvije. 

Granice plodišta treba po $. 17. valjano označiti tablami, a 
pod sl. d) $. 60. i pod sl. c) $. 64. udaraju se kazne na ošte- 
ćivanje tabla i na prekršaje odredba, postojećih o tablah. 

Poglavje III. o zabrani ribolova sadržaje stege potrebite, da 
se štiti ribarenje. Ove stege opravdane su, kad se uvaži, da ne- 
stajanju ribe nije ništa toliko krivo, koliko to da se riba nepre- 
stano, bezobzirce i svimi mogućimi sredstvi lovi, da se dakle tjera 
grabežno ribarstvo. 

Da se tomu doskoči, a s druge strane, da se ribolov ra- 
zumno i shodno uredi, treba da bude glavnom svrhom zakona 
o ribarstvu. Predležeća zakonska osnova temelji svoja načela o 
razumnoj zaštiti ribe o sljedečem: 

Obzirom na množanje ribe za vrieme, dok traje mrieštenje 
riba, ustanovljuje ona lovostaju. Za lovostaje nesmije se nikakva 
riba hvatati. Nadalje opredieljuje ona minimalnu mjeru veličine 

18 


274 


riba, izpod koje se nesmiju loviti, a konačno dokida one načine 
ribolova, o kojih je izkustvo pokazalo, da su štetni. Zaštita obsiže 
samo one ribe, koje su u gospodarstvenu pogledu važnije, stranom 
s toga, što se za ribe, koje nisu uvrštene u zakonsku osnovu, na 
ribjem trgu ili nepita ili se tako slabo traže, da jih riedko tko i 
lovi. S druge su strane ove ribe takve grabilice, da je bolje, ako 
se one sbog drugih koristnijih vrsti neštede. 

Sve odnosne ustanove zakonske osnove usvojene su, nakon 
što su saslušani stručnjaci i pojedine jurisdikcije. Kod S. 18., 
kojim se ustanovljuje vrieme lovostaje, imalo se je na umu, da 
je doduše vrieme, kada se ribe mrieste, pogledom na njihovu 
starost, na mienu vremena i na narav voda veoma različito i 
promjenam podvrženo, al se ipak čini opravdanim ustanoviti je- 
dinstvenu lovostaju za cielu zemlju, jer ako i jest lovostaja za 
nekoje predjele nešto dulja, ima odatle i veća korist, koja će se 
doskora pokazati u većem razplodu ribe. — Prekršaj ove zabrane 
kazni se po S. 62. globom od 20—200 for. 

U S. 19. sadržane su vanredne odredbe, koje se ukazuju 
potrebitimi s vanrednih okolnosti. Ovim se naime $-om. ovlašćuje 
ban, da može lovostaju protegnuti na vrieme od najviše tri go- 
dine. U $. 20. ustanovljena je dužina riba, izpod kojih je zabra- 
njeno loviti stanovitu vrst, odnosno, ako ulovljena riba neima te 
dužine, da ju valja opet oprezno pustiti u vodu. Glede toga mo- 
rala se je uvrstiti odredba i s toga razloga, što se lovljenjem 
riba izpod minimalne mjere znatno smanjuje pleme za razplod, 
te se tiem prouzrokuje velik manjak u stanju riba, što ga je 
moći nadoknaditi samo težko i nakon duljega vremena. 

S druge je strane vriednost takve ribe mnogo manja od 
vriednosti riba, koje su posve razvite, pak valja s toga priečiti 
lovljenje takve ribe i sbog većega prihoda. Prekršaj ove zabrane 
kazni se po propisu $. 62. globom od 20—200 for. 

S. 21. zaštićuju se raci i vodne životinje, koje se mnogo 
traže, te se mogu u naših vodah i uspješno gojiti. 

Tko lovi rake u vrieme lovostaje ili izpod minimalne veli- 
čine, biti će kažnjen po propisu $. 62. 

Da se ipak s obćenitih ustanova predidućega $S. preko- 
mjerno neotegoti umjetno ribogojstvo, ili nastojanja, koja idu za 
tim, da vode ribom napuče, odredjuje se u $. 22., da je nad- 
ležna oblast vlastna u tom pravcu dozvoljivati iznimaka. 


IO 
NI 
Ul 


Tko za to neima oblastne dozvole, kazniti će se po $S. 63. 
globom od 10—50 for. 


U S. 23. sadržane su ustanove, kojim je svrha dokinuti“ od- 
nosno stegnuti štetne načine ribolova. 


Zabrana noćnoga ribolova potrebita je sbog kontrole. Usta- 
novom posljednje alineje glede dužnosti onih, koji kane obaviti 
čišćenje, želi se prepriečiti šteta, koja je svaki put u savezu sa 
čišćenjem i koja se sastoji u tom, da s nedostatka nuždne njege 
pogibaju sva tamo nalazeća se ribja legla. 

Prekršaji zabrana, sadržanih u ovom $-u kazniti će se po 
S. 62. globom od 20--200 for. 


SS. 24. i 25. sadržavaju iznimke, koje može ban dozvoliti. 
— Pošto po samoj naravi stvari nije moguće, sve načine ribo- 
lova ili način kontrole nad spravami, koje se zanj rabe, točno 
opisati, kako bi nuždno bilo obzirom na zakon i uspješniju kon- 
trolu, jasno je da prekomjerno ograničenje sprema može biti 
isto tako škodljivo, kao i podpuno pomanjkanje zabrane, pače 
mogu nastati slučaji, gdje bi se u prijašnjih $$-ih napomenuti 
zabranjeni načini ribolova i sprave za izvjestne koristne svrhe 
uspješno upotriebiti dale. A kako dotične odluke mora da se 
osnivaju o mjestnih okolnostih, pitanje će se to pravilno moći 
riešiti samo naredbenim putem. 


U S. 26. sadržana je ustanova, da ribolovski ovlaštenici, 
ako jih i neide pravo lova, mogu bez puške tamaniti životinje 
ribam škodljive. 

Ova se ustanova opravdava tiem, što najveći neprijatelji 
riba, vidre i vodene ptice, kako je poznato, rado zalaze u plo- 
dišta, te jih osjetljivo oštećuju. S toga se je moralo dopustiti ri- 
bolovskim ovlaštenikom, da brane svoja plodišta od tih životinja. 

Zabrane ustanovljene $. 26. glede plodišta (kao što zabrana 
ribarenja, lova, hvatanja žaba, vožnje na čamcih, kupanja, va- 
djenja šlunjka i mulja) izvedene su iz samoga pojma plodišta. 
Samo onda bit će plodišta zakloništi riba, ako će u njih vladati 
podpun mir. Ograničenje vlastnika plodišta opravdano je u in- 
teresu ribogojstva, ali se ipak odredjuje $. 57. zakonske osnove, 
da se vlastnik plodišta ima primjereno odstetiti. Prekršaji u ovom 
S. sadržanih zabrana kazniti će se po propisu $. 62. globom od 
20 do 200 for. 


* 


LO 
I 
(ep) 


Razumjeva se samo po sebi, da se je obzirom na odredbe 
glede lovostaje ($. 18.) i minimalne duljine ($. 20.) morala uyr- 
stiti u $. 27. sadržana zabrana o prodaji i odpremanju riba. — 
Prekrsitelji ove zabrane kazniti će se po propisu $. 62. globom 
od 20 do 200 for. 

Pošto se ribolov u zatvorenih vodah glasom $. 13. može ne- 
ograničeno vršiti, moralo se je sbog eventualnih zloraba kod pro- 
daje i odpremanja riba u $. 28. izreći, da je svatko, tko za lovo- 
staje prodaje ili odpremljuje riba ulovljenih iz zatvorenih vodah, 
dužan, izkazati se u svakom pojedinom slučaju svjedočbom ob- 
ćinskoga poglavarstva, odakle riba potiče, ili kada je ulovljena. 
— Tko to propusti učiniti, kazniti će se po $. 64. globom od 
> do 25 for. 

Ribarske zadruge ustrojene su po primjeru ,zadruga za po- 
rabu vode“, o kojih govori osnova zakona o vodnom pravu. 

Bitno je njihovo obilježje to, da su prisilne zadruge, što 
jih može ustrojiti takodjer većina interesenta u dotičnih vodah 
(S. 29.). Neda se doduše tajiti, da se ovom odredbom donekle 
ograničuje pravo vlastničtva, al je ona bila svakako nuždnom, 
ako se hoće polučiti svrha, da se naime podigne danas jošte za- 
nemarena grana narodne privriede, koja će jošte dugo vremena 
pučanstvu nositi tek neznatnu korist. 

Ustanove osnove zakona o vodnom pravu preuzete su malo 
ne doslovce, sa malimi preinakami. potrebitimi obzirom na ri- 
barsko zanimanje. 


Prama tomu odgovara: 


S. 30. zakonske osnove $. 68. osnove zakona o vodnom pravu, 
S. 31. : a PR. RK : i s + 
S. 32. i CIO A È : , 
$: 35. 5 Mi PROVINO ABIN 4 = È n. 
S. 34. h METER N 4 A : fi 
$. 35. , DE RS Noa i : : PI 
S. 36. i DIRO: RI RE si 3 > g 
S: 37. : PR. A È 5 È È 
S. 38. È NR HER LER Lera : . ; . 
8: 39. A LR OG 5 A x n 
S. 40. È dial DE NE N A ; = 
S. 41. ; i SSRN JOZE 5 a : 5 


277 


S. 42. zakonske osnove $. 91. osnove zakona o vodnom pravu, 


a 9% Be aaa, TEN i, i 
S. 44, ” ” $ . 92 » » ” ” ” n 
S. 45. ” 9 $. 1 36. ” » ” ” » 


Navedenih, sa zakonom o vodnom pravu analognih usta- 
nova netreba ovdje napose razložiti. 

Osim. ovih odredaba sadržaje S. 47. o poglavju IV. o ri- 
barskih zadrugah još odredbu o zakupu ribolova. 

Potreba takve ustanove uvidja se osobito onda, ako po- 
sjednici jedne ribarije, nisu voljni sastaviti se u zadrugu ili kada 
već ustrojena zadruga nevrši svojih dužnosti u smislu zakona. U 
takvih slučajevih treba izvrsivanje ribolovnoga prava u dotičnih 
vodah dati u zakup po odredbi banovoj. U smislu zakonske osnove 
ban će odrediti, da pravo ribolova valja dati u zakup. — Ovaj 
je postupak nuždan s toga, jer po propisu $. 15. spada djelo- 
krugu bana, opredieliti ona vodišta, u kojih će se ribarenje vršiti 
samo putem udružbe. Odatle sljedi za slučaj, ako se ribarenje 
nebi moglo vršiti udružbom potreba, da ban izda odredbu, po 
kojoj će se na dotičnom vodištu ribarenje vršiti po jedinstvenoj 
upravi i prama zahtjevom razumnoga ribarenja. 

Čisti prihod od zakupa valja da se u smislu zakonske 
osnove razdieli medju ribolovne ovlaštenike po razmjerju njihova 
posjeda. 

Oblasti a i postupak ustanovljene su većim dielom prema 
odnosnim ustanovam osnove zakona o vodnom pravu. 

U poslovih, koji se tiču riešavanja pravnoga pitanja, nadležna 
je u prvoj molbi kr. kotarska oblast a u drugoj molbi upravni 
odbor, u slučajevih pako glede sjegurnosti nadležna je u prvoj 
molbi kotarska, a u drugoj županijska oblast, dočim je u oba 
slučaja u II. molbi nadležna kr. zem. vlada. 


S. 48. ove osnove odgovara $. 150. osnove zak. o vodnom pravu, 
S. 49. ” ”» ” 8. 151. » » ” » » 
8. 50. tai SR, ea È 
S. 51. > Eon È 3188.14 es i A 
S. 52. S n x 8.156. „ uf x 3 
$. 54. a , n $. 197. 04 Ke krša » 
S. OD. a i È 8.199 *% dai M È 


S. 56. ove osnove odgovara $. 160. osnove zak. o vodnom pravu, 
$.57.—98. , : > Lo IRA) na ; 
S. 59. ” ” ” $. 162. ” at) ” "AD 
S. 60. » , : SLABE nic >» JUNE » 


Pošto poslovi ribarenja stoje u uzkom savezu sa poslovi o 
porabi vode, koji se uredjuju zakonom o vodnom pravu, to se 
ukazuje opravdanim, da su gore citirani $. ove zak. osnove ude- 
šeni prama odnosnim ustanovam zakona o vodnom pravu. 


Po S. 48. nadležne su, kad se radi o tom, da se oprediele 
zatvorene vode i plodišta, sljedeće oblasti: 


1. u prvoj molbi kr. kotarske oblasti, odnosno gradska po- 
glavarstva ; 


2. u drugoj molbi županijski upravni odbori, osim gradova 
Zagreba i Osjeka ($$. 23. i 24. zakona od 5. veljače 1886., kojim 
se preinačuju odnosno nadopunjuju nekoje ustanove zakona od 
28. siečnja 1881. ob ustroju gradskih obćina u kraljevinah Hr- 
vatskoj i Slavoniji) 

3. kr. zemaljska vlada, kao treća molba. 


U skladu s ovom uredbom nadležnosti jest takodjer $. 49., 
kojim se čine odredbe za slučaj, ako li prieporno vodiste 
ili plodište, koje treba uredili, size u područje više upravnih 
oblasti. 

Odredba glede iznosa odštete kod opredieljenja plodišta pri- 
držana je $. 58. ove zakonske osnove političkomu molbenomu 
tečaju, a ta je ustanova opravdana tiem, što se ponajviše radi 
ob odšteti sbog izmakla dobitka, te će upravne oblasti tiem prije 
moći ustanoviti odštetu, što se u tom pogledu mogu poslužiti 
tehničkimi organi. | | 

U tom smislu sastavljen je i $. 59. zak. osnove. 


Kao nadležne oblasti za slučajeve, koji nepodpadaju pod 
S. 48., i glede kojih sama zakonska osnova neoznačuje nadležne 
oblasti, označuju se u $. 60. zak. osnove takodjer oblasti usta- 
novljene u S. 48. 


U pogledu kazna ustanovljen je kod novčanih globa prama 
odnosnim ustanovam kaznenoga zakona maximum i minimum, 
te su kaznene stavke uzete od 20—200, od 10—50, od 5—25 i 
od 1—5 for. 


279 


Kako kažnjivi čini, naznačeni u nazočnoj zakonskoj osnovi, 
mogu takodjer podpadati pod ustanove kaznenoga zakona, to se 
je u S. 67. zak. osnove uvrstila sljedeća ustanova: 

sKazne, naznačene u predidućih $$-ih, izricati će se samo 
tad, ako na odnosni kažnjivi čin nije ustanovami obćega kazne- 
noga zakona udarena veća kazna“. 

S-om 68. odredjuje se, da onomu, tko u dvie godine bude 
dva puta kažnjen sbog ribolova bez privole ribolovnoga ovlašte- 
nika ili sbog porabe zabranjenih sredstva, valja oduzeti ribolovnu 
kartu, odnosno, ,da mu se za tri godine nesmije izdati nova ri- 
bolovna karta“. 

Sličnu ustanovu sadržaje zak. članak XXIII. : 1883. ,0 po- 
rezu na lov“ glede lovljenja bez lovne karte. 

Kaznenimi ustanovami sadržanimi u ovoj zakonskoj osnovi 
uzeo se je obzir na sve slučajeve, u kojih bi trebalo uporaviti 
strogost zakona. 

Po ustanovi $-a 69. teku globe, koje unidju s ribolovnih 
prekršaja, u zakladu za promicanje gospodarskih svrha kralje- 
vina Hrvatske i Slavonije. Pošto se predloženom zakonskom 
osnovom ide za uredjenjem ribarenja s obzira narodno-gospo- 
darstvenih, to neima dvojbe, da globe, koje će unići, moraju u 
prvom redu pripadati zemaljskoj zakladi za promicanje gospo- 
darskih svrha. Ustanove $$-a 66. i 70. zakonske osnove o za- 
mienjivanju neutjerivih globa u kazan zatvora, te o zastari iz- 
trage i kazne prekršaja ovoga zakona odgovaraju sasvim odno- 
snim ustanovam kaznenoga zakona, pa jih s toga i netreba po- 
tanje razložiti. 

Po $-u 71. nadležne su glede ovih prekršaja u I. molbi kr. 
kotarske oblasti (gradska poglavarstva), u II. molbi. kr. županijske 
oblasti, a u III. molbi kr. zemaljska vlada odjel za unutarnje 
poslove. 

Po tom neće glede ovih prekršaja u II molbi postupati 
upravni odbori, već kr. županijske oblasti, a ova se ustanova 
opravdava tiem, što redarstvene agende načelno nespadaju u 
djelokrug upravnih odbora, i to s razloga, što redarstveni poslovi 
iziskuju brzo rješavanje, upravni se pako odbori redovito sva- 
koga mjeseca samo po jedan put sastaju. 

Odredbom $-a 72. ovlašćuje se ban, da za slučaj, ako se 
glede jednoličnoga izvršivanja ribolova na riekah, koje čine gra- 


280 


nice ovih kraljevina, nebi polučio sporazumak sa susjednimi 
zemljami, može dozvoliti iznimaka od ovoga zakona. Ova se usta- 
nova opravdava tiem, što se položaj domaćih pripadnika nesmije 
otegotiti na korist susjeda. 

Pošto će predradnje za provedbu pojedinih ustanova ovoga 
zakona trebati dulje vremena, to se $-om 73. ustanovljuje, da 
će ban odrediti naredbom, kad će ovaj zakon zadobiti kriepost. 


U Zagrebu, dne 25. svibnja 1891. 


Kr. hrv.-slav.-dalm. zemaljska vlada, 
odjel za nutarnje poslove. 


Opaske. 


1) Ne znamo kako je ova riba ovamo dospjela. Nije pripadnik naše 
faune, a teško će se kada kod nas udomiti. 


2) Za L. volgensis ne može nikako vrijediti isto pravilo, koje vrijedi za 
L. sandra, pošto je prvi t. jj smugj šarac puno manji nego je smugj 
zuban (= L. sandra). 


3) Mogle bi se ispustiti one vrste roda Accipenser, koje su iu Ugarskoj 
već vrlo rijetke. 


*) Pošto je tu govor od raka, valja prije svega ustanoviti, da u nas 
ima istina više vrsti raka, t. j. rak potočar (= Astacus fluviatilis Fabr. 
ili A. nobilis Huxley = Flusskrebs) i rak bistrak (= Astacus sazatilis 
= Steinkrebs). Potonji narastu najviše do 10em. duljine, prvi mogu 
pak dostignuti dvostruku duljinu, rijetko pače i više od 20em. Prema tomu 
valja dakle označiti i duljinu raka, koji se smiju hvatati i prodavati. 

Zakonotvorac je po svoj prilici hotimice ispustio raka bistraka, pošto 
nam je manja korist od njega, ali s druge strane nije smio uvrstiti A. lepto- 
dactylus; jer premda sam sam izjavio, da je potonji može biti pripadnik sla- 
vonske faune, ipak dosele nije nam ga odanle nitko znao pribaviti. 

Lovostaja za rake ustanovljena je od 1. travnja do 15. svibnja. A zašto? 
Rek bi zato, što ženke u to vrijeme imadu jaja. No jaja je naći kod ženke i 
koncem siječnja, koji put pak u svibnju i lipnju. Zaštita riba pada dakako u 
vrijeme kad se riba mrijesti, no spolni sastanak raka biva od listopada do ožujka, 
najviše pak mjeseca studena, u opće prema tome, kakova je temperatura do- 
tične vode. 

Zabrana dakle od 1. travnja do 15. svibnja sasvim je iracijonalna; zoo- 
loški nimalo opravdana. Po našem mnijenju imala bi se zabrana lova za ženke 
protegnuti na cijelu godinu, a za mužjaka od 1. listopada do konca ožujka. 

U Bavarskoj, u Kranjskoj, i ako sam dobro obaviješćen u Gornjoj Au- 
striji ne smiju se hvatati ženke kroz cijelu godinu. Ovakova je uredba i kod 
nas veoma nuždna: 

prvo, jer su raci tek u svojoj četvrtoj godini sposobni za rasplod ; 

drugo, jer uslijed račne kuge, koja je gotovo po svuda zavladala zadnjih 
godina, ima puno voda, u kojih su raci sasvim izginuli, te će trebati puno 
vremena i zaštite, da se opet vode nasele. 


Kranjska rijeka Krka (Gurk) bila je daleko na glasu radi množine i 
vrstnoće raka. Pisac je ovih redaka god. 1873. bio prisutan, kad je odpremljen 
za Beč čitavi vagon raka. Kako je to bilo? — Tamošnji su žitelji sami i bez 
utjecaja zakona i vlade iz vlastite inicijative i u vlastitom interesu odlučili ne 
hvatati ženke, i tako su učinili puna dva decenija, prije nego je kuga zavla- 
dala. Odatle dakle to bogatstvo, koje je tek kuga uništila, no koje će se po 
svoj prilici na novo vratiti pored uvigjavnosti tamošnjih žitelja. 

Nestajanje raka nije pak puko ekonomstvo, danas gotovo gurmansko pi- 
tanje, jer valja znati, da je uloga raka u ekonomiji prirode veoma znatna. 
Rak se ponajviše i najragje hrani mrcinom, zato je on od velike koristi, jer 
time vodu čisti. Danas pak znamo, da se upravo vodom najviše rasprostranjuju 
mikrobijiibakteriji. 

Kod nas gdje je poznavanje prirode veoma slabo — uslijed neobična 
nemara inteligencije za prirodne znanosti — pitat će se: ta tko da raspozna 
muškoga od ženskoga raka? Razlika je megju jednim i drugim takova, da će 
ju znati svako dijete, komu se to jedan put pokaže. Na prvom naime repnom 
segmentu, ili prosto govoreći na prvom kolutiću repa (brojeći od glave) nožice 
mužjaka pretvorene su u držku slične (stielförmige) pomoćne organe za spolno 
općenje; ženka toga organa nema. Može biti još laglje raspoznati spolove po 
položaju. Mužjak naime ima zijalo ili otvor spolovila t. j. malu okruglu rupicu 
na kraju zadnjega t. j. petoga para nogu, upravo dakle tamo gdje se noge 
drže tijela. Odgovarajuća se rupica kod ženke nagje u istom položaju, ali na 
trećem paru noga, brojeći dakako uvijek od glave. 

Ovdje ne mogu napokon zamučati opasku, da znanost još nije na čistu, 
neće li neprekidno štićenje ženka uroditi drugim kakovim štetnim razmjerjem 
medju spolovi. — Za sada znamo samo to, da su Kranjski rakari tu stvar do- 
sele empirički riješili, i to bez svake sumnje na koristan način. 


*) Gotovo u svim zakonima i zakonskim osnovam za austrijske zemlje i 
pokrajine navedena su kao zabranjena trovila balokota (t.j. plod i sjeme 
istočno-indijske otrovnice ,coculi indici = Anarmita cocculus“ Wight et Walker 
Arnott = Kokelskörner) i druge istočno-indijske otrovnice kučiba, če- 


libuha ili pasiji orasi (nuces vomicae = Strychnus nux vomica L. = 
Krihenaugen). 
Magjarski zakon — ako se ne varam — u $. 23. ustanovljuje, da se 


ne smiju upotrebiti omamljujuća sredstva, otrovi ili raspršljive tvari, kao 
smrdac ili kuZnjak (t. j. Datura stramonium), ježinac ili ježinjak (t. j. 
Euphorbia palustris), dinamit itd. 

Megjutim takovo je nabrajanje u jednom i drugom zakonu nepodpuno, 
jer se još upotrebljuju za lovljenje riba n. pr. i razni proizvodi plina, 
pepeljika (Pottasche), modrikova kiselina itd. itd. 

Pita se jeli u opće nuždno takovo nabrajanje? Po našem dubokom uvije- 
renju, svako je nabrajanje neshodno, pače uroditi će zlo. Evo razloga. 

Dosele su tati i prekršitelji zakona najviše upotrebljavali balokotu i di- 
namit. No srećom ne mogu ovi lako do toga doći, pošto je prodaja tih stvari 
za tu svrhu zabranjena i svakako pod kontrolom oblasti. 


283 


Srećom narod u opće govoreći još slabo znade za lovljenje riba vapnom, 
pepeljikom, modrikovom kiselinom, a još manje znade za kužnjaka (Datura) 
i ježinjaka (Euphorbia). — Kužnjak raste gotovo po svuda, u svakom dvorištu, 
a i ježinjaka ima gdjegod je močvarno u Hrvatskoj i Slavoniji. Čim bi se dakle 
ti načini lova izrično spomenuli, tim će više zato znati baš prekršitelji zakona, 
pače iz samoga će zakona mnogi naučiti česa nisu prije znali. 

Radi toga pisac mnije, da sve u zakonu spomenute tvari ne smiju biti 
navedene. Zakon neka samo općenito navede zabranu lova omamljenjem, 
trovanjem, itd. 

Za potkrepu svoga navoda navesti ću ovdje dotične paragrafe zakona 
za Bavarsku, Švicarsku, Kranjsku i Solnogradsku. — Bavarski zakon od 4. li- 
stopada 1884, god. glasi: 


„$- 9. Verboten ist 
ni. Die Anwendung schädlichen oder explodirender Stoffe (insbesondere 
„von giftigen Ködern oder von Mitteln zur Betäubung oder Vernichtung der 
„Fische, von Sprengpatronen oder andere dergleichen Sprengmitteln), 
„sowie der Gebrauch von Fackeln oder sonstiger Beleuchtungsmittel beim 
„Fischer und Krebser“. 


Badenski zemaljski ribarski red od 3. veljače 1888. glasi: 
»S. 36 Es ist verboten 
„1. Die Anwendung explodirender oder sonst schädlichen Stoffe (insbe- 
„sondere von Dynamit, Sprengpatronen, giftigen Ködern und von Mitteln 
„zur Betäubung der Fische); ...... za 


Švicarski zemaljski ribarski zakon od 21. prosinca glasi: 
„Art. 5. Es ist beim Fischfang verboten: 
„1. Die Anwendung betäubender, explodirender oder sonstigen schädlichen 
„Stoffe (insbesondere giftiger Ködern, Sprengpatronen und dergleichen)“. 

Kranjski zakon od 18. kolovoza 1888. god. glasi: 

„$- 57. Dynamit und andere explodirende Stoffe, ferner Kokelskörner, 
„Krähenaugen und dergleichen betäubender Mittel dürfen zur Fischfange 
„nicht angewendet werden“. 

Solnogradski ribarski zakon od 25. veljače 1889. god. slično kaže: 

»S. 28. Dynamit und andere explodirende Stoffe, ferner Kokelskörner, 
„Krähenaugen und dergleichen betäubende Mittel, so wie Fischsteher (Ger) 
„dürfen zum Fischfange nicht angewendet werden“. 

Galicki zakon jednako glasi kao Sto i zakon za Kranjsku. Zakoni za 
Vorarlberg i Dolnju Austriju svi se släzu navedenim paragrafima Kranjskoga 
zakona, te spominju samo balakotu i kučibu, po svoj prilici obzirom na to što 
nije svakomu slobodno nabaviti spomenuta trovila. Naše je duboko uvijerenje, 
da su bavarski, badenski i švicarski paragrafi bolje sastavljeni. 

Osnova se zakona od 1883. godine bitno razlikuje od nove osnove od 
1891. god. Posto pak niti ova druga nije najbolja — kako to dokazuje ono 
nekoliko opazaka, koje smo na nju nadovezali, prem nismo potanko proučili 
cijelu osnovu — pošto ju je kr, vlada povukla, to sam držao shodnim, da se 
ponovno pokuša sakupiti gragju. Zato sam u prosincu prošle godine podastirao 
kr. zem. vladi ovu prestavku : 


Br. 856. 


Vis. kr. zem. vlado! 


Obzirom na to, što će vis. sabor naskoro razpravljati zakon 
o ribarstvu, a izvješća, koja su stigla kr. zem. vladi još g. 1883. 
od zemaljskih i obćinskih oblasti, nisu ni dovoljna ni pouzdana ; 
obzirom na to, što se je upravo ove godine ustrojilo ,družtvo 
za gojenje lova i ribarstva“; obzirom na to, što se je prigodom 
jubilarne izložbe vidjelo, da se je kod nas stalo malo više zani- 
mati za tu granu narodne privrede; obzirom na to, što smjerno 
podpisani ne može proputovati ciele zemlje za to, da za prak- 
tične i znanstvene svrhe ribarstva pokupi nuždno ihtioložko gra- 
divo, koje ima biti podlogom za svaki dalnji rad: smjerno pod- 
pisani drži, da je baš sada nadošlo vrieme, a da se to gradivo 
na novo i što više pokupi od praktičnih ljudi, da ga onda stru- 
kovnjak uzmogne obraditi i za svaku zgodu upotrebiti. Smjerno je 
podpisani zato sastavio priloženi kratki kvestionar (obSirniji nebi 
k cilju vodio, radi slabog ili nikakvog strukovnog znanja našega 
naroda na tom polju), te moli liepo, da bi ga vis. kr. zem. vlada 
blagoizvolila dati štampati u velikom broju eksemplara i razpo- 
slati na sve zemaljske i obćinske oblasti, da se kvestionari iz- 
pune, te u odredjeno vrieme povrate vis. kr. vladi, koja će ih 
blagohotno ustupiti smjerno podpisanomu. Neka vis. kr. zem. 
vlada napokon blagoizvoli dodati opazku, da se tiskanice imadu 
izpuniti savjestno i po najboljem znanju, radje ništa nego krivo. 


U Zagrebu, 1. prosinca 1891. 


Ravnateljstvo nar. zoološkoga muzeja. 
S. Brusina. 


ime vode") di TR ARE ROS: en. 2. SS RR 


N TE RN ER 


*) Za svako mjesto, rieku, potok, baru itd. valja izpuniti posebni arak, 
t. j. jednu tiskanicu, samo ako ima više nego 31 vrstu riba, onda se ima popis 
nastavljati na drugom arku. 


Druga imena (2) 


Mjestno ime riba (1) 


Jeli riba stalna 
ili selica; kad se 
najviše nadje 


TR 


287 


Obična i najveća duljina | Ime i stališ mo- 
i težina ribe (3) tritelja (4) Opazka 


Naputak. 


(1.) a) Ovdje se nesmije upisati drugo ime, do lokalno ime dotičnoga 
mjestnoga govora (dijalekta). 

b) Valja upisati svaku vrstu ribe, pa i onakove koje nisu za jelo. 
Osobito valja pak paziti na ribe: 

I. smudj zuban (= Schiel, Sander = Lucioperca lucioperca (L.) ili 
Lucioperca sandra C. V.), koji je mnogo veći od Sarca, ima mnogo zubova, 
a medju ovimi njeki su razmjerno veliki i kao kutnjaci vire izvan čeljusti, 
tielo je više pjegavo nego prugasto. 

II. smudj šara c! (Steinschiel = Lucioperca volgensis (Pall.), koji je 
manji od zubana, i zubovi su mnogo manji, slabiji i skoro jednolični, niti vire 
izvan čeljusti; na tielu ima 7 do 8 popriečnih prugova, a medju ovimi obično 
ih je 5, koje su osobito izrazite i crne 

III. pes (== Koppe, Groppe = Cottus), malene potočne ribe, koje valja 
dobro razlučiti od pesaka (== Grundel, Gressling = Gobio), te od puzaka 
(= Semling = Barbus), koje su potonje malene potočne mrene. 

IV. paklara (= piškor, obloustka = Pricke, Neunauge = Petromyzon); 
riba oblika jegulje, crna, bez ljusaka, usta sasvim okrugla, udešena za sisanje, 
puna čunjastih zubova; ima 7 skržnih otvora sa svake strane tiela. Valja ovu 
dobro razlučiti od pravih piskora, čikova, lezibaba (== Cobitis = Schlambeisser, 
Steinbeisser). 

Neka se napose iztraži ima li u dotičnom području ribe: 

V. Crnka ili rapa (Hundfisch == Umbra Krameri), blizu 10 emt. 
duga, crnkasta, sva joj je glava pokrivena ljuskom; ima ih po močvara i tresetu. 

VI. zet (= Stichling = Gasterosteus aculeatus) 6 do 7 cm. duga, tielo 
pokriyeno više manje štitovi, ima 3 jake bodljike na hrbtu pred hrbtenom 
perajom. mA 

VII. gregorac (= kleiner Stichling == Gasterosteus pungitius) nalik 
na prijašnji, ali ima najviše 4 cm. duljine. Potonje su dvie ribice potočne. 

(2.) Ovdje se imadu upisati druga poznata imena t. j. ili lokalno njemačko, 
ili zooložko latinsko, ili koje mu drago literarno ime, koje za sigurno od- 
govara mjestnomuimenu prvoga stupca. 


(3.) Selenje, doba mrieštenja, duljina, težina itd. u obće sve samo u toliko 
u koliko vriedi za dotičnu vodu. 
(4.) Ima se točno naznačiti, da li je motritelj ribar, mlinar, župnik, učitelj 


itd., da se uzmogne, ako uztreba, tražiti daljnje obaviesti. 


1 Cuje se od ribara i ime ,kamenjak“ ; može biti po njemačkom „Steinschiel“. 


Otis tarda, L. u Dubrovačkoj okolini“. 


Napisao 


HB. Kosio. 


Polovinom januara tekuće godine (1891.) dogje jednom po 
podne k meni gosp. Ivo Iva Klaića te mi javi da mu rogjak u 
Konavlima ubi jednu veliku neobičnu pticu, koju bi rečeni mu 
rogjak žudio, dozvolom uprave, pokloniti dubrovačkome muzeju. 
Ja sa radošću na to pristah a paka tim više što opći superfici- 
alni opis, koji mi pruži gorespomenuti gospodin ulovljena pri- 
mjerka činjaše mi promisliti da bi ta ptica po sreći mogla biti 
rijetka vrsta za ove krajeve, Linne-ova Otis tarda (divlja indijota, 
kako je ovdje krivo zovu) i baš se ne prevarih, pošto sutra dan 
k večeru primih putem pošte zamotak u kome bijaše lijepi eksem- 
plar 5 gore navedene vrste. A to bijaše praćeno slijedećim pismom 
gosp. Vlaška Klaića, to jest oca mladića koji je ubio pticu?: 


sb: Ne 
Gospodin Baldo Kosié 
Dubrovnik“, 


„Evo vam šaljem pticu o kojoj vam je govorio moj rogjak. 
Ako vam vrijedi za Muzeja sačuvajte je, ako ne onda vas molim 


1 Ova ornitološka vijest bi započeta odmah februara mjeseca, ali zbog 
nemoći, koja me poslije dopade, ostade do sada nedovršena; tako malo kasno 
na vidjelo dolazi. — Vijest ima odveć nješto lovačkog; a ma jezik će svegj 
k zubu koji boli! — 

2 Pismo je očevo, jer po starijem krasnijem običajima Dubrovačkijeh 
porodica (koji još opstoje po boljim seoskim obiteljima), mlagji ne smije ništa 
u ime svoje; sve biva pravo domaćina (starješine, gazde) kome je sva obitelj 
podložna. U našemu slučaju: usprkos da je sin Vlaška već mladić od 20 god. 
i želi pokloniti Dubrovačkome muzeju ubijenu pticu, koja stvar mu paka na 
čast pada, ipak neće to da učini od svoje strane; to će mu učiniti 'otac 
koji zato šalje pticu i dariva je muzeju u ime sina! 


19 


290 


da mi je vratite. Ubio je u Popovićima dne 12. januara 1891. 
Ivo Vlaška Klaića i dariva je muzeju. Prije 40 godina bila je 
ubijena jedna u selu i prozvali su je Groplja! od tada nije se 
vidjela ni jedna. Prošlijeh dana vidjeli su lovci u polju 6, a ubili 
su 4, a možda je ovo peta od njih. Kako vidite, ove su ptice u 
nas jakom rijetki gosti pa za to nemaju pravoga imena“. 


, Popovići 15. januara 1891.“ 
„Da ste mi dravo i veselo 
Vaš odani 
Vlaško Klaić“. 


— Po navedenu ovdje pismu dakle, prikaza se, tijekom prve 
dekade januara, u konavaoskome polju, (jamačno uslijed izvan- 
rednih vremena koja vladahu u ono doba po čitavoj Europi) i 
to, nakon 40 godina, jato od Ses individua Otis tarda-e, L. od 
kojih bijahu ubijena prije 4., pak jedan komad; ovaj posljedni, 
gori rečeni eksemplar darovan muzeju. 

— Taj primjerak ne bijaše ubijen na mrtac, neg ranjen ; 
jedno zrno debele sačme udari ga straga u dolnji kraliješ vrata, 
te, ne dirnuvši mu u mozak, izagje mu kroz dušnik izmegju 
kraka furkule; drugo paka zrno, pogodi ga u krilo. Prilika je 
da bi ptica sa svom prvom ranom bila pobjegla, da joj ne bijaše 
slomljeno krilo, jer, uzprkos rane dušnika, življaše par dana u 
kući, i tu opaziše da bi joj kod dihanja zrak napolje kroz ranu 
-dušnika izlazio: ,puhajući“ reče mi gosp. Ivo Ivov. 

Eksemplar bijaše mršav kaonoti iznemoren, nješto od zle 
godine a nješto od rane. — Mjeraše od početka kljuna do svr- 
Setka repa 1 metar i 55 milimetara; boje su na njemu posve 
žive i sjajne. | 

Sasvim da odmah zahvalih pismom na daru, koli g. Vlašku 
Klaiću, toli mu sinu Ivu, ipak sada to javno opetujem i u ime 
cijele uprave muzeja; i takogjer njihovome rogjaku, gorespome- 
nutome gosp. Ivu Iva Klaića, velika hvala za sve dosade što 
imaše za ovaj posao ! 


Poslije gore navedena slučaja, dne 27. istoga mjeseca do- 
nesen je na glavni trg ,Poljanu“ ovdje u Dubrovniku, drugi 


1 Droplja, možda po školskim knjigama iliti po Ruskom ,Drofa“. 


291 


primjerak © iste vrste, ulovljen takogjer u Konavlima. Ovaj bi 
ubijen, ako se dobro spominjem, u onome polju. — Vrijeme bi- 
jaše, od 17. ća do 29., sasvim izvanredno; snijeg, (silni u Erce- 
govini) grad; jaki vjetri prvog i četvrtog četvrtnjaka strašno se 
mijenjahu, a temperatura do 5 stupnja (ovdje) pod nisticom. 
Uslijed toga, mnogo prolijeta svakih ptica, a navlaš goluba (Co- 
lumba livia), gusaka (Anser segetum), batokljuna (Coccothraustes 
vulgaris) itd. Ovih posljednih ptica, paka nikad tolika mnoštva, 
baš i ne vidjeh! 

Pošto bijaše moja požuda pribaviti domačoj zbirci muzeja 
i jednu ženku rečene vrste, tako da sastavim par, (ovo prepo- 
ručih pismom odmah gosp. V. Klaiću) cijenih da mi se sadar 
pruži lijepa zgoda, ali, žalibože, taj eksemplar bijaše mnogo po- 
kvaren, iščupan. Dok stajah ja na trgu u dvojbi što da činim, 
hoću li, neću li ga kupiti i kako bi, da ga manje loše napravim, 
kucne mi školska ura ... skoknuh do škole, te časom se na 
Poljanu vratih . .. uzalud! ne nagjoh više ni Konavljanina ni 
ptice. Pošto bijah pisao kao gore rekoh, gosp. Klaić-u za jednu 
ženku, nadah se svakako primit je a i tim više, što Konavljanin 
vlasnik ovog posljednog primjerka, tvrgjaše da onamošnji lovci 
vidjoše onih prošlih dana jato ovih ptica, sastavljeno od preko 
30 glava; ali, sasvim tijem, na veliku moju žalost, Otis tarda, 
u Konavlima ne vidje se dalje! | 


Sjutra dan, to jest dne 28., gosp. Vicko Feličić, iz polja 
Gospe od Milosrgja, (mjesto put zapada kod Dubrovnika) opazi 
iz kuće, u rečenomu polju! dvije nevigjene prije goleme ptice: 
zgrabiti pušku, sići u polje, to bi za našega lovca jedan čas; 
uvaliti se u potok, te, zaštićem megjama konala, dosukati se pti- 


1 Polje „Gospe od Milosrgja“, vlasništvo hrama Gospina, najamljeno je 
gosp. Vicku Feličiću i nalazi se, možda, mal ne 2 kilometra u zapad Dubrov- 
nika. Malenoga je prostora a omegjeno je malim brežuljcima (Montovjerna, za 
Gospom itd.) sa sjevera juga i zapada; kojih brežuljaka strane, na okolo polja, 
pokrivaju se maslinom i borom. Sa strane istoka vojničko je groblje, put Gospin 
iz Dubrovnika, te, ne daleko more, vrh površine koga, ne znadem podiže li se 
polje 15—20 metara. — Rečenog polja je veći dio pod lozom; nešto malo siju 
šenicom; kukuruzom itd. a gdjegdje kojom voćkom. — Polje i brežuljke mu. 
na okolo ljubi svaki lov: prepelica, goluba, kokoška (šljuka), guska, itd., ali 
treba da pušu istočni ili sjevero-istočni vjetri. | 


292 


cama do puškometa, to bi paka njegov osnutak; i dobro mu 
izagje, ako i ne baš sasvim kako on mišljaše, pošto njegova bi 
namjera ubiti obje. ptice, ili jednim hicem (ptice bijahu jedna 
blizu druge), iliti jednu prevaliti jednom cijevi, a drugu drugom ; 
ali mu to tako, kako rekoh, ne otigje za rukom jer, oprezne 
ptice, sjetivši se mjesta možda njima pogibeljna, digoše se na 
krila prije nego Vicko dogje do pravoga uzdanoga puškometa. 
Što da čini tada _ lovac? . . . treba naravno da upali za bližnjom 
pticom pa bilo što bilo! i baš to on i učini jednom i drugom 
cijevi na zadnju pticu, koja bijaše jamačno deblja. Ali nesreće! 
ona ni habera ! leti svojim putem preko polja za drugaricom kao 
baš da nije ni dirnuta, a Feličić, ražaljen, videći izgubljen rijetki 
lov, ne zna gdje se nalazi... vas mu je život u očima, koje 
prate bježeću pticu; a ta, gle paka! na veliko njegovo čudo, 
nakon ne duga leta , sve na jedan mah, podvivši krilo, kao gromom 
udarena na zemlju strovali. Vicko jedva to vjeruje svome vidu, 
te će kao zrno na pticu koju nadje gotovo na pola mrtvu. Što 
bijaše? kao što se mnogo puta dogodi i u sitnijemu lovu, jedno 
zrno sačme pretuče joj krilnu kost, omer, koja usljed leta, uz- 
državši dakako ono teško tijelo, nakon malo trajanja na svrhu 
puče i prelomi se, a ptica stepna i tegotna, zvinuvši od tle, 
mahom iz visine nako m malo doba pogine. — Drugarica ubijene 
ptice, vidjevši to okrene letom na stranu te se nasadi više polja 
na gomilu tako zvanu ,Biskupija“ koja stoji na jednome bre- 
žuljku kog podnožje, sa juZno-zapadne strane polja, plaču morski 
valovi. (Pod Gospom). — Naš gosp. Feličić će tada brže bolje put 
nje, eda bi i drugu pticu smirio: a u to se promoli iz borove 
gore i drugi lovac, to jest, moj veliki stari prijatelj gosp. Pero 
Kukuljan, lovac kome na daleko nema para i komu je (pošto je 
prebivao njekoliko godina u Rusiji) vrlo doßto poznat ovaj lov, 
te je mnogo ovih ptica tamo ubio; i tako će sada jedan lovac 
s jedne strane a drugi s druge, smjerati na istu pticu, tražeći 
način da je što bolje prevari. Nu ptica, bilo da već poplašena 
od hitaca upaljenih na druga postade opreznija, bilo paka da 
možda velika pohlepa  Feličićeva za rijetkijem lovom, ne dopu- 
štaše mu ravnati se hladnokrvlju, te vući se tiho i dovoljno sa- 
krivenu zbog česa b ijaše prije vremena od ptice opažen, bilo to 
jedno ili drugo, ona se digne na let prije neg lovci dopru do 
puškometa; pozdravljena dakako od četiri hitca koji bijahu od 


293 


njih Li za njome, sasvim uzalud! Ptica tada okrene put 
istoka; te se svida, nakom njekoliko doba, izgubi; sa: velikom 
žalosti paka, gore rečenog mog prijatelja, koji mišljaše da će na 
novo sjesti. 

Jamačno da su ova dva individua bili par, t. j. muški i 
ženska, od kojih, ova posljednja se spasi, dočim muškarac po- 
gine: krasni to eksemplar kog sačuvah za domaću zbirku mu- 
zeja, zbog njegove ljepote i veličine, pošto, kako veli gosp. Ku- 
kuljan i gosp. Božo Rešetar, trgovac u Rusiji, (njeke dane, od 
prohoda, u Dubrovniku) ovaj je primjerak veći od onih što im 
se je trefilo ikad u Rusiji vidjeti; i zbilja, ima i biti od najvećih 
individua, jer mjeri od početka kljuna do konca repnih pera bolje 
od 1:09m. a boje su paka njegove u svoj i potpunoj ljepoti kao 
baš u najbolje doba godine. — Želudac mu bješe pun natrpan 
travurine; noge i kljun sasvim kalužom izgnušene. Tijelo, kao u 
pregjašnjemu eksemplaru gosp. Klaića, mnogo mršavo, ali do- 
voljno u mesu, tako da mu sam trup bez uda, vrata i utrobe, 
težaše 5 k. 35 dk. 

Onaj dan vrijeme bijaše vedro ; vjetar sjev.-ist.; temp. + 5 G. 

Po onome što sam mogao obaznati od starih lovaca (njeki 
od preko 85 godina) ptica o kojoj velimo, ne prikaza se ja- 
mačno u Dubrovniku za njihovo doba, ni ti oni paka, kako kažu, 
od starih lovaca, svog mladog doba, da bi ovdje ikad vigjena ; 
dakle, slobodno je po ovome zaključiti, da, od preko 100 godina 
nazad, za sigurno, Otis tarda nije bila kod Dubrovnika. 


A sada ova zanimiva ptica hoće da i otoke naše pohodi! — 
Dne 29. navedenog mjeseca, 5 individua dogje na Lopud (Isola 
di Mezzo). Onamošnji lovci (možda u sve dva — do tri) stanu 
goniti ptice, koje prelećivahu s jednoga mjesta na drugo; i tako, 
nakom njekoliko vremena, pogje im za rukom ustrijeliti dvije. 
One tri što ostadoše, a da izbjegnu lovačkome progonstvu, pro- 
gjoše tada na drugi otok, na Kolocep (Kalamotu) ali i tu ne do- 
biše mira, jer, lopućski lovci, došavši u lagjama za njima, i ovdje 
hoće da ih gone; ama uzalud sada im muka! Vidivši ptice da 
na otocima nema za njih spasenja, okrenu legja, te na let preko 
mora u sjever put kopna, gdje s vida iščeznu. 

Jedan od ubijenih primjeraka bi donesen sjutra dan u 
Dubrovnik; bijaše muškarac i dosta velik (1:07 m. dulj.), proda se 


294 


u gradu za malo noyaca, pošto se svak otimljaše kupiti nepo- 
znate divljači. 

Lopućski lovci opaziše ovom prigodom da se je ptica rado 
svraćala u kupušnjake, iliti na vrpe gnoja, koje se nalaze tamo 
amo po zemljama maslinom nasagjenim, (kojim je stablom, može 
se reći, gotovo i vas otok pokriven). I to je naravno, pošto, ova 
ptica, vrlo rado jede kupus i takogjer crve, a navlaš ove posljedne, 
dok je u svoje mlado doba. 


Stari lovci, lopućski u obće žitelji tvrde, da se ova vrsta 
ptica nije nikad na otocima do sada vidjela. 


Tijekom gori navedenijih slučaja javiše mi cijenjeni moj 
prijatelj, gosp. Ivo Vuletić, bivši do nazad malo c. k. sudac u 
Metkovićima, da dne 24. rečenog januara, uslijed strašne zime, 
koja onamo vladaše onih dana, bijahu opažena 4 komada ,diblje 
tuke“ blizu samih Metkovića. Rečeni gosp. Vuletić primi vijest 
o njima bivši u lovu, i brže bolje krene put njih, ali ne nagje 
ih, pošto. kako mu kazaše, bijahu poplašene od lovaca ni malo 
vještih ovome lovu. Rečeni gospodin javi mi takogjer, da, od 
god. 1880. do sada, nevidje se ova ptica u onomu mjestu ; dakle 
se prikaza, od prilike u Metkovićima, nakon 11 godina. 


Napokon u blizini Stona, koncem istoga mjeseca vidje se, 
nije mi poznato uprav koliko komada, (2——4?) ove vrsti, i to po- 
slije 3 godine, pošto, kako mi kazaše, onda, gosp. A. Oberster 
c. k. kapetan, god. 1888. bijahu onamo (u Ponikvam) ubivena 
2 primjerka spomenute vrste. — Takogjer se cijeni da u Župu i 
na Bosanku dogje po koji primjerak; dapače i na Pločama (pred- 
gragju u istoku kod sama Dubrovnika) tvrde, da se je vidio jedan 
eksemplar dne 14. Februara, kada trajaše silni istočni vjetar, nu 
za ova tri posljednja slučaja, ne mogu jamčiti sa svom sigur- 
nosti, jer kako onih dana lovačke glave bijahu pune ,dropalja“, 
»dibljih indijota“, tako ništa lašnje da, neznalicama nadasve, bude 
se katkad svidjela u guski prva od rečenih ptica; a gusaka baš, 
kako gore rekoh, bijaše njekoliko kroz navedene dane. 


295 


Po ovome što sam sada istaknuo zaključuje se da Lin- 
neo-va Otis tarda (Droplja, Diblja Indijota, Diblja Tuka ! Otarda, 
Potrk veliki itd.) biva ptica posve rijetka za naše krajeve a navlaš 
paka za Dubrovnik. — Ona dogje amo jamačno, kako rekoh 
nazad, uslijed izvanrednih vremena koja savladaše po sjeverno- 
istočnoj, a dapače i po čitavoj Europi, tjekom januara mjeseca. 
— Ona se kod nas prikaza uprav prije neg postanu one strašne 
snježne oluje, koje ovgje, a osobito u Ercegovini trajahu od 15. 
mal ne do svršetka rečenog mjeseca; rek bi dakle da, po prilici, 
ptica bježaše pred rgjavom godinom. — Ja mislim paka, da svi 
primjerci ove vrste što se tamo amo vidješe, po dva, po četiri 
komada zajedno, bijahu individuji jednoga te istoga, možda veli- 
koga jala, koji zanesen stramputice najprvo dopre, rekao bi, do 
krajnjih istočnih krajeva Dubrovačkog kotara, naime Konavala, 
te od tole, stignut od snijega, grada i leda rastrka se po inim 
okolišnjim mjestima. 

U ovome mnijenju tvrdi me koli već nazad navedena vijest 
Konavljanina, po kojoj, jato od preko 30 glava ovih ptica, prvih 
dana januara bilo bi stiglo u Konavle; toli fakat, da poslije te 
ptice onamo nestade, dočim (možda svladana od studenog vjetra) 
objavi se sa zapadne strane držeći se, veći dio, toplije morske zone. 

Od toga, recimo jedinoga jata, poginuše, u koliko mi je 
poznato: šest primjeraka u Konavlima; jedan ovdje u Du- 
brovniku; a dva na Lopudu ; dakle u sve devet komada. Ostalo 
se spasi! Kud pogje?... Jeli se ova interesantna ptica prikazala 
još u kome mjestu pokrajine? . , . nije mi poznato! 


Kako već malne svak znade, prebivališta ove lijepe i debele 
ptice jesu sada? osobito Ruske stepe, Ugarske puste, srednja 
Azija itd. — Regularnih uprav emigracija, kao naravoslovci kažu, 
ona ne čini; eskursija duljih ili kraćih, sad možda radi hrane, 
sad prisiljena od snijega i studeni, rek bi da zauzimlje svake go- 
dine; a u tim eskursijama često i nastrada, pošto, stignuta od 
oluje, zaluta, katkad i po cijelo jato, ća do sjevero-zapadne strane 


1 U Italiji (u Lombardiji) imenuju ,0. tardu“ L.: Pollin selvadeg, 
koje ime znači diblju tuku; dakle i onamo je ova ptica (0. tarda) žuta kao 
i u nas. 

? Negda, bila je obična u nekim mjestima koli Francuske toli Ingleške. 


296 


Europe. U tim slučajima pticu iznemorenu lako je loviti; dapače, 
pružilo se je slučaja, tako vele, da su je gdjegdje štapom bili i 
rukama hvatali; dočim paka u svome običnome stanju, u mje- 
stima gdje živi, veoma je lukava, oprezna, tako, da po svjedo- 
čanstvu mnogih, mučno je sasvim nju loviti, jer na sve pomljivo 
pazi, i svaka neobična stvar je plaši. 

Razni načini upotrebljavaju se da je love. U Rusiji, kako 
mi kažu spomenuti moji prijatelji, rek bi da je najobičniji sada, 
onaj putem kola, t. j.: lovci u kolima, sijenom sakriveni, okreću 
na luk okolo jata, kog u polu opaziše, iz daleka prije, te malo po 
malo stisnuvši lukove, naime na spiralu, dovuku se tako do 
puškometa, (ptica se ne plaši ni od kola ni od konja pošto je ta 
stvar njoj obična, koju vidi u poljima svaki dan). Došavši lovci 
na puškomet svi zajedno upale na jato, i obore ih, ako je sreća, 
njekoliko. — Ranjene ptice, iliti stignute od paščadi, žestoko se 
brane krilima, tako da katkad zadobiju pobjedu prema valjanim 
lovskim psima, nazad otjerajući ih. | 

Vele mi paka da se pruži slučaja, kada velika zima i snijeg, 
smrznuvši ovim pticama krila i noge, svlada ih tako da ni letjeti 
ni trčati, (kako je njihov običaj) mogu; i tada mnoge u lovačke 
ruke upanu; dapače govore, da žive katkad oni lovci, pred 
sobom dogone, kao ovce u obor. 

Zanimiv je noćni lov koji znadu voditi na ovu ptičiju vrstu 
Tesaljski Zitelji!. — Pripovijedahu ljudi iz Porto lagos-a, 
Kavale itd. Lloydskome kapetanu gosp. Ivu Bogojeviću, kako 
njihovi lovci kada vide da leti jato diblijeh indijota (i onamo, 
velikog potrka, zovu diblja indijota) stanu pomnjivo paziti: ko- 
liko biva komada u jatu, kuda će letom krenuti i gdje će se 
paka, da odmore, leta ustati; jer biva tada, da tu za stalno i 
prinoće. — Goniti ih danom, nije fajde, vele oni, dočim je si- 
gurna dobra uspjeha noćni lov, koji obično vode u dvojicu. — 
Jedan lovac nosi fenjer i bat, a drugi vreću i zvono. — Kada 


! Poznati su noćni lovi kokoške, prepelice, itd., koji se svukuda 
upotrebljavaju. — Ovdje u Dubrovniku, njekoliko god. nazad, mnogo bi se 
hvatalo prepelica u noćno doba, od okoličnih seljana, svietleći _zubljama, te 
tako pune kose i kajpice, živih prepelica donosilo u grad. Sada taj način lova 
(kao i oni sto vodiše danom mrežami) biva pometnut, prvo: jer nema više 
onog mnoštva lova kog negda bijaše drugo: jer seljak, kao i gragjanjn, hoće 
da pokaže svoju valjanost u lovu puškom. i 


297 


vide da je noć već dobro provalila, upute se lovci put onog 
mjesta gdje cijene da se indijote nastaniše. Došavši blizu počne 
lovac, koji nosi zvono, zvoniti nalik klempesanju zvona obješenih 
o vratu brava ili volova. — Ptica, kojoj taj zvuk na novo ne 
pada, ni malko se ne samo ne plaši, neg za bolje, cijeni da, 
bahat i šuškanje po gori lovskih noga prouzrokovano je od klo- 
potanja noga i kopita rečenijeh životinja. Tom zgodnom prije- 
varom lovci se lako dosuču megju ptice, uvuku se u njihov 
tabor, te ih traže po klancima, gdje mjene, da će biti nastanjene. 
— Prvi koji ide lovac je s užeženim fenjerom u jednoj ruci, a 
sbatom u drugoj; drugi je za njim s vrećom i zvonom, a uvijek 
klempesa. Kako koju indijotu lovac od fenjera, pomoću svjetlosti 
opazi, svijećom je zablijesti; ona se i ne makne, a on je batom 
po glavi, te mrtvom u vreću, pruženu mu brže bolje od druga. 
— Tako od busa do busa tražeći, jednu po jednu u vreću sla- 
žući; računav broj komada što u jatu bijaše, sa onim glava već 
spremljenih ; dogju do toga da malo kada se koja od jata spasi, 
a da ne otide sa drugaricama u torbu! 


Meso ove lijepe ptice, dovoljno spravljeno, za mene je mnogo 
ukusno; priliči naime (na daleko razumije se) mesu jarebice, to 
jest, udara nješto onako karakteristično, ali jače, divljačju. — 
Ovdje u Dubrovniku, sasvim je malo kogod rečenu pticu vidio a 
kamo li io, a jedva paka, cijenim, da uglavih kako ovo nije ni- 
pošto diblja indijota, (jer zbog imena veći dio to mišljaše), 
posto diblje indijote (diblje tuke) u nas, u starome kontinentu 
svijeta nema, nego u njekim sjevernijem amerikanskim predje- 
lima; — da ova ptica ne samo je drugog roda i porodice neg i 
razreda, pošto indijota pripada razredu Koka, a ona onomu 
Trkalica (jer sve ptice ovoga drugog razreda mnogo dobro 
trče); da je ona nješto kao naime naš potrk; prem da, radi 
njekih posebnih karaktera, u najnovijem sustavima, i ova potonja 
ptica spada pod drugi razred itd. . . . ali uprav jeli se toga baš 
svak uvjerio? Majde, da pravo kažem, bojim se! Evo dokaza kako 
jednim krivim imenom vodi se katkad opće mnijenje stranputicom ! 


Dubrovnik, augusta 1891. 


et en — 


Njeke vijesti o sisavcima Jadranskoga mora 
kod Dubrovnika i okolice. 


Napisao 


B. Kosić. 


Bio sam godine 1889., pismom 16. aprila, pružio mnogo 
učenome gosp. profesoru S. Brusini neke kratke vijesti i podatke 
glede njekih vrsta sisavaca našeg mora, i to radi vrlo zanimive 
radnje koju rečeni profesor imaše u ono vrijeme pri ruci i koja 
poslije bi iste godine tiskana u XCV. knjizi Rada jugoslavenske 
akademije znanosti i umjetnosti, pod naslovom: ,Sisavci Ja- 
dranskog mora itd.“ — Od spomenutog doba do sada javili su 
se njeki novi poznati mi slučaji, u kojim bijahu njeke od tijeh 
životinja samo vigjene, a neke paka dapače i uhvaćene. — Te 
slučaje, jer cijenim da možda neće biti uzalud donijeti na opće 
znanje, opisat ću, a zapoćet ću megjedicom (Monachus albiventer, 
Bodd., Pelagius monachus, Cuv.) jer red tako hoće, a i jer u 
spomenutoj gori radnji prof. Brusine o njoj se prije govori, te 
navagjaju moje njeke vijesti, kao gore rekoh. 


Njeki dan mjeseca septembra god. 1889. po podne, jednu 
uru prije zapada sunca, gosp. Marko Tomašević opravitelj mjesne 
bonice! na Pilama igjaše da se kupa, te slazivši niz stube koje 
iz perivoja rečene bonice vode na more, dade mu se opaziti, 
dolje u moru jedna megjedica koja rek bi kao da se igraše, pošto 


! Bonica na Pilama (kojom bi pokvarena naša vesela i lijepa šetnja 
»put Boninova“) nova je zgrada sazidana blizu puta koji iz Dubrovnika vodi 
u Gruž, a na temelju je brežuljka, blizu grada, njekad zvana ,Šiškovo“. Tog 
krasnog brežuljka podnožje plače sa juga i zapada Jadransko more. 


299 


bi časom zaronila, a časom paka izašla čitavim prsima izvan vode, 
pluskajući po moru prednjim udima, kao naime dječad kad jedno 
drugo hoće na kupalištu da za šalu poljeva. — Vidjevši to rečeni 
gosp., koji se nalažaše udaljen od megjedice gotovo 60 metara, 
krene hitno natrag, te hvativši ostragušu, koju u kući imaše, 
zovne iz kovačnice bonice jednog zanatliju eda bi on došao skupa 
s njime da ustrijele životinju, pošto, jer mu u ono vrijeme bi- 
jaše oboljelo oko desno, to se njemu ne dadijaše učiniti. — Oba 
dvojica dakle sigju polagahno do mjesta s kog prije bi opažena 
megjedica, te je vide gdje još slijedi u svojoj igri i veselo po 
moru pljuska. — Premda njihova ostraguša bijaše dobra i pod 
zrnom, te se odonle slobodno mogaše paliti dobrim uspjehom, 
ipak taj kovač, dakako malo vješt u opće puškama, a manje lovu, 
hotjaše na silu, mora se reći, da se još približi, te tako probudi 
pažnju životinje, koja zaroni i više žalibože na vrh ne izagje. 

Javit mi je ovdje da prije navedena slučaja, to jest mjeseca 
augusta, rogjak gorespomenutoga gosp. Marka, Melko Tomašević, 
namjeri se na jedan eksemplar megjedice u ,Kolorini“ (malenom 
zatonu u Pilama blizu grada), koja bijaše na jednoj morskoj hridi. 
Poplašen zaroni te izagje na suho s druge strane rečenog zaton- 
čića pod tvrgju S. Lovrijenca; nu tu ostade malo: časa, jer kad 
se taj mladić vrne iz kuće, gdje pogje uzeti osti da ubije me- 
gjedicu, (da!) veće je ne nagje. 


Treći prikaz megjedice, i sada ispod samog grada, bijaše 
iste godine 1889. u oktombru mjesecu, noćno. — Bijaše tiha ali 
mrka noć, lijepo more; g. A. Miletić i jedan drug ribahu ne da- 
leko jedan od drugoga nasagjeni na hridinam pod ,Bokarom“, 
vrh samog mora, kad eto, drugu Miletića, prikazat će se megje- 
dica kod njega, lagano gdje se vuče na suho. Vigjevši on u 
noćnoj tmini njeki kao crni trup, a nješto u njemu, dapače u 
glavi, čovječjeg oblika, skoči poplašen, vikne i na visoku hrid, 
nezna ni on kako, se napenje, eda bi se spasio „morske ne- 
mani“, kao što on reče _ gosp. Miletiću, koji, čuvši glas druga, 
dotrča k njemu. Rečeni gosp., pošto ne opazi ništa nova, bivši u 
to megjedice nestalo, stane da se šali drugome, ali zaplati šalu, 
jer, kad se povrati na svoje mjesto da dalje riba,, megjedica, 
koja, rek bi da onu večer naumi strašiti naše ribare, sve na 
jedan mah kod njega iz mora na hrid skoči puhajući, te s hridi 


300 


na trag u more, a ribar prepaden mal ne za njome. — Ustra- 
šena oba dvojica stignu odmah kući; prvi, misleći da je po čudu 
izbjegao i spasao se od morske nemani, a drugi od kakve morske 
zvijeri. — Poslije se uvjerise da imadoše posla sa megjedicom. 

Poslije toga, u primaljeću godine 1890., jednim lijepim 

danom marta, gospodin Mato Katičić, pomorski kapetan, stojeći 
jednom po podne krasno obzorje uživajući sa krajnog zida „Br- 
salja 1“ opazi u moru tri životinje koje, izlazivši straga Lovri- 
jenčevih hridina, krenu plivajući kao da će uljesti u Pile ali to 
ne učine neg okruže ,Penatur“, progju mimo ovu hrid, te pola- 
gano će jedna za drugom put tvrgje Bokara; progju mimo hri- 
dine njegova temelja i za istim se sakriju, nestajući tako s vida 
spomenutoga kapetana M. Katičić-a. — Lako je promisliti dakle 
da se one pod gradske zide u škripine ili u morske pećine ustanu 
iliti da, slijedeći svoj put, okrenu pod Ploče, a možda i pod 
Lokrum. 
: Pošto od zida nasapa Brsalja, toli do Penatura koli 
do Bokara, stati će ištom puškomet daljine, rečeni kapetan tvrdo 
se uvjeri da plivajuće životinje bijahu tri megjedice, od kojih 
jedna plivajući hodjaše prva, a dvije gotovo upored, za njome 
jedno 10—12 metara nazad. 

Navedeni ovdje slučaj, kap. Katičić, javi mi stoprv ove go- 
dine jamčeći istinitost vijesti i veleći da su njemu megjedice po- 
znate vrlo dobro pošto se, u svome pomorskome putovanju, 
veće puta na njih namjeri. 


Napokon onomadne javiše mi gosp. Nikola Glukajević s Lo- 
puda, da na ovome otoku češće je ljeti da se namjeriš na me- 
gjedicu, ili na ,morskog megjeda“, kao on reče. — Mjesta otočke 
obale pohogjena od rečene životinje bila bi po istome: Jama na 
Ženešinu ratu; Gjinjutica, megju rtom Skrlele i rtom Mrčice; u 
konalu niže rta od Poluga; na Hljebu gornjemu itd. 

Na morskim hridinam ovog potonjeg mjesta, reče mi spo- 
menuti gospodin, opazio sam mjeseca juna ove godine (1891.) 


* Brsalje, nasap na Pilama kojma se svršuje sa zapadne strane, sustav 
gradskih utvrgjenih zida, zid koji uzdrži ovaj nasap, i kome je temelj na moru, 
znatne je visine. S toga zida prikazuje se lijepo obzorje, koje dokončava na 
desnu tvrgja Lovrijenac, na lijevu, tvrgja Bokar, a Penatur, velika 
hrid, podiže se iz mora gotovo posrijedi. 


301 


jedan primjerak megjeda, koji, kad se približi lagja, u kom sam 
se nalazio, skoči u more poplašen i zaroni. — Koncem jula paka 
iste ove godine, pratiše me jedan megjed od zapadnog rta Ko- 
Iocepa ća do istočnog rta Lop uda, plivajući časom sprijeda, časom 
s traga moje lagje, te napokon nestane ga. 

' Osim navedena, ovome Lopugjaninu dade se više puta u 
noćno doba, vozeći niz kraj, čuti bucanj skakajuće životinje u 
vodu, a po svjedočanstvu istih Lopugjana, megjedica češće obnoć 
pojede iz mreža (migavica, sardunara) srdjele, u koju svrhu, 
penjavši se životinja uz mreže, razdrijet će ih svojim čamparima, 
kao naime čini zubima pliskavica. — Ribari otočki vješti tome 
odmah će ti reći koja vrsta živine uradi im štetu, vele na pr, 
vražiji megjed razdrpa nam noćas mreže i pojede veći dio srdjela! 


Naravno je promisliti, da megjedice mora biti, kao na Lo- 
pudu tako i po ostalim našim otocima, a poglavito paka na 
Mljetu. Iz ovog mjesta fale mi vijesti, ali uvjeren sam da ovaj 
otok, radi svojih u dugo razvitih obala, svakovrsne forme i na- 
ravi, kojih je more, izmegju inih okolica, najbogatije nadareno 
ukusnom ribljom faunom, pruža jamačno sve elemente e da ova 
životinja, više neg igdje ugodno stanuje i plodi!. — A recimo 
baš ovako i o Šipanu. | 

Kao već i prije javih, megjedica, i po obalama kopna Du- 
brovačkog kotara, nije rijetka životinja, ali što je rijetko svuda? 
rijetka je zgoda da je uloviš jer, kao i u ostalome lovu, kad se 
manje nadaš, tad je susreteš; obratno kad je tražiš, tad je nema! 
— Ja nevidjeh mjegjedicu, biva sada šesta godina, to jest onaj 
predmet uhvaćen kod Vratnika okome sam kazao u spomenutim 
podacima. U ono vrijeme ne znadoh što se dogodi od kože ži- 
votinje, a lani, slučajno, obaznah da se nalazi u nekakvog pri- 
prodavaoca, u kog je zbilja i nagjoh gotovo bez dlaka i od miša 
izglodanu. — U koliko mi je poznato ono bijaše potonji predmet 
uhvaćen do sada u Dubrovačkoj okolici. 

U Dubrovačkome muzeju čuvaju se dvije megjedice, ali kako 


1 Mavro Vetranić jošte 16. vijeka pominje megjedicu na otoku. 
S. Andrije, i takogjer Mauro Orsini istoga vijeka na Mljetu (oba benedik* 
tinca). — Partsch paka god. 1826., stojeći na Mljetu, uvršćuje je medju si- 
savce Jadranskog mora. — Vigji radnju rečenog prof. Brusine u Radu itd. 


302 


i prije javih, loše nadjevene, a osobito veći primjerak, koji bi 
ulovljen u Batu. 


Toliko o megjedici; da progjemo sada na ,pliskavicu“. — 
Obična piiskavica (Delphinus delphis, Linn.) vidi se često u 
našim morima, bilo po jedan primjerak, bilo paka ih u skupi nje- 
koliko zajedno. Ugje u Rijeku, u Grušku luku i takogjer u malu 
luku ovog grada. Odje sam je više puta vidio. Vidjeh paka jedne 
godine premaljeća, skupa jedno desetak primjeraka ujedno, a ci- 
jenim da se i oni, kao i megjedica, igrahu, pošto sad će plivati 
jedna pliskavica za drugom a sada će u vis osovno skakati izvan 
vode kao naime cipo. — Čudne li buke tada. Ja bijah ulovu na 
Lapadskome rtu, a u gustoj šumi, kad se to kolo igraše. Čuvši na 
moru buku, ne znadoh što biva dok ne izagjoh brže bolje iz 
šume, i tada opazih ne daleko od kraja rečene životinje u ve- 
seloj igri, koju uživah njekoliko časa. 
* Kako više puta rekoh! i kako se u opće znade, pliskavica 
se obično javi koje godine u silnome broju u vrijeme srdjela, i 
tada doprinese ribarima velike štete. 


Druga vrsta pliskavice Jadranskoga mora t. j. pliskavica 
dobra, (Turstops Tursio, Fabr., Delphinus Tursio itd.) cijenim 
da je ovdje mnogo manje obična od pregjašnje vrste. Ribari o 
njoj ne govore, to jest, nijesam nikad čuo ih razlikovati ovu pli- 
skavicu; svegj pominju obično malu. Naravoslovci pako kažu, da 
se obično ne približuje kraju. — Usprkos toga, dne 2. jula go- 
dine 1890. Cavtaćski ribar Jako Guljelmović hodeći jutrom rano, 
da sa družinom izvadi mreže, koje bijahu postavljene večer prije 
u Cavtaésku luku za hvatanje gera, nagje zapućenu veliku pli- 
skavicu kod samog kraja. Veslom i batom je ubije te poslje 
s njome vezanom po krmi lagje stigne u Dubrovnik gdje na 
sPorporeli“ kazaše je za novac puku. Ja životinju htjedoh odmah 
da kupim za domaću zbirku našeg muzeja, ali ribar pristane na 
prodaju samo uvjetom da mu bude slobodno kazati je čitav onaj 
dan, te mi je sutra u jutro predati. 

U ono vrijeme ja imadoh pri ruci jednu općinsku radnju, 
koju sam morao svakako svršiti u malo dana, zbog česa, ne mo- 


1 Vigji Glasnik god. 1889. „Gragja za Dubrovačku nomeklaturu i faunu 
riba“, — | 


303 


gavsi sutra dan biti prisutan deranju kože pliskavice, razredih 
sve večer prije, e da bi radnja i bez mene dobro izpala. Ali što 
se dogodi? Kad sutradan po podne pogjoh na Porporelu, da vidim 
kako ide rabota, pliskavica bi samo rasparana, prekinut i bačen 
kralješ u more, koža gotovo izpucana, a smrdeća radi tako velike 
vrućine, tako da se ne mogaše stati a ma i na daleko. Čovjek 
koji je imaše odrijeti, radi smrada a možda i nevještine toj radnji, 
još iz jutra pobježe. Uz sve to rgjava godina prijetila je odgo- 
voriti prije večera onoj strašnoj vrućini. Što da činim? Odlučih 
sačuvati glavu i peraje a ostalo utopiti u more, i tako učinih. 
Peraje stavih, poslije, da se, u koliko bi se moglo radi masti, 
osuše, a glavu pošto dignuh meso i salo, činih, u jednome zaklo- 
pitome košu, zasidrati u more kod lučnog ureda; ali i tu na- 
strada, pošto parobrod Dubrovnik jednoga puta će je zanijeti 
svojim zavrtkom gotovo usred luke, gdje je paka nakom tri mje- 
seca nagje, po čudu, lučki nostromo Amusić. Sve to sada se 
čuva u našemu muzeju. 

Ova pliskavica mjerase od početka šunke do konca repne 
peraje: 2:76 m.; ošešarina glave izpod vrata: 0:80 m., ošešarina 
početku prsne peraje: 1:18 m.; a na početku dorsalne (hrbatne) 
peraje 1:32 m. Debelina temelja repne peraje 0:07 m 

Zubna formula polučeljusti 33; dakle cijelih — ee = 88. 

Cijenim da je zanimivo napokon da opazim kako svi zubi 
ovog primjerka nijesu ni malo izglodanih vrhä, neg lijepi, bijeli, 
a šiljasti kako da su jučer stopro izrasli, zbog česa su i dosta 
veliki. — Po ovome mislim, da je ovaj primjerak bije dosta mlad. 
— Bila je ženska. 


Drugi primjerak iste vrsti (Turstops tursio) bi uhvaćen 
paka ove godine (1891.) na Mljetu pod Maranovičima. Ovaj upade 
u mrežu (sardunaru) Nikole Bašića noćno 24.—25, juna. Tu ga 
nagjoše zapućena jutrom rečenog dana 25. i ubiše, te isti dan 
stignu s njime u Dubrovnik, gdje dakako kazaše ga na „Porpo- 
reli“ puku za novac: 2—4 novčića na glavu. — Ja kupihi ovaj 
eksemplar za domaću zbirku ovog muzeja ali, kao prvoga, sa 
uvjetom da ga pridadu sutra dan na jutro, pošto se ribari na- 
dahu, Bog znade koji novac dobiti, kažući ga puku. — Uvjeren 
uslijed prvog pokušaja, da nije govora o deranju životinje, ne 
mislih više o nadjevanju primjerka, neg naumih prirediti samu 


304 


okosnicu, te u tu svrhu, sutradan sa dvojicom uputih kidanje 
mesa i čišćenje donjekle kosti pliskavice. Činih paka napraviti 
jednu drvenu skrinju s rupama, te po podne vratih se na ,Por- 
porelu“, gdje s velikom mukom dobih gotovu radnju ištom k ve- 
čeru, ama ipak sa žalosti da njeke male koštice bijahu izgubljene 
preko moje odsutnosti. — Onaj večer bijaše okosnica spremljena 
u gorerečenu skrinju a paka sutradan jutrom predata lučnome 
nostromu Amušić-u da je, dopustom ovog odličnog lučkog kape- 
tana, u luku dubrovačku utopi i zasidra. — U moru stojaše 
skrinja s okosnicom preko mjeseca dana, a kad je izvadih iz 
mora, eto tinove muke: treba da je čistiš! smrdi; neće niko da 
pristupi! napokon na silu novca i molaba taj se rad učini, pogi- 
nuvši i tuj dakako koja koštica, kako je bilo naravno da se i 
nadaš poznajući narav onih ljudi, koji bijahu na tome poslu. 
Napokon otpravih okosnicu k mojoj kući i tu njekoliko doba u 
vodi stojaše, dok se spravi i čista bude da se na suncu bijeli. 
Kad vidjeh gotov ovaj prvi dio radnje, zahvalih Bogu i učinih 
zakletvu, kanit se unaprijeda ovakih neugodnih radnja pošto kod 
nas, a ma i preko mjere platio ga, nećeš naći čovjeka da je 
kadar zlo i gore opraviti posao ove vrsti, pa bio baš ondje glavom 
da vladaš ! | 

Rečena pliskavica bijaše muškarac; duljina od početka donje 
joj čeljusti do svršetka repne peraje, iznošaše bolje od 3 metra; 
ošešarina na prsnoj i hrbatnoj peraji, debelina glave itd. bijahu 
u ovome eksemplaru razmijerno veće prama duljini tijela živo- 
tinje, neg one istoimene lanjskog primjerka, posto bi rekao da 
mu bijaše tijelo pretlje. — Zubalo biva paka sljedeće formule: 
s desne strane 37, s lijeve 33, dakle 44 = 87; a zubi koli donje 
toli gornje čeljusti čitava su vrha izglodana (malenom iznimkom 
krajnjih zuba) i sravnjena tako, da njekih nema ni polovina. — 
Ako ovaj zubni harakter vrijedi da se po njemu sudi o starosti 
životinje, ova pliskavica bijaše za stalno stara. 

Okosnica ovog primjerka, usprkos bjelila na suncu, ostade, 
na njekim mjestim, žuta, radi strašne masti životinje. Ta mast ne 
mogaše se odstraniti paka na nijedan način: kušao sam ben- 
zinom, terebentinom ; sapunio sam je potasom, amoni- 
jakom itd.; pretiline bi dakako manje ali je svegj ostade, a 
osloboditi od nje, osob ito spužave kosti, nikako! Htjelo bi se bilo 
za taj posao upotrebiti kakvu parostrojnu spravu iliti kuhanje. 


305 


— Pa bila paka okostnica i na njekim mjestima žuta, ipak zajsto 
nije ružna vidjeti, mora samo da bude dobro izragjena, kako 
ufam da će ispasti ova naša, kada bude posve sastavljena, i ono 
malo izgubljenih kostica lijepo napravljeno. 

Zbirka domaća ovog muzeja koja ćuvaše do sada tobanjfa 
i nepotpunu okosnicu obične pliskavice (Delphinus delphis, L.), 
šunku samu Delphinus phocaena (Phocaena communis) (neznadem 
otkle), lijepo će se obogatiti glavom i perajama prvo uhvaćene 
pliskavice, a cijelim kosturom druge, a cijenim da će biti tu 
nješta zanimiva u lubanjama to jest, u njihovim zubima koji, 
kao spomenuh u lanjskome su primjerku čitavi, a u onoga ove 
godine izglodani. 


Od obje pliskavice, kao gore rekoh, bijaše meso u more 
utopljeno, a to bi paka prava grehota, jer se mogaše prirediti od 
njihove masti njekoliko ulja. To ja i baš svjetovah ribare da 
učine, ali ipak uzalud, jer me ne hoćahu poslušati. Ovih Zivo- 
tinja meso niko ne jede, koli ovdje toli u čitavoj Dalmaciji, dočim 
u Italiji nije tako, barem u njekim mjestima, jer Pulzi koji sta- 
nuju u Dubrovniku, netom stignuše ribari s pliskavicama hoćahu 
da ih kupe s namjerom jesti meso i prirediti ulje, a ma posto 
ribarima bijaše bolji novčani iznos u pokazivanju životinja puku 
i prodaja primjeraka ovome muzeju, ne htjedoše na nugjenje 
Puljeza pristati. — Nema paka nijednog temelja što se kaže da 
je meso pliskavice nezdravo i nevaljalo, dapače, obratno, čuh tvr- 
diti da prilično spravljeno, naime kao što se spravlja ina divljač, 
nalići srnetini, a da je možda i ukusnije. 

Napokon mi je da rečem kako ovu vrstu pliskavice (Tur- 
stops tursio) nijesam, prije gorenavedenih slučaja, nikad vidio 
donijeti u Dubrovnik premda čuh pripovijedati o jednome pri- 
mjerku uhvaćenu i dovučenu u Pile kod Dubrovnika, njekoliko 
god. nazad. Takogjer spomene mi jedan Cavtaćanin o jednom 
eksemplaru mnogo veliku, ulovljenu ne daleko od Cavtata, biva, 
kaže on, kakve 25 godina, veleći mi paka da se ove životinje 
malo kada uhvate, pošto se one drže (kao i zbilja jest) u pučini 


daleko od kraja. — Kad mu rekoh da se ova pliskavica nazivlje 
dobra jer ne dere mreže, odvrati mi: — neka ti se ona uvali 
u njih pa češ mi znati reći što uradi! — Zaključit ću opažajući 


da niti vidjeh niti čuh pomenuti ovdje od ribara, ili od koga 
20 


306 


mu drago, ikakve druge vrsti pliskaviće osim one obične (D. 
delphis) i ove velike o kojoj smo do sada kazali; a ipak, po 
svoj prilici. dalo bi se promisliti, da ribari ulovljene primjerke 
smatrahu na prvu kao kakve ulješure (capodoglio) te ih ovdi 
dosmucaše u nadi dobiti pokazujući ih Bog znade koji novac. 
Njeki paka cijenjahu da su obične pliskavice, ali stari individiji 
znatne veličine. 


U Dubrovniku, 31. dekembra 1891. 


307 


RAZLIČITE VIJESTI. 


Gragja za dubrovačku nomenklaturu riba. Prof. Pero Bud- 
mani bio je tako dobar, te je ispravio njeka imena riba priop- 
ćena u mojoj raspravici ,Gradja za dubrovačku nomenklaturu i 
faunu riba“ u ,Glasniku“ za god. 1889. (str. 273). Osim toga 
potkrale su se njeke štamparske pogriješke. Eto ih: 

Na str. 277 stoji za Laeviraja macrorhynchus Vol; u Dubrov- 
niku ne govori se nego samo Vo. 

Raja miraletus, ima biti radža, a ne raža. 

Heliastes chromis, ernijelj a ne crnjelj. 

Labrus merula, mijerla. 

Crenilabrus Roissali, zadjevač. 

Serranus cabrilla, pijerka. 

Mullus surmuletus, triglja, a mlade trigljice 

Mullus barbatus, triglja, barbun, a malene trigljice. 

Box salpa, sopa lovi se frondžatom. 

Sargus annularis, u Dalmaciji spar ali u Dubrovniku pravo 
šparam. 

Charax puntazzo, špic. 

Auxis Rochei, trupač. 

Alosa sardina, srdjela. 

Engraulis encrasicholus, anéuga a ne ančjuga, inćun. 

Hippocampus gutulatus 1 

Hippocampus brevirostris, u Dalmaciji konjić, ali u Dubrov- 
niku govori se uvijek konjic. 

Gobius paganellus, noćnaš. 

Thrachyptaerus taenia, mač. 


B Kosić. 


Ispravci i dodaci popisu domaćih ptica. Ja sam u stvari 
narodno-sustavne nomenklature poviše puta izjavio, da ću rado 
prihvatiti svaki ispravak na bolje !, bilo da me tko na to upozori, 
bilo da saznam za koju prije ne poznatu ili bolju narodnu riječ. 
Ot kako sam priobćio popis naših ptica? već mi je valjalo njeka 
imena promijeniti. Razloge ovih promjena naći je u mojoj pri- 


1 Glasnik hrvat. naravosl. družtva. God. V. Zagreb 1891. 27. 
21. c. 38—97. 
* 


308 


premi za hrvatsko-srpsku ornitologiju '. Evo dakle ispravaka i do- 
punjaka. Jasnoče radi udesio sam to tako, da sam na jednu 
stranu poredao imena onoga popisa, a na drugu stranu imena 
ispravljena. 
I. Novi oblici za našu ptičiju faunu. 

Na str. 50 iza br. 99. valja dodati odliku: 

Ruticilla titis Cairii Gerbe (1848.)! Crvenorepka gorska. 
(R. montana Brehm 1855.) 
Na str. 58 iza br. 116. valja dodati odliku: 


Hirundo rustica pagorum Brehm Lastavica crvenkasta. 
1831.)? 


II. Latinska imena, koja valja promijeniti. 


Na str. 60 mjeslo: ima biti: 
Genus Dryocopus Boie 1826. Picus L. 1758. 
Na str. 62 mjesto: ima biti: 
Genus Picus L. 1758. Genus Gecinus Boie 1831. 
182. Picus viridis L. 1758. 152. Gecinus viridis (L.) 1758. 
183. Picus canus L. 1798. 183. Gecinus canus (Gm.) 1758. 
III. Hrvatska imena, koja valja promijeniti. 
Na str. 56 mjesto: ima biti: 
Bazgovka brkata. Sjenica brkata. 
Na str. 64 mjesto: ima biti: 
Porodica Kukuvija. Porodica Jejine. 
Rod Kukuvija. Rod Jeja. 
191. Kukuvija drijemavica. Jeja drijemavica. 
Rod Cuk. Rod Kukuvija. 
200. Cuk obićni. Kukuvija obiéna. 
Rod Jejić. Rod Cuk. 
201. Jejić lulavac. Cuk lulavac. 
Na str. 68 mjesto: ima biti: 
226. Soko kraguj. Soko lovac. 
228. Soko kraguljac. Soko kraguj. 


* Ilrune xpsareKko-cpneke. (Cp. kp. akagemuja cnomenux XII.) Buorpaz 1892. 
* Glasnik hrvat. narav. družtva. God. VI. Zagreb 1891. 68. 
tate. 18, 


309 


Na str. 70 mjesto: ima biti: 

231. Soko grlaš. Soko kraguljac. 

Na str. 74 mjesto: ima biti: 
Porodica Rode. Porodica Štrkovi. 
Rod Roda. . Rod Štrk. 
260. Roda bijela. Štrk bijeli. 
961. Roda crna. Štrk crni. 
IV: Stamparski ispravci. 

Na str. 62 mjesto Pčelarica žuta, čitaj: Pčelarica zura. 
ce "Sokol tuniški, » Soko tuniški. 
276° „.. Chaulelasmas: » Caulelasmus. 
eig. Paika Kalašića; » Patka kulašica. 
s dorato. Ermatura; »  Erismatura. 
Si Bo s)“ Oedicnemis, »  Oediemenus Temm. 1815. 


Još nam valja upozoriti, da je štamparskom pogreškom 
metnut križić pred br.: 
327. Otis tetrax, jer je ova ptica već davno zastupljena u zbirci 
+ 63. Anthus cervinus i br.: 
1325. Anthropoides virgo, kojih vrsta nije još nikada bilo u našoj 
zbirci. 


Napokon odkako je naš popis doštampan dobili smo ove 

vrste i oblike, pred koje dakle ne ide više križić: 

34. Pyrrhula pyrrhula (L.). 

(99). Ruticilla titis Cairii Gerbe. 

118. Hypolais olivetorum (Strickl.). 
(132.) Cinclus cinclus meridionalis Brehm. 

141. Panurus biarmicus (L.). 
(166). Hirundo rustica pagorum Brehm. 

170. Clivicola rupestris (Scop.). 

238. Accipiter brevipes (Serverzow). 

270. Anser anser (L.) 

272. Anser albifrons Scop. 

333. Eudromias morinellus (L.). 

333. Hydrochelidon hybrida (Pall.). 

395. Stercorarius parasiticus (L.). 

399. Alca torda L. S. Brusina. 


310 


Elementare Ableitung des Potentials des Stromes aus dem 
Ohm’schen Gesetz. Ohm’s Gesetz sagt: Die electromotorische 
Kraft ist direct proportional der Intensität des Stromes und dem 
Widerstande des Mediums. Da aber die electromotorische Kraft 
durch die Potentialdifferenz gemessen wird, so können wir auch 
so sagen: die Potentialdifferenz zwischen zwei Stellen im Raume 
ist proportional der Intensität des Stromes und dem Widerstande, 
der auf dieser Strecke geleistet worden ist. Der Widerstand aber, 
ist direct proportional der Länge des Conductors und umgekehrt 
proportional dem Querschnitte desselben. 


Wir wollen nun das Potential eines Stromes berechnen für 
den Fall, dass die Electrieität durch einen Punkt in einen unend- 
lichen Raum eintritt und denselben in der Unendlichkeit verlässt. 
Der Raum möge hiebei homogen sein d. h. der electrische Strom 
finde überall einen gleichen Widerstand. 

Wir zertheilen den Raum in concentrische Kugelschichten, 
deren Mittelpunkt in der Electrode liegt. | 

Um den Widerstand zu berechnen, den eine solche Kugel- 
schichte dem Strome entgegenleistet, betrachten wir einen Kegel 
mit der Spitze in der Electrode. Dieser Kegel schneidet aus der 
Einheits-Kugel eine Fläche aus, deren Grösse wir durch do be- 
zeichnen wollen. 

Aus jeder anderen Kugel mit dem Mittelpunkte in der Elec- 
trode und dem Radius o, schneidet derselbe Kegel die Oberfläche 
o®do aus, und aus einer Kugelschichte eine Art von Kegelstutz. 

Ist eine solche Kugelschichte begrenzt durch zwei Kugeln, 
deren Radien o, und o, sind, so wird das Volumen des ausge- 
schnittenen, abgestumpften Kegels 


2 2 
1.) #8’ — 0,5) do = (0; 01) o aa te do 


sein. Da (0, — 0,) die Höhe dieses abgestumpften Kegels ist, so 
wird der Mittelwert aller Querschnitte dieses abgestumpften Kegels 


2 pa 2 
Goa Sa +0 do sein. 


Strömt die Electricitàt aus dem Scheitel des Kegels, so wird 
dieselbe in diesem Kegelstutz einen gewissen Widerstand zu ùber- 
winden haben. Der Widerstand in unserem Kegelstutze kònnen 
wir nach Ohm's Gesetze finden, er ist direct proportional der 


311 


Länge, und dies ist hier die Differenz der Radien, und umgekehrt 
proportional dem Querschnitte, und dies ist Hier «der Mittelwert 


91,57 % + 02? A 
3 


aller Querschnitte 


Bezeichnet K das specifische Leitungsvermögen, so wird der 
Widerstand in diesem abgestumpften Kegel gegeben sein durch: 


ie 3 (o — 0) 
9, W Pe S2 U 
) Rep 0, dd) do 
Gehen wir von diesem abgestumpften Kegel auf die Kugel- 
schichte über, so ist der Widerstand in derselben 


3 (0 — 8) 
4. KG + 0, 09 + 01°) 
und die electromotorische Kraft 


3 (e, — 9) 
4) V, — Vi Tage >>> 1 
I er E node. 
wo V, und V, die entsprechende Potentiale und / die Intensität 
des Stromes bedeutet. — 


Um das Potential auf eine elementare Weise zu berechnen, 
betrachten wir solche Kugelschichten und ordnen die sie begren- 
zenden auf einander folgenden Kegel so an, dass die entsprechenden 
Radien 74, 7f,, fa . . . eine geometrische Progression bilden. Der 
Wert dieser Radien wird durch die Relationen: 


9.) h=n 
Pa 
"o =um 

ses 
sE ne, 
To = WU 


gegeben sein. Es sind dann die Widerstànde der einzelnen Kugel- 
schichten nach (3). | 


M un.) [pra ai abe 
< Ar K (rt + To + ro) An Kr (1 --u+u) 
w — (nn) 3 (u — 1) 


Ar K(, +rn-+n® DE ArKrnuAd+u+u?) 


went + i A 
° n K(r3°+ratg 413°)  4nKnb1+ hu) 
W, o ed 3 (u — 1) 


aka Hrn matt) mer Kr-(1+u+4 u?) 
Der Widerstand W in der durch die Kugeln mit den Radien 
r, und rn begrenzten Kugelschichte ist gleich der Summe aller 


Widerstände der einzelnen » Kugelschichten. — Es ist daher 
W=W+M+W +... Wa 
au 3 (u — 1) Er | eg 
RENEE m 7 
31—- u) 


AaKr (tu oe 
Setzt man statt » den aus der letzten der Gleichungen (5) 


folgenden Wert n = log = : log u, so erhalt man 
0 
(ts zA log u N 
— 3 E — u Di 
6.) W= >. 
| ( log — : log 5) — | 
ia Knl1 + u -- 2 | u 


Ist d die Dicke der ersten Schichte, so folgt aus der zweiten 
der Gleichungen (5), dass d = r, (u — 1) ist. 

Lassen wir die Schichten unendlich dünn werden, so nähert 
sich d der Null, es wird sich demnach u der Einheit nähern 
müssen, und die Anzahl » der Kugelschichten in der begrentzten 
Schichte (r, rn ) wird unendlich gross werden. 

Der Widerstand dieser Schichte (r, 7) wird die Summe 
aller Widerstände dieser unendlich vielen und unendlich dünnen 
Kugelschichten sein. 

Wir erhalten denselben nach der Formel (6), wenn wir zur 
Grenze übergehen, es wird daher 


( log = - : log 1) | 
—3li—u 


[ee 2: 106 e) a 
4zKr(1+u--u). u = Ä 


W = lim 
u=1 


oder 


1 
1 . = ec u 
7.) W= s gs Kr, lim | K log 2 2 log u ) — | | 
BER 0 
Setzt man [ (095 sa : log 1) = | 
“i i = 


so erhalten wir 


daher 


und es geht somit die Formel (6) in 


> We 2-1 
ùber. 

Aus diesem Resultate ersehen wir, dass die electromoto- 
rische Kraft in der durch die Kugeln mit den Radien r, und 
Tn eingeschlossenen Kugelschichte auf Grund des Ohmschen Ge- 
setzes durch den Ausdruck 


CA RIA ge n DLR i 


AIR e era 
gegeben ist, worin V, das Potential auf der Kugelfläche mit dem 
Radius r,, und V„ das Potential auf der Kugelfläche mit dem 
Radius 7, bedeutet. Setzen wir nun r, =1 und bedeutet V, das 
Potential auf der Einheitskugel, so ist das Potential V fir irgend 
einen Punkt mit der Entfernung r von der Electrode 


HT; 1 | 
10) Vi | -1]+ 


welchem Ausdrucke man die Form 


C 4 
HM) P= +e 


geben kann. 
Kosta Karamata 
wirklicher Lehrer an der königl. nau- 
tischen Schule zu Buccari. 


314 


Trubljača štetinjava = Triton (Simpulum) olearius (L.) 
iz Zadarske okolice. Gosp. knez Ugo Borelli poslao mi je na dar 
prekrasan primjerak spomenute vrste puža, ulovljena oko sredine 
kolovoza god. 1890. kod ostrva Vrgade, koji je jedan od naj- 
južnijih ostrva Zadarskoga arkipela izmedju Pasmana i Murtera 
južno od Biograda. — Premda mu je kljun malko ozledjen i 
zato manjkav, duljina mu je ipak 144mm. širina od skrajnje tačke 
vanjske usne do skrajnje tačke gućice zadnjega zavoja 72, si- 
rina pak uzeta od usta do ledja, dakle od protivnoga promjera 
69mm. Da primjerak nije ozledjen, imao bi dakle blizu 1507, a 
to je duljina, do koje od prilike rastu najveći eksemplari te vrste. 
Mi imamo dakle tu rijetkost prvoga reda, za koju sam od srca 
zahvalan odličnomu svomu prijatelju knezu Borelli-u. On resi 
sada muzejalnu zbirku, pošto je bio izložen ostalom zbirkom iz 
Jadranskoga mora prigodom krasne i nezaboravne naše Zagre- 
bačke izložbe. 

Borelli-jev je drugi primjerak, nadjen kod nas. Prvi je 
nadjen u godinam šestdesetim na gatu, koji je štitio sve do ne- 
koliko godina Zadarske utvrde, a sad mu jedva gdje gdje još 
traga ima, pošto su gradske zidine porušene, te gdje je prije sta- 
jao gat, sad je s malom iznimkom sve zasuto i podignuta gradska 
obala od kamena. — Prvi taj primjerak došao je u ruke sabi- 
rača Vigilia Baldo-a, od kojega sam ga god. 1571. za lijepe ri- 
ječi i za skupe novce nabavio za našu zbirku, te sam o tom iz- 
vijestio u svom putopisu !. Kod toga je primjerka epiderma 
s dlakom podpuno sačuvana, jer je mnogo manji, dakle mladji. 
Duljina mu je 937, najveća Širina — zadnjega zavoja dakako 
— 92%", a najmanja širina toga zavoja 40mm. 

To su dakle dva jedina primjerka dosele nadjena u Ja- 
dranskom moru, i naša je zbirka jedina, koja se može podičiti, 
da ima takova dva bisera. — Valja inače znati, da je to kosmo- 
politska vrsta, poznata iz Sredozemnoga mora, s ostrva Atlant- 
skoga oceana, s rta Dobre nade, iz Brazilije, Tahiti, Australije, 
Nove Zelandije, Japana; no nigdje nije obična. Jednako je rijetka 
u Tirhenskom moru, kao što u Algiru i kod Napulja; reči bi, 
da je nešto običnija oko Sicilije. 

Zanimivo je, što se čini, da je ta vrsta više litoralna. Bo- 


! Rad jugoslav. akademije. Knj. XIX. U Zagrebu 1872. 174(70). 


315 


reli-jev primjerak ne može biti iz veće dubljine, jer sam na njemu 
našao prilijepljenu tvrdu pustenku (byssus) ljušture Arca Noae 
L., koja ne žive u dubinama, a prvi Zadarski je primjerak nadjen 
kako rekoh, na gatu, dakle namah izpod površine morske. — 
Weinkauff doduše hoće, da se u Algiru nalazi samo u dubinama ; 
no moguće, da je to pisao onako od prilike, sudeći po vanjskom 
obliku, ili, kako mi običajemo kazati po habitus puževu. 

| Kobelt tvrdi u svome najnovijem djelu: ,In der Adria 
fehlt er sicher“!, što mu donekle ne možemo zamijerati, pošto 
prije nas nije nitko dobio primjerka ove vrste iz našega mora. 

Napokon nećemo ovdje potanko raspravljati pitanje o no- 
menklaturi u obće, jer bi valjalo za to napisati čitavu razpravu, 
pošto je i ova vrsta dobila množinu imena, kao što većina oso- 
bito evropskih vrsta, no moramo koju reči. Linne ju je prvi na- 
zvao Murex olearium ?, ali je u dvanaestom izdanju svoga djela 
spao u tu pogrijesku, što je naveo djela auktora, gdje su opi- 
sane i naslikane druge vrste ovoj slične. Ime Murex costatus 
Born (1780.) ne valja iz razloga, sto je i on pod ovim jednim 
imenom razumijevao tri različite vrste. Treće po redu dolazi ime 
Murex parthenopus Salis (1793.), koje su mnogi pisci prihvatili, 
a i sam Kobelt u dva djela, dok ga je u svojoj spomenutoj iko- 
nograflji? zabacio, jer da je to vrsta kosmopolitska, te joj zato 
dobro ne pristaje lokalno ime. Medjutim zaboravlja, da bi se po 
tomu pravilu imala promijeniti imena od Fissurella graeca (L.), 
Teredo norvegica Spengl., Cardium morvegicum Spengl., Avi- 
cula tarentina Lam. i mnoge te mnoge druge vrste, koje su da- 
leko više razprostranjene, nego što im ime kaže. 

Chemnitz je krivo pribrojio ovu našu vrstu k vrsti M. pi- 
leave L. Mi smo se pak god. 1872. — radi podpune nestašice 
literature — takodjer prevarili, kad smo držali, da je prvi Za- 
darski primjerak isti Tritonium (Bufonaria) scrobiculator L. 

Lamarck-ovo ime Tritonium succinctum (1822.) prihvatise 
ga Deshayes, Kiener, Reeve, Hidalgo, a u najnovije vrijeme Ko- 
belt, pošto je, kako rekoh, već prije bio prihvatio Salis-ovo ime. 


1 Iconographie der Schalentragenden europäischen Meeresconchylien. II. 
Cassel 1883 ?, 23. 

2 Systema Naturae. Ed. X. I 17. 748. 

ai Mo È 


316 


Imena 7. brasilianum Gould. i T. americanum d’ Orb. 
odpadaju, jer je dokazano, da su sinonima, posto se amerikanski 
gasteropod ne razlikuje od nasega. 

Koje nam je dakle ime odabrati? Kao što su učinili Kiister, 
Krauss. Angas, Lischke, Bellardi, Seguenza, Deshayes, a u naj- 
novije vrijeme Tryon! i Paetel*, mi ćemo uspostaviti Linné-ovo 
ime od god. 1758., jer ako i je sam u dvanaestom izdanju po- 
kvario, što bijaše dobro učinio u desetom, mi se sada po za- 
ključku parižkoga kongresa moramo držati izdanja od god. 1758. 

Hrvatsko je ime roda „Tritonshorn“ po Šuleku trubljača. 
Ovomu sam dodao prikladno ime vrste. 

S. Brusina. 


Čagalj balkanski (Canis aureus balcanicus Brus n. form.) 
iz Slavonije. Balkanski se je čagalj pokazao prije nekoliko godina 
na obalama Drave, i pobudio u velike pozornost prirodopisaca. 
Dne 7. studenoga 1879. za lova na šljuke ubijen bi u šumi 
»Nardu“ — nadomak Valpova — na obali Drave, te su radi nje- 
gove osobite boje i uzrasta mislili, da je to ,bastard“ vuka i li- 
sice. Kao takav dodje u posjed Nj. kr. Vis. nadvojvode Rudolfa, 
koji u njemu ipak prepozna pravoga čaglja, te ga pokloni c. kr. 
dvorskome muzeju za prirodnine. 

Drugi bi čagalj ubijen 17. siječnja 1882. u Ugarskoj, te resi 
sada zbirku narodnoga muzeja u Budimpešti . 

Dne 23. prosinca 1890. ubio je trećega čaglja veterinar Robert 
King za lov na zeceve na pustari ,Petershof“ i to u šumici „Spitz- 
wald“ koja odmah udara do zapadne strane trgovišta Rume. 
Čagalj vlastništvo. Nj. Pr. gosp. grofa Lata Pejačevića, dvors. 
nadmeštra nadvojvode Karla Ludovika, poslan bi u Beč, gdje su 
se za tu rijetku lovinu zanimali najviši krugovi, pače je ministar 


1 Manual of Conchology. Washington 1881 II. 11. 

* Catalog der Conchylien Sammlung. Berlin 1887, I. 101. 

“ Vidi: Mojsisovies A. Zur Fauna von Bellye und Darda, mit einer li- 
thographirten Karte und mit einer Tafel in Lichtdruck (Mittheil. d. Naturwiss. 
Verein. f. Steiermark, Graz 1883, str. 113, 116). — Excursionen in Baćs-Bo- 
droger und Baranya’er Comitate im Sommer 1883. (1. c. Graz 1884, str. 155. 
— Bericht über eine Reise nach Südungarn und Slavonien im Frühjahre 1884 
(1. e. Graz 1885, str. 194, 208; 1. e. Graz 1886, str. 195). — Die österreichisch- 


ungarische Monarchie in Wort und Bild. Naturgeschiehtlicher Theil. Uebersichts- 
band. Wien 1887, str. 280. 


317 


K. nastojao, da ga dobije za Sarajevski muzej. — Gosp. grof 
dade ga nadjenuti od poznatoga preparatora Hodeka, te ga na 
molbu ravnatelja zoološkoga muzeja u Zagrebu veledušno po- 
kloni našemu zavodu. Prigodom naše jubilarne izložbe riesio je 
zbirku divljači i zvijeradi u šumarskom pavilonu, a sad se nalazi 
u nar. zoološkom muzeju. 

Bivši u svibnju 1891. god. u Beču nijesam propustio po- 
gledati primjerak Bečkoga muzeja, te sam se uvjerio, da su obe 
zvijeri prilično jednaka oblika i boje, samo što je slavonski naš 
čagalj nešto jači, a punije dlake. 

Profesor Mojsisovics mnije, da je u obće ,Rohrwolf“ Srie- 
maca čagalj. Na svaki način naš se čagalj znatno razlikuje od 
Dalmatinskog čaglja (Canis aureus dalmaticus Fitz.), kao što se 
još više razlikuje od Grčkoga ćaglja, sudeći barem po slici u 
djelu o francuskoj ekspediciji od god. 1829. u Grčkoj !). Mi smo 
zato ugarskoga i slavonskoga čaglja, koji svakako potječe iz Bal- 
kana prozvali Canis aureus balcanicus. 

Blainville je 1830. god. za čaglje ustanovio rod Lupulus. 
H. Smith 1839. god. rodove Thous, Sacalius i Dusicyon. Gray 
pak 1868. god. rodove Dieba i Simenia, sami suvišni sinonimi, 
jer bi se jedva moglo uzeti Lupulus kao surod, pošto se sam 
surod ,vuk“ = Lupus Gray jedva razlikuje od roda ,psa“ == 
Canis L. 

Ovom prilikom upozorujemo čitatelja na najnoviju radnju 
o porodici pasa == Canidae od moskovskoga zoologe dr. Grevé-a?. 

Sn. brusina. 


Pad meteora u Boci kotorskoj god. 1728. Boraveći u rujnu 
1891. u Kotoru tražio sam njeke podatke o starijih kotorskih po- 
tresih, pa sam pri tom doznao od profesora Srećka Vulovića, 
da se u njega nalazi jedan rukopis iz prošloga stoljeća, u kom 
se potanko opisuju potresi od god. 1780. i uz to navode još 
njeki drugi prirodni pojavi iz Boke. Gosp. Vulović odazvao se je 
vanrednom  susretljivošću moj molbi, te mi je cio rukopis dao 
prepisati i prepis na razpolaganje stavio. Rukopis sastavio je knez 


1 Bory de Saint-Vincent. Expedition scientifique de Morće. Tome II. — 
1. Partie. Paris 1832, str 15. i 19. Atlas Pl. I. dela 3e. serie. 

* Die geographische Verbreitung der Hyaeniden und Caniden (Zoolog. 
Jahrbiicher. Abtheil. fir Syst. Finft. Bd. Jena 1890. str. 400). 


318 


Tripo Smeca (Smecchija) iz Perasta i to god. 1780. Zivotopis 
Tripe Smeće ocrtao je S. Vulović u programu kotorske gimnazije 
god. 1872/3. na str. 27. Rukopis njegov nosi naslov ,Fenomeni 
nelle Bocche di Cattaro“. U njem govori najprije o padu mete- 
ora, onda opisuje potres od god. 1780, te napokon certa njeke 
meteoroložke pojave iz Boke kotorske. Mislim, da ću dobro učiniti, 
ako ovdje priobćim početak rukopisa, gdje se govori o padu meteora. 
sNell’anno 1728 circa a cielo sereno si levò, una picciola 
nube bianchiecia frà Greco Levante dalla parte di certo luogo 
nominato Gliuta vicino Dobrota e distendendosi verso Garbino 
occupò lo spazio, che vi è trà detto luogo, e Merzep sito quasi 
al confine fra Stolivo e Perzagno ingrandendosi a colpo di occhio, 
quindi fermatasi la nuvola s’incominciö a sentire dei tuoni ordi- 
natamente, con intervallo trà essi, così che quelli dei luoghi 
lontani, che non potevano rifferire alla nuvola il romore, giudi- 
cavano prodotto essere dallo scoppio di cannoni; quindi dopo 
alquanto tempo, che continuarano cotesti tuoni s’ incominciò uno 
scoppio generale, a guisa di una numerosa moschetteria dopo la 
qual cosa tosto incominciò a piovere quantità di sassi di varie 
grandezze, trà i quali si trovavano pesare trecento e quattrocento 
libre; la maggior parte in mare ed alquanti sulle marire di Gliuta 
e di Merzep furono ‘essi considerati, ed esaminatone la qualità 
sì ritrovò minerali di Marchesita. La relazione di questo fatto, le 
circostanze, e pezzi del minerale furono spediti infine in Inghli- 
terra per pascolo alle menti de naturalisti, onde render ragione 
di così insolito fenomeno. Fu risposto che qualche accensione 
momentanea o qualche miniera fra monti superiori poco lontani 
dal luogo, dove accadette il fatto avesse partorito la Nuvola, e 
questa dopo avere perduta la forza ricevuta dall’ esplosione, si 
fosse disciolta con i tuoni, grandi, e con i piccioli, lasciando ca- 
dere i sassi assunti. Per rendere certa una tale spiegazione era 
d’uopo che dalle genti vicine a’ nostri confini, o da quelli, che vicini. 
erano al luogo, dove doveva essere succeduta cotesta momentanea: 
accensione della miniera, fosse stato riferito in qualche tempo 
ciocchè dovete succedere nell’ accensione, che non è cosa da po- 
tere stare occulta, e assegnarne il luogo. Fino ad ora cotesta 
nuova non si è ancora ovuta, e si teme che giammai sarà por- 
tata. Ho veduto de pezzi di questi sassi mineralici e ne tengo 
apresso di me“. M. Kišpatić.. 


519 


Nova. odlika leptira iz Zagrebačke okolice. Blizu Zagreba 
uhvaćena je ljetos u mjesecu rujnu doslije nepoznata suvrsta od 
Colias Edusa. 

Ovaj lijepi leptir jest odozgo izim male Amm- duge i, Yum- 
široke pjege tik prednjega ruba stražnjih krila ondje, gdje je 5 
Edusa narančastožut, erne boje, samo se potonja boja osobito 
jasno na stražnjima. krilima u modro prelijeva. : 

Crni rub u ©. Edusa prelazi kod ovoga leptira u suru boju ; 
no motreći taj (rub) povećalom, opažaju se kod jednoga i dru- 
goga raztresene duguljaste žute ljuske. 

Na dolnjoj strani jesu prednja krila u srednjem polju crno- 
modra, od korijena prema kraju stere se uz nutarnji rub širok, 
siv potez a prema brku jesu krila maslinkastozelena. Crna je 
pjega, što no se nalazi u ©. Edusa u srednjem polju, jest ovdje 
na gornjoj i dolnjoj strani samo tamnijom bojom označena. 
Odozdo su stražnja krila maslinkasto zelena, no pjegava, kao što 
u C. Edusa. Ne manjka ni ona kovnosvijetla pjega, kojom se 
vrsti ,Colias“ odlikuju. Rojte na krilima, tijelo, palpe, ticala i 
noge boje su kao obično no ipak malo tamnije. Veličina je je- 
dnaka. Uhvaćeni eksemplar je mužak. Ova nova suvrst nazvana 
je uz poznatu već suvrst €. Edusa-Helice, imenom Edulia. 


Zagreb, 11. listopada 1891. August Onsea, 


Japam mnat (Zygaena malleus Risso) uz 3aAapcke OKOAHHE. 
27. Maja T. r. 3alapcko puoapamte ımahane ma umpozajy jeram npu- 
Mjepak Nyxjak puose spera Zygaena malleus Val. 

Y Banapckomy MOpy, OBa ce BpcT puoe Bpuo pujeTko mojaBsyje. 
Ja cam je osbe yonsexmo ron. 1883.! u rog. 1838.2 Ilomeryru mpa- 
mjepak mjepno je 1:37 m. y JIJOBHHN ı Gm y0BeH O7 Hammx puoapa 
„mapauraıon“ y Cpexisi Konao (Canali di mezzo). Uo3oTcKi puoapa 
30By je Pesce martello, a jom vembe mmexyyy je osbe Pesce bail mm 
badil. YxoB5eHTr egcemmniap cara je cRojima OBJAIIIBE OCHOBHE Be- 
Mayke IIKOJE. 


Y 8axpy, 22. jyamja 1892. M. Rarypuh. 


1 Notizie zoologiche“ meuarane y Bollettino della Sa. adr. di sc. nat. in 
Trieste, Vol. IX., Nro 2, 1886. 

* „HxTuonom1ko-epmeTonouen npuHecun“* nevarana y , Glasniku Hrvat. Narav. 
Druž.“ u Zagrebu, God. IV., Br. 6, 1889. 


320 


La Felce dubbia di Lussino scopsrta di nuovo. L' or defunto 
dr. H. W. Reichardt nel suo „Bericht über die auf einer Reise 
n. d. quarn. Inseln gesammelten Sporenpflanzen“, (Verh. d. zool. 
bot. Ges. Wien 1863) rilevava di aver trovato su un vecchio 
muro in Cigale presso Lussin piccolo un unico esemplare di una 
specie di felce, ancor non descritta, molto affine alla Ceterach 
officinarum W. Caratterizzava egli questa nuova forma per le 
foglie non pennato-fesse, ma pennato lobate alla base ed intiere 
al vertice, per la quasi totale nudità alla parte inferiore della 
fronda, per la differente costruzione delle pagliette e per una di- 
versa distribuzione delle nervature, come pure per una diversa 
forma e distribuzione dei sori. Aggiungeva che queste differenze 
così importanti fra il Ceterach e la nuova forma erano troppo 
notevoli per classificarla qual una pura varietà del Ceterach offi- 
cinarum. Non si peritava però il sudetto distinto prof. di stabi- 
lire per questo esemplare una nuova specie, prima di tutto per 
l'impressione che gli faceva la pianta e poi per averla trovata 
soltanto in un solo esemplare. Concludeva che egli d’ altra parte 
non riteneva esser questa nuova forma un bastardo, essendo le 
spore ed i sporangi normalmente sviluppati e mancando affatto 
sull'isole del Quarnero l’altra specie d’inerociamento (Scolopen- 
drium officinarum Siv. e S. Hemionitis Cav.) a cui si potrebbe 
unicamente pensare. Prometteva lo stesso professore di eseguire 
colle spore di questa nuova forma delle colture onde assicurarsi 
della stabilità della specie e quindi riferirne il risultato. 

A quanto io mi sappia non si ebbe più alcun sentore su 
ciò, soltanto nel VIII Edizione del „Taschenbuch“ del Koch re- 
datta da E. Hallier in Lipsia nel 1881. sotto lo Scolopendrium 
officinarum si trova un annotazione, riferentesi certamente a 
questo rapporto del Reichardt, ove viene, asserito di aver il detto 
dr. Reichardt trovato sulle isole del Quarnero un unico esem- 
plare di un bastardo fra lo Scolopendrium ed il Ceterach, cosa 
però, come sì vede dal sopradetto, non ammessa dallo stesso 
professore. | 

La prima volta io scopersi questa forma interessantissima 
in un unico esemplare a VelastraZa, parte meridionale di Lussin, 
al 29 Gennaio 1889, quindi al 4 Maggio 1890 in piü esemplari 
sullo scoglietto Osiri non troppo discosto dall’isola, perö dal lato 
settentrionale. Questi esemplari a me sembrarono degli Scolopen- 


321 


drium, anzi come tali li presentai all’ esimio Direttore del museo 
civ. di Storia Naturale in Trieste dr. Marchesetti. Egli allora mi 
rese attento al suriferito rapporto del Prof. Reichardt ed io mi 
misi più attentamente a cercare nelle mie perlustrazioni questa 
forma. Io la trovai nuovamente al 25 Giugno 1892 alle Bocche- 
false ed al 26 in Valdarche sempre cogli stessi caratteri, anzi 
nella prima delle due località in gran quantità in modo da so- 
stituire la Ceterach officinarum. L'esistenza dunque di questa 
forma in più esemplari ed in diverse località, e sempre cogli 
stessi caratteri non lascia dubbio esser essa una forma costante. 


Esaminando da vicino i diversi esemplari di questa felce 
riscontrai, che ognuno mostra tutte le proprietà già descrite nel 
1863 dal Prof. Reichardt, alle quali aggiungerò ancora le seguenti. 

Il rizoma è cespuglioso. Le fronde sono lanceolate, lunghe 
fin 14 cm, pennato lobate alla basse, l’ultimo lobo cuoriforme 
partito fin quasi dalla base, mentre i lobi superiori man mano si 
allontanano dal nervo principale fino ad esser 1 estremità della 
fronda leggermente crenata o affatto intera. La parte superiore 
della fronda è liscia e di un verde erba lucente, mentre la parte 
inferiore è coperta da rare pagliette trigonali irregolari. I sori 
sono nudi, in gioventù sollevati sul ricettacolo, che a prima vista 
si potrebbe scambiare coll’indusio. I sori sono lineari e disposti 
secondo le nervature secondarie della fronda soltanto nel lobo 
inferiore sono disposti secondo le ramificazioni secondarie del 
lobo stesso. 


Le fronde sono sempreverdi e portan frutto quasi tutto 
l’anno. 

Le località ove fu rivenuta finora questa forma sono: In 
un vecchio muro in Cigale presso Lussin piccolo dal Professore 
Reichardt; da me nelle macerie degli oliveti di Velastraza, Bocca- 
falsa e Valdarche presso Lussin piccolo e sui massi dello scoglietto 
Osiri presso l'isola di Lussin. 


Lussin piccolo 5 Luglio 1892. Prof: A Haralere 


Scolopendrium hybridum Milde iz Losinja. Profesor je Ha- 
račić poslao primjerak spomenute biline, t. j. dvojbenoga Ceterach, 
s molbom, da ga pokažemo profesoru botanike našega sveuči- 


lista. Evo dakle što nam je u dva maha pisao Dr. A. Heinz: 
91 


322 


Ne mogu Vam reći, kako me je iznenadila biljka, koju mi 
poslaste. Ceterach nije nipošto, već je, po mome sudu Scolo- 
pendrium hybridum Milde, vanredno rijedka biljka, koja je, ko- 
liko je meni poznato, dosad nadjena u jednome jedincatome 
eksemplaru po prof. Reichardtu kod Porto Cigale nedaleko od 
Lošinja. Taj unicum bijaše neko vrijeme u bečkome herbaru, ali 
ga danas tamo više nema (teste Luerssen). Sto je pak taj S. hy- 
bridum, da li je zaista križanac od Ceterach officinarum i Sco- 
lopendrium officinarum, kako je Milde mislio, ili od ©. offici- 
narum î Scolopendrium Hemionitis, kako drugi sude, to će se 
morati tačnije izpitati. Ja ću otaj eksemplar upotriebiti za od- 
nosna iztraživanja, kojima bi se pitanje valjda dalo riješiti. Bilina 
je tako zanimljiva, da o njoj Luerssen (Die Farnpflanzen, 1889. 
pag. 128.) doslovce piše: „Eine Entscheidung ! ermöglicht natürlich 
nur die eingehende Untersuchung des unzugänglichen Originales. 
Jedenfalls aber haben wir es mit einer sehr beachtenswerthen 
Pflanze zu thun, die der Aufmerksamkeit der Botaniker, welche 
Gelegenheit zum Besuche der quarnerischen Inseln haben, nicht 
dringend genug zu empfehten ist.“ 

Ne može se ni malo dvojiti, da je bilina, koju prof. Haračić 
u vijesti svojoj opisuje, indentična s onom, što ju je Reichardt 
god. 1862. našao i o njoj nekoliko riječi napisao. Reichardt drži, 
da je njegova biljka nedvojbeno u blizome srodstvu sa Ceterach 
officinarum, ali naglasuje, da su razlike tolike, da se nipošto ne 
može smatrati tek golom odlikom od €. officinarum. Nego ob- 
stojnost, da je biljka nadjena u jednome jedincatome primjerku, 
a osim toga cijela spoljašnost njezina protivi se, veli Reichardt, 
ipak tome, da se ustanovi nova vrsta. Hibridom Reichardt svoju 
biljku takodjer ne može proglasiti, i to prvo ,poradi normalno 
razvitih sporangija i spora“, a drugo poradi toga, što se od roda 
Scolopendrium po navodu Reichardtovu ne nalazi na kvarner- 
skim otocima ni jedna od obiju vrsta (Se. officinarum i Sc. He- 
mionttis,) od kojih bi jedna mogla roditelj biti. Na druge se pak 
roditelje ne može u ovome slučaju pomišljati. — Toliko Reichardt, 
koji bilini svojoj nije dao nikakva imena. 

Nego iz vijesti Haračićeve sudimo, da mu je druga najzna- 
menitija radnja o toj bilini, na ime: Milde: Scolopendrium hy- 
bridum Milde. (Proles hybrida orta ex S. vulgari et Ceterach 


1) Na ime što je taj Seolopendrium hybridum. 


323 


officinarum. -- Verh. d. zool.-bot. Gesell. in Wien XIV. 1864, 
235, tab. 18) bila nepoznata. Prof. Haračić poziva se samo na 
bilježku u Kochovu Taschenbuchu, u kojoj je Reichardtova bilina 
po svoj prilici označena kao Scolopendrium officinarum X Ce- 
terach officinarum, a nije rečeno, da ju je Milde već god. 1864. 
okrstio Scolopendrium hybridum. Da li je to specifično ime 
„hybridum“ opravdano, da li je bilina zaista hibrid izmedju Ce- 
terach i kojega Scolopendriuma (C. officinarum ili S. Hemio- 
nitis), to je dakako drugo pitanje, koje iziskuje tačna iztraživanja 
nje same i odnosnih mogućih roditelja, a napose kulturne pokuse. 

Ovo je sve, što bi imao opaziti na vijest prof. Haračića. 
Bude li tako dobar te mi pošlje još materijala, nadam se, da 
će mi poći za rukom ustanoniti, da li je, ili nije nazor Milde-ov, 
odnosno Luerssenov opravdan. Za prvoga je na ime Scolopen- 
drium hybridum = Ceterach officinarum x Scolopendrium 
officinarum, dočim potonji naginje više mnijenju, da se tu radi 
o hibridu izmedju Ceterach off. i S. Hemionitis — ako je u obće 
upitni interesantni oblik postao hibridacijom, o čem se po Luers- 
senu takodjer može dvojiti. 

Može napokon biti, da je to zaista zastupnik novoga roda, 
što medjutim imadu odlučiti tačna iztraživanja. 


Dr. A. Heinz. 


Žaba skakavica iz Karlovačke okolice. Asistent Willi Wolters- 
dorff iz Frankfurta na M. piše: Der Springfrosch (Zana 
agtlis) im Hochzeitskleide. 

Soeben (2. April) ging mir durch die Güte des Herrn Natu- 
ralienhändlers V. Frič in Prag ein lebendes brünstiges Männchen 
von Rana agilis aus Karlstadt bei Agram zu, welches das bei 
dieser Art noch nie constatirte Phänomen des „blauen Reifs“ an 
der Kehle und den Seiten aufweist, welches bisher nur bei den 
Männchen von Rana arvalis und Rana temporaria im Hoch- 
zeitskleid bekannt war!. Leider ist die blaue Farbe in folge des 
langen Transports jetzt ziemlich verblasst, aber es kann für mich 
keinem Zweifel unterliegen, dass sie ursprünglich ebenso intensiv 
himmelblau war, wie bei Rana arvalis zur Zeit der höchsten 


1 Bedriaga, Die Lurchfauna Europas. Bull. Soc. Natural. Moscou. 1889. 


Nouv. ser. Tome III. pag. 329. 
* 


324 


Brunst. Das wird durch beifolgende Zeilen Herrn Frić bestätigt, 
welche zugleich einen Beleg liefern, wie im Volke noch heutzu- 
tage um auffallende Erscheinungen aus dem Bereiche der Natur 
Mythen sich bilden: „Dieser Frosch ist in der Natur schön 
himmelblau und heisst auf kroatisch plavke, modrake!, Blau- 
frosch, er erscheint im Jahre nach der mir gemachten Mittheilung, 
blos einmal und findet man ihn bloss etwa 3 Wochen im Frühjahr 
auf einem einzigen Torfgebiete“. 

Selbstredend verschwindet der Blaufrosch nach obigen drei, 
der Brunst gewidmeten Wochen nicht spurlos, sondern zieht nur 
sein braunes Sommerröckchen an und streift dann bis zum Winter 
in Feld und Wald umher. 

In den übrigen Beziehungen erweist sich das fragliche In- 
dividuum als völlig typisch, und bestätigt Freund Dr. O. Böttger 
die Richtigkeit meiner Determination. Zu bemerken wäre höchstens 
noch die dunkele, fast schwarze Färbung der Daumenschwiele. 
— Thiergeographisch ist der Fundort zwar vielleicht neu, aber 
ohne besondes Interesse, da fana agelis, der Springfrosch, jetzt 
aus ganz Oesterreich, Italien und angrenzenden Ländern bekannt 
ist. (Vergl. die treffliche Arbeit Herrn v. Mehely’s in diesem 
Jahrbuch). 

Frankfurt a. M., 2. April 1891. Wolterstorff*. 


Najnovije zoološke vijesti. Prije nekoliko dana imale su neke 
Zagrebačke novine vijest, da se mjesec može teleskopom 
približiti čovječjemu oku na 60 kilometara, a da se 
sprema za Parisku izložbu od god. 1900 teleskop, kojim će se 
vidjeti mjesec samo na 1 metar daljine. Mi nebi ništa 
rekli, a da se dotični novinar htijo tako narugati čitalačkomu svi- 
jetu; nu to nije bila obijest, nego prosto neznanstvo. A najgore 
je to, da dok iole izobražen čovjek mora odmah uviditi šalu ili 
glupost, većina čitatelja ipak uzme to za istinu. 

U novije vrijeme kao, da su se naši novinari dogovorili, tko 
će napisati veću ludost. Evo takove dvije vijesti štampane u roku 
od osam dana, prva u Zadarskom „Seljaku“, druga u , Narodnom 


* Mögen gelehrte Kenner des Kroatisehen einen etwaigen Sprachfehler 
verzeihen ! 

* Jahresbericht und Abhandlungen des Naturwissensch. Verein in Magde- 
burg. 1890. Magdeburg 1891, 316. 


325 


listu“, te je potonja — po svoj prilici radi njezine osobite vri- 
jednosti — preštampana u nekom Zagrebačkom listu. Prva glasi: 
Jedan amerikanski list donosi groznu viest o bo2joj 
skazni: U selu Plato u sjevero amerikanskoj Minezoti živi za- 
„jedno mladi par zakonskih ljudi, imenom Miler. Nedavno do- 
„Sao je u njihovu kuću židovski agent, te je gospodji medju 
„drugimi stvarmi nudio na prodaju i propelo sa Isusom. Go- 
,spodja nije htjela ništa kupiti, a po najmanje sam križ. Nu 
»židov nije se dao iz kuće, već sve to više nudio gospu, da 
»kupi križ. Ona u jadu na to reče: da bi voljela vidjeti u svojoj 
»kući vraga, nego kip Isusa Spasitelja.! Tri tjedna iza toga legla je 
„u krevet i porodila je biće, o kojem se nemože reći da je 
čovjek, zvier ili vrag(???). Kakav je u kući zavladao strah, 
„kad je gospodja zajedno sa mužem opazila ovo novorodjeno 
biće, koje je pokrito po cielom tielu dva palca dugimi četi- 
„njami, malih svietlih očiju, s podpunimi Siljastimi zubmi(?), 
„s čaporastimi prstmi(??), kozjimi nogami(???), s 18 palaca 
„dugim repom (???) i s dvjema kratkima i oštrima rogovima 
„na glavi(???). I ta nakaza skočila je odmah (??) iz kreveta, 
„te se počela verati po svih četirih(?) Za majčino mlieko ne- 
smari, nego traži odpadke po kući i kuhinji i nje ždere (?). 
»Nakaza gleda grozno, grize oko sebe i prieti se svakomu (??), 
„koji bi ju htio ukrotili. Dojkinja (?), kad mu je hljela dati 
„sisati, morala ga s vrčem na tle odrinuti, tako ju je zgrabila 
sta neman, iz koje u istinu gleda pravi vrag(???)?. Sav on- 
„djesnji narod drži, da je to božja kazan za one rieči nesretne 
»majke“. 


Evo druge: 
„Hora je zmijam ove godine. Nazad dana u Vučipoljskom 
„gaju utukoše sjekirom * napadača kravosca sa šest prutaca 


1 Jedva može čovjek vjerovati, da može biti i to ženska glava, koja 
će takova šta izreći, a ne zna se, da li je više ludo ili mrsko. 

* Kadbito mogla biti istina, znale bi nam Amerikanske novine jamačno 
i to javiti, da se je našlo mnogo Amerikanaca, koji bi za tu zvijer od čovjeka, 
pa bio i sam vrag, dali stotine i hiljade da se obogate pokazivanjem još od ni- 
koga nevidjenoga vraga. A napokon bilo bi baš dobro, da se cijeli svijet na 
svoje oči uvjeri o groznoj kazni. 

3 Steta je ubiti nedužnu i upravo koristnu životinju, pa bila i zmija. 


326 


„dug 1 metar i 6 centimetara, debeo ko jak čovjek u bedri.* 
„Ovaj kravosac puno je opasniji,° nego tako zvani susliva 
„u zadarskom primorju. Skače i mota se u kolač, gjisa tri 
,sežnja daleko, i ako grune o ledja ili bok, probija ko kamen. 
sPrekolani ubiše ogromnu zmiju, pod Gredom velike Promine, 
„a lani pod kosom Zvirača. Na Maloj Promini pojavila se gr- 
sdesija od zmije. Neki čoban zavali debeli sušanj okolo aždaje, 
»koja skačuć, zvižduć i motajuć se izgori, a kostur joj ostade 
„mal da ne dva metra dug.“ O sličnih pojavih kod nas, a i 
„dalje još prirodno - zoologiéka nauka nezna ništa.! Gospoda 
sprofesori srednjih zavodah, strogo se drže konzervatizma o 
„pricanju i pojavi ogromnih plazućih, te bacaju u bajke slu- 
»čajne pojave.® Ne bi li bilo častnije po zvanje strukovnih ljudih 
„da barem klasificiraju u koji razred spadaju kravosaci ili ti 
„suslivi?? U nikakvoj zoologiji ni spomena o tomu!“ 1° 


4 To sam i ja čuo pripovijedati (vidi: ,Rad jugoslav. akademije“ Knj. 
XXVII. U Zagrebu 1874. str. 153. [25]), ali nije istina; a eno je n. p. na 1 m. 
i 6 cm. duljine ne moguća takova debljina. 

5 Kako rekoh, nije ni malo opasan. 

6 Lijepe li čobanske bajke! 

7 Sreća da za to nezna, jer bi prestala biti znanost. 

8 Ima ih žalibog, koji ne mare za svoju struku, ali su svakako vrijedni 
pohvale, ako neće širiti praznovjerje i glupost. 

° Talijanski je prirodnjak Aldrovandi opisao još god. 1640. prvi put 
kravosca, od onda pak do danas opisan bi i naslikan mnogo puta. 

10 Izvolite potražiti dotićne knjige prije nego ćete drugi put napisati 
više ludosti, nego što ima ta vaša vijest riječi. S. B. 


327 
NEK ROLOZI. 


Petar Martinović. 


Petar, prozvan Rako Martinović rodio se u Bajicama na 
Cetinju u Crnoj Gori 27. oktobra 1852. Brastvo ili porodica Mar- 
tinovića, ogranak koje je i naš Rako, spominje vladika pjesnik 
Rade u Gorskome Vijencu kao najjunačniju navodeći: ,da se ne 
može poslovat bez pet sinova staroga Martina. Otac Rakov, po- 
kojni pop Krsto Martinović, bijaše čovjek razborit, tih i poštenjak, 
a majka mu i danas živeća ugledna i vrijedna, koja ostavši u 
mladosti udovica, borila se svijema nezgodama, da odhrani u po- 
štenju svoje sinove, koji maleni i nejaki ostadoše bez oca. 

Pošto mu se otac preselio iz Crne Gore u Austriju — Rako 
je svršio dva razreda osnovne škole u Kotoru a ostale u Zadru: 
donju gimnaziju u Zagrebu, a gornju u Zadru, gdje je i polagao 
izpit zrelosti. Sveučilištne nauke iz matematike, fizike i prirodo- 
pisa svršio je u Beču, te bi tamo i osposobljen u matematici i 
fizici za donju, a u prirodopisu za gornju gimnaziju. 

Postao je namjesni učitelj Kotorske gimnazije 3. oktobra 
1575., imenovan stalnim profesorom u istoj 11. septembra 1880. 
U svojoj službi pokazao se vazda tačan, revnostan, trudoljubiv, 
ozbiljan i savjestan te zato bijaše opće uvažen. 

U programu državne velike gimnazije u Kotoru g. 1881.—82. 
napisao je ,Svilarstvo od najstarijih doba do trećega vijeka 
prije Is.“ 

Odobrao je sebi za suprugu vrlu kćer pok. pomorskog ka- 
petana Toma Lipovca Anu, s kojom je imao porod dva sina i 
tri kćeri, koji ostadoše iza njegove smrti nejaka siročad. Umro je 
9./21. aprila 1891. 


Gjuro Sebišanović. 


Sebišanović Gjuro rodio se u Vinkovcima u Slavoniji 19. 
rujna 1852., kamo su mu se djedovi pred zulumom turskim kao 
što hiljada zemljaka mu sklonili. Otac mu umrije, kad je našemu 
Gjuri bilo tri godine, a mati sirotica pripadnica istočne crkve, ši- 
ljaše ga najprije u konfesionalnu narodnu srpsku školu, onda u 
normalku, a od god. 1864.—1872. u gimnaziju. God. te 1872. 
položi Gjuro u rodnom si gradu maturu s odličnim uspjehom. 


328 


Iste godine 1872. u listopadu pošlje ga za onda još c.ikr. vojna 
uprava na zemaljske troškove na sveučilištne nauke u Beč. Iza 
svršena trogodišta marljiva rada javi se 1875. za izpit, a pod- 
jedno ga c. i kr. vojna oblast te godine u listopadu pozove i na- 
mjesti kao namjestnoga učitelja na tadanju c. i kr. veliku realku 
u Rakovcu kraj Karlovca. Tamo izradi i domaće ispitne radnje, 
te već slijedeće godine 1876. u lipnju nakon odlično položenog 
izpita u Beču bude usposobljen za učitelja prirodopisa za gim- 
nazije, a podjedno od kr. zem. vlade imenovan pravim učiteljem 
na istom učevnom zavodu. God. 1879. potvrdjen bi stalno u 
službi učiteljskoj uz naslov profesora. 

Koliko ga je c. i kr. zemaljska vojna oblast a i naša kr. 
zem. vlada kao stručnjaka i učitelja cienila, vidi se od tuda, što 
je od god. 1878. do 1883. bio ispitnim povjerenikom za ispita- 
vanje kandidata gradjanskoga i pučkoga učiteljstva, te za mar 
svoj stekao i god. 1879. pismeno priznanje c. i kr. ratnoga mini- 
starstva u Beču. | 

Za svoga boravka u Rakovcu bijaše od god. 1880. i pri- 
sjednik karlovačkog grč.-iztločno crkvenoga sbora. 

Svojim ustrajnim učiteljskim marom, strukovnim uspješnim 
radom, te društvenom susretljivošću udje i u volju tadanjemu 
školskomu nadzorniku Dr. Uhliùu, te ga na predlog ovoga kr. zem. 
vlada god. 1882. imenova privremenim, a god. 1854. odlukom 
Njeg. c. i kr. apošt. Veličanstva pravim ravnateljem vel. realke 
u Zemunu. 

I tu mu se opetovano prilika desila promicati tvorno kul- 
turne zemaljske interese. Godine naime 1883. ustroji u Zemunu 
trgovački zemaljski srednji zavod. God. 1885. dodje u odbor 
gradski za nadzor obrine škole u Zemunu. Iste godine 1885. 
podje na zemaljske troškove na izložbu u Budimpeštu, da o njoj 
podnese ondje strukovno izvješće. 

Poradi nekih službenih i izvanslužbenih prigovora odstupi 
napokon god. 1887. od ravnateljstva na kr. vel. realci u Ze- 
munu, te ga kr. zem. vlada podjedno u veljači iste godine pri- 
dijeli za profesora na kr. gimnaziju u Varaždin. Koncem god. 
1588. stavi ga u mir, ali ga opet na vlastitu molbu god. 1890. 
pod jesen namjesti kao profesora na kr. real. gimnaziju u Ra- 
kovac, no još prije početka šk. godine stiže ga naprasna smrt, 
malo dana 'iza namještenja. 


329 


Naš se Gjuro god. 1879., iste godine, kad bi stalno u službi 
potvrdjen, oženi s Marijom Femenićevom, učiteljicom u Zagrebu, 
a kćerju umirovljenoga predsjednika kr. sudb. stola, Gjure pl. 
Femenića, sada načelnika u Varašdinu. Ona mu rodi dvoje djece, 
Jelenu i Božidara; no prva umrije u četvrtoj, a sin u trećoj 
godini. 

Nije mjesto ovdje, da se iznese na vidjelo sukromni mu 
život, ali treba istaknuti tu istinu, da se u nagloj mu donekle 
naravi krilo vruće, plemenito srce i prema ženi i prema materi 
i prema djeci i prema drugu. Značajno je upravo za njegovu 
žarku ljubav prema materi ovo: Izprosio djevojku prije no se 
upoznao s potonjom svojom ženom. Imala ona nešto novaca, 
pak htjela, da mu se mati uz novčanu potporu odijeli od sina. 
Ali ujede ga guja — s mjesta ju ostavi. Ne htjede se sinko 
Gjoko od sirotice stare majke otkinuti, koja i dočeka smrt 3 mje- 
seca prije njegove smrti pod njegovim krovom. Smrt djece po- 
trese mu dušu, pa to se očito pokaza u životu mu; od toga 
najme doba nastade za nj upravo koban život, jer je stao više 
zalaziti u družtva i med prijatelje, no nije nikada povrijedio lju- 
bavi prema ženi, koju bi on uvijek pomirljivo prvi susretao, 
ako bi ju u žestini uvrijedio. Kao drug bijaše blag, požrtvovan, 
naročito prema slabim i mladjim pravi otac, vazda spreman da 
sborom i tvorom pomogne. A ne uzmože li pomoći, a on ne 
htjede ni odmoći. Dokazat će mu to jamačno njegovi drugovi, 
kao n. pr. prof. B. i Š. i drugi. Pace i iz zla znao bi dobro iz- 
biti. Sbude se naime jednom, te se jedan njegovih mladjih dru- 
gova teško prema njemu kao ravnatelju ogriješio. Sutradan eto 
ti kajna druga preda nj. ,Pustimo to, brate,“ reći će mu, ,ko- 
liko i jest zlo, ne će nikakovih službenih posljedica biti, ali pod 
taj uvjet, ako više ne oklijevaš položiti ispite svoje, te se pomiriš 
s oteem“. I moj ti mladi jadnik uči te uči, položi ispit, pomiri 
se s otcem, pa sretan čovjek i on s djecom i ženom. 

. Moze biti, da je i taj neki veliki prijateljski i kolegijalni 
obzir — dokaz mekana mu srca — donekle i razlogom bio onim 
svakako službeno opravdanim prigovorima, po kojima je morao 
od ravnateljstva odstupiti, rana, koja mu je podjedala srce, zgoda, 
koja mu je razorila mir u kući, koja je i njemu izmamila mnogu 
gorku, kajnu, tešku suzu, a shrvala i ženu i mater mu od tuge, 
gdje je morala dnevice gledati očajnu borbu sina si za svakdanji 

99 


330 


kukavni zalogaj i opet duševnu mu borbu samim sobom, borbu, 
koja ga konačno shrva upravo onaj čas, kad bi bio morao zva- 
nično ponižen na službovanje krenuti u Rakovac, u mjesto, odakle 
je slavljen sbog svojih vrlina kao ravnatelj osam godina prije 
krenuo u Zemun. 

I kao znanstvenik zaslužuje Sebišanović svako štovanje. Ako 
uzmemo u obzir, da učitelju na srednjem zavodu u opće malo 
vremena preostaje, ako hoće savjestno višiti cielu svoju službu 
da se mnogo bavi znanstvenim iztraživanjem svoje struke, valja 
reći, da je Sebišanović i znanstvenim radom svojim dokazao, da 
je za prirodopis ginuo. Najmilija mu bijaše slast proći u polje, 
u šumu, u prirodu i život joj motriti, ili se opet spustiti na vodu 
ribu pecati. Mogao si ga naći na Dravi, na Savi, na Dunavu, na 
Plitvicama kraj Varaždina, gdje ribu proučava. 

Ako njegovi radovi i ne obsežu teška volumina, a to nisu 
ni mogla biti, ali odaju samostalna, brižna motrioca domaće 
faune i flore. 

Osim toga što se je u dva maha odazvao popularnim pri-. 
rodopisnim radom književnim za društvo sv. Jeronima u Zagrebu, 
ima rada njegova o domaćoj fauni i flori, u školskim izvješćima 
realke u Rakovcu, Zemunu, u Glasniku naravoslovnoga društva 
u Zagrebu, osobito III. i IV. god. Uz to ima u Varaždinskomu 
viestniku i Narodnim Novinama, osobito zadnjih godina, više čla- 
naka često polemičko-didaktične tendencije, koje se vazda odli- 
kuju znanstvenim razlaganjem i lijepom formom jezičnom. 


VIR 


331 


Ispravak. 


Pošto je g. dr. Hinko pl. Hranilović, prof. na kr. vel. realci 
u Zemunu, upozorio privatnim putem predsjedničtvo hrv. narav. 
društva, da pokojni Dragutin Šoštarić nije prvi Hrvat, koji je 
položio izpit za učitelja tjelovježbe, već da je i on zajedno sa 
Šoštarićem i to takodjer s odličnim uspjehom isti dan izpit po- 
ložio, s toga rado izpravljam dotičnu moju izjavu u Sostariéevu 
nekrologu u tom smislu. — Primjećujem ujedno, da time nisam 
ni malo mislio omalovažiti zaslugu g. dra. Hranilovića, koja mu 
bezuvjetno pripada kao svakomu, koji si u ma kojem pravcu 
kulturnoga napredka u Hrvatskoj stiče slavu pionira. 

Meni na prosto nije bilo poznato, da je i g. dr. Hranilović 
upravo isti dan sa Šoštarićem izpit za učitelja tjelovježbe po- 
lagao, pak kako sam se bavio sa životopisom Šoštarića, a znao 
sam, da pred njim nijedan Hrvat toga učinio nije, mogao sam 
gore rečeno uztvrditi, što se time po mojem nazoru ni sada ne 
oprovrgava, već samo time nadopunjuje, da Šoštarić tu svoju 
zaslugu sa g. dr. Hinkom pl. Hranilovićem dieli. 

Ceto 


Kazalo. 


Rasprave 


Brusina S.: Fauna fossile terziaria di Markuševec in Croazia. Con un 


Elenco delle Dreissensidae della Dalmazia, Croazia e Slavonia 
Brusina S.: Pabirci za hrvatsku ihtiologiju i za ribarstvo... . . + 
Car L. Dr.: Glavni tipovi morskih: životinja . ./< 20. ie 01. e 


Damin N.: Iz života pauka Argiope Bruennichi (Scop.) (sa VI. tablicom) 
Gorjanović-Kramberger D. Dr.: Aigialosaurus, eine neue Eidechse aus 
den Kreideschifern der Insel Lesina, mit Riicksicht auf die bereits 
beschriebenen Lacertiden von Comen und Lesina (Mit Taf. II. 
und IVI ie. stade lite RITO ONE 
Kolombatović G.: Blennius Zvonimiri n. sp. 
Nova vrsta babice dalmatinskoga mora (sa V. tablicom) . . . . 
Nuova specie di bavosa dal mare della Dalmazia . . . . . . + 
Kosić B.: Otis tarda, L. u Dubrovačkoj okolini . . . + +. + +... 
Kosić B.: Njeke vijesti o sisavcima Jadranskoga mora kod Dubrovnika 
i okoliđeii sn pitale Delle oa TIL HBO BR a 
Stossich M.: Osservazioni elmintologiche (Con due tavole, I. e IL) 


Različite vijesti. 

Brusina S.: Ispravci i dodatci popisu domaćih ptica. . +... +... 
Brusina S.: Trubljača štetinjava (Triton [Simpulum] olearius L.) iz Za- 
darske. okalice 57 u, er BEE : . 
Brusina S.: Čagalj balkanski (Canis aureus Vione Bale, n. £ a iz 

Slavonije. 40.1, HESS 3 BE II AIAR go s e 
Brusina S.: Najnovije zoološke SOLA Me. 
Haračić A.: La felce dubbia di Lussin piccolo. . +. + ++...» 
Heinz A. Dr.: Scolopendrium hybridum Milde iz Losinja . . . . + - 
Karamata K.: Elementare Abtheilung des Potentiales des Stromes aus 

dem Ohm’schen Gesetz... iL us sa 2 mu E 
Karyprà M.: Japam maar (Zygaena malleus Risso) us 3azapeke OKOJIUHE 
Kišpatić M. Dr.: Pad meteora u Boci Kotorskoj god. 1728. . . . . . + 
Kosić B.: Gragja za Dubrovačku nomenklaturu riba . . . + +... 
Onsea A.: Nova odlika leptira iz Zagrebačke okoline... . +... 
Wolterstorff W.: Žaba skakavica iz Karlovačke okoline . +... +. + + 


N ekrolozi. 


. Petar Martinović ar 2: ea S a ... EOS 
N. V.: Gjuro Sebišanović 


ss 0 .a# se ae e o è o. eu è è @ e esa e “e Ne e eee A E 


Strana. 


113 
221 

1 
211 


74 


107 
110 
289 


298 
64 


307 


314 


316 
324 
320 
311 


310 
319 
317 
307 
319 
323 


327 
327 


331 


Pi è 
HRVATSKO NARAVOSLOVNO DRUSTVO. 
(SOCIETAS HISTORICO-NATURALIS CROATICA.) 


GLASNIK 


HRVATSKOGA 


NARAVOSLOVNOGA DRUSTVA. 


UREDNIK 


Dire Fi BGN 7 


GODINA VIII. — BROJ 1—6. 


SIJEČANJ — PROSINAC. 


i 


lf o 
ISIN A 
Sa 


Zhi 
SA TROSTRUKOM LITOGRAFSKOM TABLICOM I TRI S KE U TEKSTU. 


ZAGREB. 
VLASTNISTVO I NAKLADA DRUŠTVA. 


TISAK C. ALBRECHTA (JOS. WITTASSEK).. 
1895—1896. 


u‘ 


Društvene vijesti. 


I. Imenik članova koncem godine 1895. 
A. Ravnateljstvo. 


Predsjednik: 
S. Brusina, 
profesor u kr. sveučilištu u Zagrebu. 
Potpredsjednik: 


Dr. Antun Heinz, 
profesor u kr. sveučilištu u Zagrebu. 


Tajnik: Blagajnik: 
Oton Kučera, Antun Malčević, 
profesor u kr. realnoj gimnaziji asistent u zoološkom muzeju 
u Zagrebu. ' u Zagrebu. 


Knjižničar: 
Dr. August Langhofer, 


profesor u kr. gornjo-gradskoj gimnaziji, priv. docent 
u kr. sveučilištu u Zagrebu. 


Odbornici: 
Dr. Mijo Kišpatić, Antun Korlević, 
profesor u kr. sveučilištu profesor u kr. gornjo-gradskoj 
u Zagrebu. gimnaziji u Zagrebu. 


Zamjenici: 


Dr. Julije Domac, Dr. Dragutin Gorjanović- 
namj. profesor u kr. sveučilištu Kramberger, 


u Zagrebu. profesor u kr. sveučilištu 
u Zagrebu. 


* Stanje ravnateljstva do 20. studenoga 1895. 


Il 


B. Začasni članovi: 


Blanchard dr. Raphaé], ask medicin. fakul- 
jela 1 “td. : 

Bogdanov Anatole Petrović, sveuč. en 

+ Doderlein dr. Pero, sveuč. profesor pre 
poredne anatomije ; 

Friedel dr. Ernst, gradski ae I zem. 
muzeja grada Berlina 

Horvath dr. Géza de Brezovica, e) en- 
tomološke postaje . î 

+ Pančić dr. Josip, državni Be rotes ve- 
like skole, predsjednik srpske akademije, do- 
pisujući član jugoslavenske akademije znanosti 
i umjetnosti . 

+ Štur Dionis, ravnatelj e. = asian Zavoda 

počastni član jugoslavenske akademije zna- 
nosti i umjetnosti . 


C. Utemeljitelji: 
Grad Karlovac. 
Grad Zagreb. 
Petrovaradinska imovna obćina . 
Prva hrvatska štedionica . 
Trgovačko-obrtnička komora 
Trgovačko-obrtnička komora 


* 
* * 


Banjavčić dr. Ivan, odvjetnik . 

Barač Milutin, ravnat. čistionice mineralnog dla 
+ Danilov dr. Franjo, um. savjetnik e. kr. namjest. 
T Jäger Lovro, veletržac 

Nj. preuzv. Khuen-Hédervar Sil Hora grof 

Dragutin, ban kraljevina Hrv. Slav. i Dalm. 
+ Nj.u. Mihalović Josip, stožernik sv. R. C. nadbisk. 
Nemičić dr. Milan, gradski fizik . 


Paris. 
Moskva. 


Palermo. 
Berlin. | 


Budapesta. 


Beograd. 


Beč. 


Mitrovica. 
Zagreb. 


Osiek. 


Karlovac. 
Rieka. 
Zadar. 
Osiek. 


Zagreb. 


„ 


Karlovac. 


+ Ožegović barun Metel, c. kr. državni savjetnik Hietzing k. Beča 


Pejačević grof Pavao. 
Polić Antun, veletržac 
Posilović dr. Juraj, biskup . 


Podgorač. 
Rieka. 
Senj. 


HI 


T Šest Franjo, ljekarnik . . . koa aru Kantova: 
Vranyczany barun Ljudevit . . . . . . Zagreb. 
20 Žerjavić dr. Juraj, župnik . . . . . . . Mar. Bistrica. 


D.-Rodoviti članovi: 


Amruš dr. Milan, narodni zastupnik. . . Zagreb. 
Auer Rob. Ferdo, trgovac 
Beyer Josip, profesor velike unit gim- 


nazije LE URRA ERE 

Bombelles grof Marko MI i RO PERE Vinice, 
Berellıerof Hugh ae Zadar 
Boroša dr. Stjepan, župnik . . . . . Zagreb. 


Brusina Spiridion, kr. sveučilištni iaia 
Car dr. Lazar, priv. docent kr. sveučilišta . , 
Čakanić dr. Josip, kr. sveučilišni profesor. . Zagreb. 
Deželić Gjuro Stj., gradski senator . 
Domace dr. Julijo, profesor realne gimnazije . 
Dvorak dr. Vinko, kr. sveuč. profesor . . . 5 
Bisenkuth 1. Stiasni, trgovci. 7... 0.2 2.22%: È 
Folnegović Fran, narodni ae RR a È 
Gnezda Antun, trgovac . . . 2 
Gorjanović dr. Dragutin, kr. sveu£. Hrofksar A 
Hasek Cesar, umir. prof. kr. preparandije . È 
Heinz dr. Antun, kr. sveuč. profesor 
Hoić dr. Ivan, prof. kr. vel. gimnazije. . . x 
Hranilović dr. Hinko, profesor kr. gimnazije 
Hržić Antun, profesor kr. realne gimnazije 
Jakopović dr. Bogdan, lieenik . . . . . 3 
Janeček dr. Gustav, kr. sveuč. profesor 


” 


Jurišić Živko, profesor velike skole . . . Beograd. 
Kiss pl. Dragutin . . . . + + | Saulovec k. Varaždina. 
Kišpatić dr. Mijo, sveuč. ei Kr ee Aare 


Korlević Antun, profesor gimnazije ' 
Kosirnik dr. Ivan, primarni liečnik ue 
milosrdnih sestara. . . Li CS AA ERE 
Kosovae Stjepan, vieénik a sto 
Kučera Oton, profesor realne gimnazije 
Langhoffer dr. August, prof. gimnazije 


” 


IV 


Ljubić Šime, umir. ravnatelj arheol. muzeja Starigrad. 


Malžević Antun 2 2 a Eee 

Prukner Josip C., ravnat. slav. stedionice . Osiek. 

Miletić dr. Stjepan pl., intendant nar. en: 
kazaleta: ia Zagreb. 


Mohorovičić dr. CERO doda Ted gimn. 
Muhić dr. Pavao, umir. predstojnik kr. vlad. 

odjela za bogoštovje i nastavu . . . . . Zagreb. 
Muzler Josip, umirov. podZupan . . . , -. ž 
Radošević Mijo, šumarnik 


9 


Pavlović P. S., profesor gimnazije . . . . Beograd. 
Pavičić Pero, lučki kapetan . . . . . . Spljet. 
Popović Oton, posjednik... > Brod n./S. 
Rakovac dr. Ladislav, umirov. tajnik La zem. 

slade;“ 00. Zagreb. 
Ruvarae Lazar, Dad a ma sot dal 

morice““. .. ; 
Rusnov Antun, Pid jeme Bagni sori ; 

Šandor Franjo, profesor kr. vel. realne gim- k 

nazije šao: | 
Senoa Milan, i atea lai al gimnazije 3 
Štambuk dr. Ivan, obćinski lieénik . . . . Jelsa. 
Torbar Josip, umir. ravn. kr. vel. realke . . Zagreb. 
Turčić Luka; župnik 8. 2.04 0 0 PE 
Turković Petar, posjednik . . . . . . . Zagreb. 
Vitezié dr: Dinko.“)* -- 0 M a 
Vranyezany barun Gjuro . .‘. . . . . Rieka. 
Vrbanić Mijo, šumarski nadzornik . . . . Zagreb. 


58 


Wiekerhauser dr. Franjo, primarni liečnik bol- 
nice milosrdnih sestara 

Winkler dr. Eugen, liečnik ' 

Zahradnik dr. Dragutin, sveuč. profesor Za 

Zee Miloš, urednik „Nar. Nov. i nar. zastupnik 


* 
* * 


Dubrovnik. Domorodni muzej. 

Gospić. Kr. velika gimnazija. 

Ivanić grad. Gradsko poglavarstvo. 
Križevac. Kr. gospodarsko i šumarsko učilište. 


Mitrovica. Hrvatska škola. 
Osiek. Kr. vel. gimnazija. 
Rieka. Kr. vel. gimnazija. 
Senj. Trgovačko-obrtnička komora. 
Spljet. C. i kr. gimnazija. 
Valpovo. Čitaonica. 
Vinkovci. Kr. vel. gimnazija. 
Zadar. C. kr. realka. 
Zagreb. Kr. vel. gimnazija. 

5 Kr. realna gimnazija. 

15 5 Kr. učiteljska škola. 


II. Iz glavne skupštine od 9. prosinca 1894. 


Predsjednik društva profesor gosp. S. Brusina pozvao je čla- 
nove društva za 9. prosinca 1894. na skupštinu, u koju je došlo 
u svem 17 članova. Posto je prema S 38. prisutan dovoljan broj 
članova, otvara predsjednik društva profesor S. Brusina skup- 
štinu s izjavom, da je pozvao članove u konferenciju, u kojoj bi 
se imalo odlučiti o dalnjem opstanku društva, jer je rad društva 
u zadnje dvije godine jenjao. Razloživši u kratko i materijalno 
stanje društva, pita skupštinu : ima li društvo dalje opstajati ili 
ne. Na to je član Oton Kučera predložio, da se skupština izrazi 
za dalnji opstanak društva. Nakon duže debate, u koju su utjecali 
gotovo svi prisutni članovi, primljen je zaključak, da se ova kon- 
fetencija konstituira kao redovita glavna skupština družtva, sazvana 
prema $ 38. pravila. Predsjednik profesor _ S. Brusina predloži 
skupštini za bilježnika prof. Otona Kučeru, što je skupština i pri- 
mila, pa stavlja na dnevni red izbor novoga ravnateljstva, jer je 
ravnateljstvo, izabrano g. 1892., izgubilo, što smrću, što istupom 
više svojih članova, pa polaže svoju čast u ruke skupštine. Pre- 
dano je u svem 16 glasovnica sa ovim rezultatom : 

Predsjednikom izabran je ponovno profesor S. Brusina, a u 
ravnateljstvo izabrana su ova gospoda : 

prof. dr. I. Domac. 
Gorjanović-Kramberger. 
. Heinz. 
. Kispatic. 
. Korlević. 


=” bo] 


» N 


bb} » 


>=» 


VI 


profe #0; Knee 
„ dr. A. Langhoffer. 
asist. Antun Malčević. 
Novom ravnateljstvu prepušta skupština, da traži sredstva i 
načine, kako bi se društvo opet podiglo. Tim je zaključena glavna 
skupština. 


Ill. Iz sjednica ravnateljstva. 


Novo izabrano ravnateljstvo držalo je u svem 8 sjednica i 
to: 9. prosinca 1894., 16. prosinca 1894., 24. ožujka 1895., 11. stu- 
dena 1895., 24. studena 1895., 28. studena 1895., 6. prosinca 1855. 
i 29. prosinca 1895. 

U prvoj se je sjednici ravnateljstvo konstituiralo, kako je gore 
navedeno i izabralo svoga predsjednika S. Brusinu zastupnikom 
društva u zemaljskom izložbenom odboru za Budimpeštansku iz- 
ložbu g. 1896. 

U drugoj sjednici zaključilo je ravnateljstvo mimo ino, 1) da 
se zahvali vis. kr. zemalj. vladi za podporu od 600 for. u svrhu 
dalnjega izdavadja ,Glasnika“, 2) izdalo ovu okružnicu: 

P. n. gospodine! 

Ravnateljstvo hrv. naravoslovnog društva javlja ovim svojim 
članovima, da će god. 1895. društvo nastaviti izdavanje svoga or- | 
gana ,Glasnika“ u dosadašnjem obliku, a bude li dosta odziva sa 
strane pisaca i prijatelja prirodne nauke, odvažit će se društvo i 
na to, da izdaje popularni mjesečnik prirodne nauke za hrvatski 
narod. Umoljavaju se s toga svi dosadanji članovi društva, da bi 
imali dobrotu svoju članarinu (6 for. na godinu) za g. 1895. po- 
slati ravno blagajniku društva g. Antunu Malčeviću u Za- 
grebu (Narodni zoološki muzej), koji će svakoga člana posebno 
pozvati na uplatu članarine. 

Prijatelje pako prirodne nauke po hrvatskom narodu moli 
ravnatejlstvo, da bi društvu u što većem broju pristupili kao re- 
doviti članovi sa godišnjim prinosom od 6 for., nebi li društvo što 
prije moglo pristupiti k izvodjenju svoje druge veoma važne za- 
daće: širiti i popularizovati prirodnu nauku u hrvatskom narodu 
po svojem mjesečniku. 

Napokon moli ravnateljstvo one članove društva, koji su od 
god. 1886. do god. 1892. zaostali s uplatom članarine, da bi se 


VII 


odazvali pozivu blagajnika, koji će svakomu članu javiti, za koliko 
je u plaćanju članarine zaostao. 

Uprava je društva uz pomoć stručnjaka učinila, što je mogla, 
izdavši za ovih 8 godina, što društvo obstoji, seriju od 7 knjiga, 
koje se nemoraju stiditi ni jedne slične publikacije u drugih na- 
roda. Bit će do članova društva i do prijatelja prirodne nauke u 
Hrvatskoj, da svojom materijalnom podporom osjeguraju dalnji za 
hrvatski narod častni rad društva u dosadanjem smjeru i da otvore 
vrela za razširenje društvenoga rada u iztaknutom smjeru. 

Ravnateljstvo hrv. naravoslovnog društva : 

Predsjednik : Tajnik : 

S. Brusina. Prof. Oton Kučera. 

3) razpravljalo je o predlogu tajnikovom ,hrv. naravoslovnog 
društva“, da se uzporedo uz dosadanji ,Glasnik“ izdaje popularni 
mjesečnik, sveukupne prirodne nauke, koji bi članove redovno u 
essais-jima i kratkim vijestima, pisanim zanimljivo i razumljivo, iz- 
vješćivao o interesantnim iztraZivanjima i rezultatima prirodne 
nauke. Zagovara ovaj predlog najprije uz poziv na društvena pra- 
vila, po kojima je društvu takodjer svrha popularizovanje prirodne 
nauke, a da se to uspješnije nego do sada učini drži, da je naj- 
shodniji način izdavanje posebne redovne publikacije. Nada se od 
toga koraka i procvatu društva, koje bi po njegovu mnienju do- 
bilo više članova, a i napokon drži, da bi ovaj organ budio i širio 
ljubav za prirodnu nauku u hrv. narodu, a tim ujedno radio za 
podmladak prirodoslovaca u Hrvatskoj. Proti predlogu govori ob- 
širno predsjednik Brusina iztičući, da se u principu s njim slaže. 
Njegovi su glavni razlozi proti predlogu: 1) potreba naučnoga 
društvenoga organa kaki je ,Glasnik“, u kojem je i popularnih 
članaka. 2) interes publike za društvo postoji i bez pop. lista, i 
ako je broj članova znatno pao, kriva je uprava sa blagajnom. 
3) društvo treba nuždno ,Glasnik“ radi zamjene sa drugim dru- 
štvima. 4) mi nemamo ni pisaca ni novaca za ovakov list u Hr- 
vatskoj. 5) ovakov organ, kaki je ,Glasnik“ imadu sva prirodosl. 
društva, samo bi bila nuždna bibliografija u njem. 6) na primjer 
Magjara, koje je spomenuo predlagatelj, da se ne smijemo pozi-' 
vati, jer oni imadu cieli štab učenjaka i mnogo novaca. S tih raz- 
loga drži, da će biti bolje, ako ostanemo kod organa društva, kaki 
je sad i izjavljuje se konačno proti predlogu. — U debati o tom 
predlogu ističe i Kišpatić bojazan, da nećemo moći naći pisaca, 


VIII 


pak da će organ zapeti. Iza duže debate, u koju su još utjecali 
Heinz i Langhoffer, odgadja ravnateljstvo zaključak o,tom, pred: 
logu na kasnije vrieme, kad bude mogao predlagatelj izvjestiti o 
vjerojatnom uspjehu njegovom. 

U trećoj sjednici ravn. od 24. ožujka 1895. Bibliotekar Lang- 
hoffer izvješćuje, da je sastavio popis. svih publikacija, koje društvu 
manjkaju. — Ravnateljstvo zaključuje, da se štampaju dva, cir- 
kulara na francuskom i njemačkom jeziku, na istom arku, s kojima 
će se umoliti. dotična društva, da pošalju hrv, nar, društvu svoje, 
publikacije, što mu manjkaju, a ujedno će se umoliti, da jave, što 
njima manjka od naših publikacija. 

Cirkulari su štampani pod br. 404. 

Blagajnik Malčević izvješćuje, da je blagajničke knjige pomno 
pregledao i na novo uredio. Po tom je: 

temeljna glavnica društva. . . . . . . 2860:43:fl 

ručna blagajna ima . . «0a; 7. 40:05 
od toga 400 fl. uloženo kod I. BAR šte ooo a 5405 fl. u go- 
tovom. Iz prošlih je godina zaostala članarina u ukupnom. iznosu 
od ‚1440 fl., a zaostalo je u plaćanju u svem 95 članova. Godine 
1895. unišlo je do 24. ožujka u svem 27:18 fl., a izdano je do 
toga dana 8:61 fl. — U raspravi o zaostaloj članarini zaključuje rav- 
nateljstvo, da se štampa posebni cirkular, u kojem se pozivaju 
članovi, da kako mogu, uplate zaostalu članarinu. 


U četvrtoj sjednici ravn. od 11. stud. 1895. Blagajnik izvje- 
šćuje o stanju blagajne. Ukupna je imovina društva 2860:69: fl. a 
gotovom ima 705'82 fl. — Među izdacima je najveća svota od 
158:80 fl. za VI. svezak. , Glasnika“ za g. 1891. 

a) Izdavanje će se ,Glasnika“ nastaviti i godine 1896. u dosa- 
danjem obliku prema materijalu, koji će biti na .dispozieiju. 

b) Ravnateljstvo zaključuje (sa svima glasovima prisutnih 7, 
članova), da se bezuvjetno do konca ove godine izda VIII. knjiga 
,» Glasnika“ sa minimalnim brojem od 6 araka. Neka se štampaju | 
sve radnje, koje su tu,a nije li ih dosta, neka se umole gg. Lang- 
hofferi Hranilović, da odstupe svoja nastupna predavanja. Ako je 
g. urednik ,Glasnika“ svojim zvaniénim poslom možda preobte- 
rećen, neka si nađe u dogovoru sa ravnateljstvom zamjenika za. 
ovaj put. — Prijedlog je primljen jednoglasno bez debate. 

Dalje: Tajnik Kučera opet iznosi prijedlog, da se pokuša 
izdavanje popularnog ilustrovanog časopisa u 6, sveščića. Nakon. 


IX 


obrazloženja: poduže debate glasovalo se je o tome prijedlogu, te 
bje zaključeno, da će se u mjesecu prosincu sazvati glavna skup- 
ština, u kojoj neka predlagač iznese svoj prijedlog glede izdavanja 
druge društvene publikacije. 

U petoj sjednici od 24. stud. 1895. priopćuje podpredsjednik, 
da je predsjednik. predao demisiju i da polaže čast u ruke pod- 
predsjednika. Demislja ne bje primljena, nego bje zaključeno ve- 
ćinom glasova, da se nek onda primi, ako predsjednik na ponovni 
poziv ne bi htjeo doći u sjednicu. 

U VI. sjednici od 28. stud. 1895. priope. podpredsjednik, da 
je predsjednik ostao pri demisiji svojoj, na što bje zaključeno, da 
sve društvene poslove do glavne skupštine vodi podpredsjednik, 
kojemu se ujedno povjerava redakcija VIII. knjige ,Glasnika“. Isto- 
dobno bje predloženo i prijedlog jednoglasno primljen, da se dosa- 
sadanjem predsjedniku društva izrazuje ravnateljstvo u ime društva 
potpuno priznanje i duboku zahvalnost za njegov dojakosnji rad 
u korist društva, pun moralnih i materijalnih žrtava za društvo. 
Ova se zahvalnost ima ubilježiti u zapisnik ove sjednice i pismeno 
javiti velemožnomu gospodinu REN predsjedniku drustva 
profesoru S. Brusini. 

U sedmoj sjednici ravn. od 6. prosinca 1895. priopćuje tajnik 
da je VIII. knjiga ,Glasnika“ u štampi. 

U osmoj sjednici od 29. prosinca 1895. izjavljuju Heinz i 
Domac, da su preuzeli društveni imetak od bivšeg. predsjednika. 
Dalje predlaže ravnateljstvo, da se u glavnoj skupštini prof Brusina 
predloži začasnim članom u znak priznanja njegovih velikih za- 
sluge oko osnivanja i vođenja društva tolike godine. 


VI. Iz glavnih skupština, 


Prva glavna skupština sazvana bje za 31. prosinca 1895., nego 
budući, da se nije sastao dovoljan broj članova, ova se skupština 
nije mogla držati, te je sazvana druga redovita glavna skupština 
na dan 6. siječnja 1896. 

Pošto se je kod glavne skupštine dne 6. siječnja 1896. sa- 
brao dovoljan broj članova, to bje ista otvorena po potpredsjedniku 
Dru. A. Heinzu, koji je pozdravio članove s ovim govorom: 

Ima za pravo ravnih trideset godina, da se je u nas po- 
taknula misao ob osnutku društva prirodoslovaca. Iznjeo ju je 


x 


prvi na javu prof. gimn. senjske Viktor Mihailović. U programu 
toga zavoda za škol. god. 1864—65. objelodanio je raspravicu s 
natpisom: „Ein Wort an die Naturfreunde unseres Vaterlandes.“ 
U tome je člančiću živo pregnuo uvjeriti čitaoca i čitavi narod 
hrvatski, kako bi od prijeke potrebe bilo, da se zasnuje društvo 
hrvatskih prirodnjaka i kakovo bi široko, a sa svim slabo obrađeno 
polje blagotvornoga rada čekalo članove takoga društva u našoj 
domovini. Među tim Mihailovićeve su riječi ostale u onaj par glas 
vapijućega. Do osnutka društva, kako svi znamo, ipak ne dođe. 

Valjda već u isto vrijeme, a sa svim sjegurno malo godina 
poslije znamenite izjave Mihailovićeve, svojski je oko oživotvorenja 
ideje ob osnutku prirodoslovnoga društva stao raditi i u bijelome 
Zagrebu muž, kojemu je naše društvo u prvome redu puno hvale 
dužno, na ime prof. S. Brusina. Stupivši, kako sam pripovijeda 
(Glasnik I. god. str. 4 i dalje), na čelo naravosl. odsjeku narodn. 
muzeja početkom g. 1868., uvidio je, da mu ima jedna od naj- 
prječih briga biti, ,da se utemelji društvo hrvatskih prirodoslovaca, 
koji će svojim radom i zavodu biti u pomoć, i pospjeSivati raz- 
vitak ovih toli zanemarenih struka u našem narodu“. Koliko je 
Brusina od g. 1867. ovamo sistemaliéki pregnuo, da u život pri- 
vede prirodoslovno društvo, kako je za tu ideju nastojao oduševiti 
i kako je faktično oduševio lijepu kitu tadašnjih prirodnjaka i 
prijatelja prirode, razabira se iz njegovih riječi u gore citiranom 
članku ,o postanku hrv. nar. društva“. 

I zbilja, činjaše se, da je g. 1869. svanulo sretno proljeće. 
Činilo se, da su ponajteže zaprijeke svladane. Svakako bijaše sve 
tako pripravljeno i dobro promišljeno, da je opravdan bio za- 
ključak, što ga je na 4. travnja 1869. stvorilo kolo uglednih mu- 
ževa sa Brusinom u sredini, da se na ime osnuje ,Jugosl. pri- 
rodoslovno društvo“, koje bi bilo imalo izdavati i posebno društveno 
glasilo. — Među tim stvar i opet zape, a čini se, žalibože, jedino 
poradi nedostatne reklame, kojom se pregaoci dobre stvari hotice 
nehtjedoše poslužiti, držeći, da je ideja sama u sebi tako dobra, 
da reklame ne treba. Ta je misao sjegurno bila opravdana, ali 
koje koristi, kad do osnutka društva ipak ne dođe. 

I tako prolažaše jedna godina za drugom, prođe čitavi de- 
cenij, a bome i polovina drugoga. Brusina među tim ideju nije 
napustio, radio je za nju, gdje god je mogao i kako je najbolje 
znao, iznosio ju pred najkompetentnijim forumima na javu, sa- 


XI 


birao joj prijatelja, pribirao marljivo materijala, da narodu hr- 
vatskomu dokaže potrebu društva i posebnoga društvenoga glasila. 

I evo tek po izminuću triju lustara, računajući od prvoga 
pokusa, koji se je g. 1869. izjalovio, hrv. je naravosl. društvo, bez 
sumnje u prvom redu zaslugom Brusininom, privedeno u život. 
Koliko nas je stručnjaka i prijatelja ideje bilo, mi smo Brusinu u 
nastojanju njegovu poduprli, kako smo najbolje znali i mogli, a 
na pose budi slava i hvala izrečena i onim našim suradnicima oko 
oživotvorenja ideje, koji su među tim, od nas i od čitavoga na- 
roda hrvatskoga neprežaljeni, legli na počinak vječni. Slava na- 
pose našemu prvomu potpredsjedn. pok. Dru. Gj. Pilaru, prvomu 
tajniku Dru. Vatr. Horvatu, prvome odborniku i poznijemu bla- 
gajniku Ignj. Bartuliću, odborsk. zamjeniku Drag. Šoštariću. 

Bijaše na 21. kolovoza 1885., kadno se prvi put sastadosmo 
i privremeno konstituirasmo. Prihvatismo s malenim preinakama 
osnovu pravila, koju je Brusina već od 1878. imao izrađenu. Vis. 
nam je vlada potvrdila pravila u studenome, a prvu smo glavnu 
skupštinu imali 27. prosinca 1885. To je onaj historijski 
znamenit dan, na koji je ,hrv. naravosl. društvo“ prvi put discri- 
mina stupilo u život. 

Mi po tome danas — s neznatnim zakašnjenjem od nekoliko 
dana, nego svakako intra octavam — slavimo deseti rođendan 
našega društva, a ta me je desetgodišnjica njegova opstanka po- 
nukala, da vas i ovom zgodom s malo riječi sjetim historije nje- 
gova postanja, koju je među tim najkompetentnije pero Brusinino 
nazad 10 godina u I. svesci Glasnika puno opširnije i puno točnije 
već prikazalo. 

Rad se društva tijekom ovoga decenija zrcali najljepše u 
njegovim publikacijama, u ,Glasniku“. Sedam lijepih svezaka, ka- 
kovih se ne bi trebalo stiditi ni koje slično društvo, svjedoči, da 
smo radili, kako smo najbolje znali, da smo shvatili prvu zadaću 
društva, šireći zdrav nauk u hrvatskome narodu. I osma je knjiga 
gotova, te će za koji dan biti u vašim rukama. O njoj izvijestit 
će g. tajnik. Meni budi dozvoljeno, da samo spomenem, da prvih 
sedam knjiga sadrže malo ne stotinu (mislim 97) ovećih originalnih 
naučnih rasprava s lijepim brojem litografickih tablica. K tome 
pridolazi velik broj manjih crtica, sitnih vijesti, bibliografičkih pri- 
loga, nekrologa ete., da ni ne spominjem izvještaje o glavnim našim 
skupštinama, različne druge objave ravnateljstva i slično. — Javna 


XII 


popularna predavanja, kojih je u početku života družtvenoga dosta 
bilo, prestadoše žalibože, premda ne bih znao ni sam reći zašto. 
Na posljetku dozvolite mi još jednu riječ. Ja sam hotice u glavnim 
crtama prikazao historiju društva našega, iz koje najjasnije proiz- 
lazi, da si je po osnutak i po desetgodišnji zdrav život društva 
stekao ponajvećih zasluga g. S. Brusina. Ja držim, da je svečani 
ovaj momenat, u kome slavimo desetgodišnjicu društva, najshodniji, 
da se, koliko možemo, zahvalno sjetimo Brusininih zasluga, da se 
prvome pregaocu oko plemenite naše stvari, kako najbolje možemo 
odužimo. Poradi toga dozvolite mi, da pred Vas iznesem prijedlog, 
da biste izvoljeli, zahvalno priznavajući zasluge toga muža po 
društvo, imenovati ga začasnim članom. 

Podpredsjednik nadovezujući na svoj govor, predlaže skup- 
štini prijedlog ravnateljstva, da se bivši predsjednik društva prof. 
5. Brusina imenuje začasnim članom društva. 

Prof. S. Brusina moli skupštinu, da od toga odustane, isti- 
čući, da nije on sam radio za društvo, da se ne smatra zaslužnijim 
nego što su drugi domaći prirodnjaci, a da je ta čast poglavito 
namijenjena stranim stručnjacima, dok društvo treba redovnih 
članova. Gosp. Muzler predlaže izbor per acclamationem. Skupština 
glasuje po $. 39. b. tajno, i prof. Brusina izabran je po tome 
jednoglasno začasnim članom društva. 

Iza toga čita tajnik svoje izvješće. 

Izvješće 
tajnika hrv. naravosl. društva za god. 1895. 
Slavna skupštino! 

Prema $. 59. društvenih pravila čast mi je izvijestiti glavnu 
skupštinu o radu ravnateljstva u godini 1899. 

Nakon dvogodišnje stanke sazvao je bivši predsjednik društva 
g. profesor Spiridion Brusina članove društva dne 9. prosinca 1894. 
u konferenciju, u kojoj se imalo odlučiti o daljnjem obstanku 
ovoga društva, jer mu je rad bio posvema jenjao u zadnje dvije 
godine: broj je članova znatno pao, zadnje se dvije godine nije: 
ni kupila članarina, a društvo nije izdalo ništa dalje od VII. knjige 
svoga ,Glasnika“. Nakon živahne debate o tom pitanju, u koju 
su utjecali gotovo svi prisutni članovi društva, zaključi konferen- 
cija, da se konstituira kao redovita glavna skupština društva, koje 
i dalje ima obstajati i pristupi izboru novoga ravnateljstva na 3 
godine, kojemu bi bila glavna zadaća, da smisli načine, kako bi 


XIII 


društveni rad opet oživjeo a društvo se opet podiglo. Predsjed- 
nikom je društva ponovno izabran dosadašnji predsjednik od 
osnutka društva prof. S. Brusina, a u ravnateljstvo izabrana 
su gg. Domac, Gorjanović, Heinz, Kišpatić, Korlević, Kučera, Lang- 
hoffer i Malčević. U svojoj prvoj se je sjednici od istoga dana 
ravnateljstvo konstituiralo izabravši podpredsjednikom g. prof. Dr. 
Antuna Heinza, tajnikom prof. Otona Kučeru, blagajnikom asi- 
stenta Antuna Malčevića, knjižničarom prof. Dr. Aug. Langhoffera, 
odbornicima: prof. Dr. M. Kišpatića i prof. A. Korlevića, a za- 
mjenicima: prof. Dr. Gorjanovića i prof. Dr. Domca. 

Stanje je društva bilo, kad je novo ravnateljstvo preuzelo 
upravu, smije se reći dosta nepovoljno, što proizlazi već iz toga, 
da je predsjednik društva, koji ga je vodio od osnutka njegovoga, 
u konferenciji obnašao staviti pitanje o daljnjoj njegovoj eksisten- 
ciji. Prva je dakle zadaća bila novomu ravnateljstvu, da točno 
konstatira stanje društvenoga imetka i društvene biblioteke, pa da 
onda smišlja načine, kako bi se društvo ponovno podiglo. U tu 
se je svrhu ravnateljstvo u svem 8 put sastalo u ee o ko- 
jima mi je čast ovo izvjestiti: 

U sjedniei od 16. prosinca 1894. umolilo je ravnateljstvo 
knjižničara Dra. Aug. Langhoffera, da sastavi popis svih knjiga, 
što ih ima prilično velika i puno vrijedna biblioteka društvena, 
jer takovog popisa do sada nije ni bilo. Knjižničar je velikim 
trudom inventar knjižnice sastavio, pri čem je izišla na javu činje- 
nica, da su publikacije zadnjih godina dolazile veoma neuredno, 
jamačno s toga, što dotična društva nijesu redovno primala 
» Glasnika“. Da kompletira biblioteku, zaključilo je ravnateljstvo 
posebnim francuskim i njemačkim okružnicama upitati sva društva, 
koje im knjige ,Glasnika“ manjkaju i umoliti ih, da pošalju svoje 
zaostale publikacije. Ovakovih je okruZnica do danas razaslano 53, 
a jamačno će ih se još toliko razaslati. Tečajem godine 1896. do- 
vršiti će se taj zamašni posao i ravnateljstvo će moći u ,Glasniku“ 
za g. 1896. štampati inventar nadopunjene knjižnice društvene, 
kako bi se mogli s njome služiti i izvanji članovi društva. 

Još mnogo većim trudom uredio je novi blagajnik g. Antun 
Malčević odnošaje društvene blagajne. U sjednici SA od 
24. ožujka 1895. mogao je napokon javiti, da je sastavio posvema 
nove blagajničke knjige, da je pregledao i uredio sve račune, te 
je po tom imetak društva bio: 


temeljna glavnica . . . . 2860 f. 43 nè. 
ručna blagajna ima <.<... 4541.05 22 


3514 f. 48 né. 


U toj je svoti i potpora visoke kr. zemaljske vlade od 600 f., 
koju je društvo primilo g. 1894. u svrhu daljega izdavanja ,Gla- 
snika“. Za ovu se je potporu ravnateljstvo zahvalilo vis. vladi po- 
sebnim pismom, nu mislim, da mi je dužnost ovu hvalu ponoviti 
u ime cijeloga društva u ovoj svečanoj zgodi. Najžalostnija strana 
blagajnikovog izvješća bili su nerazmjerno veliki zaostatci člana- 
rine od prošlih godina. Ništa manje nego 95 članova zaostalo je 
u prošlim godinama plaćanjem svoje članarine u ukupnom iznosu 
od 1440 for. 


Ravnateljstvo odluči posebnom okružnicom svakoga pozvati, 
da zaostalu članarinu bar u obrocima isplati i blagajnik je doista 
19 takovih okružnica razaslao. Uspjeh je bio veoma slab: do 11. 
studenoga 1895. primio je blagajnik od zagrebačkih članova u ime 
zaostale članarine (a za g. 1893. i 1894. se nije ništa iskalo, jer 
članovi nisu primili ,Glasnika“) samo 21 for., a od izvanjih 12 f. 


Pošto je ravnateljstvo zaključilo, da će godine 1895. nastaviti 
izdavanje ,Glasnika“, pozvalo je putem novina sve dosadanje čla- 
nove na uplatu članarine okruZnicom za g. 1895. 


Osim toga poslao je blagajnik svakomu članu posebice poziv, 
da plati članarinu za god. 1895. uz obećanje, da će društvo ove 
godine dalje izdavati ,Glasnik“. Tu je ravnateljstvo bilo bolje 
sreće. Do danas prijavilo se je 74 redovitih članova za g. 1895. 
i uplatili su potpuno svoj godišnji prinos. Prema tomu ima društvo 
koncem ove godine: Začasnih članova 7, utemeljitelja (živih) 15, 
redovitih članova 73. Ukupno 95 čl. Ovaj se uspjeh može nazvati 
veoma povoljnim, ako se uzme na um, da društvo dvije godine 
nije ništa izdalo i da se nije 2 godine ništa uplaćivalo. Znak je 
to jasan, da u hrvatskom narodu obstoji želja, da živi ovo društvo 
i da se dalje razvija. Hvala s toga svima, koji društvo pomogoše 
u ovim teškim prilikama uzdržati! Najpreča je po tom bila duž- 
nost ravnateljstva, da iskupi zadanu riječ, pa da preda članovima 
za g. 1899. na ruke VIII. knjigu „Glasnika“, posto je g. urednik 
»Glasnika“ prof. Brusina izjavio u sjednici od 24. ožujka, da će 
nova knjiga ,Glasnika“ u listopadu u štampu. U svojoj sjednici 
od 11. studenoga 1895. zaključilo je ravnateljstvo ponovno, da se 


XV 


bezuvjetno do konca ove godine izda VIII. knjiga ,Glasnika“, pa 
ako je urednik preobterećen zvaničnim poslom, neka si za ovaj 
put u dogovoru sa ravnateljstvom nađe zamjenika. Međutim je g. 
predsjednik i urednik ,Glasnika“ pismom od 15. studenoga po- 
ložio svoju čast u ruke podpredsjednika. Pošto se g. predsjednik 
nije dao skloniti, da odustane od svoje demisije, primilo je ravna- 
teljstvo u svojoj sjednici od 28. studenoga konačno ostavku g. 
predsjednika, zahvalivši mu se za dosadanji rad u korist društva 
ovim pismom : 

Velemožni gospodine! Ravnateljstvo hrv. nar. društva u Za- 
grebu primilo je u svojoj sjednici od 27. studena 1895. definitivno 
Vašu demisiju sa sažaljenjem na znanje. Ujedno je ravnateljstvo 
jednoglasno zaključilo, da se u zapisniku izrazi Vašoj Velemožnosti 
u ime cijeloga društva potpuno priznanje i duboka zahvalnost 
društva za dojakošnji mnogogodišnji rad u korist društva, pun 
moralnih i materijalnih žrtava. 

Preugodna nam je dužnost, dojaviti Vašoj Velemožnosti ovaj 
zaključak ravnateljstva. 


Podjedno je ravnateljstvo upravu društva i redakciju ,Glas- 
nika“ predalo u ruke g. potpredsjednika Dra. Heinza, koji će u 
ime društva preuzeti od Vaše velemožnosti imovinu, pečat i spise 
društvene. 


Dozvolite, da Vam, velemožni gospodine, i ovom prilikom 
izrazimo naše najdublje poštovanje. 


U Zagrebu dne 29. studena 1895. 


Ravnateljstvo hrv. naravosl. društva: 
Potpredsjednik : Tajnik : 
Dr. Heinz. Oton Kučera. 


Upravu je društva ravnateljstvo predalo do glavne skupštine | 
u ruke g. potpredsjednika i njemu povjerilo redakciju VIII. knjige 
» Glasnika“. Tim se je izdanje VII. knjige , Glasnika“ nešto zateglo 
i ravnateljstvo ne može danas predložiti, kako je željelo, gotovu 
VIII. knjigu ,Glasnika“, ali sam sretan, što mogu javiti slavnoj 
skupštini, da se „Glasnik* doštampava i da će mu biti ovo sa- 
držaj: 1. ,Kr. botanički vrt u Zagrebu“ od prof. Dra. A. Heinza 
(sa 1 tablom); 2. ,Oblik zemlje.“ Prilog historiji geografije. I. dio 
od prof. Dra. H. Hranilovića; 3. „O socijalnih odnošajih kukaca.“ 


XVI 


Pokusno predavanje za habilitaciju u kr. sveučilištu od Dra. A. 
Langhoffera; 4. ,Ueber eine neue Elektrophormaschine von Prof. 
V. Pavlat.“ Mitgeteilt von Prof. O. Kučera (sa 3 slike); 5. ,Mo- 
trenje ptica u okolici osječkoj g. 1893., 1894. i 1895.“ od stud. 
phil. Rčsslera; 6. ,Dizanje i padanje kontinenata.“ Pokusno 'pre- 
davanje u sveč. od prof. Dra. H. Hranilovica; 7. ,Gongeria Partsch 
i Dreissensia van Beneden nisu jedan te isti rod“ od prof. P. S. 
Pavlovića u Beogradu ; 8. ,Ihtijološko-erpetološke bilješke“ od prof. M. 
Katurića ; 9. „Sphargis coriacea u jadranskom moru“ (hrv. i talijan. 
rasprava) od prof. B. Kosića; 10. ,Copepodni plankton iz jadran- 
skoga mora“ od Dra. Lazara Cara. — II Različne bilješke: 1. Eine 
neue Methode zur Prifung org. Subst. auf Chlor, Brom und Jod 
od prof. Dra. Domca. 2. Kalcijev karbid i acetylen od F. Goglie. 
3. Otiorhynchus gemmatus und seine Varietàten von A. Onsea. 
4. Dva znamenita: obreta: argon i helium od ©. Kučere. — III. 
Društvene vijesti. 

Tečajem mjeseca siječnja 1896. imat će članovi i sva društva, 
s kojima zamjenjujemo publikacije, knjigu u rukama. Hvala svim 
stručnjacima, koji svojim perom okitiše ovu knjigu našega organa, 
ali neka nađe mjesta i usrdna molba, da ga podupru i u buduće 
budi originalnim raspravama, budi prenosima svojih hrvatski štam- 
panih rasprava u koji drugi kulturni jezik, kako bi njihove radnje 
bile pristupnije stručnjacima drugih naroda, kojima u obilnoj mjeri 
u ruke dolazi naš ,Glasnik“. 

Još je jedno pitanje ponovno pretresalo ravnateljstvo u svojim 
ovogodišnjim sjednicama. U sjednici od 16. prosinca 18/4. pred- 
ložio je tajnik O, Kučera, da bi društvo pristupilo izdavanju još 
jedne redovite publikacije, a to je: popularni ilustrovani mjesečnik 
za sveukupnu prirodnu nauku, koji bi članove redovito u essai-jima 
i kratkim bilješkama, pisanim zanimljivo i razumljivo, izvješćivao 
o najznamenitijim i interesantnim istraživanjima i rezultatima su- 
vremene prirodne nauke. Ravnateljstvo je zaključilo, da u toj stvari 
neće stvoriti zaključka, pošto sn se mnenja o izdavanju toga časo- 
pisa razilazila, nego je ostavilo Kučeri, da ga iznese kao član pred 
glavnu skupštinu, ali ne kao zaključak ravnateljstva, nego kao svoj 
privatni predlog. 

Na koneu mi je žalosna dužnost spomenuti, da je društvo 
izgubilo smrću jednoga od najstarijih i najvjernijih svojih članova 
utemeljitelja Dra. Frana Danila, umir. savjetnika e. kr. namjesni- 


XVII 


štva itd. u Zadru, odličnoga i zaslužnoga zastupnika prirodne 
nauke u hrvatskom narodu. Ravnateljstvo je tim povodom pismenu 
sažalnicu na ime društva poslalo pokojnikovu bratu. Slava uspo- 
meni Dra. Frana Danila! 

Slavna skupštino! Čini se, da je društvo naše sretno prebo- 
ljelo tešku krizu, koja ga je snašla na izmaku prve desetgodišnjice 
njegovoga života. Nadajmo se, da će pomlađeno i okrijepljeno u 
drugom deceniju moći nastaviti svoj dojakošnji časni naučni rad 
i da će u ovom drugom deceniju dospjeti u prilike, gdje će se 
moći neno odazvati i drugoj svojoj velikoj zadaći, koja mu je 
određena $. 3. b) njegovih pravila „Sirenje i popularizovanje na- 
ravoslovnih noi u hrvatskom narodu“. U to ime: vivat, flo- 
reat, crescat societas historico naturalis croatica ! 

U Zagrebu dne 31. prosinca 1895. | 

Tajnik: 
Oton Kučera. 


Na to blagajnik čita izvješće o blagajničkom stanju društva 
Bat 2180D.: 
Pregled 


o novčanom stanju društvene blagajne za godinu 1895. 


A. Temeljna glavnica. 
2 državne obveznice papirne rente br. 205.732, 
434.648 a 1000 for... . . : . +. 2000 fr. — ne. 


7 državnih obveznica papirne rente br. 484. 4.648, 
138.043, 201.224, 203.595, 233.313, 309.204, 


19,194, 522471 a 100 for. . ... . 700 fr. — né. 
14% ugarska krunska renta Litt. B. br. 065. 136 

Cl OUR a E . 100 fr. — né. 
1 štedionička knjižica I. hrv. štedion. br. 87.881 60 fr. — nč. 
ae e nen ern Mer aD: 


Ukupno . 2860. fr. 43 nè. 


Prema tomu ostala je temeljna glavnica ove godine u iznosu 
nepromijenjena, jedino što je za novac, dignut iz Osječke štedione, 
kupljena jedna 4% ugarska krunska renta, a ostatak je uložen u 


I. hrv. štedionu. 
II 


XVIII 


B. Ručna blagajna. 


Prihod for. | nč. Razhod for. mes 
0. Ii I ol a 


| Ostatak od prošle go- | | Štampanje „Glasnika“ 


nere ea 465 | 18| VI br. 6 +... ME 
PO e 
Prinosi redov. članova | 419 | 50 | Pisarničke potrebe, po- | 
štarina itd. +++» 24 | 33 
Unovčeni kuponi držav. 
obveznica ++ -- . | 117. 40 || Blagajniku nagrada za 
| | ekspediciju „Glasni- 
Ukupno ---- | 1002 | 08 ka“ id. o nm Go as 
248 | 18 _ an 
| | 243 | 13 
| Višak -...... 158 | 95 
| | 
| 


Na to izabere glavna skupština po S 39. a) za pregledatelje 
računa gg. Zahradnika i Šenou sa nalogom, da račune pomno 
izpitaju i u bližnjoj izvanrednoj skupštini o tom izvjeste, kako bi 
se blagajniku i ravnateljstvu eventualno podielio absolutorij. 

Na dnevnom je redu izbor predsjednika. Janeček predlaže, 
da se prije izbora predsjednika razpravi predlog o izdavanju pop. 
časopisa, jer je to bio povod odstupu bivšega predsjednika. — 
Skupština prima taj prijedlog jednoglasno Prema tomu član Ku- 
čera iznosi i obrazlaže predlog glede izdavanja popularnog lista. 


Slavna skupštino! 


U svom tajničkom izvještaju taknuo sam se već toga, da je 
ravnateljstvo ponovno vijećalo o pitanju, bi li se odvažilo na drugu 
periodičnu publikaciju društvenu: na izdavanje popularnoga  ilu- 
strovanoga lista za sveukupnu prirodnu nauku. Načelno je pače 
prihvatilo tu misao u prvom proglasu, što ga je izdalo na članove. 
Kako su se mnijenja u tom pitanju razilazila, što sa formalnih, 
što sa načelnih, što s financijalnih razloga, nije ravnateljstvo u toj 
stvari stvorilo nikakova zaključka, nego je prepustilo meni, da 
jednostavno kao član društva i predlagač toga lista iznesem ovo 
pitanje pred bližnju glavnu skupštinu. | 


XIX 


Ja to evo, gospodo, i činim i izjavljujem odmah, da to činim 
samo sa tendencijom, da se naše društvo opet podigne do prijaš- 
njega ili, ako je moguće, do još višeg stupnja i da u drugom de- 
setgodištu potpunije izvrši zadaću svoju u hrvatskom narodu. 

Iznosim ovaj prijedlog: ,Hrvatsko naravoslovno dru- 
štvo zaključuje za pokus izdavati godine 1896. popu- 
larni ilustrovani mjesečnik za sveukupnu prirodnu 
nauku u 6 svezaka po 2—5 arka, koji će izlaziti u raz- 
macima od dva mjeseca.“ 

Po mojem bi mišljenju taj list imao ovaj sadržaj: 1. Na 
prvom bi mjestu bili essayi-ji, koji bi pisani od stručnjaka za- 
nimljivo i razumljivo, izvješćivali članove o interesantnim i naj- 
važnijim istraživanjima i rezultatima suvremene prirodne nauke. 
2. Kraće vijesti o istraživanju prirode; 3. znamenitiju popularnu 
literaturu kulturnih naroda; 4. astronomički kalendar za grad Za- 
greb i najvažniji nebeski pojavi tečajem godine i 5. meteorologički 
kalendar po opažanjima opservatorija u Zagrebu. 

Dopustite mi, gospodo, da ovaj svoj predlog obrazložim. Na 
prvom je mjestu pitanje: je li hrvatsko naravoslovno društvo prema 
svojim pravilima ovlašteno izdavati takov list, spada li to u djelo- 
krug našega društva? Na to mi pitanje odgovara $. 3. društvenih 
pravila, koji glasi: „svrha je društvu: a) unapredjenje prirodnih 
znanosti u opće a proučavanje na poseb prirodnih odnošaja Dal- 
macije, Hrvatske i Slavonije, obziruć se takodjer na cieli slavenski 
jug; b) $irenje i popularizovanje naravoslovnih 
znanostih u hrvatskom narodu. — Koliko je častan 
bio rad našega društva u prvom deceniju njegovom oko točke a), 
što najbolje svjedoče 8 knjiga ,Glasnika“, toliko je bio manjkav 
rad oko točke b) ovoga $., što će svatko priznati, koji objektivno 
sudi. Nije mi na kraj pameti iz toga izvoditi kakov prigovor spram 
prijašnjih uprava društva, te ih i u čem prekoriti; hrvatski je 
narod malen, radnika je stručnjaka malo, a interes za prirodnu 
nauku treba i ondje tek probuditi, gdje bi čovjek očekivao, da ga 
ima. U tom je jamačno uzrok, da društvo do sada nije moglo da 
udovolji bolje svojoj drugoj zadaći, za koju bih se ja usudio tvr- 
diti, da je za narod hrvatski u okviru našega društva bar toliko 
važna, kao i prva. — Ako po tom $. nema dvojbe, da širenje i 
popularizovanje prirodne nauke spada u okvir društvenoga rada, 
pita se dalje, koja sredstva ima društvo, da postigne ovu svoju 


XX 


svrhu. Na to odgovara za čudo $. 5. pravila ovako: Za polučenje 
svrhe družtvo ima: a) izdavati ,Glasnik hrvatskoga naravoslovnoga 
društva“ a po mogućnosti i drugih znanstvenih djela; b) držali 
javna popularna predavanja; c) poduzimati znanstvene izlete; d) kad 
bude moguće obdržavati skupštine izvan Zagreba (Wanderversamm- 
lungen). Dakle za širenje i popularizovanje daje $. 5. samo jedno sred- 
stvo, a to su javna popularna predavanja. Mogao bi čovjek pomisliti, 
da jei u , Glasniku“ mjesta popularizovanju prirodne nauke, nu tomu 
se odlučno opire $. 19., koji kaže, da ,Glasnik“ ima sadržavati samo 
mimo ino znanstvene rasprave, dočim se popularna predavanja ne 
će tiskati u ,Glasniku“, već se preporučuje, da ih dotiénik izdade 
u kojem hrv. listu. — Posvema drugačije postupaju slična društva 
u drugih naroda: javna predavanja, koja može čuti tek najmanji 
dio njihovih članova, koji su tako sretni, da stanuju u sjedištu 
društva, štampaju u posebnom za to određenom organu ili ih 
štampaju redom, kako se drže u brošurama, koje svi članovi do- 
bivaju ili badava ili uz malu odštetu. Spominjem za prvo Uraniju 
u Berlinu, phys.-chem. Gesellschaft u Beču, a za drugo magjarsko 
naravoslovno društvo. 

Nisam bio pri osnivanju društva, ali slutim po opreci između 
$. 3. i 8. 5. pravila, da je druga alinea $. 3. tek naknadno umet- 
nuta jamačno na zahtjev nekojih članova, pa tako se na nju nije 
u $. 5. uzeo dovoljan po mom sudu obzir. Jer širiti se i popu- 
larizovati svaka nauka može očito najbolje po stalnom toj svrsi 
namijenjenom časopisu, a ne popularnim predavanjima, kojih 
društvo neće ni da izdaje. U tom smo jamačno svi složni. 

Po ovom stanju stvari moglo bi se iz $. 5. pravila izvoditi, 
da društvo ne smije izdavati uz ,Glasnik“ još jednu publikaciju, 
namijenjenu drugoj društvenoj svrhi. Nu tomu se zaključku po 
mom sudu, osim cijele tendencije S. 3. b), opire i $. 22. naših 
pravila, koji kaže ,o dalnjih publikacijah društva odlučiti će rav- 
nateljstvo prema potrebi i sredstvom“. 

Pošto se ništa ne kaže o tom, kakove su te daljnje publika- 
cije, jasno je, mislim, da je pače i ravnateljstvo samo vlasno od- 
lučivati o tom, kakove bi daljnje publikacije imalo društvo izda- 
vati u svom dobro shvaćenom interesu. 

Sudim dakle, da ne može biti o tom spora, da je društvo 
vlasno i po sadanjim pravilima izdavati ovakovu publikaciju na 
temelju $. 3. b) i $.22., ako to nađe za potrebno i ako ima sredstava. 


XXI 


Je li dakle u interesu društva potrebna ovakova publikacija ? 
Ja, koji sam od prvog početka našega društva za nj radio kao po- 
vjerenik u Vinkovcima i Požegi, mogu izjaviti, da sam imao vani 
dosta puta prilike slušati od iskrenih prijatelja društva, kako im 
društvo ne odgovara posvema očekivanju, jer im ne daje one 
pouke, kojoj su se od njega nadali, a u duši sam svojoj morao 
pristajati uz nje, jer koliko je časna i zamašna prva zadaća 
društva za čistu nauku, toliko je patriotična i korisna specijalno 
za hrvatski narod druga njegova zadaća, jer poznavanja prirodne 
nauke treba hrvatskomu narodu po mom sudu kao korice kruha. 
Bude li naše društvo moglo u drugom deceniju pristupiti k iz- 
vođenju ove druge svoje zadaće» činiti će nešto, što je po mom 
sudu potrebno narodu a neće jamačno biti na odmet ni društvu 
u ispunjavanju svoje prve svrhe. 

Treće je pitanje o sredstvima društva za ovaj podhvat. Culi 
ste, gospodo, da je u našoj blagajni sada oko 700 for. Od ovih 
će oko 300 for. proći na VIII. knjigu ,Glasnika“ za g. 1895., a 
nekih 400 for. ostaje za g. 1896. Ovaj suvišak bi jamačno mogli 
žrtvovati pokusu, da jednu godinu izdajemo popularni mjesečnik. 
Iz dohodka za g. 1896., sve ako se broj članova ništa ne poveća, 
može se opet izdati jedna oveća knjiga ,Glasnika“, bude li znan- 
stvenih rasprava od patriotičnih stručnjaka. Ni s te strane dakle 
ne vidim zapreke pokusu. 

Nu na koncu najznatnije pitanje: ima li radnika i radnja na 
tom polju. Smijem izjaviti, da sam među članovima društva našao 
oduševljenih pristaša za ovu misao, koji su za prvu godinu sadržaj 
organa osigurali. Više sada o tom ne smijem reći. 

Obrazloživši svoj prijedlog ovako sa svih strana preporučam 
ga slavnoj skupštini sa molbom, da ga prihvati u interesu naroda 
i društva. 

Potpredsjednik otvara debatu. Brusina izjavljuje, da on ne 
može biti proti izdavanju popularnog lista nu veli, da je nemoguće 
ga izvesti, i razpravlja o $ 3. b, pa zaključuje, da je to izdavanje 
i proti pravilima. Zahradnik iznosi posredni prijedlog, da bi 
družtvo pokrenulo popularna predavanja, a ta da bi ,Matica“ iz- 
davala uz honorar piscima. Suvišak dohodka družtvenoga neka ostane 
kao rezerva za ,Glasnik“. Car je proti tomu, jer misli, da bi druZtvo 
tim izgubilo članova. Rakovac je proti prijedlogu, jer ima i onako 
odviše listova u Hrvatskoj, a premalo pisaca. Upozoruje na Vijenac 


XXII 


i Prosvjetu, gdje bi se i uz honorar mogli pisati popularni članci. 
Misli, da list neće moći izlaziti, jer je mrtvo rodjeno diete. Bru- 
sina primjećuje, da je bilo i u „Glasniku“ već popularnih raz- 
prava i zaključuje ponovno, da list ne bi mogao izlaziti. Gar na- 
suprot veli, da ima pisaca, koji su obrekli, da će svake godine 
napisati po jednu razpravu za časopis. Kosovac misli, da bi 
možda bilo dobro, kao prilog ,Glasniku“ izdavati takove popularne 
članke. Obširno raspravlja o predlogu Janeček. Veli, da se iz- 
davanje može biti ne protivi pravilima i u njima nema razloga 
proti prijedlogu. Drugo je pitanje, je li probitačno i on izvodi, da 
bi i stručnjacima veoma dobro došao ovakov list za one grane 
nauke, s kojima se baš ne bave sami. Nu mnogo bi vriedniji bio 
za šire slojeve budeći interes i shvaćanje za prirodnu nauku, a 
imao bi i pozitivan uspjeh, da bi se o stvarima, koje se tiču pri- 
rodne nauke i na odlučujućim mjestima izpravnije sudilo, jer bi 
bilo više znanja o tim stvarima. S toga misli, da je ovakov časopis 
doista veoma potreban i s te strane od velike važnosti. Pitanje je 
još o materijalnim sredstvima, pa bi se on protivio preranom po- 
četku izdavanja, jer nije nipošto za pokusni časopis, nego za trajni. 
S toga predlaže skupštini, da se ovaj prijedlog otputi na ravna- 
teljstvo s preporukom, da ga prouči s financijalne strane i pod- 
punu bilanciju predloži budućoj skupštini. Zahradnik takodjer 
primjećuje, da se predavanjima ni iz daleka ne može tako širiti 
nauka kao časopisom. Deželić je proti tomu, da se prijedlog uputi . 
ravnateljstvu, jer nije od njega potekao i on je absolutno proti 
prijedlogu, jer je nemoguće, izdavati ga. Debata se tim zaključuje, 
te za prijedlog Kučere glasuje 9 članova, koji po tom nije primljen. 
Glasuje se za prijedlog Janečeka, koji je primljen sa svima glasovima 
proti jednomu. 

Prelazi se na izbor predsjednika i dvaju zamjenika u ravna- | 
teljstvo. Predano je 17 glasovnica. Od ovih je 9 za prof. Brusinu 
a 7 za prof. dr. Heinza, jedna je prazna. 

Potpredsjednik izjavljuje izabranim prof. S. Brusinu, koji se 
je na izboru ponovno zahvalio. Zamjenicima odborskim izabrana 
su gg. Milan Šenoa i Josip Beyer. 

Usljed toga, što se je prof. S. Brusina na izboru za predsjed- 
nika zahvalio, sazvana bje još jedna izvanredna glavna skup- 
Stina na dan 21. siečnja 1896., da bira predsjednika i da sasluša 
izvješće pregledatelja računa, 


XXII 


Dr. Zahradnik izvješćuje u ime pregledatelja računa, da su 
obavili reviziju blagajne i našli sve račune u potpunom redu, pa 
predlaže, da se blagajniku i cielomu ravnateljstvu podieli absolu- 
torij za god. 1895. — Skupština prihvaća jednoglasno prijedlog i 
daje absolutorij blagajniku i ravnateljstvu za g. 1895. 

Dr. Zahradnik izvješćuje u ime pregledatelja računa, da su 
izpitali pitanje o zaostaloj članarini, pa se priključuju u zadnjoj 
skupštini iznesenomu predlogu ravnateljstva i predlažu, da se sva 
zaostala članarina jednostavno briše. Nakon kratke debate, u koju 
su utjecali Brusina, Kučera, Deželić, Langhoffer i Folnegović, prima 
skupština predlog Brusinov i Folnegovićev, da se ove tražbine 
predadu novomu ravnateljstvu na uredovanje sa ovlašću, da utjera, 
što se dä utjerati, a ostalo samo briše. 

Pristupa se izboru predsjednika i novoga ravnateljstva, koji 
se obavlja ceduljama. 

Prije izbora izjavljuju članovi dosadanjega ravnateljstva Kor- 
lević, Beyer, Šenoa, Domac, Langhoffer i Kučera, da ne primaju 
ponovnoga izbora u ravnateljstvo. 

Kod prvoga biranja izabran je predsjednikom profesor S. 
Brusina sa 22 glasa od predanih 30 glasova. 

U odbor izabrana su konačno gg.: dr. Zahradnik, dr. Kišpatić, 
dr. Heinz, dr. Hoić, dr. Mohorovičić, dr. Šenoa, profesor Hasek i 
Malčević. 


ni. 


HRVATSKO NARAVOSLOVNO DRUŠTVO. 
(SOCIETAS HISTORICO-NATURALIS CROATICA.) 


> GLASNIK 


NARAVOSLOVNOGA DRUSTVA, 


UREDNIK 


DENASIT E ENIZ. 


GODINA VIN. — BROJ 1--6.. 
SIJEČANJ — PROSINAC. 


“SA ČETVEROSTRUKOM LITOGRAFSKOM TABLICOM I TRI SLIKE U TEKSTU. 


ZAGREB. | 
VLASTNISTVO I NAKLADA DRUŠTVA. 


TISAK C. ALBRECHTA (105. WITTASSEK). 
| 18951896. | 


Obznana. | 


dai 


DI z dosele priopćenih dna društvene uprave, kg što iz mal i 
tajnika od ove godine mogu se gg. članovi lako uvjeriti, kako je 
društveni rad zapinjao prije svega radi zaostale članarine, koja j je 
već bila dostigla svotu od preko 1400 for. — Upravi je ipak za 
rukom pošlo, da se članovima oduži, te je u svibnju 1894 godine 4 
izdala br. 6. od VI. knjige za 1891. god. — Knjiga | VII. za 1892. \ 
god. već je prije bila izašla. — Članovi su dakle dobili potpunih. i 
sedam godišnjaka, sto ne bi dakako bilo moZno, da nije vis. kr. 
hrvatska vlada- pritekla društvu u pomoć sa svotom od. 600 for. 
Uprava je morala obustaviti štampanje , Glasnika“. za 1893. i 1894. 
godinu, zato i nije pobirala članarinu. Kako se iz spomenutog 
izvješća nadalje može razabrati odlućeno bi, da se »Hrvatsko 1 nara- 
voslovno društvo“ mora uzdrZati; te je zaista od dohodaka. glavnice. 
od dvijuh godina, te od članarine za 1895. god. bilo. omogućeno 
izdavanje ove VIII. knjige ,Glasnika“ za 1895 god. — Možemo. 
napokon već sada jamčiti, da će se izdati i knjiga IX. za 1896. 
godinu. Lijepo za to molimo gg. članove, koji su ovome. društvu. 
ostali vjerni, da bi imali dobrotu: poslati članarinu.ravno blagaj J- 
niku Antunu Malčeviću (Demetrova ulica br. + a una 
društvenomu predsjedniku. A 
Nadamo se od većine gg. članova, koji su došle ostali ua 
našemu mladomu društvu, da će nastojati te: društvu pribaviti. 
novih postojanih članova, e da bi se avo prvo. i jedino. 
„Hrvatsko naravoslovno društvo“ na Slavenskom j jugu Sela uzdr-. 
zati u korist nauke i na čast domovine. 


U Zagrebu, 10. ožujka 1896. po ni i \ 


Kr. botanički vrt u Zagrebu. 


Napisao 
prof. dr. A. Heinz. 


Od vrućih se je želja hrvatske naše almae matris jedna ispu- 
nila: uređenje je kr. sveučilišnoga botaničkoga vrta, preteče medi- 
cinskoga fakulteta, kako ga s pravom nazvaše, do ovoga časa tako 
daleko dospjelo, da je on u punoj mjeri stao služiti svrsi, kojoj 
je namijenjen. Hvala, da je ta znamenita kulturna institucija, kojoj 
se ne samo bijeli naš Zagreb, nego i čitava domovina naša raduje, 
u život privedena, ide u prvome redu kr. zemaljsku vladu, koja 
blagohotno namiče znamenita novčana sredstva, što ih iziskuje 
uređenje vrta; a u drugu ruku ide hvala i gradsku općinu, koja je, 
uvjerena o koristi institucije, poduprla zemaljsku vladu u brižnome 
njezinu nastojanju, namaknuvši joj besplatno za uređenje vrta po- 
trebno zemljište. 

God. 1889. kr. je zemaljska vlada piscu ovoga povjerila časnu 
zadaću uređenja vrta, pozvavši ga, da prije svega izradi odnosne 
nacrte. U društvu sa među tim namještenim sveučilišnim vrtljarom 
pisac je ovoga pozivu zemaljske vlade udovoljio i potrebne pred- 
radnje izveo, tako da se je u travnju g. 1891., kadno je i vrtljarska 
kuća već dograđena bila, a zemljište se s ogradom opasalo, moglo 
otpočeti sa zemljoradnjama, a 1892. sa kulturama. 

Danas smo s uređenjem kr. botaničkoga vrta dospjeli tako 
daleko, da zaslužuje, da mu posvetimo nekoliko riječi, da na pose 
u glavnim crtama razložimo načela, kojih smo se držali pri uređi- 
vanju i da prikažemo sadašnje njegovo stanje s osobitim obzirom 
na bilinski materijal, koji se u ovaj par u vrtu odgaja. Raspravica 
ova neka bude vodićem svima, koji kr. botanički vrt posjećuju 
s namjerom, da se upoznaju s dražesnom djecom božice Flore. 

1 


Sudimo među tim, da ne će biti zgorega, ako najprije reknemo 
nekoliko riječi o botaničkim vrtovima u opće, o zadaći i uređenju 
njihovu, a po tome tek da čitatelja povedemo i u našu bašću, da 
uredbu njegovu iz bližega razmotri. 

Kao sve grane prirodnih nauka, tako i nauk o bilju, botanika, 
ima izvor svoj u potrebama praktičnoga života. Botanici je, kako 
nas historija uči, medicina temelj položila; dugo je vremena ona 
stajala u njezinoj službi, a poslije se je tek, i to dosta kasno, do- 
vinula samostalnosti. Najstariji botanički spisi sadrže za pravo samo 
„materiam medicam“, koja se odnosi na bilinski svijet. Nije po 
tome čudo, da su i prvi botanički vrtovi, kojih osnutak pada u 
prvu polovinu XIV. vijeka (n. p. Salerno), bili lih medicinski vrtovi, 
u kojima se je isključivo odgajalo samo ljekovito bilje. Taj su ka- 
rakter sačuvali bili sveučilišni vrtovi zasnovani i u poznijim vjeko- 
vima, naročito u XVI. vijeku (n. p. Ferrara ,Padua, Pisa, Bologna, 
Montpellier, Paris, Leiden, Heidelberg i dr.). Oni su redom stajali 
tek u službi medicine. Posebnih katedra za botaniku u to doba 
još ne bijaše, nego su u najboljem slučaju profesori medicine bili 
upućeni, da s učenicima svojim drže ,exercitia botanica“. Oni su, 
razumije se, bili i predstojnici vrtova, pak su pored drugih zva- 
ničnih dužnosti svojih imali paziti samo na to, da u vrtu budu 
zastupane ponajvažnije oficinelne biline. 

Nego i u samome XVII., pak sve do polovine XVIII. vijeka, 
kadno se je botanika kao disciplina dovinula bila potpune samo- 
stalnosti, pak se je kao takova i u sveučilištima predavala, bota- 
nički vrtovi, kojih je broj u to doba znatno ponarasao bio, još 
sveudilj nijesu bili drugo do li ,medicinske bašće“, u kojima se 
je najveća pomnja posvećivala kulturi ljekovitoga bilja, dok se je 
za drugo bilje, kojega je u tim vrtovima relativno malo bilo, još 
slabo marilo. 

Sam Linné pripisivao je botaničkim vrtovima veliku važnost 
po studij medicine i govoraše, da mlade medicinare treba osobito 
u dvama zavodima naći, na ime u bolnici i u botaničkome vrtu ; 
u bolnici, ,ut indolem ac rationem morborum contemplarentur, 
discerentque melius studiosi medicinae“, u botaničkome pak vrtu, 
„ut cognitionem medicamentorum animo imbiberent“. 

Nego Linne bijaše prvi, koji je zadaću botaničkih vrtova na- 
zrijevao i u tome, da pobuđuju interes za bilje kao takovo, ljubav 
za botaniku. Karakteristično je svakako, da je Linné najboljim 


S 


” 
w 


botanikom smatrao onoga, koji poznaje najviše bilina. Početnik, 
po njegovom mišljenju, mora poznavati barem porodice, kandidat 
rodove, a ,magister“ većinu vrsta. Zbog toga je i nastojao, da u 
botaničkome vrtu u Upsali, koji bijaše njegovo djelo, sakupi i od- 
gaja što više bilinskih vrsta, koje je razređao po poznatome svome 
umjetnome sustavu. Bašća mu bijaše uređena po francuskome 
ukočenome stilu, putevi ravni, a biline poput vojnika u pravilne 
redove porazdijeljene. 

Nazori Linnćovi dugo vremena bijahu mjerodavni. Napuštalo 
se je doduše razređivanje bilina po njegovu seksualnome sustavu, 
nastojalo se je sve više, da se srodne biline, koje prije bijahu po 
čitavome vrtu raštrkane, sjedine po prirodnome sustavu u prirodne 
skupine; nego jedno od najvažnijih načela ostade ipak i na dalje 
to, da u botaničkome vrtu treba odgajati što više bilinskih 
vrsta. 

Naš vijek o tome ne sudi više tako. Naši su nazori o tome, 
kako moderni botanički vrt valja urediti, da svrsi svojoj u punoj 
mjeri odgovara, sa svim drugi. 

Mi u prvome redu ne idemo više za tim, da u botaničkim 
vrtovima odgajamo što veće mnoštvo bilinskih vrsta. To nam ne 
može biti prvom zadaćom, jer je gotovo neizvediva, dok uvažimo, 
da bi u tu svrhu trebalo daleko većih zemljišta, nego ih većina 
današnjih botaničkih vrtova u srcu gradova posjeduje i posjedovati 
može, a da bi u drugu ruku trebalo i puno većih novčanih dota- 
cija, nego li su one, što ih većina sveučilištnih vrtova faktično 
uživa. Poradi toga uprave botaničkih vrtova danas imenito idu za 
tim, da iz ogromnoga mnoštva bilinskih vrsta, koje zemlju našu 
napučuju, odaberu samo najzanimljivije i najinstruktivnije repre- 
zentante. Ne ćemo reći, da ne bi bilo u interesu nauka, da je 
zbirka u botaničkome vrtu gojenih bilina i gledom na vrste što 
potpunija. Nego to jest i ostat će — barem za manje vrtove — 
pium desiderium. Držimo li se prije istaknutoga principa u izboru 
materijala, nema sumnje, da ćemo, u natoč ograničenim sredstvima, 
ipak podobni biti nešto valjana stvoriti, što najbolje dokazuje velik 
broj botaničkih vrtova, koji su uređeni u naše dane i u manjim 
gradovima s relativno malenim novčanim žrtvama. 

Dakle ako će broj vrsta morat ostati ograničen, pita se, koje 
ćemo imat odabrati? U prvome redu valja nastojati, da bude za- 
stupano što više prirodnih porodica. Mislimo dakako na 


* 


4 


prirodne porodice viših bilina, jer o sistematičkome odgajanju 
mahova i pravih talofita, ne gledeći na nekoliko iznimnih sluča- 
jeva, za pravo ne može ni govora biti. Među tim pruža i onako 
svaki botanički vrt i nižim tipovima bilina toliko zgodnih životnih 
prilika, da ćemo u svako doba naći u vrtu i sluznjača (Myxo- 
thallophyta) i cjeputaka (Schizophyta) i resina i gljiva i mahova, 
koliko ih za nauk trebamo, ma da se i ne bavimo na po se sa 
kulturom tih bića. Nego i među višim biljem ima nekoliko pri- 
rodnih porodica, kojih je reprezentante teško namaknuti, ili se vrlo 
mučno u našim prilikama odgajaju, pače se ni ne dadu kultivirati, 
n. p. Balanophoraceae, Hydnoraceae, Podostemaceae i dr. Ako od 
takih porodica apstrahujemo, mi bismo rekli, da svaki, pak i naj- 
manji botanički vrt mora nastojati, da sve druge prirodne po- 
rodice ima zastupane. Dalje ima gledati, da i broj rodova bude 
što veći, da na pose bude među njima takovih, koji su reprezen- 
tanti ne samo porodica, nego i glavnih subfamilija, sekcija i t. d. 
Ne će dakle, da primjer navedemo, dosta biti, da je porodica Eri- 
caceae zastupana rodovima Erica, Rhododendron, Kalmia ete., 
jer su to zastupnici samo dviju subfamilija, na ime fihododendroideae 
i Ericeae, a porodica obuhvata još dvije subfamilije, na ime Ar- 
butoideae i Vacciniordeae, pak će trebati, da i ove budu zastupane, 
da dakle u vrtu budu još rodovi Andromeda, Arbutus, Vaccinium itd. 
Svakako je na pose za maleni vrt bolje, da ima od svakog pome- 
nutog roda po jednu vrstu, nego li od jednog roda, n. p. od rodo- 
dendrona 20 i više vrsta; to je mana, koju je dosta put naći. 

Što se najzad izbora vrsta tiče, to će prije svega valjati 
svratiti pažnju na najkarakterističnije u morfologičkome pogledu, 
dalje na takove, koje se drugim kakvim, n. p. biologičkim osobi- 
nama odlikuju, dalje na vrste važne u medicinskome, industrijalno- 
tehničkome, ekonomskome pogledu, a pouzdano će dobro biti, da 
se kod izbora vrsta uzme obzir i na domaću floru. Svaki, a na 
pose maleni botanički vrt mora da posjetiocu prikaže u što većem 
broju djecu domaće flore. 

I razređanje se bilja u vrtu danas po sa svim drugim prin- 
cipima izvodi. Biline valja na ime tako rasporedati na terenu, da 
sve što je srodno bude na okupu. Posjetiocu treba omogućiti što 
laglji i brži prijegled prirodnih bilinskih skupina, n. p. porodica, a 
i ove morat ćemo raspoređati tako, da što jasnije budu predočeni 
rodbinski snošaji, koji te skupine vežu u više sistematičke kate- 


5 


gorije, n.p. redove, razrede it. d. Poradi toga se biline danas više 
ne sade u pravilne redove, nego su smještene dijelom po travni- 
cima, koji su putevima različne širine obrubljeni, dijelom na gre- 
dama, koje su u travnicima ponamještene. Na pose se drvlje, grmlje 
i veće trajne zeleni sade direktno u travnike, što se i oka vrlo 
ugodnu dojima. Materijal treba, u kratko, tako razredati, da po- 
sjetilac vrta dobije što jasniju sliku prirodnoga bilinskoga sustava. 

Žalibože, pomenuto se razređanje ne da se sa svim strogo 
provesti. Sa bilinama, koje našu zimu ili u opće naše klimatičke 
prilike podnose, pak se zbog toga u prostome tlu odgajaju, to ide. 
Nego biline eksotičke, kojima naše klimatičke prilike ne prijaju, 
pak se poradi toga u staklenicima moraju odgajati i čuvati, mučno 
je, kako će svak lako uviđeti, u kućama raspoređati po principima 
prirodne sistematike. Od dviju srodnih bilina, koje bi po tome 
morale jedna do druge biti, prva iziskuje, recimo, puno višu tem- 
peraturu i što vlažniji zrak, dok se druga i s nižim temperatu- 
rama potpuno zadovoljuje, a ne traži ni tako vlažne atmosfere. 
Dakle se razumije, da te dvije biline, ma da i jesu u najbližem 
srodstvu, ne će moći biti zajedno, nego će ih valjati smjestiti u 
različne odjele staklenika, što je bez sumnje u interesu opstanka 
i zdravlja njihova, nego je svakako i na uštrb jasnoga prikazivanja 
prirodnoga sistema. Među eksotičkim reprezentantima porodice 
Orchidaceae ima primjerice higromegaterma, megaterma, mezo- 
terma it. d., pak je po tome jasno, da sve članove te obitelji ne 
ćemo moći imati na okupu u jednome odjelu staklenika, kako bi 
to prirodno-sistematički princip tražio. To vrijedi i za mnoge druge 
skupine. Koliko je možno, učinit će se i sa eksotama, nego stroga 
je provedba rečenoga principa u kulturnim našim kućama sa svim 
isključena. 

Među tim valja pažnju svratiti i na to, da se bilje ne ras- 
poreda isključivo po naučnim principima, nego da raspoređaj bude 
takov, da se i oka ugodno dojima. Ako se i ne da poreći, da kod 
izbora i raspoređaja bilja u prvome redu imadu odlučivati naučna 
načela, to je ipak istodobno ne samo možno, nego ravno nužno, 
da se udovolji i zahtjevima estetike. Botanički vrtovi moraju i 
u estetskome pogledu što savršeniji biti, želimo li, da u istinu 
budu ono, što danas imaju da budu, na ime javna obrazova- 
lišta, ni pošto pak samo domene učenjaštva, zbirke naučnoga 
materijala, namijenjene li nekolicini stručnjaka i učenicima pri- 


rodnih nauka. Svak, koji poduke traži, mora je u botaničkome 
vrtu naći. Laik u jednakoj mjeri mora naći prilike za daljnju svoju 
naobrazbu, kao i stručnjak, bio on sistematik, fiziolog, anatom itd., 
za naučna svoja istraživanja, kao i učenik za daljnje usavršenje u . 
nauku i vrtljar za temeljitu izobrazbu u svome zvanju. Slijedi 
odatle, da botanički vrtovi široj publici moraju pristupni biti, 
t. j. oni moraju javni vrtovi biti, jer inače zadaći svojoj ne 
bi u punoj mjeri zadovoljavali, a jedva bi se dale opravdati velike 
novčane žrtve, što ih zemlja troši za njihov osnutak i njihovo uz- 
državanje. Tko ima ozbiljnoga interesa za nauk, neka mu je i 
pristup u botanički vrt slobodan i neka sjegurno računa na pri- 
jazni i dragovoljni doček od strane uprave. U naše dane nauk nije 
više što je negda bio, na ime isključivo vlasništvo naučnjaka. Danas 
svatko ima pravo, da participira kod užitka njegovih plodova, a 
porädi toga treba, da i naučni zavodi, koje zemlja s velikim nov- 
čanim žrtvama — a za ove u zadnjem redu svaki državljanin svoje 
doprinosi — podržaje, svakome interesentu budu pristupni. Zavod 
se ne smije prikazivati, kao da je privatno vlasništvo dotičnoga 
predstojnika, ili da je samo za njega uređen, dojam, koji bi po- 
sjetilac bez sumnje morao osjetiti, da vrata zavodska redovno nađe 
zatvorena. 

Samo se sobom razumije, da zloporabama, koje bi mogle 
slijediti odatle, što su botanički vrtovi javni, valja na put stati sa 
svom energijom. Ljudima, koji bi bez interesa za samu stvar do- 
lazili u bašću, da u njoj planduju, koji bi botanički vrt tek zaba- 
vištem smatrali, a ne obrazovalištem, institucijom, koja je sveopćoj 
poduci namijenjena, ljudima, koji bi vrtu dapače štete nanosili, 
trgajući cvijeće itd., odlučno se ima zabraniti pristup, pak bilo i 
prisilnim sredstvima, ako blage riječi i opomene ne bi koristile. 

Ako stoji, da botanički vrtovi danas ne smiju više da budu 
ono, što su negda bili, t. j. institucije namijenjene specijalnome 
nauku, nego zavodi, koji treba da promiču sveopću naobrazbu, 
onda je shvatljivo, da i uređenje njihovo danas mora sa svim 
drugo biti, nego je negda bilo. 

Kušat ćemo zbog toga, da još neka načela razložimo, po 
kojima se uređenje modernoga botaničkoga vrta provesti ima, da 
u istinu bude podoban udovoljiti pomenutim zahtjevima. 

Rekosmo gore, da nam botanički vrt ima prikazati što pot- 
puniju sliku prirodnoga sustava bilja. ,Veliki“ je ,sistem“, koji 


7 


obično zaprema preteZni dio terena, u prvome redu čisto naučnim 
svrhama namijenjen i po tome vrlo važan sastavni dio cjeline. 
U tome sistematičkome odjelu treba da bude zastupano što više 
tipova bilinskoga svijeta, dakle, ako je iole možno, što više repre- 
zentanata različnih prirodnih porodica i rodova. Sto se izbora 
vrsta tiče, neka vrijedi, što smo gore istaknuli, t. j. neka se oda- 
beru takovi zastupnici, koji s morfologičke, biologičke ili druge 
koje strane zaslužuju pažnju. Tu je mjesto mnoštvu ,botaničkoga 
korova“, kako mnogi biline, koje se ne ističu lijepim habitom, 
cvijećem itd. rado nazivlju. 

Nego valja znati, da nikako ne bi dovoljno bilo, da je u 
kojem botaničkom vrtu samo taj ,veliki sistem“ predočen. Pored 
njega neobhodno je nužno, da u vrtu bude i drugih grupa bilja, 
a od ovih mi ćemo ponajvažnije spomenuti. 

Primjerice će ljekarniku i medicinaru dobro doći, nađe li u 
vrtu ,oficinelne biline“ na okupu. Potrebno je poradi toga, 
da im se namijeni posebno mjesto, da se uredi posebni medi- 
cinsko-farmaceutički odio. Kako je poznato, ide oficinelno 
bilje u vrlo različne porodice, pak bi ono u vrtu odviše raštrkano 
bilo, da ga samo po sistematičkim načelima razređamo. Učenik, 
kojega to bilje u prvome redu mora zanimati, ne bi imao brza 
prijegleda, a na pose u velikim bi vrtovima s gubitkom vremena 
skopčano bilo, da oficinelne biline mora tražiti u velikome siste- 
matičkome odjelu. Dademo li dakle ljekovitome bilju posebno 
mjesto, to time ne budi rečeno, da ono i u sistematičkome odjelu 
ne bi smjelo biti zastupano. Mi sudimo baš protivno. Nađe li 
učenik oficinelne reprezentante i u tome odjelu, on će to više pri- 
like imati, da znanje svoje proširi i učvrsti, jer će se, poznavajući 
ljekovite biline kao takove, moći lako uputiti i o mjestu, što ga 
pojedini zastupnici zapremaju u prirodnome sistemu. Što se najzad 
izbora ljekovitoga bilja tiče, to će dakako u prvome redu valjati 
svratiti pažnju na bilinski materijal farmakopeje one zemlje, u kojoj 
se botanički vrt nalazi. Dakle će za nas najprije mjerodavnom biti 
farmakopeja hrvatsko-slavonska, koja se u bitnome podudara sa 
ugarskom. Nego bit će bez sumnje poučno, bude li tu i takovo 
bilje zastupano, koje naše farmakopeje doduše ne spominju, ali se 
danas još nabraja kao ljekovito u farmakopejama drugih naprednih 
zemalja. Na pošljetku ima bilina, koje su nekoč slovile kao ljeko- 
vite, nego moderna ih je medicina poradi problematičke njihove 


te) 


vrijednosti napustila. Među tim je svakome poznato, da i takove 
biline ili pojedine njihove dijelove i danas još svijet u ljekarnama 
traži, pak je uputno, da ih liječnik i ljekarnik pozna, da dakle 
u vrtu također budu zastupane. 

Gdje ima dovoljno prostora i dosta vrtljarskih sila, tamo bi 
se i bilinama otrovnicama mogla namijeniti posebna čestica. 
Mnoge će otrovnice do duše morat dobiti svoje mjesto i u siste- 
matičkome odjelu, a velik ih broj, budući da su ljekovite, ne će 
smjeti faliti ni u medicinsko-farmaceutičkome odjelu. Oficinelne i 
biline otrovnice mogle bi dakle sačinjavati jednu skupinu, nego 
jednako bi uputno bilo, da ih odijelimo, ma da je pri tome neiz- 
bježivo, da će mnoge vrste biti na dva do tri mjesta zastupane. 
Bilo bi još vrlo instruktivno, da se neke neotrovne, ali otrovni- 
cama slične biline s ovima poredno sade, tako da je svak smjesta 
podoban uočiti bitne razlike. Kod izbora će otrovnica valjati opet 
svratiti pozornost u prvome redu na domaće, a onda tek na tuđinke. 

Dalje je potrebno, da u svakome, pak i u najmanjem bota- 
ničkome vrtu, na posebnoj čestici budu zastupane ponajvažnije 
ekonomske i s industrijalno-tehničkoga gledišta znamenite biline. 
Dobro je uređen ekonomski odio važno naučno pomagalo, ako 
i ne toliko za kandidate prirodnih nauka, koji u sveučilištu štu- 
diraju, a to više za kandidate pučkoga učiteljstva, koji će jednako 
marljivo imati pohadati botanički vrt, imajući na umu, da će danas 
sutra biti pozvani, da budu predstojnici školskih vrtova, u kojima 
će imat rukovoditi kulture ponajvažnijega ekonomičkoga bilja. Eko- 
nomski odio treba da služi i općoj poduci. Nije dosta, da eko- 
nomske biline samo onaj pozna, koji se bavi s gospodarstvom. 
A ako igdje. to treba da se u botaničkim vrtovima publici pruža 
prilika, da se upozna i s ponajvažnijim eksotičkim kulturnim bi- 
ljem, od kojega će se jedan dio bez sumnje dati odgajati i u pro- 
stome tlu, dek će drugi dio naći mjesto svoje u staklenicima. Ko- 
lekcija plemenitih voćaka gojenih u različnim oblicima, žitarica, 
povrtelja, predivnog bilja it. d. u tome odjelu ne smije da manjka. 

Vrlo instruktivne su dalje i biologičke skupine, kojima 
u starijim botaničkim vrtovima ne bijaše ni traga, dok im se danas 
gotovo svuda posvećuje pažnja. Puno se ovakih posebnih skupina 
dakako ne će dati urediti, nego za neke ipak ne će biti mučno 
složiti s vremenom materijal. Primjerice imat će povodnice svoje 
mjesto u bazenima i jezercima, kojih se uređenje preporuča već 


9 


s estetskih razloga. Biline povijuše i penjalice, zeleni i lijane, moći 
će također bez obzira na sistem dobiti svoje posebno pristanište. 
U staklenicima dat će se lako složiti kolekcija epifita i insektivora. 
Skupine anemofilnih i entomofilnih bilina dale bi se urediti sub 
dio, jednako kolekcija bilina, koje su uređene za autogamiju i kseno- 
gamiju, onda takih, koje se odlikuju s različnim uredbama za što 
izdašnije i laglje rasprostranjenje plodova i sjemena, it. d. Mogli 
bismo spemenuti jošte šareno društvo sukulenata, koji će se barem 
prijeko ljeta moći smjestiti u posebnu skupinu pod vedrim nebom. 

U većim se vrtovima osnivaju i bilinsko-geografske 
skupine, koje nam imaju prikazati u glavnim crtama karakter ve- 
getacije različnih prijedjela zemlje. Nema sumnje, da su take grupe 
vrlo zanimljive i instruktivne, nego uređenje je njihovo s dosta 
velikim poteškoćama spojeno, a samo se sobom razumije, da nam 
nikako nije možno, u našim vrtovima prikazati sve prirodne flore 
zemlje. To brane klimatičke i prostorne prilike. Klimatičke u toliko, 
što se velik dio reprezentanata tropskih flora ni ljeti ne da kod 
nas vani odgajati, a prostorne su prilike u staklenicima našim ta- 
kove, da je i najvećim i najobilnije dotiranim botaničkim vrtovima 
mučno, u iole vjernome obliku prikazati floru zemalja tropskih kao 
bilinsko-geografske cjeline. S ekstratropskim se florama stvar već 
bolje ima, jer zastupnici njihovi dijelom i zimu našu snašaju, a 
dijelom dat će se barem prijeko ljeta smjestiti u posebne skupine 
van staklenika. Bez velikih poteškoća dala bi se primjerice pri- 
kazati flora atlantičke i pacifičke sjeverne Amerike, ekstratropske 
istočne Azije, flora velegorja itd., a prijeko ljeta eventualno još 
flora mediteranska, južno-afrička, australijska, ona meksikanskih 
visočina i t. d. Razumije se, da se za to hoće puno materijala, kako 
ga botanički vrt u prvim godinama opstanka svoga još nije po- 
doban imati. 

Na pošljetku reći ćemo — ma da i znamo, da glede toga svi 
kolege ne će uz nas pristati — da u nikojem botaničkom vrtu ne 
bi smjele manjkati liepo aranžirane skupine uresnoga bilja. 
Laiku ne imponuje sila ,botaničkoga korova“; on traži, što mu 
oku i srecu godi, a to su bez sumnje lijepi nasadi uresnoga bilja. 
Kod umjetnički aranžirane skupine uresnoga bilja, recimo pred li- 
jepim šarenim sagom, pred kolekcijom ruža itd., svak će se rado 
zaustaviti, pak je već poradi toga, po našem mišljenju, sa svim 
opravdan i trud i trošak, koji botanički vrt žrtvuje za uređenje 


10 


takih skupina. A nema li sila varijeteta različnih bilina, koje se baš 
uresa radi goje, i čisto naučne vrijednosti ? 

A sad još nekoliko riječi o staklenicima, bez kojih, barem 
u našim klimatima, ni koji botanički vrt ne može biti. 

Bilje, koje potječe iz toplijih krajeva naše zemlje, pak je po 
tome viklo na više godišnje srednje temperature, nego je ona u 
našim krajevima, a pored toga često i na veću vlagu zraka, nego 
je poprječno u nas ima, ne da se dakako odgajati u našim baš- 
ćama pod otvorenim nebom, nego ga valja smjestiti u staklenike. 
Jedan bi dio toga bilja i ljeti vani stradao ili propao, ne poradi 
nestašice dovoljne topline, nego poradi odviše suha zraka, a drugi 
dio, kojemu može biti suh zrak našega ljeta ne bi nahudio, morao 
bi ipak zimi propasti, jer od kuće nije navikao mrazu i cičoj stu- 
deni, kakova u našim krajevima svake godine znade pritisnuti. 

Bilje, koje u staklenicima mislimo odgajati, mora da u njima 
nađe, koliko je iole možno, uvjete eksistencije, koji su jednaki ili 
barem u velike slični onima, što ih to bilje u domovini svojoj ima. 
Dakle, kad gradimo staklenik, prvo nam ima biti načelo, koje ne 
smijemo metnuti s uma, to, da zadovoljimo potrebama bilja, koje 
u njemu želimo odgajati. Toga se načela valja držati, kad gradimo 
najjednostavnije kućarice, ili kad podižemo monumentalne, u arhi- 
tektonskome pogledu najsavršenije građevine. Odavle pak slijedi, da 
kod gradnje staklenika bezuvjetno mora sudjelovati pored arhitekta 
i iskusan vrtljar ili botanik, jer samo ova dvojica poznavaju točno 
potrebe bilja. Puno se pogledom na ovo načelo griješi. Gradnja se 
povjerava arhitektu, a pošljedica je, da je kuća do duše lijepa, nego 
da svrsi kašto ni malo ne odgovara. U takim kućama biline boluju, 
najzad propadaju; staklenik taki nije drugo nego lazaret, u kome 
ćeš naći svakovrsnih bolesnika, kojima su dani života odbrojeni. 
Da u botaničkom vrtu tako ne smije da bude, sama se sobom ra- 
zumije. Nužno je, da se tu sve biline nalaze u dobrome kultur- 
nome stanju. Ma da se mnoge ne će nikada razviti onako, kako u 
prirodnim prilikama, ipak u drugu ruku ne smiju da budu takove, 
da bi opravdan bio prigovor, da se u stakleniku čuvaju zbirke bi- 
linskih krZljavaca i nakaza. 

O konstrukciji staklenika ne ćemo ovđe govoriti. Tek bismo 
jedno spomenuli. Pored dobrobiti bilina treba — to barem za javne 
botaničke vrtove neka vrijedi — i na to pripaziti, da kuće i u de- 
korativnome pogledu budu što ljepše. Vješt će graditelj u društvu 


11 


s botanikom za eijelo i estetskim zahtjevima znati udovoljiti, na- 
ročito, bude li imao dosta — novaca. 

Razumije se, da biline prema tomu, iz kakovih klimata po- 
tječu, i u staklenicima iziskuju različne temperature i različno raz- 
dijeljenje vlage, pak se ovi općeno dijele u ,hladne“ (frigidaria), 
„umjerene“ (tepidaria) i ,tople“ (caldaria); potonji na pose mogu 
biti ,suhi“ i ,vlažni“ prema tome, jesu li namijenjeni kulturi kse- 
di ili higrofita. Najzad ne može bez t. z. »množilišta“, kojemu 
je svrha u samome imenu izražena, i bez dovoljnog broja „klila“ 
ni koji oveći vrt opstati, pak ćemo ih morat naći i u svakome 
botaničkome vrtu. 

Što se izbora bilina tiče, koje se imadu smjestiti u stakleni- 
cima, to za botanički vrt imadu vrijediti od prilike jednaka načela, 
koja gore spomenusmo glede kultura pod otvorenim nebom. Kako 
je raspoloživ prostor u kućama obično dosta tijesno odmjeren, pre- 
poruča se kod izbora bilja osobita pažnja. Valjat će opet svratiti 
pažnju na instruktivne zastupnike takih porodica, kojih vani u si- 
stemu ne može biti, jer ne podnose klimatičkih naših prilika, ili su 
tek zastupane s malenim brojem vrsta. ,Veliki sistem“ treba, s 
drugim riječima, da s biljem u staklenicima bude upopunjen. Dalje 
će se tu morat odgajati vrste znamenite u morfologičkome i bio- 
logičkome, u medicinskome i ekonomsko-tehničkome pogledu, pak 
i po gdje koja uresna biljka, koja nije za kulturu vani. Najzad su 
važni taki reprezentanti iz toplijih krajeva, s kojima ljeti popunju- 
jemo bilinsko-geografske grupe. 

Toliko o zadaći i o uređenju botaničkih vrtova u opće. A 
sada da malo iz bližega razgledamo naš kr, botanički vrt. 


* 
* * 


Na juZnoj strani bijeloga Zagreba, u ubavoj savskoj ravnici, 
ovkraj pruge ugarske državne željeznice, kr. se naš botanički vrt 
stere u obliku gotovo pravilne pačetvorine, koja mjeri 6! kata- 
stralnoga jutra. Glavni mu je ulaz postavljen u os Gundulićeve 
ulice, koja je do samoga vrta produžena, dok se drugi ulaz nalazi 
na zapadnoj strani vrta tik vrtljarske kuće. Po odluci kr. zemaljske 
vlade povečat će se vrt na istočnoj strani još za nekoliko jutara, 
na kojima će bit prikazana isključivo flora hrvatska. Vrt će tada 
tangirati Preradovićeva ulica, pak će se ispostaviti potreba i na to) 
strani otvoriti poseban ulaz, 


Vit je zasnovan u prirodnome, t. z. engleskome stilu, a samo 
pred staklenicima nalazi se uresnome bilju namijenjen pravilni fran- 
cuski parter i do ovoga spram zapada nekoliko pravilnih čestica, 
koje su opasane hodnikom (Laubengang). Potonji je tako konstru- 
ovan, da služi uzgoju bilina povijuša i penjalica, a na parcelama 
unutar toga hodnika odgaja se bilje jednogodišnje, dvogodišnje, lje- 
kovito i otrovno. Tu se nalazi i nekoliko zidanih bazena za sitnije 
biline povodnice. Središnji je bazen proviđen sa vodoskokom. 

Najveći dio vrta zapremaju čestice za pojedine prirodne po- 
rodice, na ime ,veliki sistem“. 

U istočnoj trećini vrta naći će posjetilac oko umjetne od ka- 
mena sagrađene špilje reprezentante viših zoidiogamskih embrijo- 
fita, na pose paprati, koje se u nas dadu odgajati pod otvorenim 
nebom, dalje prostrane nasade češernjača, porodice bilina jedno- 
supnica i jedan dio dvosupnica. Tu je i jezerce nepravilna oblika 
za neke povodnice i moćvarice. U jugo-istočnome dijelu vrta uređen 
je pred paviljonom, koji je zemaljska vlada poklonila botaničkome 
vrtu, ekonomski dio, a na lijevo od glavnoga ulaza nalazi se i 
»alpinum“, t. j. od surova kamena sastavljen briježuljak, na kome 
imaju pristanište reprezentanti flora visočina. 

Srednji dio vrta, od prilike spram zapada do partera, zapre- 
maju porodice prostolatičnih dvosupnica, dok se čestice za sulatič- 
nice nalaze u zadnjoj, zapadnoj trećini vrta. Tu će biti i nekoliko 
bilinsko-geografskih grupa, n. pr. flora sjeverne Amerike, istočne 
Azije itd. Prostor oko vrtljarske kuće namijenjen je kulturi malenih 
voćaka, kojih među tim ima u obilnome broju i u različnim obli- 
cima i u ekonomskome odjelu. | 

Pred parterom, u osi nove ulice, koja će se od sveučilišnoga 
trga produžiti do botaničkoga vrta, nalaze se najzad staklenici na 
ponešto uzvišenome terenu, a za njima spremište za oruđe i druge 
potrebštine. Staklenici su konstruovani od željeza, a sastoje od 
srednjeg najvišeg toplog odjela za paome i druge veće tropske bi- 
line, za tim od dvaju postranih krila, od kojih je jedno toplo, drugo 
ladno, i od dviju na prijašnje okomito se prislanjajućih kulturnih 
kuća, od kojih je opet jedna topla, druga ladna. Pročelje prvih triju 
odjela gleda spram juga, dok su simetrijski sedlasti krovovi obiju 
kulturnih kuća nugnuti spram istoka i zapada. U savezu s tim sta- 
klenicima još je nešto niže situirano množilište s toplim i tempe- 
riranim odjelom, a odavle spram vrtljarske kuće nanizao se je obilan 


broj klila različna oblika. Staklenici se griju toplom vodom, koja 
iz dvaju kotlova struja kroz cijevi, što se u svim odjelima nalaze. 
Ložišta s kotlovima i stanovi za vrtljarske pomoćnike dozidani su 
straga na staklenike. 

Kao gorivo rabimo koks. Potrebu vode namiruje gradski vo- 
dovod sa dovoljnim brojem hidranta, koji su porazdijeljeni po čitavoj 
bašći i u svim zgradama. 

Staklenici su nam u ovaj par već puni puncati eksotiékoga 
bilja. Kako se medju tim kr. naša zemaljska vlada očinski brine 
za procvat mladoga našoga instituta, nema sumnje, da će se stakle- 
nici postepeno pevećati, odnosno gradnjom novih umnožiti. Smjerna 
hvala budi za to i ovom zgodom izrečena kralj. zemaljskoj vladi, 
kojoj sveučilište naše u prvome redu ima da zahvali, što medju 
naučnim svojim institutima ima i botanički vrt, koji se u ovaj 
par već smije takmiti sa botaničkim vrtovima drugih naprednih 
zemalja. | 

A sada ajde, da se prošećemo vrtom i staklenicima, da malo 
iz bližega uočimo bilje, koje se u ovaj par u vrtu goji. Slijedit 
ćemo na putu našem prirodni sustav, a svratit ćemo pažnju samo 
na važnije reprezentante pojedinih prirodnih skupina, porodiea i t. d. 
bilo da se iste nalaze pod otvorenim nebom ili u staklenicima, jer 
o potpunome popisu u ovaj par kultiviranih bilina na tome mjestu 
ne može govora biti. Čitalac nek pri tome dobije prijegled prirod 
noga sustava bilja i neka prosudi, koliko je do ovog časa u vrtu 
učinjeno. Razumije se, da još puno toga manjka, nego svak neka 
uvaži, da smo prvu lopatu u golu livadu zaboli u proljeću g. 1891. 


* S * 

Sveukupno bilje dijelimo u četiri velika prirodna odjela, na 
ime: 1. Myxothallophyta, 2. Euthalophyta, 3. Embryo- 
phyta zoidiogama, 4. Embryophyta siphonogama. 

Da reprezentanata prvoga i drugoga odjela, na ime sluznjača, 
bakterija, dijatomeja, resina. gljiva it. d. u botaničkom vrtu u svako 
doba ima samoniklih, razumije se samo sobom. O sistematičkoj 
kulturi tih niskih tipova, kako jur spomenusmo, ne može ni go- 
vora biti, ne gledeći na po gdje koji iznimni slučaj. Za pravo ne 
da se govoriti ni o kulturi mahova, koji sastavljaju prvi pododio 
zoidiogamskih embijofita (Bryophyta), jer što ih u vrtu sub dio i 


14 


u staklenicima ima, većim su dijelom ipak vrste samonikle. Na tlu, 
na kori drvlja, na kamenju itd. naći ih je u izobilju, a neke su 
vrste konstantni stanovnici staklenika, gdje nam kašto dosta jada 
zadavaju, obraštujući zemlju u loncima, u kojima se druge biline goje. 
Jetrenjarka (Ifepaticae) i pravih mahova (Musci) naći ćeš, kud se 
god ogledaš. Od prvih spomenut ćemo ipak Riccia-vrste, sitne povod- 
nice, koje držimo u stakleniku u bazenu, za tim na zemlji lonaca 
vrlo raširenu Lunaria vulgaris sa rasplodnim pupovima u polumje- 
sečastim zdjelicama na povišini steljke i srodnu joj Marchantia 
polymorpha sa karakterističnim nosiocima seksualnih organa, koja 
se također često razvija i protiv naše volje na zemlji u loncima. 
Od pravih mahova budi spomenut Sphagum, za tresetišta toli ka- 
rakterističan mah, s kojim pokrivamo zemlju lonaca, u kojima go- 
jimo eksotičke kačunovice i neke druge biline. Različnih drugih 
pravih mahova naći ćeš u svako doba vani i u kućama u izobilju. 

Ne obzirući se dalje na te niže biline, otpočeti nam je s raz- 
matranjem reprezentanata drugog pododjela zoidiogamskih embri- 


jofita, a to su: 
Pteridophyta. 


U vrtu su našem zastupana sva tri reda toga pododjela, na 
ime Filicales, Equisetales i Lycopodiales s većinom prirodnih po- 
rodica, koje simo spadaju. Prvi red obuhvata dva podreda, na ime 
Filices, prave paprati s jednolikim truskama i Hydropterides, pa- 
prati povodnice sa dvojakim truskama. Od pravih paprati spomi- 
njemo slijedeće porodice: 

Hymenophyllaceae. 200 vrsta, većina u vlažnim tropskim šu- 
mama obiju hemisfera. U stakleniku Trichomanes radicans i Hyme- 
nophyllum tunbridgense, obje vrste i u Evropi mjestimice raširene 
(Engleska, Irska, Španija, Italija, saksonska Švica itd.). 

Polypodiaceae. Prijeko 2800 vrsta u trop., suptrop. i temp. 
zonama. Više evropskih reprezentanata oko špilje u istočnome kutu 
vrta, tako primjerice vrste rodova Aspidium, Asplenium, Athyrium, 
Ceterach, Scolopendrium, Blechnum, Polypodium, Pteris i dr. Po- 
danak od Aspidium Filix Mas (Rhizoma Filicis) znamenit je lijek 
od trakavice. Veliko obilje razliénih vrsta u staklenicima, neke dr- 
volike, s uspravnom stabljikom, n. pr. Blechnum brasiliense, Lo- 
maria Gibba i dr. Spomena su vrijedne vrste Pteris longifolia, 
serrulata, cretica i dr. Oficinelni Adiantum capillus Veneris (Herba 


15 


capilli Veneris), cuneatum, Farleyense, trapeziforme i dr., različne 
paleotropske Asplenum-vrste sa rasplodnim pupovima na lišću, 
krasne Gymmnogramme-vrste, Scolopendrium hybridum sa otoka Lo- 
Sinja, Nephrodium, razliéne Polypodium-vrste, epifit Platycerium 
alcicorne sa dimorfnim lišćem, ugledna povodnica Ceratopteris tha- 
lietroides, Didimochlaena, Davallia, Chrysodium erinitum i mnoge 
druge suptropske i tropske vrste. 

Cyatheaceae. 200 trop. i suptrop., relativno malo temp. vrsta. 
U stakleniku drvolika Alsophila i Dicksonia-vrste. 

Gleicheniaceae. 40 vrsta u suptrop. i trop. krajevima obiju 
hemisfera, osobito južne; malo u temp. krajevima. Ova porodica 
nije u vrtu još zastupana. | 

Schizeaceae. 70, većinom tropsko-americkih vrsta. U stakleniku 
Aneimia Phylhtidis. 

Marattiaceae. 25. trop. vrsta. U stakleniku lijep eksemplar od 
Angiopteris longifolia. 

Osmundaceae. 11 trop. i temp. vrsta. Vani evropska Osmunda 
regalis, u stakleniku Todea. 

Ophioglossaceae. 12 trop. i temp. vrsta. Vrste obaju i u Evropi 
zastupanih rodova Ophioalossum i Botrychium, kojih u ovaj par još 
nemamo, nastojat ćemo što prije namaknuti. 

Od heterospornih paprati povodnica, hidropterida, zastupane 
su obje porodice, na ime: 

Salviniaceae. 9 temp. vrsta. U bazenima Salvinia natans (iz 
osječke okolice) i sjevero-američka Azolla. 

Marsiliaceae. 35 temp. i suptrop. vrsta. U bazenima različne 
Marsilia-vrste, među ostalim i evropska M. quadrifolia. Nije nam za 
čudo do sele uspjelo namaknuti i drugi simo spadajući rod Pilularia. 

Drugi red pteridofita, na ime £quisetales s jedinim danas ži- 
vućim rodom £Equisetum, koji broji do 40 od tropske do hladne 
zone raširenih vrsta, reprezentira nekoliko vrsta toga roda, koje se 
nalaze oko špilje. | 

Od zadnjeg reda Lycopodiales zastupane su obje izosporne | 
porodice : 

Lycopodiaceae. 100 trop. i temp. vrsta. Na alpinumu neke 
evropske Lycopodium-vrste, od kojih potječe oficinelni trus (Semen 
Lycopodii). | 

Psilotaceae. 4 trop. i suptrop. vrste. U stakleniku Psilotum 
uudum, interesantna biljka bez korijenja. 


16 


Od heterospornih obiju porodica imamo samo jednu zastu- 
panu, na ime: 

Selaginellaceae. Do 400 većinom trop., relativno malo temp. 
vrsta. U stakleniku lijepa kolekcija prekrasnih Selaginella-vrsta. 

lsočtaceae sa jedinim rodom Isočtes, koji broji do 50 trop. i 
temp. vrsta, u ovaj par još nijesu zastupane. Nastojat ćemo, da 
namaknemo barem najrašireniju evropsku vrstu I. lacustris. 


* 
* * 


Dolazimo u prirodnome sistemu do četvrtog i najopsežnijeg 
odjela, na ime do sifonogamskih embrijofita ili ,fanerogama“, kako 
i danas još sa svim nezgodno biline toga odjela nazivlju Taj odio 
sastavljaju dva prirodna pododjela, na ime Gymnospermae i 
Angiospermae. 


Gymnospermae (Archispermae). 


U vrtu su našem zastupana sva tri reda toga pododjela, na 
ime Cycadales, Comiferae i Gnetales. 
U prvome redu nalazimo jedinu porodicu : 


Cycadaceae. 83 trop. i suptrop. vrste. U stakleniku Cycas re- 
voluta iz južnog Japana i indo-malajska C. circinalis; od obiju do- 
biva se ,sago“. Zatim Macrozamia Denisonü iz Australije, Zamia 
i Ceratozamia, obje iz žarke Amerike. 

Vrlo je bogata naša kolekcija crnogorice, češernjače ili koni- 
fera, koje sastavljaju drugi red gimnosperma. Velike parcele u 
istočnome dijelu vrta, na lijevo od glavnoga ulaza, pak oko špilje 
duž glavnoga puta gotovo do paviljona, namijenjene su reprezen- 
tantima ovoga reda. Dalje ih ima i u jugo-zapadnome kutu vrta, 
u grupi američkoj, a lijep broj reprezentanata iz toplijih prijedjela 
i u staklenicima (barem zimi). Zastupane su obje porodice reda: 
‚Taxaceae. TO temp. i suptrop. vrsta. U vrtu više eksemplara od 
Gingko biloba, iz Kine, sa sploštenim peteljkastim padavim lišćem ; 
za tim tisa Taxus baccata i različne njezine odlike, n. p. v. hibernica 
sa ortotropskim osima; onda Cephalotaxus iz Japana; Torreya 
odanle. U stakleniku Podocarpus salicifolia iz Venezuele i dr. 

Araucariaceae (Pinaceae). Do 300, većinom temp. vrsta. Od 
velikog broja vrsta ove porodice, što ih imamo, spomenut ćemo 
samo slijedećih nekoliko, jer bi nas predaleko odvelo, da sve na- 


EN 


brojimo. Araucaria imbricata iz Cileja nalazi se doduše u prostome 
tlu, nego je žalibože od zime stradala; neke su druge vrste toga 
roda u stakleniku. Evropski ariš, Larix europaea, od kojega se do- 
biva venecijanski terpentin, i neke druge vrste, np. L. leptolepis 
iz Japana, zastupane su u više eksemplara. Pseudolarix Kämpferi, 
iz Kine, sa padavim lišćem poput ariša, glasoviti libanonski cedar, 
Cedrus Libanii C. Deodara s Himalaje, podosta su osjetljiva drveta, 
pak ih je zbog toga rjeđe naći u nasadima. Pored evropskih bo- 
rova Pinus silvestris, od kojega se dobiva obični terpentin, P. 
Cembra, potonji osobito u Alpama, P. Larıcio itd. nalazimo repre- 
zentante iz novoga svijeta: P. Strobus, P. monophylla, P. mitis, 
P. contorta, P. Jeffreyi i dr. uz P. excelsa s Himalaje. U stakle- 
niku još nekoliko vrsta, među njima np. P. Pinea iz Mediterana, 
čije se sjemenke, pinjoli, jedu. Od omorika neka budu spomenute: 
evropska Picea excelsa, od koje se također dobiva terpentin, i velik 
broj zanimljivih odlika njezinih; dalje američke vrste P. nigra, P. 
alba, P. pungens, P. Engelmanni, sve s različnim odlikama i dr. 
P. Morinda je s Himalaje, P. polita iz Japana, isto tako P. Alco- 
ckiana; sa Taura i Kavkaza je P. orientalis. Na pose budi spome- 
nuta po Pančiću u Srbiji obretena, a poslije i drugdje na Balkanu 
nađena P. Omorica. Više vrsta roda Zsuga imamo iz sj. Amerike 
i ekstratropske istočne Azije, a pored njih Pseudotsuga Douglasti 
iz pacif. sj. Amerike. Bogata je kolekcija pravih jela, np. Abies 
Webbiana s Himalaje, A. Nordmanniana s Kavkaza, A. cephalonica 
iz Grčke, A. Pinsapo iz Španije, A. sibirica, A. Veitchi iz Japana, 
A. Fraseri, A. balsamea, A. subalpina, A. amabilis, A. nobilis, A. 
magnifica, A. concolor, A. grandis i dr. iz sj. Amerike. Taxodıum 
distichum iz atlantske sj. Amerike odbacuje jeseni čitave kratke 
listane osi. Ponešto osjetljiva Cryptomeria japonica i Thujopsis do- 
labrata iz Japana; odanle i iz Kine došla je i Biota orientalis, od 
koje imamo velik broj različnih odlika i koja se pored sjevero- 
američke Thuja occidentalis u nas kao čempres osobito rado na 
grobljima sadi. Libocedrus decurrens je iz Kalifornije. Od čempresa 
treba spomenuti još sjev.-američke vrste Chamaecyparis nutkaönsis, 
C. Lawsoniana, ©. sphaeroidea i dr., kojima se još pridružuju raz- 
lični fiksirani mlađani i prijelazni oblici, koji su se prije opisivali 
pod imenom Retinispora. Neke Cupressus-vrste su u stakleniku. 
Najzad ćemo spomenuti neke borovice, np. naš Juniperus communis, 
J. virginiana iz sj. Amerike, J. Sabina, koja je vrlo otrovna, ali 
9 


18 


i ljekovita (Summitates Sabinae), J. drupacea iz Male Azije, kojima 
se još pridružuju neke osobito mediteranske vrste u stakleniku. 
Treći red gimnosperma obuhvata jedinu porodicu: 
Gnetaceae. 36 vrsta u toplijim temp. i trop. zonama. Južno- 
evropska Ephedra vulgaris seže do Budimpešte; nekoliko drugih vrsta 
u stakleniku ; ovđe još Gnetum Gnemon iz indo-malajskoga arhipela. 


x 
* 


Angiospermae (Metaspermae). 


Angiospermae sastavljaju drugi pododio sifonogamskih em- 
brijofita. Dijelimo ih u dva reda, na ime Chalazogamae i Acrogamae 
(Porogamae). Među prve ide jedini razred Verticillatae s jedinom 
porodicom : 

Casuarinaceae. Jedini rod Casuarina sa 20, većinom austral- 
skih, malo indo-malajskih, donekle preslicama sličnih vrsta. U sta- 
kleniku lijep eksemplar od ©. equisetifolia sa trop. obala staroga 
svijeta i neke druge. Izvrsno drvo. 

Drugi red akrogama obuhvata dva podreda, na ime Monoco- 
tyledoneae i Dicotyledoneae. Prve dijelimo u 10 razreda i oveći broj 
prirodnih porodica, a potonje prema organizaciji ocvijeća najprije 
u dvije razredne skupine, Archichlamydeae (Choripetalae incl. Ape- 
talae) i Metachlamydeae (Sympetalae), a jedne i druge onda u oveći 
broj razreda i prirodnih porodica. 


* 


* * 


Monocotyledoneae. 
I. razred Pandanales. 


Typhaceae. Jedini rod Typha sa 12 vrsta u moćvarama trop. 
i temp. zona. U jezercu obični rogoz, 7. latifolia i T. angustifolia; 
lišće i osi podaju materijal za različna pletiva. 

Pandanaceae. 60 vrsta u tropima staroga svijeta, većina u 
malajskome i malagasičkome prijedjelu. U stakleniku Pandanus utilis, 
od kojega se lišće kao pletivo upotrebljava, i druge slične vrste. 

Sparganiaceae. 6—8 vrsta jedinoga roda Sparganium u temp. 
i hladnim zonama. Uz jezerce S. simplex. 


II. razred Helobiae (Fluviales). 


Potamogetonaceae. Do 70 vrsta u slatkim, brakičnim vodama 
i u moru. U bazenu i u jezercu različne Potamogeton-vrste. 


19 


Najadaceae. 15 vrsta jedinoga roda Najas; većina u toplijim 
krajevima; N. major, kozmopolit, kojega ćemo još ljetos dobiti. 

Aponogetonaceae. 20 Aponogeton-vrsta od Afrike do Australije. 
Imali smo u stakleniku A. distachyus iz južne Afrike, nego nam je 
izginuo ; nastojat ćemo, da namaknemo zanimljiviju vrstu A. fene- 
stralis sa Madagaskara, sa mrežasto isprebušenim plivaćim lišćem. 

Juncaginaceae. Nijesu zastupane još u ovaj par. 

Alismaceae. 50 vrsta u toplim i umjerenim krajevima. U ba- 
zenu Alisma Plantago i Sagittaria-vrste. 

Butomaceae. 4 trop. i temp. vrste. U jezercu evropski Butomus 
umbellatus, u bazenu Hydrocleis nymphoides iz trop. Amerike. 


Hydrocharitaceae. 55 vrsta, većina u sladkim vodama trop. i 
temp. zona, manje u trop. morima. U bazenu evropske Stratiotes aloides, 
Hydrocharis Morsus ranae, Vallisnerià spiralis sa vanredno dugim 
končastim cvijetnim stapkama; potonja zgodan objekt za demonstra- 
ciju gibanja plazme; Elodea canadensis, ,vodena kuga“, iz sj. Ame- 
rike i Hydromystria stolonifera (Trianea bogotensis) iz trop. Ame- 
rike; korjenite su dlake njezine zgodan objekt za demonstraciju gi- 
banja plazme. 


III. razred Glumiflorae. 


Gramineae. Do 3500 vrsta u svim zonama. Od velikog broja 
reprezentanata spomenut ćemo samo ponajvažnije. U vrtu se na- 
laze oko jezerca, za tim mnoge u ekonomskome odjelu, a neke i 
u staklenicima. — Zea Mays, kukuruz, samonikao u Meksiku, zname- 
nita žitarica; Coir Lacryma iz trop. Azije; u stakleniku Saccharum 
officinarum, sladorovac, iz indo-malajskog prijedjela; ovde i Anthi- 
stiria gigantea sa Filipina; Erianthus Ravennae iz toplijih krajeva 
obiju hemisfera do gornje Italije, često gojena dekorativna trava ; 
Andropogon arundinaceus, sirak, sa mnogim odlikama, osobito u 
Africi znamenita žitarica ,Durrha“, u nas više u tehničke svrhe 
gojena (metle, kefe itd.); Panicum miliaceum, proso, može biti iz 
ist. Indije, već u predhistorijsko doba gojena žitarica; Setaria ita- 
lica, osobito u istoč. Aziji i u Egiptu mnogo gojena žitarica, u nas 
kao ptičja hrana ; Pennisetum villosum (krivo P. longistylum) iz Abe- 
sinije, goji se uresa radi; u akvariju Oryza sativa, riža, iz istočne 
Indije, znamenita i već u predhistorijsko doba u toplijim prijedje- 
lima gojena žitarica; Phalaris canariensis; Ph. arundinacea fol var. 
„pisana trava“, uresa radi često u vrtovima; Anthoranthum odo- 


* 


20 


ratum sadrži kumarina i podaje sijenu ugodan miris; još više ku- 
marina ima Hierochloö odorata, koju u nas djeca seljačka nude na 
prodaju pod imenom ,milice“ ili ,dišuće trave“; razliéne stepske 
Stipa-vrste; Phleum i Alopecurus-vrste su valjana krma; Avena sa- 
tiva, zob, u različnim odlikama od pamtivieka u kulturi; Gyneriwm ar- 
genteum, iz južne Brazilije i Argentinije, ugledna u bašćama uresa radi 
često gojena; Arundo Donax iz Mediterana, ugledna, krasnica; Phrag- 
mites communis, trska, kozmopolit; Eragrostis abyssinica, žitarica u 
Abesiniji; Briza, Poa, Festuca, Bromus, Dactylis, Lolium i dr. livadne 
trave, valjana krma; Lolium temulentum, otrovnica ; E leusine Coracana, 
jedna od najznamenitijih paleotropskih žitarica; Agropyrum repens 
ima oficinelan podanak (Rhizoma Graminis); Secale cereale, raž, zna- 
menita žitarica; isto tako Triticum sativum, pšenica, i razliéne od- 
like i pasmine već u predhistorijsko doba gojene ; isto vrijedi i za 
Hordeum sativum, ječam; bambusima slične i srodne Arundinaria- 
vrste uz jezerce; u stakleniku Bambusa-vrste. 

Cyperaceae. Do 3000 vrsta u svim zonama. Uz jezerce različne 
Carex, Scirpus i Cyperus-vrste, na alpinumu Eriophorum i dr. U 
akvariju Cyperus Papyrus iz trop. Afrike, iz čije su srčike stari 
Egipćani pravili papir, C. alternifolius sa Madagaskara i dr. 


IV. razred Principes. 


Jedina porodica Palmae. Oko 1000 vrsta, većinom u tropima 
obiju hemisfera, u starome i novome svijetu brojevno prilično jednako, 
nego s raličnim tipovima zastupane. Sve u staklenicima. Spominjemo 
opet samo nekoliko zanimljivijih vrsta: Phoenix dactylifera, datulja, 
od Kanara kroz Saharu do jugo-zapadne Azije; Ph. reclinata iz Natala, 
i u sobama često gojena niska paoma; Chamaerops hwmilis, jedina 
evropska paoma, u zap. Mediteranu, sjeverno do Nizze, goji se i 
u sobama; Trachycarpus excelsa iz Kine; Rhapis flabelliformis iz 
Japana; Livistona chinensis, iz Kine (pod imenom Latania borbo- 
nica puno gojena); Pritchardia filifera iz južne Kalifornije; Sabal 
Adansonii iz Floride; Calamus i Daemonorops iz Malezije; Caryota 
urens iz trop. Azije; indo-malajska Arenga saccharifera; Ceroxylon 
sa Anda; Chamaedorea-vrste iz centralne Amerike; indo-malajske 
Kentia-vrste ; trop.-američka Geonoma; Howea sa Lord Howe otoka ; 
maskarenski Acanthophoenix ; Ptychosperma elegans iz indo-malajskog 
prijedjela; Cocos Romanzoffiana, C. Weddelliana i dr. iz trop. Ame- 
rike; C. nucifera, danas osobito uz tropske obale istočne hemisfere 


21 


raširena paoma, čiji su orasi znamenito hranilo, u ovaj nam par 
još manjka. Pored pomenutih imamo još različnih drugih vrsta. 


V. razred Synanthae. 


Jedina porodica Cyclanthaceae. 44 vrste u trop. Americi. U 
stakleniku među paomama Carludovica-vrste, na pose C. palmata, 
znamenita poradi toga, što od vlakna mladoga lišća prave cijenjene 
panamske šešire. 


VI. razred Spathiflorae. 


Araceae. Do 900 vrsta, većina u trop.. malo u temp., ni koja 
u hladnim zonama. Prema tome većina naših reprezentanata u 
staklenicima, malo njih sub dio, uz glavni put tik jezerca. Raz- 
lične indo-malajske Pothos-vrste; prekrasne Anthurium-vrste, np. 
A. Scherzerianum iz Guatemale, A. radicans iz Brazilije, A. An- 
draeanum iz Nove Granade, A. erystallinum, A. Warocqueanum i 
mnoge dr. iz Zarke Amerike; u jezercu evropski Acorus Calamus, 
čiji je podanak oficinelan (Rhizoma Calami); tamo i evropska Calla 
palustris; u stakleniku Monstera deliciosa (Philodendron pertusum) 
sa meksikanskih Kordilera, čiji plodovi valjaju za jelo; Hydrosme 
(Amorphophallus) Zivieri iz Kokinkine; ugledne Philodendron- 
vrste iz trop. Amerike; odanle i Dieffenbachia; indo-malajska 
Aglaonema ; Zantedeschia aethiopica iz juž. Afrike goji se često i 
u sobama ; indo-malajske Alocasia i Colocasia-vrste; Remusatia vivi- 
para sa Jave; Caladium bicolor iz trop. Amerike, s velikim brojem 
prekrasnih varijeteta; vani naša otrovnica Arum maculatum, kozlac, 
Pinellia tuberifera iz Japana; u stakleniku još Typhonium divari- 
catum iz Malezije, Sauromatum-vrste sa Himalaje, Artopsis peltata 
iz ist. Indije i dr.; u akvariju Pistia Stratiotes, tropska povodnica. 

Lemnaceae. 19 vrsta gotovo u svih zonama. U jezercu i u 
akvariju Lemna. 


VII. razred Farinosae. 


Od prirodnih porodica ovoga razreda zastupane su u ovaj par 
u našem vrtu slijedeće: 

Bromeliaceae. Od prilike 400 vrsta u trop. i suptrop. Americi. U 
staklenicima Nidularium-vrste ; Crypthantus zonatus; Ananas sativus, 
čiji se oslasni plodovi jedu i bilina poradi toga u evropskim sta- 
klenicima puno kultivira ; različne Bilbergia-vrste; Aechmea; Pitcair- 
nia-vrste; Dyckia;Tillandsia; Vriesea i dr. 


22 


Commelinaceae. 300, većinom trop. i suptrop. vrsta. Vani 
Tradescantia virginica iz sj. Amerike, poznata krasnica, dlake na 
prašnicima vrlo zgodan objekat za motrenje gibanja plazme i kario- 
kineze; Commelina-vrste među jednogodišnjicama; u stakleniku 
Zebrina pendula (Tradescantia zebrina) iz Meksika, koja se i u so- 
sobama puno goji; Palisota Barteri iz trop. zap. Afrike; Dichori- 
sandra iz Brazilije; Rhoeo discolor iz centr. Amerike i dr. 

Pontederiaceae. 24 povodnice i močvarice toplijih krajeva, excl. 
Europe. U akvariju Eichhornia azurea iz trop. i suptrop. Amerike ; 
E. crassipes iz južne Amerike, sa nadutim, za plivanje uređenim 
peteljkama; Heteranthera-vrste iz južne Amerike. 


VIII. razred Leoluflorae. 


Zastupane su dijelom sub dio na parcelama oko jezera, za 
tim u medicinsko-farmaceutskome odjelu i u staklenicima slijedeće 
porodice: 

Juncaceae. Oko 250, većinom higrofilnih vrsta u temp. i hla- 
dnim krajevima. Vani različne evropske Juncus i Luzula-vrste. 

Liliaceae. Do 2600 vrsta u svim zonama. Spomenut ćemo opet 
samo ponajvaZnije reprezentante. Otrovnica Veratrum album iz 
Evrope i sj. Azije, čiji je podanak oficinelan (Rhizoma Veratri); 
evropski Colchicum autumnale, mrazovac, otrovnica sa ljekovitim 
somoljem i sjemenom (Tubera i Semen Colchici); Asphodelus-vrste 
iz Mediterana ; Eremurus; u stakleniku Chlorophytum Sternbergianum 
iz Kapske; odanle i povijuša Bowiea volubilis; Phormium tenax iz 
Nove Selandije, predivnica, daje t. z. „novoselandski lan“, vani Hosta 
coerulea (Funkia ovata) iz Kine i Japana, sa adventivnim embrijonima, 
i dr.; Hemerocallis-vrste iz srednje Evrope i temp. Azije ; Kniphofia, kra- 
snice iz Afrike ; u stakleniku različne Aloé-vrste, većinom iz Kapske ; 
od njekih, np. A. ferrox, succotrina etc. potječe oficinelna smola 
(Aloé); u sistematičkome i u ekonomskome odjelu mnoge Allium- 
vrste, u potonjem na pose kulturne vrste i odlike, np. A. sativum, 
češnjak, iz Songarije, A. Ampeloprasum, poriluk, iz Mediterana, 
A. Cepa, kapula, itd.; različne vrste rodova Lilium, Fritillaria, 
Ornithogalum, Muscari, Hyacinthus, Scilla; Calochortus iz sj. Ame- 
rike; u stakleniku Urginea maritina, iz Mediterana, sa ljekovitom 
lukovicom (Bulbus Scillae), lijepe Yucca-vrste iz južne Sj. Amerike 
i iz centr. Amerike, Dasylirion iz Teksasa i Meksika, paleotropske 
Cordyline i Dracaena-vrste, među njima D. Draco sa Tencrife; 


23 


evropski Asparagus officinalis u ekonom. odjelu, drugi u sistemu 
i u staklenicima, np. A. plumosus, A. medeoliodes (Myrsiphyllum 
asparagoides) iz Kapske; svi sa filokladijima; isto tako Ruscus; 
Polygonatum, Convallaria; u stakleniku još Aspidistra elatior iz 
južnog Japana, i u sobama često gojena, Ophiopogon iz Japana, 
Sanseviera iz trop. Afrike i ist. Indije, Lapageria rosea iz Čileja, 
Aletris ; oficinelni Smilax medica iz Meksika (Radix Sarsaparillae), 
mediteranski S. aspera i dr. 

Haemodoraceae. 33 vrste, većinom u južnoj hemisferi. U sta- 
kleniku Wachendorfia thyrsiflora iz Kapske. 

Amaryllidaceae. Oko 760 vrsta, većina u trop. i suptrop 
krajevima obiju hemisfera, relativno malo u hladnijim prijedjelima 
umjerenih pojasa. Vani Galanthus, Leucojum i-Narcissus-vrste; u 
stakleniku Amaryllis Beladonna iz Kapske, Haemanthus i Clivia- 
vrste, takodjer iz Kapske, Zephyrantes iz tople Amerike, trop. i 
suptrop. Crinum-vrste, Eucharis amazonica iz Kolumbije, medite- 
ranske Pancratium-vrste, Sprekelia formosissima iz Meksika, ZHippe- 
astrum, vrlo obljubljena krasnica Polyanthes tuberosa iz centralne 
Amerike, različne američke Agave-vrste, među njima i u južnoj 
Evropi udomljena A. americana, znamenita predivnica; Foureroya 
gigantea iz Meksika, odanle i Beschorneria yuccoides, Alstroemeria 
iz južne Amerike, Curculigo recurvata iz Malezije i dr. 

Taccaceae. 10 trop. vrsta. U stakleniku Tacca pinnatifida iz 
Malezije; iz gomolja se njezinih dobiva brašno (Arrow-Root). 

Dioscoreaceae. 170, većinom trop. vrsta. Vani evropski Tamus 
communis i eksotičke Dioscorea-vrste, napose D. Batatas iz istoč. 
Azije, čiji gomolji valjaju za jelo. Poginula nam je u stakleniku 
zanimljiva Testudinaria Elephantipes iz Kapske, nego nastojat 
ćemo, da ju opet namaknemo. 

Iridaceae. 780 vrsta, najviše u Kapskoj, trop. i suptrop. Ame- 
rici i u Mediteranu. Vani različne, dijelom proljetne, dijelom je- 
senske Crocus-vrste, među potonjima C. sativus, pitomi šafran, 
valjda iz istoč. Mediterana, čije su njuške oficinelne (Stigmata 
Croci), a rabe se i kao bojadisalo; oveći broj Iris-vrsta, perunika, 
np. I. germanica, I. pallida, I. florentina, koje potonje imaju ofici- 
nelni podanak (Rhizoma Iridis) i dr., većinom mediteranske; u je- 
zercu I. Pseudacorus; u kući Tigridia Pavonia iz centr. Amerike, 
Sisyrinchium i dr.; južno-afričke Ixia-vrste, Spararis; Babiana ete. 
Vani još razliéne vrste i odlike roda Gladiolus. 


24 


IX. razred Scitamineae. 


Musaceae. Od prilike 60 vrsta u tropima staroga i novoga 
svijeta. U stakleniku Ravenala madagascariensis sa Madagaskara i 
Reuniona, t. z. „drvo putnika“, koje u listanim tokovima sabire 
puno pitke vode; Strelitzia is juž. Afrike; paleotropske Musa sa- 
pientum i M. paradisiaca goje se poradi uslasnih plodova, banana, 
a neke i kao predivnice, od kojih potječe manila-vlakno; u nas 
najčešće se goji u vrtovima M. Ensete iz Abisinije. 

Zingiberaceae. 300 vrsta, većina u trop. Africi i Aziji. Sve u 
staklenicima. Curcuma Zedoaria, pouzdano iz trop. Azije, goji se 
osobito u Indiji; podanak joj je ljekovit (Rhizoma Zedoariae); C. 
longa, koja se osobito u Indiji puno goji poradi ljekovitoga po- 
danka (Rhizoma Gurcumae) i poradi lijepoga njegova mastila kur- 
kumina, u ovaj nam par još manjka. (Mimogredno bismo na tome 
mjestu spomenuli, kako je mučno dočepati se nekih bilina. Bas 
od različnih Zingiberaceae dobili smo sjemena ravno iz Kalkute, a 
što smo dobili, velikim dijelom nije ni klicalo, a dijelom nije bilo 
autentično. Reprezentanata porodice imamo više, nego za neke — 
dok ne procvatu — ni sami ne znamo, što su). Hedychum Gar- 
duerianum iz trop. Azije i dr. vrste; Brachychilum; različne istočno- 
indijske Kümpferia-vrste; Alpina nutans iz ist. Indije, A. vittata iz 
malajskog arhipela; A. officinarum iz Kine, čiji je podanak ljekovit 
(Rhizoma Galangae majoris), manjka nam žalibože ; Zingiber Zerumbet 
iz ist. Indije ; znamenite vrste Z. officinale, od koje potječe oficinelni i 
kao mirodija upotrebljavani podanak, nemamo; potonje žalibože 
moramo konstatovati i za Amomum Cardamomum, od kojega po- 
tječu oficinelne sijamske kardamome i za Elettaria Cardamomum, 
koja daje malabarske i cejlonske kardamome; Amomum Melegueta 
sa zap. trop.-afričke obale od Sierra Leone do Conga i indo-ma- 
lajske Globba-vrste imamo. 


Cannaceae. Jedini rod Canna sa nekoliko trop.-američkih vrsta. 
U vrtu Canna indica i različne prekrasne varijetete, obljubljene 
krasnice. 


Marantaceae. Oko 150, pretežno trop.-američkih vrsta. U 
stakleniku Maranta arundinacea, iz čijih se podanaka dobiva ofici- 
nelni zap.-indijski Arrow-Root, i različne dr. vrste i odlike toga 
roda; Phrynium iz trop. Azije i Afrike. 


X. razred Microspermae. 


Orchidaceae. Oko 5000 vrsta u trop. i temp. zonama. Ova 
nam je porodica vrlo dobro zastupana. na pose imamo lijep broj 
eksotičkih, većinom epifitičkih vrsta, koje se, za čudo, laglje kulti- 
viraju, nego li domaći terestrički reprezentanti, koji iz prirodnih stojbina 
prenešeni, rado pogibaju ili barem nerado cvjetaju. Od potonjih 
imamo vani nekoliko Orchis, Ophrys, Platanthera i dr. vrsta, od 
kojih potječu oficinelni gomolji (Tubera Salep). Od rodova u sta- 
klenicima gojenih spomenut ćemo slijedeće: Cypripedilum, Paphio- 
pedilum, Vanilla, na pose V. planifolia iz Meksika, čiji su plodovi 
oficinelni i kao mirodija cijenjeni (Fructus Vanillae), Anoectochylus, 
Coelogyne, Masdevallia, Epidendrum, Cattleya, Laelia, Phajus, 
Chysis, Bletia, Stanhopea, Catasetum, Lycaste, Gongora, Dendro- 
bium, Cymbidium, Maxillaria, Odontoglossum, Miltoma, Oncidium, 
Phalaenopsis, Vanda, Angraecum, Aèrides, i dr., većina s prekra- 
snim cvjetovima. 


* * 
Dicotyledoneae — Archichlamydeae. 


I. razred Piperales. 


Saururaceae. 4 vrste u ist. Aziji i sjev. Americi. U akvariju. 
Saururus cernuus iz atlantske sj. Amerike. 

Piperaceae. Oko 1020, većinom trop. vrsta. Sve u stakleni- 
cima. Od znamenitijih vrsta spominjemo: Piper nigrum iz indo- 
malajskoga arhipela, čiji su nezreli i zreli plodovi poznata miro- 
dija crni i bijeli biber; odanle su još P. Cubeba, od kojega potječu 
oficinelni plodovi (Fructus Cubebae), P. Betle, čije lišće urođenici 
žvaču i P. longum, čija su plodišta također oficinelna (Fructus 
Piperis longi); od P. angustifolium, iz trop. Amerike, potječe ofici- 
nelno lišće (Folia Matico); potonjih dviju vrsta nemamo, nego raz- 
ličnih drugih pomenutog roda; k tome još različne Peperomia-vrste, 
većinom iz trop. Amerike. 

Chloranthaceae. 33 tropske i suptr. vrste. U stakleniku Chlo- 
ranthus inconspicuus iz Kine i sa Jave. 


II. razrde Juglandales. 


Iuglandaceae. 33 vrste, većinom u sj. umjer. zoni, neke i u 
trop. ist. Aziji. Sve sub dio, uz istočnu ogradu prema paviljonu. 


26 


Iuglans regia, pitomi orah, od Mediterana do Himalaje, goji se 
poradi jestivih sjemenaka i poradi izvrsnoga drveta; druge I-vrste 
iz sj. Amerike; odanle još Carya, Pterocarya. 

Myricaceae. 32 vrste jednoga roda Myrica. Vani, tik do pri- 
jašnje porodice, evropska M. Gale i sj. američke M. cerifera, M. 
asplemifolia. 

III. razred Salicales. | 

Jedina porodica Salicaceae. Do 180 vrsta, većina u sj. temp. 
zoni. Sve sub dio, uz glavni put, ovkraj ekonomskoga odjela, neke 
oko jezera i špilje, neke u američkome odjelu. Velik broj Salix- i 
Populus-vrsta, vrba i topola, među potonjima P. nigra var. pyra- 
midalis, jablan, iz Orijenta, i to vrlo rijetki ženski individuji, koje 
umnožismo od matice, koja se nalazi kraj Zagreba na imanju Sv. 
Šaver. Na alpinumu nekoliko plazavih arktičko-alpinskih vrba. 


IV. razred Fagales. 


U vrtu nasuprot prijašnjim, uz ekonomski odio i pred njim, 
za tim uz glavni put dalje spram zapada. Nekoliko njih i u ame- 
ričkoj grupi. Zastupane su obje porodice: 

Betulaceae. 70 vrsta, većina u sjev. temp. zoni, neke aadinske. 
Corylus Avellana, lješnjak, C. Colurna od Orijenta do Himalaje i dr. ; 
Carpinus Betulus, grab; C. caroliniana iz sj. Amerike; C. dwinensis 
sa hrv. krasa, C. tubulosa iz juž. Evrope i dr. Ostrya virginica iz 
atlantske sj. Amerike; Betula verrucosa, obična breza; B. pubescens, 
B. papyrifera i dr. iz sjev. Amerike i ist. Azije; Alnus glutinosa, 
jalša; A. viridis, A. incana i dr. sa različnim odlikama. 

Fagaceae. 350 vrsta u temp. i trop. zonama, izuzev Afriku 
južno od Sahare. Fagus silvatica, bukva, s različnim odlikama ; 
F. ferruginea iz sjev. Amerike. Castanea vulgaris, pitomi kesten ; 
različni hrastovi: najrašireniji evropski Quercus pedunculata, @. 
sessiliflora; Q. tinctoria, Q. imbricaria, Q. Pnellos, @. rubra, @. 
Prinos, Q. macrocarpa i dr. iz sj. Amerike; u stakleniku Q. Ilex 
iz Mediterana. Oficinelna je kora evropskih vrsta (Cortex Quercus) 
i šiške od Q. infectoria iz Mediterana (Gallae halepenses). Od @. 
suber i dr. dobiva se pluto. 


V. razred Urticales. 


Cestica za reprezentante ovoga razreda nalazi se od prilike 
u sredini istočne trećine vrta, vrbama na zapad i nasuprot bukvama 


21 


i hrastovima. Neki i u američkoj grupi, a više njih i među jedno- 
godišnjicama. 

Ulmaceae. Oko 150 vrsta u temp. i trop. zonama. Velik broj 
različnih evropskih i sj.-američkih Ulmus-vrsta; Celtis occidentalis 
iz sj. Amerike i C. 'orientalis iz Mediterana; Zelkowa crenata sa 
Kavkaza. 

Moraceae. Do 900 većinom trop. vrsta. Vani Morus alba, iz 
Kine, M. nigra, iz Perzije i neke dr.; plodišta obiju vrsta valjaju 
za jelo, a lišće je hrana svilaca; Maclura aurantiaca, iz sj. Ame- 
rike, sa jestivim plodištima; Broussonetia papyrifera iz Japana. U 
stakleniku Dorstenia Contrayerva iz trop. Amerike i dr. sa morfo- 
logički zanimljivim cvatovima; Artocarpus incisa i A. integrifolia, 
iz Indo-Malezije, goje se u trop. poradi plodova; Castilloa elastica, 
iz Meksika, daje kaučuk; Ficus elastica, iz ist. Indije, daje također 
kaučuk, a puno se i u sobama goji; F. religiosa, F. australis, F. 
lanceolata i dr.; na zidovima poput bršljana F'. stipulata; vani F. 
Carica, smokva, iz Mediterana :; Humulus Lupulus, hmelj (Lupu- 
linum), krasnica H. japonicus i znamenita predivnica Cannabis sa- 
tiva, konoplja; od indijske odlike pripravljaju ,hašiš“ (Herba Can- 
nabis indicae). 

Urticaceae. 460 većinom trop. vrsta. Vani razliéne Urtica- 
vrste, neke znamenite predivnice, np. U. dioica i U. cannabina, 
prva iz sj. temp. krajeva, potonja iz Perzije i Sibirije; Parietaria; 
u stakleniku Laportea Gigas iz Australije, Bochmeria nivea, zna- 
menita predivnica iz temp. i trop. ist. Azije; Pilea-vrste. 


VI. razred Proteales. 


Jedina porodica Proteaceae. 960 vrsta, većina u Australiji, 
neke u ist. Aziji i trop. juž. Americi. Sve u staklenicima, na pr. 
Leucadendron, Hakea, Grewillea, Banksia i dr. 


VII. razred Santalales. 


Simo spadajuće prirodne porodice Loranthaceae, Santalaceae, 
Balanophoraceae, koje obuhvataju većinom tropske nametnike, u 
ovaj par još nijesu zastupane, nego ćemo nastojati, da barem neke 
reprezentante s vremenom namaknemo, prem da je sistematička 
njihova kultura s velikim poteškoćama skopčana. 


28 


VIII. razred Aristolochiales. 


Aristolochiaceae. 200 temper. i trop. vrsta. — Vani, na parceli 
urtikala, Asarum europaeum, Aristolochia Clematitis i A. Stpho, li- 
jana iz sj. Amerike; u stakleniku različne druge vrste, na pr. A. 
ornithocephala, A. elegans, A. fimbriata itd. iz trop. krajeva. 

Neke druge porodice toga razreda nijesu zastupane, jer im 
se reprezentanti ne dadu odgajati. 


IX. razred Polygonales. 


Jedina porodica Polygonaceae. Prijeko 600 većinom temp. i 
trop. vrsta. — U sistematičkome odjelu različne Rumex- i Polygonum- 
vrste, neke i među jednogodišnjicama i u ekonomskome odjelu, 
na pr. Fagopyrum esculentum, heljda, iz cent. i ist. Azije; Rumex 
Acetosa, kiselica; u sistemu i među ljekovitim biljem Rheum-vıste, 
na pose Rh. palmatum iz zap. Kine i Rh. officinale iz Tibeta i zap. 
Kine (Radix Rhei). U stakleniku Miihlenbeckia platyclada sa Sala- 
monskih otoka i Coccoloba iz žarke Amerike. 


X. razred Centrospermae. 


Chenopodiaceae. Prijeko 500 vrsta, većina stanovnici stepa i 
pustara, mnogi halofiti i ruderalne biline. — Većina među jednogo- 
disnjicama i u ekonomskome odjelu. Beta vulgaris sa obala južne 
Evrope, na po se var. Rapa, repa sladorača, i var. Cicla, cikla ; 
Hablitzia thammoides, sa Kavkaza, medju povijušama ; različne Che- 
nopodium-vrste, među njima Ch. Quinoa, iz Peruja, tamo poradi 
brašna znamenita kult. bilina; Atriplex-vrste; Spinacia oleracea, 
poznato povrće; Salicornia, halofit; isto tako Sueda; Salsola Kali 
i S. Soda davaju sodu. Više zastupnika u stakleniku. 

Amarantaceae. Prijeko 500 vrsta u temp. i toplim krajevima. 
Većina među jednogodišnjicama. Celosia cristata sa fasciiranim 
cvatom, puno gojena krasnica, u trop. raširen korov; različne Ama- 
rantus-vrste ; Achyranthes, Iresine Alternanthera, Gomphrena i dr. 
puno gojene krasnice, osobito n modernome sagovnome vrtljarstvu. 

Nyctaginaceae. 160 vrsta, većina u toploj Americi. — Među je- 
dnogodišnjicama različne Mirabilis-vrste, na pr. M. Jalapa, poznata 
krasnica iz Meksika, M, longiflora i dr. U stakleniku Bougainvillea 
iz juž. Amerike. 

Phytolaccaceae. 82, većinom trop. vrste. Razliéne Fhytolacca- 
vrste, među oficinalnim biljem na pr. Ph. decandra iz sjev. Ame- 


29 


rike, koja se je i u nas mjestimice udomila, a sadi se i u vrtovima 
poradi plodova, koji služe za bojadisanje, t. z. ,kermes“. U sta- 
kleniku Aiwvina-vrste. 

Aizoaceae (Mesembrianthemaceae). 420 vrsta, većina u južnoj 
Africi. — U ekonomskome odjelu Tetragonia expansa iz ist. Azije i 
Polinezije, t. z. „novoselandski špinat“, valja za jelo. U stakleniku 
lijep broj različnih Mesembrianthemum-vrsta iz Kapske; ovđe još 
l'harnacium. 

Portulacaceae. 145 vrsta, većina u Americi. Medju jednogo- 
dišnjicama vrste od Claytoma, Grahamia, Portulaca i dr. 

Basellaceae. 14 vrsta, većina u Americi, neke u Aziji i Africi 
U ekonomskome odjelu Basella rubra, koja se u ist. Indiji goji kao 
povrće; među povijušama Doussingaultia baselloides iz trop. Amerike. 


Caryophyllaceae. Do 1300 vrsta, većina u temp. krajevima. 
U vrtu sa drugim centrospermama i poligonalama na velikoj par- 
celi nasuprot monokotiledonejama, jezereu na zapad. Mnogi repre- 
zentanti na alpinumu i među jednogodišnjicama. — Agrostemma 
Githago, iz Mediterana, otrovnica, u nas dosadni korov među ži- 
taricama; Viscaria; velik broj Stlene- i Lychmis-vesta; penjalica Cu- 
cubalus baccifer sa bobuljama; Gypsophila; Tunica; mnoge Dianthus- 
vrste; među oficinelnim biljem Saponaria officinalis (Radix Sapo- 
nariae); od rodova Cerastium, Sagina, Alsine, Arenaria, Stellaria, 
Hermaria itd. puno vrsta u sistemu i na alpinumu 


XI. Razred Ranales. 


Nymphaeaceae. 55 vrsta; povodnice temp. i toplih zona. — U 
bazenima i u jezercu prekrasne vrste rodova Nelumbo, Nymphaea, 
Nuphar; u stakleniku Euryale ferrox, iz ist. Azije, sa ogromnim 
plivačim lišćem; Victoria regia iz južne Amerike, na pose iz po- 
riječja Amazonke, za koju su nam među tim prostorne prilike 
pretijesne. 

Ceratophyllaceae. 3 vrste u sladkim vodama svih zona. — U je- 
zercu Ceratophyllum demersum. 

Magnoliaceae. Od pr. 70 vrsta u tropima i u temp. krajevima 
ist. Azije i sj. Amerike. — Vani, s obiju strana širokoga puta u osi 
glavnoga ulaza, različne Magnolia-vrste iz atlantičke sj. Amerike i 
iz ist. Azije, sa prekrasnim, velikim cvjetovima, među njima i u 
parkovima često gojena A/ Yulan i M obovata; ovde još Lirioden- 
dron Tulipifera iz atlantičke sj. Amerike. U stakleniku Ilhierum anı- 


50 


satum iz Japana, čiji su plodovi otrovni, dok su oni od J. verum 
iz Kine oficinelni (Fructus Anisi stellati) i poznata mirodija. Ovđe 
još Drimys Winteri iz juž. Amerike, sa oficinelnom korom (Cortex 
Winterianus); u drvetu samo traheide, kao u većine gimnosperma ! 

Anonaceae. Do 400 trop. vrsta. — Slabo zastupane. U stakleniku 
samo neke Anona-vrste i Asimina triloba, iz tople sjev. Amerike, 
čiji su plodovi uslasni, ali sjemenke otrovne. 

Myristicaceae. 100 vrsta jedinoga roda Jlyristica,, većina u 
trop. Aziji. Nijesu zastupane. 

Ranunculaceae. Do 1200 vrsta u umjer. i hladnim zonama. 
Većina vani, s južne strane alpinuma, neke među oficinelnim biljem, 
među jednogodišnjicama i na alpinumu. Skupina različnih Paeonia- 
vrsta; uz jezerce moćvarica otrovnica Caltha palustris; različne, 
dijelom ljekovite Helleborus-vrste (Rhizoma Hellebori); Eranthis 
hiemalis; Trollius europaeus; različne Nigella-, Aquilegia i Delphi- 
nium-vrste; među ljetovitim biljem i na alpinumu Aconitum Na- 
pellus, ljuta otrovnica (Radix Aconiti) i dr.; Anemone; Dulsatilla 
(Herba Pulsatillae); Myosurus minimus; Actaea; mnoge Rannuculus- 
vrste, većinom toksične; Thalictrum; Adonis; među penjalicama 
različne Clematis-vrste i odlike s prekrasnim cvjetovima. 

Berberidaccae. Do 135 vrsta u temper. krajevima. — Vani nuz 
prijašnje. Naš Epimedium alpinum i dr.; pored evropske vrste Ber- 
beris vulgaris, različne druge, osobito sj.-američke vrste, većinom 
uresni grmovi; Mahoma Aquifolium sa zimzelenim lišćem ; Podo- 
phyllum peltatum iz sj. Amerike sa jestivim plodovima, a otrovnim 
granama i korijenjem, od koje se dobiva ljekoviti podofilin. 

Lardizabalaceae. 10 vrsta na Himalaji, u Kini, Japanu i Či- 
leju. Uz vrtljarsku kuću povijuša Akebia quinata iz Japana. 

Menispermaceae. 250 vrsta, većina u tropima obiju hemisfera, 
malo u ekstratropskim sjevernim krajevima. — Vani Memispermum 
canadense iz atlaničke sj. Amerike; nekoliko reprezentanata u sta- 
kleniku. Nekih znamenitih oficinalnih bilina iz ove porodice na pr. 
(Jatrorhiza palmata, Anamirta Cocculus) i drugih u ovaj par još 
nemamo. 

Calycanthaceae. 5 vrsta u sj. Americi i ist. Aziji. — Vani Caly- 
canthus florida, poznati miomirisni uresni grm iz juž. saveznih dr- 
žava i Chimonanthus iz Japana. 

Monimiaceae. 170 vrsta u trop. i suptrop. krajevima, osobito 
južne hemisfere. Nijesu u ovaj par još zastupane. 


31 


Lauraceae. Do 1000 vrsta u trop. i suptrop. prijedjelima obiju 
hemisfera. — Sub dio samo Sassafras officinale iz atlantičke sj. Ame- 
rike, Lindera Benzoin, odanle, i neke druge vrste potonjeg roda iz 
Japana. U stakleniku Cinnamomum zeylanicum sa Cejlona i C. Cassia 
iz jugo-ist. Kine; od obiju vrsta potječe korica (Cortex Cinnamomi), 
koja je od potonje vrste oficinelna i poznata mirodija; od C. Cam- 
phora, u Japanu, Kini i osobito na Formozi, dobiva se sublima- 
cijom iz drveta oficinelni kamfor; Persea gratissima iz trop. Ame- 
rike, svuda u tropima gojena voćka; Laurus nobilis, lovor, iz Me- 
diterana, ima oficinejne plodove i lišće (Folia et Baccae Lauri). 


XII. razred Rhoeadales. 


U sistemu na posebnoj parceli između centrospenna i ranun- 
kulaceja; mnoge među jednogodišnjicama i na alpinumu, neke u 
ekonomskome odjelu. 


Papaveraceae. 80 vrsta, većina u sjev. umjerenim krajevima, 
manje u ‘trop. — Različne Hypecoum-vrste iz Mediterana; Papaver 
somniferum, mak, otrovnica, potječe iz Mediterana, a goji se u nas 
poradi na ulju bogatoga sjemena u različnim odlikama ; stinuli 
mliječni sok je oficinelni opij, a nezreli tobolci također su oficinelni 
(Opium — Fructus Papaveris immaturi); P. Rhoeas u nas među 
usjevima, i dr.; Esehscholtzia californica iz pac. sj. Amerike, kras- 
nica; Glaucium-vrste iz Mediterana; naša otrovnica Chelidonium 
majus, čija je zelen oficinelna (Herba Chelidonii); Argemone me- 
xicana iz trop. Amerike, krasnica; Macleya cordata iz ist. Azije; 
Dicentra spectabilis, iz Kine, poznata krasnica, i druge; Fumaria, 
Corydalıs. 

Cruciferae 1200 vrsta, većina u temp. i hladnim krajevima 
sjev. polutke. — Od velikog broja zastupanih rodova i vrsta spomenut 
ćemo samo slijedeće: Lepidium sativum iz Mediterana, goji se kao 
salata; Biscutella-vrste; Iberis-vrste iz Mediterana, neke krasnice ; 
Cochlearia officinalis, halofit, ima oficinelnu zelen (Herba Cochle- 
ariae); ©. Armoracia, hren; Alliaria; Sisymbrium; Cakile; Isatis 
tinctoria, iz Mediterana, daje vrstu indiga; Sinapis alba ima ofici- 
nelno i u kulinarske svrhe rabljeno sjeme (Semen Sinapis albae); 
Brassica oleracea sa obala sjev. i sredozem. mora, u ekon. odjelu 
sve njezine odlike, poznato povrtelje: B. 0. v. acephala, v. capitata, 
v. gongylodes, v. Botrytis, v. sabauda itd.; B. nigra, gorušica, s ofi- 
cinelnim i kao mirodija rabljenim sjemenom (Semen Sinapis); BD. 


32 


Rapa, iz Mediterana, goji se u različnim odlikama poradi ulja, koje 
je u sjemenu, a var. rapifera kao povrće; B. Napus, iz Mediterana, 
goji se poradi ulja, a var. Napobrassica kao povrće; Raphanus sa- 
tivus i var. radicula, povrće; naš Nasturtium officinale jede se kao sa- 
lata, a zelen je ljetovita (Herba Nasturtii aquatici); Cardamine; Dan- 
taria bulbifera sa rasplodnim pupovima u pazuhici lišća i dr.; Lunaria; 
Capsella; Draba; Arabis; Erysimum; Alyssum itd.; Cheiranthus, 
Hesperis i Matthiola-vrste, krasnice; Anastatica hierochuntica iz ist. 
Mediterana, pogrješno ,ruza iz Jeriha“ zvana (prava jeriška ruža 
je kompozita Odontospermum pygmaeum, koja raste u Sahari). 

Capparidaceae. 300 vrsta u trop. i suptrop. zonama. — Među 
jednogodisnjicama Cleome- i l'olanisia-vrste iz trop. krajeva obiju 
hemisfera ; nastojat ćemo, da namaknemo još mediteransku Cap- 
paris spinosa, čiji se cvjetni pupoljei konzerviraju u octu kao 
mirodija. 

Resedaceae. 60 vrsta, neke u nas, većina u Mediteranu, neke 
u Africi i sjev. Americi. — Među jednogodišnjicama i u sistemu 
različne Reseda-vrste ; R. odorata, iz Mediterana, obljubljena kras- 
nica; R. luteola sadi se poradi mastila luteolina. 

Moringaceae. 3 vrste u Africi i ist. Indiji. U stakleniku Mo- 
ringa pterygosperma iz ist. Indije. 


XIII razred Sarraceniales. 


Sarraceniaceae. 8 vrsta; moćvarice sjev. Amerike sa vrčasto 
šupljim lišćem, u kome hvataju zareznike; probavnoga encima među 
lim nemaju. — U stakleniku razliéne Sarracenia-vıste, a nastojat 
ćemo da namaknemo još zanimljivu Darlingtonia californica sa 
Siere Nevade. 


Nepenthaceae. Od prilike 40 vrsta, većina u indo-malajskome 
arhipelu. Prave insektivore sa digestionim žlijezdama. Lišće im ističe 
u viticu, koja na kraja nosi vrču sličan ustroj, u kome se hvataju 
zareznici. — U stakleniku velik broj vrsta i odlika jedinoga roda 
Nepenthes. 


Droseraceae. 100 vrsta u temp. i suptrop. krajevima. Prave 
insektivore sa digestionim žlijezdama u lišću, koje je udešeno za 
hvatanje zareznika. — U stakleniku Dionaca muscipula iz Karoline i 
evropske Drosera-vrste. 


XIV. razred Rosales. 


Reprezentanti simo spadajućih porodica u vrtu na česticama 
od glavnoga ulaza zapadno do staklenika, s desne i lijeve strane 
glavnoga puta, za tim na dvijem velikim parcelama u centru vrta. 
Mnogi među jednogodišnjicama, na alpinumu i u ekonomskome 
odjelu. 


_ Podostemaceae. Oko 150 vrsta, većina u vodama brzicama trop. 
Amerike. — Nijesu u opće u kulturi. 

Crassulaceae. 450 vrsta u temp. i toplim krajevima, mnoge 
po hridinama. — Vani različne vrste rodova Sedum i Sempervivum, a 
u stakleniku puno vrsta rodova Cotyledon (Echeveria), Crassula, 
Rochea, itd., osobito iz Meksika i iz Kapske; Dryophyllum calycinum, 
u tropima obiju hemisfera, razvija adventivne pupove na rubu ve- 
getativnoga lišća. 

Cephalotaceae. Monotipična porodica sa jedinim reprezentantom 
Cephalotus follicularis u Australiji; lišće vrčasto kao u nepenta, 
bez probavnoga encima, ali sa antiseptičkim sekretom u vrču; ne- 
koliko eksemplara u stakleniku. 

Sazifragaceae. Do 600 vrsta, većina u temp. i hladnoj zoni, 
mnoge u velegorju. — Vani Astilbe iz Japana, Heuchera-vrste iz sj. 
Amerike ; Bergenia sa Altaja i Himalaje; mnoge Saxifraga-vrste sa ve- 
legorja sj. hemisfere, na alpinumu; Chrysosplenium; Francoa iz Cileja; | 
Tellima iz pac. sj. Amerike ; različne Philadelphus-vrste, uresni grmovi 
iz ist. Azije i sj. Amerike; isto tako Deutzia-vrste odanle; poznata 
krasnica Hydrangea Hortensia iz ist. Azije; Escallonia sa Anda; 
Itea iz sj. Amerike; Ribes rubrum i R. Grossularia goje se svuda po- 
radi plodova, a dr. vrste često kao uresni grmovi. 


Cunoniaceae. 90 vrsta u temp. i toplim krajevima južne he- 
misfere. — U stakleniku Wemmanma. 


Pittosporaceae. Od prilike 87 vrsta, većina u trop. staroga 
svijeta. — U stakleniku Pittosporum-vrste; P. Tobira iz Kine i Japana 
puno se goji kao krasnica; Sollya heterophylla iz Australije. 

Hamamelidaceae. 50 većinom suptrop. vrsta. — Vani Liqui- 
dambar styraciflua iz sj. Amerike ; oficinelna smola (Styrax liquidus) 
dobiva se od L. orientalis u Maloj Aziji; Hamamelis virginica iz atl. 
sj. Amerike; Corylopsis spicata iz Japana: Fothergilla alnifolia iz 
atl. sj. Amerike. 

3 


DI 
H> 


Platanaceae. 2 vrste: PI. orientalis, od Italije do Himalaje, i 
P. occidentalis, od Meksika do Kanade; obje vrste vani. 

Rosaceae. Od prilike 2000 vrsta u svim zonama. — Velik broj 
različnih Spiraea-vrsta iz temp. i hladnih krajeva sj. hemisfere, većinom 
uresni grmovi; Aruncus silvestris;  Neillia; Exochorda iz centr. 
Azije; Cydonia vulgaris goji se poradi plodova, sjeme joj je oficinelno 
(Semen Cydoniae); ©. japanica iz Japana i različne odlike, uresni gr- 
movi; različne Cotoneaster-vrste ; Crataegus-vrste, Mespilus germanica, 
poznata voćka; Amelanchier; Pirus communis, kruška ; različne kul- 
turne odlike krušaka, kojih imamo u ekonom. odjelu potekoše kri- 
žanjem od različnih divljih vrsta, kakove su P. Achras, P. persica, 
P. cordata i dr.; P. Malus, jabuka ; različne kulturne odlike jabuka, 
kojih imamo lijep broj u ekonom. odjelu, postadoše također kri- 
žanjem od divljih vrsta, kakove su P. pumila, P. dasyphylla itd., pored 
ovih još različne druge P.-vrste; oveći broj Sorbus-vrsta, n. p. 5. Au- 
cuparia, S. Aria, S. torminalis, S domestica, oskoruš i dr. ; u stakleniku 
Eriobotrya japonica, iz Japana, u toplijim krajevima puno gojena 
voćka. Rhodotypus kerrioides i Kerria japonica, obje iz ist. Azije, 
uresni grmovi; Neviusia; Turshia; oveći broj Rubus-vrsta, kupina ; 
Fragaria, jagoda; različne kulturne odlike jagoda potekoše od či- 
lejske F. chiloénsis i od F. virginiana iz atlant. sj. Amerike; cir- 
kumpolarna i alpinska Dryas octopetala na alpinumu ; jagodi slična 
Duchesnea. Velik broj Potentilla-vrsta; Geum; Alchemilla; Agri- 
monia; Sanguisorba. Velik broj Rosa-vrsta ; bezbrojne kulturne ruže, 
najobljubljenije krasnice, potekoše od relativno malo praoblika, kakovi 
su AR. gallica, E. damascena, od kojih se dobiva i ružino ulje, R. centi- 
folia (Flores Rosae), R. moschata i t. d.; ruže penjalice (oko staklenika) 
potekoše valjda od R. Banksiae iz Kine. Nuttallia iz pac. sj. Amerike ; 
Prunus Armeniaca, kajsija, iz Turkestana i Mongolije; P. insititia, u 
Evropi i prednjoj Aziji, P. cerasifera, iz Turkestana i jugo-zap. Sibirije, 
i P. domestica,, nepoznatoga porijetla, su vrste, od kojih za cijelo 
potekoše različne odlike naših šljiva: P. Amygdalus, iz Turkestana 
i cent. Azije, goji se u toplijim krajevima poradi mendula, koje su 
i oficinelne (Amygdalae dulces et amarae); P. Persica, badem, valjda 
iz Kine; P. spinosa, trnula; P. avium, trešnja, samonikla u Evropi, 
P. Cerasus,, višnja, iz male Azije, poznate voćke; P. Mahabeb, u 
juž. Evropi i maloj Aziji, goji se poradi miomirisnoga drveta, koje 
služi u industrijalne svrhe; P. Padus; P. Laurocerasus, lovorvišnja, 
zimzeleni otrovni i oficinelni erm u Mediteranu ; pored ovih još 
velik broj različnih P.-vrsta i odlika. 


30 


Leguminosae. Od prilike 7000 vrsta u svim zonama. — U sta- 
kleniku oveći broj Acacia-vrsta, većina filoidni oblici iz Australije; 
A. arabica i A. horrida, obje iz Afrike, i dr. davaju oficinelnu gumu 
(Gummi arabicum); paleotropska Albizzia Lophanta i dr.; draž- 
ljiva Mimosa podica iz Brazilije i dr. Vani Cercis Siliquastrum iz 
Mediterana i dr.; Gleditschia-vrste iz sj. Amerike i istočne Azije: 
Gymnocladus canadensis. U stakleniku Adenanthera pavonina iz trop. 
Azije, sa koraljima sličnim sjemenjem ; tropske Entada-vrste; Tama- 
rindus indica, čiji su plodovi oficinelni (Fructus Tamarindi; Pulpa); 
tropske Bauhinia-vrste ; različne Cassia-vrste (Folia Sennae); Caesal- 
pinia; Haematoxylon Campećhianum iz centr. Amerike (Lignum 
Campechianum), i mnoge dr. Ceratoma Siliqua iz Mediterana. 
Od velikog broja pravih leptirnjača možemo samo ponajvažnije spo- 
menuti. Vani Sophora japonica iz Japana ; u stakleniku Myroxylon Pe- 
reirae, iz cent. Amerike, od koje se dobiva oficinelni balzam (Balsamum 
peruvianum); Oxylobium ; Chorizema; Pultenaea i dr. Vani Anagyris iz 
Mediterana ; Lupinus-vrste, neke valjaju kao krma ; različne Laburnum, 
Genista, Cytisus-vrste; Spartium; Ulex; oficinelne Ononis spinosa 
(Radix Ononidis), Trigonella Foenum graecum (Semen Foeni graeci), 
Melilotus officinalis (Herba Meliloti) i dr. vrste tih rodova; razliéne 
Trifolium-vrste; Anthyllis; Lotus; Tetragonolobus; Amorpha-vrste iz 
sj. Amerike; Indigofera; Galega officinalis; među povijusama Wi- 
starıa sinensis iz ist. Azije; Ltobinia Pseudoacacia, iz sj. Amerike, u 
nas udomljena i dr. vrste, uresna drveta ; u klilu krasnica Clianthus 
iz Australije; Colutea; Halimodendron argenteum iz slanih stepa 
ruskih; Caragana-vrste iz cent. Azije; oficinelna Glycyrhiza glabra 
i GI. echinata sa slatkim korijenom (Radix Liquiritiae); Astragalus- 
vrste (Tragacantha); u stakleniku trop. Carmichaelia sa filokladi- 
Jima. Otrovnica Coronilla varia; Hedysarum ; u ekon. odjelu Orni- 
thopus sativus, krma; Desmodium-vrste, uresni grmovi; u stakleniku 
D. gyrans iz ist. Indije, sa spontanim periodičkim gibanjem foliola ; 
ovđe još Amicia Zygomeris iz Meksika, sa niktitropskim gibanjem 
lišća; Dalbergia; u ekon. odjelu Onobrychis sativa, krma; različne 
Vicia-vrste; Lens; Pisum; Lathyrus; Glycine Soja iz ist. Azije, so- 
čivnica, sjemenke surogat kave; Phaseolus-vrste i Dolichos među 
povijušama i u ekon. odjelu; Erythrina crista galli iz Brazilije, 
krasnica; u stakleniku Abrus praecatorius, Kennedya; i mnogi drugi 
reprezentanti vani i u staklenicima. 


XV, razred Geramiales. 


U vrtu na dvijem česticama sjev.-zapadno od ulaza u eko- 
nomski odio; mnoge među jednogodišnjicama; velik broj repre- 
zentanata u staklenicima. 

Geraniaceae. Od prilike 350 vrsta u temp. i suptrop. zonama. 
Vani različne Geranium- i Erodium-vrste; u stakleniku i na gre- 
dicama za uresno bilje različne Pelargonium-vrste iz Kapske, oso- 
bito bezbroj odlika od P. zonale i P. inquinans; P. capitatum i 
P. Radula puno se goje poradi miomirisnoga lisca. 

Oxalidaceae. 250 vrsta u trop. i temp. zonama. — U stakleniku 
razliéne Oxalis-vrste, neke i vani; trop. Biophytum sensitivum (u 
stakleniku) ima dražljivo lišće poput mimoze. 

Tropaeolaceae Jedini rod Tropaeolum sa cca. 35 vrsta od Mek- 


sika do Brazilije i Čileja. — Vani 7. majus iz Peruja, poznata 
krasnica, i neke druge među penjalicama. 
Linaceae. 150 vrsta u temp. i trop. zonama. — Vani različne 


Linum-vrste, među ostalim L. usitatissimum, lan, valjda iz prednje 
Azije, znamenita, već u predhistorijsko doba gojena predivnica, 
čije je na ulju bogato sjeme oficinelno (Semen Lini). 

Erythroxylaceae. 93 tropske vrste. — U stakleniku Erythroxylon 
Cocca iz Peruja, čije oficinelno lišće (Folia Coca) sadrži kokaina. 

Zygophyllaceae. 140, većinom trop. vrsta, puno kserofita u 
stepama i pustarama. — Slabo zastupane ; vani Zygophyllum Fabago 
iz južne Rusije i prednje Azije; Zribulus terrestris i Peganum Har- 
mala iz Mediterana. Nitraria Schoberi iz centr. Azije. 

Oneoraceae 12 vrsta u Mediteranu. — Vani Cneorum tricoccum. 

Rutaceae. 150 vrsta u temp. i trop. zonama. — Vani Ruta gra- 
veolens i dr.; Dictamus albus, krasnica ; Ptelea trifoliata iz sj. Amerike ; 
Xanthoxylon iz sj. Amerike i ist. Azije; Skimmia japonica iz Japana, 
Phellodendron amurense iz Mandžurske, i dr. U stakleniku Pilo- 
carpus pennatifolius iz trop. Amerike, čije je lišće ofieinelno (Folia 
Jaborandi); različne Correa-vrste iz Australije; različni Citrus, n. p. 
O. medica, limun, C. Aurantium, naranča, C. nobilis, mandarina, 
C. trifoliata it. d.; valjda sve iz jugo-ist. Azije, većina poradi plodova 
u različnim odlikama u toplijim krajevima kultivirane ; kora plodova, 
ulje, cvjetovi, lišće oficinelno. | 

Simarubaceae. 120, većinom trop. vrsta. — Vani Ailanthus 
glandulosa iz Kine, uresno, u nas gotovo podivljalo drvo ; u sta- 
kleniku Simaruba excelsa. 


Ji 


Burseraceae. 320 trop. vrsta. Nijesu žalibože zastupane. Na- 
stojat ćemo, da neke znamenitije namaknemo. 

Meliaceae. 300, većinom trop. vrsta. — U stakleniku Melia 
Azedarach iz Mediterana, iz čijih plodova prave osobito u mana- 
stirima čisla: Cedrela odorata sa Antila, od drveta prave kutije za 
smotke; Swietenia Mahagoni sa Antila, poznato cijenjeno drvo. 


Malpighiaceae. 500 trop. vrsta, većina u Americi. — Slabo u 
ovaj par još zastupane; samo nekoliko reprezentanata u stakleniku. 
Polygalaceae. 400 vrsta u toplim i temp. krajevima. — Vani i 


u stakleniku različne Polygala-vrste, među njima znamenita ofici- 
nelna P. Senega iz sj. Amerike (Radix Senegae). 

Euphorbiaceae. 4000 vrsta u temp. i trop. zonama. — Vani na 
posebnoj parceli tik prijašnjih. Sub dio samo različne, većinom 
otrovne Euphorbia-vrste; Ricinus communis iz Afrike sa oficinelnim 
na ulju bogatim sjemenom (Semen Ricini; Oleum) i dr. uresa radi 
često gojene vrste; Mercurialis. U stakleniku Phyllanthus-vrste, neke 
sa filokladijima; Croton; od C. Eluteria i C. Cascarilla, obje sa 
bahamskog otočja, potječe oficinelna kora (Cortex Cascarillae), a 
od ©. Tiglium iz trop. Azije oficinelno sjeme i ulje (Semen Tiglii; 
Oleum Crotonis); Daleschampsia; Acalypha-vrste, neke poradi ša- 
renoga lišća puno gojene; Alchornea (Coelebogyne) ilicifolia iz jugo- 
ist. Australije, zanimljiva poradi adventivnih embrijona ; Manihot- 
vrste iz trop. Amerike; neke davaju brašno arrow-root; Codiaeum 
variegatum iz indo-malajskog arhipela u različnim odlikama; Ja- 
tropha; oveći broj različnih, velikim dijelom sakulentnih, kaktusima 
sličnih Euphorbia-vrsta, među njima i £. resinifera iz Maroka, čije je 
stinulo mlijeko oficinelno (Euphorbium). Pored pomenutih još i dr. 

Callitrichaceae. 25 vrsta povodnica jedinoga roda Callitriche 
u svim zonama. U bazenu. 


XVI. razred Sapindales. 


Reprezentanti simo spadajućih porodica na parcelama zapadno 
tik genarijala i uz glavni put na južnoj strani vrta; neki među 
jednogodišnjicama i u stakleniku. 

Buxaceae. 30 temp. i suptrop. vrsta. — Vani Buxus semper- 
virens, šimšir, i različne njegove odlike; Pachysandra terminalis iz 
Japana. 

Empetraceae. 4 vrste u temp. i hladnim krajevima. — £m- 
petrum nigrum u tresetištima, osobito cirkumpolarno. 


38 


Coriariaceae. 5 temp. vrsta. — U stakleniku Coriaria myrtifolia 
iz Mediterana. 

Limnanthaceae. Jedina vrsta Limnanthes Douglasii iz Kalifornije. 

Anacardiaceae. 500 vrsta u temp. i trop. zonama. — Vani 
samo Cotinus Coggygria i oveći broj Rhus-vrsta iz Mediterana, 
ekstratrop. ist. Azije i iz sj. Amerike, među njima ljuta otrovnica 
R. toxicondendron iz sj.-ist. Azije i sj. Amerike; neke vrste toga 
roda i u stakleniku; ovde još Schinus Molle, od koje se dobiva vrsta 
mastiksa, dok oficinelna smola (Mastix) potječe od Pistacia Lentiscus 
u Mediteranu; sjemenke od Mediteranske P. vera valjaju za jelo. 

Celastraceae. 280 vrsta u temp. i trop. zonama. — Vani iu 
stakleniku različne Evonymus- i Celastrus-vrste; Pachystima Myr- 
sinites iz sj. Amerike. 

Aquifoliaceae. 180 vrsta u toplim i temp. krajevima. — Vani 
Ilex Aquifolium i različne odlike. 

Staphylaeaceae. 22 vrste u temp. krajevima. — Vani Staphylea 
pinnata \ dr. 

Aceraceae. 100 vrsta, većina u gorskim prijedjelima sjev. he- 
misfere, malo u trop. Aziji. — Vani oveći broj različnih Acer- 
(javor) vrsta i odlika iz Evrope, sjev. Amerike i ist. Azije, među 
njima i A. saccharinum iz atl. sj. Amerike, čiji proljetni sok sadrži 
puno sladora. 

Hippocastanaceae. 16 vrsta u temp. i toplijim krajevima, oso- 
bito u sj. Grčkoj, Aziji i Americi. — Vani poznato uresno drvo 
Aesculus Hippocastanum iz sj. Grčke, različne njegove odlike i raz- 
lične druge vrste, n. p. A. Pavia, A. glabra i t. d. iz sj. Amerike. 

Sapindaceae 1000, većinom trop. i malo temp. vrsta. — Vani 
Koelreuteria paniculata i Xanthoceras sorbifolia, drveta iz Kine; 
medu penjalicama Cardiospermum Halicacabum, korov u tropima; 
u stakleniku Serjania; Sapindus emarginatus, Blighea, i dr. 

Melianthaceae. 10 vrsta u Africi. — U stakleniku Melianthus 
major iz Kapske. 

Balsaminaceae. 140, većinom trop. vrsta. — Medju jednogo- 
dišnjicama poznata krasnica Impatiens Balsamina iz ist. Indije i 
dr. vrste odanle; neke i u stakleniku n. p. J. Sultani. 


XVII. razred Rhamnales. 


Uz južnu ogradu, od prilike u polovini čitave dužine vrta, 
tik nuz javore; nekoliko reprezentanata i u stakleniku. 


39 


Rhamnaceae. Do 500 vrsta u svim zonama. — Vani Ceanothus 
americanus iz atl. sj. Amerike, i druge vrste toga roda; različne 
evropske i sjev. američke Rhamnus-vrste; Berchemia. U stakleniku 
Colletia horrida iz južne Amerike i dr.; Paliurus iz Mediterana. 


Vitaceae. 270 vrsta, većina u temp. i suptrop. prijedjelima. 
Vani Vitis vinifera, vinova loza, od pamtivijeka u kulturi; raz- 
lične plemenite odlike oko vrtljarske kuće i u ekonom odjelu; u 
sistemu i pred spremištem za oruđe različne amerikanske V.-vrste, 
n. p. V. Riparia, V. Rupestris ete., znamenite, jer relativno bolje 
odolijevaju filokseri, pak se na nje kalame naše nerezistentne od- 
like; uz zid staklenika razliéne Ampelopsis-vrste iz sjev. Amerike, 
najraširenija u našim vrtovima penjalica A. quinquafolia. U sta- 
kleniku prekrasne trop. Cissus-vrste sa šarenim lišćem. 


XVIII. .razred Malvales. 


Reprezentanti simo spadajućih porodica uz južnu ogradu tik 
prijašnjih; mnogi među jednogodišnjicama, a neki u staklenicima. 

Tiliaceae. 270, većinom trop., malo temp. vrsta. — Vani raz- 
lične Tilia-vrste, lipe, dijelom evropske, dijelom sjev.-američke ; od 
T. ulmifolia (parvifolia) i T. platyphyllos (grandifolia) oficinelni su 
cvjetovi (Flores Tiliae); Corchorus olitorius, C. capsularis, jedno- 
godišnjice iz ist. Azije, znamenite predivnice, od kojih potječe juta- 
vlakno; Grewia. U stakleniku Sparmannia africana iz juž. Afrike ; 
Entelea arborescens iz Nove Selandije; Triumfetta. 

Elaeocarpacaca. 120 vrsta u trop. i temp. krajevima južne 
hemisfere. — U stakleniku Aristotelia Maqui iz Peruja i Čileja. 


Malvaceae. Do 800 vrsta u temp. i trop. zonama. — Vani Ma- 
lope iz Mediterana; Krtarbelia vitifolia; Lavatera; različne Malva- 
vrste; od M. selvestris oficinelni su cvjetovi i lišće (Flores; Folia 
Malvae); Althaea officinalis sa ljekovitim lišćem i korijenjem (Folia ; 
Radix Althaeae); A. rosea, puno gojena krasnica iz Orijenta, čiji su 
cvjetovi oficinelni (Flores Malvae arboreae); Sida; Anoda; Hibiscus 
syriacus iz prednje Azije, puno gojen uresni grm; i dr. U stakle- 
niku, odnosno u klilima krasnica H. Rosa sinensis iz indo-malaj- 
skoga prije djela; razliéne Gossypium-vrste iz istočne Indije, od 
kojih se dobiva pamuk; Abutilon-vrste i dr. 

Bombaceae. 72 trop. vrste. Slabo zastupane; u stakleniku 
Durio zibethinus iz Malezije. 


40 


Stereuliaceae. Prijeko 600 trop. vrsta. — U stakleniku kakaovac 
Theobroma Cacao iz trop. Amerike, od čijega se sjemena, koje sa- 
drži oficinelno ulje (Butyrum Cacao), pripravlja čokolada; afričke 
Hermannia-vıste; Dombeya (Astrapaea) i neke dr. 


XIX. razred Parietales. 


Reprezentanti nekih simo spadajućih porodica na posebnoj 
malenoj parceli, iza velike grede sa uresnim biljem, koja se na- 
lazi u osi glavnoga ulaza. Više njih među jednogodišnjicama, u 
klilima i u stakleniku. 

Dilleniaceae. 180 vrsta, većina u Australiji. — Slabo zastupane ; 
vani Actimdia kalomicta sa Amura; u stakleniku Hibbertia i Can- 
dollea. 

Ochnaceae. 150 trop. vrsta. — U stakleniku Ochna multiflora iz 
trop. Afrike. 

Marcgraviaceae. 30 vrsta u trop. Americi. — U stakleniku 
Marcgravia. | 

Theaceae. 200 trop. i suptrop. vrsta. — U stakleniku Thea st- 
nensis, na Hajnanu i u Bengalskoj, goji se od pamtivijeka u Kini, 
Japanu i u Indiji poradi lišća, koje je kineski čaj; 7. japonica, 
pod imenom kamelije poznata krasnica, iz Kine i Japana. 

Guttiferae. 450 vrsta u trop. i temp. zonama. — Vani oveći 
broj Hypericum-vrsta; u stakleniku Callophylum Inophyllum sa 
obala ist. Afrike do Polinezije; Clusia iz trop. Amerike; Rheedia 
iz trop. Amerike i dr. 

Dipterocarpaceae. 112 vrsta u trop. Aziji. Nijesu u ovaj par 
još zastupane. | 

Elatinaceae. 20 vrsta u temp. i trop zonama. — Vani samo 
Elatine. 

Tamaricaceae. 40 vrsta u temp. i suptrop. krajevima. — Vani 
razliéne mediteranske Tamarix-vrste, uresna drveta; Myricaria 
germamica. 

Cistaceae. Oko 160 vrsta, većina u Mediteranu. — Vani i u sta- 
kleniku oveći broj Cistus-vrsta, među njima n. p. ©. creticus, C. 
ladaniferus i dr., od kojih se dobiva oficinelna smola (Ladanum); 
različne Helianthemum-vrste. 

Bixaceae. 16 trop. vrsta. — U stakleniku Biza Orellana iz juž. 
Amerike. 


41 


Violaceae. 250 vrsta u trop., suptrop. i temp. krajevima. — 
Vani različne Viola-vrste. 

Flacourtiaceae. 300, većinom trop. vrsta. — Vani vrlo osjet- 
ljiva /desia polycarpa iz Japana. 

Turneraceae. 83, većinom suptrop. i trop.-američkih vrsta. 
Malo reprezentanata u stakleniku. 

Passifloraceae. 250, većinom trop. vrsta u Americi i Africi. 
Vani Passiflora edulis, u stakleniku neke druge vrste, krasnice. 

Caricaceae. 28 vrsta u trop. Americi. — U stakleniku Carica 
Papaya, koja u mliječnome svome soku sadrži paptonizujući fer- 
menat papajotin. 

Loasaceae. 200 vrsta, većina u suptrop. i trop. Americi. — Među 
jednogodišnjicama različne vrste rodova Loasa, Cajophora, Ment- 
zelia, Blumenbachia, djelomice krasnice, sve sa dlakama žaravicama. 

Begoniaceae. 400 vrsta u svim tropima excl. Australiju. — 
U stakleniku, a ljeti i vani oveći broj različnih, često i uresa radi 
gojenih Begoma-vrsta. 

Datiscaceae. 4 vrsta u toplimitemp. krajevima. — Vani Da- 
tisca cannabina iz Orijenta. 


XX. razred Opuntiales. 


Jedina porodica Cactaceae. 900 vrsta, malo ne isključivo u 
trop. i temp. Americi, samo nekoliko u Africi. — Vani relativno malo 
vrsta, n. p. Opuntia missouriensis iz sj. Amerike i neke druge vrste 
toga roda. Velik broj reprezentanata u stakleniku, na ime različne 
vrste rodova Opuntia, n. p. 0. Ficus indica, koja se je i u Dal- 
maciji udomila, ima jestive plodove i dr., Peireskia sa normalnim 
vegetativnim lišćem ; Cereus; Mamillaria; Echinocactus ; Epiphyllum; 
Melocactus; Phyllocactus; Rhipsalis ete. 


XXI. razred Thymelaeales. 


Na malenoj parceli na južnoj strani vrta uz glavni put, na- 
suprot ramnalama. 

Thymelaeaceae. 415 vrsta u trop.itemp. zonama. — Vani raz- 
lične Daphne-vrste, medju njima (i na alpinumu) D. Blagayana sa 
brda Ostrca kraj Samobora u Hrvatskoj; bijaše poznata samo s 
jednog lokaliteta u Kranjskoj, a u novije je doba nađena i drugdje 
na Balkanu. U stakleniku Gnidia; Pimelaca. 


42 


Elaeagnaceae. 17 vrsta u toplim i temp. krajevima. — Vani raz- 
lične Klaeagnus-vrste, uresna drveta; Fippophaö rhammoides; She- 
perdia canadensis iz sj. Amerike. 


XXII. razred Myrtiflorae. 


U vrtu na posebnoj parceli, prijašnjima na zapad; više re- 
prezentanata u staklenicima, neki i među jednogodišnjicama. 

Lythraceae. 250 u trop. i temp. zonama, većina u Americi. 
Vani razliéne Lythrum-vrste, među ostalim nasa L. Salicaria sa 
trimorfnim evjetovima; među jednogodišnjicama razliéne Cuphea- 
vrste; u stakleniku Lagerstroemia i dr. 

Punicaceae. Jedini rod Punica. — Vani P. Granatum iz Medite- 
rana, čiji se plodovi jedu, a kora je korijenova lijek od trakavice 
(Cortex radicis Granati); goji se u nas uresa radi. 

Lecythidaceae, 130 trop. vrsta, među koje spada Bertholletia 
excelsa u trop. juž. Americi, od koje potječu jestivi Para-orasi, 
nijesu zastupane, a 

Rhizophoraceae, 50 trop. vrsta, koje u prvome redu sastav- 
ljaju karakterističnu formaciju mangrova, nijesu u opće u kulturi. 

Myrtaceae. Oko 2000 vrsta, većina u tropima. — Gotovo sve 
u staklenicima. Myrtus communis iz Mediterana; različne Psidium- 
vrste iz trop. Amerike; od Pimenta officinalis, sa Antila, rabe se 
nezreli plodovi kao mirodija; isto tako cvijetni pupovi od Euge- 
nia caryophyllata sa Moluka, koji su i oficinelni (Caryophylli); od 
Melaleuca Leucadendron iz Indo-Malezije, dobiva se oficinelno ulje 
(Oleum Cajeputi); različne dr. vrste toga roda; različne Calliste- 
mon-vrste iz Australije s uglednim uevastima; Ugni iz juz. Ame- 
rike; Eucalyptus Globulus iz jugo-ist. Australije, čije je lišće ofici- 
nelno (Folia Eucalypti), goji se i u juž. Evropi; neke dr. austra- 
lijske vrste, n. p. £. amygdalina, od koje se dobiva oficinelno ulje 
(Oleum Kucalypti), £. resinifera, od koje potječe oficinelna smola 
(Kino australe) i različne druge vrste toga i drugih rodova. 


Combretaceae. 240 trop. vrsta. — U stakleniku neke Termina- 
lia-vrste; zanimljivu Quisqualis indica dobit ćemo ove godine. 

Melastomataceae. Oko 1800 trop. vrsta, većina u Americi. — 
Sve u staklenicima. Različne vrste rodova Centradenia, Sonerilla, 
Medinilla, Hetecocentron, Melastoma, Bertolomia, Rhexia, većinom 
krasnice toplih kuća. 


45 


Oenotheraceae. 410 vrsta u temp. i suptrop., manje u trop. 
zonama. — Vani različne vrste rodova Oenothera, Epilobium, Circaca, 
među jednogodišnjicama Godetia, Clarkia, Lopezia, Gaura i dr., 
većinom sj.-američke krasnice; u bazenu trop. Jussieua; različne 
Fuchsia-vrste, osobito sa Anda, poznate krasnice. 


Halorhagidaceae. 95 vrsta u temp. i suptrop. zonama. — Među 
povodnicama Myriophyllum-vrste; Hippuris vulgaris; vani Gunnera 
scabra. 


XXIII. razred Umbelliflorae. 


Na velikoj čestici, od prilike u sredini vrta, koja se na južnoj 
strani dotiče glavnoga puta, a na drugim ju stranama dijele pu- 
tovi od čestica, na kojima su Aceraceae, Tamaricaceae, Crassulaceae, 
Saxifragaceae, Thymelaeaceae i Leguminosae. Mnogi reprezentanti 
među jednogodišnjicama, u oficinelnome i ekonomskome odjelu, na 
alpinumu i u staklenicima. 


Araliaceae. 400 vrsta, većina u tropima, manje u temp. kra- 
jevima. — Vani različne Aralia-vrste iz istoč. Azije i sjev. Amerike ; 
Dimorphantus mandschuricus iz MandZurske; Acanthopanax spinosum 
iz Kine i Japana; Hedera Helix. U stakleniku različne Aralia-vrste ; 
Fatsia papyrifera sa Formoze i dr. 


Umbelliferae. 1500 vrsta, većina u temp. krajevima sjev. he- 
misfere. Većina sub dio. Hydrocotyle vulgaris; različne Eryngium- 
vrste; Astrantia; Sanicula; Hacquetia sa glavičastim štitovima ; 
otrovnica Conium maculatum, kojoj je zelen oficinelna (Herba Conii); 
Lagoecia; Bupleurum-vrste; Apium graveolens, celer; Carum Carvi ; 
kumin, čiji su plodovi oficinelni (Fructus Carvi); C. Petroselinum, 
peršin; Pimpinella Anisum, aniš, čiji se plodovi rabe kao mirodija 
i u medic. svrhe (Fructus Anisi vulgaris); otrovnica Sium latifo- 
lium; dosadni korov u vrtovima Aegopodium Podagraria; Myrrhis 
odorata; Cherophyllum i Anthriscus-vrste; otrovnica Cicuta virosa; 
Foeniculum vulgare, povrće, plodovi oficinelni (Fructus Foeniculi), 
Levisticum officinale, luštek, Peucedanum sativum, pastinak, P. gra- 
veolens, slatki janus, Coriandrum sativum, čiji su plodovi oficinelni 
(Fructus Coriandri); Daucus Carota, merlin; Aethusa Cynapium, 
otrovnica; Archangelica officinalis, čiji je korijen ljekovit (Radix 
Angelicae); Heracleum-vrste; od Ferula Asa foetida iz Perzije i 
Afganistana, potječe oficinelna gumi-smola (Asa foetida); od Do- 
rema Amoniacum, iz sjev. Perzije, takoder oficinelna gumi-smola 


44 


(Gummi Amoniacum); Siler-vrste; Oenanthe Phelandrium, otrovnica : 
Caucalis; Bifora; Laserpitium; Scandix; Pleurospermum; Malabaila 
i mnogi drugi rodovi i vrste, napose među jednogodišnjicama ; 
među tim nijesu u kulturi svake godine isti reprezentanti. 

Cornaceae. 15 vrsta, većina u temp. krajevima sj. hemisfere. 
Vani različne Cornus-vrste i odlike; zimzelena Aucuba japonica iz 
Japana, u različnim odlikama; Nyssa aquatica odanle i iz atl. sj. 
Amerike i dr. 


Dicotyledoneae — Metachlamydeae 


(Sympetalae). 


I. razred Kricales. 


Na posebnoj, poluokrugloj čestici u osi udubljenoga partera ; 
više reprezentanata na alpinumu i u staklenicima. 

Clethraceae. 24 vrste jedinoga roda Clethra, na Kanarima, u 
sjev. Americi i u ist. Aziji. Vani C. alnifolia iz atl. sj. Amerike 
i neke dr. 

Pirolaceae. Do 30 vrsta u sjev. temp. krajevima. — Mučno se 
kultiviraju; samo od vremena do vremena imamo različne Pi- 
rola-vrste. 

Ericaceae. 1350 vrsta u svim zonama. — Vani Ledum palustre 
iz gorskih tresetišta Evrope, Sibirije i sj. Amerike; vani i u sta- 
klenicima prekrasne Rhododendron (incl. Azalea)-vrste iz Evrope, 
ist. Azije i sj. Amerike; na po se na alpinumu Rh. hirsutum i Rh. 
ferrugineum, alpinske ruže; Kalmia-vrste iz atl. sj. Amerike; Men- 
ziesia; cirkumpolarna Andromeda polifolia; Gaultheria-vrste iz atl. 
sjev. Amerike; Leucothoé; Chamaedaphne; Oxydendrum; Arbutus 
Unedo iz Mediterana: vani i u stakleniku različne Erica-vrste, ve- 
cina iz Kapske; Callunna vulgaris; Vaccinium vitis idaea i V. Myr- 
tillus, čiji plodovi valjaju i za jelo; i dr. 

Epacridacaae. Prijeko 300 vrsta u juž. hemisferi, većina u 
Australiji, gdje zastupaju prijašnju porodicu. — U stakleniku oveći 
broj Epacris-vrsta. 

Diapensiaceae. 9 vrsta u temp. i hladnim krajevima. — Nijesu 
u ovaj par zastupane, nego nastojat ćemo, da namaknemo cirkum- 
polarnu vrstu Diapensia lapponica. 


II. razred Primulales 


Na ovećoj čestici uz glavni put iza prijašnjih: mnogi repre- 
zentanti na alpinumu, neki i u staklenicima. 

Myrsinaceae. Od prilike 520 vrsta u tropima. — U stakleniku 
Theophrasta sa Dominga; Myrsine africana iz juž. Afrike i dr.; 
Ardisia crenata iz Malezije i dr. 

Primulaceae. 350 vrsta u temp. i hladnim zonama, mnoge 
alpinske, malo u tropima. — Vani, na alpinumu i u staklenicima 
različne Primula-vrste; na alpinumu još Soldanella i Aretia; u je- 
zercu Hottoma palustris; Samolus Valerandi; razliéne Lysimachia- 
vrste; Anagallis; Glaux maritima; Dodecatheon-vrste iz sj. Ame- 
rike; u stakleniku još razliéne Cyclamen-vrste, vani C. europaeum. 

Plumbaginaceae. 290 vrsta u trop. i temp. zonama, a osobito 
mnoge uz morske obale i u slanim stepama i pustarama. — U sta- 
kleniku neke eksotičke Plumbago-vrste; vani P. europaea, oveći broj 
Statice- i Armeria-vrsta; Acantholimon; Ceratostigma plumbagoides 
iz sj. Kine. 

III. razred Ebenales. 


Malo zastupnika na istoj čestici kao i prijašnji, nekoliko u 
stakleniku. 


Sapotaceae. 310 trop. vrsta. — Tako slabo u ovaj par još 
zastupane, da ćemo nastojati, da ih nekoliko još nabavimo. 
Ebenaceae. Od prilike 283, većinom suptrop. vrste. — Vani 


Diospyros virgimana iz atl. sj. Amerike; D. Lotus od Mediterana 
do ist. Azije; D. Kaki, iz Kine i Japana, ima uslasne plodove, pak 
se i u juž. Evropi goji; u stakleniku D. Ebenum iz ist. Indije; od 
ove i nekih dr. vrsta potječe izvrsno drvo ebenovina. 

Styraceae. 75 vrsta, većina u trop. i temp. Americi i u ist. 


Aziji. — Vani sj.-američke i ist.-azijske Styrax- i Pterostyrax-vrste; 
Halesia tetraptera iz juž. atl. sj. Amerike. 
Symplocaceae. 75 vrsta, većina u tropima. — Vani samo Sym- 


plocos crataegoides iz Japana. 
IV. razred Contortae. 


U jugo-zapadnome dijelu vrta uz glavni put prema kiso- 
branu; oveći broj reprezentanata u staklenicima, neki među ofici- 
nelnim biljem i na alpinumu. 

Oleaceae. Do 400 vrsta u tem., suptrop. i trop. zonama. — 
Vani oveći broj evropskih i sj.-američkih Fravinus-vrsta, jasena, među 


46 


njima naš F. Ornus, od kojega se dobiva oficinelna „Manna“; 
Forsythia-vrste, uresni grmovi iz ekstratrop. ist. Azije; oveći broj 
Syringa-vrsta i odlika, poznata uresna drveta; Ligustrum vulgare 
i dr., neke vrste i u stakleniku; Chionanthus virginica iz atl. sjev. 
Amerike; Fontanesia, i dr. U stakleniku Olea europaea, uljika, iz 
Mediterana; razliéne Jasminum-vrste, od kojih se dobiva miomi- 
risno ulje. 

Loganiaceae. 330, većinom trop. vrsta, ni jedna u Evropi. 
Vani Buddleia-vrste iz ist. Azije; Gelsemium sempervirens iz atl. 
sj. Amerike. U stakleniku Strychnos nur vomica iz istočne Indije, 
otrovnica, čije su sjemenke oficinelne (Nuces vomicae); Fagraeai dr, 

Gentianaceae. Do 150 vrsta, većina u lemp. krajevima. — U ba- 
zenu Limnanthemum-vrste i Menyanthes trifoliata, čije je lišće ofi- 
cinelno (Folia Trifolii fibrini); vani oveći broj Gentiana-vrsta, neke 
i u medic. odjelu, n. p. G. lutea, G. pannonica, G. punctata i dr., 
čije je korijenje oficinelno (Radix Gentianae); Swertia; Chlora; 
Erytrea Centaurium, koja je oficinelna (Herba Centaurii minoris) i dr. 

Apocynaceae. 900 vrsta, većina u tropima, malo u temp. kra- 
jevima. — Vani Amsonia Tabernaemontana iz sj. Amerike; Apocynum 
cannabinum odanle, predivnica; Vinca-vrste i odlike. U stakleniku 
Thevetia neriifolia iz trop. Amerike, ljuta otrovnica; Nerium Ole- 
ander iz Mediterana, u različnim odlikama poznata krasnica i 
otrovnica, i dr. 

Asclepiadaceae. 1300 vrsta, većina u tropima, mnoge na pose 
u Africi, malo u temp. krajevima. — Među povijusama lijana Peri- 
ploca graeca iz Mediterana, često i u vrtovima gojena; Asclepias 
Cornuti iz sj. Amerike, i u nas udomljena ; A. tuberosa, A. curassa- 
vica i dr. iz sj. Amerike; otrovnica Vincetoxicum officinale; u sta- 
kleniku Stephanotis floribunda sa Madagaskera; Hoya carnosa, 
paleotrop. i u sobama često gojena lijana; različne sukulentne 
Stapelia-vrste iz Kapske. 


V. razred Tubiflorae. 


Reprezentanti simo spadajućih porodica na nekoliko čestica 
s južne strane hodnika, mnogi na njemu samomome među povi- 
jušama, velik broj među jednogodišnjicama, neke na alpinumu, 
obilno u staklenicima. 

Convolvulaceae. Do 1000, većinom trop. vrsta, vrlo mnoge u 
Americi. Calonyction speciosum, Pharbitis hispida, Quamoclit-vrste, 


47 


Mina lobata, Ipomoea-vrste i mnoge druge među povijušama, često 
gojene krasnice; Convolvulus tricolor iz Mediterana, nije povijuša ; 
&asomice različne Cuscuta-vrste, nezelene nametnice, neke žalibože 
i spontano na različnim bilinama. 

Polemoniaceae. Do 200 vrsta, većina u temp. zap. Americi. 
Među povijušama Cobaea scandens iz Meksika; Phlox Drummondii 
iz Teksasa, u različnim odlikama, P. paniculata iz sj. Amerike, i dr. 
puno gojene krasnice; Gilia- i Collomia-vrste iz temp. i suptrop. 
Amerike, većinom krasnice; cirkumpolarni Polemonium coeruleum. 

Hydrophyllaceae. 170 vrsta, većina u Americi. — Među jedno- 
godisnjicama Nemophila insignis i dr. iz sj. Amerike; Phacelia con- 
gesta, Ph. tanacetifolia i dr. iz sj. Amerike; Hydrolea spinosa iz 
Meksika; Wigandia caracasana iz Meksika, i dr., većinom krasnice. 

Borraginaceae. Do 1500 vrsta u tem. i trop. zonama. — Gotovo sve 
vani. Heliotropium peruvianum iz Peruja, puno gojena krasnica ; Om- 
phalodes ; Cynoglossum officinale ; Asperugo ; Symphytum officinale i dr. ; 
Pulmonaria officinalis i dr. Borrago officinalis; Anchusa-vrste; Litho- 
spermum officinale i dr.; Myosotis-vrste; Cerinthe; Echium; Al- 
kanna tinctoria, iz Mediterana, sadrži u korijenu erveno mastilo; i dr. 

Verbenaceae. 700 vrsta, većina u trop. i temp. krajevima 
južne hemisfere, malo u temp. zoni sj. hemisfere. — Vani Vitex Agnus 
castus iz Mediterana; V. incisa iz Kine i Mongolije; Verbena offici- 
nalis; V. Aubletia iz Amerike, u različnim odlikama puno gojena 
krasnica; u klilu i medju krasnicama trop. Lantana Camara u 
različnim odlikama; u stakleniku trop. Clerodendron-vrste; Duranta 
iz juž. Amerike; Lippia citriodora iz južne Amerike, i dr. 

Labiatae. Do 2600 vrsta u svim zonama, nego najmanje u 
hladnim ; vrlo mnoge u Mediteranu. — Većina sub dio. Ajuga-vrste ; 
Teuerium Chamaedrys i dr.; Rosmarinus officinalis iz Mediterana, 
čije je lišće ljekovito (Folia Rosmarini); Scutellaria-vrste; Bru- 
nella; Melittis Melissophyllum; različne Phlomis-vrste; Ballota; 
Molucella iz Mediterana; Lamium-vrste; Galeopsis ochroleuca, čija 
je zelen ljekovita (Herba Galeopsidis) i dr.; Stachys-vrste, u ekon. 
odjelu S. affinis iz Japana, sa jestivim gomoljicima; Marrubium : 
Sideritis; Nepeta; Dracocephalum; Monarda-vrste iz sjev. Amerike, 
krasnice; velik broj Salvia-vrsta, među njima $S. officinalis iz Me- 
diterana, čije je lišće ljekovito (Folia Salviae); za tim oficinelne 
vrste Melissa officinalis (Folia Melissae), Hyssopus officinalis (Herba 
Hyssopi), Origanum Majorana iz Mediterana (Herba; Oleum) i 


48 


kao mirodija upotrebljavana; Thymus vulgaris iz Mediterana i Th. 
Serpylium (Herba Thymi; H. Serpylli), Mentha piperita (valjda 
M. aquatica X M. viridis) čije je lišće i ulje oficinelno (Folia; 
Oleum Menthae piperitae); Perilla nankinensis, krasnica iz istoè. 
Azije; Collinsia-vrste iz sj. Amerike i Elscholtzia iz Azije, često 
gojene krasnice; Lavandula vera iz Mediterana, čije je cvijeće i ulje 
ljekovito (Flores ; Oleum Lavandulae); Ocimum Basilicum iz tropa 
staroga svijeta, u bašćama često gojena; vani još različne druge 
vrste. U stakleniku Pogostemom Patschuli iz Kine, koji se upotre- 
bljava u parfimeriji; Coleus Blumei iz tropa staroga svijeta, s ve- 
likim brojem šarenih odlika; Westringia iz ekstratrop. Australije. 


Solamaceae. 1300 vrsta u temp. i trop. zonama, vrlo mnoge 
u centr. i juž. Americi. — Vani Nicandra physaloides iz Peruja, 
krasnica; Physalis; Lycium-vrste, neke i u nas udomljeni grmovi; 
otrovnica Atropa Belladonna, čije je lišće i korijenje oficinelno 
(Folia ; Radix Belladonnae); otrovnica Hyoscyamus niger sa ljeko- 
vitim lišćem i sjemenjem (Folia; Semen Hyoscyami); u ekon. odjelu : 
lapsicum annuum, paprika, iz cent. Amerike ; Solanum taberosum, 
korun, valjda iz Čileja, nadzemni mu dijelovi otrovni; S. Lyco- 
persicum, rajčica, iz Peruja i S. Melongena, patličan, valjda iz ist. 
Indije; među povijušama S. Dulcamara, otrovnica, čije su osi lje- 
kovite (Stipites Dulcamarae); različne dr, dijelom vrlo ugledne 
S.-vrste među jednogodišnjicama; Dutura Stramonium, otrovnica, 
gdjegdje oficinelno lišće i sjemenje; različne druge D.-vrste među 
jednogodišnjicama ; u klilu D. cornucopiae, iz Amerike, s ogromnim 
cvjetovima; Nicotiana Tabacum, duhan, iz juž. Amerike, i dr. vrste 
toga roda; Petunia iz juž. Amerike, krasnica; Salpiglossis i Schi- 
zantus-vrste, iz južne Amerike, krasnice; vani još različne druge 
vrste. U stakleniku drvolike Datura-vrste; Nierembergia, Fabiana, 
Cestrum, Brunfelsia i dr., većinom iz žarke Amerike. 


Nolanaceae. 40 vrsta u južnoj Americi. — Među jednogo- 
dišnjicama Nolana-vrste. 
Strophulariaceae. Do 2000 vrsta u svim zonama. — Vani raz- 


lične Verbascum-vrste, među njima i oficinelne V. Thapsus, V. phlo- 
moides i dr. (Flores Verbasci); Calceolaria-vrste, osobito iz cent. i 
juž. Amerike, krasnice; Linaria; Antirhinum majus, poznata kras- 
nica i dr.; Pentstemon iz sj. Amerike i ist. Azije, krasnice; Col- 
linsia iz Kalifornije ; razliéne Scrophularia-vrste; Alonsoa iz žarke 
Amerike; Phygelius capensis iz Kapske; Puulovnia tomentosa (im- 


49 


perialis) uresno drvo iz Japana; različne andinske Mimulus-vrste, 
krasnice; među povijušama Maurandia; Hebenstreitia dentata iz 
juz. Afrike; Gratiola officinalis; Selago; različne Veronica-vrste; 
otrovnica Digitalis purpurea, čije je lišće ljekovito (Folia Digitalis) 
i dr. vrste toga roda; vrlo mučno se odgajaju neke simo spada- 
juće zelene nametnice, n. p. Pedicularis, Melampyrum, Rhinanthus 
i t. d. Osim spomenutih i različnih drugih vrsta, još u stakleniku 
Russelia iz cent. Amerike; Mimulus-vrste; Torenia iz trop. Azije i 
Afrike, Tetranema mexicanum; različne Veronica-vrste i dr. 


Lentibulariaceae. 250 vrsta u trop. i temp. krajevima. Prave 
insektivore sa spremama za hvatanje zareznika. — Pinguicula alpina 
sa digestionim žlijezdastim dlakama na lišću, kojemu se rub na 
dodir uvija. U bazenu Utricularia sa sitnim, za hvatanje i probav- 
ljanje zareznika uređenim mjehurićima na lišću. 

Orobanchaceae. 125 vrsta, večina u temp. krajevima sjeverne 
hemisfere. Nezeleni nametnici, koji se većinom vrlo mučno odga- 
jaju. Među jednogodišnjicama od vremena do vremena neke Oro- 
banche-vrste, n. p. 0. ramosa na konoplji. 

Gesneraceae. Od prilike 1000 vrsta, većina u tropima, malo 
u temp. krajevima. — Vani, na alpinumu samo Ramondia pyrenaica 
sa Pireneja i Balkana i Haberlea rhodopensis sa Balkana. Velik 
broj reprezentanata, većinom krasnica u stakleniku, n. p. Strepto- 
carpus-vrste iz južne Afrike; Aeschynanthus iz trop. Azije; Didy- 
mocarpus i Chirita iz indo-malajskoga prijedjela ; Gloxinia, Achi- 
menes, Naegelia, Tydaea, Gesnera i dr. iz trop. Amerike; Sinningia 
speciosa, poznata krasnica (Gloxinia vrtljara) iz Brazilije i dr. 

Bignoniaceae. Do 500, većinom trop., malo temp. vrsta. — 
Vani, na hodniku među penjalicama Tecoma radicans iz sj. Ame- 
rike, i dr.; Eecremocarpus scaber iz juž. Amerike; Catalpa syrin- 
gaefolia iz atl. sjeverne Amerike, i dr., uresna drveta ; Incarvillea 
Olgae iz Turkestana. U stakleniku neke američke Bignonia-vrste. 

Pedaliaceae. 55 vrsta u trop. i suptrop. krajevima. — Među 
jednogodišnjicama Martynia proboscidea iz Teksasa i Arizone; Se- 
samum indicum, iz čijih se sjemenaka dobiva jedatno i oficinelno 
ulje (Oleum Sesami). 

Globulariaceae. Od prilike 20 vrsta u temp. Evropi i Aziji. 
— Vani različne Globularia-vrste. 

Acanthaceae. Do 2000, većinom trop. vrsta. — Vani neke Thun- 
bergia-vrste iz trop. Azije i Afrike među penjalicama i jednogo- 

4 


50 


dišnjicama ; različne Acanthus-vrste, čije je lišće poznati akantus- 
motio u skulpturi staroga i novoga vijeka. Oveći broj reprezentanata 
u staklenicima, n. p. Thunbergia-vrste ; Aphelandra i Sanchezia iz 
trop. Amerike; trop. fuellia-vrste ; Fittonia iz Ekuadora; Strobi- 
lanthes iz ist. Indije ; i dr. 

Myoporaceae. 180 vrsta u ist. Aziji i u Australiji. — Nijesu u 
ovaj par još zastupane, nego ćemo nastojat, da što prije namaknemo 
po kojeg reprezentanta. 


VI. razred Plantaginales. 


Jedina porodica Plantaginaceae. Od prilike 200 vrsta u temp. 
krajevima. — Vani razliéne Plantago-vrste, među njima n. p. i 
P. Psyllium iz Mediterana, čije je sjeme oficinelno (Semen Psyllii). 


VII. razred Rubiales. 


Reprezentanti duž glavnoga puta uz zapadnu ogradu vrta, 
počevši od ulaza kod vrtljarske kuće, pak prema kišobranu ; neki 
medu jednogodišnjicama, među povijusama, u ekonom. odjelu, a 
oveći broj u stakleniku. 

Rubiaceae. Do 4500 vrsta u svim zonama, nego najviše u tro- 
pima. — Vani uresni grm Cephalanthus occidentalis iz sjev. Ame- 
rike; za tim različne vrste evrop. rodova Scherardia, Crucianella, - 
Asperula, Galium, Rubia; u ekonom. odjelu R. tinctorum, koja u 
korijenu sadrži crveno mastilo. U stakleniku Cinchona iz trop. Ame- 
rike, sa ist. obronaka Anda; različne vrste i odlike goje se danas 
osobito u trop ist. Aziji poradi oficinelne kore (Cortex Chinae), 
koja sadrži kinina; različne Bouvardia-vrste, krasnice iz cent. Ame- 
rike; Gardenia florida iz Kine, obljubljena krasnica; Nertera iz 
juž. Amerike; Coffea arabica, od Abisinije do Guineje, i ©. libe- 
rica, u zap. Africi, u tropima puno gojene poradi sjemenaka, koje 
su kafa; Uragoga (Cephaélis) Ipecacuanha iz zap. Brazilije, čiji je 
korijen oficinelan (Radix Ipecacuanhae), i dr. 

Caprifoliaceae. 270 vrsta u temp. krajevima sjev. hemisfere, 
neke andinske. — Vani Sambucus-vrste, među njima S. nigra, čiji 
su cvjetovi oficinelni (Flores Sambuci); oveći broj Diervilla-vrsta 
i odlika iz ekstratrop. ist. Azije i iz sj. Amerike, uresni grmovi; 
velik broj Lonicera-vrsta iz Evrope, Azije i Amerike, uresni gr- 
movi i lijane, potonje među povijušama ; Symphoricarpus-vrste iz 


DI 


sj. Amerike, uresni grmovi; Abelia iz sjev. Amerike; Viburnum 
Opulus, V. Lantana i dr. U stakleniku V. Tinus iz Mediterana. 
Adozaceae. Jedina vrsta Adora meschatellina. 


VIII. razred Aggregatae. 


Na malenoj čestici uz glavni put pred prijašnjima; neke među 
jednogodišnjicama i na alpinumu. 
= Valerianaceae. 220 vrsta, većina u sjev. temp. krajevima i u 
andinskome prijedjelu. — U ekonom. odjelu Valerianella olitoria, 
koja se jede kao salata, matovilac; različne Valeriana-vrste, među 
njima V. officinalis, čiji je postanak i korijen ljekovit (Rhizoma 
Valerianae); na alpinumu V. celtica, koja se upotrebljava u parfi- 
meriji; Centranthus-vrste iz Mediterana; odanle i Fedia Cornucopiae. 
Dipsaceae. Do 150 vrsta, većina u Mediteranu. — Morina 
longifolia iz cent. Azije; Cephalaria-vrste; Dipsacus fulonum, čije 
glavice upotrebljuju suknari za češljanje sukna, i dr. vrste toga 
roda; Knautia; Succisa; Callistemma iz Mediterana; različne Sca- 
biosa-vrste i dr. 
IX. razred Campanulatae. 


Vani polag prijašnjih, na zapadnoj strani hodnika, mnoge penja- 
lice na hodniku samome, a glavočike na velikoj čestici tik vrtljarske 
kuće; više reprezentanata na alpinumu, neki i u staklenicima. 

Cucurbitaceae. 650 vrsta, većina u tropima. — Gotovo sve 
vani i to na nutarnjoj strani duž čitavoga hodnika među penja- 
licama; neke i u ekonom. odjelu. Thladiantha dubia iz Kine, samo 

eksemplari; paleotrop. Momordica Charantia; evropska Bryonia 
diorca i B. alba sa otrovnim gomoljima; Melothria; Ecballium Ela- 
terium iz Mediterana; Citrullus vulgaris, ljubenica, iz juž. Afrike, 
u ekon. odjelu; C. Colocynthis iz Mediterana i ist. Azije, čiji su 
plodovi oficinelni (Fructus Colocynthidis); Cucumis Melo iz tropa 
staroga svijeta, dinja, i C. sativus iz ist. Indije, u različnim kultur. 
odlikama u ekonom. odjelu; Benincasa hispida iz trop. Azije; pa- 
leotrop. Luffa-vrste; paleotrop. Lagenaria vulgaris i mnogo odlika ; 
Trichosanthes iz ist. Indije; Cucurbita Pepo, obična buča, nepoznate 
domovine; različne druge C.-vrste, osobito iz trop. Amerike ; Si- 
cyos angulatus iz sjev. Amerike, i u nas udomljen ; Cyclanthera 
explodens iz juž. Amerike i dr. | 

Campanulaceae. Do 1000 vrsta, većina u temp. i suptrop. zo- 
nama, mnoge u velegorju. — Gotovo sve vani u sistemu i na al- 

* 


52 


pinumu. Različne vrste rodova Phyteuma; Trachelium coeruleum iz 
Mediterana; velik broj Campanula-vrsta, mnoge krasnice; Adeno- 
phora; Specularia; Wahlenbergia; Platycodon grandiflorum iz ist. 
Azije; Symphyandra; najzad različne Lobelia-vrste, među njima 
L. inflata iz sj. Amerike, otrovnica, čija je zelen oficinelna (Herba 
Lobeliae); L. Erinus iz juž. Afrike, puno gojena krasnica, i dr. 


Candolleaceae. 100 vrsta, većina u Australiji. — Slabo zastu- 
pane. U stakleniku Styldium adnatum iz Australije. 
Compositae. Prijeko 12.000 vrsta u svim zonama. — Vani 


dijelom u sistemu, među jednogodišnjicama, u oficinelnom odjelu, 
u ekonom. odjelu i na alpinumu među mnogim drugim slijedeće: 
Vernoma-vrste; Ageratum mexicanum puno gojena krasnica; £u- 
patorium cannabinum; alpinski Adenostyles; mnoge Solidago-vrste, 
većina iz sj. Amerike; Grindelia; Bellis perennis i različne odlike, 
krasnice; Callistephus chinensis iz ist. Azije, puno gojena krasnica, t. z. 
aster; različne Aster-vrste, na pose mnoge iz sjev. Amerike ; £Eri- 
geron canadensis iz sj. Amerike, u nas udomljen korov ; Olearia; 
Conyza; Baccharis halimifolia, grm iz sjev. Amerike; Ammobium 
alatum iz Australije, puno gojena krasnica, isto tako različne He- 
lichrysum-vrste; Gnaphalium; Leontopodium alpinum, alpinski ru- 
Buphthalmum; Bidens ; Silphium-vrste iz sj. Amerike; Xanthium 
spinosum, valjda iz juž. Amerike, u nas dosadni korov; Rudbeckia 
laciniata iz sj. Amerike, u nas mjestimice udomljena; Dahlia va- 
riabilis iz Meksika, poznata krasnica, s mnoštvom odlika ; Helianthus 
annuus iz Meksika, sunčanica, sa mnogo ulja u sjemenu ; H. tu- 
berosus iz sj. Amerike, gomolji valjaju za krmu, t. z. topinambur; 
Zinnia elegans iz tople Amerike, poznata krasnica; Heliopsis; Gail- 
lardia iz sj. Amerike, Tagetes iz Meksika, krasnice; Santolina Cha- 
maecyparissus iz Mediterana, često uresa radi gojena; Anthemis- 
vrste, među njima A. nobilis, čije su glavice ljekovite (Flores 
Chamomillae romanae); Anacyclus; različne Achillea-vrste, među 
njima oficinelna A. Millefolium (Herba Millefolii); ljekovita Matri- 
caria Chamomilla (Flores Chamomillae vulgaris); velik broj Arte- 
misia-vrsta; od A. Absinthium oficinelna je čitava zelen (Herba 
Absinthii), a od A. Cina, iz Turkestana, potjeéu oficinelne glavice 
(Flores Cinae); razliéne Chrysanthemum-vrste, među njima C. ro- 
seum iz Kavkaza, Armenije, Perzije, od kojega potječe perzijski in- 
sekticidni prašak, dok dalmatinski potječe od C. cinerraiaefolium ; 


DI 


u jesen velika kolekcija odlika obljubljenih krasnica C. indicum i 
C. sinense iz ist. Azije; Tussilago; Petasites-vrste ; ljekovita Arnica 
montana (Flores; Folia; Rhizoma Arnicae); različne Senecio-vrste; S. 
cruentus sa Kanara, pod imenom cinerarije poznata krasnica; Ca- 
lendula officinalis iz Mediterana, često gojena; Dimorphotheca plu- 
vialis iz južne Afrike, zatvara za kišna vremena glavice; Arctium 
(Lappa)-vrste; Carduus; Cirsium; Carlina; Xeranthemum annum, 
puno gojena krasnica; Onopordon; Cnicus Benedictus iz Medite- 
rana, čija je zelen ljekovita (Herba Cardui Benedicti); Cynara Sco- 
lymus i C. Cardunculus, obje iz Mediterana, od prve jedu se gla- 
vice, artičoke, od potonje listana rebra i mlade stabljike; Silybum 
Marianum iz Mediterana; Carthamus tinctorius iz Mediterana; evje- 
tovi sadrže žuto mastilo poput šafrana; Echinops; u ekon. odjelu 
Cichorium Intybus, čiji se prženi korijen rabi kao surogat kave, i 
C. Endivia iz Mediterana, poznata salata; Lapsana; Crepis; Hie- 
rarium i dr.; Taraxacum officinale sa oficinelnim lišćem i korijenom 
(Radix ; Folia Taraxaci); Lactuca Scariola, nasa kompas-bilina; uzima 
se, da od nje potekoše različne odlike pitome loćike, L. satwa, kojih 
ima puno u ekonom. odjelu; L. virosa, otrovnica, oficinelan je 
stinuli mliječni sok (Lactucarium); Mulgedium; u ekonom. odjelu 
još Tragopogon porrifolius iz Mediterana i Scorconera hispanica iz 
Mediterana, čiji korijen jedu. Pored pomenutih još mnogi drugi 
reprezentanti vani. Više eksotičkih reprezentanata i u stakleniku, 
n. p. Eupatorium-vrste ; Senecio; Gazania; sukulente Othona i Kleima 
i mnoge druge. 
* = * 

Kako se iz ovoga sistematičkoga prijegleda razabira, imamo 
u ovaj par u botaničkome vrtu reprezentanata baš iz svih razreda 
viših kormofitičkih bilina, a malo je prirodnih porodica, koje ne 
bi već sada zastupane bile, u koliko se članovi tih porodica u opće 
dadu kultivirati u našim prilikama. Čega nemamo, nastojat ćemo, 
da što prije namaknemo. 

Zahvalno moramo spomenuti, da nas u nastojanju našem oko 
uređenja kr. botaničkoga vrta u velike podupiru u prvome redu 
botanički, a dijelom i privatni vrtovi u inozemstvu, šaljući nam 
na poklon, odnosno u zamjenu sjemenja i živih bilina. Koliko mo- 
žemo, i mi podupiramo naše školske vrtove, a usudili bismo se 
i ovom zgodom izreći molbu, da nas se kašto sjete prijatelji flore, 
koji obitavaju diljem naše domovine, napose učitelji, ekonomi, profe- 


54 


sori, ljekarnici, šumarnici, lovci i dr., koji imaju puno prilike, da 
sakupe zanimljivoga, nama kašto dosta teško pristupnoga materijala, 
bilo sjemenja ili živih bilina. Izeražujemo ovu molbu to više, što ćemo 
do mala kr. bot. vrt prosiriti i Sto ćemo posebni komad zemljišta 
namijeniti li reprezentantima flore hrvatske. U tu svrhu potrebni ma- 
terijal mučno bismo sakupili, da nas ne podupru prijatelji van Za- 
greba, kojima ćemo rado namiriti sve eventualne troškove, a ustreba 
li, spremni smo podati im i uputa, koje bismo biline iz pojedinih 
krajeva trebali. Ufamo se, da će nam uz ovaku potporu poći za 
rukom, da vjerno prikažemo sliku flore naše domovine i da ćemo 
na taj način u kr. bot. vrtu urediti odio, kakov, što mi znamo, 
tek malo koji vrt posjeduje. 


Oblik zemlje. 


Frilog povjesti geografije. 


Napisao Dr. J. Hranilović. 
I. Stari vijek. 


Pogledamo li oko sebe, to nam se onaj dio zemlje, koji pre- 
gledati možemo, pričinja kano ravna ploča, koju ograničuje splo- 
štena nješto kuba nebeskoga svoda. 

Zorni ovaj utisak bijaše mjerodajan po prve spekulacije o 
zemaljskom obliku. Kao što mnogim drugim nazorima naše dobe 
prvi korjen u povjesti grčke znanosti tražimo, tako nam valja i 
glede oblika zemlje segnuti u bogatu riznicu grčke geografije. 

Homeru i Hesiodu! je zemlja plosni kotur, koji optječe 


1 O Homerovoj geografiji opsežno raspravlja Strabo I 1.—7. 

Literaturu o mitološkom obliku zemlje sakupio je Forbiger, Hand- 
buch d. alten Geographie I. p. 4 sq. 22. sq. Obilnu građu je u novije doba 
pribrao H. Martin, Mémoire sur la cosmographie Grecque a l’epoque d 
Homère et d'Hćsiode (Mem. de l’institut national de France, acad. des in- 
cript. et belles lettres. Tom XXVIII. XXIX. 2.) 

Ispitavanja grčke geografije pokročila su u zadnjim godinama oso- 
bito radom Nijemaca i Francuza znatno naprijed. Od godine 1877., kada je 
Ruge izdao drugo izdanje Peschelova djela Geschichte der Erdkunde, do 
danas znatno se je naš sud u pogledu grčke geografije promijenio. Do Pe- 
schela bijahu za najstariju periodu grčke geografije najbolja djela: Zeller, 
Die Philosophie der Griechen. Leipzig, 1859 — 68. Brandis, Handbuch d. 
Geschichte d. griechisch-röm. Philosophie in drei Theilen bis Aristoteles. 
Berlin, 1835.— 60. 

God. 1879. izda Diels velevažno djelo Doxographi graeci; collegit, 
recensuit, prolegomenis indicibusque instruxit H. D. U ovom je djelu li- 
jepim uspjehom Diels poduzeo, da u raznim spisima kasnije dobe rastrešene 
geografske podatke veoma raznoličnog sadržaja svede na zajednički izvor, 
koji je nama bio izgubljen. Taj su izvor yuarza: čeču Theophrasta, t., koji 
bijaše učenik Aristotelov. Tek sada smo tako obavješteni o znanju najstarijih 
grčkih geografa i astronoma, da možemo razvitak tog znanja proniknuti 


56 


Okeanos. Nad zemljom ispinje se masivna nebesna kuba, koja po- 
čiva na zaokruženom rubu zemaljskog kotura, a simetrički usteg 
(Gegengewicht) firmamenta čini podzemni Tartarus. Na zapadu 
poniru zviježđa u Okeanu, al kojim načinom opet do istoka do- 
laze, gdje svaki dan izlaze, to si vijek Homerov nije protumačio. 

Prvi počeci znanstvene geografije u opće razvijali su se u Joniji 
i u Velikoj Grčkoj. U Velikoj Grčkoj bijahu astronomičke i kosmolo- 
gičke spekulacije utrle put k matematičnoj geografiji, a u Joniji 
najprije se ukaže geografija kano samostalna znanost. 

Ovamo se moramo svrnuti, kada tražimo prve znanstvene 
nazore o obliku zemlje. Do nedavna postojaše ko njeki znanstveni 
aksiom, da je najstariji predstavnik jonske filozofije, Thales suvre- 
menik Krezov i Solonov, ujedno i prvi zastupnik nazora, da je 
zemlja naša kruglja. 

Novija ispitavanja ! otela su Thalesu slavu, da je on prvi na- 
slućivao krugljoličnost zemlje. Po ovim ispitavanjima njegovo se 
stanovište podudara sa onim, na kojemu bijahu Homer i Hesiod. 

Anaximander Milećanin, ' učenik Thalesov, je po Eratosthe- 
novoj * izreci osnivač znanstvene geografije. — Anaximander, koji 
se je prvi podhvatio ogromne zadaće, da geografske predstave svoje 


Za proučavanje grčke geografije jesu slijedeća djela važna: Köler, 
Allg. Geographie d Alten. Lemgo, 1803. — Schaubach, Gesch. d. griech. 
Astronomie bis auf Eratosthenes. Göttingen, 1809. — Maedler, Gesch. d. 
Himmelskunde v. d. ältest. bis a. d. neueste Zeit. Braunschweig, 1873. — 
Hoefer, L’Histoire de l’astronomie. Paris, 1873. — Peschel-Ruge, 
Gesch. d. Erdkunde bis auf A. Humboldt u. C. Ritter. München, 1877. — 
Bunbury, Hist. of the geography of the ancients. London, 1879.—82. — 
Sartorius, Die Entwickelung der Astronomie bei d. Griechen bis Anaxa- 
goras u. Empedokles. Breslau, 1883. -— Tannery, Pour Ihistoire de la 
science hellene, Paris, 1887. — Günther u. Windelband, Gesch. d. an- 
tiken Naturwissenschaft u. Philosophie, Nördlingen, 1888. — Berger, Gesch. 
d. wiss. Erdkunde d. Griechen. Leipzig. 1887.—93. — M. Cantor, Vorle- 
sungen ii. d. Gesch. d. Mathemat. 1. sv. Leipzig, 1894. — Allman, Greek 
Geometry from Thales to Euclid. Galway, 1889. 


! Diels o. c. p. 475 sq. — Sartorius o. c. p. 19 sq. 


? cf. Strabo I. 7 — Teichmiiller, Studien zur Gesch. der Begriffe. 
Berlin, 1874 I p.599. — Neuhäuser, Anaximander Milesius sive vetustissima 
quaedam rerum universitatis conceptio restituta. Bonnae 1883. p. 344 sq. 
— Daje Anaximander takodjer prvi globus izradio, kako to glasoviti Kepler 
(Opera omnia, ed. Frisch, 8. sv. Frankfurt a/M. 1870.. p. 289.) spominje, ne 
moZe se vjerovati. 


DT 


dobe grafički u slici zemljopisne karte predoči, iznio je smionu 
misao, da usred krugljoličnog svemira lebdi naša zemlja. Nerije- 
šena je pako preporna točka, kakav li je oblik Anaximander zemlji 
pripisao. Jedni drZe,! da je Anaximander u svojoj kosmologiji 
zemlji podavao oblik kruglje; drugi? zabacuju ovo shvaćanje te 
tvrde, da je Anaximandrova zemlja imala oblik valjka ili kotura. 

Imademo li na umu, da u Anaximandrovoj kosmologiji ne 
nalazimo onih konsekvencija, koje prirodno iz krugljoličnosti ishode, 
te da ni njegov drug Anaximenes * ne ostavlja stari nazor: to mo- 
žemo kazati, da stariji jonski filozofi u zemlji ne nazrijevahu kruglju. 

Po Aristotelovom jasnom svjedočanstvu bio je i Anaxagora,* 
glasoviti učitelj Euripida, Perikla i Tukidida, nazora, da zemlja u 
obliku plosnog kotura na stišnjenom zraku lebdi. 

Nu ovo mnijenje nije baš općenito bilo priznato. 

Protivna mu bijaše čudna nauka Herakleitova, koju također 
Xenofon Eliadanin zastupase, da se zemlja beskrajno po svemiru 
pruža. 5 Jače nego ova nauka uzdrmala je pitagorička škola stare 
nazore. | 

Pitagorejce ide zasluga, da su odlučno istakli krugljoličnost 
zemlje. — Pitagora * je bio prvi, koji je imao jasnu predstavu o 
okruglom obliku zemlje. Njegovu zaslugu ne će umanjiti, što je 
s time skopčao hipotezu o izgorjelom pojasu (dizxexzuuevn), koja je 
jošte dvije hiljade godina kašnje zaustavljala napredovanje otkrića 
i geografije. 


1 Martin o. c. p. 3. 65. navađa zastupnike ovog mnijenja. 


2 U novije doba sve više otimlje mah nazor, da Anaximander nije 
na kruglju mislio. f. Zeller o. c. I. 4. p. 209. Diels o. c. p. 167, 218. — Neu- 
häuser o. c. p. 348. sq. — Schäfer, Entwickelung der Ansichten d. Alterthums 
über Gestalt u. Grösse d. Erde. Insterburg 1868. p. 9. Pristase ovog mni- 
jenja nalaze glavno uporište u tome, što Anaximander ne poznaje zone i 
promjenu horizonta, što nužno slijedi iz krugljoličnosti zemlje. 


Stariji jonski filozofi bijahu došli do toga nazora, da zemlja prosto 
u svemiru lebdi. Po Anaximenu su stajačice na kristalnoj nebesnoj sferi 
pričvršćene kao zlatni čavli. f. Aristot. de coel. TI. 13. 10. 

4 de coel. II. 13. 10. 

5 Aristotele karakteriše tu nauku: èr° äreıpov abınv čppićeočar Acyovres 
worep Zevopavns 6 KoXogwwos i de coel. II. 13. 

6 Martin, Hypothèse astronomique de Pythagore. Bull. di bibliografia 
e di storia delle science mat. e fisiche. T. V. p. 99. sq. 


D8 


Istina, da ni Pitagoru nijesu geografski podaci vodili do 
kruglje, već geometrijsko-estetička spekulacija. 

Ove spekulacije bijahu podloga, na kojoj je Parmenid za- 
snovao svoju velevažnu nauku o klimatičkim zonama, koja ozna- 
čuje silan napredak u geografskom znanju; Filolaj! nam je pako 
poznat, da je kao učitelj širio nauku o krugljoličnosti zemlje. 

Valjda pod utjecajem pitagorejske nauke razmišljavao je i 
Sokrate o pitanju, dali je zemlja plosna ili okrugla. ? 

Ipak je tek Aristotele Parmenidovoj i Pitagorinoj nauci iz- 
vojštio pobjedu, te je trebalo jošte mnogo borbe, dok je prevladalo 
bolje osvjedočenje. Jošte Herodot, koji je tolike krajeve prošao i 
duboko proniknuo mnoga pitanja fizikalne geografije, pristaje uz 
nazor, da je zemlja kotur. On poznaje nedvojbeno Parmenidovu 
nauku, ako ju i izvraća u poznatom opisu plovidbe feničkih mor- 
nara oko Afrike. Njegovo mu je iskustvo pokazalo, da su topo- 
grafski podaci o dalekim zemljama, kojima je glavom prolazio, u 
grčkom učenom svijetu bili krivo shvaćani. To ga je navelo, da 
je zabacio svaku astronomsku i matematičku spekulaciju o obliku 
zemlje te se oslonio o svoje iskustvo, koje mu je zemlju svugdje 
ravnom prikazalo. 

Herodot bijaše zadnji uvaženi branitelj starije, obumirajuće 
nauke. Već kod Platona* nalazimo jasno svjedočanstvo, da je 
nauka o krugljoličnosti zemlje bila svojina prosvjetljenih duhova. 
Platona nijesu geografske stvari toliko zanimale, da bi iz njegovih 
spisa mogli rekonstruirati geografsko znanje njegove dobe. Osim 
toga je mitični oblik, u koji on rado svoja geografska predočivanja 
zaodjeva, od slabe koristi po jasnoću pojmova. 

O obliku zemlje pako u Fedonu govori tako jasno, sravnjiva- 
jući zemlju sa loptom, da nam je njegovo mnijenje izvan svake 
dvojbe, a u kasnijim spisima zaprema nauka o okrugljosti zemlje 
mnogo mjesta. 

Prema takovu razvitku znanosti nalazimo kod najvećeg pri- 
rodoslovca starog vijeka, kod Aristotela, ne samo obilno gradivo za 
povjest našeg problema, nego također i važne dokaze za nauku o 
okrugljosti zemlje. 


! Plato, Fedo 61. 
? Plato, Fedo 97. 
3 Fedo 110. 


59 


Aristotele, kojemu je zemlja negibivo središte svemira, size 
u genezu zemlje, da iz načina njezina postajanja izvede njezinu 
okrugljost. ! 

Čestice, koje stvoriše zemlju, težile su prema središtu u 
osovnom smjeru; time je pako nastao oblik kruglje, jer su sve te 
čestice iz okolnih elemenata sa svih strana jednakim načinom pri- 
bližavale se središtu. Kada bi se dogodilo, da se čestice na jednoj 
strani jače nakupe nego na drugoj, to bi zemlja morala zadobiti 
novo središte, a tim bi opet postala okrugla. 

U ovoj spekulaciji o genezi zemlje nazrijevamo zametak jedne 
od najvažnijih metoda za opredijeljivanje oblika zemlje. ? 

Da podupre svoje mnijenje, navađa Aristotele i ove dokaze, 
koji su se izvađali iz zapažanja prirodnih pojava. 

Jedan je pojav pomrčanje mjeseca, a drugi promjena horizonta. 

Aristotele polazi sa opravdanog stanovišta, da pomrčanje 
mjeseca — geknvn: Exrenlıs — samo onda nastupiti može, kad mjesec 
iza zemlje dođe. Sjena zemlje na mjesecu nam svjedoči, da je 
zemlja okrugla, jer samo kruglja baca čunjastu sjenu, gdje god 
svjetlo ishodilo. 3 

Za promjenu horizonta navada Aristotele slijedeće pojave: 
1. Stožerna visina zvijezda se mijenja. 2. U južnim predjelima vide 
se zvijezde, koje se u Grčkoj ne mogu zapaziti. 3. Stanovite zvi- 
jezde sjevernih krajeva, koje su neprekidno nad horizontom, za- 
laze i izlaze u južnim predjelima. : 

Ove pako pojave može čovjek već zapaziti, ako samo malo 
prema jugu ili prema sjeveru putuje. Aristotele odatle zaključuje, 
ne samo da je zemlja okrugla, nego da je također njezin obod malen. 


Mogli bi misliti, da je autoritet Aristotelov dovoljan bio, da 
nauci o okrugljosti zemlje osigura pobjedu za sve vijekove. Istina 
da su njegovi nazori bili mjerodajni u svim geografskim istraživa- 


1 Meteor. II. c. 7. De coelo II. c. 14. 

? Ova metoda se temelji na određivanju teže pod raznim geogral- 
skim koordinatama. Dokazi za okrugljost zemlje jesu geometrijski ili fizi- 
kalni. Prvi se osnivaju na mjerenju kuteva i pravaca, a drugi na općenitim 
rezultatima dinamike i statike. 

3 Ovaj dokaz za nas više ne vrijedi, jer ne mislimo, da je zemlja 
negibiva. Uzmemo li pako koje gibivo tijelo, to može i kotur ili valjak ba- 
citi čunjastu sjenu. 


60 


njima kasnije dobe, al bilo je ipak jošte ljudi, visoko naobraženih, 
koji su ostali pri Herodotovu mnijenju. ! 

Ove nije ni Arhimed (281—212 god. pr. Is.) osvjedočio, ni 
Eratostene. 

Arhimed dodao je Aristotelovim zapažanjima matematički 
dokaz, da je zemlja okrugla. U spisu De iis, quae in aqua vehun-. 
tur? glasi drugi stavak: ,Površina svake u miru stojeće kaplje- 
vine imade sferičan oblik, a dotična sferična površina imade isto 
središte sa zemljom ; ili: Površina svake pojedine vode na zemlji 
jeste samo dio jedne velike sferične površine, te po tomu more 
čini površinu kruglje. 

Glasoviti predstojnik aleksandrijske knjižnice, Eratostene, * bi- 
jaše dočuo, da je 21. juna u Asuanu jedan bunar do dna od sunca 
rasvijetljen. Zabavljen velikim svojim mjerenjem, o kojemu će kašnje 
govora biti, shvatio je Eratostene važnost ove vijesti te je odatle 
zaključio, da je zemlja od juga prema sjeveru svedena. 

Koliko su nam sačuvani fragmenti Eratostenove geografije, to 
svugdje vidimo, da slijedi stope Aristotelove, te je i glede dokaza 
za okrugljost zemlje poglavno se oslonio o Aristotela. 


U samoj Grčkoj našla je Aristotelova nauka pristaša al i pro- 
tivnika. Stoici,* koji se živo zanimahu oko geografije, pristajahu 
uz nazor, da je okrugla zemlja središte svemira. Epikurejci pako 
nastojahu, da oprovrgnu osobito Aristotelovu tvrdnju, da se čestice 
zemlje usljed teže u kruglji sakupiše. Ovaj juriš proti Aristotelovoj 
nauci ostade bez zamašnijih posljedica, jer su ga Epikurejci pod- 
uzeli nedostatnim znanstvenim sredstvima. 5 

Spoznavanju oblika zemlja manjkala je najpouzdanija podloga 
Sve dotle, dok se nije mjerenje rabilo za ispitavanje oblika zemlje. 
Dok su ljudi u zemlji nazrijevali plosni kotur, dotle je svako pro- 
suđivanje njene veličine bilo nemoguće. Tek kada je mjerenje isho- 


1 Tako jošte i Tacit cf. Germania c. 45. 

* Archimedis opera omnia cum comm. Eutocii ed. Heiberg v. II. 
Leipzig, 1881 p. 359. sq. 

* Midler, Gesch. der Himmelskunde, Braunschweig 1873. I. p. 58. 
Berger, Die geograph. Fragmente des Eratosthenes. Leipzig 1880; p. 100 sq. 

* Stobaci, Eclogarum physicarum et ethicarum libri duo. I. 19, 4. i 
na drugim mjestima. e. f. Strabo XVII. Lucretius, De rerum natura V. 450. 


* Plutarch, De plac. phil. I. 4. (Diels o. c. p. 289). 
3 


61 


dilo od misli, da je zemlja kruglja, onda se je njezina veličina 
mogla obrediti mjerenjem luka jedne najveće kružnice. 

Čini se, da su prvi Pitagorejci razmišljavali o veličini zemlje 
te su tu ishodili od nazora, da je zemlja kruglja, na kojoj se kru- 
govi nebeski projiciraju kano krugovi. 

Najstarija povjest ovog pitanja nam nije jasna. Aristotele ! 
doduše spominje, da je obim zemlje poznat te dapače navađa, da 
su matematičari, koji su taj obim proračunavali, dobili broj 400.000 
stadija; nu ipak nam razvitak ovog rezultata ne razlaže. 

Na drugi jedan broj vodi nas najstarije mjerenje stupnja u 
početnom meridijanu grčke geografije, ? koji je teko kroz Sijenu u 
Egiptu i Lisimahiju na Helespontu. — Postupalo se je sljedećim 
načinom: Zenit Sijene bijaše u zviježđu Raka, a zenit Lisimahije 
bijaše u Zmajevoj glavi. Na nebeskom je svodu razmak tih točaka 
24% ili petnaesti dio kružnice. Udaljenost Sijene od Lisimahije 
računala se je na 20.000 stadija. Ako je taj broj petnaesti dio 
zemaljskog obima, to ovaj iznaša 300.000 stadija. 

Kako je cijeli ovaj problem i širim krugovima poznat bio, 
pokazuje dialog matematičara i Strepsiadesa o mjerenju cijele 
zemlje u Aristofanovim Oblacima. * 

Povjesna predaja svađa prvi racijonalni pokušaj, da se iz- 
mjeri krug zemaljski na učenog Atenjana Eratostena 4 (278—199. 
pr. Is.), kog pozove kralj Ptolemej Euergete na glasovitu knjižnicu 
u Alexandriji. 

Nijedan znanstveni uspjeh Eratostenov nije tako na glas izašao, 
kao njegovo mjerenje zemaljskog obima. Među suvremenicima 
probudilo je ovo mjerenje najveću senzaciju, te je više doprinjelo, 
da se ime njegovo do danas spominje, nego li cijela njegova 
geografija. | 

Ovo mjerenje bijaše u starom vijeku tako uvaženo, da su se 
i njegovi poglavni neprijatelji ipak služili njegovim podacima, jer 
su mu morali priznati, da je njegova metoda valjana, a podloga 
pouzdana. 


1 De coelo II. 14., 16. i na drugim mjestima. 
? Berger, Die geograph. Fragmente d. Eratosthenes p. 107. 173. 
5 Aristoph. Nub. 201 sq. 


4 Berger o. c. Eratosthene napisao je u tri knjige sistematičko geo- 
grapsko djelo, koje Strabo zove yewypagwxà. 


62 


Novija kritika je veoma skeptično ispitala Eratostenovo djelo. 
Oni učenjaci, koji su sa stanovišta polazili, da su Grei samo ba- 
štinici, a često i nezahvalni baštinici kulturnih orijentalnih naroda, 
te da se helenski rad imade samo kano krnji zaostatak one veće 
orijentalne kulture smatrati, tvrde, da je Eratostene, a za njim 
Hiparh, iz ovog izvora crpao, al uz to nepošteno porijetlo svojih 
podataka prećutao.! Po tome bijahu stupnjevi meridijana već prije 
Eratostena izmjereni, te je ovaj samo starije nazive mjere pro- 
mijenio u svoje stadije. 

Ovo je stanovište, pošto su mu se Uckert, Forbiger i Ideler 
protivili, danas posve napušteno, al nas vodi, da pripomenemo 
način mjerenja prije Eratostena. 

Za određivanje polne visine ili geografske širine služio je 
gnomon t. j. stup, koji je mjerio svojom sjenom visinu sunca nad 
horizontom. Ako je i taj aparat trpio od principijelne pogrješke, da 
se je visina sunca na njegovom rubu a ne u njegovom središtu 
mjerila, to bijahu rezultati ipak dosta točni. 

U cijelom bijaše broj takovih zapažanja veoma malen, te su 
nama iz Ptolomejevog doba samo jedno 7 poznata. Kolika točnost 
se je gnomonom mogla postići, pokazuje nam Strabonov navod, 
gdje spominje, da je Eratostene geogr. širinu Sijene sa 23° 51‘ 
mjesto 24% 4“ 30‘ odredio. 

Sada možemo na Eratostenovo mjerenje preći. 

Eratostene je bio čuo, da se u Asuanu nalazi bunar, koji je 
21. juna do dna rasvjetlen. Genijalni taj muž upotrebi ovaj ne- 
znatni poticaj, da proračuna opseg zemlje. Podaci, na kojima je 
mogao svoj račun provesti, bijahu: 

1. Udaljenost Asuana od Alexandrije == 5000 stadija. 

2. Kut ekliptike 23° 51’ 15“. 


! Literatura o mjerenju starih: Letronne, Uber die Erdmessung d. 
alex. Mathematiker. Leipzig, 1838. — Abendroth, Darstellung u. Kritik 
der ältesten Gradmessungen. Dresden, 1866. — Posch, Geschichte u. Sy- 
stem der Breitengradmessungen. Freising, 1860. — Schäfer, Die astronom. 
Geographie d. Griechen bis auf Eratosthenes. Flensburg, 1873. — Günther, 
Die Erdmessung des Eratosthenes. Deutsche Rundschau f. G. u. St. IH. 
— Müllenhoff, Deutsche Alterthumskunde I. Berlin, 1880. — Hultsch, 
Griech. u. röm. Metrologie. Berlin, 1882. — Lepsius, Die Längenmasse 
der Alten. Leipzig, 1884. 

Svu noviju literaturu sakuplja: Zusammenstellung der Literatur der 
Gradmessungsarbeiten, što ga izdaje geodetički zavod u Berlinu. 


63 


3. Visina sunca u skafeju u Aleksandriji na dan 21. juna. 

4. Da su Aleksandrija i Asuan na istom meridijanu. 

Podaci ovi jesu dosta točni i dovoljni, da se približno opre- 
djeli obim zemlje. Kut ekliptike bio je Eratostene za 6‘ prevelik 
uzeo, a Sijena i Aleksandrija nijesu točno na istom meridijanu.! 

Pomoću skafeja opredjelio je Eratostene visinu sunca u Ale- 
xandriji 21. juna. Skafej je šuplja polukruglja, u kojoj je jedan 
stup osovljen. 

= Točna katastralna mjerenja egipatskih mjernika bijahu uda- 
ljenost između Aleksandrije i Sijene sa 5000 stadija opredjelila, 

Po tome je Eratostene postavio sljedeći razmjer : 

I = O ro 

O je obim naše zemlje, a iz razmjera sliedi za O = 250.000 
stadija. 

Eratostene je valjda sam povisio ovaj broj na 252.000, da 
bude 1/4, zemaljskog obima jednaka 4200 stadija. 

Jedan je dakle stupanj jednak 700 stadija. 

Eratostenovo mjerenje prešlo je i u srednji vijek, te uživaše 
kroz stoljeća veliki ugled. 

Teško je bilo ocijeniti, u koliko se je Eratostene istini pri- 
bližio, pošto jedinica njegove mjere — stadij — nije točno 
poznat bio. | 

Lepsius je u najnovije doba pokazao, da su nam egipatski 
spomenici sačuvali tumačenje stadija. Pristajemo li uz Lepsiusa, 
to je stadij jednak 300 staroegipatskih rifa ili 157 m.? 

Po tome je Eratostene obim zemlje uzeo 29.700 km. velik. 
To je zaista veoma točan broj. | 


1 Strabo, koji nam spominje rezultate Eratostenovog mjerenja, ne kaže, 
kako je ovaj utom poslu postupao. O tom su nam vijesti sačuvane u astronom. 
spisu stoika Cleomeda, koji je opet iz Posidonija crpio c. f. F. Wolf, Gesch. 
d. Astronomie p. 201. — Blass, Disert. de Germno et Posidonio, Kiel, 1883. 

* Kiepert (Lehrb. d. alt. Geogr. p. 5) i Jordan (Handbuch der Vermes- 
sungskunde II. p. 2. sq.) računaju stadij na 185 m; po tome je Eratostenov 
obim jednak 46,600 km.; Nissen (Handbuch d. Alterthumswiss. I. p. 702.) 
uzimlje stadij sa 1775 m Lepsius, D. Studium und der Gradmessung d. 
Eratost. auf Grundlage der egypt. Maasse. Zeitschr. f. egypt. v Sprache u. 
Alterthumsk. XV. p. 1. sq. 

d. Erdkunde p. 36. — Hultsch, Metrologie p. 63; Vivien de St. Martin, 
Hist. de la Geographie p. 138. — 


64 


Neovisno od Eratostena proračunao je Arhimed obim zemlje 
na 300.000 stadija. ! 

Poticaj, što ga je Eratostene dao, djelovaše dalje. Ne samo 
proračunavanja, nego i prava mjerenja zemaljskog oboda zaređaju. 

Plinije pripovijeda (Hist. nat. XXXVII. 1. IL c. 109), da je 
Dionisodor zemaljski radij opredjelio na 42.000 stadija. No kako je 
već Bailly (Geschichte der Astronomie. Uebers. v. Bartels. Leipzig 
1796, I. p. 37) istaknuo, u Dionisodorovu broju ne imamo tražiti 
rezultat mjerenja, već samo račun iz poznatog obima zemlje. 

Tek kod Posidonija naiđemo opet na broj, koji se je temeljio 
na vastitom mjerenju. Sirac Posidonij u Rimu, prijatelj Pompejev 
i Ciceronov, uzeo je obim zemlje sa 180.000 stadija. Ovaj se broj 
znatno razilazi od Eratostenovog, al nalazi svoje tumačenje u već 
spomenutoj razlici u veličini raznih stadija. 

Primjetit se mora, da Posidonijevo* mjerenje nije bilo izve- 
deno na zemlji, već na nebu, te se po tom od Eratostenovog mje- 
renja, makar mu je metoda ista, bitno razlikuje. 

Kleomed nam dosta opširno javlja, kako je Posidonij mje- 
renjem položaja Kanoba u Argi, gledajući ga iz otoka Roda i iz 
Alexandrije, izračunao obim zemlje te dobio 240.000 stadija. Razmak 
između Alexandrije i Roda uzeo je Posidonij sa 5000 stadija. 

Strabo pako spominje, da je Posidonij dobio za obim zemlje 
180.000 stadija. To nas vodi do slutnje, da je Posidonij plagiator 
Eratostenovog računa, kojim je ovaj opredjelio razmak između 
Alexandrije i Roda. 


! Woepke je pokazao (Propagations des chiffres indienes. Jour. asiat. 
1863. p. 266 sq.), da se u Arenariju nalaze doskočice iz budističkih legenda, 
te da je Arhimed spominjao brojeve, koje ni sam nije držao za ispravne. 

* cf. Bake, Posidonii Rhodii reliquiae. Leyden, 1810. — Sepp, Zu 
Posidonius Rhodius. Blätt. £. d. bayer. Gymnasialwesen XVIII. p. 397 sq. 
— Bunbury, History of the Geography ot the Ancients. Vol. I. p. 93 sq. 
London, 1879. — Gore istaknuto protuslovlje izmedu Kleomeda i Strabona 
ne da se izravnati, te je neriješena preporna točka u povjesti geografije. 
Kleomed, koji je sam 300.000 stadija uzeo za obim zemlje, opisuje Posi- 
donijevo mjerenje u KuzAızn Yewpla perevprov ed. Bake, Leyden, 1820. I. 10. p. 
91. — Dvojbeno je, kada je Kleomed živio. Najvjerojatnije je, da je u če- 
tvrtom vijeku po Is. Zivio. 

Strabo spominje Posidonija u II. knjizi c. 95. c 102. — Plinius Hist. 
nat. V. 132. — Letronne, o. c. p. 121. sq. 

Cijelu literaturu o Posidoniju sakupio je Susemihl, Gesch. d. griech. 
Literatur der Alexandrinerzeit. II. p. 128. sq. 


65 


Taj je brojem od 3750 stadija izražen. 

Posidonij je na temelju astronomičkih zapažanja na Kanobu 
razmak izmedu Alexandrije i Roda opredjelio. Taj razmak je bio 
48. dio najvećeg kruga na nebu ili zemaljskog meridijana. Raz- 
dijelimo li 180.000 stadija sa 48, to dobijemo 3750 t. j. onaj broj, 
što ga je bio već Eratostene iznio. 

Posidonijevo mjerenje nam označuje nazadovanje grčke zna- 
nosti, koja nije više imala sredstva, da pravim mjerenjem odredi 
veličinu meridijanskih stupnjeva a po tom i veličinu zemlje. Mje- 
renja, osnovana na astronomskim zapažanjima, ne podavahu do- 
voljnu točnost. 

Onim podacima, kojima je Eratostene bio po egipatskim 
mjernicima snabdjeven, ne bijaše nigdje para. 

Ovaj nepovoljni odnošaj upoznao je već veliki astronom 
Hiparh,! koji je oštrom svojom kritikom Eratostenove geografije 
— a možemo kazati, da je ta kritika mjestimice i preoštra bila — 
znatno unapredio znanstveni razvitak geografije. On je odlučno 
tražio, da se zasezanje i veličina zemlje ustanovi tačnim astrono- 
mičkim određivanjem te istaknuo, da se samo tim putem može 
dobiti točna slika o obliku zemlje. 

Ne ima dvojbe, da je Hiparh bio osvjedočen, da je zemlja 
kruglja. Na žalost pako nije nam Strabo? sačuvao baš one po- 
datke, u kojima se zrcale potanji nazori Hiparhovi o obliku zemlje. 
Ističući, da je Hiparh držao zemlju za kruglju, Strabo samo spo- 
minje, da se je Hiparh podao čudnim predstavama. Ni u kasnijem 
znanstvenom radu ne naiđemo na tragove, koji bi nam te ,čudne 
predstave“ razjasnili ili njihov utjecaj na geografiju zasvjedočili. 

Hiparh, koji oštro kritikuje Eratostenovu mjeru za obim 
zemlje, jer da je također erpljena iz nepouzdanih podataka mor- 
nara, sam priznaje, da jošte nije moguće Eratostenov broj kojim 
boljim zamijeniti.? 

Zahtjevi Hiparhovi, da se uvede veća točnost u određivanju 
oblika i veličine zemlje, ne nađoše odziva. Poslje njega se mate- 
matički elemenat iz geögrafiije sve više gubi, a spoznanje o obliku 


1 Berger, Die geograph Fragmente d. Hipparch. Leipzig, 1869. — 
Hiparch, rodom iz Nikeje u Bitiniji, bavio se je g. 126. pr. I. na Rodu. 
Strabo je u I. i II. knjizi njegovu nauku sačuvao. 

? Strabo I. 62. 

3 Strabo II. 132. 


(‘vg | 


66 


zemlje ne napreduje ni za korak. Geografi prepisuju jedan drugoga 
te se ni ne trude, da ustanove i razjasne veličinu stadija, koji im 
služi kano mjerstvena jedinica. 

Tako vidimo Marina Tirca, ! kako slijepo prihvaća Posido- 
nijev broj za obim zemlje, te na njemu cijelu sliku Oikumene 
temelji. ? 

Marinus Tirae je neumornim radom, kojim je cijelo geo- 
grafsko znanje svog vremena sakupio, stekao naše priznanje; on 
je reformirao upravo nazore o zasezanju i razmještaju kopna i 
mora, al o obliku zemaljske kruglje nije ništa boljega znao iznijeti 
nego Posidonijev broj., 

Uz Marina Tirca pristaje G_ Ptolomej (oko 140 g. po I.), od 
kojega su nam dva velevažna djela sačuvana: Almagest i Geogra- 
fija. U prvoj i drugoj knjizi Almagesta sakupio je Ptolomej ono 
gradivo, koje se danas obično nazivlje ,matematička geografija“. 

Ptolomej smatra zemlju negibivom krugljom, koja je središte 
cijelog svemira. Ista se ova misao ističe i u Geografiji. 

U Almagestu Ptolomej se nije upustio u kritičko sravnjivanje 
novih i starijih nauka, te se poglavno oslanja o Hiparha. O veli- 
čini zemaljske kruglje te o metodama, koje služe određivanju nje- 
zine veličine, ništa ne spominje. 

Razjašnjenja o tim pitanjima nalazimo o Geografiji. 

Kao što se Strabo trudi, da Eratostenov geografski sistem kri- 
tički predoči, tako je i Ptolomej učinio djelo Marina Tirca isho- 
dištem svog razlaganja. Ptolomej tumači u drugom poglavlju oblik 
zemlje. Površina mora i kopna sačinjava površinu jedne kruglje, 
koja imade isto središte sa nebeskim sferama. i 

Ipak Ptolomej k boljemu poznavanju zemaljskog oblika nista 
ne prinaša. On dovađa odredivanje? veličine zemlje i položaja po- 
jedinih točaka njene površine u savez sa nebeskim krugovima, te 
slavi u velike Hiparhovo® znanje u tom smjeru, al metoda, kojom 
postupa je davno iskušana, put, kojim polazi, nije nov. 


* O životu Marina Tirca nijesmo obavješteni. Znademo, da je mnogo 
putovao i za vrijeme Trajana i Hadrijana u Aleksandriji se bavio. Pto- 
lomej nam je najbolji izvor za njegovu geografiju, koja se nije sačuvala. 

* Geogr. L Te 2 ee 

dio: 6 Bi E 

eve“ Lo ose 


67 


Cuditi se upravo moramo, kako je Ptolomej slijepo prihvatio 
mnoge podatke Marina Tirca. Iznašajući Marinove nazore, oštro ih 
kritikuje, a u zamašnom pitanju o opsegu zemlje bez komentara 
prihvaća Marinov broj.! 180.000 stadija mu iznaša obim zemlje, a 
jedan stupanj imade ,oko 500 stadija“. 

U koliko je Ptolomej tu pravo imao, na dlaku odlučiti ne 
možemo, jer ne znamo, kako mu je stadij velik bio. Ali po tome, 
da je Marinu i Ptolomeju sizala Arija do 190° ist. od Gr., možemo 
zaključiti, da je opseg zemlje uzeo za jednu šestinu ili sedminu 
premalen. 

Velika tačnost, kojom se Ptolomejevi topografički podatci od- 
likuju, prouzrokovala je, da su kašnje rado pristali uz broj, kojim 
je on označio obim zemlje. Ovaj broj igra u povjesti otkrivanja ve- 
liku ulogu, te je valjda i na Kolumba utjecao, da si je put u Aziju 
kraći predstavio, nego što u istinu jest. 

Ptolomej nam je zadnji predstavnik grčke geografije; njegov 
život pada u dobu, kada je carstvo rimsko na isponu svoje moći bilo. 

Prolistamo li djela rimskih učenjaka, to nalazimo samo ne- 
znatno gradivo. Geografija nije bila znanost gojena u Rimljana. 
Duboke spekulacije i oštroumne hipoteze grčke matematike i fizi- 
kalne geografije u rimskoj literaturi ne nađoše plodno tlo. Malen 
je broj onih odabranih duhova rimskog svijeta, koji su polazili 
putem, što su ga bili utrli Eratostene, Hiparh i drugi. U Tacita 
jošte nalazimo odlučna protivnika mišljenja, da je zemlja kruglja. 

U svem pako nam svjedoči literatura rimska, da u Rimu ne 
imademo tražiti daljnji razvitak problema o obliku zemlje. 

Cicero u dražesnoj pripovjeci Somnium Scipionis, Plinij u 
Naturalis Historia pa Seneca u Quaestiones naturales samo nam 
svjedoče, kako su grčki nazori bili procjedili rimsku znanost. 


1 Columba, Gli studii geografici nel primo secolo dellimperio ro- 
mano. P. 1. Torino, 1893. 


Razvoj socijalnih odnošaja kod kukaca. 


Pokusno predavanje za habilitaciju na kralj. sveučilištu Franje Josipa I., 
u Zagrebu. držao dne 16 svibnja 1899. 


prof. dr. Aug. Langhoffer. 


Socijalni odnošaji nisu kod kukaca samo osamljeni pojavi, 
kako se na prvi pogled misli, jer osim stalnog udruživanja, kako 
se ono pojavljuje kod pčela, osa, mrava i termita opažamo udru- 
živanje još kod mnogih drugih raznih kukaca, samo što ta udru- 
živanja nisu tako stalna ili nisu toli opsežna ili se ograničuju samo 
na njeke uvjete. Prve kao kod pčela itd. možemo nazvati i potpu- 
nimi, potonje nepotpunimi udruživanji. 

Najprije koju riječ o nepotpunom udruživanju. Ovamo mo- 
žemo ubrajati: 1. društvo za zabavu, 2. društvo za seobu, 3. društvo 
za gozbu. 

1. Za zabavu. Vrsti kornjaša Gyrinus dobili su svoje hrvatsko 
ime vrtice od svog običaja, da na površini vode u manjim ili većim 
hrpama brzo kruže, da se vrte. I najmanje uznemirenje raztjera 
ih, da se poslije nekog vremena opet sakupe. 

Nekoji komarci, Tipulidi, plešu u zraku, pa stupac takvih plesača 
vidimo u zraku kadšto u rano proljeće, kad je još sve snijegom pokri- 
veno. Ne zna se za razlog tim pojavima, ali se misli, da to čine od zabave 

Mužjaci nekojih kornjaša pojavljuju se u rojevima. Tako se 
sakuplja Hoplia argentea do podne, Melolontha vulgaris i Rhizo- 
trogus solstitialis u večer. Ephemere plešu od večera do u noć. 

2. Za seobu. Mnogi kukci pojave se na okupu, kad se sele u 
druge krajeve. Ličinke mušice Sciara sele se u velikoj množini, 
poput kakve rijeke, koja se vijuga. Ušenci se sele u rojevima, a 
za njima idu njihovi krvni neprijatelji, božje ovčice. Dr. Dohrn je 
jednom zapeo na putu željeznicom iz Praga u Brno, jer su gusje- 
nice leptira kupusnjaka prelazile preko tračnica. Množina zgnječenih 
gusjenica nakvasila je tračnice te zaustavila vlak. Za neku osu bi- 


69 


ljaricu (Tenthredo) vele, da u rojevima leti preko mora. Opažani 
su rojevi Libellulida, koji se sele, a slično su viđeli i kod Aphro- 
phora spumaria, Pieris brassicae a i stjenica. Amerikanski lepiri 
Urania leilus i Marius idu svako prije podne 3—4 tjedna od pod- 
nožja Kordilera u Teksas, a ženke se vraćaju bez jaja. Razlozi se- 
lidbe, kad se kukci nađu u društvu, jesu dakle različni: hrana, 
rasplod i dr. 

3. Za gozbu. Nerazvijeni primjerci od Calloptenus italicus jesu 
na okupu preko dana, a u večer se rastrkaju u svoje zakutke na 
noćište. Razvijeni kukci nisu na okupu. Slično je to sa Acridium 
migratorium. I gusjenice mnogih lepirova hrane se neko vrijeme 
na okupu. Kasnije se raziđu. Ličinke od Bombyx neustria i proces- 
sionea ispredu čak zajedničke šatore, iz kojih izlaze, da si traže 
hranu. 

Kadšto su drugi razlozi motivom, da vidimo kukce na okupu. 
Tako vidimo skupine mrava za vrijeme parenja. Hilara maura iz- 
vađa tik nad vodom posebne krivulje, a to je također u savezu 
sa rasplodom. Katkad stisnu povodnje cijelu hrpu raznih kukaca 
na maleni prostor, kao što ista hrana sabere četu raznih kukaca 
na strvini ili mirisavom evijeću. 


Jedan od glavnih motiva udruZivanja je ipak skrb za potomstvo. 


I tu nailazimo na jednostavne ali i na veoma komplicirane 
odnošaje, koji nas dovadaju do veoma zanimivih, čudnovatih, u 
pojedinim slučajevima pače nevjerojatnih pojava socijalnih odno- 
šaja, kakovih smo vični gledati samo kod ljudskih zadruga: nije 
čudo, da su ih i sličnimi imenima označili 

Cesto se nađu kukci sdruženi pri istom poslu, koji su si i 
srodni kao što su to na pr grobari (Necrophorus) i strvinaši (Silpha). 
Kadšto opažamo, da su se u tom poslu složili primjerci istog roda 
ili čak i iste vrsti na pr. grobari (Nurophorus), a vidimo i kod 
drugih kukaca, da briga oko potomstva sabere na okup ili bar 
u blizini više primjeraka iste vrsti. Verhoeff tumači si i po- 
stanak zadruga, što ih imenito kod Hymenoptera nalazimo, ovim 
putem. Nekoji Pompilusi nadare pauka sa jajetom, uvuku ga u ru- 
picu, tu bude stan ličinaka, koje se hrane tim paukom. Za korak 
dalje pošli su oni Hymenopteri, koji su si načinili stanicu, kad su 
došli do plijena, a ovo je niži stupanj; viši je stupanj, da si naj- 
prije načine stanicu, a onda tek traže plijen. 


10 


H. Friese vidio je više inače solitarnih ženka od Osmia vulpecula 
zajednički raditi oko gnijezda. Češće radi na okupu i Panurgus. 
Dočim su ovo samo osamljeni slučajevi, vidimo kod drugih, da si 
oni prave redovito više stanica, a te slijede jedna za drugom. To 
su jednosmjerni stanovi (Linienbauten), na pr. Xylocopa, Osmia, 
Ceratina, Odynerus. Hodnik, u kom su stanice smještene, je jedno- 
stavan. Drugo su opet razgranjeni stanovi (Zweigbauten). Hodnik, 
u kom su stanice smještene, je tu razgranjen poput stabla. Pčelice, 
koje se na ovaj način izvale, ne stoje u međusobnom tjesnijem od- 
nošaju, jer svaka izlazi napose. Drugačije stoji stvar, ako su sta- 
novi slobodni (Freibauten) a po gotovo, ako nije svaka stanica za 
se, kao kod Pompilus octopunctatus, već na okupu, jer tad dolaze 
pčelice u međusobni doticaj, a to vodi do međusobne spoznaje 
a i udruženja. Poelopeus pravi si više stanica od zemlje na okupu. 
I neke ose Siskarice slažu po više jaja na okup. U tom nam je 
pogledu instruktivnim primjerom Halictus. H. maculatus ima po- 
razbacane stanice. H. sexcinetus ima gusto zbijene stanice, ali 
nema svoda, koji je prvim korakom k uređenim socijalnim odno- 
šajima, jer u tom zajedničkom prostoru sastaju se oni, koji su se 
izvalili, međusobno se upoznaju a i potpomažu. H. quadristrigatus 
ima već podzemne stanove sa svodovima (Gewölbebauten), šupljinu, 
u kojoj stanice prosto leže. Ženka tako dugo slaže jaja, da su prve 
ličinke potpuno razvijene, kad majka još slaže zadnja jaja, moguće 
je pače, da se i druga generacija izvali prije smrti majčine. 

Ako se potomstvo upozna sa majkom, njoj pomaže, taj pojav 
je povod razdiobi radnje, koja je kod socijalnih kukaca dovela do 
različitih zadruga, s kojima ćemo se u kratko upoznati. 

Na razmjerno niskom stupnju stoje bumbari i ose ; rekao sam 
razmjerno niskom, jer i tu nalazimo čudnovatih pojava. Stanovi 
bumbara su jednostavni : oni upotrebe osim stanica od voska i omot 
kukuljice kao posude za med. Stanice su poredane u jednu ili više 
vrsta nu bez pravilnog reda, jer se često, kako je to Hoffer opažao 
kod više vrsti, na pr. Bombus lapidarius i B. variabilis, na jednu 
vrstu niže druga, a onda se prikrpa koja stanica čas gore, :čas dolje, 
čas lijevo, čas desno bez ikakve pravilnosti. Osobit pojav je kod 
nekih bumbara [B. lapidarius] trubljač. Opazio je to već g. 1685. 
Godart, nu nevjerojatnu vijest potvrdili su Firtsch a osobito Hoffer 
9. srpnja 1881. Vidio je jutrom poslije 3!/, sati bumbara, koji se 

- je digao, izašao van i posebnim načinom zujio do 4!j,, a čeljad 


T1 


je redom izlazila van na posao. Uhvatio je trubljača, nastala je po- 
metnja, ali je uhvaćenog drugi dan nadomjestio drugi primjerak. 

Slično je udruživanje kod osa. Ženke prezime pod korom, u kakvoj 
pukotini, u proljeće načini ženka par stanica, slaže u nje jajašca, 
iz kojih se izvale radilice, da pomažu majci kod posla. To traje 
preko ljeta, a pod jesen razviju se ženke i mužjaci. Oplođene ženke 
prezime, ostali poginu, jer ose ne spravljaju hrane za zimu. Sace 
je pravilno šesterokutno kao kod pčela, ali samo na jednu stranu. 
Dioba radnje dovela je do stvaranja radilica, te nove kaste indi- 
vidua. Radilice su ženke sa nerazvijenim spolovilima. Uz mučni posao 
odgajanja pomladka upotrebe se sve sile samo za taj posao, spolo- 
vila pako zaostanu u svom razvoju, radi slabije hrane i tjesna 
prostora stanice, u kojoj su se razvile. Kasnije, kad se ličinke 
obilnije hrane, mogu se obilnom hranom uz posao razviti i spolo- 
vila, tako se razviju savršene ženke, a kad ženki matici nestane 
u receptaculumu spravljenog sjemena, postanu iz neoplođenih ja- 
jašca mužjaci. Tako si tumačimo razvoj mužjaka i savišenih ženka 
pod jesen. Princip je republikanski: ženka matica ravna poslom, 
ali obavlja i sama sve poslove bar neko vrijeme. 

Pčele. Dočim se kod osa brine i ženka matica bar iz početka 
za odgoj potomaka, vidimo kod pčela, kako se je dioba radnje oštrije 
provela, jer ženka kraljica ima samo zadaću, da slaže jajašca, u 
ostale poslove se ona ne pača. 

Normalno je u uljištu samo jedna kraljica, trutova ima koja 
stotina, radilica 10.000—60.000. Odabrani trut, koji je kraljicu 
oplodio, plati to životom, ali je time kraljica dobila za cijeli svoj 
život (3—4 godine) nužnu zalihu sjemena. Ovdje imamo monar- 
histički princip blage forme uz demokratičke uredbe. Kraljica je 
sabrala oko sebe one, koji su ju htjeli imati, a obranu doma preu- 
zele su sve radilice bez iznimke. Sve radilice rade za opće dobro 
a ne za se, spremišta hrane su zajednička, ako nastane glad, po- 
ginu sve. Posao obavljaju sve i svoje volje. Neplodnu ili neoplođenu 
ženku često ubije nezadovoljna čeljad. Hrana im je dosta jedno- 
lična, prašak cvijeća i med. Tim se hrane same, a time hrane i 
svoje ličinke. 

Termiti imaju slične uredbe ali različitije. I tu se pokazuje 
monarhistički princip i to oštrije razvijen nego kod pčela: obrana 
nije općenita dužnost, oni imaju svoje posebne čete za obranu. 
Dioba radnje pošla je tu za korak dalje U termitnjacima stanuje 


12 


osim kraljice i njenog mužjaka oveći broj radilica a osim toga još 
i vojnici. Treća kasta razdvojila se je dakle tu u dva tabora: u 
radilice, koje grade stanove, hrane potomstvo i kraljevski par, te 
u vojnike, koji brane koloniju proti vanjskim neprijateljima, proti 
životinjama a i proti samom čovjeku. Različitost kod termita 
opaža se i u tom, što si nekoji grade stanove od zemlje, drugi 
od drva, nekoji izgrizu sve, što se grizti dade, pokućtvo, odjelo, 
knjige. Tako veli Humboldt, da je u južnoj Americi knjiga sta- 
rija od 50 godina upravo rijetka, jer termiti zalaze u knjižnice, 
pa izgrizu knjige. — Po Lespèsu pripadaju i radilice i vojnici 
obojem spolu, što je svakako čudnovato, nu nije ostalo bez pro- 
tivnih tvrdnja. 

Mravi. Ako mravi u pojedinim slučajevima pokazuju niži 
stupanj udruženja od pčela i termita, to u cjelini daleko nadma- 
šuju sve ostale kukce i u naprednom stupnju socijalnih odnošaja 
i u raznolikosti glede načina življenja, kao i u izvađanju svojih 
činova. Zadruga mrava je obično republikanska konfederacija. Više 
ženka živi na okupn, svaka sa svojom četom, a sve u zajedničkom 
mravinjaku. Nekoji mravi, kao što su to svi Poneridi, mnogi Myr- 
micidi i nekoji Dolichoderidi i Camponotidi imaju samo jednu vrst 
krupnih radilica, odnošaji su tu jednostavniji. Ali već u spomenutim 
odjelima nalazimo kod mnogih Myrmicida, većine Camponotida i kod 
roda Azteca od Dolichoderida, da su radilice razne veličine, ima 
većih i manjih, a ove su spojene međusobno prijelaznim stupnjevima. 
Myrmecocystus mexicanus ima 4 vrsti radilica, 3 samo veličinom 
različite a četvrtu najveću sa krugljastim nabubrenim zadkom. Ove 
su kao spremišta meda, nespretne, obitavaju u posebnim komo- 
rama, gdje je strop hrapav — inače je izglađen — na kojem se no- 
gama prihvate. Ako koja padne, ne može se ona sama postaviti na 
svoje mjesto, nego joj pomažu radilice. Kad ih prenašaju, moraju ih 
mjestimice kotrljati kao bačve. Mac Cook i Marshall misle, da to nije 
posebna kasta, nego da su samo utovljene radilice, valjda poslije 
nekog vremena, kad već nisu za posao. 

Kod nekojih Camponotusa, imenito većina podroda Colobopsis 
zatim Pheidole i Acanthomyrmex, imaju posve odijeljenu, prijelazom 
ne spojenu kastu individua sa malenom i sa velikom glavom, ra- 
dilice i vojnike: odnošaji slični onim u termita. Radilice obavljaju 
kućne poslove, vojnici su žandari, prave red, ili služe za obranu 
i napadaj. Heer je opazio kod Pheidole pusilla, da su vojnici ra- 


13 


strgali meso na komadiće, ali nisu ga nikad nosili, to su činile 
samo radilice. Anomma ima čak 3 vrsti nespolnih individua, naj- 
veći, kako veli Savage, sa jakimi čeljustmi, hrabri i ratoborni, 
služe za obranu, manji sa manjimi čeljustmi, na kojima je jaki 
zub, poglavito raskomadaju plijen, ali pomažu u nuždi i vojnicima ; 
treća vrst nosi plijen kući. Vojnici prave i red, što ga poremete 
često radilice, kad plijen odnašaju. Vojnike imaju osim spomenutih 
još i Myrmecocystus bombycinus. 

K ovim pojavima nadolazi još ta osobitost, da stališ radilica 
ne zastupaju vlastite kćeri zadruge, već da se u tu svrhu čestimice 
ili isključivo upotrebe radilice drugih vrsti. Zovu ih robovi, jer ih 
mravi kao kukuljice otmu iz naručaja sestara, obično silom, često 
u krvavoj borbi. Čudnovato je, da mravi biljožderi nemaju robova. 
Stvar o robovima nije u ostalom nova, jer je to otkrio 17. lipnja 1804. 
oduševljen motritelj mrava Petar Huber u Ženevi. Forel je prou- 
čavao te pojave kod Polyergus rufescens, te opazio, kako se nekoji 
vojnici vraćaju sa rekognosciranja kući, drže ratno vijeće, nastane 
živahno općenje sa ticalima i glavom, a nato se ruši četa hrabra 
na mravinjak od Formica rufa ili F. rufibarbis. Na putu stanu 
‘ kadsto, da dočekaju zaostale družice, da se koncentriraju i tad na- 
vale na mravinjak, iz kojeg kane kukuljice oteti. Forel pripovjeda 
za slučaj, da su jednom mravi prekasno došli, jer je mravinjak 
bio već opljačkan od druge vrsti, na što su pošli u potjeru, nu 
bez uspjeha. Srčanost boraca pokazuje ta činjenica, da 60 Polyer- 
gusa rasprše više stotina vojnika od Formica sanguinea, prem je i 
ova vještak u ratu, o čem kasnije koju riječ. 

I kod robova imamo raznih stupnjeva. Dočim Formica san- 
guinea može donašati kući robove, (obično su to Formica fusca i 
rufibarbis,) ali ne mora, jer može i bez njih živjeti, to Polyergus 
rufescens i Strongylognathus Huberi ne može ni živjeti bez robova. 
Kod kuće rade samo tuđinci, robovi, a domaći vojnici idu na otima- 
činu. Polyergus umre od gladi, ako ga ne hrane robovi, a to su Formica 
fusca ili F. rufibarbis. Strongylognathus uzimlje si za robove Tetra- 
morium caespitum. Nekoji robovi postali su pače pravi janjičari, idu 
bo sa svojimi gospodari i na svoj rod. Tako idu zarobljena Formica 
rufibarbisi F. pratensis sa svojim gospodarima Polyergus na plijen. — 
Darwin tumači si postanak robova na taj način, da su mravi nekoć do- 
našali kukuljice kući za hranu, ali nisu svih pojeli, a one, koje su 
ostale, izvalile su se, pa su bile svojim novim gospodarom od koristi, jer 


74 


su im pomagali oko ku@nog posla. Taj pojav se je opetovao, obil- 
nije uporabio, dok su napokon vlastite radilice postale suvišnimi 
te i isčezle, one su elimirane. Uz to mnenje pristaju Lubbock i 
Forel, dva za biologiju mrava veoma zaslužna učenjaka. Još dalje 
je pošla stvar kod Strongylognathus testaceus, koji ima doduše 
i treću kastu individua, ali ovi su slabi te mora izdašna pomoć 
doći od drugih, a zato se oni i nastane kod drugih mrava, oni 
se njima nametnu. Najdalje su se razvili socijalni odnošaji kod 
Anergates atratulus, koji su izgubili ne samo radilice, nego i voj- 
nike i nastanili se kod Tetramorium caespitum. Lubbock tumači si 
postanak na taj način, da je par od Anergatesa ušao u mravinjak 
od Tetramoriuma, domaću ženku su uništili, maknuli legitimnu 
dinastiju, pa su se oni nametnuli za vladare. Marshall zove to 
uzurpatorizmom. 


Svakako nam prikazuju dalnje ako i ne naprednije stupnjeve 
socijalnih odnošaja oni mravi, koji su se emancipirali od potrebe 
svojih rođaka, da imaju stalne stanove, pa se prema potrebi sele, 
kao što su to Eciton i Anomma. Isto tako moramo smatrati dalnjim 
jer kasnijim stupnjem socijalnih odnošaja parasitizam. U Paraguayu 
zavlače se nekoji mravi u stanove ličinaka Cerambycida i Cos- 
susa. Leptothorax i Colobopsis nastane se u šiškama na hrastu i 
ruži, a nekoji mravi kod drugih mrava. Tako je n. p. Stenamma 
trpljen mrav, dočim je maleni mrav Solenopsis fugax dosadan pa- 
rasit. Nastani se u mravinjacima, nu ima tako uske hodnike, da 
samo oni mogu kroz nje prolaziti, da grabe tuđe kukuljice i li- 
činke iz susjedstva. 


Mravi se odlikuju i različnom gradnjom svojih stanova. Dočim 
imaju bumbari, ose i pčele posve jednolične stanove od istog 
sličnog, ponješto raznoličnog materijala sagrađene, grade si termiti 
stanove od raznog materijala, a po gotovo čine to mravi. Forel 
razlikuje po gradnji 5 vrsti mravinjaka: 1. mravinjake od zemlje; 
2. mravinjake od drva; 3. mravinjake od gnjetene mase; 4. složene 
mravinjake i 5. abnormalne mravinjake. I hrana je raznim mravima 
različita : jedni se hrane biljevnom, drugi životinjskom hranom, a 
u tom pogledu ima i apartnih želja, jer n. p. Pheidole ide na 
rublje radi škroba, Atta cephalotes jede slador i duhan žvakanac, 
Myrmica scabrinodis mrtvace na bojnom polju mrava. Nije ni čudo, 
da uz razne prilike i neprilike stana i hrane opažamo različitost 


15 


u poslovanju, da su ti poslovi ne samo različiti uz razne okolnosti, 
već da su više puta razni i uz iste okolnosti. Ovoj različitosti je u 
prilog i razmjerno dug život mrava. Dočim pčele, ose i bumbari 
žive koji tjedan ili najviše nekoliko mjeseci, pa prema tome imaju 
za kratkog života i manje zgode za razna iskustva, žive mravi, kako 
je pokusom dokazano, više godina, znamenit momenat za uvaženje. 
Lubbock imao je radilice od Lasius niger i Formica fusca, koje su 
imale bar 7 godina, a od Formica fusca 2 ženke, matice, od kojih 
je jedna imala 13 godina, dočim je druga bila u 19. godini. Na- 
ravno je, da tečajem više godina može mrav, upućen na razne 
okolnosti svog opstanka, biti prama stečenom iskustvu i praktićnijim. 

Ako se kod bumbara, osa i pčela može što šta baciti u stari 
koš poglavja o nagonu, instinktu, to kod mrava ni prirodno tu- 
mačenje pojma o inštinktu nije kadro protumačiti nam veoma 
čudnovate zanimive životne funkcije. Ako uzmemo pojam inštinkta 
i u Darwinovom smislu, da je to nasljedstvo običaja, koje je živo- 
tinja prilagodjenjem ili prirodnim izborom stekla, a te duševne 
običaje od pokoljenja na pokoljenje prenašala, to moramo ipak 
priznati, da mnogi slučaji nisu mogli postati na taj način. Ako 
gusjenice lepira otrgaju papir sa ormara, da se u nj zakukulje, 
jasno je, da nisu to svojstvo nasljedile, već da su se one prila- 
godile tek na ove nove odnošaje. Slično je, kad pčela slaže med 
u gotovo ili čak umjetno saće. Zar nije jasno, da se je muha zu- 
jara morala prevariti, kad svoja jajašca slaže na bilinu Stapelia 
hirsuta, jer ova ima vonj po strvini, kojom se ličinke zujare hrane. 
Tako se zna prevariti i kozak, da naleti na vodoravno postavljeno 
staklo, očito, jer je to držao za plohu omiljele mu vode. A tek 
drugi primjeri. Kako da si tumačimo pojav, što nam ga pokazuje 
Lubbockov pokus. Ovaj zaslužni učenjak načinio je dva uzka 
hodnika, na kraj jednoga metnuo je samo par, dočim na kraj dru- 
goga obilno kukuljica. Prve radilice išle su po jednom i drugom 
hodniku, nu na skoro išlo je obilno radilica k zdjelici sa mnogo 
kukuljica, dočim k onoj drugoj jedva koja. — Prof. Leuckart tada 
u Giessenu namazao je voćku, na koju su išli mravi po stablu na 
okolo sa sokom od duhana. Oni mravi, koji su bili gore, bacili su 
se na zemlju, oni odozdo, došav do namazanog mjesta, vratili su 
se natrag, svaki zgrabio grudicu zemlje, pa su si preko neugodnog 
mjesta načinili mostić. Za sličan slučaj veli se, da su mravi žrt- 
vovali pače svoje krave muzare, ušence, priljepili ih na kolut ka- 


16 


tranom namazan, pa tako načinili most za se. Mravi znadu biti u 
ostalom i indignirani, ako ih tko buni u mirnom uživanju. Tako 
pripovjeda Forel, da je htjeo jednom zgodom lupom motriti na 
hrastu ušence Aphis roburis, nu to je mravu Formica gagates bilo 
sumnjivo, naslonili su se hrptom na grančice, prihvatili se tu na- 
trag zakrenutimi nogami i dali otrovne salve. Neobični pojavi, koji 
sjećaju na socijalne odnošaje samo kod čovjeka, jesu njihovo poljo- 
djelstvo, ratovi, izlaganje slabića, kanibalizam, pokapanje mrtvaca, 
stražari, kako se sporazume, kako se čiste, a od mnogo primjera 
ove vrsti evo bar nekoje. — Za mrava Atta barbara vele, da sabire 
sjemenje, kojemu odgrize korjenak, da ne klica, dočim je Forel 
opazio kod Atta structor, da upravo obratno sama prouzroči kli- 
canje sjemena time, da ga navlaži, pretvara time škrob u omiljelu 
glikozu. Čudnovate pojave pripovjedaju o mravu Pogonomyrmex 
barbatus iz Texasa, koji na odabranom mjestu sve bilje odgriza, 
samo pusti travu Aristida stricta, ovu kasnije, kad dozrije, žanje, 
očisti, spremi u stanu, a ako kiša nakvasi žitnice, iznese na sunce, 
da se osuši. — Ratovi vode se srčano, često sa taktikom. Tako ras- 
prši, kako sam već spomenuo, 60 Polyergusa više stotina vojnika 
od Formica sanguinea, prem je i ovaj vještak te napada na F. 
pratensis sa ispadnimi četami (Ausfallkorps) sa strane, a kad smete 
neprijatelja, tad navale svi na juriš, pa se u tom bojnom kreševu 
dogodi više puta, da se pojedinac vojnik zaleti, pa opkoljen samimi 
neprijatelji, grize lijevo i desno, a neprijatelji malodušni bježe na 
sve strane. Formica sanguinea napada u ostalom i taktično. Po- 
jedini detachementi rade na svoju ruku; ako vide, da su slabi, 
potegnu se natrag, dok dođu pomoćne čete. Tad navale na ulaze 
neprijateljskog stana, puste izlaziti prazne, ali one sa kukuljicami 
aretiraju, a koji se opiru, plate to glavom. Mravi u ostalom ne srću 
ludo u pogibelj. Pojedini samo zadirkivaju jedan u drugoga, ako 
su dva, već navale na tuđinca, odrube mu ili rasmrskaju glavu. 
A tek ako ih je množina, to je faktor, s kojim treba računati. 
Forel veli, da ako se strese vreća od Formica pratensis na zemlju, 
bježe odanle šturci, konjici, cvrčci, buhači i pauci, a tréci puste 
i ugrabljen plijen, samo da sami ne zaglave. Vele, da čak 6 me- 
tara duga južnoafrička zmija Python natalensis pusti svoj plijen, 
ako se približava jato od Anomma arcens. Ako su mravi u opće 
srčani borioci, ima med njima i kukavica. Myrmica scabrinodis 
jede mrtve mrave. Tapinoma erraticum zgrabi mrtvog ili umirućeg 


iki 


mrava i bježi sa bojnog polja, da ne zaglavi. Ratovi se vode sad 
radi stana, često radi stabla sa ušenci, katkad radi robova. Znadu 
biti ti ratovi i veoma krvavi. Jednom su našli po Lincecumu u 
Texasu 40.000 mrtvih na bojnom polju. Umorene i ranjene dru- 
gove mravi odnesu i njeguju, dočim teško bolesne, jako ozleđene 
špartanski izlažu. Sto više, Mc. Cook i dr. tvrde, da mravi imaju 
i svoje groblje, nekropole. Za Pogonomyrmex occidentalis iz Ame- 
rike vele, da si otvor lijepo taracanog stana svakog večera zatvori, 
a svako jutro, ako nije kiša, otvori. Komične scene odigravaju se 
u večer na ulazu, kad zakašnjeli članovi zadruge poslije 7 sati do- 
laze do vrata skoro posve zatvorenih. 

Mravi u ostalom dobro razpoznaju svojtu od tuđinca. Tako 
je Formica fusca upoznala umjetno separirane svoje drugarice iza 
1%, godine i primila ih kao sestrice. Prepoznaju pače i svoje se- 
strice, kojih je nestalo kao kukuljica (Lubbock). Cini se, da tu po- 
maže njihov posebni vonj t. zv. odorat au contact, jer ako se sepa- 
rirani mravi operu, to iza pranja izbace ukućani i svojtu. Mac 
Cook je vidio, kako mrav moli druga, da ga očisti; ovaj to čini, a 
onaj se previja i ravna. Očiste se često međusobno, a često i 
svaki sama sebe dlačicama na nogama, a pomažu i čeljusti. 

Socijalni odnošaji mrava postaju i time raznoličniji, što su 
se kod njih nastanili razni kukci, koji su od mrava trpljeni, nekoji 
pače rado vidjeni, tako, da ih mravi pače čuvaju ili čak i hrane. 
Taj pojav simbioze prozvan je mirmekofilijom. Poznato je do sada 
kakvih 700 vrsti mirmekofilnih kukaca. Većinom su to kornjaši. 
Ima ih u mravinjaku kadšto samo nekoliko, a kadšto do 1000. Od 
mnogih slučaja evo nekoliko. Atemeles dade se od svog stano- 
davca nahraniti, nakon što se je ticalima s njime sporazumio, a ovaj 
ga pače natrag vuče, ako kani pobjeći. Uzrok tomu prijateljstvu je 
možda ugodan vonj. Clavigerini tako su se adaptirali na ovaj za- 
družni život, da su izgubili oči a ne mogu ni letjeti. Korisni su 
mravima možda time, što skupina dlaka na kraju pokrilja izlučuje 
sok, kojeg mravi sa slašću ližu. I ušence drže mravi kao svoje 
krave muzare; hrane ih, pače nose van na bilje, na pašu i opet 
kući; što više nose kući i njihova jaja. Opazilo se je, da ušenci pu- 
štaju više soka iz cijevčice na kraju zadke, ako ih mravi škaklju. 
Dahlbom je vidio jednom, kako je mrav naganjao malenu crnu 
Sphex sa ušencom u čeljustima, nadošli su k tomu drugovi 
mrava i oteli ušenca. U Braziliji draga Formica attelaboides 


18 


cvrčke Cercopis i Membracis, pače im pomaže kod ljiljenja. Opa- 
zili su pače i lepira, koji živi sa mravima u dobrom prijateljstvu. 
Dalo bi se još spomenuti: okonjena konstablera, sijanje trave, sor- 
tiranje raznog zınja, pobratimstvo, prijateljstvo, kanibalizam, nu 
mnogi pojavi ove vrsti nisu još posve utvrđeni. 

Saberemo li pojedine tu spomenute činjenice, koje sam sa- 
brao od točnih, savjesnih motritelja, tad vidimo, da su se i soci- 
jalni odnošaji kukaca tečajem vremena mijenjali i razvijali i da se 
taj razvoj opaža imenito kod pojedinih odjela kukaca. 

Kod mnogih kukaca opažamo udruživanje uz stanovite uvjete 
i samo na stanovito vrijeme, dočim se to kod drugih kukaca stalno 
pojavljuje. U potonjem slučaju imamo primjere, u kojima se grade 
pojedine stanice svaka za se, stanice kadkad u blizini, a kadkad 
na okupu i tu opet bez ikakvog reda ili nekim stanovitim redom. 
Oba načina su se usavršila, pa tako vidimo u skupini postavljene 
stanice, gdje svaki individuum za se izlazi bez doticaja sa svojimi 
drugovi ili pako svi skupa ili bar jedan dio izlazi u zajednički 
prostor, u njem se spoznaju, međusobno se potpomažu. Važan 
ovaj momenat bio je temeljem toli različnim socijalnim odnošajem, 
kao što se oni pokazuju kod termita i socijalnih Hymenoptera. 
Razvoj stinovitog dijela tijela ide po zakonu korelacije na uštrb 
drugoga, a tako je došlo usljed diobe radnje do raznih kasta indi- 
vidua. Jedne radilice su preuzele zadaću tegotnog kućnog posla, 
izgubile neprilična im krila, suvišna spolovila su zakržljala; drugi, 
vojnici, postali su hrabrom četom za obranu, nemaju spolovila, a 
krila su im kržljava; ali zato su čeljusti, to bojno njihovo oružje, 
jako razvijene, a s tim u savezu i glava, koja daje mjesta za če- 
ljusti i za prikapčanje mišica, koje služe za gibanje čeljusti. Mužjaci 
i ženke imaju dobro razvijena spolovila, oni su si pridržali uzdr- 
žavanje vrsti, njihova zadaća je pretežno ili isključivo rasplod. 

Kao što je dioba radnje dovela do raznih kasta individua, 
tako je ona išla u nekojem smjeru ekscesivno dalje, eliminirala 
vlastite pomoćnike i nadomjestila ih tuđimi robovi, a dovela je do 
mirmekofilije i parasitizma. — Razni životni pojavi nukaju nas, 
da za mnoge slučajeve, koji se starim imenom inštinkta tumačiti 
ne dadu, tražimo drugi razlog, a taj je u funkciji mozga. Za in- 
štinkt se veli, da on dovađa životinje do istih činova t. j. da oni 
uz iste okolnosti uvijek isto čine. Ja sam već spomenuo njekoliko 
slučajeva, koji se ne mogu tim načinom tumačiti, već se mora 


19 


pretpostaviti, da su ti čini reakcija na njeke vanjske nove utiske 
uz spoznaju okolnosti, da su funkcijom živčevlja. Ako su nam još 
mnogi pojavi mozga nejasni, to ipak znamo, da ozleda ili od- 
stranjenje pojedinih dijelova mozga stoji u savezu sa oslabljenim 
ili uništenim funkcijama stanovite vrsti n. p. pamćenja, orienti- 
ranja, samostalne hranidbe i t. d. Znamo, da životinje komplicira- 
nijih činova imaju i mozak sa više zavoja. Prema tome mogli bi 
slične odnošaje očekivati i kod kukaca. Pa zbilja to se i opaža. 
Dočim imaju ose biljarice (Tenthredinidae) glatki mozak, razumje- 
vajuć pod tim imenom ganglion nad oesophagusom, pa se s toga 
zovu Lyssencephali, imaju socijalni Hymenopteri u mozgu zavoje, 
oni su Gyrencephali. Kod mrava tvore ovi zavoji sa svake strane 
po 2, ukupno dakle 4 prama sprijeda otvorenih nabreklina u obliku 
slova U. Zanimivo je, da mužjaci imaju manji mozak, ta njihov rad 
je i jednostavniji. Različitost i savršenost u funkcijama mozga do- 
vada se u savez sa omjerom mase mozka prema masi tijela, a i 
u tom pogledu daju nam savršeniji mravi zanimive brojeve. Dočim 
se omjer mase mozga prema masi tijela odnosi kod kozaka kao 
1: 4200, iznaša taj omjer kod mrava 1 : 191, dakle veoma 
znatnu razliku. 

Nedavno sam imao zgode sa uglednog mjesta čuti, kako se 
nekoji biološki pojavi skeptično shvaćaju, jer ima činjenica, koje 
se sa postojećim tumačenjem posve ne slažu, prem ima obilno 
činjenica, koje se veoma lijepo slažu. Ja-se svakako priključujem 
tumačenju, kojenam spaja prividno heterogene činjenice, sve dotle, 
dok se ne nađe bolje tumačenje za hrpu tih činjenica, bolja teo- 
rija, ili dok se ne sabere obilna množina fakata, koja upravo očito 
protuslovi postavljenoj teoriji. Ako se možda tu i tamo previše 
antropomorfizira, činovi životinja shvaćaju sa čovječijeg stanovišta, 
to s druge strane nije moguće dokazati, da ti činovi, ako i nisu 
isti, nisu bar slični. Kao što se kod opica, a od ostalih životinja 
kralježnjaka imenito za konja, psa i mačku, te mnoge ptice pret- 
postavlja i rado dopušta neka kombinacija, promišljavanje i prema 
tomu udešen čin, nema razloga, da se to niječe za kukce. 

Kao što je kulturni čovjek svojim udruživanjem, diobom 
radnje, daleko natkrilio divlja plemena, koje drži skupa samo su- 
rova strast opstanka, tako su i mravi udruživanjem, diobom radnje 
upućeni jedan na drugoga, daleko natkrilili mnoge solitarne kukce, 
koji su prisiljeni obavljati sve poslove živog bića. Kao što se 


80 


čovjek pojedinac, divljak, ne može izvrgavati bez ozbiljne pogibelji 
opstanka ekskluzivnom usavršivanju jednog svojstva, dočim to kul- 
turni čovjek može činiti a i čini, jer uredbe udruživanja i razni 
članovi družtva ga u tom kompenziraju, tako i solitaran kukac 
ne može pojedina svojstva ekscesivno prilagoditi životnim odno- 
šajima, jer to ide na uštrb ostalih svojstava, koja su mu također 
nužna, dočim to zadružni kukac može činiti, pošto se njegovi ne- 
dostatei u jednom smjeru nadoknade potenciranim razvojem tih 
svojstava kod druge kaste. 

Svakako je napredak, ako možemo razne činjenice svesti na 
zajednički uzrok, nego ako radi pojedinih činjenica, ponješto dvoj- 
benih, često premalo poznatih, odbacimo postojeću teoriju, da se 
skupljene činjenice raspadu u porazbacana fakta. 


Ueber eine neue Elektrofor-Maschine von 
Prof. Pavlat. 


Mitgeteilt von Prof. Otto Kučera. 


In der Zeitschrift für das kroatische Mittelschulwesen „Na- 
stavni Vjesnik“ ! hat Herr V. Pavlat, Professor am kgl. kroatischen 
Ober-Gymnasium in Gospić (Kroatien) eine neue Elektrofor-Maschine 
beschrieben, welche, wie es mir scheinen will, in weiteren Kreisen 
bekannt zu werden verdient. Ä 


Das Princip der Maschine ist folgendes. Es seien (Fig. 1) è, 
Va vs v, 4 flache abgerundete Cylinder aus Pappendeckel mit Staniol 
belegt, welche um C rasch drehbar sind, während P, eine auf der 
Unterseite mit Staniol belegte, negativ elektrisierte Kautschukplatte 
sein möge. Cylinder v, wird + elektrisch, während die durch In- 
fluenz hervorgerufene — Elektricitàt durch eine Drahtbürste im 
Momente, wenn v, der Platte P, am nächsten steht, abgeleitet wird. 
Kommt der Cylinder in die Lage v,, so kann auch dessen + Elek- 
trieität auf dieselbe Weise abfliessen. Befinden sich auf der ge- 
meinsamen Achse 4 Cylinder, so liefern in der durch Fig. 1 dar- 
gestellten Lage derselben v, negative und v, positive Elektricitàt, 
während v, und v, unelektrisch sind. Verbindet man nun Ablei- 
tungsdraht %, mit dem äusseren und Ak, mit dem inneren Belag 
einer Leydnerflasche, so wird diese desto schneller geladen, je mehr 
Cylinder vorhanden sind und je schneller sie rotieren. Die Ladung der 
Flasche wird schneller vor sich gehen, wenn man auf der entgegenge- 
setzten Seite noch eine Kautschukplatte anbringt und beide durch 
die rotierenden Cylinder elektrisiert. 


1 Nastavni Vjesnik. Časopis za srednje škole. Na svijet izdaju: glavni 
urednik Dr. Tomo Maretić i suurednik O. Kučera. Knjiga I.. pag. 330—339. 


Zagreb 1893. 
6 


82 


Diese Disposition erläutert Fig. 2. P, und È, sind die beiden 
diinnen, auf der Aussenseite mit Staniol belegten Kautschukplatten. 
Vom Staniol der oberen Platte fùhrt ein Draht zu einer Draht- 
biirste, welche den Cylinder in der Lage v, berùhrt. Von der un- 
teren Platte P, führt wieder ein Draht zur Bürste links, welche 
den Cylinder in der Lage v, berührt. Ausserdem sind noch zwei 
Drahtbürsten angebracht, welche die Cylinder in den Stellungen è, 
und v, berühren und die Elektricitàt durch Drähte &, und % zu 
den beiden Konduktoren leiten. 


VU a 


) al 


Vx 


Ra 


Fig. 1. 


Die beiden Platten nennt Prof. Pavlat die obere und untere 
Armatur, die Drähte %k, undk, Konduktoren und das System 
der Flacheylinder den Induktor der Maschine. Die Wirkungs- 
weise der Maschine ist nun leicht ersichtlich. Ist die untere Ar- 
matur negativ elektrisch, so fliesst negative Elektrieität in den Kon- 
duktor %,; in der Stellung v, gibt der Cylinder seine positive 
Elektricitit an die obere Armatur P, ab und kommt unelektrisch 
in die Stellung v,. Die zuvor abgegebene positive Elektricitàt wirkt 
nun durch Influenz auf v, und treibt die hervorgerufene positive 


83 


Elektrieität in den Konduktor %,, während der mit negativer Elek- 
trieität geladene Cylinder in die Lage v, gelangt. Hier wird diese 
negative Elektricitàt an die Drahtbùrste bei v, abgegeben und zur 
unteren Armatur geleitet, wodurch deren Elektricitit verstàrkt wird. 
Bei weiterer Drehung wiederholt sich die frühere Wirkung unter 
dem Einflusse der in P, verstärkten Elektricitàt. 

Auf dieser Grundlage hat Prof. Pavlat bis nun zwei Modelle 
der Maschine selbst construirt. Am ersten besteht der Induktor aus 


Fig. 2. 


6 mit Staniol überzogenen Flacheylindern aus Pappendeckel, welche 
durch Glasstäbe an der hölzernen Achse befestigt sind, die zwischen 
zwei Spitzen mittelst Rad und Schnurlauf schnell gedreht werden 
kann. 

Die untere Armatur besteht aus 2 Glasplatten, zwischen denen 
sich der Staniolstreifen befindet. Die Platten sind gut mit Schellak 
bestrichen. Die obere Armatur ist eine einfache mit Staniol be- 


legte und Schellak überzogene Glasplatte. Die Entfernung zwischen 
* 


84 


Induktor und Armatur ist ungefihr 1 mm. — Das zweite Modell 
ist nach einer Fotografie in Fig. 3 abgebildet. Der Induktor dieser 


i 
| 
i 
| 
| 
% 
i 


Maschine besteht aus zwölf, 30 cm langen, 33 mm breiten und 
mm dicken Flacheylindern aus dünnem Messingblech. An der 


8D 


Achse sind sie durch zwei Ebonitscheiben im Durchmesser von 
21 cm befestigt. Jede Armatur besteht aus 2 Ebonitplatten (30 cm 
lang und 12 cm breit). Die dem Induktor zugewandten Platten 
sind kaum 1 mm dick. Die Konduktordrähte £, und %k, gehen durch 
Ebonitröhren. Die Maschine wird durch doppelte Transmission sehr 
rasch gedreht (15 : 1). 

Die Maschine zeichnet sich demnach durch eine sehr einfache 
Construktion und Erklärungsweise aus, wodurch sie sich namentlich 
für Schulen empfiehlt. Nicht minder interessant ist ihre Wirkungs- 
weise. Sobald man den Induktor nur einmal umgedreht hat, zeigen 
sich an allen Konduktoren Funken: die Drahtbürsten selbst haben 
die notwendige erste elektrische Erregung hervorgerufen und es 
entfällt die erste Ladung durch eine Leydnerflasche oder eine elek- 
trisirte Ebonitplatte. 


Verbindet man beide Konduktoren mit Kondensatoren nach 
Art der Holtz’schen Maschine, so überspringen Funken, ob sich die 
Konduktorkugeln berühren oder nicht. 


Die Maschine ist für Luftfeuchtigkeit sehr wenig SARTI 
denn die Versuche giengen nach den Angaben des Erfinders auch 
bei offenen Fenstern während Regengusses recht gut. 


Verbindet man die Konduktoren %, und %, durch einen Draht, 
so kann man aus k, und %, Funken ziehen. Steht Jemand auf dem 
Isolirschemel und hält den Draht von %, in der Hand, so steigen 
seine Haare etc. Der Vorteil der Konduktoren %, und %, tritt be- 
sonders hervor, wenn sie mit Kondensatoren verbunden werden. 
Erhielt man aus k, und %, Funken von 1:5 em, so erhält man 
aus %, und k, Funken von 6 cm in Intervallen von 4—5 Secunden. 
Die Konduktoren %, und k, kann man für constanten Strom (z. 
B. bei Geissler'sehen Röhren) gebrauchen; die Konduktoren X, und 
k, hingegen, wenn grosse Spannung notwendig ist (z. B. Durch- 
bohren des Glases, Laden von Leydnerflaschen etc.). Im ersten 
Falle zeigt jedoch die Maschine einen in vielen Fällen unange- 
nehmen periodischen Polwechsel. Bei geringer Entfernung der Kon- 
duktorkugeln zeigt sich der Funkenstrom ca 8 Secunden, dann tritt 
eine Pause von 1 Secunde ein, worauf die Funken in noch schnellerer 
Folge ebenso lange, wie früher, überspringen. Bei grösserer Ent- 
fernung der Kugeln ist die Pause etwas länger. Eine mit Wasser- 
stoff gefüllte Geissler-Röhre zeigt den Polwechsel deutlich. Im 
übrigen kann der Experimentator nach seinem Belieben ohne jeden 


86 


Kommutator die Pole wechseln. Beriihrt man mit einem Metall- 
stabe den Konduktor %, oder %,, so zeigt sich in der Wasserstoff- 
rohre der Polwechsel. 

Der Polwechsel lässt sich jedoch auf drei Arten beseitigen: 
entweder dadurch, dass man auf die obere Armatur einen Metall- 
stab so legt, dass ein Ende den Konduktor %, berührt, während 
das andere links etwas hervortritt, oder dass man k, mit k, ver- 
bindet (oder auch %, mit %,), oder schliesslich (was im ersten 
Moment unerklärlich erscheint), indem man die oberen Konduk- 
toren untereinander und die unteren Konduktoren untereinander 
verbindet. Im ersten Falle wird der Strom bedeutend schwächer, 
im zweiten unmerklich, im dritten hingegen wird er bedeutend 
stärker und die Stromrichtung bleibt immer dieselbe. 

Vielleicht gibt diese Mitteilung eine Anregung zur Construktion 
und Prüfung der Maschine in einer Präcisionswerkstätte, in welchem 
Falle man sich entweder an Prof. Pavlat in Gospić oder an den 
Verfasser vorliegender Mitteilung in Zagreb (Agram) wenden wolle. 


Motrenje ptica u Osječkoj okolici 
u godinama 1893, 1894. i 1895. 


Napisao Ervin Rössler, stud. phil. 


Zanimajud se već od djetinjstva osobito za prirodu i prirodne 
nauke, imao sam, došavši u Osijek, lijepu priliku zabavljati se ovim 
za me najugodnijim poslom. Za to sam po mogućnosti marljivo 
pravio ekskurzije, te tako obišao ne samo osječku okolicu, već ta- 
kođer zalazio u susjednu Madžarsku tja do Apatina. Na tim eks- 
kurzijama imao sam dovoljno prilike upoznati se sa tamošnjom 
faunom, na koju sam svu svoju pažnju svratio. Osobito rado sam 
se bavio motrenjem ptica i to poglavito dolaskom i odlaskom nji- 
hovim te sam, u koliko mi je moguće bilo, sakupljao sve podatke 
i bilježio sve, štogod sam opazio i štogod se meni činilo vrijednim, 
da se zabilježi. Tako sam kroz tri godine pomno bilježio podatke o 
dolasku i odlazku ptica, a uz to sam popisivao također sve ptice, 
koje sam u okolici osječkoj opazio, te se sada usuđujem ove sitne, 
neznatne mrvice predati javnosti, želeći, da i ja nešto, ako je i 
vrlo malo, doprinesem promicanju prirodoslovnih znanosti, kojima 
sam posvetio sve svoje slabe sile, sav svoj dalnji život i rad. 

Još mi je napomenuti, da sam se u sastavljanju ovih po- 
dataka i popisa ptica posvema držao naputka i popisa domaćih 
ptica g. prof. Brusine u „Glasniku hrv. naravosl. družtva“ god. V. 


Tablica za motrenje ptica. 


Prolj etno seljenje 


Jesensko seljenje 


m... že g gr __-_-_ x _e@d‘’0> 0’ SL. +0 cela cl MEA PI RSI Me a 


sE 
Vrsta = | SES 
SA ae 
EBERE 
6 |3° 
nus vulgaris, čvrljak | 
ee i (om 
(11894. |27./II. 
Calcarius nivalis, ostru- | 
gak eniježni. cit 1895.) 7./I. 
Alauda arvensis, Seva 1893. || 24./II. 
ganinlija io (15 15 /II. 
1895. || 7./L 
Anthus trivialis, trep- 
teljka strljekavica..... 1893. ||24./II. 
Motacilla alba, pliska 1893. | 5./III. 
Bijela i. ono (15 9./III 
1895. || 7./III. 
Aedon luscinia, slavulj 1893. |18./IV. 
alito: pa piso: 10./LV. 
1895. | 2./IV. 
Erithacus rubeculus, 1898. || 4./IV. 
čučak crvendač....... 1894. || 1./IV. 
1899. 21./III. 
Pratincola rubicola, batić 
kovač os loo nE gogi 1895. (29. /I1I. 
Phylloscopus rufus, 
zviždak obični... ..... | 1895. 20,/III. 
Oriolus galbula, vuga | 1893. (20./IV. 
mlaka. ie un {iso 20 /IV.| 3. 
1895. |30./IV 
Hirundo rustica, lasta-  ||(1893.||1./IV. 
vica pokufarka....... 11504 3. IV. 
1895. |25./ILI. 
den urbica, piljak 1893. | 1./IV. 
* 0 è 0 cs e 0 0 0. e e 0 0 \1894 23./IIL. 
Lanius collurio, svračak 
u aka jE lara 1895. 180./IV. 
Micropus apus, čiopa 1893. |17./IV. 
CAO E N en na 13./IV.|: 
1895. ||20./IV. 


veća množina 


Datum, kada se 
opazila 


23.IV. 
21./III. 


29./II. 


1./III. 


15 JII. 


6./III. 


15./III. 
15./IIL. 
11./III. 


28./IV. 


već sasvim na- 


datum, kada su 
došle 


6.V. 


29./III. 


15.111 


8./III 
4./IXI 


8./III. 
20./III 


23.[I11 


20./ITI 
5./V. 


27.JIV. 
20 /IV. 


| 4]V. 
120,/IV. 
. (29./IV. 


11./V. 


.|28./IV. 
.|29./IV 


1./IV. 


prvi eksem- 
plari odilaze 


datum, kada 


12./IX. 


18.]IX 


29./IX. 


2.[X. 


13./IX. 
20./IX. 
16./IX. 


19./IX. 
13./IX. 
18./IX. 


1./X. 
4.[X. 
30./IX 


‚19 IX | 
| 2.8: 


eksemplari vi- 


se pošljednji 
djeli 


veća množina 
datum, kada su 


datum, kada 
odilazi 


—— 


20./IX. 
25./IX. 


10./X. 


27./IX. 
26 [IX. 


19./IX. 


180. ‚IX 


Tablica za motrenje ptica. 


MFS TE 


Cuculus canorus, kuka- 
vica obična 


ea er ia, ‘ohm at mè 


Coracias garrula, zlato- 
vrana modrulja ...... 
Circus aeruginosus, Eja 
IRAN 
Aquila clanga, orao klo- 
kotaš 


nile rogue dle, nas 


mite, e; ele g l'a. sea A ‘aloe 


SE VR AA 
Ardea garzeta, čaplja 
bijela mala 


s) piastera uto en 


Nycticorax griseus, gak 
kvakavac 


= Vetus? det) di è 


Anser anser, guska divlja 
Anas boscas, patka divlja 


Columba palumbus, 
golub grivnjaš........ 

Turtur turtur, grlica 
divlja. GMA SENN. i. 

Upupa epops, pupavac 
božijak 


MFAVAT. S Taense di 
Coturnix coturnix, pre- 
pelica pućpura 


—.——————————omooon o e eee 


Godina 


(1803 
1894 
\1895. 


e 
1895. 


Iynx torquilla, vijoglav | 


1895. 
1895. 


1895. 


1893. 
1894. 


11893. 
\1995. 


1894. 


[is 
1895. 


1893. 
1893. 


. ||16./TV.!20 


||10./TV. 
.{|8./IV. 
.(21./1I. 


.|29./III. 


.||15/IV. 


"g 


roljetno seljenje 


Jesensko seljenje 


se prvi put 
motrilo 
datum, kada se 
veća množina 
opazila 
već sasvim na- 


datum, kada su 
došle 


datum, kada 


2 /IV. 
8./IV. 
5./IV. 


14 /IV. 


21./III. 
40./IV. 


2 IV. 
8 /V. 


14./IV. 
21./V. 


21./I11.|3./IV. 


29./I. 


1./IV.|20 /IV.|29./IV. 
6.JIV. |12,/IV.|23./IV. 


21./ITI.|4./IV. 20 /IV. 


5./VII 
I./IV |25./IV./30/IV 


27./T11.| 4./IV. (15,/IV. 
24.[ITI.| 4./IV. |15,/IV. 


20./IL. | 27./II |24./III. 


18./IL. (5./III. 24.JITI 


10 /IV. 


veća množina 


plari odilaze 
odilazi 


prvi eksem- 


datum, kada 
datum, kada 


21./IX. 
10./IX. 


10./IX.|19./IX. 
10./IX.|28 /IX. 


16 /IX 29 /IX. 


29./IX.| 4./X. 


ijo 
12./X. | 15./X. 


7.JX. |15./X. 


15./I1I. 1./IV. 


19./IV. 
2./IV. (13./IV. 


— 


JIV.|25./IV. 
15./IV |22./IV. 


12./IV. 


.180.JIX 


21 /IX. 26./IX. 


) | datum, kada su 


eksemplari vi- 


se pošljednji 
djeli 


28./IX. 
23./IX. 


30./IX. 


IR. 


5./X. 


13./IX |25./IX. 
22 /IX.|29./IX. 


11./IX |20,/IX. 


14./X. 


8./X. 
21./X. 


5/X. 


30./IX. 


_" \28]/XI. 


15./X. 
2./XI. 
30./X. 


20./IX. 


14./X. 
1/X. 


20 /IX. 30./IX. 


90 


Tablica za motrenje ptica. 


Proljetno seljenje Jesensko seljenje | 
Ši a a na è E 
ce [si (16 ie 
42-0158 | dg | SES 
Vrsta 3 | E3| 485 | SE |Ess | Sd 885 
osi gale 25 S. “zna 
E di Ga E 0° | Fa | FE 
= 3 "o|fek|8929 || Sr | Bet 5284 
S 2o DO AI Bom Spa BOTH IB No 
S |s5A #83 |a2S #53) #23 5845 
o |a o 7 D js 


(1898. /28./1I. |13./IIT. 19./IV./15./X. | 24 /X. 3./XI. 
1894. |\5./III. (10./III. 26./IIL.) 7./X. | — |30./X. 


Fulica atra, liska crna. 
|1895. 9./IIL. |16./IXI. (20 /IIL|| 6./X. | 13./X.|29./X. 


r 


Vanellus vanellus, vivak (1898. /12./III.(20./III. 2./IV. |12./XI.|20./XI |29./XI 
DOZviždač ee tolaki bos [iS 19./IIL — 130,/IIL| 2/X. |10/X.|28./X. 
1895. |12./ILL. 17 /III.|10./IV.||21./X.|30./X |22./XI. 


Totanus stagnalis, Ko- 
vačić dugonogi....... 1894 /23./III |30./IV.| 8./V. ||21./IX.[30./IX.| 8/X 


Ciconia ciconia, roda [104 18./ILL.\29./ILL.| 5./IV.|\8./IX. |20 /IX.| 1./X. 


bijela ee 1894. |25./TIL.| L.JIV. |9./IV. |13./IX.|19 /IX.|25./IX. 
1895. 31./L11.| 8./LV. |15./IV |20 /IX.|28,/IX.| 4./X. 


Scolopax rusticula, šljuka (1893. | 2 /IIL. | 5./III (12./III.| — = — 
kina Sc A 1154 28 [II | 5./IIL:| 9/15 | Re 
1895 |18./III.|29 /IILI29./IIL.l — | — |81/XL 
Se ni 11898. ||18 JILL. 27./11I./10./IV. 12.) XI. — |21/XI. 
en mk REK 11895. |9,/IEL. |: — | 8JIV. | LO prsa 


Hydrocolaeus ridi- 
bundus, galeb obiéni.. || 1898. (12 /III. 20 /III.| 4 /IV. 120./X1.|5 [XII./30./XTI 


Colymbus cristatus, 
gnjurae čubasti....... 1893. ||1./]IV. 19 /IV | 2/V. | — - _ 


Osim opažanja zabilježenih u ovoj skrižaljci, opazio sam još 
slijedeće, što se meni također čini vrijednim, da se zabilježi. 

Prve godine, kade sam počeo opažati, naime godine 1893., 
opazio sam, da sturnus vulgaris, ciconia ciconia i oriolus galbula 
gnijezde u travnju. Za druge vrste nijesam zato mogao zabilježiti 
podataka o tom, jer mi nije dostajalo vremena. 

Od vrsta fulica atra, gallinago gallinula, ardea garzetta i co- 
Iymbus cristatus je god. 1893. bilo veoma malo zastupnika, što se_ 
može po svoj prilici pripisati toj vkolnosti, da nije bilo velike po- 
plave, jer se ove vrste uvijek jako mnogobrojno pojavljuju, čim 
Dunav i Drava na daleko i široko poplave obližnji teritorij. 


91 


6. lipnja g. 1893. našao sam u jednoj šumi nedaleko lijeve 
obale Drave gnijezdo od scolopax rusticula sa 4 jaja, što je do- 
kazom, da ta ptica, akoprem jako rijetko, ipak i kod nas gnijezdi. 
11. listopada vidio sam prva dva eksemplara na prolasku. 

Vrsta hydrocolaeus ridibundus ostaje katšto i preko zime, 
čemu je dokazom to, da sam 30. siječnja 1894. nekoliko eksem- 
plara vidio, gdje sjede na rubu leda kraj nesmrznute vode. Isto 
tako sam opazio, da i ardea cinerea kod nas zimuje, ali se onda 
ne zadržaje kraj voda, već na kopnu, na poljima, gdje lovi miševe, 
kojima se hrani. Po svoj prilici ostaje i nycticorax griseus katšto 
preko zime ili bar jako rano dolazi, jer sam 20. siječnja 1894. oko 
6 sati na večer čuo prolaziti jato tih ptica, koje je lako po glasu 
prepoznati. 

27. prosinca 1894. ubio sam jedan eksemplar tinnunculus tin- 
nunculus, po čem sudim, da i ova ptica u pojedinim, rijetkim slu- 
čajevima kod nas zimuje. To je bio prvi eksemplar, kojeg sam 
zimi ovdje opazio. 

Godine 1895. se je vanredno rano pojavila alauda arvensis, 
već 7. siječnja, ili je kod nas prezimila, sto se također znade katšto 
događati. 


U osobito velikoj množini su se ove godine pojavili zastup- 
nici vrste Fulica atra. Uzrok tomu će po svoj prilici biti izvanredno 
velika poplava, koja je trajala od ožujka pa sve do rujna, na što 
je vode velikom i upravo čudnovatom brzinom nestajalo. 

11. listopada, dakle jako kasno, vidio sam jošte 3 eksemplara 
vrste hirundo rustica, koja dapače katkad kod nas zimuje, te onda 
obično stanuje po štalama, kako je to kroz više godina bio slučaj 
na jednoj pustari vlastelinstva Njeg. visosti nadvojvode Fridrika u 
Madžarskoj. 


Prvi eksemplar vrste scolopax rusticula na prolasku u jeseni 
sam opazio 9. listopada na večer. 


Osobito kasno se je ove godine pojavila ardea garzetta, jer sam 
istom 5. srpnja prvi eksemplar vidio, a u opće ih je jako malo 
bilo. Nestalo ih je pako tako brzo, da nijesam mogao ni jednog 
podatka o njihovu odlasku zabilježiti. 

Vrste calcarius nivalis do ove godine još nikad nijesam u 
našim krajevima opazio, premda je moguće, da ona preko zime 
k nama dolazi. 


92 


Popis ptica, 


koje se u osječkoj okolici nalaze. 


Passeres. Pjevice. 


Corvus corax. Vrana gavran. 
Corvus cornix. Vrana kopač. 


Corvus frugilegus. Vrana gačac. 


Colaeus monedula. Čavka zlo- 
godnjača. 

Nucifraga caryocatactes. Kreja 
tustokljuna. 

Pica pica. Svraka maruša. 

Garrulus glandarius. Sojka kre- 
štalica. 


Sturnus vulgaris. Čvrljak šareni. 
Fringilla coelebs. Zeba bitkavica. 
Passer montanus. Vrabac poljski. 


Passer domesticus. Vrabac po- 
kućar. 

Coccothraustes coccothraustes. 
Batokljun trešnjar. 


Chloris chloris. Zelendur zelenac. 


Chrysomitris spinus. Zelenčica 
ovčica. 

Carduelis carduelis. Češljugarka 
konopljarka. 

Acanthis eannabina. Juričića 
obična. 

Pyrrhula europaea. Zimnica 
mala. 

Loxia curvirostra. Krstokljun 
omorikaš. 

Miliaria calandra. Stršelj po- 
čvrkaš. 

Emberiza citrinella. Strnadica 
žutovoljka. 

Emberiza hortulana. Strnadica 
vrtna. 


Calcarius nivalis. Ostrugaš 
sniježni. 

Alauda arvensis. Ševa vin- 
tulija. 

Anthus pratensis. Trepteljka 
cikuša. 

Anthus trivialis. Trepteljka 
strljekavica. 

Motacilla flava. Pliska pastirica. 

Motacilla alba. Pliska bijela. 

Merula merula. Kos crni. 

Turdus pilaris. Drozd bra- 
venjak. 

Turdus musicus. Drozd cikelj. 

Turdus viscivorus. Drozd imelaš. 

Aédon luscinia. Slavulj mali. 

Aédon philomela. Slavulj veliki. 

Erithacus rubeculus. Čučka er- 
vendać. 

Cyanecula cyanecula. Modro- 
voljka bjelokrpica. 

Ruticilla phoenicurus. Crveno- 
repka kovačić. 

Ruticilla titis. Crvenorepka kovač. 

Fratincola rubicola. Batić kovač. 


Pratincola rubetra. Batić pr- 
davac. 

Sylvia orphaea. Grmuša staglić. 

Sylvia curruca. Grmuša če- 
vrljinka. 

Sylvia atricapilla. Grmuša erno- 
glava. 


Sylvia salicaria. Grmuša smok- 
varica. 


Phylloscopus rufus. Zvizdak 
obični. 
Hipolais philomela. Voljić žuti. 


93 


Clivicola riparia. Bregunica ča- 
davica. 


Acrocephalus palustris. Trstenjak Macrochires. Sirokljunke. 


mlakar. 

Acrocephalus streperus. Trste- 
njak evrkutić. 

Acrocephalus arundinaceus. Tr- 
stenjak droščić. 

Locustella naevia. Trstenjak 
Čvrčić. 

Anorthura troglodytes. Strijež 
paläic. 


Regulus regulus. Kraljić zlatoglavi. 


Regulus ignicapillus. Kraljić va- 
troglavi. 

Aegithalus pendulinus. Plazica 
vuga. 

Acredula caudata. Dugorepica 
bjeloglava 

Parus maior. Sjenica velika. 

Parus ater. Sjenica jelova. 

Parus coeruleus. Sjenica plavetna. 

Sitta caesia. Brglijez obični. 

Certhia familiaris. Puzavac klju- 
kavac. 

Oriolus galbula. Vuga zlatna. 

Lanius excubitor. Svračak veliki. 

Lanius minor. Svračak mali. 

Lanius collurio. Svračak rusi. 

Muscicapa collaris. Muharica 
bjelokrilica. 

Muscicapa atricapilla. Muharica 
crnoglava. 

Muscicapa grisola. Muharica siva. 

Hirundo rustica. Lastavica po- 
kućarka. 

Chelidon urbica. Piljak kosirić. 


Micropus apus. Čiopa erna. 
Caprimulgus europaeus. Leganj 
mračnjak. 


Picariae. Djetlovke. 


Dendrocopus maior. Djetao veliki. 

Dendrocopus leuconotus. Djetao 
hrvatski. 

Dendrocopus medius. Djetao 
srednji. 

Dendrocopus minor. Djetao mali. 

Picus viridix. Žuna zelena. 

Jyux torquilla. Vijoglav mravar. 


Coccyges. Kukavke. 


Cuculus canorus. Kukavica 
obična. 


Anisodactylae. Liho- 
prstice. 


Alcedo ispida. Vodomar ribar. 

Coracias garrula. Zlatovrana 
modrulja. 

Merops apiaster. Pčelarica žuta. 

Upupa epops. Pupavac božijak. 


Striges. Sovke. 


Strix flammea. Kukuvija drije- 
mavica. 

Syrnium aluco. Sovina šumska. 

Syrnium uralense. Sovina ja- 
strebača. 

Asio otus. Sova utina. 


94 


Asio accipitrinus. Sova mo- 
čvarica. 

Carine noctua. Ćuk obični. 

Pishorina scops. Jejić lulavac. 

Bubo bubo. Sovoljuga buljina. 


Accipitres. Jastrebovke. 


Circus aeruginosus. Eja pijuljača. 
Circus cyaneus. Eja strnjarica. 
Circus pygargus. Eja livadarka. 
Haliaetus albicilla. Orao stekavac. 
Aquila clanga. Orao klokotaš. 
Aquila maculata. Orao kličeći. 
Buteo buteo. Škanjac mišar. 
Pernis apivorus. Škanjac osaš. 
Milvus milvus. Lunja crvenkasta. 
Milvus korschun. Lunja crnkasta. 
Falco aesalon. Soko kraguljčić. 
Tinnunculus tinnunculus. Vje- 
truša klikavka. 
Tinnunculus Naumanni. Vjetruša 
bjelonokta. 
Astur palumbarius. Jastreb ko- 
košar. 
Accipiter nisus. Kobac ptičar. 


Steganopodes. Veslonoške. 


Phalacrocorax carbo. Vranac 
veliki. 

Phalacrocorax pygmaeus. Vranac 
kaloser. 


Heridiones. Gigaljače. 


Ardea cinerea. Caplja siva. 

Ardea purpurea. Caplja danguba. 

Ardea alba. Caplja bijela velika. 

Ardea garzetta. Caplja bijela 
mala. 


Ardea ralloides. Caplja žuta. 

Ardetta minuta. Čapljica voljak. 

Botaurus stellaris. Bukavac ne- 
bogled. 

Nycticorax griseus. Gak kva- 
kavac. 

Ciconia ciconia. Roda bijela. 

Ciconia nigra. Roda crna. 

Platalea leucerodia. Žličarka 
bijela. 

Plegadis falcinellus. Ražanj 
turkoč. 


Anseres. Patkarice. 


Cygnus cygnus. Labud žuto- 
kljuni. 

Anser anser. Guska divlja. 

Anser segetum. Guska glogov- 
njača. 

Tadorna casarca. Utva zlato- 
krila. 

Tadorna tadorna. Utva turpan. 

Anas boscas. Patka divlja. 

Spatula clypeata. Patka šupljača- 

Daphila acuta. Patka lastarka. 

Fuligula rufina. Patka go- 
goljica. 

Fuligula fuligula. Patka krunata. 

Fuligula nyroca. Patka njorka. 

Harelda hyemalis. Patka ledara. 

Mergus merganser. Ronac oraš. 

Mergus albellus. Ronac bijeli. 


Golumbae. Golubovke. 


Columba palumbus. Golub 
grivnjaš. 

Columba oenas. Golub dupljaš. 

Turtur turtur. Grlica divlja. 


Gallinae. Kokoške. 


Phasianus colehicus. Gnjeteo 
obični. 

Perdix perdix. Tréka skvržulja. 

Coturnix coturnix. Prepelica 
pućpura. 


Fulicariae. Liskarice. 


Rallus aquaticus. Kokošica mla- 
kara. 

Ortygometra porzana. Štijoka 
riđuga. 

Ortygometra parva. Stijoka vi- 
zlinica. 

Crex crex. Prdavac prepeličar. 

Gallinula chloropus. Gusa zele- 
nonoga. 

Fulica atra. Liska crna. 


Alectorides. Trkalice. 


Grus grus. Zdral sivi. 
Otis tetrax. Potrk mali. 


Limicolae. Močvarice. 

Charadrius pluvialis. Zlatar 
troprsti. | 

Eudromias morinellus. Kulik la- 
krdijaš. 

Aegialitis dubius. Kulik slijepčić. 

Vanellus vanellus. Vivak po- 
zvizdač. | 

Himantopus himantopus, Vla- 
stelica ervenonoga. 

Limicola pygmaea. Zalar plosno- 
kljuni. 


95 


Tringoides hypoleucus. Kovačić 
guzavac. 

Totanus glareola. Kovačić mi- 
gavac. 

Totanus stagnatilis. Kovačić du- 
gonogi. 

Totanus calidris. Kovačić kijo- 
kavac. 

Totanus littoreus. Kovačić krivo- 
kljuni. 

Scolopax rusticula. Sljuka bena. 

Gallinago media. Sljuka liva- 
darka. 

Gallinago gallinago. Sljuka ko- 
košica. 

Gallinago gallinula. Šljuka 
kozica. 

Numenius arcuatus. Pozviždač 
šibičar. 


Gaviae. Galebovke. 


Sterna hirundo. Čigra obična. 

Hydrochelidon nigra. Čigra 
crna. 

Hydrocolaeus ridibundus. Galeb 
obični. 

Larus canus. Galeb burni. 

Larus fuscus. Galeb ćukavac. 

Larus Michahellesi. Galeb klau- 
kavac. ' 


Pygopodes. Trtonoške. 


Columbus cristatus. Gnjurac 
ćubasti. | 

Columbus fluviatilis. Gnjurac 
pilinorac. 


96 


Ovaj popis sam sastavio na temelju svojih opažanja, te sam 
u njem rabio nomenklaturu, kakva se nalazi u spomenutom po- 
pisu domaćih ptica od gosp. prof. Brusine Ja sam ovdje zabilježio 
samo one ptice, koje sam sam vidio i za koje za stalno znam, da 
se u osječkoj okolici i susjednoj Madžarskoj nalaze, premda će ih 
po svoj prilici biti i više; ali ja nisam htio, da zabilježim sum- 
njivih a kamo li možda i neistinitih podataka. 

Pošto sam sada po mogućnosti zabilježio sve meni poznate 
ptičje vrste iz osječke okolice, hoću, da jošte zabilježim, koje su 
od njih stanarice, koje ljetnice, koje zimnice i koje napokon 
prolaznice. 


Stanarice. 
Passeres. Pjevice. 


Certhia familiaris. Puzavac 
kljukavac. 

Corvus cornix. Vrana kopač. Lanius excubitor. Svračak veliki 

Corvus frugilegus. Vrana gačac. 

Colaeus monedula. Cavka zlo- 
godnjača. 

Pica pica. Svraka maruša. 

Garrulus glandarius. Šojka kre- 


Picaria. Djetlovke. 
Dendrocopus maior. Djetao 
veliki. 
Dendrocopus leuconotus. Djetao 


Stalica. 


Fringilla coelebs. Zeba bitkavica. 
Passer montanus. Vrabac poljski. 


Passer domesticus. Vrabac po- 
kućar. 

Carduelis carduelis. Cesljugarka 
konopljarka. 

Emberiza citrinella. Strnadica 
žutovoljka. 

Emberiza hortulana. Strnadica 
vrtna. 

Merula merula. Kos crni. 

Anorthura troglodytes. Strijež 
palčić. 

Parus maior. Sjenica velika. 

Parus ater. Sjenica jelova. 

Parus coeruleus. Sjenica pla- 
vetna. 

Sitta caesia. Brglijez obični. 


hrvatski. 

Dendrocopus minor. Djetao 
mali. 

Dendrocopus medius. Djetao 
srednji. 

Picus viridis. Zuna zelena. 


Anisodactylae. Lihoprstice. 


Alcedo ispida. Vodomar ribar. 


Accipitres. Jastrebovke. 


Circus cyaneus. Eja strnjarica. 

Haliaetus albicilla. Orao ste- 
kavac. 

Aquila maculata. Orao kličeći. 

Astur palumbarius. Jastreb ko- 
košar. 

Aocipiter nisus. Kobac ptičar. 


Gallinae. Kokoške. 


Phasianus colchicus. Gnjeteo 
obični. 
Perdix perdix. Trčka skvržulja. 


Ljetnice. 
Passeres. Pjevice. 
Sturnus vulgaris. Gvrljak šareni. 
Miliaria calandra. Stršelj po- 
čvrkaš. 

Alauda arvensis. Ševa vintulija. 

Anthus pratensis. Trepteljka 
cikuša. 

Anthus trivialis. Trepteljka str- 
ljekavica. 

Motacilla flava. Pliska pastirica. 

Motacilla alba. Pliska bijela. 

Aédon luscinia. Slavulj veliki. 

Ačdon philomela. Slavulj mali. 

Erithacus rubeculus. Čučka cr- 
vendač. 

Ruticilla phoenicurus. Crveno- 
repka kovačić. 

Pratincola rubicola. Batić kovač. 

Pratincola rubetra. Batić pr- 
davac. 

Sylvia orphaea. Grmuša staglić. 

Sylvia atricapilla. Grmuša erno- 
glava. 

Sylvia curruca. Grmuša čevr- 
ljinka. 

Sylvia salicaria. Grmuša smok- 
varica. 

Phylloscopus rufus, Zvizdak 
obični. 

Hipolais philomela Voljié žuti. 

Oriolus galbula. Vuga zlatna. 

Lanius minor. Svračak mali. 

Lanius collurio. Svračak rusi. 


91 


Muscicapa collaris. Muharica 
bjelokrilica. 

Muscicapa atricapilla. Muharica 
crnoglava. 

Muscicapa grisola. Muharica siva. 

Hirundo rustica. Lastavica po- 
kućarka. 

Chelidon urbica. Piljak kosirić. 

Clivicola riparia. Bregunica ča- 
davica. 


Macrochires. Sirokljunke. 


Micropus apus. Ciopa crna. 
Caprimulgus europaeus. Leganj 
mračnjak. 


Picariać. Djetlovke. 


Jynx torquilla. Vijoglav mravar. 


Coccyges. Kukavke. 


Cuculus canorus. Kukavica 
obična. 


Anisodactylae. Lihoprstice. 


Goracias garrula. Zlatovrana 
modrulja. 

Merops apiaster. Pčelarica žuta. 

Upupa epops. Pupavac božijak. 


Aceipitres. Jastrebovke. 
Circus aeruginosus. Eja pijuljača. 
Pernis apivorus. Skanjae osaš. 
Milvus milvus. Lunja crvenkasta. 
Milvus korsehun. Lunja crnkasta. 
Faleo aesalon Soko kraguljčić. 
Tinnunculus tinnunculus. Vjet- 
ruša klikavka. 
Tinnuneulus Naumanni. Vjetruša 
bjelonokta. 


98 


Steganopodes. Veslonoške. 


Phalacrocorax carbo. Vranac 
veliki. 

Phalacrocorax pygmaeus. Vranac 
kaloser. 


Herodiones. Gigaljače. 
Ardea cinerea. Caplja siva. 
Ardea purpurea. Caplja danguba. 
Ardea alba. Caplja bijela velika. 
Ardea garzetta. Caplja bijela 

mala. 

Ardea ralloides. Caplja žuta. 

Ardetta minuta. Capljica voljak. 

Botaurus stellaris. Bukavac ne- 
bogled. 

Nycticorax griseus. Gak kva- 
kavac. 

Ciconia ciconia. Roda bijela. 

Ciconia nigra. Roda crna. 

Platalea leucerodia. Žličarka 
bijela. 

Plegadis falcinellus. Ražanj 
turkoč. 


Anseres. Patkarice. 


Cygnus eygnus. Labud Zuto- 
kljuni. 
Anser anser. Guska divlja. 
Tadorna casarca. Utva zlatokrila. 
Tadorna tadorna. Utva turpan. 
Spatula clypeata. Patka šupljača. 
Daphila acuta. Patka lastarka. 
Fuligula rufina. Patka gogoljica. 


Fuligula fuligula. Patka krunata. 


Mergus mergauser. Ronac oraš. 
Mergus albellus. Ronac bijeli. 


Columbae. Golubovke. 


Columba palumbus. Golub 
grivnjaš. 

Columba oenas. Golub dupljaš. 

Turtur turtur. Grlica divlja. 


Fulicariae. Liskarice. 


Rallus aquaticus. Kokošica 
mlakara. 

Ortygometra porzana. Stijoka 
riduga. 

Ortygometra parva. Stijoka 
vizlinica. 

Crex crex. Prdavac prepeličar. 

Gallinulla chloropus. Gusa ze- 
lenoga. 

Fulica atra Liska crna. 


Alectorides. Trkalice 


Grus grus. Zdral sivi. 
Otis tetrax. Potrk mali. 


Limicolae. Močvarice. 


Charadrius pluvialis. Zlatar 
troprsti. 

Endromias morinellus. Kulik 
lakrdijaš. 

Aegialitis dubius. Kulik slijepčić. 

Vanellus vanellus. Vivak po- 
zviždač. 

Himantopus himantopus. Vla- 
stelica crvenonoga. 

Limicola pygmaea. Zalar plos- 
nokljuni. 

Tringoides hypoleucus. Kovačić 
guzavac. 

Totanus glareola. Kovačić mi- 
gavac. 


Totanus calidris. Kovačić kijo- 
kavac. 

Totanus littoreus. Kovačič kri- 
vokljuni. 

Gallinago media. Šljuka liva- 
darka. 

Gallinago gallinago. Sljuka ko- 
košica. 


Gallinago gallinula. Šljuka kozica. 


Numenius arcuatus. Pozvizdač 
šibičar. 


Gaviae. Galebovke. 


Sterna hirundo. Čigra obična. 


Hydrochelidon nigra. Cigra crna. 


Hydrocolaeus ridibundus. Galeb 
obični. 

Larus canus. Galeb burni. 

Larus fuscus. Galeb ćukavac. 

Larus Michahellesi. Galeb klau- 
kavac. | 


Zimnice. 
Passeres.Pjevice. 
Corvux corax. Vrana gavran. 
Coccothranstes coccothranstes. 
Batokljun trešnjar. 
Chloris chloris. Zelendur zelenac. 
Chrysomitris spinus. Zelenčica 
OVČICA. 


99 


Acanthis cannabina. Juričića 
obična. 

Pyrrhula europaea. Zimnica 
mala. 

Loxia curvirostra. Krstokljun 
omorikaš. 

Calcarius nivalis. Ostrugaš 
sniježni. 

Turdus pilaris. Drozd bra- 
venjak. 

Turdus viscivorus. Drozd imelaš. 

Regulus regulus. Kraljié zlato- 
glavi. 

Regulus ignicapillus. Kraljić va- 
troglavi. 

Acredula caudata. Dugorepica 
bjeloglava. 


Anseres. Patkarice. 


Harelda hyemalis. Patka ledara. 


Prolaznice. 
Limicolae. Močvarice. 


Scolopax rusticula. Šljuka bena. 


Gallinae. Kokoske. 


Coturnix coturnix. Prepelica 
pućpura. 


Dizanje 1 padanje kontinenata. 


Pokusno predavanje za habilitaciju u kralj. sveučilištu Franje Josipa I. 
u Zagrebu, držao dne 9. srpnja 1894. 


prof. dr. H. Hranilović. 


Poštovana gospodo! 


Kušat ću, da ocrtam na kratko — u koliko mi to ograni- 
Ceno vrieme dozvoljava — onaj zamašni geofizični pojav, što ga 
je znanost nazvala dizanje i padanje kontinenata. 

Relijef geoida rezultat je izmjeničnog djelovanja endogenih i 
eksogenih pojava. Endogene pojave uvjetuju sile, koje imadu svoje 
izhodište u samoj zemaljskoj kruglji; eksogeni pojavi pokazuju nam 
vanjske sile, koje izvana na zemlju djeluju. Da je obličje kopna 
ovisno lih o djelovanju eksogenih sila, to bi nam tekom vremena 
kontinenti predstavljali bezkrajne, jednolične ravnice, koje bi se 
neznatno uzdizale nad morskim licem. Sve bi gore erozija i abrazija 
odstranila, a njihovim ruševinama izpunile bi se sve doline i uvale. 

Da taj proces, koji neprestano teče, do ovoga rezultata ne 
vodi, uzrokom su endogeni pojavi, koji tako rekuć površinu naše 
zemlje neprestano pomladjuju i uništene forme zemaljske kore iz- 
nova sagradjuju. U ove endogene pojave ubrajamo takodjer di- 
zanje i padanje kontinenata. 

Čudno izgleda, kad govorimo o dizanju i padanju kontinenta, 
jer što je običnomu mišljenju stalnije i pouzdanije, nego tlo naše 
majke zemlje? Nu i ograničenomu izkustvu pokazuju zemljotresi i 
rušenje gora, da se tlo znade gibati. Ovi vehementni pojavi — u 
koliko znadu lokalno zamašno djelovati — ipak u nama ne pro- 
budjuju predstavu, da su kadri pridizati i spuštati ciele kontinente. 
Pojave, koji nam to tumače, moramo na drugom mjestu potražiti, 
gdje je njihovo tiho i polagano djelovanje opažanju pristupačno. 


101 


Pred nama je puklo neizmjerno more. U vječnom gibanju 
goni se val za valom, pjeni se i bije o obalu, na kojoj stojimo. 
Ne potraje dugo i mi moramo sa našeg stanovišta uzmicati, jer 
je voda progutala dobar dio kopna; ne prodje nekoliko sati, pa 
je kopno opet provirilo i more se vratilo u prijašnje svoje granice. 

U neprekidnoj izmjeni teče kroz vjekove ta promjena tako 
redovno, kano što je tok sunca i mjeseca. Ostavimo li pako ovu 
uzanu plohu, na kojoj se taj dogodjaj sbiva, pa promotrimo li 
bližnju okolinu, to ćemo na skoro naići na neke znakove, koji u 
nama probudjuju dvojbu, da li je u davnim stoljećima bila obalna 
crta ona ista, koja je i danas. 

Ne trebamo daleko segnuti za primjerima. I na našoj obali 
sjećaju nas propale sgrade, koje danas voda pokriva, da je tu more 
slavodobitno napredovalo. ! Predjemò li na talijansku obalu, to 
nam pokazuju obalne terase valuća u okolini Pesara i Ancone, da 
je tu more nekoč više stojalo i dalje preko kopna sezalo nego li 
danas. * Tu se je dakle baš protivno od onoga dogodilo, što smo 
na našoj obali mogli opaziti. 

Pojavi ovi zovu se sekularno izpinjanje i poniranje kontine- 
nata, jer se njihovi učinci tek nakon stoljeća opaziti mogu. Samo 
rijedko se dogadja, da micanje obalne crte u jednom stoljeću više 
iznaša od nekoliko decimetra ili dapače samo centimetra. 

Za primjer naglijeg gibanja navadjam Palmarolu na talijan- 
skoj obali uz gačtanski zaljev. Kad je godine 1822. Pouillet Scrope 
Palmarolu znanstveno istraživao, sastojaše se od dva otoka, koje 
je dielio uzani morski kanal. * God. 1882. dodje gradački profesor 
Dčlter ovamo, te je on u svome izvještaju u „Denkschriften der 
Wiener Akademie“ iztaknuo, da kanala više nema i da je Palma- 
rola jedan otok. Deset godina kasnije ustanovio je Hamilton Emons* 
točnim mjerenjem, da se je od god. 1822. oo pridigao za 64 
metra u 70 godina. 

Do nedavna tumačili su se takovi pojavi gibanjem samoga 
tla: Tlo se izpinje ili ponire, pa uslied toga diže se ili pada i 


1 Cf. Klöden, Ueber das Sinken der dalmat. Küste. 

? Svi nacrti i profili, koji su ilustrovali predavanje, morali su ovdje 
izostati. 

® Geological Transactions. S. 2. V. II. p. 216. 

* Jahrbuch f. M. u. G. 1892. TI. p. 88—85. 


102 


obalna crta. Ne smijemo ipak s uma metnuti, da će efekt cijelog 
pojava isti biti, ako si kopno kano nepomično pomišljamo, a more 
da nabuja ili pako da splasne, isto tako da pojav sekularnog gi- 
banja ne samo uz obalu, nego takodjer u sred kontinenta opa- 
ziti možemo. 

Da se u izpitivanju cijelog pojava izbjegne suponiranje svake 
hipoteze, uveo je glasoviti bečki geolog Suess za oznaku oscilacije 
obalne crte izraze + i —. Prvi izraz upotrebljuje, kad bi se lice 
morsko gdje pridiglo, a izraz —, gdje je voda splasnula. Suessu 
je dakle nivo same vode mjerilom oscilacije. Giinther je u svojoj 
geofizici baš protivne izraze predložio, jer gdje se pridiže voda, 
ondje nestaje kopna, treba dakle negativni proznak rabiti; gdje je 
voda splasnula, ondje se je kopno proširilo, a kopno je baš ono 
pravo mjesto, na kojem jedino promjenu obalne erte konstatovati 
možemo. 

Nameće nam se pitanje, kad ćemo smjeti te znakove upo- 
trijebiti, t.j. koja su to obilježja, što nam oscilaciju u nivou kopna 
i oceana zasvjedočuju? Kad takova obilježja tražimo, najlaglje ih 
možemo ondje naći, gdje se ocean grli sa zemljom. Obilježja di- 
zanja lako su pristupačna. 

Na mnogim mjestima je mlat mora na kamenitim obalama 
modelirao tavanice, koje se dižu n. p. u Chile do 500 metara nad 
današnjim licem morskim. I u tim visinama nalazimo ostanke 
morskih školjaka, koje jošte danas živu. Nu i osušene delte, lučne 
sgrade nad današnjim nivö-om mora isto nam tako jasno govore, 
da je obalna crta dolje izmakla. Obilježja za negativnu fazu 
oscilacije teže su nam pristupačna, jer ih prikriva more. Ovamo 
ubrajamo sgrade ljudske ruke, koje je more pokrilo; propale šume 
pomoranske i švedske obale; duboke podmorske uvale i doline, 
kano što je n. p. ušće Hudsona. 


Kad tako upućeni bacimo pogled na kartu, to ćemo skoro u 
svim krajevima svieta naći oscilacije obalne crte. Tako je mogao 
Hahn složiti cijelu knjigu, sabrav pomno sva ona mjesta, gdje se 
oscilacije pokazuju. ! Hahn se je ograničio na obale, no iztaći mo- 
ramo, da je preciznije motrenje zadnjih godina naišlo takodjer na 
oscilacije tla usred kontinenata, i to u geološkoj prošlosti i u sa- 
dašnjosti. 


* Untersuchungen ii. d. Aufsteigen u. Sinken d. Küsten. 


105 


Geološka istraživanja profesora Gorjanovića pokazala su, da 
u Cesarskoj Vesi kod Klanjca nalazimo krasan primjer nagiba jedne 
ploče. Oštroumno ispitivanje prof. Gorjanovića stvorilo je ovdje 
nov dokaz onoj duhovitoj teoriji, koju je razvio naš prerano umrli 
Pilar u svojoj abisodinamici. 

Pregnantan primjer za današnje gibanje tla nalazimo u fran- 
cuskom departementu Jure na Aini uz Chalain-jezero. Na sjeveru 
toga jezera nalazi se mjesto Marigny, a na jugu Doucier. 

> Od nekoliko godina mogli su stanovnici jednoga mjesta vi- 
djeti vrške kuća u drugom mjestu, što prije nije bilo moguće. Po 
francuskoj vladi odredjena točna opažanja, koja su se provela od 
god. 1883. do 1890., dokazala su ovdje polaganu i trajnu pro- 
mjenu u nivö-u tla. ! Na slični pojav upozorio je Dücker obzirom 
na brzokut Rajne kod Bingena.* 

U Serapisovu hramu u Pozuolu kod Napulja nazrijevaše 
Lyell, a i talijanski geolog Stoppani jasne dokaze izmjeničnoga di- 
zanja i poniranja tla. Točna izpitivanja na licu mjesta dovela su me 
do osvjedočenja, da ciela kalkulacija Lyella nije opravdana, te da 
promjene na ovoj sgradi, koja nikad nije bila hram, izmjenično 
sekularno dizanje i padanje tla ne zajamčuju. No ipak se čini, da 
ovakav pojav postoji u klasičnoj zemlji sekularnog izpinjanja, u 
Švedskoj, kod Södertelje južno od Stokholma. God. 1819. gradio 
se je ovdje kanal od Milerskoga jezera do mora. Tu se nadjoše 
dvadeset metara pod površinom zemlje usred morskih naslaga sa 
današnjim školjkama ostanci jedne kućice. Ovdje smijemo pred- 
mievati, da je kolibu, pošto je bila sazidana, pokrilo more sa svojim 
naslagama, a kasnije podiglo se tlo sa kolibom opet nad lice morsko. 
Tako smo pojav dizanja i padanja tla opisali i sigurnu termino- 
logiju ustanovili. 

Predjimo sada na tumačenje toga pojava. Diskusija o seku- 
larnom izpinjanju tla je tako stara, da siže u prve zametke geo- 
grafske znanosti. Nije mi moguće ni letimice prikazati razvitak ove 
diskusije, već se moram zadovoljiti, da samo neke značajne faze 
spomenem. 

Prvu spomen, da su ljudi promjenljivi odnošaj izmedju 
kopna i mora opazili, nalazimo u mitima kosmogonija, koji tumače 


1 Gaea 1892. p. 586. 
? Zeitschr. d. Gesell. f. Erdkunde V. p. 183. 


104 


postanak svieta. Temeljna misao svih tih mita izražena je u rije- 
čima Geneze, gdje se kaže: ,Reče Bog, da se sakupe vode, koje 
su pod nebom, na jednom mjestu, i da suho iznire. I suhomu na- 
djenu Bog ime zemlja, a skupljene vode nazva more.“ 

Znanstveno shvaćanje našega pitanja nalazimo najprije u 
grčkom narodu. God. 423. stupio je opet na dramatsko poprište 
Aristofane sa svojim ,Oblacima“. Ujedljiva satira ove drame ne 
bijaše kadra steći pjesniku žudjeni lovor; no šaljiva scena, gdje 
lukavi Strepsiades, u Sokratovoj školi izvješten, lihvara Aminiju u 
škripac tjera, sačuva nam spomen, kako je atenskomu narodu obće 
poznat bio problem o gubitku vode na zemaljskoj kruglji. 

Aristotele, ! koji je u sebi sakupio cijelo grčko znanje, jasno 
je već upoznao odnošaj izmedju mora i kopna, kad kaže: ,Nijesu 
jedna mjesta uviek kopno, a druga opet uviek more, već gdje je 
prije zemlja bila, sada postaje more, i gdje je sada more, biti će 
opet kopno.“ Aristotele odlučno zabacuje već po Anaksimandru 
zastupano mnijenje, da se morska voda polagano gubi, te da more 
postaje sve manje. Strabo, koji nam je u sbijenoj svojoj knjizi sa- 
čuvao cijelo geografsko znanje klasičnih naroda, na mnogim mje- 
stima tumači pojave sekularnoga izpinjanja, te navadja konkretne 
primjere. Sukus njegovih nazora jest, da more raste i pada po 
tome, da li se tlo diže ili pada. 

Tertulijanovo geslo „Cum credimus, nihil desideramus ultra 
credere“ označuje mrtvilo znanstvenoga rada u srednjem vijeku. 
Tek u 13. vijeku uzkrisi se opet Aristotele i njegov poticaj po- 
takne na novi rad. Pri koncu svoga života latio se je Dante, naj- 
veći zastupnik renaisance, znanstvenoga rada. Pri koncu svoga ži- 
vota posvetio se je ovaj silni genij, pošto ga je njegova nedosežna 
mašta bila povela u rajske visine i u paklene dubine, ispitivanju 
ob odnošaju nivö-a vode i kopna, u kojem iznova zasvjedoči go- 
lemu snagu duha svoga. 

Svojim predavanjem ,De aqua et terra“, koje je g. 1320. u 
Veroni držao, potrese tadašnjom naukom, koju poglavito zastupahu 
Vincent Beauvaiski, Ristoro d'Arezzo i Bruneto Latini, da je ocean 
viši od kopna, jer to dokazuju izvori na visokim gorama, koji svi 
svoju vodu crpe iz oceana. Dante dokazuje, da je ocean koncen- 
tričan oko zemaljske kruglje, te da je kopno više od oceana, a ne 


1 Meteor, I. c. 14. 


105 


obratno. Četiri vijeka ćemo preskočiti, da dodjemo u dobu, u kojoj 
se rodi iz intenzivnijeg opažanja prirodnih pojava množina opri- 
ječnih mnijenja, koja su željela protumačiti dizanje i padanje kon- 
tinenata. 

Početkom 18. vijeka desio se je mladi Francez Benoist de 
Maillet kano konzul u Egiptu. Ovdje pa i na obalama sredozem- 
noga mora naišao je on na znakove, koji mu pokazivahu, da more 
uzmiče. To ga navede na zaključak, da se voda u moru u obće 
gubi. Posmrtno njegovo djelo ,Telliamed“ probudi veliku senza- 
ciju, jer u to doba, oko god. 1748., bijahu u Švedskoj već odpo- 
četa opažanja, koja iznova na ovu diskusiju upozoriše sav učeni sviet. 

Već godine 1702. opazio je švedski fizičar Hjärne uzmicanje 
obalne crte, te je dao zabilježiti znakove, da se taj pojav bolje 
kontrolirati može. God. 1721. iztaknuo je E. Swedenborg, mnijenje, 
da more oko polova pada, a da se uzdiže pod ekvatorom. Nu tek 
djelovanjem Linneausa i Celsija bude općenito mnijenje prihvaćeno, 
da mora polagano nestaje. Godine 1743., kad su već obojica bila 
profesori na upsalskom sveučilištu, u posebnim razpravama pobliže 
ocrtaše konsekvenciju nestajanja mora. Oni iztakoše, da će na našoj 
zemlji radi nestatka vode prestati svaki organički život. 

Nauka ova pričinjala se je Švedima tako pogibeljna, da ju 
je sabor osudio i historiografu Olausu Dalinu naložio, da ju 
oprovrgne. 

Dok su tako u Svedskoj osnivali hipotezu desikacije, t. j. ne- 
stajanja vode, dolaZahu istrazivanja u Italiji do protivnoga re- 
zultata. Manfredi u Bologni, potpomagan po Zendriniju, pokazao je 
god. 1746. u svojoj knjizi „De aucta maris altitudine“, da se lice 
morsko na istočnoj talijanskoj obali polagano diže. 


Dokaze za to nalazio je Manfredi poglavito u nekim sgra- 
dama u Raveni i Mletcima, koje bijaše more pokrilo, a da pro- 
tumači padanje mora u Švedskoj i njegovo dizanje u Italiji, pri- 
hvati on Swedenborgovu hipotezu o pomnažanju vode pod ekva- 
torom. 

Talijanski matematičar Frisi pridruži se svojim zemljacima 
te god. 1782. u svojoj knjizi ,De aucta et iminuta marium alti- 
tudine“ razlaže, zašto voda pod ekvatorom raste: jer se zemlja 
sve više sgušćava, brzina njezine rotacije uvećava i uslijed toga 
sve većma teku vode od polova prema ekvatoru. 


106 


Teoretička ova špekulacija izgubi svaku vriednost, kada je 
Englez Plaifayr g. 1802. u izdanju Huttenove ,Theorie of earth“ 
dokazao, da položaj i nivo koralja nad licem morskim baš pod 
ekvatorom jasno pokazuje nemogućnost, da bi se vode tu sakupljale, 
a od polova odtjecale. Po tome u Švedskoj ne pada razina morska, 
već se tlo poluotoka uzpinje. 

Kad se je glasoviti njemački geolog L. v. Buch, koji je go- 
dine 1807. na opsežnom putovanju švedske prilike proučio, pri- 
ključio Plaifayru i istaknuo, da hidrostatičko ravnotežje ne daje, 
da bi more na kojem mjestu više stojalo, nego li na drugom, od- 
zvonilo je konačno teoriji desikacije. 

Na njezino mjesto stupi teorija elevacije, t. j. ona teorija, 
koja je oscilacije obalne crte tumačila pridizanjem tla. Ogromni 
znanstveni materijal, što ga prikupiše u prilog ove teorije Lyell! 
i Darwin,* oštroumna njegova uporaba priskrbi teoriji elevacije 
općenito priznanje, dok nije proti njoj ustao bečki geolog E. Suess 
te ju u svom remek-djelu ,Das Antlitz der Erde“ silno uzdrmao. 

On zabaci svako izpinjanje tla te svede svako dizanje i pa- 
danje obalne crte na dizanje ili padanje morske razine. 

Ovi nazori, predstavljeni u elegantnoj formi i osnovani na 
velikom iskustvu i poznavanju opsežne literature, nađoše općenito 
povladjivanje. Suess dijeli dizanje i padanje morske razine u lo- 
kalno 1 u općenito ili eustatičko. Lokalno dizanje može nastati, 
kad se pomnoži uz koju obalu privlačiva masa n. pr. izlijevom 
kakvog vulkana; nestaje li pako uz obalu uslijed dugotrajne abra- 
Zije kakove gore, to će tu uslijed gubitka atraktivne mase obalna: 
crta padati. 

Općenito dizanje ili padanje morske razine može nastati uslijed 
rubnog propadanja morskog tla, uslijed općenite sedimentacije, koja 
morsko dno podiže, pa i uslijed raznih kozmijskih uzroka. Joste 
u ono doba, kad je teorija elevacije cvala, bio je Bravais dokazao, 
da terase uz morsku obalu u Švedskoj nijesu posve paralelne, već 
da stvaraju veoma šiljat kut. Pošto se to sa Suessovim tumače- 
njem nikako nije slagalo, odbi on resultate Bravaisova ispitavanja. 
De Geer ? je pokušao, da stvar na čistac izvede. Baveći se neko- 


* Principles of Geologv. 
? Structure and distribution of coral reefs. 1842. 
* Geolog. fören. förhandlingar. 1888., 1890. 


107 


liko godina mjerenjem obalnih terasa, dokaza on vjerodostojnost 
Bravaisovih opažanja. 

Pošto se pako divergencija obalnih terasa nikako oscilacijom 
morske razine protumačiti ne može, već se mora dizanje samog 
tla predmnijevati, to su ova istraživanja nedostatnost Suessove 
teorije dokazala. Suessovi protivnici nadjoše i spretno uporište u 
mjerama vodostaje raznih mora. Po Suessovoj teoriji moralo bi 
biti lice morsko uz ligursku obalu, gdje Alpe silnu atraktivnu 
masu predstavljaju, znatno više, nego na primjer uz plošnu obalu 
njemačkoga mora. Točna mjerenja su pokazala, da tomu 
nije tako, već da je nivo mora svagdje prilično isti. 

Tako smijemo zaključiti, da je tlo ono, što se diže i što pada. 

Nastaje pako pitanje, koje sile uvjetuju i prouzročavaju ovo 
gibanje ? 

Po Kant-Laplaceovoj teoriji, koju nova fizikalna istraživanja 
sve više utvrdjuju, je današnje stanje naše zemlje rezultat na- 
predujućeg ohladjivanja. Ohladjivanjem pako steže se polagano 
naša zemlja. Posljedice toga jesu nabiranja, koja stvaraju gore, 
premaknuća, dizanje i padanje pojedinih dijelova zemaljske kore. 

Heim ! je pokazao, da je nabiranjem Alpa naša zemlja 0:5" 
svog obsega izgubila, a postajanjem svih gora u meridijanu Alpa 
od Rajne do Atlasa smanjio se obseg za 0:9% ili za 360 km. Ko- 
liko znatan na oko ovakov gubitak izgleda, to ipak nije nuždno, 
da se je zemlja znatno ohladila. Deville je proračunao, ako se 
zemlja samo za 200% ohladi, da će se radij njezin za 19 kilomet. 
smanjiti, a to je već dovoljno za postanak Alpa. 

Po tomu tumačimo dizanje i padanje kontinenata kano po- 
sljedicu sekularnog ohladjivanja naše zemlje, skra- 
ćivanja njezina obsega i radija, nabiranja i premak- 
nuća, a svi ovi pojavi nalaze se u medjusobnoj kauzalnoj svezi. 

Istina, da ni ova teorija ne tumači sve pojedine pojave, ali 
vrieme mi je isteklo, te se u daljnja i točnija rasglabanja ne mogu 
upuštati. 


! Mechanismus der Gebirgsbildung II. 214. 


Congeria Partsch u Dreissensia van Beneden 
HMCY jenaH M HCTH POA. 


Caonmrtuo Ha XXVII. reoaomkom 360py y Beorpaıy 


N. C. Magnoguh. 


Teeo1osuma je Bpuo 106po IOZHATA NIKOBKA Congeria, Kojy 
je 1856. roxnne yceragosuo Ilapu. Osa ce, y HS3BECHHM Tepun- 
jJepHuM CIOjeBuMa, HaXOXM TAKO jaKO pacipocrpameHa, Aa ce OBU 
IIO HeHOM UMEHY UecTo HAZHBAjy U „KOHTEPH3KHM CAojeBuma“. Kon 
BehuHe NAHalıEbuX 300J0ra H IAJEeOHTOJOFA, KOHrepnja je u3jexHa- 
yeHa Ca IpyruM jeXHAM POAOM, Koja je mocraBuo van Beneden 
nog HMeHOM Dreissensia. ÜHHOHHMHja oBa IBa poza IIKOJBAKA 
IpoBeAeHa je y KIBHTaMa u pazoBumMa: 6pahe A zamca !, IMlenma?M. 
Xepnueca° Hnxogcona*,Iumrerga*, Nokuha®, P.Xepneca’, 
Hajmajepa®, X. Xaca*, Irajamana!° n ap. 

IIpoyuaBajyku AaHamıme Teorpa®cko pacapocrpamesme oBa IBa 
poza H Ha OCHOBY CTyAuje yHyTpamımmx KapakTepa $KBBOTuBa, II. 


1 N. i A. Adams, The genera of recent Mollusca. Vol. II, str. 521. 
London 1858. 

? Dr. J. Cheni, Manuel de Conchyobiologie et de Palaeontologio con- 
chyliologique. Tom. II, str. 157. Paris. 1862. 

3 M. Hoernes, Die fossile Molusken d. Tertiär-Becken von Wien. 
Bd. II, str. 360. Wien 1870. 

4 N. A. Nicholson, A manuel of Paleontology. Vol. II, str. 483. 
London 1873. 

° K. A. Zittel. Palaeozoologie. II. Bd., str. 43—44. Miinchen 1881—85. 

° Ip. A. Xokuh, IIkoske y Cpöuju. erp. 95. Beorpag 1882. 

"BR. Hoernes, Elemente der Palaentologie, str. 219. Leipzig 1884. 

*M. Neymayr, Erdgeschichte. Bd. II, str. 530. Leipzig 1887. 

° H. Haas, Leitfossilen ete., str. 125—126. Leipzig 1887. 

1° G. Steinmann, Elemente der Palaentologie, str. 285. Leipzig 1890. 


109 


OnemxajM ycrao je noHoBa! y uaconaucy HeMauKor TEOJIOLIKOT 
PJ ITBA *, ZA IOKAKE, NA cy OBA IBA poxa PpAZIMUHA u Aa YTBPIH 
cpoAHuyke Bese usmeby peneHTHux U ®0CHIHUX TUNOBA. 

IlomTo oBu oGauuu urpajy TaKO BaXHy y10ry y crpararpae- 
CKOj reoxoruja, a 0A 3Hayaja cy TaKobe n 34 CUCTEMATCKY 30010- 
rajy 4 NaleomToJornjy, Mu hemo oBXe u3HeTu y Hajkpahum upramMa 
rJaBHHj}e MOMEHTE M3 pacııpaBe IOMEHYTOFA Inca, a HA Kpajy 1O- 
MeHyhemo u jenaH ciuuaH nocao pyekora reozora H. AuıpycoBa, 
y KOME ce OH OBe UCTE CTBapu IOTAKAO È. 

Toxune 1769. o6jasuo je Ilazac HayuHome cBeTy, Aa My je 
HOMO 34 PyKOM, Aa IIpoHahe y BEJIHKUM pekama Jyxae Pycuje u 
y Kacumuekome Mopy nera TakaB Mytilus, koju ce goTıe cmatpao 
KAO 4MCIO MAPUHCKM, U Ja HA Ta) HAYHH yTBP/H HaJa3aK OBE Tpyne 
oGauka u y cgaTkoj u y Öpakuckoj Bonu. Illkopku je zao ume 
Mytilus polymorphus. Beer je oBa y IO0ueTKy IpuMbeHa ca 
BeJIUEUM nu3Henabemem u peseppom. (omanje je nera IIKOBKA HA- 
bena Ha MHOTUM mecruma y /lysaBy, Pajnu, Ilexxa kon Bepanna 
u T. X. Ty ce ona nojaBuja, Kako Bek Mucıe, yTBpbyjyhu ce 6u- 
cycom 3a Jabe. /[pyru cy nak AokasuBalu, Aa je Ty Guma jom y 
uperlanugjaiaoM 106y. Bpery, nabeny y Boxra, hema je onzcao 
Kao Mytilus Wolgae, a Depuca cuaja 00a Hasusa — u Ila- 
1acoB x RemannoB — kao Myt. Chemnitzi. IlazacoBo ume poza 
3aap:kaBajy MmHora Haysepana: IIperep, Imexza, l'eopru, 
Bya u 1p. AHartomcke 3Hake onucao je bep, a Ha OCHOBY oBux 
Pocmecıep je 1835. ycTaHoBuo POL, ZABNIM My ume Tichogonia.“ 
MeTe roaune n3Heo je van Beneden npex 6puceiegy akazeMujy 
HayKa P2A 0 KHBOTHIBH HM IEHOj amaromuju. Y opome je IlazacoBa 
cHelnja m jom jexHa u3 Ceneraza omucaa nor umegom Dreissena 


! IIpeu nyr uerakao je eymy o Hejexzaroera Congeria unu Dreis 
sensia Ha 37 ckyly npupoJbaga y PpajOypry, y jezaom npenaBary, koje je 
mramraHo y Zeitschr. der deutschen geolog. Gesellschaft. Bd. 42, Heft 3, p. 
608. — Jlouuuje je to nero IOHOBHO y UCTOM Aucty, y viaHKy : Upuıosu 
KA NOBHABABYy HeoreHa y I puxkoj. (B. 28. erp. Hamer npesoga y 
Hoxarky V. Ki. Teoıomk. AÒaza BagKaH. MOAYOCTPoBa. 

? Die Gattungen Dreyssensia van Ben. und Congeria Partsch, ihre ge- 
genseitigen Beziehungen und ihre Vertheilung in Zeit und Raum. (Zeitschr. 
der deutsch. geolog. Gesellschaft. Jahrg. 1891. Berlin 1892.) 

®H. AH1pycCoR, KepuenekiH 13BeCTHAKB M ero vayHa. JAIMICKI uMIep. 
MuHep. o6mecrBa erp. 223—240. C. lIlerepcöypre. 1890. 


4 zeıyos 84], Yova pr. Jbylutypa ca cenTyMom Ha pry. 


110 


— y uacr anoTekapy /I[pajceuy, Koju je ayTopy nocsao mKOJBKe 
Ha 06pa1y. Hayusu cBeT TO.IUKO ce npuBukao Ha bemeleHoB Ha3nB, 
la Hema uarıena, za he oBraraTu Pocmecieposo ume. 

= Tonune 1835. Kickx je onncao jezuy Apajcensujy u3 amr- 
BepneHekor Gacema kao Myt. cochleatus. TyaBHo oGerexje oBe 
POPMO Iesku y KANIMKACTOM HACTABKy, KOju ce HaxoAu yTBpheH Ha 
CeEITyMy Heror 83412, a y 06a Kauka BymTrypana. OBum ce Beh 
II0Maba HOBA rpyla OÖJHKA, KOja ce OlJuKyje oco6uToM rpabom 
GpaBe, a TuMe ce cienuemuku usjezmauyje ca OoGIMILAMA CBPONCKOT 
repumjepa. ®. KRanTper, onucyjykm mepBau cnerem poza My ti- 
lina, nomume u MANIUhHHZ amapaT, HABOJEhM, KAKO ce y ANHKAJEHOM 
peruony Haxoje Be BepTuKaJHe IJOUHIe HAJMK HA CenTyM, OX 
KOjux Beha CIyXH 3a HACIOH IpelEeM nonpeyHom mumuky (T. j. 
upezeeM 6ucycHom). IIpoMarTpajyhu GoraTa MaTepnjar, mTo ra uma 
0epiUHeKA 300.JI0IIKU My3ej, ayTOp HHje Morao KOHCTATUBATU TAKAB 
kapakTep KOI Dr. polymorpha. 

Y cBome paxy „de Septifer et de Dreisseniis“ B. [ynkep, 
1899. romune, Kern Apajcene y ABA orepKa. Y jeaHy rpyuy craBba 
OHe, INTO HMajy DPOocT centym (rpyna Dr. polymorpha Pal.), apyru 
My OXebaK CAIpxu 00JMKe, IJE je centym cHa6KeBeH MAJOM TIJO- 
ynmom (rpyna Dr. cochleata Kick., vopme saranno uuuueke, JY:EHO- 
aMepuuke u aepuuke). Y nociexba yBpmhapa om Beha geo ®ocni- 
HX ®0pama, 33 Koje je Beh pannje (1837.) Ilapu nmpennioxano ume 
Congeria. 

Y onacy csora HoBor poza (Congeria) IIa pu mernue jako 
KammKacTH CEIITAJIHH HACTABAK, Koji CIy:r4 3a Hacion Mamma, A 
cem Tora BuAu ce (Kon onnca C. spathulata), xa Huje Mmacamo Ha 
VIeHTHYHOCT CBOJUX KOHTEepHja ca rpynom Dr. polymorpha. 

ko je npBu sacrynao maeHrnourannjy IlapuoBor poza ca 
ApajccH34joM, nucau, npeMa AuTeparypn, Huje Morao casnaTu; aJm 
TEK CAMO KOHCTATyje GAKT, Aa je HacTynmıa TpAHa 3a6yHa y IIO- 
rI1eXy OBA IBA POZA. YBepeme 0 CPOAHOCTU YUBPCTHIO Ce TAKO, 
za ce Beh nouezo pemaBara u nuTabe 0 npuopurery. Heku ce o1- 
IJyunme 34 Ha3uB Dreissensia (u BeHe oprorpaecke Bapujanuje) 
— BehnHom epamuycka x Taımjaucku mayuemana. P. Xepnec n 
sHaTaH 6po) ayerpuckux reozora npnxBarume ume Congeria. II. 
Pumep, y jexHoj Momorpaenju eBojoj o cnemajama oBora poJa, 
HaBoxa HeKUX 15 pasuux nasBama. Meru nacan AomMBmje yeBaja 
nasuB Congeria gao cyÖrenyc Dreissensi-e, n TO 34 0He KOB- 


111 


repuje c zeGeloM JbyMmTypom, A0k Apyre Here IlapuoBe cnenmje 
(gao a. m. GC. spathulata) cmarpa Kao jezaH noxpo1 hompazoBor 
Mytilopsis-a. CrBapabem OBa ABA, TOTOBO ]jeXHo BpeMeHO IOGTAJA 
cy6renyca, 3a0yHa je TocTarja BpXyHAl. 3a MCTH IMKIyC POpaMA 
nocToju 8 o3Hauema (ako ce ojGane IpaBonncHe Bapujanuje). Ha 
jeznoj erpamu: Dreissensia, Tichogonia, Mytulina u Mytilomya, a 
Ha Apyroj: Congeria, Enocephalus, Praxis u Mytilopsis. — 3aBp- 
myjyku npersex ıuTepatype, ımcau e IpaBoM Aaje OBakaB IpeKop: 
„A HA OBOM Ce IIPuMepy More yBHJeTHA, 10 KAKBUX Ce :KAJIOCHUX 
KOH8@KBeHIMja A01A3U, KAJA 300.10THja M MANEOHTOAIOTNJa Aeıyjy 
HeZABHCHO jeAHa OA Opyre, Mecro Aa ce cTone u paze 3ajexHo.“ 

IlomTo cMo pasrzeam neropujy TOCTaHka 002 poza, ocraje 
HAM Ja ce 3Za1pXxuMO Ha OHOM Aely OnemxajMoBe pacnpaBe, 
rXe je om ueTakao cBoje pesyaTaTe, koje je IOcTurao Ha OCHOBY 
eBera 10 cal nomMemyTor. To je m HajBax&xHHju Jeo eroBe MOHO- 
rTpaeuje. PesyiTaTn ce Ta cacToje y oBome: 

1. Pozopu Dreissensia van Beneden (= Tichogonia 
Rossmiissler, Mytilina a Mytilomia Cantraine) a Congeria 
Partsch (= Enocephalus Münster, Mytlopsis Conrad, Praxis 
N. n A. Adams) roxmngo cy Aaleko jelaH OA Xpyror ylabeHH, Ia 
He NpexcraBbajy cunonnmajy. Onu ce Mebyco0Ho omrTpo pasıuky)y 
TIO AHATOMCKOM Kpojy BJIIType u xnBOTHBHe (Mummubuor CHCTEMA). 
llocırensu 3Haum XaXeKko ce jacHHje ucT4uy YNPeAHO-AHATOMCKHM 
NCHUTHBABeM pereaTHHX ApajceHsnja u KoHrepnja. HapouuTy naxy 
Baba oG6paTuTu Ha uucepnujy u pasBake Ipexmer 6ueyeHor Mmuumuha 
H Ha FeroB OAHOMA) IpeMA BACIOBY HA CENTAJHOM 000xy. bucycHu 
MUININMÀ KOJ &UBAX KOHTepMja ca MAJOM M TAHKOM byIITypom jave 
je pasBujeH Hero KOJI BEJIHKUX ApajceH3nja ca BeIHKOM IBYIITypOM. 

2. 06a pona — u Dreissensia u Congeria — u zanac jom 
eKCHCTyjy. Dreissensia xuBu y 3amaınoj EBpoazzja, a MOXIA u y 
jyxHoM zemy Ces. Amepumke; Congeria Lak orpamnuena je Ha sa- 
nazuy Mrinjy, nemrpaimy u ceBepuy AMepaky H Ha 3anaiHy 
Aopugy. 

5. IIoHTo-KacnacKka KapakTep, Koju je upumnucuBaH_eayan 
ayCTpo-yrapcKor ropier MuoneHa (IOHTHCKOr eTa:ra), HEMA HUKAKBE 
IOTBpXe KOJ CBOJUX TJIABHUX IIPeACTABHuURa — KOL Congeria. 

4. IlojaBa KoHreprja y TOpibeM muoneay Ha Hajpa3JMUHB]HM 
MECTHMA y JIATyHCKUM TBopesnHama Cpe1ozemHora Mopa (ymbe 
Pore, Cpexsa Hraavja, Cunnanja) uje HuukakBa OCOÖHTA nojaBa, 


112 


HHTU Ce Moe y3eru 3a IOTBPIy KOHTHHCHTAJHe Teopnje n Bese 
KONHA, jep ce Dpexx0xHHIM oBe Tpyne oGauka HaJaxaxy OA Haj- 
crapujux BpeMeHa y Heroj OÖJacTn. 

Onemxajm upusnaje, Aa nocro]ja usmeby poxoBa Dreissensia u 
Congeria u3BecaH TeHETCKU OAHOMAj, aa Besa 060jux npeMa MuTu- 
JHKaMa BpIO je JaGaBa; 34T0 OH M3 OBOT KOMILIEKCA GOpaMA H3- 
ABaja Apajcensujy u KoHrepnjy y JeXHY eamMmiujy, koja ce BHime 
NpuOJIu;KaBa CTOJUIKUHUM IpasuHUuXaMa, Hero MUTMJUJAMA. Damu- 
anjy, y Kojy Koxaze poxosa Congeria u Dreissensia, HazuBa Poc- 
Meceposam umeHom Tichogonidae. Csi oGiuuu cTapujer Tep- 
uujepa jecy npage konrepnje. M3 OBux ce BepoBaTHo pa3Buo poj 
Dreissensia, Kaz je 3aKpapao MumahHu anapar eronaza. 

TBopan vamnizje Tichogonida oBakBy joj je xajaraozy 
NOCTABHO : Imramenar je Kox CBHjy OGJIuKA yHyTrpammu u MNpocT; 
Jexu Ha 3a4X1HeM 0601y y jeXHO) jamu, Koja je CHOBa orpanuuena. 
060X0M Jymrype, a u3Hyrpa ca 1—2 3ynuacra ysaaurayha. Fbux 
UeCTO 03HaUaBa]jy Kao KAPIHHAJHE 3ZylNle, MEbyTHM OHH He OYHK- 
Imonnumy Kao 38y64 y GpaBu, Bel HCKIBYUMBO CIYRe 34 SAKCUpame 
IMTaMeHTa. CentyM Ha pry He cToja HH y KAKBOj Beau ca Jura- 
MeHTOM; OH GJYHKIMOHMIIE CAMO KAO HacIoH 34 IpeXbl (MAH) 
mamnb sarBapau. Ox ocraıa Tpu mamuha, ipexsu 0CucycHa Mumnh 
KOI Dreissensia, npema IpoMaTpaHby Ha CBEKHM CKCEMIJAPAMA, 
Jen Ha X0H0j CTPAHH cenTyMa H HellTO je HargyT Ipema 3a/HbeM 
0601y, amu je Tako c1a6, AA He ocTaBba HUKAKAB yTHCaK Ha CEII- 
TyMy. Kox cBujy KoHrepnja on zexu Takobe y GJIM34uuu 3a1ier 
0601a M JMTAMEHTA Ha KAIMMKACTOM HACTABKY. Salsa Mummh 3A- 
TBapau (aductor), koju Kox Hekux Konrepauja Beukor bacena 10- 
CTu;ke 3HaTHy BezmmunHy (C. subglobosa) Jexu OBAe, Ka0 H KOI 
peneuraux Xpajcen3nja, cyOMelujaHcKku, aju HarHyT IpeMa 32160] 
CTPAHH KUBOTHEbBE y GJUBUEM cooper OGOLA. Kor csujy TAXOrO- 
Hua pr je noBujen, a jako sazgeObpae usMmehy pra u ceuryma 
jaBba ce H KOI peneHrTaux Apajcek3uja m KOHTepnja. 

pyru Keo eryamje nocBehen je BpemeHom pacopocrpamemy 
saMujuje Tuxorosuna. M3 cBera, miro je Ty peueHo 3a najerapnje 
uoyszaHo yTBpbeHe oGnuuke, Koju cy Bpiuo ÖPmM!bUBO onucaHu U 
HAUPTAHH, H Ha OCHORYy TAGIMIE, KOja je CACTABIBEHA IipeMa HO- 
BMjoj JATepATypu 3a eopme miahera Tepunjepa, us1a34: Aa ey 
upajeemsuje ÖOmıe Bpro cra6o pasšsBujete y CTapnjem reoJomKom 
100y. One ce jaBibajy Bpio AOUKAH — TEK y TOpIBEM MMOLEHY. 


113 


Ilmeny Bpı0 BepoBaTHo M3IJeJA, JA Ce OHe MOry M3BeCTA M3 KOH- 
repnja kao AereHepaunja Ipenaka ca cHaxuumM mumuhuma, Cuere 
MaTcKa opala orpomHor 6poja nomsnBajanux cnelaja Konrepnja 
ToKazaJa Gu BpeMe, KaX cy MocTale u cepujy, 13 koje Bole mo- 
peko. Tara On ce Morta TIpecy1uTu U cuerematcra BAKHOCT 6e3- 
Gpojaux 060%MKa, INTO cy x pasHu ayTopa usremuju, a cala je To 
ıupaBa HeMOTyhHOCT Ha OCHOBY camnx upnexa! Y To ume OneH- 
xajM MOJU, Aa My ce may Ha O0Öpaay Kkosrepuje m Apajcenzmje. 

Y riaBHOMe JO MCTHX pesšsyiTaTa X0Ma0 je roqmHy zana pa- 
uuje n ResaBucHo 01 Onenxajma m pycku reozor Hukora Auıpy- 
COB. Y eBojoj pacupaBu O KpuKom Kpeyumaky!, nperpecajyhu 
pox Dreissena v. Ben., OH H3pu4yHO mommse: „Aa ce CBH oGJmuiu, 
Koju Ce HaxoXe y CTapnjuMm cIojesnMma OA IIOHTUCKOT erama OJLIM- 
Kyjy He3HaTHmjoM BeJMUHHOM, UHAHPEPEHTHOM GOPMOM, H THME INTO 
nMajy KANIHKACTH HACTABAK (TOGKOOGPAZAbBII OTPOCTOKP) 3a TIIpM- 
nubape negarmor mumuka. Ona npuuanajy, HA Taj mauuH, nozpony 
Praxis, Koj cy yeranosuna Gpaka Adams.... Tek y noR- 
TACKOM eTaxXy jaBibajy Ce IpBH IyT Bpcre 6e3 KANIHKACTOT HA 
cTaBka (D. rostriformis, angusta), TaKO Aa ce Moxe MUCIATE, ZA 
cy nocrare 01 Bpera moxpoxa Praxis.“ AuıpycoßB je y eBojoj 
Tabınım 0 pacupocTpaemy eBponek"x Apajcena no BpeMeHy (OA 
TOpier eoMeHa na 10 AaHac), Behy CHCTEMATCKy BAKHOCT Aa0 paz 
Buhy Kapune. Tek mocie oBora 3Haka Aeın ome pasne Dreissenae 
y oGauke ca anoen30M u 6e3 OBe. 3a cBe sopme 6e3 pazımke 3a- 
IpxaBa ume Dreissena. 

Ha xpajy cBoje Monorpaenje OrmemxajM momaBbe IIOCAO OBOT 
pycxor Bayuemaka. Meru my je, y upBu Max, Guo n03HaT caMo 
upeko jexHor KpaTkor peeepara. oSuBmu gonamje cam OpruHar, 
OH Ce HHje MOTAO HM MHOTO KOpucTaTu, 360r He3Hama pyckor 
jesuka, Beh je, npema Tamnu, cBe AHıpycoBbeBe oÖauke ca allo- 
0130M YBPpCTHO y KOHTepMje, a sopme 6e3 anoeuse y Dreissensie. 

Y nmoBnje Bpeme Hexa cy nmueuu (bpycuna, AnapycoB) yeBo- 
juza OnemxajmoBe Ha3ope un y CBOjuM NOCJIOBUMA NOUeIA CTPporo 
BOAUTH pauyHa 0 KapakTepuMa, Koju OABajajy oBa Ba poza jean 
oA Apyror. ? 


ıH. Auıpycozbl. c. p. 224. 

? S. Brusina, Fauna fossile tertiaria di Markuševec in Croatia. Za- 
greb 1892, pag. 67 m ocra.ıum JON. pa1oBuma, 

H. AHi1pycoB, 3amsyania o cemenerrs Dreissensidae (Cr 
OJHAMP PUCYHKOMB Bb TEKCT5). Oneca 1893. 8 


114 


Bıarorapehu 1o3HaToj npen1yepeTI64BOCT4 IUupeKTOpa reogo- 
MKOr OJeBKA MAP. jeeracTBeunukor My3eja r. T. Čyxkca, Onm 
CMO y cramy, za noGujeMo majuoBujy AH1pyeoBpeBy nmyG3gukanujy, 
y kojoj ce OH HCKByuHBO 3aHuMa samzaujom Tichogonida. 
YeBajajyhu Onenxajmose pasıore AHıpycoB upuma oxsajase Con- 
gerie og upajcemsuje, C TOM HAIIOMeHOM, Aa ce pox Dreissensia He- 
CyMEHBO jaB5a IOJMONJETHUKU (A y CBAKOM CIyuajy ÖH@HIETHYEN). 
Ibera caeTaBvajy ABe cepmje oGauka: rostriformes m carinatae, 
Mey Kojuma HeMa HeNOCpeAHe remeTmuke Be3e. CBaKH OJ Ta ABA 
pela cToja y TecHoj Be3u ca M3BeCHMM AINOGHUHUM IPYIAMA, H TO 
carinatae ca rpymom subcarinatae, a rostriformes ca modioliformes. 
Damuinjy Tichogonida, mo AHIpycoBy, cacraBbajy Tpu pola: 
Congeria Partsch, Dreissensia Ben. i Dreissenomia Fuchs. Y rasnoj 
zeo6u AnıpycoB Bpuo jako mojaxe Ha pasBuhe Kapune. Y npBom 
poly uma oBe rpyue: a) modioliformes (mpebe amigdaloides), b) 
subcarinatae, c) trianagulares, d) subglobosae. Ilozera zpajeensuja 
IIOMeHyTa je paunje. Ko.uky BAXHOCT IpaXaje TAM IBEMA TPY AMA, 
BHAU Ce M3 HAIOMEHe y yBOXY CBOje pacupaBe, rge Kaxe, za 6u 
Tpe6a10 eBaky cepmjy ošsHauuTu HAPOYHTUM MMEHOM, CAMO KAL OH 
ce MOTO TAUHO CIeAOBATU TEHETCKOM IpuHIMIY KJACHONKANUJe. — 
Y cBuMa HaBeJeHuM rpynama oGauka nopeane cy CBeKoJuKe vopmMe, 
Koje je OH uMao npuimKey npoyuuTu y GoraroM Marepmjaıy Ticho- 
gonida y jeeracTBesmukoM My3ejy y beuy, 36upnu upoe. Majepa 
y Iupuxy n upoe. bpycune y Barpe0y. 

Ha Kkpajy HoMUBeMO jom MH TO: Za CMO MH CByla IMCAJM 
Dreissensia mecro OneHxajmoBor Dreyssensia — a oBo je 
yYHIbeHO Ha OCHOBY IOCIeXHe Kopekunje, Kojy je usspmno J. De- 
walque — u 1a ce Hama Gongeria exigua Roth u3 Tumouke 
Kpajune ! (ca Bucoke) He noayaapa ca Roth-oBom us Boxoma. Ham 
O0JMK MMA CEITAJHY ANOG$H3y, IOK OBE Hema KOJI PoroBe sopme. 
Hama je xaxze upaBa Congeria, a PoroBa Dreissensia. Hnaue 
IO CIOBANIHPM OGJIMEy BPIO CY CIMUHE. 


1 Ip. CB. A. PagoBanoBuh u II, C. Hasıosuh: O repuujepy 
Tamouke Kpajune. XXIX Tıac epneke Kpas. akazennje. Crp. 109—110. Beo- 
rpaı 1891. 


Ihtijološko-erpetološke bilješke. 
Napisao prof. M. Katurić, 


Dne 1. prosinca pr. g. ulovili su ćozotski ribari kod ,Punte 
bianche“ morskoga kučka, što ga ribari zovu ,cagnizza“, a moj vrli 
prijatelj prof. Brusina sasvijem zgodno nazivlje mletački kučak. 
Znanstveno mu je ime Carcharias plumbeus Nardo. 

Ova vrst ribe vrlo je rijetka u našem moru, te zato neće 
biti suvišno štogogj o njoj raspravljati. Kao sto Brusina ! ne može 
odgovoriti na pitanje, da li je ova vrst istovjetna sa vrsti Car- 
charias Milberti Val., tako se i ja zaista glede toga ne mogu iz- 
javiti, jer potonju vrst i ne poznajem. Na svaki način je ova 
vrst već na prvi pogled sasvijem različita od vrsti Carchartas 
glaucus Lin., dočim je vrlo nalik na vrst Carcharias vulgaris Cuv., 
tako da ja držim, da nije dovoljno naznačena vrstna razlika iz- 
megju vrsti ©. plumbeus i C. vulgaris. Kao da je i Giglioli ? istoga 
mnijenja, kad kaže, da bi se vrst ©. Milberti Val. (C. plumbeus 
Nardo ?) morala bolje proučiti spram vrsti vulgaris (©. lama Risso). 

Obzirom na moj opis vrsti ©. glaucus Lin.,* moram pri- 
mjetiti, da kako je za onu vrst udarala u oči izvanredna du- 
ljina grudnih peraja, a osobito gubice, tako je naprotiv očevidna 
ovdje kratkoća i tupoća gubice. 

Cjelokupna duljina ove ribe iznosi 62 em. Daljina od vrha 
gubice do gornjeg usnog okrajka, stoji malo ne 15 puta u cjelo- 
kupnoj duljini, dok duljina grudnih peraja stoji samo 6 puta. 
I po zubima ova se vrst dosta razlikuje od vrsti glaucus. Toli 


1 „Morski psi Sredozemnoga i Crljenoga mora“, tiskano u Glasniku 
hrvatskoga naravoslovnoga društva u Zagrebu, god. III, br. 4-5, str. 192 
i 193. 

? Elenco dei Mammiferi ecc. Firenze 1880, str. 51. 

3 „Carcharias glaucus Lin.“, tiskano u Glasniku hrv. naravoslovnoga 
društva u Zagrebu, god. VI., str. 226. 


116 


zubi gornje koliko i oni donje vilice, skoro su do vrha urezani 
na okrajeima, a urezi postaju prema osnovi sve to veći. Urezi 
zuba gornje vilice jači. 

Istoga dana ulovili su, ali ne u istom mjestu, i drugu vrst 
ribe, tako zvanog morskog prasca Centrina Salviam Risso. Ova 
ženka mjeri u duljini 80 cm., a uhvatili su je mrežom kod 
Puntadure. Držim da je skotna, te ustupam vrlom prijatelju prof. 
Brusini (kojemu i šaljem dvije pomenute ribe), ugodnu zabavu, da 
konstatuje broj njezinih zarodaka. 

Ovom prilikom spomenuti mi je, kako su ovdašnji ribari dne 
19. veljače t. g. ulovili kod Zlarina pravu morsku psinu, ili, kako 
je umjesno Brusina zove, psina ljudožder Carcharodon verus Agass. 
Primjerak muškoga spola mjerio 1'65 m. u duljini. Ova se vrst 
kod nas rijetko lovi, dok se njezina suparnica Oxyrhina Spallan- 
zanti Raf. mnogo češće pojavljuje. 

Na kraju mi je još izvjestiti o jednoj vrsti zmije, koja je 
prije nekoliko mjeseci ulovljena kod Bokanjea nedaleko Zadra. 
Pripada rodu Coronella Laur., ali po njenim karakterima zauzima 
uprav mjesto megju vrstama C. cucullata Geoffr. i C. girondica 
Daud., približujući se više ovoj posljednjoj vrsti. Zaista, i ako je 
njezin frontalni štit sprijeda raširen, a supraokularni štitovi straga 
koso svršavaju, dok postocularia na stražnjem dijelu graniče s 
dva produljena temporalia; ipak, pošto je lijeva i desna strana 
glave dosta koso postavljena, a praeocularia na gornjem dijelu 
mnogo raširena i praefrontalia nijesu sasvijem razdijeljena, ova 
forma prestavlja oblik sasvijem različit od vrsti ©. girondica. 
A ako se još dodaje, da duljina repa ne iznosi jednu četvrtinu, | 
već jednu šestinu cjelokupne duljine, a da je broj uzdužnih lju- 
saka u sredini tijela 23, a ne 21, mora se priznati, da se ova 
forma zmije prikazuje kao posebna vrst, koju ću za sada prozvati 
Coronella dalmatica, pridržavajući si da u buduće po mogućnosti 
još više primjeraka pomenute zmijske forme bolje proučim. Po 
boji tijela ona nešto sliči na vrst C. cucullata, a opet u nečemu 
i na 0. girondica. 

Zadar, u aprilu 1895. 


 Sphargis coriacea Gray U 
Jadranskome moru. 


Dne 24. rujna prošle g. 1894. 
uhvatili su braća Mitar i Gjuro 
Čalak, pok Todora (ladari i ri- 
bari iz Budve) golemi primjerak 
morske Zelve: Gray-eva vrsta 
Sphargis coriacea; Dermochelys co- 
riacea, Blainv.; Testudo lyra, 
Scham. Testudo coriacea, Linn. it. d. 


Ovaj krasni eksemplar kupila 
je mjesna optina dubrovačka 
za domaću zbirku reptila ovog 
domorodnog muzeja. 


Braća Calak upitana o tom 
zanimivom događaju, dadoše slo- 
žno o njem izvještaj, što ga ovdje 
gotovo doslovce navađam. 


U ponedjeljak po podne dne 
24. rujna mi braća Calak kre- 
nusmo u svojoj lađi u 2 sata iz 
Kastelastve put Budve, da se kući 
vratimo. Lijepo onaj dan bješe 
vrijeme, tiho more; puhao je ma- 
leni dah sjeverno-zapadnog vje- 
trića. Nakon malo, pošto se iz 
Kastelastve uputismo, svrati na 


| La Sphargis coriacea Gray 
nell' Adriatico. 


Il giorno 24 Settembre dello 
scorso anno 1894 venne catturato 
dai fratelli Demetrio e Giorgio 
Čalak, del fa Teodoro (barcajuoli 
e pescatori di Budua) un imponente 
esemplare di Testuggine marina: la 
Sphargis coriacea Gray, Dermo- 
chelys coriacea Blamv., Testudo lyra 
Schaw, Testudo coriacea Linn ecc. 

Il bellissimo esemplare venne 
acquistato dalla locale comune per 
la collezione patria dei Rettili di 
questo museo. 


Interrogati i sopraddetti fratelli 
Calak circa il fatto dell’ interes- 
sante cattura, essi d’ accordo fe- 
cero la narrazione seguente, che 
io riporto quasi colle loro testuali 


parole: 
Nel giorno di lunedi 24 Set- 
tembre circa le ore 2 di dopo- 


pranzo, noi fratelli Calak ritorna- 
vamo colla nostra barca a Budua 
da Castellastua. Quel giorno il 
tempo era bello, quieto il mare; 
spirava da N. O. una leggiera 


brezza. Dopo un non lungo tratto 


di cammino, ci fermò |’ attenzione 


118 


se pažnju njekakvo mrko tijelo, 
znatne = veličine, plutajuće na 
moru u tijesnu, između otočića 
sv. Nikole i kopna, ali prilično 
bliže prvoga. Daleko još bijasmo, 
zbog česa ne mogosmo se raza- 
brati, što je to bilo, ali odmah ra- 
zumjesmo da je ono nješto živo, 
pošto se je kao valjalo na moru 
i pljuskalo, časom na jednu, a 
časom na drugu stranu; katkad 
bi pod vodu zaronilo te opet na 
površinu izašlo. Sto nam ih je na 
um dolazilo ! Napokon cijenismo, da 
je ono plutajuće tijelo kakav konj, 
ili šta slično, koji je došao onamo 
tko zna kako, te se bori morskim 
valom, da se ne utopi. — U to, 
isprva hitro, poslije lagano vozeći, 
dosukasmo se do onog mjesta, i tu 
ostadosmo zapanjeni, jer nam se 
prikaza golema morska životinja, 
neviđena prije, nalik morskoj 
želvi, ali nimalo slična ni ob- 
likom ni veličinom običnim mor- 
skim želvam, kojih mi do sada 
mnogo vidjesmo, a da pače 
dosta i uhvatismo. Ova želva, 
kada se mi k njoj približismo, 
ležaše mirno na morskoj povr- 
šini, samo što bi katkad podig- 
nula glavu vrh vode. Dogovorismo 
se dakle, kako da je uhva- 
timo, te prilično debelim konopom 
napravismo zamku, eda bi nam 
pošlo za rukom, da njome uhva- 
timo životinju za vrat. Ta naša 
osnova po sreći ispade dobro, 
posto shvatismo čas, da joj tre- 


un corpo scuro, un non so ché di 
rilevante grandezza, che galleg- 
giava sulla superficie del mare nello 
stretto che separa lo scoglio di 
S. Nicolò dalla terraferma; ma 
però alquanto piu in vicinanza 
di quello. Stante la distanza non. 
potemmo rilevare cosa ciò fosse, 
ad ogni modo però ci sembrava 
di scorgere come un animale vivo, 
giacchè quell’ oggetto pareva chia- 
ramente che si dibattesse sulle 
onde; scorreva ora in un verso 
ora in un altro; ad istanti poi 
spariva dalla superficie del mare 
per ricomparirvi poco tempo dopo. 
Facemmo mille congetture in pro- 
posito! Credemmo in fine di vedere 
un cavallo od animale simile che, 
giunto lì chi, sa come, facesse dei 
sforzi onde rimanere a galla. Ap- 
pressatici frattanto fino a quel luogo, 
la nostra sorpresa fù estrema, poichè 
ci si presentò d’innanzi un singo- 
lare animale marino in forma di 
colossale testuggine, ma diversa 
tanto per conformazione e mole, 
dalle comuni testuggini marine 
da noi fino allora vedute, non- 
chè catturate piu volte. L’ani- 
male al nostro appressarsi stava 
quieto sulle onde, soltanto che sol- 
levava ad intervalli la testa sulla 
superficie dell’acqua, sicchè po- 
temmo concertare sul modo di 
impadronircene, ed in conseguenza, 
di fare, alla presta, con una corda 
un laccio, affine di prendere pos- 


Il 


sibilmente con questo la testuggine 


nutkom nametnemo zamku na vrat, 
kad ona podignu glavu vrh povr- 
šine mora. Zamka bješe tada što 
bolje zategnuta, a drugi kraj ko- 
nopa na ladu čvrsto privezan. 
Prihvatismo tada vesla i uputismo 
se brže bolje k Budvi, od kog grada 
bili smo udaljeni jedno °/, sata 
običnog voženja. 


Kada ladja krene, a želva osjeti 
da je za vrat potezana, silnom 
snagom i hitrinom pod more za- 
roni, te prihvati na sve strane, 
koli dubinom, toli površinom vode, 
oblijetati, tako da za nago cije- 
nismo se izgubiti, da će naša lađa 
časom časom morem nalivena, 
utonuti. 


Ovi časi bijahu za nas posve 
neugodni, jer među ostalijem, prè- 
dali smo, da nam želva ne omakne, 
jer je sigurno da, bijaše li ona 
trajala još malo vremena u svome 
strašnome rvanju, bilo bi došlo do 
toga, da bi se konop od zamke bio 
prekinuo iliti joj se s vrata smak- 
nuo!. Sta da radimo tada? Ne 
ostade nam druge neg da kušamo 
kako bolje, malo po malo, privući 


1 Ja se čudim, kako joj se nije 
smaknuo netom krenuše lađom. 


119 


al collo. Tale piano, per fortuna, 
ci riusci bene, poichè colsimo con 
destrezza, per eseguire tale ma- 
novra, il momento in cui l’ani- 
male alzava la testa dalla super- 
ficie del mare. Stringemmo allora il 
laccio quanto meglio potemmo, 
assicurando ben bene poi alla barca 
l’altra estremità del cavo, e demmo 
di piglio subito ai remi, incami- 
nandoci verso il porto di Budua, 
che distava dal luogo ove ci tro- 
vavamo circa */, d’ora di cam- 
mino ordinario. 

Nel momento in cui la barca 
cominciò ad avanzarsi e rimur- 
chiare la testuggine, questa, al 
sentirsi trascinata pel collo, con 
forza e velocità ineredibili si af- 
fondò, dando principio ad una 
corsa sfrenata, quanto sotto, come 
sulla superficie del mare, ed in 
tutte le direzioni, talehè credemmo 
che, da momento in momento, 
dovesse andare sommersa la nostra 
imbarcazione. 

Questi furono ben critici mo- 
menti per noi poichè, fra gli altri 
pericoli, ci si presentava anche 
quello di perdere cioè la nostra 
preda; e tale perdita si sarebbe 
certamente verificata qualora l’ani- 
male avesse, per qualche tempo 
ancora, continuato nei suoi sforzi, 
sarebbe senza dubbio giunto il 
momento in cui gli si sarebbe 
scappellato il laccio dal collo !. 


1 Io mi meraviglio come non gli si è 
scappellato non appenalabarcasimosse 


120 


životinju k lađi, te tu, drugim 
konopom, čvrstije da je privežemo, 
pa bilo unaprijeda šta bilo! I tako 
učinismo. Želva sa velikom mukom, 
i prem da nam je stojalo do života, 
bijaše svezana i za prednja uda, 
te na novo puštena po šiji od lađe. 


Pošto bi tako osiguran uspjeh 
našeg rada, prihvatismo voz put 
Budve, i tu iznemoreni od truda 
stigosmo u 
dući upotrebili od mjesta, gdje 
nađosmo životinju, do budovske 
luke tri debele ure, to jest triput 
onoliko vremena, koliko bi ga bilo 
trebalo da prevalimo onaj put, da 
sene borismo onoliko našim lovom. 


U budovskoj luci svezasmo na 
novo našu životinju sa dva po- 
deblja konopa, kojim dodasmo 
po jedno sidro, i tako bi ona 
ovim zasidrana kao lađa u sred 
luke, gdje, dakako, bijaše pod 
našom čuvnjom danom i noći, 
da nam po nesreći ne pobjegne. 


Želva je u luci stala tako za- 
sidrena od dana kad je bila uhva- 
čena (24. rujna) tja do 1. listo- 
pada, u koji dan bijaše odvučena 
k parobrodu, koji je odlazio put 
Dubrovnika. Na parobrodu, koji 


5 sati k večeru bu-| 


Che fare in tale frangente? Non 
ci rimaneva da far altro che avvi- 
cinare, con somma cautela, la te- 
stuggine alla barca e qui, possi- 
bilmente, legarla meglio con altre 
corde. Fortunatamente ciò ci riuscì 
di fare, e però, con gran stento e 
fatica, nonche pericolo della vita, 


Rata 
l’animale venne legato anche per 
‚le membra anteriori e nuovamente 


lasciato andare a deriva. 

Avendo così assicurato l’esito 
della nostra impresa, riprendemmo 
il cammino verso Budua ove giun- 
simo, estenuati dalla fatica, verso 
le ore 5 p. m.; avendo impiegato, 
dal luogo ove trovammo l’ani- 
male fino al porto di dettaweittä, 
meglio di 3 ore, cioè, più del triplo 
di tempo che ci sarebbe stato ne- 
cessario per fare tale viaggio, qua- 
lora non avessimo avuto da com- 
battere tanto colla nostra preda. 

Giunti nel porto di Budua, la 
nostra testuggine venne nuova- 
mente assicurata mediante due più 
grosse corde munite alle estremità 
di due ancorotti, coi quali demmo 
poi fondo nel mezzo del porto. 
Qui l’animale venne da noi cu- 
stodito di giorno e di notte, per 
tema che non giungesse in qualche 
maniera a fuggirci. 

Nel porto l’animale stette dal 
giorno della cattura (24 Settembre) 
fino al 1 di Ottobre, nel qual 
giorno, venne da noi rimurchiato 
ed imbarcato sul piroscafo che 
doveva condurlo a Ragusa. Sul 


prenoći u Kotoru, želva življaše 
gotovo 24 sata, te tako smo stigli 
u Dubrovnik (u Grušku luku) po 
podne onog dana, kad jutrom ži- 
votinja dospje življeti. 

Koli u Budvi toli u Kotoru 
mnogi se svijet prevrati, da vidi 
našu želvu, te u opće staro i mlado, 
pomorci i ribari, jednoglasno će 
tvrdjeti, da nikad ne vidješe onake 
životinje. 


Ovo gori navedeno po braći 
Čalacima, ali po njekim vijestim 
što mi poslije stignu iz Budve, rek 
bi da onamo vlada opće mnijenje 
da spomenuta braća ne susretoše 
želvu slobodnu vrh površine mora, 


kao oni govore, neg da je nađoše. 
zapućenu u jednoj velikoj mrezi, 


koju zametne Mato Jelusić (lađar 


i ribar i on iz Budve) kod oto- | 


cita sv. Nikole dan prije, to jesi 
dne 25. rujna, i to, jer se nadje 
rečena mreža tako izvita i tako 
razdrpana, da za nago ne vrijedi 
više ništa. Braća Calak nijekaju 
to i vele, da u istinu oni vidješe 
mrežu kod otočića sv. Nikole i 
ne daleko od želve, ali da ova 
ležaše na površini vode u potpunoj 
slobodi, a ni po što u mreži za- 
pućena. 


Bilo to kako bilo, ja treba da re- 


čem,dameje iznenadio način, kojim 


121 


piroscafo, che pernotto a Cattaro, 
la tesluggine visse 24 ore, cioè 
fino alla mattina del giorno in 
cul, al dopopranzo, giungemmo a 
Ragusa (Gravosa). 

Quanto a Budua tanto a Cat- 
taro, molta gente accorse per ve- 
dere la nostra testuggine; e tutti 
unanimi, veccchi e giovani, mari- 
nai e pescatori, convennero nel 
dire, di non aver veduto mai un 
animale pari a quello che avevano 
d'innanzi. 


Questo secondo il racconto dei 
fratelli Calak; però, stando ad al- 
cune notizie giuntemi dopo da 
Budua, sembrerebbe essere colà 
generale l'opinione che, i sopra- 
detti fratelli, avessero il giorno 
24 Settembre trovata la testug- 
gine non libera, ma impigliata in 
una grande rete stata posta il 
giorno avanti, sotto lo scoglio di 
S. Nicolò, da Matteo Jelusić (bar- 
cajuolo e pescatore anche lui da 
Budua) e ciò per essersi trovata 
la medesima rete tutta attorta, e 
lacerata i modo tale, da rendersi 
'inservibile in appresso. I detti fra- 
telli negano di aver trovato l’ani- 
male nella rete, asserendo però, 
che la rete vi era diffatti sotto lo 
scoglio e vicino alla testuggine, 
ma che questa si trovava affatto 
libera, galleggiante sulla superficie 
del mare in quello stretto. 

Sia come esser si voglia an- 
data la cosa, io deggio confessare 


122 


po onome što Čalaci reku, bila 
je od njih životinja uhvaćena, 
pošto: onolika želva, bješe li ona 
bila u čitavoj svojoj snazi, da se 
uhvati samom jednom zamkom 
nametnutom joj na vrat (a da je 
i pusti nametnuti!), ja cijenim, da 
taj bješe jedan posao posve opa- 
san a recimo i nemogućan. Dakle, 
i pristajući, ako hoćeš, na to, da 
je kako rečena braća vele, želva 
ležala slobodna na moru, moje 
mnijenje bi bilo ovo: da je ona 
bila prije zapucena u Jelušićevoj 
mreži, te, po svoj prilici, da sto- 
jaše poslije vrh vode iznemorena od 
rvanja, dok se je mreže oslobodila, 
i tako da se malo ili ni malo 
opriječi ribarima, koji je htjedoše 
uhvatiti. 


Ovim što rekoh nije mi na- 
mjera da zaniječem muku i trud, 
koju, pripoznajem, da braća Calak 
trebalo je naravno da pretrpe, 
dok dovuku žabu u Budvu, a 
možda da im baš, kao oni vele, 
i bijaše do života, jer, borba s 
onakom životinjom u moru i živom 
ako i ne baš, kao ja mnijem, u 
čitavoj svojoj snazi barem prvih 
čaša, ima biti bila sve drugo neg 
laka. Također treba da pripoznajem 
da, kako god bješe prošao taj 
posao, svakako, na njeki način, 
spomenuta braća zaslužuju ne 
malo prema znanosti pošto, da se 
oni ondje ne namjeriše (ako i slu- 
čajno) ko znade, što bi se od naše 


che mi ha sorpreso il modo col 
quale i Calak raccontano di aver 
catturata la testuggine in discorso, 
poichè, l’impadronirsi di quell’ ani- 
male mediante un semplice laccio, 
gettatogli sul collo, se desso si 
trovava nelle sue piene forze, mi 
parve subito una cosa pericolosis- 
sima, e dirò, impossibile total- 
mente. Sarei pertanto d'avviso che, 
ammesso anche che i fratelli Calak 
avessero trovata la testuggine li- 
bera, come loro asseriscono, sulla 
superficie del mare, quella certa- 
mente si era prima impigliata nella 
rete del Jelusié, e quindi, esausta 
di forze per la lotta onde liberar- 
sene, stesse galleggiante sull’aqua, 
ed oppose così poca o nessuna 
resistenza ai pescatori, che la vol- 
lero prendere. 

Col fin qui detto non intendo 
minimamente di porre in dubbio 
il racconto dei fratelli Calak circa 
la pena e fatica che ebbero nel 
traggitto fino a Budua (e forse 
anche pericolarono) poichè rico- 
nosco che la lotta pel rimurchio 
di un animale simile, e vivo in 
mare, sebbene, secondo me, non 
in tutte le sue forze massime nei 
primi momenti, doveva essere per 
loro una cosa tutt’ altro che in- 
differente. Come d'altra parte ri- 
tengo che in ogni caso e comunque 
sia nato il fatto, ai fratelli Calak 
sì deve riconoscere (in certa ma- 
niera) un merito verso la scienza 
poichè senza di loro chi sa cosa 


želve bilo dogodilo i bi li ikad ovaj 
krasni eksemplar bio dopro do 
ičijeh ruku, tako da biva javan 
prikaz ove zanimive vrste u Ja- 
dranskome moru. 


Ulovljeni primjerak, u koliko 
je meni poznato, a u koliko mi 
i strukovnjaci pružaju, bio bi prvi 
(konstatirani) ove vrste, Sphargis 
coriacea, što se je vidio te uhvatio 
u Dalmaciji, a i u čitavome Jadran- 
skome moru. Ni jedan je katalog 
ne uvrsćuje medju životinje Zi- 
vuće u ovom moru, po čemu se 
dakle naša morska fauna sada 
obogaćuje jednom novom i posve 
interesantnom vrstom. 

Što se pak tiče Sredozemnoga 
mora u Carus-ovu djelu (Fauna 
Mediteranea), nalazi se ulovljena 
samo u Nici. Risso, Mina- Palumbo, 
Doderlein uvršćuju je kao uhva- 
ćenu u Saluntu i Mesini. — De 
Betta u svome djelu ,Fauna Ita- 
lica“ (Rettili et anfibi) veli o ovoj 
morskoj žabi kao o posve rijetkoj 
vrsti, zbog česa, kaže, da mu se 
ne pruži zgoda da je prouči, neg 
samo po jednome eksemplaru, male 
veličine, sačuvanu u alkoolu u mi- 
lanskome muzeju, a da je i taj 
primjerak iz Atlantskog mora; 
(dodajući na to) da, po Dodr- 
leinu, biva da se je katkad ulo- 
vila u sicilijanskim tunarama. 
I Brehm (Vita degli animali) je 
navodi kao rijetku vrstu, zaklju- 
čivši, da se malo nalazi mu- 


123 


sarebbe nato della Sphargis e 
se questo bellissimo esemplare sa- 
rebbe giunto mai alle mani di 
alcuno, e nota la presenza di questa 
interessante specie nell’ Adriatico. 


Stando a quello che mi era 
noto, e secondo diverse notizie or 
giuntemi, questo sarebbe il primo 
individuo (constatato) di Sphargis 
catturato nell’ Adriatico. Verun 
catalogo la porta fra gli animali 
abitanti il nostro mare, quindi la 
fauna marina adriatica viene con 
questa cattura ad arricchirsi di 
una nuova ed interessante specie. 


Riguardo poi al Mediterraneo 
nella fauna mediterranea“ del 
Carus, la Sphargis coriacea Gray, 
è notata come presa soltanto a 
Nizza. Risso, Minà- Palumbo, Do- 
derlein la indicano come catturata 
a Salunto ed a Messina. Nella 
„Fauna Italica“ di de Betta (Ret- 
tili ed anfibì) questa specie è por- 
tata come rarissima, tanto che il 
sullodato autore dice di non averla 
potuto studiare che sopra un piccol 
esemplare conservato nell’ alcool 
al museo di Milano, e questo pro- 
veniente dall’ Atlantico; soggiun- 
gendo però, che, secondo Doderlein, 
la Sphargis coriacea venne presa 
qualche volta nelle tonnare di Si- 
cilia. Il Brehm anche la indica 
come rara specie ed osserva che 
sono pochi quei Musei che posseg- 


124 


zeja, kojih zbirka reptila sačuva 
eksemplar ove životinje. 


Mnogocijenjeni dr. pl. Marche- | 


setti, upravitelj gradskog muzeja u 
Trstu, javlja mi izmeđ ostaloga, 


da Padovski i Bolonjski muzeji. 
hrane po eksemplar ove vrsti, a | 


da muzeji u Pizi i Fijorenzi iz- 
lagaju samo gornje joj štite, ali 
da koli u jednih toli u drugih 
sve to biva od njekoliko vremena 
nazad, i bez poznatog izvora, radi 
Cesa se sumnja i je li iz itali- 
janskih mora. 

Njeki auktori hoće da Sphar- 
gis žive u Sredozemnome moru i 
da jaja leže po Barbarijskim oba- 
lam i t.d. Svakako stalno je, da 
njezina areja rasprostranosti biva 
Atlantski ocean, Pacifik 1 indijski 
ocean, a da je veoma rijetka u 
Sredozemnome moru, barem sada ; 
a cijenim, da je rijetka i u ovim 
ostalim morima, iliti posve manje 
obična neg ostale vrste „Che- 
loniana“. 

Po mojim mjesnim vijestima 
također bi se istakla vrsta o kojoj 
velimo, glede svoje rijetkosti, pošto 
između svih pomoraca, starih i 
mladih, kapetana parobroda i na 
jedra brodova, ne nađoh ni jed- 
noga da mi reče, da bijaše kad- 
gođ vidio želvu sličnu ovoj; dočim 
svi pako tvrde, koli da su vidjeli, 
toli da su uhvatili ih mnogo na 
svojim putovanjima po svijetu, ali 
te sve da bijahu želve, kako oni 
kažu, tvrde kore (Chelone, Tha- 


gono, nella collezione dei Rettili, 


un esemplare di quest’ animale, 


Il chiarissimo dr. de Marche- 
setti, direttore del museo civico 


di Trieste, fra gli altri dati, gen- 


tilmente mi comunica che, nei 
musei di Padova e Bologna, si 
conservano due esemplari della 
Sphargide, ed a Pisa e Firenze 
due clipei della medesima specie; 
il tutto però non di recente data 
e senza indicazione di provenienza, 
sicchè è a dubitare anche se pro- 
venga dai mari italiani 

Alcuni autori portano la Sfar- 
gide come abitante del Mediter- 
raneo e deponente le uova sulle 
coste di Barberia. In ogni caso, 
la sua area di diffusione sarebbe 
l'Atlantico, l'Oceano Indiano, ed il 
Pacifico. Nel Mediterraneo sarebbe 
molto rara, almeno presentemente, 
come è forse anche rara nei oceani 
sopraindicati, od almeno non co- 
mune al paro delle altre specie 
di ,Cheloniani“. 

Dalle locali mie informazioni 
poi, risulterebbe anche la rarità 
della specie in discorso, poichè: 
fra tutti i marinai nostri, capi- 
tani, vecchi e giovani, di piro- 
scafi, nonchè di bastimenti a vela, 
non ho trovato un solo che mi 
disse di aver veduto un esem- 
plare di testuggine marina simile 
a questo ora catturato; mentre 
tutti attestavano poi di averne 
vedute e prese delle altre, e pa- 
recchie, (Chelone, Thalassochelys) 


lassochelys), a ni po što ove ve- 
ličine. 


De Lafont, opisujući morsku 
žabu ove vrsti, uhvaćenu na ulazu 
Loire god. 1729. tvrdi, da kada 


bješe ubivena, strašno zakriča. Ovaj | 


fakt cijenio se je nevjerojatan, ne 
dostatno osvjedočen. (Dizion. Scien. 
Nat. Firenze 1854.) Brehm dotak- 
nuje o glasu ove životinje te veli, 
da uapšena muklim glasom kakad 
riče, i takoder kada je željeznim 
kukom ili čim prihvatiš (Vita e. 
cost. degli animali). Cornalia i on 
zboreći o Keloniam kaže, da po 
onome što se cijeni, njeki po- 
sebni glas imaju. Nalazim pak da, 
pošto ovim životinjama fali la- 
rinđa, bez glasa su, ali samo uz- 
lisu (Duž. se. nato Lt d.): 


Pošto mi nije poznato više vrh 
ovoga predmeta, reći ću, da ulov- 
ljenje naše Sphargis potvrđuje ovo 
gori rečena o njekome, ako ne 
baš pravome glasu ove vrste i 
svjedoči, da ona njeki glas, iliti 
recimo zvuk kod uzdaha ima, 
jer cijenjeni pukovnik dr. Frank, 
vojnički lječnik u Budvi, reče mi 
da kroz sve one dane, što stojaše 


125 


nei loro viaggi in tutti i mari; 
ma che tutte erano a scorza dura 
(come eglino si espressero) e per 
nulla della grandezza di quello che 
avevano presente. 

De Lafont descrivendo una te- 
stuggine di questa specie presa 
all’ imboccatura della Loira l’anno 
1729, assicura che fece sentire dei 
terribili urli allorchè venne uccisa 
(Diz. scienze nat. Firenze 1834). 
Questo fatto si considerò lungi 
dall’ essere verosimile e bastante- 
mente provato (Op. cit.). Brehm 
accenna alla voce di questi ani- 
mali dicendo che quando la Sfar- 
gide si tiene prigione, ovvero 
quando si prende col rampone 
essa fa udire un rauco gridio. 
(Vita e cost. degli animali) Uor- 
nalia poi, parlando delle chelonie 
in generale, nota che, secondo 
quello che si crede, esse produ- 
cono dei suoni particolari. (La 
nat. rapp. e desc.). Trovo anche 
che, mancando questi animali di 
laringe, non possono avere una 
voce, ma emettono invece dei 
sospiri. (Diz. sc. nat. ecc.). 

Non essendomi a cognizione 
altro in argomento, dirò, chè la 
cattura di questa nostra testug- 
gine, viene a confermare che infatti 
la Sphargis ha, in forma di sospiro, 
una specie di voce, se anche non 
vera; ovvero emette un forte suono 
particolare durante quell’ atto, 
poichè, 1’ egregio capitano dr. 
Frank, medico militare a Budua, 


126 


želva u budovskoj luci, ona bi 
gotovo svaki čas, danom i noći, 
vrh vode izišla, i tu odahnuvši, 
kao žalosnim, ali jakim uzdahom, 
da bi kao vo zamukala, tako da 
bi se čulo do njekoliko daljine i 
izvan grada. 


Meso vrste ,Sphargis“, po na- 
ravosloveima nezdravo je, ili barem 
nevaljalo, te radi toga ne dopustih, 
da ga okuse ljudi, koji su me po- 
magali u radnji da je spravim, prem 
da oni, vidjevši one lijepe hvje- 
lice mesa, bijahu željni, da ih peku. 


Mogao sam od izvađenog droba 
i od ostalih komada kušati, da 
vadim ulje, ali da to sve učinim, nije 
mi bilo vremena; uz to, one dane 
bijaše toplina koja, ujedno s rđa- 
vim južnim vremenom, prouzro- 
kova u izvađenom mesu početak 
kvarenja tako, da se nađoh usi- 
lovan narediti, da se sve to u 
more baci. Međutim, malo bih 
ulja bio i dobio od bačenog 
droba i komada mesa, pošto u 
Zelve oklop gornji i donji, da 
rečem, bijaše samo prilično pun 
ulja, tako da, gdje presjekose 
dolnji rečeni oklop, da ga odijele 
od gornjega i od trupa na pri- 


ebbe a comunicarmi che, mentre 
la testuggine era ancorata nel 
porto di detta città, essa, ad in- 
tervalli, di giorno e di notte, ve- 
niva alla superficie dell’acqua 
per respirare, ed allora emetteva, 
a somiglianza di muggito di toro, 
una specie di sospiro, gemito o 
lamento, che si udiva anche fuori 
della città a considerevole di- 
stanza. 


La carne della ,Shargis co- 
macea“, si ritiene dai natura- 
listi per malsana, od almeno cattiva 
a mangiarsi, e per questa ragione 
io non permisi di assaggiarne agli 
uomini che mi ajutarono nel la- 
voro della preparazione dell’ esem- 
plare, sebbene essi, vedendo quelle 
belle fette di carne, avessero gran 
voglia di arrostirle. * 

Avrei potuto forse, dalle inte- 
riora e dalla carne asportata, ca- 
vare dell'olio, ma, per fare ciò, 
mi mancò il tempo necessario; 
d'altronde, le giornate erano ancora 
calde; ed il tempo cattivo ed umi- 
do avendo contribuito ad accelerare 
in tutta quella roba un principio 
di putrefazione mi convenne il 
tutto far gettare in mare. Del 
resto, ritengo, che una piccolissima 
quantità d’olio si sarebbe potuta 
cavare da tutto quello che sì as- 
porto dalla testuggine. Il clipeo 
ed il piastrone sono quelle parti 
che (in questa specie) ne avreb- 
bero somministrato una relativa- 


sječkima jednog i drugog brizgalo 
je živo ulje. 


Primjerak o kome se bavimo 
jest jedan golemi muški eksemplar 
spomenute vrste, a po svim ka- 
rakterima može se suditi, da je 
prilično star. 

On mjeri od početka glave do 
svršetka repa 2 metra i 14 cen- 
timetara; težina njegova, premda 
se ne mogaše izmjeriti za stalno 
po vjestacima, ima biti dopirala 
od prilike do 900 kler. ; dakle, po 
strukovnjacima, možda najveća ve- 
ličina, koju ova vrsta dopire. 


Gornji oklop (klipej), naime, 
kao srce elegantnog oblika svršuje 
se šiljkasto nazad lijepo izvedenim 
malo tupastim šiljkom, a iznosi, 
izmedju ovisnica, u duljini 1 m. 
62 cm. Najveća mu je širina po 
prednjim udima životinje i tu mjeri 
92 em. Srednja mu širina, odgo- 
varajuća izmedju uda biva 82 em. 
I ove obe mjere po ovisnicam su. 
Sedam karena (hrptenica), longi- 
tudinalno trajuci, dijele klipe- 
jovu izbočitu površinu u šest 
hvjelica i dva krajna pobočna, 
ne vele široka pasa, te se sa- 
staju u zadnjoj strani, u šiljku 
štita. 


127 


mente non piccola quantità, poiche 
sulle sezioni fatte fra le dette parti, 
onde staccare il piastrone dal corpo 
dell’ animale, si vedeva che il 
grasso spruzzava fuori in copia 
rilevante. 

L'individuo del quale ci oceu- 
piamo è un imponente esemplare 
maschio ed i suoi caratteri lo fa- 
rebbero ritenere come abbastanza 
vecchio. 

Misura dall’ estremità della 
testa fino all’ apice della coda 2 
metri e 14 centimetri. — Il suo 
peso, sebbene l’animale non potè 
essere misurato, al dire dei pra- 
tici, poteva venir calcolato circa 
500 klg.; quindi, forse, secondo 
gli Erpetologi, la massima gran- 
dezza alla quale può giungere 
questa Chelonia. 

Il Clipeo, di forma cuoriforme 
elegantissima, allungata posterior- 
mente a punta slanciata, coll’ apice 
un po ottuso, misura di lunghezza, 
fra le perpendicolari 1 m. 62 cm. 
La sua larghezza massima, cor- 
rispondente alle membra anteriori 
è di 92 cm. nel mentre quella 
media, presa fra le membra an- 
teriori e posteriori, dà 82 em. 
Anche queste ultime dimensioni 
prese fra le perpendicolari. Il 
detto scudo è percorso longitudi- 
nalmente da sette carene che ven- 
gono a dividere la sua superficie 
convessa in sei spazi e due fascie 
marginali ai lati (fra le membra 


128 


Ovdje mi je da rečem, da njeki 
naravoslovci broje u ovoj vrsti pet 
karena (hrptenica) preko štita, a 
njeki drugi računaju ih sedam. Ja 


mislim, da to dolazi samo uslijed. 


mjesta, na kome su hrptenice bro- 
jene, pošto u zadnjem predjelu 
oklopa, povrh zadnjih uda, treća 
karena sačinja kraj štita, dočim 
na pobočkama, između prednjih 1 


zadnjih uda, od rečene treće ka- | 


rene do klipejova krajnog ruba 
traje jošte kao jedan recimo pas 
0.05 em. srednje širine i kog svr- 
šetna crta biva iregularno osko- 
čena. — Ja sam s onima, što ih 
broje 7. 


Između karena ističe se glede 
visine srednja, osilna karena, 
koja na zadnjoj trećini štita 
izdiže se vrh površine ovoga do 
75 mm. Ostale karene mnogo su 
manje oskočene, a relativna visina 


ovih smanjiva se, koli se one veće 
udaljuju od spomenute glavne 
karene. 


Ove posljednje vrhunačeva crta 
nije regularnog smjera niz čitavu 
svoju duljinu, dapače snižuje za 
jedan centimetar u prvoj četvrtini 
duljine, te na novo se uzdiže i 
zavinjuje u svome svršetku više 


‘anteriori e posteriori), per con- 


vrata Zivotinje. Takoder odnosno | 


regolarmente. 


giungersi nell’ estremità posteriore 
poi e formarne la punta. 

Deggio qui osservare che al- 
cuni Erpetologi contano sul clipeo 
della. , Sphargis* bed 
carene logitudinali. Io sarei d’ av- 
viso che tale differenza derivi non 
d'altro se non dalla posizione ove 
le medesime si presero a contare, 
essendocchè, nella regione del detto 
scudo chè sovrasta alle membra 
posteriori, la terza carena forma 
il margine dello stesso, laddove, 
lateralmente, cioè fra le membra 
anteriori e posteriori, quella non 
è al margine del clipeo ma, fra 
di essa e questo, corre uno spazio 
stretto colla media larghezza di 
5 em., e che io chiamerò fascia 
marginale, terminata ai lembi ir- 
Io sarei per 
quelli che ne contano 7. 

Fra le carene, svilupatissima 
è quella mediana, assile; le altre 
lo sono molto di meno, diminu- 
endo in rilievo, quanto più distano 
da questa principale, che si sol- 
leva in media, (sul terzo posteriore) 
75 mm. sulla superficie dello 


scudo. 


Le cresta della sopradetta ca- 
rena non segue, nella sua curva- 
tura, un andamento regolare ma 
s’infossa per un centimetro verso 
il quarto anteriore di sua lunghezza, 
per risalire ed incurvarsi, colla sua 
estremità, sul collo dell’animale; 


ovoj kareni i njezinome vrhuncu 
ulupljuje se i površina štita između 
dojdućih dviju prvih hrptenica, 
kojih crta biva svinuta. 


Na prednjoj strani štita, sa 
svojim odebljanim svršetkim, tri 
od rečenih karena, t. j. osilna i 
sa strana joj dvije prve odgova- 
raju glavi i vratu Zivotinje, jedna 
sa jedne strane a druga sa druge 
(t. j. druge karene), gotovo na 
srijedu prednjih uda; a napokon 
sa strana ovih, odgovorit će treće 
karene i krajni rub gornjeg oklopa. 

Prednji svršetni rub spome- 
nutog oklopa ograničuje se sa tri 
luka nazad uvinuta : jedan, srednji 
(tri hrptenice) vrh vrata je živo- 
tinje; druga dva vrh prednjih uda, 
jedan s lijeve, drugi s desne 
strane. Zauzimlje svaki od ovih 
posljednjih lukova dvije karene i 
štitov pobočni kraj. 

Hrptenice, u zadnjoj klipejovoj 
strani, smijeraju svršetnome kutu 
šiljka i tu, kao nazad rekosmo, 
sastaju se. Ovaj šiljak stoji slo- 
bodan vrh repa, s donjom plo- 
hom na svod uvinutom za 18 em. 
duljine. Rub zadnjeg predjela štita 
slabim se lukom podiže povrh 
zadnjih uda želve iznoseći gotovo 
13 mm. debljine, koje debljine 
pako površje, znatno raširujući se 
i okomito postajući, između pred- 
njih i stražnih uda tvara onaj 
pobočni štitov pas, o kome prije 


129 


ed una corrispondente depressione 
si nota pure negli spazi laterali 
compresi fra la stessa carena as- 
sile e le susseguenti due prime 
carene delle qualli la linea; in 
questa posizione, pure rientra. 

Anteriormente, colle estremità 
ingrossate, tre delle dette carene, 
cioè l’assile e le due prime carene 
laterali, corrispondono alla testa 
ed al collo dell’animale; le seconde 
una per parte, alle spalle (quasi 
sulla metà) del medesimo e, la- 
teralmente alle membra anteriori, 
le terze carene ed il bordo mar- 
ginale del clipeo. 

Il lembo anteriore dello scudo 
s'informa con tre archi rientranti. 
Il medio (tre carene), sovrasta al 
collo dell’ animale, gli altri due, 
uno a destra, l’altro a sinistra, 
sulle membra anteriori di questo; 
comprendendo ogni arco di questi 
ultimi due carene ed il margine 
laterale dello scudo anzidetto. 

Nella parte posteriore del cli- 
peo le carene convergono verso 
l'estrema punta e, come già si 
disse, qui si congiungono. Questa 
poi si protende libera affatto, colla 
superficie inferiore incavata ad 
arco per 18 cm. sopra la coda. 
I margini laterali dello scudo si 
sollevano, in questa regione, con 
lieve arco sopra le membra po- 
steriori, presentando uno spessore 
di 12mm che, fattosi di super- 
ficie molto più larga, e quasi per- 
pendicolare fra le eda del- 


150 


bijaše govora i kog krajni brid, 
odskočen i nepravilno hrapav, 
znatno se izbaca na površinu do- 
njeg oklopa životinje. 


Klipejov umot sastavljen je kao 
iz njeke debele kože tvrdog po- 
vršja, sitno gdje gdje hrapava, 
naime kao kora, a njegovo slabo i 
relativno, rudimentalno okošćenje 
(ako se može reći da je kožno) 
prikazuje se, u koliko se dade 
doprijeti, nepravilno tamo amo, 
njegdje možda više a njegdje manje 
razvito. Najveći razvitak tog oko- 
šćenja bio bi po prilici u kraj- 
nim pobočnim stranama štita, iz- 
među prednjih i zadnjih uda, te 
u prednjemu i zadnjemu predjelu 
istoga a rek bi pak, da se raz- 
prostranjuje po čitavu, iliti, iregu- 
larno po njekome dijelu prostora 
omeđašenih trećim i drugim hrp- 
tenicama (brojim sveđ treće one 
hrptnice, koje su na pobočkama 
štita, pri krajnim rubima, jedna 
s desne, druga s lijeve strane); 
kao se i razastire može biti, sveđer 
nepravilno, u ostalim prostorima 
hvjelica, između ostalih karenah. 

Izuzevši krajno poboéno oko- 
šćenje štita, koje je, kako se i 
gori reče, i u koliko se čini dobro 
razvito, ostalo ovog sustava pri- 
kazuje se u njekome posebnome 
obliku naime, kao njeka vrsta 
mozaika sastavljena iz nepravilnih 


l’animale, forma la fascia margi- 
nale del clipeo, della quale si fece 
cenno addietro, e della quale poi 
lo spigolo inferiore irregolarmente 
dentellato ha un notevole sporto 
sul sottostante piastrone dell’ ani- 
male. 

L’ involucro del elipeo è una 
specie di grosso cuojo a super- 
ficie dura, coriacea ; nella massima 
parte granulosa, simile ad una 
crosta, e la sua debole e relati- 
vamente rudimentale ossificazione 
(dermica?) per quanto fù dato di 
poter rilevare, sarebbe, parziale 
ed irregolarmente estesa. Questa 
ha, come sembra, il massimo re- 
lativo suo sviluppo ai margini 
laterali dello scudo, come pure, 
forse in minor grado, nella parte 
anteriore e posteriore del mede- 
simo ed occupa una parte, od 
anche, potrebbe darsi, quasi tutto 
lo spazio compreso fra le terze e 
le seconde carene (conto sempre 
per prime carene quelle che, una 
per parte, succedono alla carena 
principale), come anche si distende, 
forse quà e là, negli spazì com- 
presi fra le susseguenti carene. 


Astrazione fatta dell’ ossifica- 
zione dei margini del clipeo che 
ha I apparenza di essere più 
completa ed unita, il rimanente di 
questa, negli spazì fra le carene, 
si manifesta come in forma di 
una specie di mosaico composto 


krivocrtnih iliti poligonalnih plo- 
čica, razne, ali mislim malene 
debljine, izbrazgana površja na 
zrakove. Obsezi pak rečenih plo- 
čica također na iregularne kao 
zrakove urezani su, kao po prilici 
suture lubanje u više razvitih ži- 
votinja, spajaju jedan komad, te 
vrste mozaika, s drugim. Sveza 
između ovih pločica gdje gdje je 
slaba, a to, po mome mnijenju, 
prouzrokuje njeke brazde, što se 
viđaju tamo amo po prednjoj i 
zadnjoj strani klipeja, nepravilnog 
smjera a prilično ulomljene, oso 
bito pako kod prije spomenutih 
ulupaka štita, u hvjelicama omeda- 
šenim prvim hrplenicama i onom 
osilnom. Rečene pločice, kojih naj- 
veće mjere od prilike 18 cm. pro- 
mjera, u opće rek bi da bivaju 
tanje, manje veličine i slabije spo- 
jene, koli se veće udaljuju do- 
tičnih karena i koli se veće pri- 
miču k srednjem predjelu štita da 
pak možda iščeznu u gore spo- 
menutoj štitovoj koži, kojoj površje 
u opće prikažuje, kako se čini, 
formu ukošćenja o kome ovdje 
je govora ! 


1 Ovo što gori rekoh glede Kli- 
pejovog okošćenja, bijaše od mene 


131 


di pezzi o piastrelle di figura po- 
ligonale, ovvero curvilinea irre- 
golare, di diverso ritengo spessore, 
ma forse piccolo per la maggior 
parte. Queste piastrelle, colla su- 
perficie solcata a strie partenti da 
un centro, sono a lembi frasta- 
gliati in forma di raggi i quali, 
intrecciandosi gli uni cogli altri, 
a modo delle suture del cranio negli 
animali superiori, servono ad unire 
i detti pezzi tra di loro. L'unione 
delle dette piastrelle non è solida, 
ma anzi imperfetta, almeno in 
alcuni punti, ed a ciò si debbono 
attribuire credo parecchi solchi che 
si osservano sulla parte anteriore 
dello scudo e dei quali, l’ infossat- 
tura, a linea spezzata ed irregolare, 
è rilevante specialmente in vici- 
nanza delle accennate depressioni 
del clipeo, fra le prime carene e 
quella assile. Queste piastrelle poi, 
delle quali le massime misurano 
circa 18 cm. in diametro, vanno ge- 
neralmente, a quello che pare, dimi- 
nuendo di grandezza facendosi più 
deboli quanto più sì allontanano 
dalle rispettive carene e quanto 
maggiormente si avvicinano alla 
parte centrale dello scudo, per ter- 
minare, forse, in questa regione e 
perdersi quà e là nella suaccennata 
specie di pelle, la quale, sulla sua 
superficie, si direbbbe che, in ge- 
nerale, ripeta la forma dell’ ossi- 
ficazione anzidetta 1. 


1 Ho esteso la sopra riferita de- 


scrizione in base a quanto ho potuto 
* 


132 


Štitova koža sastavljena je u 
opće u svojoj debljini iz vlakna- 
stog krstavog teksuta, a čitavo je 
pokrivena tankom roZastom tje- 
nicom (epidermidom) posve glad- 
kom, koja se veoma lako odljep- 
ljuje sa dotične kože; tako da, 
katkad (kada životinja bijaše u 
prepariranju), dosta je bilo da 
samo prstom kožicu i dotakneš. 
— Pod epidermidom koža je, kao 
što seje gore reklo, hrapava, to jest, 
na male puhvice, te na te u njekim 
mjestima , tjenica oblik hrapavi 
hvata, dočim na drugim otegnuta 
je ravna i gladka. 

Unutrnja površina klipeja sa- 
stavlja se, dakako, iz iste debele 
kože, koje vlaknasti, konektivni 
teksut čudnovato spleten, čvrsto 
svezuje i spaja različite kosti nje- 
govog kostura (kraliješ i rebra). 


Hrptenice oskočenih Skljanaka 
okošćene su, a koža se s njima 
spaja te pokriva svojom tjeni- 
com gotovo čitavu duljinu između 
škljanka 1 škljanka. Ovih pako 
vrsi, u većemu broju, goli su i 
očevidno izglodani. — Spomenute 
karene, kao možda kraliješ i rebra, 


sastavljeno, u koliko se mogoh naslo- 
niti, koli na vanjsku ikspeciju klipeja, 
toli uslijed ureza, izvedenih malim dli- 
jecem tamo amo u klipejevoj povr- 
šini. Da se dobije tačan pojam rečenog 
okošćenja , trebalo bi, da se oguli 
dobar dio umotka toga štita. 


Questa pelle o cuojo che involge 
il clipeo, si compone, nel suo spes- 
sore in generale, di un tessuto fib- 
broso cartilagineo, rivestito di una 
sottilissima pellicola, (epidermide) 
di sostanza cornea, liscia, lucente, 
di molto debole aderenza al sot- 
tostante derma, talchè, ad animale 
fresco, si distaccava anche in certi 
punti della pelle sopradetta colla 
sola pressione delle dita. Questa 
pelle poi è, come si ebbe a dire, a 
superficie granulosa nella massima 
parte e, su tale granulazione, in più 
luoghi l’ epidermide s’informa; in 
altri poi invece è tesa e liscia. 

L’ interno del clipeo é costi- 
tuito dalla medesima pelle, della 
quale, il tessuto fibbroso, connet- 
tivo, meravigliosamenteintrecciato, 
lega saldamente le varie ossa che 
fanno parte del suo scheletro (ver- 
tebre e costole). 

Le carene pure ossificate, sono 
a nodi rilevati e la cute si unisce 
ad esse, coprendone in piu parti, 
coll’ epidermide, gli spazi inter- 
posti tra uno nodo e l’ altro; dei 
quali nodi poi, l’ estremità sono, 
per la massima parte, denudate 
ed evidentemente logore. — Quanto 


rilevare in seguito ad ispezione esterna 
del clipeo, nonchè praticando sotto lo 


| strato superiore della pelle del medesi- 


mo delle incisioni, qua ela, con un piccol 
scalpello. — Per avere una nozione com- 
pleta di questo sistema di ossificazione 
sarebbe statto necessario di asportare 
buona parte dell’ involucro del clipeo. 


153 


u koliko mi se čini, spajaju se sa le carene tanto le costole, sarebbe 


klipejovim — kožnim okoScenjem, 


mozaikova oblika, o kome nazad 


rekoh, i koji odnosno na tim mje- 


stima razvitiji je. — U koliko se, 


tiče pobočnog štitovog ruba, sveza 


tog okošćenja i rebara, rek bi da, 


je očita. 


Opća klipejova boja crnomo- 
dručasta je, ali pred krajnim po- 
bočkama odsijeva mrkastom bojom, 
dočim pako krajni pasovi rečenog 
na pjege su mrko žutkaste i žut- 
kasto-bijele, tako da ovi izgle- 


daju kao sastavljene od kosti Zel- 
» tartaruga“. | 
Glava životinje, od početka | 


vine vrste, nazvate 


nosa do mjesta, gdje se s vratom. 
spaja, iznosi 0.51 m.; njezina: 


srednja širina medju ovisnicama je 
0.245 m., dočim ošešarina glave, 
po otvoru krajnom vilica pruža 
0.80 m. razvitka. — Očni prednji 


zub udaljen je od svršetka nosa. 
0.07 m. Očnice promjer biva 0.075 


met., a otvor trepavice, produ- 
goga pakruga, malo nazad po- 
ložen je. Gubice procijep, mjeren 
od zgloba dolnje vilice do prednjeg 
joj kraja, ima 0.19 m. duljine. 


Gornja i donja čeljust, kao u 
svih chelonijana, bez zuba je, a | 


mjesto njih obuva čeljusti njeka 
rožna kožica, kao kutija, slična 
onoj ptičijeg kljuna. Ovaj umotak 
nipošto se ne spaja s kosti koju 
pokriva, dapače lako se odljepljuje 


| 
| 


da supporre, che si saldino, nelle 
parti ossificate del clipeo, colla 
specie di mosaico, del quale si 
fece parola, fattosi in corrispon- 
denza di queste più solido. — 
Riguardo ai margini laterali dello 
scudo, tale unione sembrerebbe 
evidente. 

Il colorito del clipeo è un nero- 
blu profondo, il quale, verso i 
margini laterali dello stesso, prende 
dei riflessi brunicci; facendosi poi, 
le fascie marginali, a macchie 
fulve e giallo-fulve chiare da pa- 
reggiare, nella macchiatura, la sca- 
glia tartaruga. 

La testa dell’ animale, dal- 
l’estremità del naso all’ appiccatura 
del collo, misura 0:51 m. La sua 
larghezza, a metà cranio, fra le 
perpendicolari, è di 0.245 m. 
nel mentre che la circonferenza, 
presa all’ articolazione della man- 
dibola, ne ha 0.80 m. di svi- 
luppo. — L’ orbita dell’ occhio 
dista dall’ estremitä del muso 
0.07 m. ed il suo diametro è di 
0.075 m. L’ apertura poi delle 
palpebre che rivestono |’ orbita è 
ad ovale allungata, coll’asse mag- 
giore un pò inclinato all’ indietro. 

Lo squarcio della bocca, dal- 
l'articolazione all’ estremità ante- 


‘riore del ramo della mandibola e 


di 0.19 m. abbondanti. 

La macsella nonchè la man- 
dibola, prive di denti, come nei 
cheloniani in generale, sono in- 


154 


sačinjavši paka, sa svojim rubom, 
na obje čeljusti, kao naime po 
dva oštra noža (lamine), koja, u 
gornjoj rečenih čeljusti, znatno 
urezujuć se s sprijeda tvaraju dva 
duga (0.04 m.) trokutasta, recimo 
zuba, s kosnim nukleom unutra ; 
posve naoštrena i kao igla šiljasta. 


Ova dva zuba ne priljubljuju 
među sobom, nego ih trokutasti 
otvor za čitavu svoju duljinu dijeli. 
U taj otvor, stisnuvši životinja 
čeljusti, uljest će čvrsti i vrlo 
izbačeni kljun dolnje čeljusti, do- 
čim ona dva zuba gornje namje- 
stit će se u dvije brazde, urezane 
sa strana rečenog kljuna, koji pako 
biva srednji, prednji, dio lamina, 
kojim, kako gori već rekoh, nao- 
ružana je, kao gornja, ova potonja 
čeljust. 


Povrh glave opazit je s desne 
strane znatno ulomljenje tjeme- 
nice i nosne kosti. To ulomljenje 
počevši gotovo vrh nozdrva pro- 
duljuje se 0.14 m. nazad, prouz- 
rokujući pukotinu oénice pri zad- 
njem rubu, a iznoseći ulupak 0.007 
m. dubine. 


cluse in una ranfoteca cornea, si- 
mile a quella del becco degli uc- 
celli. Questa si distacca facilmente 
dall’ osso che ricopre e forma coi 
suoi margini taglienti, da ambe 
le parti delle mascelle sopradette, 
una specie di lamina che, nella 
superiore, smarginandosi anterior- 
mente, viene a formare come un 
coltello per parte, come pure, due 
specie di lunghi denti (0.04 m.) 
triangolari, a nucleo osseo, ta- 
glienti ai lati ed a punta acutis- 
sima. 

Questi due denti sul davanti 
della mascella, lasciano tra di loro 
un vano triangolare, nel quale, a 
bocca chiusa dell’ animale, viene 
ad inserirsi una specie di becco, 
ben sporgente e solido, della man- 
dibola, nel mentre che, i detti due 
denti della mascella, entrano in 
due scanalature incavate lateral- 
mente al becco stesso. Questo 
becco poi è la parte centrale, mas- 
siccia, delle due lamine che ar- 
mano lateralmente, come si disse, 
la mandibola, al paro della ma- 
scella. | 

Superiormenteal cranio, e dalla 
parte destra, č da notarsi una ri- 
levante frattura dell’ osso frontale 
e nasale, che si estende, avendo 
principio quasi sopra le narici, 
per 0.14 m. all’ indietro, cagio- 
nando la spezzattura dell’ orbita 
verso il margine posteriore ed 
avendo 0.007 m. di massimo in- 
fossamento. 


To ulomljenje glave za stalno 
je od nemalo doba; urađeno 
možda od vesla, bata, ili šta 
slična, i neobičnom snagom, ko 
znade od koga, mnogo godina 
nazad. 

Posve debeo je vrat životinje 
tako, da mu srednja ošešarina 
pruža, od prilike 0.85 m. raz- 
vitka. 

Prednja su uda, s prstima ko- 
žom pokrivenim, kao da su naime 
obuveni oni pliskavičiji, okomito 
postavljena klipejovoj osi, od kraja 
ovog štita do svršetka mjere: 
desna 0.35—87 m., lijeva nješto 
manje, a najveća im širina biva: 
desne 0.34—35 metra , lijeve 
0.52—33 metra. 


Zadnja su uda mnogo kraća, 
posto od ruba štita do kraja 
ne premašuju 0.54 met. duljine. 
Mjerene po širini iznose 28 do 
29 sem. 

Debeo 1 cunjkast je rep želve, 
a nadmašuje 0.06 m. duljinu šti- 
tovog zadnjeg šiljka, te gornjom 
srednjom crtom odskače joj kao 
njeki na lukove urezani huhor. 

Između zadnjih uda i repa 
slijedi po sredini vodoravnim smje- 
rom svršteni rubkože pokrivajuće 
rečena uda; a ta debela koža, na 
lijevoj strani u dva mjesta pro- 
kopana je, dočim na desnoj, ma- 
njeg razvitka, biva čitava. 

Donji štit (piastrun) sastavljen 


135 


Tale frattura & certamente di 
vecchia data, ed io la suppongo 
prodotta da un poderoso colpo 
dato sulla testa dell’ animale con 
un remo, manovella od altro, chi 
sa da chi, molti anni addietro. 

Massiccio è il collo di questa 
chelonia, tanto che, la sua cir- 
conferenza media offre uno svi- 
luppo di 0:85 m. circa. 

Le membra anteriori, colle 
estremità (dita) ricoperte dall’ in- 
tegumento, come quelle dei del- 
fini, misurano, tese perpendicolar- 
mente all’ asse del clipeo, e dal 
margine del medesimo alle loro 
astremità 0.85—0.87 m.; essendo 
più corto il membro sinistro. La 
massima larghezza delle medesime 
sarebbe di: 0.53 m. pel destro 
e 031 m. pel sinistro. 

Molto piu corte di queste sono 
le membra posteriori, giacché, mi- 
surate dal clipeo, non arrivano 
che a 0.54 m. di lunghezza su 
0.28—0.29 m. di larghezza. 

Grossa è conica è la coda; 
sorpassa di 0.06 m. la punta po- 
steriore dello scudo dorsale ed ha 
superiormente, sulla linea mediana, 
una specie di cresta ondulata. 

Nell’ incavo fra le membra 
posteriori e la coda corre sul 
mezzo, orizzontalmente, la con- 
tinuazione della pelle che riveste 
le dette membra; e questa grossa 
e sviluppata appendice, dalla parte 
sinistra, è forata in due punti 

Il piastrone è, credo, di tes- 


156 

je po mome mnijenju kao klipej 
iz vlakna hrskave tkanine; on nije 
čvrst, nego gipkav, a znatne je 
pako debljine. Preko njega dulji- 
nom mu traju 6 škljankastih ka- 
rena, posve malo, a gdje gdje ni 
malo odskočenih tako, da bi se 
moglo reći, nizi škljanaka, a to 
osobito u prednjoj strani štita, 
gdje i škljanci isčeznuju u općoj 
površini istoga. Rečene hrpetnice 
rek bi da su čvršćeg teksuta neg 
onaj, što sačinja cijeli štit, a možda 
srijedom na mjestu su i okošćene, 
kako su okošćeni i dotični škljanci, 
koji, njegdje više, a njegdje manje, 
udaljuju se jedan od drugoga. — 
Srednje dvije karene posve se pri- 
bližuju jedna k drugoj tako, da 
one, udaljene jedna od druge, 
istom 0.03 met., bilježe srednju 
longitudinalnu crtu štita, a svr- 
šuju se pak sa dva velika škljanka 
u zadnjome svršetku spomenutog 
dolnjeg štita, koji se put repa 
produljuje!. 


"I ovo okošćenje karena donjeg 
štita, kao i ono klipejevo, ne mogoh 
da opredijelim spotpunom sigurnosti. 
Velikih ureza po štitu ne usudih se 
izvesti, jer bi štetovao eksemplar, ali 


uprav da kažem, bez maceriranja di- | 
tava klipeja i pjastruna bojim se bili | 


ikad dobio tačan pojam njihova oko- 
šćenja. 


\suto fibroso-cartilagineo, simile a 
quello che compone il clipeo ; non 
è solido ma flessibile ed ha un 
rilevante spessore (0.025 m. circa 
media grossezza). Lo percorro- 
no longitudinalmente sei nodose 
carene poco o nulla rilevate che 
si potrebbero anzi dire file di nodi, 
talchè, nella parte anteriore si 
confondono colla superficie del 
sopradetto scudo. Di queste, di- 
remo carene, le due medie sono 
molto vicine, distando appena una 
dall’ altra 0.05 m. circa e termi- 
nando con due grossi nodi nella 
punta posteriore del piastrone che 
si avvanza verso la coda; esse 
segnano così la linea mediana 
dello scudo in discorso. I nodi 
delle carene, più o meno rilevati 
e più o meno vicini gli uni agli 
altri, sono ossificati, come pure 
potrebbe essere ossificato, forse, 
il mezzo delle medesime carene 
compreso fra i nodi stessi e spe- 
cialmente fra quelli che meno di- 
stano l’ uno dall’ altro. In ogni 
caso le carene sono composte di 
tessuto più solido del resto del 
piastrone. 1 


! Anche qui I ossificazione delle ca- 
rene del piastrone non potei rilevare, 
al pari di quella del clipeo con piena 
sicurezza. Grandi incisioni non mi per- 
misi di fare per non danneggiare 
l'esemplare, ritengo anziche senza ma- 
cerare adirittura ambi gli scudi, laloro 
| parziale effetiva ossifisazione sarebbe 
impossibile, a mio vedere, di deter- 
| minare. 


Krajni rub ovog štita sprijeda 
i straga okrivljuje se lukom unutra 
uvinutim, prema udima prednjim 
i zadnjim, te produljivši se put 
vrata i repa, sačinja zaobljeni 
prednji i zadnji vrh štita (ovi po- 
sljednji gotovo je šiljkast), koji se 
pridružuje pak koži sprednjih i 
stražnjih predjela životinje (vrata 
i repa). Napokon pobočni kraj iz- 
među uda spaja se klipejem. — 
Štit, o kome je govor, mjeri po 
srednjoj crti 1.26 m. duljine, naj- 
veća mu je širina po prednjim 


udima (0.86 m.), a po zadnjim | 


(0.66 m.). 1 


Potpuno, strašno razvita su 
uda životinje, a osobito pak ona 
prednja, koja skupa sa debelim 
vratom čine ti na prvom vidu da 
pomisliš, da ova vrsta morske 
želve mora biti nadarena neobič- 
nom snagom. A to mnijenje po- 
tvrđuje pak i golemi nutarnji 
kostur spomenutih prednjih uda ; 
ako pak onaj zadnjih relativno je 
slabiji, sveđer biva, da skupa sa 
jakim pelvinim kostima postaju i 
ovi znatne debljine; izuzevši pr- 
sne mnogo dugačke škljanke, koji 
u obima udima želve relativno su 
možda odviše tanašna. 


Koža, recimo prava, to jest 
ona, kojom su pokrivene prednje 
i zadnje strane životinje, debela 


1 Medju ovisnicama. 


| 


157 


I margini anteriori e poste- 
riori del piastrone si incavano in 
corrispondenza delle relative mem- 
bra, ed avanzandosi poscia, in 
avanti ed all’ indietro, arrotondati 
(nella parte posteriore quasi a 
punta) si congiungono alla pelle 
della regione del collo e della coda 
nel mentre poi i suoi margini la- 
terali si uniscono al clipeo. Il pia- 
strone medesimo misura, sulla li- 
nea mediana 1.26 m. e la sua lar- 
gezza massima anteriore è di 0.86 
m.; quella posteriore di 0.66 m. ! 


Le membra dell’ animale sono 
sviluppatissime, e specialmente 
quelle anteriori, che, unite al grosso 
collo, fanno a prima vista com- 
prendere dover essere, questa spe- 
cie di testuggine marina, dotata 
di una forza sorprendente. Ciò si 
rileva anche dallo scheletro in- 
terno di dette membra, straordi- 
nariamente sviluppato ; e se quello 
delle membra posteriori è relati- 
vamente più debole, pure, in 
unione alle grandi ossa pelviche, 
è anche questo rimarchevolmente 
massiccio; astrazione però fatta 
delle allungatissime falangi delle 
dita, che in ambe le estremità sono 
proporzionalmente piuttosto esili. 


La pelle propriamente detta, 
cioè 1 integumento che riveste le 
parti anteriori e posteriori della 


1 Fra le perpendicolari. 


138 


je, osobito na njekim mjestima 
(na vratu, repu, itd.). Tvar, od koje 
je sastavljena, rek bi da je slična 
onoj klipeja i donjeg štita, možda 


u malu razlikovana. Ona s oklo- | 


pom sačinja jedan čitav nepre- 
kidan plašt, što se osobito dade 
vidjeti u unutrnjim stranama, a 
spolja pak kod trbušnoga pre- 
djela Zelve; gdjekada kad se šćaše 
otparati donji štit, trebaše da 
preparator prstom pipajuci traži 
krajeve spomenute česti. Tanašna 


pak kožica (epidermida), kojom. 


je pokrivena rečena koža, i koja 


je slična onoj gornjeg štita, raz- 


prostranjujuć se po čitavoj donjoj 


se ovo površje prikaže posve je- 
dino i gladko. 


Rečena tjenica ističe se, kao 


testuggine, è grossa, massime in 
alcuni luoghi (collo, coda ecc.); 
pare di sostanza analoga a quella 
del clipeo e piastrone (forse leg- 
germente modificata ?). Essa col 
guscio forma un tutto continuato, 
visibile specialmente nell’ in- 
terno; ed esternamente, nella re- 
gione ventrale dell’ animale ove, 
quando si volle operare il distacco 
del piastrone, i margini di questo, 
non poterono essere rilevati che 
colla pressione delle dita. — La 
sottilissima epidermide poi che ri- 
copre la detta pelle, e che è una 
pellicola di materia cornea, e si- 


mile a quella della quale è rive- 
trbušnoj strani Zelve, pomaže, da | 


stito superficialmente il clipeo, 
protendendosi dapertutto serve 
viemmeglio per rendere la parte 


inferiore dell’ animale pienamente 


naime ona klipeja, glede svoje. 


delikatne naravi, radi česa u stoprv 
od malo doba mrtvoj životinji 
posve se je lako odlupljivala od 
kože, a osobito pak na onim 


mjestima, gdje bješe radi svezanja 


konopom iliti kroz rvanje želve 
tijelo možda natučeno. To odlijep- 


ljenje tjenice nada sve se očituje: 


kroz radnju prepariranja, tako da 
dosta bijaše da je čim gdjegod i 
dotakneš, e da se ona odmah od- 
lupi; slučaj, koji silovaše, da se 
radi neobičnom pomnjom, oso- 
bito kada bijase radnja o udima 
prednjim i zadnjim. 


i uniforme. 


L’ epidermide in discorso, ri- 
marchevole pel suo carattere de- 


licato, nell’ individuo morto da 
poche ore, si distaccava, come 


quella del clipeo, con somma fa- 
cilità dal derma, e, nelle parti del 
corpo della testuggine che soffer- 
sero di più, per contusione od 
altro, nel’atto della cattura, nonchè 
nei luoghi stretti dalla corda, tale 
distacco, durante la preparazione 
dell’ animale, succedeva anche in 
seguito ad una anche leggiera 
pressione di un corpo qualunque 
sicchè, nel processo del lavoro, 
si dovettero avere infiniti riguardi 
per non danneggiare il pezzo, 


Na donjem štitu i na površju 
glave epidermida mnogo se čvr- 
šće uzdrži; a osobito pak na 
gornjoj strani ove potonje česti 
aderencija tjenice bila je sveder 
potpuna. Izuzamši šunku i nozdrve, 
gdje ta tjenica opet se odljepljuje 
kao s onih strana tijela, u kojima 
aderencija rečene kožice jest po- 
sve slaba. 

Koža, među prstim stisnuta, 
brizgaše njeku mast sličnu onoj, 
koju vidjesmo da kipi kroz sek- 
ciju donjeg štita. Osušena koža vi- 
djeti je kao da je rožnate naravi 
u čitavoj svojoj debljini; vidjeti je 
takodjer kao da jé sastavljena od 
tartarugove kosti i polu-pro- 
zirna je, tvrdoća pak biva joj 
kao rečene tvari tako, da eksemplar 
o kome velimo, kada bude pot- 
puno osušen sačinjat će po mome 
mnijenju kao čvrstu rožnatu masu, 
relativno gipku i sličnu spome- 
nutoj tvari iliti rogu. 

Boja prednjih i zadnjih uda 
glave i repa, u svome gornjem 
površju, duboko crna je sa mo- 
drastim osjevom; nalikuje kli- 
pejovoj boji, dočim donja strana 
želve biva bijela (na njekim mje- 
stima i žutkasto siva) sa crnim pje- 
gama, ali na iregularnoj granici 
prelaza jedne boje k drugoj, 


gdje god je crno što, rasipajuć, 


se, čini pjege po bijelu, a obratno 


pak, gdje gođ pjege ulaze u polje. 


crno; tako na primjer kod pobočnih 
strana vrata, podvoljka itd. polje 


139 


massime nel maneggio delle mem- 
bra anteriori e posteriori. 

Sul piastrone invece e sulla 
parte superiore della testa della 
testuggine l’epidermide fù sempre 
molto più aderente, e anzi spe- 
cialmente su questa seconda parte, 
la sua aderenza alle ossa del cranio, 
è quasi completa, astrazione però 
fatta del naso, narici ecc, ove il 
distacco della medesina è pari a 
quello delle parti del corpo ove 
la sua aderenza è minima. 

La pelle, pressa tra le dita, 
dava fuori una materia grassa 
(olio) pari a quella che venne os- 
servata operando il taglio del 
piastrone; essicata, la parte der- 
mica prende un aspetto corneo, 
semitrasparente, simile a quello 
dell’osso di tartaruga; la sua du- 
rezza poi e pari, o quasi pari, a 
questa sostanza per cui, lesem- 
plare in discorso, a completa es- 
sicazione dovrà formare, a mio 
credere, una massa solida, rela- 
tivamente flessibile e di consisten- 
za simile a quella dell’osso di tarta- 
ruga o corno. 

Il colorito della parte superi- 
riore delle membra, collo e coda, 
è di un nero-bluastro intenso, lu- 
cente, simile a quello della parte 
superiore del clipeo, mentre tutta 
la regione inferiore dell'animale, 
su fondo bianco (in alcuni luoghi 
bianco giallastro e fulvo) ha una 
macchiatura nera; però, sulla ir- 
regolare linea di passaggio da una 


140 


je crno oblustim bijelim i Zut- 
kasto-sivim pjegama posuto, sa 
posve oku ugodnim efektom. 


Glava je crna s bjelkastim i 
žutkastim pjegama na tjemenu, 
sličnijem onim, što kako se nazad 
reče, šaraju pobočni krajni pas 
gornjeg štita. 

Na donjome štitu, niz karene, 
vlada bjelkasta boja, dočim obratno 
između ovih, vlada crna tako, da 
spomenuta dolnja čest ispada kao 
bojadisana na iregularne pasove, 
nadmašujući u opće crna boja. 


U opće želvine boje ne ogra- 
ničuju se na samoj epidermidi, jer, 
gdje ova kožica bješe slučajno 
oguljena, nađu se iste pjege na 
koži opetovane, s malom iznim- 
kom na njekim mjestima, to jest, 
crno ondje će se pretvorit u 
tamno mrko-Zutkasto, a bijelo u 
bjelkasto-žuto. 


Gubica je unutra mesasto-bli- 
jede boje (u životinji od malo 
mrtvoj) sa početkom farindže mno- 
gobrojnim i veoma razvitim eunj- 


colorazione all’ altra, su alcune 
parti, il nero si divide e forma 
macchie sul bianco; e viceversa, 
in altre, è il bianco che entra 
macchiando il fondo nero, così 
per es. i lati del collo, la specie 
di gozzo sotto la mandibola ece., 
sul campo nero son chiazzati di 
bianco (ed anche di gialletto fulvo) 
con bellissimo effetto. 


La testa è nera colla fronte a 
macchie biancastre e fulve, simili 
a quelle che, come si disse ad- 
dietro, formano la macchiattura 
della fascia laterale del clipeo 


Sul piastrone, lungo le carene 
è dominante la tinta bianca; e, 
negli intervalli, la nera; sicchè, 
la generale colorazione di questa 
parte, risulta disposta come ad 
irregolari fascie, col predominio 
però del colore nero. 


La macchiatura della testug- 
gine in generale poi, non è pro- 
pria dell’ epidermide soltanto 
poichè, sotto di questa, nei luoghi 
ove la detta pellicola venne as- 
portata, si notò che la colorazione 
si ripeteva sul derma, con qualche 
modificazione in certi punti, di- 
ventando in questi: il nero, un 
bruno fulvo scuro, ed il bianco 
un bianco giallastro. 


L’interno della bocca (nell'ani- 
male morto da poco) è di colore 
carnicino-livido, con in fondo, nelle 
fauci, il principio di sviluppatis- 


kastim papilam, kojim pako je|sime papille coniche delle quali 


okićen cijeli i dugački jednjak 
životinje. 

Duljina ezofaga od prilike je 
1 m. 68 cm., a papile mu, po- 
četkom duge ali tanašne (3 do 
5 cm. duljine, s 5 do 7 milim. 
promjera) navučene su kroz čitavu 
svoju duljinu, osobito one prvih 
redova, tanašnom i roZnatom 
kožicom, koja odebljujuć pri vrhu 
papile, sačinja ovoj oštri šiljak. 
One odebljuju, koli se veće oda- 
ljuju od farindže, tako da će 
doprijeti do prsta debljine, sa du- 
ljinom pako preko 6 em. kožnati 
obuvak im sve to slabiji postaje 
i manje razvit je unaprijed, a kod 
svršetka spomenutog organa go- 
tovo i iščeznjuje. 


Spomenuti umotak odlupljuje 
se posve lako s papile, kojoj je, 
recimo, kutija (u mrtvoj životinji 
razumije se) a počevši s jednog 
prednjeg dijela ezofaga, aderencija 
te rožnate kožice sve to slabija 
postaje, razmjerno koli se veće 
k svršetku ovog konala papile pri- 
bližuju, napokon posve je nikakva. 


Početkom ezofaga svaka je pa- 
pila s rožnatim umotkom ; poslije, 
mnogo ih je bez umotka; svršet- 
kom, gotovo su sve, kao i gori 
dotaknuh. 


U opće papile su iregularne 


141 


poi è tappezzato l’intero lunghis- 
simo esofago (1 m. 63 em.). 

Le papille sopradette, da prin- 
cipio sottili e lunghe, (5—5 em. 
di lunghezza per 5—7 mmet. di 
diametro) sono rivestite quasi 
per intero (le prime file totalmente) 
di un sottile involucro corneo, il 
quale, verso l’estremità della pa- 
pilla, aumenta di spessore e forma 
a questa una dura punta. Le me- 
desime vanno ingrossando quanto 
più si discostano dalla faringe, 
tanto da raggiungere la grossezza 
di un dito alla base, con oltre 
5 em. di lunghezza. Il loro invo- 
lucro corneo si fa più debole in 
appresso, e meno esteso, finchè, 
verso l’estremità dell’esofago, di- 
viene, quasi, del tutto mancante. 


L’involucro corneo si distacca 
facilmente dalla papilla alla quale 
è quasi astuccio, (nell’ animale 
morto, s'intende) ed, a cominciare 
quasi dal primo quarto anteriore 
della lunghezza del detto organo, 
l'aderenza di questa parte cor- 
nea, va diminuendo gradatamente, 
tanto che, sulle papille che vol- 
gono verso la sua estremità, essa 
diventa quasi nulla. 

Da principio, ogni papilla ha 
il suo involucro corneo; avan- 
zando, molte si osservano prive di 
questo e, come già si disse, quelle 
dell’ estremità quasi tutte ne sono 
senza. 


In generale le papille sono 


142 


veličine, a između velikih mno- 
gobrojne su papile male. 


Koža, tkanina, ove čudnovate 
cijevi (koja bijaše longitudinalno 
prisječena te u staklenu posudu 
obješena i u alkoholu sačuvana) 
iznosi preko centimetra debljine, 
a više od 25 em. širine. 

Sve su papile nazad okrenute. 


Posve je malen jezik u ove 
životinje. Joid sastavlja ploča sa 
četiri roga. Ploča, duga 13 cm. 
a široka 8 cm. sastavljena je iz 
hrskave tvari, čvrste tako, da rek 
bi, okošćena je, a možda i jest 
u sredini. Rogova prvi par mjeri 
18 em., drugi 21 em. duljine. 


Pri endokosturu potpuno razvit 
je prsni luk Lopatica sa preka- 
rakoidom spaja se. Ona iznosi 
205 do 20 em. u duljini ; - preka- 
rakoid 21 do 22 em. (mjere su 
od srijede između ove dvije kosti 
do kraja im; broj veći spada des- 
noj strani želve). Znatne duljine 
biva karakoid iznosavši desni 38. 
a lijevi 355 mm. 


Kod zdjeličnog luka oba ilia 
ujedno mjere, po srednjoj širini 
236 mm. ; visina im, gdje se sri- 
jedom zdjelice spajaju, dopire do 
24, a gornje im grane zauzimlju, 
od kraja do kraja, gotovo 


di grandezza irregolare e gli spazi 
tra le grandi sono rimpiuti di un 
infinita di papille piccole. 

La pelle, il tessuto di questo 
singolare tubo, che fu tagliato lon- 
gitudinalmente ed appeso in un ' 
vaso ad alcool, ha più di un cen- 
timetro di spessore ed una larg- 
hezza di oltre 0:25 m. 

Le papille tutte sono volte al- 
l’indietro. 

Piccolissima è la lingua ed il 
ioide si compone di una piastra 
di materia cartilaginosa, tanto com- 
patta, che si direbbe sia ossifi- 
cata, e forse lo è nel centro, e di 
due paja di corna ossificati. Il 
primo pajo è della lunghezza di 
0:18 m. ed il secondo di 21 em. La 
piastra ha di lunghezza 0:13 m. e 
di larghezza massima 0:8 m. 

Dell’ endoscheletro è sviluppa- 
tissimo, nell’animale di cui è parola, 
l'arco pettorale. Scapola e precora- 
coide sì uniscono assieme, quella mi- 
sura in lunghezza 0:205—0:20 m. 
questo: 0:21—0:22 m. (le misure 
sono prese dalla mezzeria fra le due 
ossa alla loro estremità; le dimen- 
sioni maggiori appartengono al 
membro destro). Lungissimo è il 
coracoide raggiungendo 0:38 m. il 
destro e 0'355 m. il sinistro. 

Dell’arco pelvico gl'ilii assieme 
hanno di larghezza media circa 
0'24 m., e di altezza sulla parte me- 
diana, cioè ove si congiungono, 
0:24 m.; l'estremità dei loro rami del- 
la parte superiore di allargano uno 


455. Duljina iskia biva 175 mm. 
pube je dug 8 mm. 

Kod prednjih uda posve srčan 
je omer, mjereći ta plosnata i 
nepravilna kost 565 po duljini u 
lsjevoj strani, a 377 u desnoj sa 
14—146 mm. najveće joj širine. 
Debljina ove kosti ravna se iz- 
medju 0. 


Ostale kosti, sačinjajuće kostur 
uda, osobito prednjih, razmjerno 
prama ovim što gori spomenuh, 
rek bi da glede svog razvitka, po- 
slabije odgovaraju, kako nazad bi 
rečeno. 


Što se tiče kralješnog stupa ži- 
votinje, srednji mu dio sa svojim 
rebrima klipeju spada. Slobodan 
mu je cervikalni i sastavlja se iz 
sedam komada kralješa, od kojih, 
kako je javno, forma do trećeg 
komada biva opistočela, a pročela 
kod ostalih. Atlanat se sastavlja iz 
triju kosti, hrskavom tvari spo- 
jenih. Repnih vertebra biva 20, 
pročele su i takodjer slobodne ; 
prve (5) su sa rebrima. Kosni 
teksut kostura ove životinje sla- 
bije je, manje gustoće, neg onaj, 
što sačinja istoimene kosti savr- 
šenijih sisavaca, premda i one, 
što bijahu iz želve izvađene, posve 
težke na prvu su bile a to možda 
radi tvari, kojom bjehu napojene. 


145 


dall’ altro per circa 435 mm. L’ischio 
è lungo 0'175 m., ed il pube 0:8 m. 

Nell'arto anteriore notevole è 
lo sviluppo del largo e piatto omero 
che, sulla lunghezza di 0:365 m., , 
pel sinistro e 0'377 m., pel destro, ha 
0:14—0'146 m. di larghezza mas- 
sima, con una grossezza che varia, 
essendo quest'osso del tutto ir- 
regolare. 

Dell’arto posteriore il femore ha 
di lunghezza 0:205 m., e di medio 
diametro 0:5 m. abbondanti. 

Il rimanente dello scheletro 
degli arti, specialmente di quello 
anteriore, non sembra corrispon- 
dere in solidità a quelle prime 
parti di sopra menzionate, come 
gia si disse. 

Della colonna ventebrale, as- 
sile, le vertebre dorso lombari colle 
relative costole appartengono al 
clipeo. Le cervicali sono libere e 
sette di numero. Di queste, come 
è noto, la forma è opistocele fino 
alla terza vertebra; nelle altre di- 
venta procele. L’atlante si com- 
pone di tre pezzi uniti da carti- 
lagini. Le vertebre caudali (20) 
sono parimenti libere e procele e 
le prime munite di costole (5). 

La sostanza, il tessuto, compo- 
nente le ossa dello scheletro di que- 
sVanimale non è compatta come 
quella che forma il sistema osseo 
omonimo dei mammiferi più perfetti 
sebbene, le ossa appena estratte, per 
le materie, forse, delle quali erano 
imbevute, fossero pesantissime. 


144 


Naravoslovci u opće vele o Tutti i naturalisti accennano 
nekakvoj proporciji, opstojećoj u | | alla singolare sproporzione che vi 
želvam među težinom tijela Zivo- esiste fra il peso del corpo delle 
tinje i njenih moždani i kra- | ‚testuggini e quello del loro ence- 
liežnog mozga. U ovoj našoj falo; in questa nostra ,Sphargis“, 

„Sphargis“ kraliešni mozak ne bi- il midollo spinale non era altro. 
jaše, na čudo, nego kao nit slu- | che, per così dire, un filo di ma- 
zinave bjelkaste tvari, obuvene ta- teria biancastra e come glutinosa, 
nanom mezgrom, a moždani ta- | rivestita da sottilissime membra- 
kođer bijahu sastavljeni od posve ‘nelle, e l’encefalo sì componeva di 
relativno malo jednake bjelkaste, una relativamente minima quan- 
tako da rečem, sluzine. tita della medesima sostanza. 


| 

» Domorodni muzej“ ovog grada. Il ,Museo Patrio“ di questa 
osim eksemplara ove „Sphargis“ |eitta conserva, oltre l'esemplare 
i njenoga jednjaka čuva također di questa sfargide e del suo eso- 
dio kostura, koji bijaše iz želve fago, anche la parte dello sche- 
izvadjen. ‚letro che fù asportata dall’animale. 


Dubrovnik, maja 1895. Ragusa, Maggio 1895. 


Baldo Kosić. Baldassare Kosić. 


Copepodni plankton iz Jadranskoga mora. 


Evo u kratko popisa raznih vrsti životinja iz planktona, sa- 
kupljenog za putovanja po Dalmaciji oko uskrsa g. 1892. Rečene 
godine upriličio je g. J. Pfister na posebnom parobrodu „Zvonimir*“ 
izlet po Dalmaciji u znanstvene svrhe. Na tom putu, koji je trajao 
14 dana, sudjelovalo je šest nas prirodoslovaca, kojim je visoka 
kr. zem. vlada veledušno podielila podporu, svakomu u iznosu od 
150 for. Priliku tu upotriebio sam, da svuda, gdje mi se je iko- 
liko sgoda pružala, lovim sa jednostavnom pelagiönom, ili t. zv. 
Müllerovom mrježom plankton, u svrhu da ga prije svega kvalita- 
tivno iztražim. Plankton taj lovljen je svuda blizu obala, više 
manje u lukama samim, a po svom sastavu može se klasificirati 
kao čisti copepodni plankton, jer su Copepodi preko 90° sačinja- 
vali. Studium planktona (sitnih životinjica i bilina, koje lebde na 
površini mora) zabavlja danas u veliko zoologe, te se u tu svrhu 
opremljuju velike i skupociene ekspedicije, jer se ide pače za tim, 
da se konačno izpita i kvantitet života, što ga more producira, a 
i druga razna, stranom i praktična pitanja dolaze tu u obzir. Na- 
ravski, da u tako kratkom vremenu i to ne baš u najpovoljnije 
godišnje doba, preko toga još bez ikakovih u tu svrhu potrebnih 
aparata, nije mi bilo moguće drugo, nego da se ograničim lih na 
konstatiranje vrstih, poglavito Copepoda, koji u Jadranskom moru 
svuda pretežni dio planktona sačinjavaju. Pak kako je Jadransko 
more u tom pogledu slabo iztraženo, to je taj posao i prvi, koji 
nam se namiče. Treba uvažiti, da u literaturi nigdje ne nadjoh 
spomenute Copepode iz ovih lokaliteta i da je moja mrježa ju 
mnogim, da nerečem svim lokalitetima, bila prva, koja je u tu 
svrhu bačena u more. 

Najprije stadoh izpitivati bočicu sa planktonom, koji je po- 
ticao iz gružke luke kod Dubrovnika. Moram reći, da mi je 
tu opredieljivanje, prem sam se sa Copepodima prije već bavio, 

10 


146 


dosta posla zadavalo. Svi eksemplari iz toga lokaliteta bijahu ne- 
kako kržljavi i ne tipično razviti. Kad poslije dodjoše na red Cope- 
podi iz Korčule, odmah mi puče svietlo pred očima. Tamo su svi 
Copepodi mnogo veći i izvrstno razviti. Nema dakle sumnje, da 
su u Gružu lokalni, tamo vladajući odnošaji uzrokom ovoj za- 
kržljatosti. Vozeći se naime čamcem po gružkoj luci opazio sam 
kod veslanja, kako se nekakove niti vuku i premeću po vodi. 
Skoro se uvjerih, da je to sladka voda, koja dolazi iz Rieke (Omble) 
te se tu u luci još mieša sa morskom. Vodu dakle u Gružu go- 
tovo bismo mogli okrstiti brakičnom, a dakako da to za prave 
morske Copepode, koji iziskuju jače slanu vodu, nije povoljno. Eto . 
dakle razloga ovoj zakržljanosti Copepoda, koja se i kod opredielji- 
vanja tako jako osjeća. S toga će biti, držim, zanimivo viditi, koje 
vrsti tu živu, Evo ih: 

Acartia Clausii. 

Clauso-calanus arcuicornis. 

Paracalanus parvus. 

Ctenocalanus vanus, 

Euterpe acutifrons. 

Oithona plumifera. 

Oithona similis. 

Dakle Peltidida i Corycaeida tu nema, veé su samo zastu- 
pane familije Calanidae, Cyclopidae i posve slabo Harpactidae. 
Kako podjoh bez reda odmah zatim iztraživati bočicu iz 

Korčule, namjerio sam se na drugi ekstrem, jer nadjoh tu baš 
izvrstno razvite oblike. Vozeći se u Korčuli preko jednog sata u 
čamcu sa prof. Kišpatićem, da dohvatimo drugu obalu, naime 
poluotok Pelješac, opazili smo, da nam je skoro bezuspješan pod- 
hvat: jaka morska struja nosila nas je preko naše volje sve dalje 
k iztoku. Bojeći se, da nas i ne odnese, okrenusmo čim prije na- 
trag. Za jedno izkustvo bio sam pri tom bogatiji; u tiesnu iz- 
medju Korčule i Pelješca postoji jaka morska struja od zapada 
prema iztoku, kako se evo mogoh sam osvjedočiti. Ne oklievam 
baš istoj struji pripisati bolji izgledi razvoj korčulanskih Cope- 
poda, a osim toga i razmjerno bogatstvo na individuama i vrstima. 
Iz Korčule opredielih evo ove vrsti : 

Acartia Clausii 

Clauso-calanus arcuicornis 

Paracalanus. parvus | 


147 


Ctenocalanus vanus - 
Centropages typićus 
Temora stylifera 
Oithona plumifera 
Oithona similis 
Euterpe acutifrons 
Corycaeus ovalis 
Corycaeus obtusus 
Corycaeus rostratus 
Oncàa mediterranea. 

Evo ovdje i dobro zastupanih Gorycaeida, a i druge familije 
su mnogobrojnije zastupane. Iztičem još jedanput veliki broj indi- 
vidua i njihovu znatnu veličinu. 

Kotorski materijal moram označiti kao siromašan; bilo je 
tu malo Copepoda, osobito na individuama malo, uz to je plankton 
ovdje više pomješan. Copepodi ne sačinjavaju tu toliki postotak 
kao drugdje. 

Acartia Clausii 
Oithona nana 
Euterpe acutifrons 
Microsetella atlantica 
Oncàa mediterranea 


Evadne Nordmanni 
Podon sp? 


. Ceratium Tripos 

Ceratium divergens 

Tintinnus campanula. 
Copepoda u obće manje. Oithona nana u so ch broju. 
Zatim vrlo mnogo Ceratium Tripos, koji dolazi i u svakom drugom 
planktonu, nu nigdje u tolikoj množini kao u Kotoru. Evadne 
Nordmanni i Podon (vrst ne mogoh ustanoviti) dolaze u dosta 
velikom broju. Osim toga Plutensi i druge larve, koje se dakako 
ne dadoše specifično označiti. Vodu držim u Kotoru za nešto manje 
slanu, prem autoritativni sud o tom ne mogu izreći. 


Iz zatvorene zadarske luke opredielio sam ove vrsti : 


Laophonte pilosa | 
Thalestris sp? 


145 


Dactylopus debilis 
Dactylopus Stromii 
Dactylopus pigmaeus 
Canthocamptus parvulus 
Canthocamptus setosus 
Mesochra Lilljeborgii 
Stenhelia ima. 


Osim toga imadem i preparat od jednog Pluteusa iz Zadra. 


Liep plankton potiče iz luke Maloga Lošinja. Osim velikog 
broja Copepoda bilo je i u nešto većoj množini Ceratiuma 


Acartia Clausii 
Paracalanus parvus 
Aerocalanus sp? 
Centropages typicus 
Oithona nana 
Euterpe acutifrous 
Laophonte similis 
Corycaeus obtusus 


Ceratium Tripos 
Ceratium fusus 
Ceratium sp? 


Pripominjem, da sam mrježom lovio još i na drugim mje- 
stima, nu ili je uspjeh bio preslab, ili su razne tehničke zaprieke 
bile krive, da ulovljeni plankton nisam mogao kako valja odie- 
ljeno spraviti. Ne treba pako ni spominjati, da to još nisu nika- 
kove prave slike o planktonu. Često na jednom mjestu, ako je 
more malo nemirno, izpada lovina siromašna, a bila bi tu možda 
uz mirno more baš najbogatija. Treba bo pod jednakim prilikama 
(uz jednako mirno more) u raznim lokalitetima na jednaki način 
i u razno godišnje doba loviti. 


Dodatak. Kod opredieljivanja planktona, sakupljenog na putu 
po Dalmaciji, pregledah i nešto stariji copepodni materijal iz Trsta, 


149 


koji se je prije s pomanjkanja literature nije dao točno opredieliti.! 
Osim već prije po meni konstatiranih vrsti, 
Dactylopus Stromii 
Thalestris mysis 
Westwoodia nobilis 
Diosaccus tenuicornis 
pribavila mi je ova revisija još i ovih pet vrsti Copepoda: 
Thalestris longimana 
Dactylopus tisboides 
Porcellidium fimbriatum 
Aleutha bopyroides. 
K tomu još nadjoh parasitičnog Copepoda u pharyngealnoj 
šupljini od Phallusia mammillata iz Rovigna 
Notopterophorus Veranji, 
kojega je odkrio Leuckart g. 1853.2? u istoj Ascidiji. 
Evo sada pregleda svih do sada od mene u Jadranskom moru 
konstatiranih Copepoda : 
1. Calanus finmarchicus, Gunner. 
2. Acartia Clausii Giesbrecht == Dias longiremis Claus. 
3. Clausocalanus arcuieornis, Dana. = Eucalanus 
mastigophorus Claus. 
4. Paracalanus parvus, Boeck. 
5. Acrocalanus sp? Giesbrecht. 
6. Ctenocalanus vanus, Giesbrecht. 
7. Temora armata, Claus. 
8. Temora stylifera, Giesbrecht. 
9. Centropages typicus, Kröyer. 
11. Calanella mediterraanea, Claus. 


12. Oithona plumifera, Baird. 
13. Oithona similis, Claus. 
14. Oithona nana, Giesbrecht. 


1 Za opredieljivanje pelagičnih Copepoda služilo mi je novije djelo 
od Giesbrechta ,Systematik und Faunistik der pelagischen Copepoden des 
Golfes von Neapel“ 1892. Berlin. Prema ovom dielu sam i neka imena 
revidirao. Za Peltididae služilo mi je Clausovo novije djelo „Copepoden- 
studien, 1. Heft: Peltidien“ 1889. Wien. 

2 Rudolf Leuckart „Carcinologisches“, Archiv für Naturgeschichte 
25. Jahrgang. 1859. Berlin. 


. Canthocamptus parvulus, Claus. 

. Canthocamptus setosus, Claus. 

. Euterpe acutifrons, Dana = gracilis Claus. 
. Stenhelia ima Brady. 

. Mesochra Lilljeborgii, Boeck. 

. Mesochra adriatica, Car. 

. Diosaceus tenuicornis, Claus. 

. Laophonte similis, Claus. 

. Laophonte longicandata, Boeck. 

. Laophonte pilosa, Car. 

. Dactylopus Stromii, Baird. 

. Dactylopus debilis, Giesbrecht. 

. Daetylopus pigmaeus, Claus. 

. Dactylopus similis, Claus. 

. Dactylopus tisboides, Claus. 

. Daetylopus porreetus, Claus. 

. Thalestris mysis, Claus. 

. Thalestris pectinimana, Car. 

. Thalestris longimana, Claus. 

. Westwoodia nobilis, Baird. 

. Harpacticus chelifer, O. Fr. Müller. 
. Idia furcata, Baird. 

. Microsetella atlantiea, Brady & Robertson. 
. Clytemnestra rostrata, Brady. 


. Seutellidium tisboides, Claus. 
. Oniscidium quadrangulum, Claus = Zausoscidium 


Folii,. Haller. 


. Aleutha bopyroides, Claus. 
. Porcellidium fimbriatum, Claus. 


. Corycaeus anglicus, Lubbock. 
. Corycaeus rostratus, Claus. 

. Coryeaeus ovalis, Claus. 

. Corycaeus obtusus, Dana. 

. Oncàa mediterranea, Claus. 


. Notopterophorus Veranyi, Leuckart. 


Dr. Lazar Car. > 


Različite vijesti. 

Eine neue Methode zur Priifung organiseher Substanzen 
auf Chlor, Brom und Jed. Mitgetheilt von Prof. Dr. Julius 
Domac. In chlorhaltigen Substitutionsproducten organischer Verbin- 
dungen lisst sich das Chlor — wie bekannt — durch die ge- 
wöhnlichen Reagentien an und für sich nicht nachweisen. Ebenso 
verhalten sich die correspondirenden brom- und jodhaltigen Ver- 
bindungen. Wenn aber die organische Substanz zerstòrt, und das 
Halogen an ein Metall gebunden wird, mit dem es eine schwer- 
flüchtige Verbindung bildet, so kann man die gewöhnlichen Rea- 
gentien mit Erfolg anwenden. Auf diesem Princip beruhen die 
meisten der bisherigen Methoden zur Erkennung und auch quanti- 
tativen Bestimmung der halogenen Elemente in organischen Ver- 
bindungen. Um daher organische chlor-, brom- und jodhaltige 
Substanzen auf einen Gehalt an diesen Elementen zu prüfen, glüht 
man sie, mit Kalk oder Natronkalk innig gemischt, löst die ge- 
glühte Masse in verdünnter reiner Salpetersäure auf und setzt etwas 
Silbernitrat hinzu. Der Niederschlag, der Chlor-, Brom- oder Jod- 
silber sein kann, ist nach den Regeln der analytischen (Chemie 
weiter zu untersuchen. Ganz gleich ist das Verfahren, wenn man 
die zu prüfende organische Substanz, vermengt mit Natriumear- 
bonat und etwas Salpeter, in einem Platintiegel glüht, welcher ver- 
kehrt in einem zweiten, grösseren Platintiegel eingestellt ist und 
wobei die Zwischenräume zwischen den Wandungen beider Tiegeln 
ebenfalls mit Natriumcarbonat ausgefüllt sind. Oft wird auch zum 
Behufe der Constatirung oder der quantitativen Bestimmung der 
genannten Elemente die organische Verbindung mit rother rau- 
chender Salpetersäure und Silbernitrat im Glasrohre eingeschmolzen 
bis zur vollständigen Oxydation erhitzt, wobei dann Chlor-, Brom- 
oder Jodsilber entsteht. Auch durch Behandlung mit Natrium- 
amalgam kann vielen ehlor-, brom- und jodhaltigen organischen 
Verbindungen Chlor, Brom und Jod völlig entzogen und in Chlor-, 
Brom- und Jodnatrium übergeführt werden, in welch letzteren dann 
das Halogen leicht erkannt, eventuel quantitativ bestimmt werden 
kann. Erhitzen der organischen Substanz mit Natriumaethylat im 
zugeschmolzenem Glasrohre führt auch oft zum Ziele und noch 
manche andere Methoden, welche, je nach der Natur der zu prü- 
fenden Substanz, mehr oder weniger oft ausgeführt werden. 


152 


Alle Methoden jedoch, welche zur Prifung organischer Sub- 
stanzen auf Chlor, Brom und Jod angewandt werden, haben den 
Uebelstand, dass sie einen nicht geringen Aufwand von Zeit, Miihe 
und mancher Vorbereitungen bedùrfen. 

Die Methode, welche ich hier mittheile, beruht auf der That- 
sache, dass bei der Verbrennung von chlor-, brom- und jodhaltigen 
organischen Substanzen Chlor-, Brom- oder Jodwasserstoff entsteht 
und dass diese Halogensäuren vom Wasser begierig absorbirt werden. 
Will man daher den qualitativen Nachweis eines dieser Elemente 
in irgend einer organischen Verbindung führen, so verfährt man 
wie folgt. Man giesst in ein kleines Becherglas etwas destilliertes 
Wasser und schwenkt dasselbe so aus, dass einige Tropfen Wasser 
am Boden und an den Wandungen des Glases haften bleiben. 
Hierauf lässt man von einen schmalen Streifen reinen schwedischen 
Filtrirpapiers einige Tropfen von der zu prüfenden Substanz — 
falls sie eine Flüssigkeit ist — aufsaugen und entzündet den Pa- 
pierstreifen an seinem eigetauchten Ende an der farblosen Flamme 
eines Bunsen’schen Brenners. Während die Substanz mit dem Pa- 
pierstreifen brennt, hält man das Becherglas über der Flamme. Ist 
die zu prüfende Verbindung chlor-, brom- oder jodhaltig, so ent- 
steht auch bei ihrer Verbrennung Chlor-, Brom- oder Jodwasser- 
stoff, welcher von den Wassertropfen im Becherglase begierig auf- 
genommen wird. Giesst man hierauf in das Becherglas einige 
Tropfen Silbernitratlösung, so entsteht sofort ein Niederschlag von 
Chlor-, Brom- oder Jodsilber. Welches von diesen Silbersalzen ent- 
standen ist, lässt sich schon theilweise an der Farbe des Nieder- 
schlages oder an seiner Löslichkeit in Ammoniak erkennen. Ein 
rein weisser, in Ammoniak leicht löslicher Niederschlag zeigt na- 
türlich Chlor an; ist der Niederschlag gelblich gefärbt, so kann er 
Brom- oder Jodsilber sein. Zur Constatirung von Brom oder Jod 
kann man übrigens bei Wiederholung des Versuches, jede belie- 
bige Brom- oder Jodreaction mit den im Becherglase haftenden 
Tropfen der erhaltenen Säure vornehmen. Ist die auf halogene 
Elemente zu prüfende Substanz ein fester Körper, so löst man 
eine kleine Menge derselben in einen geeigneten organischen Lösungs- 
mittel z. B. in Alcohol, Benzol etc., tränkt mit dieser Lösung den 
Papierstreifen und verfährt wie angegeben. 

Vorstehende Methode ist zum qualitativen Nachweis genannter 
Elemente in organischen Verbindungen vollkommen geeignet, er- 
fordert weder besondere Vorbereitungen noch Mühe und nimmt 
auch ihre Ausführung nur einige Augenblicke in Anspruch. Ich 
hoffe, dass die Mittheilung derselben vielen Chemikern schon des- 
halb willkommen sein wird, weil sich dieselbe wegen der Rasch- 
heit ihrer Ausführung auch als Vorlesungsversuch besonders 
empfiehlt. 

Kalcijev karbid i acetilen. U najnovije doba naći je u 
svim naravoslovnim a i u drugim dnevnicima diljem svijeta čla- 


153 


naka o odavna poznatom kalcijevu karbidu i acetilenu, gdje im se 
pripisuje golema važnost s ekonomskog i tehničkog gledišta, ter 
proriče najljepša budućnost. Ne će biti s gorega, ako i Hrvatske 
čitatelje u kratko upoznamo s tim zanimivim tjelesima, te im iz- 
nesemo one najnovije činjenice, po kojima postaju tako važna. 

Kalcijev karbid sastava Ca C, je jednolična crna masa, lako 
se kala, loma je kristalinična. Specifične težine 2:22 kod 18% U 
sumporougljiku, petroleumu i benzolu ne topi se. U atmosferi vo- 
dika se ne mijenja ni za hlada ni u vrućini. U atmosferi hlora izgara 
kod 245" u atmosferi joda kod 305" a u onoj broma kod 350". 
U kisiku kod crvene žari izgara kalcijev karbid na kalcijev kar- 
bonat, dok se grijanjem kalcijeva karbida u sumpornim parama 
kod 500° stvara kalcijev sulfid i sumporougljik. Dušik na nj ne 
djeluje, tako ni silicij ni bor, a niti kovine. S vodom razvija ace- 
tilen. Razređene kiseline djeluju isto tako kao i voda. Kod 180° 
kalcijev karbid u zataljenim cijevima sa alkoholom, stvara acetilen 
i kalcijev alkoholat: 2 C, H OH + Ca G, = G, H, + Ca 
(Ce Hy O) 2. U trgovini se promece u obliku štapova ili cilindara, 
koji su omotom od zraka zaštićeni; dužina im je 305 mm, a pro- 
mjer 32 mm. 

Wöhler je god. 1862. djelovanjem ugljena na cinkov karbid 
dobio slučeninu, koja mu je sa vodom razvijala acetilen. Ta slu- 
čenina nije bila ništa drugo, nego kalcijev karbid. Travers htjede 
1893. naći jeftiniji način za pripremu acetilena, pa je kušao jedno- 
stavnijim načinom načiniti kalcijev karbid, i to mu je pošlo za 
rukom. U željeznu dobro zatvorenu loncu grijao je smjesu natrija, 
hlorkalcija i sitna ugljena do crvene žari. Pustiv ohladiti dobio 
je halcijeva karbida onečišćena sa natrijevim hloridom. 

Nu do najnovijeg vremena nijesu te metode imale praktične 
vrijednosti, dok nijesu Moissau i Wilson 1894. pronašli jednostavan 
način, kako se može u veliko pripraviti kalcijev karbid, i to po- 
moću električnih peći. Lonac od ugljena ili grafita obzidan je ša- 
motnim opekama, te se u nj meće smjesa vapnenca i ugljena. 
Lonac je jedna elektroda, a druga je štap od ugljena, koji je utaknut 
u smjesu. Provadanjem električne struje pretvara se smjesa u 
tamno-sivu masu kalcijeva karbida i razvija se ugljikov oksid: 
Ca O + 3C = Ca G, + CO. 

Acetilen je sastava C, H,. U rasvjetnom plinu imade ga do 
0:1", a stvara se po svoj prilici od drugih plinovitih ugljovodika, 
koji kod pripreme rasvjetnog plina prolazekroz usijane cijevi, tako 
je n. p. dokazano, da se od metana i etana, provađanjem kroz 
cijevi usijane do 1100% u dosta velikoj množini dobiva acetilen. 
E. Davy bio je prvi, koji je pripravio acetilen god. 1836., nu brzo 
se na nj zaboravilo, dok ga je god. 1863. Berthelot pripravio pro- 
vađanjem etilena kroz usijane cijevi. Berthelot je prvi pronašao, 
da ga imade u rasvjetnom plinu, te je opisao i razne druge na- 
čine pripreme, među inim i pripremu sintezom tako, da je pustio 


154 


da galvanska struja preskače sa ugljenih polova u vodikovoj atmo- 

sferi. L. Maquenne ga pripravio rastvaranjem barijeva karbida sa 

vodom: Ba & + 2 H O = Ba (OH), + G H,. Godine 1862. 

Wöhler ga je dobio analogno iz kalcijeva karbida: Ca G, + HO 
Ca (OH), + Gs Ho. 

Acetilen je plin bez boje neugodna mirisa, sliéna mirisu bi- 
jelog luka, gustoće 0:91. 1 lit. acetilena važe po prilici 1:11 g. 
Kod 1° i tlaka od 48 atmosfera zgusne u žitku tekućinu gustoće 
0:451. Otvori li se posuda, u kojoj se nalazi tekući acetilen, ispa- 
ruje tako naglo, da preostali dio acetilena skrutne u čvrstu bijelu 
masu. Voda i neke druge kapljevine rastapaju ga. Kod obične 
temperature rastapa 1 vol. vode 11 vol., 1 vol. alkohola 6 vol., 
1 vol. tekućega parafina 2:6 vol. acetilena. Upaljen gori acetilen 
jako svijetlećim nu čađavim plamenom. Izgara li u plameniku, 
koji imade jaki propuh zraka, gori sasma bijelim plamenom sa 
tamnom sredinom. Kruti acetilen upaljen izgara, a da se ne ra- 
stali. Sa zrakom daje eksplozivnu smjesu, i to već sa 1:25 voluma, 
a najjaču ako je 1 vol. acetilena pomiješan sa 12 vol. zraka, a sa 
20 vol. zraka smjesa već nije eksplozivna. Po Bistrowu i Lieb- 
reichu acetilen se veže sa hemoglobinom isto tako, kao i ugljikov 
oksid, pa udisan jednako otrovno djeluje. Čini se, da razređen 
nije tako opasan. F. Krüger je ostavio do pol sata miševe i ku- 
niće u atmosferi 4 postotnog acetilena, pa nije opazio nikakova 
štetna djelovanja. Sa hlorom pomiješan eksplodira već kod obiénog 
danjeg svjetla. U crvenoj žari se polimerizira na benzol. 

Dobro pripravljen acetilen gori jako svijetlećim bijelim pla- 
menom sa tamnom sredinom. Zato mora acetilen izgarati, prolazeći 
kroz vrlo tijesan otvor, tako da zrak imade dosta pristupa. Kod 
običnih pljošnih plamenova mora se prije acetilen miješati sa 
zrakom i Hempel preporuča 2 vol. zraka sa 3 vol. acitelina. Nu 
ovakova je smjesa prilično eksplozivna. Kod izgaranja acetilena 
razvija se manje topline, nego kod običnoga razsvjetnog plina, a 
stvara se i manje uglične kiseline. Po Lewes-u je acetilen najjače 
svijetleća sastojina svih plamena. Svaki plamen sebi u svom 
tamnom dijelu razvija sam acetilen, a ovaj se opet rastvara, iz- 
lučujući ugljik u sitnim česticama, koje se u vrućini ražare, te 
svijetle. Plamen je acetilenov 15 puta svjetliji od plamena običnoga 
rasvjetnog plina, a to je već jedna prednost, kojom se odlikuje 
pred običnim rasvjetnim plinom. Razmotrimo li njegovu tvorbu 
od kalcijeva karbida sa vodom, očekivat ćemo teoretički po jed- 
nadžbi: Ca C, + 2 H O = Ca (OH), + G H, da će nam 
1 kg. Ca G, sa 0'562 kg. H,O, dati 1:156 kg. Ca (OH), i 0406 kg. 
(0-349 cbm.) Cs H,. Naravno da će u praksi biti nešto drukčije, 
jer nemamo sasma čista kale. karbida. Po Lewes-u 1 kg. svježe 
pripravljena Ca C,, koji je bio u dodiru sa zrakom, daje najviše 
0:3 cbm. acetilena, koji sadrži 98% C, H, i 2% zraka, te tra- 
gova sumporovodika, koji potječe od sadre iz vapna i od sumpora iz 


199 


ugljena. Po Willsonu daje 1 tona karbida 311 cbm. acetilena. Ne- 
koji drugi istraživaoci su istraživali kale. karbid na različite na- 
čine pripravljen, te su našli, da razvija mnogo manje acetilena. 
Po tom se vidi, da je kale. karbid u trgovini razne čistoće i da 
se i njegova uporabivost znatno razlikuje od teoretičkog očekivanja 
za pripremu acetilena. 

Najspretniji način, kako se može zgodno razvijati acetilen od 
kale. karbida, opisuje M. Hempel. On upotrebljava aparat, koji se 
osniva na principu Kippova aparata, iz kojeg se plin vodi u gazo- 
metar. Dakako da je to malo nespretno, pak je za mnoge svrhe 
spretnije upotrebljavati tekući acetilen, i taj se razašilje danas u 
željeznim posudama. Lewes preporuča kruti acetilen, a taj se stvara 
vlastitim tlakom, kad se metne kalc. karbid u cilindre od čelika 
i na to nalije voda. Cilindri su 0:5 m visoki, 10 cm široki, a meće 
se u nje 0-5 kg. kale. karbida. Ovakav cilindar razvija toliko ace- 
tilena, da može kroz 10 sati gorjeti po 15 |. na sat jakošću od 
20 svijeća. Za vrijeme uporabe mora se ovakav cilindar hladiti. 
Budući da je svjetloća acetilenova plamena osobito jaka, tako da 
ga moraju razređivati sa običnim zrakom, a s druge strane je 
često naš obični rasvjetni plin preslabe svjetloće, pokušalo se, i to 
s potpunim uspjehom plinu primiješati nešto acetilena. I do sada 
se rasvjetnom plinu često pojačavala svjetloća dodavanjem ben- 
zola, t. zv. karburiranjem plina, nu mnogo je spretnije primješati 
rasvjetnom plinu plin acetilen, nego pare benzolove. 

Sa praktične strane je od velike važnosti cijena, pod koju 
se može pripravljati kalc. karbid i acetilen. Po Willsonu stoji 1 
tona karbida 80 kr., te daje 311 cbm. acetilena, nu dobiva se kod 
toga i gašena vapna, koje vriedi 9 kr., tako da je faktična cijena 
14 kr. Po tom bi 1 cbm stojao 23 fil, a obični rasvjetni plin 
stoji 13 fil. Pošto je rasvjetna vrijednost 1 cbm. acetilena jednaka 
15 cbm. običnog rasvj. plina, to za istu rasvjetu treba 25 fil. za 
acetilen, dok za obični plin treba 2 kr. Pod ovu cijenu prodaje 
» Willson Aluminium Company“ u Spray-u kalc. karbid; to je 
mjerodavno za Ameriku, dočim ga „Aluminium-Industrie-Aktien- 
Gesellschaft“ u Neuhausenu raspačava po 50 fil. 1 kg. Dakle je 
u Švicarskoj šest puta skuplji nego u Americi. Rasvjeta i karbu- 
riranje sa acetilenom u današnjim prilikama, kako Schilling spo- 
| minje, još su preskupi. Po njegovu proračunu rasvjeta sa čistim 
acetilenom po 1000 svijeća na uru stoji 94 fil, a sa običnim 
plinom samo 33 fil. Isto tako je i karburiranje skuplje. Karburi- 
ranje od 1000 cbm. rasvj. plina sa acetilenom stoji 26 kr., a sa 
benzolom samo 5 kr. Tako je i za loženje skuplji, jer 1000 kalo- 
rija acetilena stoji 11 fil., a kod običnog plina 2 fil. I mnogi drugi 
drže, da je bar još za sada acetilen za praktičnu porabu preskup. 

Acetilen i kalcijev karbid nesluži samo pomenutim svrhama, 
već i nekim drugim. Tako se moe kale. karbid vrlo dobro upo- 
trebiti za desoksidaciju željeza. Witt ga preporuča za karburiranje 


156 


željeza, a Frank misli, da će se moći upotrebiti za rasvjetu u 
običnim svjetiljkama na željeznicama i brodovima. Nu najintere- 
santniji je predlog, da se od acetilena pravi alkohol i to tako, da 
se od acitelina najprije pripravi sa nascentnim vodikom etilen, a 
ovaj da se sa sumpornom kiselinom pretvori u etilen-sumpornu 
kiselinu, koja destilovana sa vodom mora dati etilalkohol i sum- 
pornu kiselinu. Frank je izračunao, da 1 tona karbida daje više 
alkohola, nego 8 tona najboljega krumpira. Druge reakcije aceti- 
lena, koje bi se dale praktično upotrebiti, jesu slijedeće: Sa alka- 
ličnom rastopinom kalijeva hipermanganata daje oksalnu kiselinu. 
Skakanjem električne iskre kroz smjesu acetilena i dušika stvara 
se cijanovodik. Nije nemoguće, da bi se mogao acetilen upotrebiti 
i kod sinteze sladora, škroba i bjelanjka. 

Iz toga vidimo, da je uporabivost acetilena tako mnogostrana, 
da se noviji i jeftiniji način njegove pripreme mora ubrojiti među 
najvažnija iznašašća novoga doba, a možemo očekivati, da će u 
najbližoj budućnosti učiniti vrlo velik obrat u tehnici i industriji. 

F. Gogha. 

Otiorhynehus gemmatus Scop. und seine Varietaeten. 
Dieser Rüsselkäfer kommt nach Dr. Stierlin durch das ganze Al- 
pengebiet vom Mont Blanc bis nach Ungarn vor. In Croatien, bei 
Agram, am Sljeme, besonders von der Höhe der Königsquelle hi- 
nauf zu, sehr häufig, glänzend oder glanzlos schwarz 5—10 mm. 
lang und 3!/, bis 5 mm. breit. 

Auf den Flügeldecken sind in der Regel spärlich grün, weiss 
oder gelb metallisch glänzende, länglich eiförmige oder ovale Schup- 
pen, entweder einzelnweis oder in kleinen Gruppen vertheilt, oft 
fehlen aber alle Schuppen. Halsschild etwas breiter als lang, an 
den Seiten etwas gerundet, in der oberen Hälfte am breitesten, 
dicht mit groben Körnern, mit oder ohne Mittelrinne, oft hie und 
da mit einzelnen Schuppen, welche dann an den Seiten mitunter 
haarförmig werden. Rüssel um die Hälfte länger als der Kopf, 
spärlich punktirt, mit einer deutlichen Mittelfurche, die sich bis zu 
einem Stirgrübchen fortsetzt. Augen ziemlich stark vorragend, zweites 
Geisselglied häufig über 11/), mal so lang als das erste, Geissel be- 
haart. Beine zerstreut punktirt, kräftig, alle Schenckel mit einem 
spitzigen Zahn, Schienen gerade, so wie die Geissel weissgrau, die 
Tarsen unten filzartig, gelbbraun behaart, 1. und 2. Bauchsegment 
bald dichter, bald sparsamer gekörnt. Afterglied meist mit deutlich 
eingestochenen Punkten. Die ganze Unterseite oft mit zerstreuten 
haarförmigen Schuppen. Die Flügeldecken eizrund oder buckelig, 
reihenweise oder verworren gekörnt. Die reihenweise gekörnten 
kann man in nachstehende Gruppen eintheilen : 

a) Längs der Naht befinden sich dicht nacheinander gestellt 
etwas plattgedrückte einzelne Körner, welche hier die 1-te Reihe 
bilden, gedrängt danneben kommt eine Reihe von einzelnen Kör- 
nern, welche zwischen sich immer einen, Raum von der Grösse 


157 


eines Körnchens freilassen, als 2-te Reihe, dann folgt wieder an 
diese gedrängt eine 3-te Reihe von Körnern, welche so wie die 1-te 
Reihe geordnet ist, nach dieser eine 4-te Reihe, welche der 2-ten 
entspricht, ebenso die 5-te der 3-ten und so fort, so dass 11 Reihen 
(Nahtreihe und Seitenrand eingerechnet) dicht und 10 Reihen mit 
Zwischenräumen, zusammen 21 Reihen vorhanden sind. Bei Käfern 
dieser Gruppe, welche also an der Naht nur eine einfache Körner- 
reihe haben, sind meist alle Reihen sehr deutlich. Oft besteht die 
5-te Reihe aus 2 Körnern nebeneinander, wenn auch die Nahtreihe 
einfach gekörnt ist. Schieben sich einzelne Körnchen zu der an der 
Naht beflndlichen einfachen Reihe ein, so entsteht nach und nach 
‘b) die Nahtreihe mit 2 Körnern nebeneinander. 

Hier sind entweder die folgenden Reihen einfach, oder es ist 
häufig die 5-te allein und weiter noch dazu die 9-te Reihe dop- 
pelkörnig. Die auf die letztere folgenden Reihen sind meist un- 
deutlich. Einzelne kleinere oder grössere Körner schieben sich oft 
auch noch zwischen die doppelkörnige Reihen, und machen die- 
selben bedeutend breiter. 

Oefters treffen die Körner der Reihen mit Zwischenräumen 
mit den entsprechenden Körnern der vollen Reihen in einer ge- 
raden Linie zusammen, es bilden sich demnach Querreichen, dann 
sehen die Flügeldecken wie gegittert aus. 

Es kommen auch solche vor, wo am Halsschild die einzel- 
nen Körner in der Mitte deutlich einen eingestochen Punkt haben. 

Endlich sind, wie schon obenbemerkt, die Flügeldecken mit 
mehr oder weniger plattgedrückten, oft zusammenfliessenden Kör- 
nern, ohne deutliche Reihen, nur verworren gekörnt. 

Zur Gruppe a) gehören die meisten mit mehr länglichen, zu 
b) alle mit mehr kugeligen Flügeldecken. 

Reichlicher beschuppte sind var. chlorophanus Boh. 

A. Onsea. 

Dva znatna otkrića: argon i helij. U kolovozu prošle go- 
dine javio je lord Raleigh kemičkomu odsjeku godišnje skupštine 
„britanskoga društva za unapređivanje prirodnih nauka“, da je 
zajedno s prof. Ramsayem otkrio novo tijelo u uzduhu zemaljskom. 
Bio je to nov triumf ,zadnjih decimala“. Gotovo 100 godina dr- 
žali su kemici, vjerujući autoritetu Lavoisiera, Scheelea, Pristleya i 
Cavendisha, kao sigurnu istinu, da je uzduh smjesa kisika i dušika, 
ako se ne obazireno na male mješavine ugljične kiseline i vodene 
pare. Baveći se mnogo godina oko gustoće plinova, opazio! je lord 
Raleigh, da je dušik, dobiti iz uzduha, gušći od dušika, dobitoga 
iz kemičkih sastavina. Razlika je gustoće išla do "lb. Litra „at- 
mosferičkoga“ dušika važe kod 0° C i 760 mm. tlaka 1:2521 gr., 
a litra kemičkoga dušika samo 1:2505 gr. To je bio uzrok, te je 
lord Raleigh u društvu s Ramsayem istraživanja nastavio, pa su 
31. siječnja 1895. u osobitoj sjednici kralj. društva (,Royal So- 
ciety“) mogli predložiti opširno izvješće (Nature, vol. 51. Nro. 1319). 


198 


Po spomenutim su anomalijama u gustoći slutili oni, da je u uz- 
duhu s dušikom pomiješan još nekakav plin teži od njega. Na dva 
su različna načina tu težu primjesu isolirali. Nađeni je plin bio ke- 
mički inaktivan, i to mu je svojstvo pribavilo ime argon (grčki 
žavog — lijen, neradljiv). Čudno je, što je već g. 1785. Cavendish 
kod svojih pokusa s uzduhom našao ostatak dušika, koji se nije 
htio združiti s kisikom. Svojstva su novoga tijela u velike stala istra- 
živati pomenuta. dvojica, pa onda još Crookes i Olszewski u Kra- 
kovu, čim je Ramsay našao način, da se u razmjerno kratkom vre- 
menu dobije litra i više toga plina. Stiskujući uzduh kroz šupljikavu 
stijenu dobili su najprije uzduh s mnogo više argona. Iz ovoga su 
uzduha izlučili argon najprije po Cavendishu tako, da su kroz 
uzduh, pomiješan s kisikom, u družbi s kalijem ili natronom pu- 
štali električne iskre. Suvisak su kisika uklonili pyrogalovom kiselinom. | 
Po drugom su načinu pustili uzduh bez kisika da struji preko 
ugrijanoga magnesija. Oba načina dadoše plin istih svojstava. Prva 
je misao bila, da je argon možda alotropska modifikacija dušika, | 
kao na pr. ozon od kisika. Pokusi ne potvrdiše te misli: električna 
struja ne htjede nikako mijenjati dušika Pred nama je dakle sva- 
kako nekakvo novo tijelo; pitanje je: je li ono elemenat ili je sa- 
stavina ili smjesa od više elemenata? Gustoća je novoga plina = 
199 (H = 1). Topi se u vodi 2° puta jače nego dušik; s toga 
se i pokazalo, da je u uzduhu, dobitome iz vode, više argona, nego 
u običnome. Ne sastavlja se ni s jednim elementom u običnoj tem- 
peraturi, samo je Berthelotu u Parizu pošlo za rukom, da ga sa- 
stavi s parama benzina. Spektar je argona istraživao glasoviti spek- 
troskopist Crookes. Najsvjetliji je pod tlakom od 3 mm. i pokazuje _ 
mnogo crvenih crta, osobito karakteristične dvije (dužine vala 
696:56 i 10564. 10° mm.): Kad se tlak snizi, prometne se spektar 
za čudo u hrpu modrih crta, ali je teško modri spektar potpuno 
rastaviti od crvenoga. Crookes je modrih crta nabrojio 119, a cr- 
venih 88. Njih 26 vidio je u jednom i u drugom spektru. Ni jedan 
drugi plin ili para ne daje spektra slična argonovu. Crookes po 
tom zaključuje iz spektralne analize, da su lord Raleigh i Ramsay 
jedan, ako ne dva nova člana dodali nizu elementarnih tjelesa. 
Veoma je zanimiv resultat dalo istraživanje njegove specifične 
topline. Za omjer obiju specifičnih toplina nije izišao poznati broj 
1:41, već mnogo veći, t. j: 1:65. Do. sada je bio poznat toliki broj 
samo kod para živinih. pri temperaturi od 800% Dakle je argon 
već kod obične temperature dissociiran, molekuli su se raspali u 
atome, pa je prirodno, da se u tim prilikama ne sastavlja s drugim 
tjelesima uz običnu temperaturu, kao što se. ne sastavljaju ni pate 
živine kod 800° ni tjelesa. u fotosferi sunca. Po tom je gotovo si- 
gurno, da je argon elementarno tijelo; samo bi još mogao biti 
smjesa. dvaju elemenata. Tu misao pojačava atomska težina ar- 
gona. 39'8, po kojoj mu nema mjesta u sustavu Mendeljejevu, koji 
se sustav do sada sjano potvrdio. Ne odgovara pak rečenoj misli 


159 


ono, što je Olszewski našao za pretvaranje argona u tekućinu. Uz 
temperaturu od —121° G i pod tlakom od 50'6 atmosfera (kri- 
tična temperatura i kritični tlak) pretvara se argon u tekućinu. Uz 
običan tlak vri argon tek kod —187° C, a smrzava se kod —189 6°. 
Onda je on kristalna ledu nalična masa. 

Raleigh i Ramsay zaključuju svoje izvješće s mnijenjem, da 
je argon bez dvojbe sastavni dio naše atmosfere i da nije kemička 
sastavina. | 

Tražeći argon u drugim zemaljskim tjelesima, upozoren je 
Ramsay na veoma rijedak mineral cleveit, što ga je otkrio Nor- 
denskiöld; on daje, ugrijan sa slabom sumporoom kiselinom, 2°% 
dušika. Kako je cleveit uranat olova, mislio je Ramsay, da bi taj 
dušik mogao biti argon u sastavini s uranom. I nije se prevario! 
To je doista bio argon, ali vezan uz još jedno tijelo, kojega do 
sad na zemlji nijesmo poznavali, ali ga već 30 godina poznajemo 
na suncu i u polarnom svjetlu, a to je helium. Opet je Crookes 
istraživao spektar ražarenoga cleveita i u njemu je našao za helij 
karakterističnu žutu crtu Ds osobito sjajnu (dužina vala po novijim 
istraživanjima D816 milijuntina milimetra, a mjesto u Kirchoffovoj 
skali 1017:5). Spektralna je analiza sunčane atmosfere već prije 30 
godina pokazala, da se u spektru hromosfere .pored svijetlih certa 
vodika redovno pokazuje i žuta crta Ds, koja nije pripadala ni 
jednom na zemlji poznatom kemičkom elementu. Pomišljali su dakle 
iz početka, da je to možda osobiti oblik vodika u sunčanoj atmo- 
sferi. No Seechi je već nagadao, da imamo očekivati otkriće no- 
voga plina, koji će imati spec. težinu od prilike kao i vodik (ispor. 
Secchi, die Sonne, str. 452. i dalje). Ta nepoznata tvar helij nije 
među tim nađena samo na suncu, nego je Scheiner (Spectralana- 
lyse der Gestirne, str. 202. i d.) pokazao, da se crta D, pokazuje 
u spektru svih stajaćica, u kojima su crte vodikove svijetle, dok 
je u spektrima stajaćica s tamnim crtama nema kao tamne crte, 
baš kako je nema ni u spektru sunca. Po tom se smjelo zaključiti, 
da su helij i vodik srodna tjelesa, pa se u istim prilikama poka- 
zuju zajedno na svim zvijezdama. Sigurno je konstatiran do sad 
helij na zvijezdama: 8 Lyrae, y Cassiopeiae, y Cygni, R. Gemi- 
norum, kod nekojih sjajnijih zvijezda Oriona, a po svoj je prilici 
konstatiran i na zvijezdi , Nova Cygni“ od g. 1876. Spektri sve- 
mirskih maglica također pokazuju često helij; u velikoj ga je Orio- 
novoj maglici našao Copeland g. 1888. (Monthly Notices. Sv. 48. 
str. 360.). AD, 

Helija dakle ima u cijelom svemiru, ali o tom tijelu nijesmo 
do sad ništa znali, jer ga na zemlji nigdje ne nađoše do ove go- 
dine. Kod jače se dispersije do duše razdijelila žuta crta cleveita u 
dvostruku crtu, no novo određenje dužine vala od Rowlanda i kri- 
tika tih mjerenja od Rungea i Paschena identificirala je konačno 
crtu helija i žutu crtu u cleveitu. I Lockyer i Deslandres među tim 
su također poredili spektar cleveita sa spektrom hromosfere i našli 


160 


su, da se i druge crte u oba spektra podudaraju. Rungen i Paschen 
u Hanoveru nastavili su istraživanje (ispor. Sitzungsbericht d. Akad. 
d. Wissensch. zu Berlin od 20. lipnja 1895.), da odrede, koje crte 
pripadaju samo heliju. Dobivši po metodi Ramsayevoj čisti helij 
kao plin, oni u Geisslerovim cijevima istraživahu njegov spektar. 
Po tom ima spektar helija 13 svijetlih crta; od njih su se 7 (naj- 
svjetlijih) pokazale kao parovi crta, druge 4 kao jednostavne, a 2 
zadnje se teško vide, i to tek iza eksposicije od 7 sati na foto- 
grafičnoj ploči. O položaju helija među kemičkim elementima bilo 
bi danas prerano zaključivati, jer za sad nema analogija; nadaju 
se, da će to riješiti nova istraživanja uz pomoć Langleyjeva bolo- 
metra i boljih fotografičnih ploča. Među tim je bar toliko pošlo za 
rukom, da su crtu Ds i u suncu razdvojili u par crta. 

Ostaje dakle na suncu još jedna nepoznata tvar: coronium, 
koji se očituje zelenom crtom u spektru korone, hromosfere, a kašto 
i u spektrima sunčanih pjega (dužina vala 53170 milijuntina mm, 
u skali Kirchhoffovoj 1474 K). Sada su stali motriti kamenite me- 
teore, koji su nam donekle glasnici izvanzemaljskih nebeskih 
tjelesa i u kojima je kemička analiza označila dosta znatan po- 
stotak ,nepoznate materije“. I doista je već Ramsay (Compt. rend. 
1895. Tom. 120. str. 1049) iz meteorita nađenoga u Augusta County 
(Virginija), koji po kemičkoj analizi od god. 1871. ima 88:4 Fe, 
102 Ni, 04 Co, 0:3 P, 0:2 GC, i osim toga nešto Cu, Sn, Mn, Cl, 
S i Si O», ekstrahirao 45 cm.’ nekakvoga plina, koji se, prema 
propisu priređen i osušen, očitovao u spektralnoj analizi kao argon 
te pokazao i inače sva svojstva argona. Osim toga se pokazala i 
tu žuta crta helija, koja je poređenjem sa čistim helijem identifi- 
cirana. Po tom dakle ima argona i u svemirskim tjelesima, makar 
ga i nema u suncu. Osim crta argona i helija nijesu našli u plinu 
meteorita (odstranivši iz njega sav vodik) nikakvih drugih crta. 
Ramsay dodaje, da je našao već do sad helij u većini minerala 
s rijetkim zemljama, pa je za to čudnovato, što ga nijesu već prije 
našli. Već je lani rekao Sir Henry Roscoe u britanskoj skupštini, 
da je to otkriće argona od najvećega interesa i najveće važnosti. 
Osobito mu se činilo to otkriće važno radi toga, što je učinjeno 
s primjenom eksaktnoga kemičkog pokusa na riješenje pitanja o 
kemičkoj konstituciji zemlje. A kad je Berthelot vijest o otkriću 
helija javio pariskoj akademiji, pobudila je ondje veliku sensaciju 
i dala povoda zaključcima o pravoj naravi polarnoga i zodijakalnog 
svjetla. 

Istraživanja se o ovom dvostrukom znamenitom otkriću u 
velike nastavljaju i mi ćemo se jamačno još na nj povratiti. 


O. Kučera. | 


i 
\ 
| 


KAZALO. 


Društvene vijesti. 


Strana 
I. Imenik članova koncem godine 1895. ................-e5.... I 
II. Iz glavne skupštine od 9. prosinca 1894. .................... V 
EB adlmıea ravnateljstva ....00.. 22er la een a daa VI 
Done ek erat Skupština, (i. vena ne dear IX 
Rasprave. 
Car Dr. L.: Copepodni plankton iz Jadranskoga mora ........... 145 
Heinz Dr. A.: Kr. botanički vrt u Zagrebu ....... .............. 1 
Hranilović Dr. H.: Oblik zemlje. Prilog povijesti geografije ..... . 55 
» » Dizanje i padanje kontinenata ........... .... 100 
Eainrie M.: Ihtijolosko-erpetoloske biljeske ........ LE ova 115 
Kosić B.: Sphargis coriacea Gray u Jadranskome moru. — La 
Sphargis coriacea Gray nell’ Adriatico ................ *117 
Kučera O.: Ueber eine neue Elektrofor-Maschine von Prot. Pavlat 81 
Langhoffer Dr. Aug: Razvoj socijalnih odnošaja kod kukaca ..... 68 
Nasaoent N, C.: Congeria Partsch m Dreissensia van Beneden nnje 
O RA HENIN DONI ee ae ein misala eni e jaa el e a 108 
Rössler E.: Motrenje ptica u Osječkoj okolici u godinama 1893., 
agi TS DET S SISSI NICO AMRITA RR DER la gd pa 87 
Različite vijesti. 
Domae Dr. J.: Eine neue Methode zur Prüfung organischer Sub- 
Btanzen auf Chlor, Jod und Brom .. i... eric 151 
Goglia F.: Kaleijev karbid i acetilen .....:...2... a ia 152 
Kučera O.: Dva znatna otkrića: argon i helij .................... 157 
Onsea A.: Otiorhychus gemmatus Scop. und seine Varietaeten ... 156 


1 = Pteridophyta. | 34 — Rosaceae. 
2 = Coniferae. 30 — Leguminosae. 
3, 4 — Helobiae, Pandanales i dr. 36 = Geraniaceae, Linaceae, Ruta- 
povodnice i močvarnice. ceae, Simarubaceae, Polygala- 
5 = Gramineae. ceae i dr. Geraniales. 
6 Cyperaceae. 31 = Euphorbiaceae, Empetraceae. 
7 — Araceae. 38 — Buxaceae, Anacardiaceae, Celas- 
— Commelinaceae. traceae, Aquifoliaceae i dr Sa- 
9 = Juncaceae. pindales. 
10 Liliaceae. 99 = Aceraceae. 
11 — Amaryllidaceae. 40 = Sapindaceae, Hippocastanaceae. 
12 = Dioscoriaceae. 41 = Rhamnaceae, Vitaceae. 
15 —= Imdaceae. 42 = Tiliaceae 
14 = Musaceae. 43 = Malvaceae. 
15 = Cannaceae. 44 = Guttiferae, Tamaricaceae, Cista- 
16 = Juglandaceae. ceae, Violaceae, Passifloraceae, 
17 — Myricaceae. Loasaceae, Begoniaccae. Datis- 
18 = Salicaceae. caceae i dr. Parietales. 
19 = Betulaceae. 45 = Cactaceae. 
20 = Fagaceae. 46 — Thymelaeaceae, Elaegnaceae. 
21 = Ulmaceae. 47 = Lythraceae, Punicaceae, Oeno- 
22 = Moraceae, Urticaceae. | theraceae. 
23 = Polygonaceae. | 48 = Araliaceae. 
24 = Caryophyllaceae i dr. Centros- ı 49 = Umbelliferae. 
permae | 50 = Cornaceae. 
25 — Magnoliaceae. 51 = Ericaceae i dr. Ericales. 
26 = Ranunculaceae. 52 Primulaceae, Plumbaginaceae, Ebe- 
27 = Berberidaceae. naceae, Styraceae. 
28 — Menispermaceae. 59 = Oleaceae. 
29 = Calycanthaceae. 54 = Apocynaceae. 
30 Papaveraceae, Cruciferae, Rese- | 55 = Gentianaceae. 
daceae. 56 = Asclepiadaceae. 
31 = Crassulaceae. 57 = Convolvulaceae. 
32 — Saxifragaceae. 58 — Polemoniaceae. 
33 — Hamamelidaceae, Platanaceae. 59 = Borraginaceae 


PUMAC 


hasrtu- kr. botaničkoga vrta. 


Verbenaceae. bk Ekon) msi odio 


Br 

61 = Labiatae, Am = Američka grupa. 

62 — Solanaceae. H — Hodnik sa penjalica 

63 == Scrophulariaceae. jusama iz razliénih porodi 

64 = Bignoniaceae. | Of = Ljekovite i otrovne b 

65 = Acanthaceae. Id = Biline jednogodinijina | 

66 — Plantaginaceae. _St = Staklenici. i. 

67 = Rubiaceae. P. $. — Pješčanei pošljunčene or 

68 = Caprifoliaceae. za eksote prijeko ljeta. | a Li ; A 

69 = Valerianaceae, Dipsaceae. la: Ud se m 

70 = Campanulaceae. | Vk = Vrtljarski stan. la 

71. Compositae. Pv = Paviljon. WR a 

B = Bazeni sa povodnicama. As = Projektirana astronomska ku 

Ap = Alpinum. pula. € 
x 


BALL: 


| 
| 


Ph ovoli: ; 


Kr. botanički vrt u Zagrebu. 


A 
x N % LI > 3 
h ja P 
Ka 2,1% 2 { TAL: a ä 
| ta e i KE Pin * è 
Malla > sajla ao nn Pao > Eu ax si e 
D u . “i " re S| 
ni VENETO a dara LUMEN sa pe 3 36 : 2 | P > i 
>. > Ka“ À; 83 
= I dae: Po da 
CI * 1 $ “ En 
Po; Se | 27 
+ PA 
3 


DIRTI ZA 


= JEZA RA 7 


wo 
Ns 
n Va 
er! 
w 
© 
ene rea 


Peak 1% de, * a 


ER 


BEN, > 
II i) { 
Kk 
= 
2 
Si 
È 


EER TT 
IT sosia iz ZO © 
rr a 
IE s È 


> Fr Ingerer re Bosch] War 7 


AMNH LIBRARY 


IU 


00125190