XJ 1386-08 JAARBOEK KONINKLIJKE AKADEMIE WETENSCHAPPEN GEVESTIGD CO CD I AMSTEKDAM, 1886. LIBRARY JSOW YORK BüTANiCAL OAKDËN ^>^^rë^i^^i?s^<^^i^?^'^=^<- AMSTERDAM, JOHANNES MULLER. INHOUD. Staat van de koninklijke akademie van "wetenschappen OP den 24sten april des jaars 1886 III. Alfabetische lijst der gewone leden, correspondenten in de overzeesche bezittingen van het rijk en buiten- landsche leden van de koninklijke akademie van we- tenschappen, sedert hare oprichting in 1851 .... x. Lijst der binnen- en buitenlandsche akademiën, geleerde genootschappen en instellingen, waarmede de konink- lijke akademie van wetenschappen door ruiling van uitgegeven werken in verbinding is xxiii. Reglement voor de koninklijke akademie van weten- schappen XXXVII. Reglement van Orde voor de Afdeeling Wis- en Natuur- kundige Wetenschappen XLIII. Reglement van Orde voor de Afdeeling Taal-, Letter-, Ge- schiedkundige en Wijsgeerige Wetenschappen LI. Bericht omtrent wijzigingen in de algemeene bepalingen van de reglementen van orde LXII. Brief van het Bestuur der Koninklijke Akademie van Weten- schappen aan de Leden derzelfde Akademie ..... LXIV. Vrijdom van Briefport LXV. Programma certaminis poetici ab Academia Regia Disciplinarum Nederlandica ex legato Hoeufftiano anno MDCCCLXXXVI indicti LXVI. Proces- verbaal van de vereenigde vergadering der beide apdeelingen van de koninklijke akademie van weten- schappen LXIX. Blsdt. Inleiding LXXI. Proces- Verbaal van de Vereeuigde Vergadering der beide Afdeclingcn van de Koninklijke Akademie van Wetenschap- pen, gehouden den 24sten April 1886 LXXIII. "Verslag van den staat en de werkzaamheden der Akademie aan Z. M. den Koning LXXIV. Rekening en Verantwoording van het door den Algemeenen Secretaris over het jaar 1885 — 1886 gehouden beheer . . XCIV. Rekening en Verantwoording van het door den Algemeenen Secretaris over het jaar 1885 — 1886 gehouden beheer van het legaat Hoeufft C. Rekening en Verantwoording van liet door den Algemeenen Secretaris over het jaar 1885 — 1886 gehouden beheer van het ïonds voor de Leeuwenhoek-Medaille Cl. Memorie van Toelichting bij de Rekening en Verantwoording van den Algemeenen Secretaris Cl. Verslag over het gehouden beheer CIII. Begrooting van Inkomsten en Uitgaven, gaande van 1° April 1886 tot uit". Maart 1887 CV. Verslag aangaande de Boekerij en het Munt- en Penning- kabinet CVl. Overgang van den voorrang der Akademie op de Afdeeling voor de Taal-, Letter-, Geschiedkundige en Wijsgeerige Wetenschappen CIX. Levensbericht van W. J. A. Jonckbloet, door H. E. Moltzer. 1 . Levensschets van Dr. J. H. Holwekda, door W. H. van de Sande Bakhuyzen 71. Levensbericht van Aem. W. Wybbands, door J. G. R. Acquoy. 95. ]Sr A A M L IJ S T DER GEWONE LEDEN, CORRESPONDENTEN IN DE OVERZEESCIIE BEZITTINGEN VAN HET KIJK EN BUITENLANDSCHE LEDEN VAN DE KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN. Jaarboik 1886. A STAAT VAN DE KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN OP DEN 24sten aPEIL DES JAARS 1886. BESTUUR DER AKADEMIE gedurende het Akademiejaar van 24 April 188G tot 23 April 1887. ALGEMEENE VOORZITTER, C. W. OPZOOMER. ALGEMEENE SECRETARIS, C. A. J. A. OUDEMANS. Afdeelivg voor de Taal-, Letter-, Geschiedkundige en Wijsgeerige Wetenscliappen. VOORZITTER, C. W. OPZOOMER. ONDER- VOORZITTER, S. A. NABER. SECRETARIS, J. C. G. BOOT. Af deeling voor de Wis- en Natuurkundige Wetenschappen. VOORZITTER, C. H. D. BUYS BALLOT. ONDER- VOORZITTER, J. D. VAN DER WAALS. SECRETARIS, C. A. J. A. OUDEMANS. A* IV Afdeeling voor de Taal-, Letter-, GescJiiedkundige en Wijsgeeriije Wetensch appen. Gewone Leden. M. DE VRiKS, te Leiden. c. w. opzooMEK, te ütrecJit. G. DE vuiES AZN., te 's Grüvenhüge. K. j. FRUiN, te Ljeiden. B. J. LiNTELO DE GEER, te Utrecht. A. KUENEN, te Ljeiden. 3. KAPPEYNE VAN DE COPPELLO, te 's Gravetihage. D. HARTING, te Enhhuizen. s. VISSERING, te 's Gravenhage. j. p. six, te Amsterdam. s. A. NABER, te Amsterdam. c. M. FRANCKEN, te Utrecht. s. HOEKSTRA BZN., te A7nsterdam. H. KERN, te Leiden. j. T. BüYS, te Leiden. R. T. H. p. L. A. VAN BONEVAL PAURE, te Leiden. B. H. c. K. VAN DER wiJCK, te Groningen. M. J. DE GOEJE, te Leiden. H. VAN HERWERDEN, te Utrecht. c. vosMAER, te 's Gravenhage. j. p. N. LAND, te Leiden. j. G. DE HOOP scHEFFER, te Amsterdam. ïH. JORissEN, te Amsterdam. M, F. A, G. CAMPBELL, te 's Gravenhage. p. DE JONG, te Utrecht. j. G. R. ACQUOY, te Ljeiden. p. j. cosiJN, te Leiden. H. p. G. QUACK, te Amsterdam. A. A. DE PiNTO, te 's Gravenliage. T. M. c. ASSER, te Amsterdam. j. HABETS, te MaastricJit. AV. PLEITTE, te Leiden. M. s. POLS, te Utrecht. c. BELLAAR SPRUYT, te Amsterdam. c. p. TiELE, te Leiden. j. A. "wijNNE, te Utrecht. B. F. MATTHES, te 's Graveuhage. W. H. VAN DE SANDE BAKHUYZEN, te Utrecht. j. VERDAM, te Amsterdam. N. G. PIERSON, te Amsterdam. j. DE LOUTER, te Utrecht. AEM. w. wijBRANDS, te Leiden. H. E. MOLTZER, te Utrecht. B. SYMONS, te Groningen. A. D. LOMAN, te Amsterdam. j. J. coRNELissEN, te Loeiden. s. MULLER FZN., te Utrecht. s. j. rocKEMA ANDREAE, te Leiden. A. PIERSON, te Amsterdam. Rustende Leden. L. A. J. w. SLOET, te Arnhem. L. PH. c. VAN DEN BERGH, te 's Gravenhage. c. LEEMANS, te Leiden. w. j. KNOOP, te 's Gravenhage. j. DiRKS, te Leeuwarden. J. c. G. BOOT, te Amsterdam. w. G. BRiLL, te Utrecht. TH. BORRET, te Bergen. N. BEETs, te Utrecht. p. j. VETH, te Arnhem. j. DE WAL, te Deventer. VI Correspondenten in de overzeesche bezittingen van het Rgk. j. A. VAN DER ciiiJS, te Batavia. II. NEUBllONNER VAN DER TX^UK, Op Bali. K. F. HOLLE, te Garoet {Preanger Regentsch.). L. y^\ c. VAN DEN BERGH, te Batavia. A. w. p. VERKERK PisïORiüs, te Buitenzorg. "\v. p. GROENEVELDT, te Batavia. j. w. IJZERMAN, te Djocjocarta. j Buitenlandsche Leden. H. L. FLEiscHER, te Leipzig. j. N. MADViG, te Kopenhagen. A. R. RANGABÉ, te Athene. TH. MOMMSEN, te Berlijn. H. c. RAWLiNSON, te LoncUn. V. DURUY, te Parijs. A. RÉviLLE, te Parijs. R. voN JHERiNG, te Göltingeu. MAX MULLER, te Oxford. G. B. DE Rossi, te Rome. T. NÖLDEKE, te Straatsburg. D. CARüTTi, te Rome. w. STUDEMUND, te Breslau. B, wiNDSCHEiD, te Leipzig. r. IMHOOF BLUMER, te Winterthur. p. WILLEMS, te Leuven. JOH. FRANCK, te Bo7in. A. NAUCK, te St. Petersburg. CH. SCHEPER, te Parijs. VII Afdeeling voor de Wis- en Naiaurkandige Wetenscliappen. Gewone Leden. F. c. DONDERS, te Utrecht. c. H. ü. BUYS BALLOT, te Utreclit. j. A. c. ouDEMANs, te Utrecht. D. BiERENs DE HAAN, te Leiden. M. c. VERLOREN, op Schothorst bij Amersfoort. c. A. j. A. OUDEMANS, te Amsterdam. p. M. BRUTEL DE LA RiviÈRE, te Bennekom. j. BOSSCHA, te Haarlem. N. w. p. RAUWENHOFF, te Utrecht. G. VAN DiESEN, te 's Gravcnltage. w. KOSTER, te Utrecht. G. F. W. BAEHR, te Delft. w. F. R. suRTNGAR, te Leiden. A. C. OUDEMANS JR., te Delft. c. H. c. GRiNwis, te Utrecht. TH. w. ENGELMANN, te Utrecht. 3. ZEEMAN, te Amsterdam. H, G. VAN DE SANDE BAKHUYZEN, te LjCiden. j. M. VAN BEMMELEN, te Leiden. c. K. HOFFMANN, te Leiden. T. ZAAIJER, te Leiden. T. PLACE, te Amsterdam. TH. H. MAC GiLLAVRY, te Leiden. j. w. GUNNING, te Amsterdam. F. j. VAN DEN BERG, te Rotterdam. j. D. VAN DER WAALS, te Amsterdam. ED. MULDER, te Utrecht. vin H. c. DiBBiTS, te Utrecht. TH. H. BEHRENS, te Ve/ft. H. DE VRIES, te Amsterdam. A. P. N. FRANCiiiMONT, te Leiden. N. T. MicHAËLis, te '« Gravenhage. M. TREUB, tijdelijk te Buitenzorg op Java. B. j. STOKVIS, te Amsterdam. ('H. M. scHOLS, te Delft. D. j. KORTEWEG, te Amsterdam. H. A. LORENTz, te Leiden. A. D. VAN RIEMSDIJK, te Utrecht. M. FÜRBRINGER, te Amsterdam. H. KAMERLiNGH ONNEs, te Leiden. A. A. w. HUBRECHT, te Utrecht. p. p. c. HOEK, te loeiden. M. W. BEIJERINCK, te Delft. K. MARTIN, te Leiden. 3. H. VAN 't hoff, te Amsterdam. c. A. PEKELHARING, te Utrecht. p. H. SCHOUÏE, te Groningen. j. forster, te Amsterdam. Rustende Leden. j. R. T. ortt, te 's Gravenhage. p. L. RIJKE, te Leiden. A. w. M. VAN HASSELT, te '5 Gravenhage. c. M. VAN DER SANDE LACOSTE, te Amsterdam. IX Correspondenten in de overzeesche bezittingen van liet Rijk. u. D, M. VERBEEK, te Buitenzorg op Java. c. L. VAN DEii BURG, te Batavia. c. PH. SLUITER, te Batavia. w. BURCK, te Buitenzorg op Java. j. p. VAN UER STOK, te Batavia. R. FENNEMA, te Buitenzorg op Java. Buitenlandsche Leden^ R. OUEN, te Londen. p. j. VAN BENEDEN, te Leuven. G. B. AiRY, te Greenwich. H. HELMHOLTZ, te Berlijn. A. w. HOFMANN, te Berlijn. R. viRCHOW, te Berlijn. w. WEBER, te Göttingen. wiLLiAM THOMSON, te Glasgow. OTTO STRUVE, te St. Petersburg. A. DE CANDOLLE, te Gcnève. M. BERTHELOT, te Parijs. L. CREMONA, te Rome. E. DU Bois REYMOND, te Berlijn. L. PASTEUR, te Parijs. G. R. KiRCHHOFF, te Berlijn. H. GYLDEN, te Stockholm. j. D. HOOKER, te Londen. j. voN SACHS, te Würzburg. R. CLAUSius, te Bonn. c. GEGENBAUR, te Heidelberg, ALFABETISCHE LIJST GEWOiNE LEDEN, COREESPONDE NTEN IN DE OVERZEESCHE BEZITTINGEN VAN HET RIJK BUITENLANDSCHE LEDEN VAN DE KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN, SEDERT HARE OPRICHTING IN 1851. De letter L. beteekent gewoon Lid. De letter C. beteekent Correspondent. De letters B. L. beteekenen Buitenlandscli Lid. De letters R. L. beteekenen Rustend Lid. De letters a. N. beteekenen Afdeeling Natuurkunde. De letters a. L. beteekenen Afdeeling Letterkunde. Ackersdijk, (J.) te UtrecJd, L. a. L. 23 Febr. 1855. E. L. 1861. Overl. 13 Juli 1861. Acquoy, (J. G. R.) te Leiden, L. a. L. 19 April 1877. Airy, (G. B.) te GreenwicJi, B. L. a. N. 4 Mei 1859. Arago, (D. F. J.) te Parijs, B. L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 2 Oct. 1853. Assen, (C. J. van) te Leiden, L. a. L. 23 Febr. 1855. R. L. 1858. Overl. 13 Sept. 1859. Asser, (T. M. C.) te Amsterdam, L. a. L. 21 Mei 1880. B. Baehr, (G. F. W.) te Delft, Ij. a. N. 5 Mei 1867. Baar, (K. E. von) te Borpat, B. L.a.N. 4 Mei 1875. Overl. 28 Nov. 1876. XI Bake, (J.) te Leiden, L. a. L. 23 Febr. 1855. K. L. 1858. Overl. 26 Maart 1864. Bakhuyzen, (II. G. van de Sande) te Leiden, L. a. N. 11 Mei 1872. Bakhuyzen, (W. H. van de Sande) te Utrecht, L. a. L. 27 April 1883, Baumhauer, (E. H. von) te Haar- Bischoff, (T. L. W. von) te Mün- chen, B. L. a. N. 8 Mei 1878. Overl. Dec. 1882. BIceker, (P.) te 'sGravenhac/e, C. a. N. 6 April 1855. L. a. N. 5 Mei 1862. Overl. 24 Jan. 1878. Blume, (C. L.) te Leiden, L. a. lem, L. a. N. 1 Mei 1858. Overl. N. 6 April 1855. Overl. 3 "Febr. 18 Jan. 1885 Becquerel, f A. C.) te Parijs, B. L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 19 Jan. 1878. Beek, (A. van) te Utrecht, L. a. N. 26 Oct. 1851. E. L. 20 Sept. 1852. Overl. 7 Jan. 1856. Beets, (N.) te Utrecht, L. a. L. 4 Mei 1859. E. L. 13 Sept. 1884. Behrens, (Th. li.) te Delft, L. a. N. 8 Mei 1878. Bemmelen, (J. M. van) te Leiden, L. a. N. 10 Mei 1873. Beneden, (P. J. van) te Leuven, B. L. a. N. 4 Mei 1859. Berg, (F. J. van den) te Rotter- dam, L. a. N. 4 Mei 1875. Berg, (L. W. C, van den) te Ba- tavia, C. a. L. 19 Mei 1876. Bergh, (L. Ph. C. van den) te '5 Gravenhage, L. a. L. 24 Maart 1855. E. L. April 1876. Berghaus, (H. K. W.) te Stettin, B. L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 17 Febr. 1884. Bergsma, (P. A.) te Batavia, C. a. N. 11 Mei 1872. Overl. 1 Mei 1882. Bernelot Moens, (J. C.) tijdelijk te Haarlem, C. a. N. 8 Mei 1878. Gedefimgeerd 1 Aug. 1885. Berthelot, (M.) te Parijs, B. L. a. N. 10 Mei 1881. Beijerinck, (M. W.) te Delft, L. a. N. 6 Mei 1884. 1862. Bluutschli, (J, C.) te Heidelherg, B. L. a. L. 29 April 1875. Overl. 21 Oct. 1881. Boogaard, (J. A.) te Leiden, L. a. N. 8 Mei 1865. Overl. 2 Juni 1877. Bois Eeymond, (E. du) te Berlijn, B. L. a. N. 27 April 1883. Boot, (J. C. G.) te Amsterdam, L. a. L. 2 Mei 1857. E. L. 17 Aug. 1881. Borret, (Th.) te Bergen, L. a. L. 8 Mei 1865. E. L. 9 Oct. 1882. Bosch, (E. B. van den) te Ooes, L. a. N. 2 Mei 1857. Overl. 18 Jan. 1862. Bosquet, (J. H. A.) te Maastricht, L. a. N. 5 Mei 1856. Overl. 28 Juni 1880. Bosscha, (J.) te ^s Gravenhage, L. a. L. 23 Febr. 1855. E. L. 1867. Overl. 9 Dec. 1874. Bosscha, (J.) te Haarlem, L. a. N. 1 Mei 1863. Brants, (A.) op de Joppe bij Gor- sel, L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 27 Nov. 1862. Breda, (J. G. S. van) te Haarlem, L. a. N. 26 Oct. 1851. E. L. Oct. 1858. Overl. 2 Sept. 1867. Brill, (W. G.) te Utrecht, L. a. L. 24 Maart 1885. E. L. 10 Oct. 1881. XII Brink, (R. C. Bakhuizen van deu)l te 's Gravenhage, L. a. L. 23 Febr. 1855. Overl. 15 Juli 1805. Brown, (R.) te Londen, B. L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 10 Juui 1858. Brumund, (J. F. G.) te Batavia, C. a. L. 19 April 1855. Overl. 12 Maart 18G3. Brutel de la Rivière, (P. M.) te Bennckom, L. a. N. 8 Mei 1860. Bunsen, (K. J. vod) te Bonn, B. L. a. L. 4 Mei 1859. Overl. 28 Nov. 1860. Burg, (C. L. van der) te Batavia, C. a. N. 27 April 1883. Buys, (J. T.) te Leiden, L. a. L. 5 Mei 1867. Buys Ballot, (C. H. D.) te Utrecht, L. a. N. 6 April 1855. Buysing, (D. J. Storm) te 's Gra- venhage, L. a. N. 26 Oct. 1851. E. L. 27 Maart 1869. Overl. 16 Aug. 1870. C. Campbell, (M. F. A. G.) te 's Gra- venhage, L. a. L. 29 April 1875. Candoile, (A. de) te Genève, B. L. a. N. 8 Mei 1878. Carutti, (D.) te Rome, B. L. a. L. 8 Mei 1878. Chabas, (F. C.) te Chdlons sur Saone, B. L. a. L. 8 Mei 1865. Overl. 17 Mei 1882. Chevalier, (Michel) te Parijs, B. L. a. L. 19 April 1855. Overl. 28 Nov. 1879. Chys, (J. A. van der) te Batavia, C. a. L. 5 Mei 1867. Clausius, (R.) te Bonn, B. L. a. N. 14 Mei 1886. Clerk Maxwell, (J.) te Cambridge, B. L. a. N. 16 Mei 1877. Overl. 7 Nov. 1879. Cobet, (C. G.) te Leiden, L. a. L. 23 Febr. 1855. Bed. 8 Sept. 1856. Cjnestabilo, (G.) te Perugia, B. L. a. L. 7 Mei 1861. Overl. 21 Juli 1877. Conrad, (F. W.) te 'sfiravenhage, L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 1 Febr. 1879. Cornelissen, (J. J.) te Leiden, L. a. L. 6 Md 1885. Cosijn, (P. J.) te Leiden, L. a. L. 19 April 1877. Cremona, (L.) te Rome, B. L. a. N. 10 Mei 1881. D. Darwin, (Chs.) te Down, Becken- ham. Kent, B. L. a. N. 11 Mei 1872. Overl. 21 April 1882. David, (J. B.) te Leuven, B. L. a. L. 5 Mei 1862. Overl. 24 Maart 1866. Delprat, (G. H. M.) te Rotterdam, L. a. L. 24 Maart 1855. R. L. 1861. Overl. 4 Jan. 1871. Delprat, (J. P.) te '« Gravenhage, L. a, N. 26 Oct. 1851, R. L. 1863. Overl. 14 Mei 1880. Dibbits, (H. C.) te Utrecht, L. a. N. 16 Mei 1877. XIII Diesen, (G. van) te 's Gravenhage, L. a. N. 7 Mei 1866. Dirks, (J.) te Leeuwarden, L. a. L. 5 Mei 1856. E. L. 19 Juni 18S1. Donders, (F. C.) te Utrecht, L. a. N. 26 Oct. 1851. Dove, (H. W.) te Berlijn, B. L. a. N. 7 Mei 1861. Overl. 4 April 1879. Dozy, (F.) te Leiden, L. a. N. 27 Oct. 1851. Overl. 7 Oct. 1856. Dozy, (E,. P. A.) te Leiden, L. a. L. 23 Febr. 1855. Overl. 29 April 1883. Duraas, (J. B.) te Parijs, B. L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 11 April 1884. Dumontier, (F. A. C.) te Parama- ribo, C. a. N. 4 Mei 1859. Bed. 8 Aug. 1860. Duriiy, (V.) te Parijs, B. L. a. L. 5 Mei 1867. Dijk, (C. M. van) te ütrecJd, L. a. N. 26 Oct. 1851. Bed. 21 Maart 1853. E. Elias, (P.) te 's Gravenhage, L, a. 1 Erraerins, (.T. W.) te Groningen, N. 2 Mei 1857. K. L. 26 Sept. 1874. Overl. 22 Febr. 1878. Engelniann, (Th. W.) te Utrecht, L. a. N. 12 Mei 1870. Ermerins, (F. Z.) te Groningen, L. a. N. 6 April 1855. Overl. 22 Mei 1871. 26 Oct. 1851. E. L. 1868. Overl. 2 Maart L. a. N 19 Febr 1869. d'Espine, (Baron A.) te Jix, in Savoye, B. L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 7 April 1853. F. Faraday, (M.) te Londen, B. L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 25 Aug. 1867. Faure, (E. T. H. P. L. A. van Boneval) te Leiden, L. a. L. 2 Mei 1868. Fennema, (E.) te Buitenzorg, C. L. a. N. 14 Mei 1886. Fleischer, (H. L.) te Leipzig, B. L. a. L. 19 April 1855. Focke, (H. C.) te Paramaribo, C. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 29 Juni 1856. Fockema Andreae, (S. J.) te Leiden, L. a. L. 23 April 1886. Forster, (J.) te Amsterdam, li. a. N. 14 Mei 1886. Fraiichimont, (A. P. N.) te Leiden, L. a. N. 8 Mei 1879. Franck, (Jos.) te Bonn, B. L. a. L. 6 Mei 1855. Francken, (C. M.) te Utrecht, L. a. L. 8 Mei 1865. Fremery, (F. J. J. de) te Utrecht, L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 7 Sept. 1855. Friederich, (E. H. Th.) te Batavia C. a. L. 1 Mei 1858. Gedefun- geerd 1871. Fruin, (J. A.) te Utrecht, L. a. L. XIV 5 Mei 1867. Overl. 1 Nov. 1884. Fruin, (R. J.) te Leiden, L, a. 4 Mei 1859. L. Fürbringer, (M.) te Amsterdam, L. a. N. 16 Mei 1882. G. Gachard, (L. P.) te Brussel, B. L. a. L. 19 April 1855. Overl. 1 Dec. 1885. Gauss, (C. F.) te Gutt'mgen, B. L. a. ï^. 26 Oct. 1851. Overl. 23 Febr. 1855. Geer, (B. J. Lintelo de) te Utrecht, L. a. L. 4 Mei 1859. Gegenbaur, (C.) te Heidelberg, B. L. a. N. 14 Mei 1886. Geuns, (J. van) te Amsterdam, L. a. N. 26 Oct. 1851. E. L. 1878. Overl. 5 Dec. 1880. Ghijben, (J. Badon) te Breda, L. a. N. 26 Oct. 1851. R. L. 30 Juni 1868. Overl. 31 Jan. 1870. Gillavry, (Th. H. Mac) te Leiden, L. a. N. 4 Mei 1875. Gilse, (J. van) te Amsterdam, L. a. L. 4 Mei 1859. Overl. 26 Mei 1859. Glavitnans, (C. J.) te Botterdatn, L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 11 Aug. 1857. Godefroi, (M. H.) te'sGrave?i/iaffe, L. a. L. 2 Mei 1857. Overl. 25 Juni 1882. Goeje, (M. J. de) te Leiden, L. a. L. 3 Mei 1869. Gogh, (J. van) te Helvoort, L. a. N. 2 Mei 1857. Overl. 12 Auff. 1885. Göppert, (H. R.) te Breslau, B. L. a. N. 7 Mei 1861. Overl. 18 Mei 1884. Gorkona, (K. W. van) op Java, C. a. N. 11 Mei 1872. Gedefun- geerd 1 Juli 1880. Goudsrait, (J. E.) te Leiden, L. a. L. 5 Mei 1862. Overl. 17 Maart 1882. Greuve, (F. C. de) te Groningen, L. a. L. 23 Febr. 1855. R. L. 6 Dec. 1862. Overl. 28 April 1863. Grinwis, (C. H. C.) te Utrecht, L. a. N. 3 Mei 1869. Groen van Prinsterer, (G.) te 'sGra- venhage, L. a. L. 23 Febr. 1855. Bed. 27 April 1855. Groeneveldt, (W. P.) te Batavia, C. a. L. 16 April 1884. Grote, (G.) te Londen, B. L. a. L. 2 Mei 1857. Overl. 16 Juni 1871. Guizot, (F. P. G.) te Parijs, B. L. a. L. 19 April 1855. Overl. 12 Sept. 1874. Gunning, (J. W.) te Amsterdam, L. a. N. 4 Mei 1875. Gylden, (H.) te Stockholm, B. L. a. N. 6 Mei 1885. H. Haan, (D. Bierens de) te Leiden, U a, N, 5 Mei 1856, Haan, (W. de) te Haarlem, L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl, 15 April 1855. XV Habets, (J.) te MaadricM, L. a. L. 21 Mei 1880. Halbertsma, (H. J.) te Leiden, L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 22 Nov. 1865. Hall, (H. C. van) te Beek, in Gelderland, L. a. N. 26 Oct. 1851. E. L. 1871. Overl. 12 Jan. 1874. Hall, (J. van) te Utrecht, L. a. L- 24 Maart 1855. Overl. 19 Maart 1859. Harting, (D.) te EnkJiuizen, L. a. L. 8 Mei 1860. Harting, (P.) te Amersfoort, L. a. N. 26 Oct. 1851. K. L. 27 Maart 1882. Overl. 3 Dec. 1885. Hasselt, (A. W. M. van) te 's Gra- venhage, L. a. N. 5 Mei 1856. K. L. 9 Aug. 1884. Hasskarl, (.1. K.) te Batavia, C a. N. 6 April 1855. Gedefungeerd 1859. Helmholtz, (H.) te Berlijn, B. L. a. N. 4 Mei 1859. Henle, (F. G. J.) te Göttingen, B. L. a. N. 27 April 1883. Overl. 13 Mei 1885. Heremans, (J. T. J.) te Ge^it, B. L. a. L. 29 April 1875. Overl. 13 Maart 1884. Herklots, (J. A.) te Leiden, L. a. N. 2 Mei 1868. Overl. 3 Maart 1872. Herschel, (John. F. W.) te Londen, B. L. a. N. 1 Mei 1858. Overl. 11 Mei 1871. Herwerden, (H. van) te TJtrecJd, L. a. L. 12 Mei 1870. Heusde, (J. A. C. van) te 'sGra- venhage, L. a. L. 1 Mei 1858. Bed. 20 Febr. 1872. Heynsius, (A.) te Leiden, L. a. N. 12 Mei 1864. Overl. 4 Oct. 1885. Hoek, (M.) te Utrecht, L. a. N. 12 Mei 1864. Overl. 3 Sept. 1873. Hoek, (P. P. C.) te Leiden, L. a. N. 27 April 1883. Hoekstra Bz., (S.) te Amsterdam, L. a. L. 8 Mei 1865. Hoeven, (A. des Amorie van der) te Amsterdam, L. a. L. 23 Febr. 1855. Overl. 29 Juli 1855. Hoeven, (C. Pruys van der) te Leiden, L. a. N. 26 Oct. 1851. E. L. 13 Aug. 1862. Overl. 3 Dec. 1871. Hoeven, (J. van der) te Leiden, L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 10 Maart 1868. Hoff, (J. H. van 't) te Amsterdam, L. a. N. 6 Mei 1885. Hoffmann, (C. K.) te Leiden, L. a. N. 4 Mei 1874. Hoifmann, (J.) te Leiden, L. a. L. 23 Febr. 1855. K. L. 14 Febr. 1876. Overl. 19 Jan. 1878. Hoffmann von Fallersleben, (H.) Slot Corvey bij Höxter, B. L. n. L. 7 Mei 1866. Overl. 19 Jan. 1874. Hofman, (A. W.) te Berlijn, B. L. a. N. 4 Mei 1859. Holle, (K. F.) te Garoet op Java, C. a. L. 8 Mei 1869. Holtius, (C. A.) te Utrecht, L. a. L. 23 Febr. 1855. E. L. 1857. Overl. 29 Maart 1861. Holwerda, (J. H.) te Oegstgeest, L. a. L. 4 Mei L859. E. L. 8 Nov. 1875. Overl. 15 April. 1886. Horsfield, (Th.) te Londm, B. L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 24 Juli 1859. XVI Hubrecht, (A. A. W.) te UtrecJd, L. a. N. 27 April 1883. HuUeman, (J. G.) te Leiden, L. a. L. 5 Mei 1856. Over). 29 Mei 1862. Humboldt, (A. von) te Berlijn, B. L. a. N. 26 Oct. 1851. Over). 6 Mei 1859. Imhoof Bluraer, (F.) te Winterthur, B. L. a. L. 28 April 1883. J. Janssen, (L. J. F) te Leiden, L. u. L. 23 Febr. 1855. Overl. 22 Juli 1869. Jhering, (R. von) te Göttingen, B. L. a. L. 4 Mei 1874. Jonckbloet, (W. J. A.) te 'sGra- venhage, L. a. L. 24 Maart 1855. Overl. 19 Oct. 1885. Jong, (P. de) te Utrecht, L. a. L. 29 April 1875. Jonge, (J. K. J. de) te 'sGraven- hage, L. a. L. 7 Mei 1866. Overl. 15 Maart 1880. Jorissen, (Th.) te Amsterdam, L. a. L. 4 Mei 1874. Julien, (S.) te Parijs, B. L. a. L. 2 Mei 1857. Overl. 15 Febr. 1873. Junghuhn, (F. W.) te Batavia, C. a. N. 6 April 1855. Overl. 24 April 1864. JuyuboU, (T. W. J.) te Leiden, L. a. L. 23 Febr. 1855. Overl. 16 Sept. 1861. K. Kaiser, (F.) te Leiden, L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 28 Juli 1872. Kappeyne van de Coppello, (J.) te 'sGravenhage, L. a. L. 8 Mei 1860. Karsten, (S.) te Utrecht, L. a. L. 23 Febr. 1855. Overl. 7 Mei 1864. Kemper, (J. de Bosch) te Amster- dam, L. a. L. 23 Febr. 1855. Bed. 26 April 1856. Kerckhoff, (P. J. van) te Utrecht, L. a. N. 5 Mei 1862. Overl. 20 Jan. 1876. Kerkwijk, (G. A. van) te 'sGra- venhage, L. a. N. 26 Oct. 1851. E. L. 25 Jan. 1868. Overl. 27 Febr. 1871. Kern, (H.) te Leiden, L. a. L. 7 Mei 1866. Kinder de Camarecq, (A. W.) op Java, C. a. L. 7 Mei 1866. Gedefungeerd 1871. Kirchhoff, (G. E.) te Berlijn, B. L. a. N. 6 Mei 1884. Kist, (N. C.) te Leiden, L. a. L. 23 Febr. 1855. Overl. 21 Dec. 1859. Knoop, (W. J.) te 'sGravenhage, L. a. L. 2 Mei 1857. E. L. 10 Mei 1881. XVII Koenen, (H. J.) te JmsUmlam, L. a. L. 23 Maart 1855. E. L. 9 Maart 1874. Overl. 13 Oct. 187k Kolk, (J. L. C. Schroeder van der) te UtrecJd, L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 2 Mei 1862. Korteweg, (Ü. J.) te Amsterdam, L. a. N. 10 Mei 1881. Koster, (W.) te Utrecht, L. a. N. 7 Mei 1866. Kiienen, (A.) te Leiden, L. a. L. 4 Mei 1859. Kun, (L. J. A. van der) te 's Gm- veiihat/e, L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 26 Jar. 1864. L. Land, (J. P. N.) te Leiden, L. a. L. 11 Mei 1872. Lassen, (C.) te Jilonii, B. L. a. L. 4 Mei 1859. Overl. 8 Mei 1876. Leemans, (C.) te Leiden, L. a. L. 23 Febr. 1855. K. L. 18 April 1S79. Lonnep, (.T. van) te Amsterdam, L. a. L. 23 Febr. 1855. Overl. 25 Aug. 1868. Lepsiiis, (C. R.) te Berlijn, B. L. a. L. 19 April 1855. Overl. 10 Juli 1884. Levyssohn Norman, (H. D.) te ta- tavia, C. a. L. 3 Mei 1869. (iledefungeerd 1884. Liebig, (J. von) te Miinchen, B. L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 18 Maart 1873. Lindenau, (B. A. von) te Alten- hurg, B. L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 21 Mei 1855. Lobatto, (R.) te Bdft, L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 9 Febr. 1866. Lornan, (A. D.) te Am.sterdam., L. a. L. 6 Mei 1885. Lorentz, (H. A.) te Leiden, L. a. N. 10 Mei 1881. Louter, (J. de) te Utrecht, L. a. L. 28 April 1883. Lyell, (Chs.) te Londen, B. L. a. N. 11 Mei 1872. Overl. 23 Febr. 1875. M. Macaulay, (Th.Babington) te Camp- denhill bij Kensinfjlon, B. L. a. L. 19 April 1855. Overl. 28 D.C. 1859. ^Madvig, (J. N.) te Kopenhagen, B. L. a. L. 19 April 1855. Maier, (P. J.) te Batavia, C. a. N. 7 Mei 1861. Gedefangeerd 1878. Martin, (K.) te Leiden, L. a. N. 6 Mei 1884, Jaarboek 1886. Matthes, (B. F.) te 'sGravenhage, C. a. L. 7 Mei 1861. Gedefun- geerd 30 April 1881. L. a. L. 16 Mei 1882. Matthes, (C. J.) te Amsterdam, L. a. N. 26 Oct. 1851. R.L. Maart 1881. Overl. 8 Febr. 1882. Mees Az., (G.) te Rotterdam., L, a. L. 4 Mei 1859. R. L. 1872. Overl. 11 Jan. 1883. Mees, (R. A.) te Groningen, L. a. B XVIII N. 4 Mei 1874. Overl. 15 Febr. 188G Mees, (W. C.) te Jmsterdam, L. a. L. 1 Mei 185S. Overl. 24 Dec. 1884. Mesch, (A. H. van dor Boon) te Lelden, L. a. N. 20 Oct. 1851. E. L. 28 Maart 1874. Overl. 12 Aug. 1874. Michaëlis, (N. T.) te 's Gravenhage, L. a. N. 8 Mei 1879. Millies, (H. C.) Ie Utrecht, L. a. L. 5 Mei 1856. Overl. 26 Nov. 1868. Mihie Edwards, (H.) te Parijs, B. L. a. N. 5 Mei 1862. Overl. 29 Juli 1885. Miquel, (F. A. W.) te UtrecJd, L. a. N. 26 Oct. 1851. Bed. 26 Juni 1857. L. a. N. 8 Mei 1860. Overl. 23 Jan. 1871. Modderman, (A. E. J.) te 's Gra- venhage, L. a. L. 25 April 1881. Overl. 7 Aug. 1885. Mohl, (H. von) te Tkhlngen, B. L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 1 April 1872. Moll, (W.) te Amsterdam, L. a. L. 24 Maart 1855. Overl. 16 Aug. 1879. Moltzer, (H. E.) te Utrecht, L. a. L. 6 Mei 1885. Mommsen, (Th.) te Berlijn, B. L. a. L. 4 Mei 1859. Motley, (J. L.) te Londen, B. L. a. L. 5 Mei 1862. Overl. 29 Mei 1877. Mulder, (Cl.) te Groningen, L. a. N. 26 Oct. 1851. E. L. 5 Oct. 1866. Overl. 4 Mei 1867. Mulder, (Ed.) te Utrecht, L. a. N. 4 Mei 1875. Mulder, (G. J.) te Bennekom, L. a. N. 26 Oct. 1851. E. L. 28 Nov. 1868. Overl. 18 April 1880. Muller, (M.) te Oxford, B. L. a. L. 4 Mei 1874. Muller Fzn., (S.) te Utrecht, L. a. L. 23 April 1886. N. Naber, (S. A.) te Amsterdam, L. a. L. 8 Mei 1865. Nauck, (A.) te 8t. Petersburg, B. L. a. L. 6 Mei 1885. Nöldeke, (T.) te Straatsburg, B. L. a. L. 8 Mei 1878. Numan, (A.) te Utrecht, L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 1 Sept. 1852. Nijhoff, (Is. An.) te Arnhem, L. a. L. 24 Maart 1855. Overl, 20 Juni 1863. O. Omalius d'Halloy, (J. J. d') te Gin eg, B. L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. Febr. 1875. Onnes, (H. Karaerlingh) te Leiden, L. a. N. 27 April 1883. Oordt, (J. W. L. van) te 's Gra- venhage, L. a. N. 23 Febr. 1855. E. L. 1876. Overl. 29 Aug. 1884. Opzoomer, (C. W.) te Utrecht, L. a. L. 5 Mei 1856. Ortt, (J. E. T.) te 'sGravenhagCy XIX L. a. N. 12 Mei 1870. E. L. 26 Nov. 1881. Ouderaaiis Jr., (A. C.) te Delft, L. a. N. 3 Mei 1869. Oudemans, (C. A. J. A.) te Am- sterdam, L. a. N. 1 Mei 1858. Oudemans, (J. A. C.) te Utrecht, L. a. N. 6 April 1855. Oweu, (R.) te Londen, B, L. a. N. 26 üct. 1851. Pasteur, (L.) te Parijs, B. L. a. N. 27 April 1833. Pekelharing-, (C. A.) te Utrecht, L. a. N. 14 Mei 1886. Pierson, (A.) te Amsterdam, \i. a. L. 23 April 1886. Pierson, (N. G.) te Amsterdam, L. a. L. 28 April 1883. Pinto, (A. A. de) te 's Gravenharje, L. a. L. 19 April 1877. Place, (T.) te Amsterdam, L. a. N. 4 Mei 1875. Plateau, (J.) te Gent, B. L. a. N. 11 Mei 1872. Overl. 15 Sept. 1883. Pleyte, (W.) te Leiden, L. a. L. 16 Mei 1882. Pluygers, (W. G.) te Leiden, L. a. L. 12 Mei 1864. Bed. 9 Maart 1867. Pols, (M. S.) te Utrecht, L. a. L. 16 Mei 1882. Q, Quack, (H. P. G.) te Amsterdam., L. a. L. 19 April 1877. Quételet, (L. A. J.) te Brussel, B. L. a. N. 26 Oct. 16 Pebr. 1874. 1851. O^erl. E. Eangabé, (A. E.) te Athene, B. L. a. L. 2 Mei 1857. Eanke, (L.) te Berlijn, B. L. a. L. 19 April 1855. Overl. 22 Mei 1886. Eauwenboff, (N. W. P.) te Utrecht, L. a. N. 1 Mei 1863. Eawlinson, (H. C.) te Londen, B. L. a. L. 4 Mei 1859. Eees, (O. van) te Utrecht, L. a. L. 7 Mei 1866. Overl. 24 Mei 1868. Eees, (E. van) te Utrecht, L. a. N. 26 Oct. 1851. E. L. 24 Mei 1867. Overl. 23 Aug. 1875. Eegnault, (V.) te Parijs, B. L. a. N. 8 Mei 1860. Overl. 19 Jan. 187S. Eeinwardt, (C. G. C.) te Leiden, E. L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 6 Maart 1854. Eéville, (A.) te Parijs, L. a. L. 5 Mei 1862. Gedefungeerd 10 Maart 1S73. B. L. a. L. 10 Mei 1873. Eiemsdijk, (A. D. van) te Utrecht, L. a. N. 10 Mei 1881. Eoorda, (T.) te Leiden, L. a. L. 23 Febr. 1855. E. L. 1871. Overl. 5 Mei 1874. B* XX Kose, (W. N.) te 's Gramt-hage, L. a.N. 26 Oct. 18bl. R. L. 1872. Oveil. 12 Oct. 1877. Rossi. (G. B. de) te Rome, B. L. a. L. 19 April 18/7. Rost van Tonnino;en, (IX ^V.) te CheriboH (op Java), C. a. N. 7 Mei ISGl. Gedefungeerd 1877. Roulez, (J.) te Gent, B. L. a. L. 3 Mei 1857. Overl. 16 Maart 1878. Rueb, (A. S.) te Utrecht, L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 11 Maart 1854. Rutgers, (A.) te 'sGmvenliage, L. a. L. 23 Febr. 1855. R. L. 12 April 1875. Bed. 21 Sept. 1877. Rijk. (J. C.) te 's Gravenhage, R. L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 3 Mei 1854. Rijke, (P. L.) te Leiden, L. a. N. 1 Mei 1863. R. L. Juli 1882. S. L. 5 Mei 1856. R. L. 17 Aug. 1881.. Overl. 10 April 1885. Schoute, (P. H.) te Groningen^ L. a. N. 14 Mei 1886. Sebastian, (A. A.) te Amsterdam, L. a. N. 26 Oct. 1851, Bed. 17 Dec. 1856. Seelig, (H. G.) te Breda, L. a. Savigny, (F. von) te r.erlljn, B. L. 1 N. 26 Oct. 1851. R. L. 1856. a.°L. 19 April 1855. Overl. 35 Overl. 3 Oct. 1864. Q(,t 1861. Selenka, (E.) te Leiden, L. a. N. Schefer, (Cli.) te Tarijs, B, L. a. 10 Mei 1873. Bed. 28 Maart L. 23 April 1886. 1874. Sachs, (J. von) te JFürzJmrg, B. L. a. N. 6 Mei 1885. Sagra, (Ramon de la) te Parijs, B. L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 25 Mei 1871. Sande Lacoste, (C. M. van der) te Amsterdam, L. a. N. 3 Mei 1869. R. L. 2 Maart 1885. Scheffer, (J. G. de Hoop) te Am- sterdam,, L. a. L. 11 Mei 1872. Scheffer, (R. H. C. C.) te Buiten- zorg, C. a.N. 8 Mei 1878. Overl. 9 Maart 1880. Schlegel, (G.) op Java, C. a. L. 10 Mei 1873. Bed. 15 Oct. 1877. Schlegel, (H.) te Leiden, L. a. N. 26^0ct. 1851. R. L. 1874. Overl. 17 Jan. 1884. Schneevoogt, (G. E. Voorhelm) te Amsterdam,, L. a. N. 36 Oct. 1851. Overl 17 Aug. 1871. Schels, (Ch. M.) te Bel/t, L. a. N. 5 Mei 1880. Scholten, (J. H.) te Leiden, L. a. Simons, (G.) te 's GravenJiage, L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 17 Nov. 1868. Six, (J. P.) te Amsterdam, L. a. L. 5 Mei 1862. Sleet, (L. A. J. W.) te Arnhem, L. a. L. 5 Mei 1856. R. L. 28 Maart 1876. Sluiter, (C. P.) te Batavia, C. a. N. 6 Mei 1884. Spruyt, (C. Bellaar) te Amsterdam, L. a. L. 16 Mei 1882. Stamkart, (F. J.) te Amsterdam, L. a. N. 26 Oct. 1851. R. L. 27 Maart 1875. Overl. 15 Jan. 1882. XXI Staring, (W. C. H.) op de Boek- horst bij Lochem, L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 4 Juni 1877. Stieltjes, (T. J.) te Rotkrdam, L. a. N. 2 Mei 1868. Overl. 23 Juni 1878. Stieltjes Jr., {T. J.) tijdelijk te 7J«- rijs, L. a. N. 6 Mei 1885. Ge- defungeerd 1 Maart 1886. Stok, (J. P. van der) te Batavia, C. a. N. 14 Mei 1886. Stokvis, (B. J.) te Amsterdam, L. a. N. 8 Mei 1879. Stratingh, (G. Acker) te Gronhi- gen, L. a. L. 7 Mei 1861. K. L. 12 April 1875. Overl. 22 Oct, 1876. Struve, (O.) te St. Petersburg, B. L. a. N. 4 Mei 1874. Stuart, (A. B. Colien) te Batavia, C. a. L. 2 Mei 1868. Overl. 4 Eebr. 1876. Stuart, (L. Cohen) te Delft, L. a. N. 8 Mei 1865. Overl. 24 Juli 1878. Studemund, (W.) te Breslau, B. L. a. L. 16 Mei 1880. Suringar, (W. F. K.) te Leiden, L. a. N. 5 Mei 1861. Swaving, (C.) te Buitenzorg (op Java), C. a. N. 26 Oct. 1851. Gedefungeerd 1874. Symons, (B.) te Groningen, L. a. L. 6 Mei 1885. Teilegen, (B. D. H.) te Groningen, L. a. L. 3 Mei 1869. Overl. 9 Pebr. 1885. Temmitick, (C. J.) te Leiden, K. L, a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 30 Jan. 1858. Teysmann, (J. E.) te Buitenzorg (op Java), C. a. N. 8 Mei 1865. Overl. 22 Juni 1882. Theiner, (A.) te Rome, B. L. a. . L. 4 Mei 1859. Overl. 10 Aug. 1874. Thomson, (W.) te Glasgow, B. L. a. N. 4 Mei 1874. T. Tidenaau, (B. J.) te Amsterdam, L. a. N. 10 Mei 1873. Overl. II Febr. 1883. Tiedemann, (F.) te Miinchen, B. L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 23 Jan. 1861. Tiele, (C. P.) te Leiden, L. a. L. 16 Mei 1882. Treub, (M.) tijdelijk te Buiten- zorg (op Java), L. a. N. 8 Mei 1879. Tuuk, (H. Neubronner van der) op Bali, C. a. L. 2 Mei 1868. U. Ullnaann, (C.) te Carlsrtihe, B. L. a. L. 19 April 1855. Overl. 12 Jau. 1865. Ursel, (de Hertog van) te Brussel, B. L. a. N. 26 0ct. 1851. Overl. 27 Sept. 1860. Verbeek, (E. D. M.) te Buitenzorg \^e,v(iava, (G. J.) te Leiden, L.a.'N. (op Java), C. a. N. 8Meil878.| 26 Oct. 1851. Overl. 29 Oct. 1866. XXII Verdam, (J.) te Amsterdam, L. a. L. 27 April 1883. Verkerk Pistorius, (A. W. P.) op Jam, C. a. L. 16 April 1884. Verloren, (M. C.) te Amersfoort, L. a. N. 2 Mei 1857. Verwijs, (E.) te Arnhem, L. n. L. 3 Mei 1869. Overl. 28 M;iart 1880. Vetli, (P. J.) te Arnhem, L. a. L. 8 Mc^i 1865. E. L. 2Dec.l884. Virchow, (R.) te Berlijn, B. L. a. N. 8 Mei 1860. Vissering, (S.) te 's Gravenhar/e, L. a. L. 7 Mei 1861. Vogelsang, (H.) te 'Delft, L. a. N. 2 Mei 1868. Overl. 6 Juni 1874. Vollenhoven, (S. C. Snellen van) te 's Gravenhage, L. a. N. 8 Mei 1860. E. L. 31 Jan. 1880. Overl. 22 Maart 1880. Vosmaer, (C.) te 's Gravenhage, L. a. L. 11 Mei 1872. Vries Az., (G. de) te 's Graven- hage, L. a. L. 2 Mei 1857. Vries, (H. de) te Amsterdam, L. a. N. 8 Mei 1878. Vries, (M. de) te Leiden, L. a. L. 23 Febr. 1855. Vriese, (W. H. de) te Leiden, L, a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 23 Jan. 1862. Vrolik, (G.) te Amsterdam, E. L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 10 Nov. 1859. Vrolik, (AV.) te Amsterdam., L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 22 Deo. 1863. W. Waals, (J. D. van der) te Amster- dam, L. a. N. 4 Mei 1875. Wal, (J. de) te Deventer, L. a. L. 24 Maart 1855. E. L. 3 April 1886. Wassink, (G.) te Batavia, C. a. N. 2 Mei 1857. Overl. 17 Oct. 1864. Weber, (W.) te Göttingen, B. L. a. N. 2 Mei 1868. Willeras, (P.) te Leuven, B. L. a. L. 28 April 1883. Willigen, (V. S. M. van der) te Haarlem, L. a. N. 2 Mei 1857. Overl. 19 Febr. 1878. Windscheid, (B.) te Leipzig, B. L. a. L. 16 Mei 1880. Winkel, (L. A. te) te Leiden, L. a. L. 7 Mei 1861. Overl. 24 April 1868. Wöhler, (F.) te Göttingen, B. L. a. N. 4 Mei 1875. Overl. 23 Sept. 1882. Wijbrands, (Aem. W.) te Leiden, L. a. L. 6 Mei 1885. Wijck, (B. H. C. K. van der) te Groningen, L. a. L. 3 Mei 1869. Wijnne, (J. A.) te Utrecht, L. a. L. 10 Mei 1882. IJ. IJzerman, (J. N.) te DJocjocarta, C. a. L. 23 April 1886. Z. Zaaijer, (T.) te Leiden, L. a. N. ' Zeeman, (J.) te Amsterdam, L. a. 4 Mei 1874. N. 11 Mei 1870. L IJ S T DER BIKNEN- EN BUITENLANDSCHE AKADEMIÉN, GELEERDE GENOOTSCHAPPEN EN INSTELLINGEN, WAARMEDE DE KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN DOOR RUILING VAN UITGEGEVEN WERKEN IN VERBINDING IS. NEDERLAND. Universiteit, te Leiden. Utrecht. Groningen. Amsterdam, School (Polytechnische), te Delft. Akademie (Koninklijke Militaire), te Breda. Maatschappij (Hollandsche) der Wetenschappen, te Haarlem. van Nederlandsche Letterkunde, te Leiden. (Nederlandsche) ter bevordering van Nijverheid, te Haarlem. (Nederlandsche) tot bevordering der Geneeskunst, te Amsterdam. tot bevordering der Bouwkunst, te Amsterdam. Genootschap (Teyler's tweede), te Haarlem. (Zeeuwsch) der Wetenschappen, te Middelburg. (Provinciaal Utrechtsch) van Kunsten en We- tenschappen, te Utrecht. (Historisch), te Utrecht. XXIV Genootschap (Bataafsch) der proefonderviudeliike Wijsbe- geerte, te Rotterdam. (Provinciaal) van Kunsten en Wetenschappen in Noord- Brabant, te 's Hertogenbosch. (Wiskundig) onder de zinspreuk : Een onver- moeide arbeid l^omt alles te hoven, te Amsterdam. (Koninklijk Zoölogisch) : Natura Artis Magistra, te Amsterdam. ter bevordering van Natuur-, Genees- en Heel- kunde, te Amsterdam. (Friesch) voor Geschied-, Oudheid- en Taal- kunde, te Leeuwarden. . (Provinciaal) voor Geschiedenis en Oudheid- kunde in Limburg, te Maastricht. Instituut (Koninklijk) van Ingenieurs, te 's Gravenhage. voor de Taal-, Land- en Volkenkunde van Neêrlandsch Indië, te 's Gravenhage. (Koninklijk Nederlandsch Meteorologisch), te Utrecht. Vereeniging (Nederlandsche dierkundige), te Leiden. (Nederlandsche entomologische), te Leiden. (Overijsselsche) tot ontwikkeling van provinciale Welvaart, te Zwolle. voor Volksvlijt, te Amsterdam. Tijdschrift (Nederlandsch) voor Geneeskunde, te Amsterdam Handelmaatschappij (Nederlandsche), te Amsterdam. Boekerij van de Tweede Kamer der Staten-Generaal, te 's Gra- venhage. (Stedelijke), te Zutphen. Bibliotheek (Provinciale) van Friesland, te Leeuwarden. te Middelburg. (Openbare), te Arnhem. (Stedelijke), te Deventer. —— te Haarlem. Leesmuseum, te Amsterdam. Leeskabinet (Rotterdamsch), te Rotterdam. Sterrenwacht, te Leiden. XXV Landbouwschool ('s Rijks), te Wageningen. O O S T - 1 N D I Ë. Genootschap (Bataviaasch) der Kunsten en Wetenschappen, te Batavia. Vereeuigiug (Koninklijke Natuurkundige) in Ned. Indië, te Batavia. Vereeniging tot bevordering der geneeskundige Wetenschap- pen, te Batavia. Maatschappij (Nederlandsch-Indische) van Nijverheid, te Ba- tavia. Magnetisch-Meteorologisch Observatorium, te Batavia. Plantentuiu ('sLauds), te Buitenzorg op Java. W E S T - 1 N D I Ë. Bibliotheek (Koloniale), te Suriname. BELGIË. Académie royale des Sciences, des Lettres et des Beaux-Arts de Belgiqae, te Brussel. Académie royale de Médecine de Belgique, te Brussel. Société malacologique de Belgique, te Brussel. entomologique beige, to Brussel. Musée royal d'histoire naturelle de Belgique, te Brussel. Observatoire royal, te Brussel. Natuurwetenschappelijk Genootschap, te Gent. Willems-Fonds, te Gent. Académie d'Archéologie de Belgique, te Antwerpen. Société royale des Sciences, te Luik. géologique de Belgique, te Luik. Uuiversité catholique, te Leuven. F E, A N K K IJ K. Académie des Sciences, te Parijs. de Médecine, te Parijs. Ecole polytechnique, te Parijs. XXVI École des langues orientales vivantes, te Parijs. Bibliotlièque du Comité des Travaux liistoriques et des So- ciétés savantes, te Parijs. Bibliotlièque du Ministère de l'Agriculture, du Commerce et des Travaux publics, te Parijs. Bibliothèque nationale, te Parijs. Muséum d'Histoire naturelle, te Parys. Ministère de la guerre, te Parijs. • de rinstruction publique, te Parijs. Société de Biologie, te Parijs. botanique de Franee, te Parijs. mathématique de Franee, te Parijs. académique Indo-Chinoise, te Parys. zoologique de Franee, te Parijs. — philomatique, te Parijs. Journal d'Hygiène (Pietra Santa), te Parijs. Académie nationale des Sciences, Belles-Lettres et Arts, te Lyon. Société nationale d'Agriculture, d'Histoire naturelle et d'Arts utiles, te Lyon, Linnéenne, te Lyon. Musée Guimet, te Lyon. Société Linnéenne de Normandie, te Caen. Académie des Sciences, iVrts et Belles-Lettres, te Caen. • nationale des Sciences, Inscriptions et Belles-Let- tres, te Toulouse. — de Législation, te Toulouse. = nationale des Sciences, Belles-Lettres et Arts, te Bordeaux. Société des Sciences pliysiques et naturelles, te Bordeaux. Faculté des lettres, te Bordeaux. Laboratoire de zoölogie marine, du Musée d'histoire natu- relle, te Marseille. Académie des Sciences, Arts et Belles-Lettres, ie Dijon. des Sciences, Belles-Lettres et Arts, te Rouaan. des Sciences et Lettres, te Montpellier. XXVII Académie nationale de Savoie, te Chambéry. - de Stauislas (Société des Sciences, Lettres et Arts), te Nancy. Société des Sciences, te Nancy. Académie d'Émulation, te Kamerrijk. Société nationale des Sciences, d'Agriculture et des Arts, te Rijssel. dunkerquoise pour reucouragement des Sciences, des Lettres et des Arts, te Duinkerken. académique de St. Quentiu (Sciences, Arts, Belles- Lettres, Agriculture et Industrie), te St. Qiientia. nationale d'Agriculture, Sciences et Arts de F Arron- dissement de Valencieunes. agricole, scientifique et littéraire des Pyrénées orien- tales, te Perpignan, Frau^aise de botanique, te Courrensan (Gers). des Sciences naturelles, te Cherbourg. des Antiquaires de Picardie, te Amiens. de la Morinie, te St. Omer. GROOT-B KITTANNIË en IERLAND. lioyal Society, te Londen. Astronomical Society, te Londen. Medical and Chirurgical Society, te Londen. Geographical Society, te Londen. Microscopical Society, te Londen. Zoological Society, te Londen. Linnean Society, te Londen. Hydrographical Office (Admiralty), te Londen. East-India Company, te Londen. Anthropological Society, te Londen. Clinical Society, te Londen. Publishers of the Medical Record, te Londen. Royal Observatory, te Greenwich. Cambridge Philosophical Society, te Cambridge. XXVITI Literary and Philosophical Society, te Manchester. , te Liverpool Royal Society, te Edinburg. • Physical Society, te Edinburg. Observatory, te Edinburg. Philosophical Society, te Glasgow. Natura! History Society, te Glasgow. Royal Dublin Society, te Dublin. Catholic University of Ireland, te Dublin. • Irish Academy, te Dublin. Geological Society, te Dublin. O O S T E N R IJ K. Kaiserliche Akademie der Wissenschaften, te Weenen. K. K. geologische Reichsanstalt, te Weenen. K, K. geographische Gesellschaft, te Weenen. Zoologisch-botanische Gesellschaft, te Weenen. Anthropologische Gesellschaft, te Weenen. Königlich-böhmische Gesellschaft der Wissenschaften, te Praag. Bühmischer Mathematiker-Vereiu, te Praag. Académie des Scieuces de Hongrie, te Pesth. Institut royal géologique de Hongrie, te Pesth. Verein für vaterlilndische Naturkunde, te Presburg. Das tirolische Ferdinandeum, te Innsbrück. Société historique de Styrie, te Gratz. Naturwissenschaftlicher Verein für Steiermark, te Gratz. Naturforschender Verein, te Brüun. Societa Adriatica di Scienze naturali, te Triest. Museo civico di Scienze naturali, te Triest. D U I T S C li L A N D. Königliche Akademie der Wissenschaften, te Berlijn. Gesellschaft Naturforschender Freunde, te Berlijn. Königliche Sternwarte, te Koningsbergen. Physikalisch-ökonomische Gesellschaft, te Koningsbergen. Naturforschende Gesellschaft, te Dantzig. Universiteit, te Greifswald. XXIX Schlesisclie Gesellschaft für vaterliinilisclie Kultur, te Breslau. Historische Gesellschaft für die Proviaz Posen, te Posen. Oberlausitzische Gesellschaft der Wissenschaften, te Görlitz. Die Philomathie, te Neisse. Naturforschende Gesellschaft, te Halle. Naturwissenschaftlicher Verein für Sachsen und Thüriugen, te Halle. K. K. Leopoldinisch Carolinische deutsche Akademie der Naturforscher, te Halle. Verein von Alterthumsfreunden im Rheinlande, te Bonn. Naturhistorischer Verein der preussischen Rheinlande und Westphalens, te Bonn. Königliche Universitiits-Bibliothek, te Bonn. Gesellschaft für nützliche Forschungen, te Trier. Kieler Universitats-Bibliothek, te Kiel. Königliche Sternwarte, te Kiel. Naturwissenschaftlicher Verein in Schleswig-Holstein, te Kiel. Verein für Naturvvissenschaft, te Brunswijk. Königliche Gesellschaft der Wissenschaften, te Göttingen. Naturforschender Gesellschaft, te Emden. Gesellschaft für bildende Kunst und vaterliindische Alter- tümer, te Emden. Naturwissenschaftlicher Verein, te Osnabrück. Gesellschaft zur Beförderung der gesammten Naturwissen- schaften, te Marburg. Verein für Naturkunde, te Fulda. , te Cassel. Wetterauische Gesellschaft für die gesammten Naturwissen- schaften, te Hanau. Verein für Naturkunde, te Wiesbaden. Verein für Nassau'sche Alterthumskunde und Geschichtsfor- schung, te Wiesbaden. Senkenbergische Stiftung, te Frankfort a/M. Verein für Erdkunde, te Dresden. Königlich sachsische Gesellschaft der Wissenschaften, te Leipzig. Fürstlich Jablonowskische Gesellschaft, te Leipzig. XXX Astronomische Gesellschaft, te Leipzig. Mediciuiscli-naturwissenscliaftliche Gesellschaft, te Jena. Verein für Thüringische Geschichte und Alterthumskunde, te Jeua. Königliche Akadeinie der Wissenschaften, te München. K. Hof- und Staatsbibliothek, te München. Physikalisch-raediciuische Gesellschaft, te Würzburg. Historischer Verein für ünterfranken und Aschaffenburg, te Würzburg. Naturhistorischer ^^erein, te Augsburg. Naturforschende Gesellschaft, te Bamberg. Zoologisch-mineralogischer Verein, te Regensburg. Botanischer Verein, te Landshut. Germanisches National-Museum, te Neurenberg. Pollichia, naturwissenschaftlicher Verein der Rheinpfalz, te Dürkheira. Verein für vaterlaudische Naturkunde, te Stuttgart. Bibliothèque royale, te Stuttgart. Gesellschaft zur Beförderung der Naturwissenschaften, te Freiburg (in Breisgau). Naturhistorisch-medizinischer Verein, te Heidelberg. Grossherzogliche Sternwarte, te Karlsruhe. Oberhessische Gesellschaft für Natur und Heilkunde, te Giesseu. Verein für Naturkunde, te Offenbach a/M. Verein der Freunde der Naturwissenschaften in Mecklenburg. te Neubrandenburg. Geographische Anstalt von Justus Perthes, te Gotha. Naturwissenschaftlicher Verein, te Hamburg. Verein für naturwissenschaftliche ünterhaltung, te Hamburg. Naturforschender Verein, te Bremen. Kön. Universitats uud Landes Bibliothek, te Straatsburg. LUXEMBURG, Institut Royal Grand-Ducal, Section des Sciences naturelles et mathématiques, te Luxemburg. XXXI Institut Royal Grand-Ducal, Section historique, te Luxemburg. Société de botaniquo du grand duclié de Luxembourg, ie Luxemburg. ZWITSERLAND. Société de Physique et d^Histoire naturelle, te Genève. helvétique des Sciences naturelles, te Bern. bernoise pour les Sciences naturelles, te Bern. vaudoise des Sciences naturelles, te Lausanne. ITALIË. Accademia Reale dei Lincei, te Rome. Societa Italiana delle Scienze, te Rome. Accademia delle Scienze dell' Istituto di Bologna, te Bologna. R. Istituto di Scienze, Lettere ed Arti, te Venetië. Istituto Lombardo di Scienze, Lettere ed Arti, te Milaan. Accademia Reale delle Scienze, te Turijn. , lettere ed arti, te Modena. — , te Napels. Zoölogisch Station, te Napels. Societa di Scienze naturali ed economiche, te Palermo. R. Biblioteca nazionale, te Florence, R. Istituto di studi superiori pratici e di perfezionamento, te Florence. Archivio per l'Antropologia e la Etnologia, te Florence. R. Accademie di Scienze, lettere ed arti, te Padua. Societa Toscana di Science naturali, te Pisa. R. Scuola normale superiori, te Pisa. PORTUGAL. Academia Reale das Sciencias, te Lissabon. SPANJE. Real Academia de Ciencias, te Madrid. Academia Especial de Ingenieros, ie Madrid. XXXII ZWEDEN EN NOOEAVEGEN. Kongelige Vetenskabs-Akaderaie, te Stockholm. lustitut royal géologique de la Suède, te Stockholm. Nautisk Meteorologiska Byran, te Stockholm. Societas Scientiarum, te Upsala. üniversitas Caroliua, te Lund. Kongelige Frederiks Universitat, te Christiania. Norske Videnskabs Selskab, te Drontheim. DENEMA.EKEN. Kongelige Danske Videnskabernes Selskab, te Kopenhagen. Société royale des Antiquaires du Nord, te Kopenhagen. RUSLAND. Académie impériale des Sciences, te St. Petersburg. Musée impérial de l'Ermitage, te St. Petersburg. Observatoire physique central, te St. Petersburg. Comniission impériale archéologique, te St. Petersburg. Comité géologique, te St. Petersburg, Société géographique de Russie, te St. Petersburg. Jardin impérial botanique, te St. Petersburg. Société impériale des Naturalistes, te Moskou. Musée public, te Moskou. Observatorium, te Pulkowa. Societas Scientiarum fennica, te Helsingfors. pro fauna et flora fennica, te Helsingfors. Académie des Sciences, te Dorpat. Naturforscher-Gesellschaft, te Dorpat. Naturforscheuder Verein, te Riga. E U M E N I Ë. Academia Romana, te Bucharest. AZIË. Asiatic Society of Bengal, te Calcutta. XXXIIl Meteorological Office, te Calcutta. Deutsche Gesellscliaft für Natur- und Völkerkunde Ost-Asien's, te Tokio. Imperial Uuiversity of Japau, te Tokio. AFRIKA. Sociuté Kliédiviale de Géograpliie, te Caïro. A. M E R I K A. American Academy of Arts and Sciences, te Boston en Cambridge, Massachusetts. Boston Society of Natural History, te Boston. Observatory of Harvard College, te Cambridge (Mass). State-Library of New- York, te Albauy. Adiroudack Survey Office, te Albauy. Academy of Natural Sciences, te Pliiladelpliia. American Philosophical Society, te Pliiladelpliia. American Associatiou for the advancement of Sciences, te Philadelphia. Wagner Free Institute of Sciences, te Philadelphia. 2"^ Geological Survey of Pennsylvania, te Philadelphia. John's Hopkins University, te Baltimore. Smithsonian Institution, te Washington. Department of Agriculture of the U. S. of America, te Washington. ü. S. Naval Observatory, te Washington. Surgeon-General's Office Library, te Washington. Office U. S. Geological Survey, te Washington. National Academy of Sciences, te Washington. American Medical Association, te Washington. Journal of Sciences and Arts, te Newhaven. Connecticut Academy of Arts and Sciences, te Newhaven. Academy of Science, te SL Louis (Missouri). EUiott Society of Science and Art, te Charleston. Ohio-State Board of Agriculture, te Columbus. Jaakboek. 188G. ^ XXXIV Ohio Mechauics Instituto, te Cincinnati. State University of lowa, te Des Moiiies. Chicago Acadeniy of Sciences, te Chicago. Californian Academy of Natural Sciences, te San Francisco. Office of the » James Lick Trust", te San Francisco. Wisconsin-State Agricultural Society, te Maclisou. Wisconsiu Academy of Sciences, Arts and Letters, te Madison Royal Society of Canada, te MontreaL Cauadiau Institute, te Toronto. Geological and Natural liistory Survey of Canada, te Sussex, St. Ottowa. Central raeteorological Observatory, te Mexico. Museo nacioual, te Rio-Janeiro. Académie impériale de Médecine, te Rio-Janeiro. Observatoire impérial, te Rio-Janeiro. Sociedad cientifica Argentiua, te Buenos Aires. Academia Nacional de ciencias, te Cordova. AUSTRALIË. Public Library, te Melbourne. Linnean Society of New Soutli Wales, te Sydney. Royal Society of New South Wales, te Sydney. New Zealand Institute, te Wellington. REGLEMENT VOOR DE KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN. c= REGLEMENT voor de koninklijke akadkmik van wetenschappen. Art. 1. Er is voor het gelieele Rijk eeiie Kouinklijke Akademie van Wetenschappen, gevestigd te Amsterdam. Art. 2. De Akademie is bestemd tot: a. een raadgevend ligchaam voor de Regering op het gebied der wetenschap; b. een middeupunt van zamenwerking voor de beoefenaars der wetenschap in Nederland en zijne Overzeesche Bezittiugeu ; c. een band van vereeniging tusschen de geleerden van Nederland en die van andere landen ; cl. eene inrigting ter bevordering van zoodanige weten- schappelijke onderzoekingen en ondernemingen, die slechts door zamenwerking van de beoefenaars der wetenschap en door ondersteuning der Regering kunnen tot stand gebragt worden. Art. 3. Ter bereiking van dit doel zal de Akademie: a. verslag doen over zaken, waaromtrent de Regering haren raad zal inwinnen ; b. voorstellen aan de Regering rigten betreffende belangen der wetenschap, en zich te dien einde, voor zoo veel noodig is, wenden tot de Hoofden der Departementen van Algemeen Bestuur ; c. de pogingen van beoefenaars der wetenschap buiten de Akademie ondersteunen, wanneer deze bevonden worden daarop XXXVIII aanspraak te hebben en hun te dien einde gelegenheid geven hunne geschriften, werkzaamheden of voorstellen aan haar oordeel te onderwerpen; d. voor zoo veel bij de ontwikkeling der wetenschap daar- aan behoefte blijkt te bestaan, prijsvragen uitschrijven en de goedgekeurde antwoorden bekroonen en uitgeven; e. de uitgave van zoodanige belangrijke werken op zich nemen, als anders voor deu opbouw der wetenschap waar- schijnlijk zouden verloren gaan ; ƒ. beraadslagen over de wetenschappelijke mededeelingen harer leden en de slotsommen daarvan openbaar maken ; g. de geschriften, welke zij uitgeeft, aan gelijksoortige bui- tenlandsche instellingen toezenden, en pogen de werken, door deze in het licht gegeven, in ruiling daarvoor te bekomen ; h. eene wetenschappelijke briefwisseling onderhouden met hare buitenlandsche leden en met hare in 's Rijks Overzeesche bezittingen gevestigde correspondenten. Art. 4. De Akademie bestaat uit tioee af deelingen: eene voor Wis- en Natuurkundige Wetenschappen, en eene voor de Taal-, Letter-, Geschiedkundige en Wijsgeerige Wetenschappen. AuT. 5. Elke dezer afdeelingen telt ten hoogsten vijftig gewone of binnenlandsche leden, tioiniig buitenlandsche leden, en in de Overzeesche Bezittingen des Rijks tien correspondenten. Aet. 6. De leden en correspondenten zullen zooveel mogelijk alle vakken van wetenschap moeten vertegenwoordigen. Zij wor- den door de Afdeelingen benoemd. De benoemingen worden aan den Minister van Binnenland- sche Zaken medegedeeld en door dezen aan de bekrachtiging des Konings onderworpen. XXXIX AiiT. 7. Ter benoeming van nieuwe leden en correspondenten wordt, zoo er openstaande plaatsen zijn en de vervulling door de Afdeeling noodig wordt geoordeeld, jaarlijks, in de maand April, in elke Afdeeling eene bijzondere vergadering gehouden op den dag vóór de na te melden vereenigde vergadering der Akademie. De keuze geschiedt uit eene vooraf opgemaakte lijst van candidaten, wier aanspraken op het lidmaatschap door de leden der afdeeling overwogen worden. De wijze van verkiezing wordt door het Reglement van Orde voor elke Afdeeling bepaald. AuT. 8. Wanneer een gewoon lid den ouderdom van zeventig jaren heeft bereikt, wordt hij onder de Rustende leden opgenomen. Op gronden, ter beoordeeling van de Afdeeling waartoe hij behoort, kan aan een gewoon lid, dat dien ouderdom nog niet heeft bereikt, op zijn verzoek, de titel van Rustend lid worden toegekend. De Rustende leden hebben de regten, zonder de verplig- tingen, der gewone leden. Hunne plaats kan door nieuwe benoeming worden aangevuld. AuT. 9. Gewone leden die, zouder wettige reden van verontschul- diging, zich gedurende twee jaren geheel aan de werkzaam- heden der Akademie en de bijwoning der vergaderingen onttrekken, zullen gerekend worden afstand van hun lid- maatschap te hebben gedaan. AuT. 10. Elke Afdeeling houdt eenmaal in de maand eene gewone vergadering, met uitzondering van de maanden Julij en Augus- tus. Ook kunnen buitengewone vergaderingen worden belegd. De gewone vergaderingen worden in het openbaar gehouden. De tijd van hare opening en sluiting, benevens al w^t tot de XL regeling der werkzaamlieden behoort, wordt door bet Regle- ment van Orde voorgescbreveu. De gewone leden der Akademie hebben regt van zitting in alle gewone vergaderingen, doch zullen in de Afdeeling, tot welke zij niet behooren, alleen eene raadgevende stem kunnen uitbrengen. AllT. 11. De correspondenten, geroepen om door wetenschappelijke mededeeüngen tot het doel der Akademie mede te werken, hebben, bij tijdelijk verblijf in het moederland, zitting in de Afdeeling, waartoe zij behooren, met eene raadgevende stem. Art. 12. De Akademie houdt jaarlijks in de maand April eene vereenigde vergadering der beide Afdeelingen, met gesloten deuren, waarin de volgende werkzaamheden plaats hebben : a. verslag van den staat en de werkzaamheden der Akademie; h. rekening en verantwoording over het afgeloopen jaar ; c. raming der uitgaven voor het volgend jaar; d. regeling van algemeene huishoudelijke belangen. Art. 13. De Akademie is geregtigd, op onbepaalde tijden, eene plegtige vereenigde vergadering in het openbaar te houden, waarvan vooraf een programma wordt vastgesteld, en tot welker bijwoning de Koning en de leden van het Konink- lijke Huis worden uitgenoodigd. Art. 14. Een naauwkeurig verslag van den staat en de werkzaam- heden der Akademie wordt jaarlijks aan den Koning, en in afschrift aan den Minister van Binnenlandsche Zaken, aan- geboden. Dit verslag wordt volgeus Art. 12 vooraf aan de goedkeuring der Akademie onderworpen. XLI AiiT. 15. Elke Afdeeling bekleedt bij afwisseling om liet andere jaar den voorrang. De overgang heeft plaats na den afloop der vereenigde zitting, in Art. 12 vermeld. Art. 16. De Voorzitter der Afdeeling, die ty delijk den voorrang beeft, is Algeraeene Voorzitter der Akademie en bestuurt bare vereenigde vergaderingen. AiiT. 17. Elke Afdeeling benoemt liaren Voorzitter en Onder- Voor- zitter voor den tijd van één jaar, en haren Secretaris voor den tijd van vijf achtereenvolgende jaren; allen zijn bij hunne aftreding herkiesbaar. De Onder- Voorzitters en Secretarissen wonen te Amsterdam. De wijze van verkiezing wordt door het Reglement van Orde crereg-eld. De gedane keuzen worden aan den Minister van Binnen- landsche Zaken medegedeeld, en door dezen aan den Koning ter goedkeuring voorgedragen. Art. 18. De Voorzitters, Onder- Voorzitters en Secretarissen der ide Afdeelingen der Akademie uit„ Aet. 19. beide Afdeelingen maken te zamen het Algemeen Bestuur Het Algemeen Bestuur benoemt de beambten der Aka- demie, en is belast met al wat tot de algemeeue huishouding en de regeling der uitgaven behoort. Het kan, zoo dikwijls het dit uoodig acht, eene vereenigde vergadering der Akademie bijeenroepen. XLII • A.RT. 20. Een der beide Secretarissen is tevens, zoo lang liij zijne betrekking bekleedt, Algemeene S-^cretaris der Akademie, en met de zorg voor hare boekerij en bet beheer van hare geldmiddelen belast. Hij wordt benoemd door de Akademie in de vereenigde vergadering der beide Afdeelingen in de maand April. Art. 21. De betrekkingen van Voorzitter en Onder-Voorzitter zijn onbezoldigd. Voor de Secretarissen wordt bij de jaarlijksche raming van de uitgaven der Akademie eene som van vijftienhonderd gul- den uitgetrokken, waarvan twee derde gedeelten, en alzoo dui- zeud gulden, aan den Algeraeenen Secretaris worJen toegelegd. De gewone leden, buiten Amsterdam wonende, hebben, zoo dikwerf zij ter vergadering komen, aanspraak op eene vergoeding van reis- en verblijfkosten. Art 22. De Akademie is gemagtigd, aan de Regering behoorlijk ontwikkelde en met reden omkleede voorstellen te doen, ten einde, boven haar jaarlijksche subsidie, tijdelijk te worden te gemoet gekomen voor een bepaald door haar aangewezen doel. Art. 23. Elke Afdeeling stelt een Reglement van Orde vast, dat aan de goedkeuring van deu Minister van Binnenlandsche Zaken wordt onderworpen. Behoort bij Koninklijk besluit van den 23^^^^ Februari) 1855, NO. 1. Mij bekend. De Minister vari Sinrienlandsche Zaken, VAN Reenen. XLIII REGLEMENT VAN ORDE VOOR DE APDEELINü WIS- EN NATUURKUNDIGE WETENSCHAPPEN. WEllKZAAMHEDEN DER LEDEN. § 1- De gewoue vergaderiugeu der Afdeeliug wordeu, met uit- zondering der maanden Julij en Augustus, gehouden op den laatsten Zaterdag van elke maand. § 2. De leden der Afdeeling Taal-, Letter-, Geschiedkundige en Wijsgeerige Wetenschappen, de gewone vergaderingen der Afdeeling Wis- en Natuurkundige Wetenschappen bijwonen- de, hebben regt op vergoeding van reis- en verblijfkosten. Elk lid der Akademie ontvangt ten minsten vier dagen vóór de gewoue vergaderingen van elke Afdeeling, een brief van uitnoodiging, waarin zooveel mogelijk de onderwerpen worden vermeld, die behandeld zullen worden. § 3. De gewone vergaderingen worden op het in den brief van beschrijving vermelde en door den Voorzitter bepaalde uur geopend, en uiterlijk te drie uren gesloten. Mogt de vergadering verlenging van dezen termijn ver- langen, dan is de Voorzitter geregtigd haar toe te staan. § 4. De werkzaamheden der gewone vergaderingen zijn: P. het doen van verslag over zaken, waaromtrent de Rege- ring den raad der Afdeeling mogt hebben ingewonnen ; 20. beraadslagingen over voorstellen aan de Regering be- treffende de belangen der wetenschap; XLIV 30. het aanhooren van en beraadslagen over mededeelingen en voorstellen betreffende onderwerpen van wetenschap. Tot dit laatste doel wordt jaarlijks in de buitengewone vergadering van April een rooster vastgesteld van de spreek- beurten, zoo als die achtereenvolgens in de gewone verga- deringen der Afdeeliug door de g-ewone leden zullen worden yervuld. Het ontwerp van den rooster wordt in den be- schrijvingsbrief tot de buitengewone vergadering van April aan de leden bekend gemaakt. Voor elke gewone vergadering worden ten minsten drie sprekers aangewezen. Het staat elk lid vrij, ook buiten dergelijke aanwijzing, eene voordragt in de vergadering te houden. De tijd, voor elke spreekbeurt beschikbaar, is bepaald op een half uur. De namen der sprekers worden in den beschriivingsbrief en in de openlijke aankondiging der vergadering bekend gemaakt. § 5. De Afdeeling geeft uit : 1^. Verhandelingen in 4*^. 2^. Verslagen en Mededeelingen in 80. In de Verslagen en Mededeelingen worden opgenomen de Processen- Verhaal en zoodanige ingeleverde opstellen, die be- paald door den schrijver daartoe zijn aangewezen of waaraan de Afdeeling die bestemming wenscht te geven *). § 6. De leden hebben het regt hunne verhandelingen en mede- deelingen geplaatst te zien. Alleen in het geval, dat het Bestuur bezwaar maakt tegen het opnemen in de Werken, kan op zijn praeadvies eene verhandeling of opstel van een Lid, bij meerderheid van stemmen, in eene buitengewone vergadering worden afgewezen. *) De wijzigingen, in §§ 5, 6, 7, 8, 13 en 16 aangebrachl;, zijn goed- gekeurd geworden den 13 Jan. 1879 en 30 Juni 1884, door den Minister van Binnenl. Zaken. C. A. J, A. O. XLV § 7. Opstellen, hetzij voor de Verhandelingen in 4*^, of voor de Verslagen en MededeeUngen, aangeboden door personen bui- ten de Akademie, worden in handen gesteld eener Commissie van ten minsten twee Leden, die, binnen eenen bij de be- noeming vastgestelden tijd, daarover verslag uitbrengt. Het indienen van het verslag, de deliberatiëu en het besluit om- trent de aanneming, geschieden in den regel in eene gewone vergadering; bijaldien het oordeel der Commissie niet gunstig is, in eene buitengewone vergadering. § 8. Elk lid der Akademie ontvangt de Verhandelingen en de Verslagen en M(Kledeeli?igen dadelijk na hun verschijnen. Laatstgenoemden Avorden in den boekhandel gebragt, en elke verhandeling wordt afzonderlijk verkrijgbaar gesteld. De schrijvers hebben aanspraak op vijf-en-twintig afzon- derlijke exemplaren hunner verhandeling. § 9. Zoo door eenig Departement van 'sLands Regering de voorlichting der Akademie verlangd wordt, benoemt de Voor- zitter eene commissie, bestaande uit zooveel leden als hem weuschelijk zal voorkomen, ten einde daarop, binnen eenen bij de benoeming vastgestelden tijd, de Akademie te dienen van berigt, voorlichting en raad. De commissie wordt in den regel benoemd in eene gewone vergadering. In spoed eischende gevallen, alsook zoo daartoe andere redenen raogten bestaan, wordt de commissie in eene buitengewone vergadering, of, door den Voorzitter, buiten den tijd der vergaderingen benoemd. Het verslag der commissie wordt in eene gewone verga- dering voorgedragen. Lidien er bezwaren bestaan tegen de behandeling in het openbaar, kan zulks ook in eene buitengewone vergadering geschieden. XLVI § 10. De Akademie verklaart ziek niet over de waarde van eenig haar ter beoordeeling toegezonden boekwerk, tenzij daartoe door de Regering uitgenoodigd, of wanneer het boekwerk haar ter mededinging naar eenen uitgeloofden prijs wordt toegezonden. § 11. Zoo eenig lid mogt verlangen dat eeue bepaalde prijsvraag door de Akademie wierd uitgeschreven, is hij gehouden haar in de maand Januari] aan den Secretaris der Afdeeling schrif- telijk op te geven, die haar aan de leden bekend maakt. De beraadslaging daarover heeft plaats in de vergadering der maand Maart. In geval van goedkeuring door de Afdeeling, wordt, na gehouden overleg met het algemeen Bestuur, voor zooveel de regeling der uitgaven betreft, in de algemeene vergadering kennis gegeven van de prijsuitschrijving der Afdeeling. § 12. Op onbepaalde tijden worden met gesloten deuren buiten- gewone vergaderingen gehouden, waartoe alleen de leden der Afdeeling worden opgeroepen. De Voorzitter is geregtigd, onmiddellijk vóór of na eene gewone vergadering , eene buitengewone te beleggen. Bijaldien eeue buitengewone ver- gadering beschreven wordt, zullen de onderwerpen ter be- handeling in den beschrijvingsbrief worden vermeld. §.13. Van de gewone en buitengewone vergaderingen wordt het proces-verbaal vóór hare sluiting in kort ontwerp gelezen en goedgekeurd ; daarna in zijne uitbreiding vastgesteld in eene volgende vergadering, en dat van de gewone vergadering zoo spoedig mogelijk uitgegeven. De gedrukte processen-verbaal der buitengewone vergade- ringen worden alleen aan de leden der Akademie, alsook aan de Departementen van 'sLands Regering gezonden. Zij worden niet in den handel gebragt. XLVII § 14. Tn alle gevallen vau stemmiug geschiedt de beslissino" bij volstrekte meerderheid. Bij staking van stemmen beslist de stem vau den Voorzitter. Ter bepaling van de rangorde der stemming wordt tot grond- slag genomen de jarEesentie-lijst, op welke iedere naam een nummer heeft. Volgens het lot wordt in elke vero-aderino- beslist, bi] welk nummer de stemming zal aanvangen. De leden der Afdeeling voor de Taal-, Letter-, Geschied- kundige eu Wijsgeerige Wetenschappen en de correspondenten der Afdeeling voor de Wis- en Natuurkundige Wetenschap- pen, in eene gewone vergadering tegenwoordig, hebben eene raadgevende stem. § 15. Zoo de stemming de keuze van personen betreft, geschiedt zij met toegevouwen stembriefjes. Indien bij de eerste stem- ming geen volstrekte meerderheid verkregen is, heeft er eene tweede vrije stemming plaats. Bij de derde stemming is men gebonden aan de twee per- sonen, die bij de tweede vrije stemmiug de meeste stemmen op zich vereenigd hebben. De volstrekte meerderheid beslist. By gelijkstaande stemmen beslist het lot. § 16. Als voorbereiding tot verkiezing van Ledeu en Corres- pondenten, wordt door den Secretaris in eene buitengewone vergadering, te houden in de maand Jauuarij, de staat der Akademie medegedeeld, waaruit blijken moet, hoe groot het aantal is der vacaturen voor gewoon Lid, voor buitenlandsch Lid en voor Correspondent, en in hoeverre, ter voldoening aan Art. 6 vau het Organiek Reglement, de verschillende vakkeu van wetenschap in de Afdeeling zijn vertegenwoordigd. Op deze vergadering wordt aan ieder Lid gelegenheid gege- ven de namen te noemen van hen, die uaar zijn oordeel als candidateu in aanmerking zouden kunnen komen. In eene buitengewone vergadering, te houden in de maand XLVIII Februari], wordt gelegenheid gegeven tot het voorstellen en aanbevelen van candidateu. De aanbeveling geschiedt bij eene door één of meer gewone Leden ouderteekende memorie, die voorgelezen en overgelegd wordt, om op het bureau der Akademie, tot de vergadering in de maand April, voor de gewone Leden ter inzage te blijven liggen. In eene buitengewone vergadering, te houden in de maand Maart, worden de candidaten-lijsteu opgemaakt. Op die lijsten resp. voor gewone Leden, buitenlaudsche Leden en Corres- pondenten, worden de namen gebragt van hen, die, nadat de memories op nieuw gelezen z^n en gelegenheid tot discussie gegeven is, bij geheime stemming, twee derden van de stem- men der aanwezige Leden op zich vereenigen. In de daartoe volgens Art. 7 van het Organiek Reglement beschreven buitengewone vergadering in de maand April, worden uit de candidaten-lijsten, met alphabetisch geordende namen, zonder verdere discussie, de Leden en Correspondenten gekozen, en wel één voor één — zoolang de lijsten niet zijn uitgeput, zoolang er vacaturen zijn en eene volstrekte meerder- heid der aanwezige Leden zich op één der candidaten vereenigt. § 17. Zoo een lid der Afdeeling eeuig voorstel, de Akademie be- treffende, in de vereenigde vergadering van April ter beraad- slaging wenscht te brengen, is hij gehouden, het aan den Voor- zitter der Afdeeling zoo tijdig in te zenden, dat het in eene daartoe beschreven buitengewone vergadering op den laatsten Zaterdag der maand Maart ter beraadslaging zal kunnen wor- den gebragt. Na goedkeuring der Afdeeling, wordt het door den Voorzitter aan het Bestuur der Akademie medegedeeld en aan zijn oordeel, volgens § 4 der Algeraeene Bepalingen on- derworpen. § 18. In de buitengewone vergadering van den laatsten Zaterdag der maand Maart worden twee leden benoemd, om, vereenigd met twee leden der Letterkundige Afdeeling, eene commissie uit te maken, aan welke, volgens § 10 der Algemeene Be- palingen, de Rekening en Verantwoording van den Algemee- nen Secretaris ter beoordeeling wordt gegeven. XLIX VOOEZITTEK EN ONPER-VOORZITTER. § 10. De Voorzitter leidt de beraadslaging iu de vergaderingen en handhaaft hare orde^ volgens hetgeen daaromtrent in §§ 1, 3, 4, 9, 14, 15 en 16 is vastgesteld. In de orde der stemming brengt hij zijne stem het laatst uit. § 20. De Voorzitter volgt bij de leiding der handelingen van de vergadering hij voorkeur de volgende orde: i^. lezing van het proces-verbaal der voorgaande verga- dering, dat, na goedkeuring, door den Voorzitter en den Secretaris geteekend wordt; 2°. kennisgeving van ingekomen stukken en boekwerken ; 3^. aanvragen van Regeringswege ; 4^. voorstellen van leden ; WK mededeelingen van correspondenten en aanvragen van personen, door geen titel aan de Akademie verbonden ; 6^. spreekbeurten en wetenschappelijke mededeelingen van ter vergadering aanwezige leden; 7^^. laatste omvraag; 8^. lezing en goedkeuring van de korte aanteekeningen van het verhandelde. § 21. Zoo de Voorzitter verhinderd wordt de leiding der verga- dering op zich te nemen, geeft hij daarvan kennis aan den Onder- Voorzitter en aan den Secretaris. De Onder- Voorzitter vervangt bij ontstentenis den Voor- zitter, en treedt in al zijne regten en verpligtingen. S E C E E T A R I S. § 22. De Secretaris zorgt dat eeue aankondiging van elke gewone vergadering ter plaatsing in de Nederiandsche Staats- Courant en in de Amsterdamse] ce Courant tijdig worde opgezonden. Jaakboek 1886. *J L § 23. Hij is belast met de uitgave, de verzending en de bewaring van al hetgeen door de Afdeeling in het licht wordt gegeven. § 24. Alle verslagen en brieven der Afdeeling worden door hem geteekend. § 25. De Secretaris brengt al wat hij voor de Afdeeling ont- vangt ter kennisse van den Voorzitter. § 26. De Secretaris sneeft nimmer eenig stuk uit het archief der Afdeeling, zonder behoorlijk bewijs van ontvangst. Dergelijke afgifte kan alleen door leden gevorderd worden. § 27. De Secretaris zorgt dat, zoodra de boekwerken, welke door de Afdeeling uitgegeven worden, zijn afgedrukt, exemplaren daarvan den algemeenen Secretaris worden ter hand gesteld j volgens § 15. Goedgekeurd, De Minister van Binnenlandsche Zaken, 'sGravenhage, VAN REENEN. den Q^'^^ November 1855. LT REGLEMENT YAN ORDE VOOR DE AFDEi^LING TAAL-, LETTHR-, GESCHIEDKUNDIGE EN WIJSGKERIGE WETENSCHAPPEN. WERKZAAMHEDEN DER LEDEN. § 1. De gewone vergaderingen der Afdeeling worden, met uit- zondering der maanden Julij en Augustus, gehouden op den tweeden Maandag van elke maand. § 2. De leden der Afdeeling voor de Wis- en Natuurkundige Wetenschappen, de gewone vergaderingen der Afdeeling Taal-, Letter-, Geschiedkundige en Wijsgeerige Wetenschappen bijwo- nende, hebbeu regt op vergoeding van reis- en verblyfkosteu. Elk lid der Akademie ontvangt, ten minsten vier dagen vóór de gewone vergaderingen van elke Afdeeling, een brief van uitnoodigiug, waarin zooveel mogelijk de onderwerpen worden vermeld, die behandeld zullen worden. De gewone vergaderingen worden op het in den brief van beschrijving vermelde en door den Voorzitter bepaalde uur geopend en uiterlijk te drie uren gesloten. Wanneer er na de gewone nog eene buitengewone verga- dering moet gehouden worden, zal de eerste een uur vroeger worden gesloten. De werkzaamheden der gewone vergaderingen zijn: 1°. het doen van verslag over zaken, waaromtrent de Rege- ring den raad der Afdeeling mogt hebbeu ingewonnen ; D* Lil 2*^. beraadslaging over voorstellen aan de Regering, betref- fende de belangen der wetenschap ; 3°. het aanhooren van en beraadslagen over mededeelingen en voorstellen, betreffende onderwerpen van wetenschap. § 5. De Afdeeling geeft uit: 10. Verhandelmgen in 4*^. 20. Verslagen en Mededeelingen in 8^. In deze laatsten worden opgenomen de processen-verbaal der gewone vergaderingen, en zoodanige stukken, als, hetzy door leden der Akadeuiie, hetzij door personen niet aan de Akadeniie verbonden, daartoe met goedkeuring der vergadering aangewezen worden. § 6. Stukken, bestemd voorde Verhayidelingen , worden in hsiuden gesteld eener commissie van ten minste twee leden, die binnen eenen vastgestelden tijd verslag uitbrengt. Het uitbrengen van het verslag, de beraadslaging en het besluit omtrent de aan- neming geschieden in eene gewone vergadering. Op advies van den Voorzitter en Secretaris, kan zulks ook in eene buitengewone vergadering plaats hebben. Stukken, bestemd voor de Verslagen en Mededeelingen, wor- den in handen gesteld eener commissie van redactie, benoemd in de buitengewone vergadering der maand April, en bestaande, behalve uit den Secretaris, ambtshalve lid der commissie, uit vier leden, waarvan elk jaar twee aftreden, welke echter terstond weder verkiesbaar zijn. Zij is tot de plaatsing der stukken in de Veldslagen en Mededeelingen bevoegd. Mogt zij daarin eenig bezwaar vinden, dan geeft zij daarvan in eene buitengewone vergadering berigt, en wordt aan de leden de beslissing overgelaten LUI § 8. Elk lid der Akademie ontvangt een afdruk van al wat door de Afdeeling wordt in het licht gezonden. § 9. Zoo van wege eenig Departement van Algemeen Bestuur de voorlichting der Afdeeling verlangd wordt, benoemt de Voorzitter eene commissie, bestaande uit zooveel leden als hem wenschelijk zal voorkomen, ten einde daarop, binnen een bij de benoeming vastgestelden tijd, de Afdeeling te dienen van berigt, voorlichting en raad. Het verslag der commissie wordt in eene gewone verga- dering voorgedragen. Indien er bezwaren bestaan tegen de behandeling in het openbaar, kan zulks ook in eene buitengewone vergadering geschieden. § 10. De Akademie verklaart zich niet over de waarde van eenig haar ter beoordeeling toegezonden boekwerk, tenzij daartoe door de Regering uitgenoodigd, of wanneer het boekwerk haar ter mededinging naar een uitgeloofden prijs wordt toegezonden. § 11- Zoo eenig lid mogt verlangen dat eene bepaalde prijsvraag door de Akademie werd uitgeschreven, is hij gehouden haar in de maand .Januarij aan den Secretaris der Afdeeling schriftelijk op te geven, die haar aan de leden bekend maakt. De beraadslaging daarover heeft plaats in de vergadering der maand Maart. In geval van goedkeuring door de Afdeeling, wordt, na gehouden overleg met het algemeen Bestuur, voor zooveel de regeling der uitgaven betreft, in de algemeene vergadering kennis gegeven van de prijsuitschr^ving der Afdeeling. § 12 Op onbepaalde tijden worden met gesloten deuren buiten- LIV gewone vergaderingen gehouden, waartoe alleen de leden der Afdeeliug worden opgeroepen. De Voorzitter is geregtigd, onmiddellijk vóór of uii eene gewone vergadering, eene bui- tengewone te beleggen. Bijaldien eene buitengewone verga- dering beschreven wordt, zullen de onderwerpen ter behan- deling in den beschrijviugsbiief Avorden vermeld. § 13. Alle voorstellen, welke niet slechts de orde van behande- ling of de huishoudelijke aangelegenheden betreffen, worden schriftelijk aan den Voorzitter ter hand gesteld. § 14. Van de gewone en buitengewone vergaderingen wordt het proces-verbaal vóór hare sluiting in kort ontwerp gelezen en goedgekeurd, daarna in zijne uitbreiding vastgesteld in eene volgende vergadering, en dat van de gewone vergaderingen zoo spoedig mogelijk in de Verslagen en Mededeelingen uit- gegeven. De processen -verbaal der buitengewone vergaderingen wor- den, wanneer tot het drukken daarvan besloten wordt, alleen aan de leden der Akademie, alsook aan de Departementen van Algemeen Bestuur in druk medegedeeld. § 15. In alle gevallen van stemming geschiedt de beslissing by volstrekte meerderheid. Bij staking van stemmen beslist de stem van den Voorzitter. Ter bepaling van de rangorde der stemming wordt to: grondslag genomen de prsesentie-lijst, op welke iedere naam een nummer heeft. Volgens het lot wordt in elke vergade- ring beslist, bij welk nummer de stemming zal aanvangen. De leden der afdeeliug voor de Wis- en Natuurkundige Wetenschappen en de correspondenten der Afdeeliug voor de Taal-, Letter-, Geschiedkuiidige en Wijsgeerige Weten- schappen, in eene gewone vergadering tegenwoordig, hebben eeüG raadgevende stem, LV § 16. Zoo de stemming de keuze vau personen betreft, geschiedt zij luet toegevouwen stembriefjes. Indien bij eene eerste stem- ming geen volstrekte meerderheid verkregen is, heeft er eene tweede vrije stemming plaats. Bij de derde stemming is men gebonden aan de twee personen, die bij de tweede vrije stemming de meeste stemmen op zich vereenigd hebben. De volstrekte meerderheid beslist. Bij gelijkstaande stemmen beslist het lot. § 17. Tot de verkiezing van leden wordt, in eene daartoe beschre- ven buitengewone vergadering der maand Maart, beslist over de vraag, of eene openstaande plaats zal worden vervuld. Daarna wordt eene lijst opgemaakt van candidaten, die ten minsten een derde der aanwezige stemmen op zich vereenigd heb- ben, en wier aanspraken op het lidmaatschap door de leden der Afdeeling overwogen worden. Uit deze lijst geschiedt de keuze, bij volstrekte meerderheid vau stemmen, in eene daartoe be- schreven buitengewone vergadering in de maand April. § 18. Zoo een lid der Afdeeling' eenig voorstel, de Akademie be- trelfende, in de vereenigde vergadering van April ter beraad- slaging wenscht te brengen, is hij gehouden, het aan den Voor- zitter der Afdeeling tijdig in te zenden, zoodat het in eene daartoe beschreven buitengewone vergadering, op den tweeden Maandag der maand Maart, ter beraadslaging zal kunnen wor- den gebragt. Na goedkeuring der Afdeeling, wordt het door den Voorzitter aan het Bestuur der Akademie medegedeeld en aan zijn oordeel, volgens § 4 der Algemeene Bepalingen, onderworpen. In de buitengewone vergadering van den tweeden Maandao- der maand Maart worden twee leden benoemd, om, vereeuio-d 7 7 O met twee leden der Natuurkundige Afdeeling, eene commissie uit te maken, aan welke, volgens § 10 der Algemeene Be- palingen, de Rekening en Verantwoording van den algemee- ueu Secretaris ter beoordeeliug wordt gegeven. LVI VOORZITTER EN ONDER- VOORZITTER. § 19. De Voorzitter leidt de beraadslagingen in de vergaderingen en handhaaft hare orde, volgens hetgeen daaromtrent in §§ 1 , 3, 4, 9, 14, 15 en 16 is vastgesteld. In de orde der stem- ming brengt hij zijne stem het laatste uit. § 20. De Voorzitter volgt bij de leiding van de handelingen der vergadering bij v oorkeur de volgende orde : 1^. lezing van het proces-verbaal der voorgaande vergade- ring, dat, na goedkeuring, door den Voorzitter en den Secretaris geteekend wordt ; 2*^. kennisgeving van ingekomen stukken en boekwerken ; 3°. aanvragen van Kegeringswege ; 4°. voorstellen van leden ; 5^. mededeelingen van correspondenten en aanvragen van personen, door geen titel aan de Akademie verbonden » 6*^. wetenschappelijke mededeelingen van ter vergadering aanwezige leden ; 7°. laatste omvraag ; 8*^. lezing en goedkeuring van de korte aanteekeuiugen van het verhandelde. § 21. Zoo de Voorzitter verhinderd wordt de leiding der vergade- ring op zich te nemen, geeft hij daarvan kennis aan den Onder- Voorzitter en aan den Secretaris. De Onder- Voorzitter vervangt bij ontstentenis den Voor- zitter, en treedt in al zijne regten en verpligtingen. SECRETARIS. § 22. De Secretaris zorgt dat eene aankondiging van elke gewone vergadering ter plaatsing in de Nederlandsche Staats- Cour mit en iu de Ainaterdamsche Courant tijdig worde opgezonden. LVII § 23. Hij is belast met de uitgave, de verzending en de be- v^^ariug van al hetgeen door de Afdeeling in het licht wordt gegeven. § 24. Alle verslagen en brieven der Afdeeling worden door hem geteekend. o^ § 25. De Secretaris brengt al wat hij voor de Afdeeling ontvangt ter kennisse van den Voorzitter. § 26. De Secretaris geeft nimmer eenig stuk uit het archief der Afdeeling, zonder behoorlijk bewijs van ontvangst. Dergelijke afgifte kan alleen door leden gevorderd worden. § 27. De Secretaris zorgt dat, zoodra de boekwerken, welke door de Afdeeling uitgegeven worden, zijn afgedrukt, exemplaren daarvan den algemeenen Secretaris worden ter hand gesteld, ter verzending volgeus § 15 der Algemeene Bepalingen. Goedgekeurd, De Minister van Binnenlandsche Zaken, 'sGravenhage, VAN REENEN. den G<^en JSJ'ovember 1855. Lvin ALGEMEENE BEPALINGEN. BESTUUR DER AKADEMIE. § 1. De tijdelijke algemeeue Voorzitter en Secretaris maken het bureau van het Bestuur uit. § 2. Het Bestuur beheert de algemeene huishoudelijke belangen der Akademie, en doet, voor zoo verre uoodig, de gevorderde voorstellen daartoe aan 'sLands Regering. § 3. De raming der uitgaven voor het volgend jaar wordt in de eerste week van de maand April door den algemeenen Secretaris aan het oordeel van het Bestuur onderworpen en, na goedkeuring, gebragt in de vereenigde vergadering der beide Afdeelingen, volgens art. 12 van het organiek Regle- ment te houden in de maand April, § 4. Telken jare, in de eerste week der maand April, beraad- slaagt het Bestuur over de punten van beschrijving der vereenigde vergadering van de beide Afdeelingen, te houden in de maand April, en beoordeelt de voorstellen, welke daartoe van de Afdeeling zijn ingekomen. § 5. Zoo het bijeenroepen eener buitengewone vereenigde ver- gadering uoodig wordt geacht, bepaalt het Bestuur daartoe de punten van beschrijving. LTX § 6. Zoo een lid der Akademie deu aankoop van een of meer- dere boekwerken verlangt, zal hij daartoe het voorstel doen in de Afdeeling waartoe hij behoort. Zoo de Afdeeling den aankoop wenschelijk acht, doet zij het voorstel daartoe aan het Bestuur, dat de uitvoerbaarheid van den aankoop, in verband met den staat der kas van de Akademie, beoor- deelt, en daarop besluit. VEREENIGDE VERGADEEING VAN DE BEIDE AFDEELINGEN DER AKADEMIE. § 7. De leden der Akademie worden ten minsten acht dasen te voren opgeroepen tot de vereenigde vergadering, volgens art. 12 van het organiek Reglement te houden in de maand April. De beschrijvingsbrief wordt geteekend door den algemeenen Secretaris. De onderwerpen ter behandeling, vastgesteld in de verga- dering van het Bestuur, worden in den beschrijvingsbrief vermeld. § 8. Na de vereenigde zitting van April, wordt van de afwisse- ling van den voorrang kennis gegeven aan den Minister van Binnenlandsche Zeken. § 9. In de vereenigde vergadering voornoemd, wordt het verslag van den staat en de werkzaamheden der Akademie voorge- dragen door den algemeenen Secretaris. Na goedkeuring door haar, wordt het den Koning aangeboden, en in afschrift aan den Minister van Binnenlandsche Zaken medegedeeld. § 10. De algemeene Secretaris zorgt dat de Rekening en Verant- LX woording over het afgeloopen jaar gereed zy vóór den 15'^^'^ April. Elke Afdeeling benoemt in de buitengewone vergade- ringen der maand Maart twee leden, welke eene commissie tot onderzoek van de Rekening en Verantwoording uitmaken. De namen dier leden worden door de Secretarissen der Af- deeling aan den algemeenen Secretaris bekend gemaakt. De algemeene Secretaris zorgt dat aan liet oudste lid der com- missie uit de voorzittende Afdeeling, de Rekening en Verant- woording met hare Bescheiden en Memorie van Toelichting tgdig worden ter hand gesteld. De commissie brengt haar verslag uit in de vereenigde vergadering der maand April. In geval van goedkeuring, wordt de Rekening en Verantwoording door den algemeenen Voorzitter geteekend en, in afschrift, medegedeeld aan den Minister van Binnenlandsche Zaken. Zij wordt opgenomen in het proces-verbaal der vereenigde vergadering. ALGEMEENE SECRETAEIS. § 11. De algemeene Secretaris brengt de besluiten ten uitvoer der vereenigde vergadering van de Akademie en van haar Bestuur. Hij teekent de van haar uitgaande brieven en zorgt dat het proces-verbaal van haar, na goedkeuring door het Bestuur der Akademie, gedrukt aan hare leden en corres- pondenten, als ook aan de Hoofden der Departementen van Algemeen Bestuur, verzonden worde. § 12. De algemeene Secretaris is belast met de zorg voor de boekery der Akademie. Hij doet de aankoopen, waartoe in de vergaderingen van het Bestuur besloten wordt, draagt zorg voor de completeering der in de boekerij voorhanden boek- werken, alsook voor het inbinden daarvan, voor zoo verre zulks gevorderd wordt. Hij zorgt voor de vervaardiging en het in druk uitgeveu van eenen Catalogus der boekerij, laat LXT dezeu behoorlijk bijschryveu, en geeft elke maaud in de Verslagen en Mecledeelingen der Afdeeling, waarvan hij de Secretaris is, eene volledige lijst uit van de ten geschenke ontvangen en aangekochte boekwerken, met hunne inhouds- opgave. Hij stelt aan het Bestuur de maatregelen voor, ge- vorderd tot bewaring en uitbreiding der boekerij. § 13. De leden der Akademie hebben het regt om boeken uit de boekerij der Akademie ten gebruike te ontvangen, onder voorwaarde dat daarvoor een behoorlijk bewijs van ontvangst worde verleend ; dat geen boekwerk langer dan gedurende drie maanden buiten de boekerij blijve en, in geval van beschadiging, de aangebragte schade door den gebruiker ver- goed worde. Eenige kostbare plaatwerken in groot formaat, waarvan eene lijst, opgemaakt door den algemeenen Secretaris en goedgekeurd door het Bestuur, in de Boekerij ter visie be- hoort te liggen, zullen alleeu op magtiging van het Bestuur aan de leden ten gebruike worden gegeven. De algemeene Secretaris is gemagtigd om, onder gelijke voorwaarde, boeken ten gebruike te geven aan personen, door geen titel aan de Akademie verbonden, mits dat hun bewijs van ontvangst ook door een lid der Akademie getee- kend worde Van de ten gebruike gegeven boekwerken wordt een re- gister door den algemeenen Secretaris gehouden. De bewijzen van ontvangst worden zorgvuldig door hem op het bureau der Akademie bewaard. § 14. In de vereenigde vergadering van de maand April brengt de algemeene Secretaris verslag uit over den staat der boe- kerij, en doet hij de voorstellen, welke tot hare bewaring en uitbreiding aan het Bestuur geschikt zijn voorgekomen. Lxn 15. De algemeene Secretaris zorgt dat er een inventaris zy der bezittingen van de Akademie, en bewaart deze op de wyze, welke aan het Bestuur doeltreffend voorkomt. Hij beeft het archief en het magazijn der Akademie onder zijn beheer, en zorgt voor de verzending van de door de beide Afdeeliugeu der Akademie uitgegeven werken aan den Koning, de Prinsen van het Vorstelijk Huis, de Hoofden der Departementen van Algemeen Bestuur, de Leden en Correspondenten der Aka- demie en de Binnen- en Buitenlandsche Genootschappen, waarmede de Akademie in verbinding is. Hiervan wordt eene lijst van expeditie door hem bewaard. Hij zorgt dat de exemplaren, waarover de Akademie de beschikking heeft, behoorlijk bewaard en in een magazijn- boek verantwoord worden. § 16. De algemeene Secretaris ontvangt de toelage, welke van 's Rijkswege aan de Akademie wordt verstrekt, alsook de overige baten der Akademie. Hij beheert deze gelden, doet daaruit de noodige betalingen, en verantwoordt ze op de wijze in § 3 en 10 der Algemeene Bepalingen omschreven. BERIGT OMTRENT WIJZIGINGEN IN DE ALGEMEENE BE- PALINGEN VAN DE REGLEMENTEN VAN ORDE. Door het Bestuur der Akademie zijn veranderingen ge- maakt in § 3 en 10 der Algemeene Bepalingen, met wier strekking zich 'slands Regering heeft vereenigd. Dezestrek- king nu is: dat, naar aanleiding ook van den wensch, uit- gedrukt in de vereenigde zitting van 24 April 1858, betere regelmaat worde gebragt in het vaststellen der begrooting. Ten einde daartoe te geraken, heeft het Bestuur der Aka- Lxm demie aan deu Minister van Binnenlandsche Zaken vergun- ning gevraagd en van zijne Excell. verkregen, om alinea & en c van Art. 12 Org. Regl. aldus te lezen, dat onder afgeloopen en volgend jaar het Akademie- en niet het bur- gerlijk jaar worde verstaan. Hieruit zijn de volgende bepa- lingen voortgevloeid : 1"^. Sluiting der rekening van de Akademie telken jare vóór ultimo Maart ; 2^. Sluiting der afrekening voor de vergoeding van reis- en verblijfkosten telken jare op den laatsten Zaterdag der maand December en uitbetaling daarvan vóór of op den laatsten Zaterdag der volgende maand Februarij. Om zulks mogelijk te maken, is het noodig dat in de algemeeue bepalingen § 3 en § 10 worden gelezen, gelijk zij nu in dit Jaarboek op blz. LVIII en LX gesteld zijn. LXIV BRIEF Y^^ HKT BKSTUUR DER KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN AAN DE LEDEN DEBZELFDE AKADEMIE. Het Bestuur der Kouinklijke Akademie van Wetenschappen heeft de eer ter kennisse zijner medeleden te brengen, dat het, na nauwgezette overweging, bezwaar moet maken, na het in werking treden der wet tot regeling van het auteurs- recht op 1 Jan. 1883, dat recht voor de werken der Aka- demie aan te vragen. Die leden der Kon. Akademie van Wetenschappen, welke zich dat recht voor hunne verhandelingen of bijdragen voort- aan wenschen verzekerd te zien, zouden zich dienaangaande met den uitgever der Akademie, den Heer Joh. Muller alhier, kunnen verstaan, en de kosten, aan de verkrijging van het auteursrecht verbonden, zelven behooren te dragen. NAMENS HET BESTUUR DER KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN : C. A. J. A. OÜDEMANS, Algem. Secretaris. LXV VRIJDOM VAN BRIE F PORT. Ten opzichte van het genot van vrijdom van briefport^ is het noodzakelijk^ H.H. Leden der Akadeinie op de volgende bepalingen der Postwet te ivijzen: § 4i>. {al. 3). De brieven en verdere stukken^ waar- voor vrijstelling is toegestaan^ kmtiien, naar verkiezing der afzenders., onder gesloten omslagen of onder kruis- band worden verzonden. Voor de verzending van kaarten, terkeningen en^ der- gelijke., is het bezigen van borden, kokers en rollen toe- gelaten. § 51. {al. 1). De portvrije brieven moeten door de afzenders op het adres worden gewaarmerkt met hunne eigenhandige naamteekening ., onder vermelding der ambts- betrekking, ivaarin aanspraak op vrijstelling wordt ge- maakt. {al. 8). De ivaarmerking van brieven, afkomstig van collegiën of com,missiën, geschiedt door den voorzitter, of wel door den secretaris of griffier. Jaarboek 1886. £ LXVI PROGRAMMA certaminis poetici ab academia regia DISCIPLINARUM NEDEELANDICA EX LEGATO HOEUFPTIANO ANNO MDCCCLXXXVI indicti. In conventu Ordinis Litterarii a. d. VIII ld. Martias acto de carminibus certamini oblatis haec iudicia lata sunt: Brevissimo carmine quod inscribitur Exulis Gemitus, quum legibus non responderet, seposito, quatuor carmina supererant : I ludas Machahaeus. II Querentem Aiororam, quod ab homi- nihus derelinquatur, consolatur Pallas. III Nupta ad amicam. Epistola. IV Mater Messias. Primum carmen, versibus hexametris plus quingentis con- stans, puro sermone et pulcris versibus egregie depingit res gestas illius herois. lu tenuiore arguraento versatur Epistola, quam muiier nupta ad virginem amicam scripsisse fingitur, sed ita se com- mendat suavitate et elegantia, ut laude dignissima videatur, Qui Aurorae querelas et Palladis consolationem versibus exposuit, laudari debet ob carrainis iuventionem et bonos versus, sed nou attigit aemulorum virtutes. Postremo qui Matrem Messiae carmine celebravit, rem ille quidem sat bene gessit, sed sermone usus est nonnunquam obseuro, nee argumenti subliiiiitati satisfecisse existimatur. Itaque praemium decretum est poetae ludae Machabaei, quem cognovimus esse Petrum Esseivam, Friburgensem Hel- vetium. Qui secundo honore dignissimus visus est poeta epistolae Nupta ad amicam, rogatus scidulae suae aperiendae veniam dedit. Prodiit nomen Iohannis van Leeuwen, Amsteloda- LXVIl mensis, Cui tertius locus tributus est, liunc honoris gradum recusavit. Novum certameu his legibus pouitur, ut carniina non ex alia lingua traiislata neque iam edita neque L versibus minora, nitide et iguota iudicibus manu scripta, sumptibus poetarum ante Kalendas lauuarias anui proxinii mittautur loHANNi CoRNELio Gekahuo Boot, Ordini litterario Academiae ab actis, munita sententia, quae et ipsa inscribenda est scidu- lae obsignatae, in qua uonieu et patria pootne indicatur. Praemiiim erit nummus aureus CCC florenoruni. Carmen praemio ornatuni typis describetur cum uliis, quae editioue digna censebuntur, venia edendi ab iis, qui fecerint, impetrata. In conventu Ordinis niense Martio agendo iudicum sen- tentia recitabitur et scidulae carminibus nou laudatis additae coraburentur. Amstelodami OPZOOMER Kal. April, müccci-xxxvi. Ordinis praeses. E PROCES-VERBAAL VAN DE ïmeiiEfle ïerptoiig 4er kit kïMhm VAN DE KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN. INLEIDING. Tot de Vereenigde Vergadering van de beide Afdeelingen der Koninklijke Akademie van Wetenschappen, gevestigd te Amsterdam, waren de Leden met den volgenden brief op- geroepen : Amsterdam, den l?*^^" April 1886. Ik heb de eer U te noodigen op Zaterdag den 24sten April e, k., des voormiddags te ll^/g uren, tot eene Vereenigde Vergadering van de beide Afdeelingen der Koninklijke Aka- demie van Wetenschappen, voorgeschreven bij Art. 12 van het Organiek Reglement. C. A. J. A. OUDEMANS, Algemeene Secretaris. ONDERWERPEN VAN BEHANDELING. 10. Ontwerp- Verslag van den staat en de werkzaamheden der Akademie in het afgeloopen Akademiejaar. 20. Rekening en Verantwoording van den Algemeenen Secretaris over het jaar 1885 — 1886, en Rapport van de Heeren Hügo dë Vuies, Beiirens, Buys en Joris- SEN, door de twee Afdeelingen der Akademie in Com- missie benoemd tot het nazien daarvan. LXXII 3^. Antwoord vau den Algemeenen Secretaris op de laat- ste alinea van het Rapport over zijn beheer, uitge- bracht in de Aprilvergadering vau 1885. 4*^. Raming der outvaugsten en uitgaven over 1886 — 1887. 5'\ Verslag aangaande de Boekerij en het Munt- en Pen- ningkabinet. 6^. Verwisseling van den voorrang der Afdeeliugen. PROCES-VERBAAL VAN DE VAN DE KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN. GEHOUDEN DEN 24sten APRIL 1886, DES VOOEMIDDAGS TE IIV2 UREN. Algemeene Voorzitter Algemeene Secretaris C. H. D. BUYS BALLOT. C. A. J. A. OUDEMANS. Tegenwoordig de Heeren : kern, martin, m. de vries, OPZOOMRR, CAMPBELL, LAND, NABER, TIELE, ENGELMANN, LEEMANS, HOEKSTRA, PLEIJTE, DE HOOP SCHEFFER, BOOT, KORTEWEG, BIE- RENS DE HAAN, BEETS, G. DE VRIES AZ., VAN DIESEN, RIJKE, PLACK, KAMEKLINGH ONNES eu H. DE VRIES. LXXIV De Voorzitter opent de Vergadering. I. De Algemeene Secretaris leest het door hem ont- worpen Verslag van den staat en de werkzaamheden der Akademie, hetwelk aldus luidt : SIRE! In gevolge het voorschrift, vervat in Art. 14 van haar Reglement, heeft de Koninklijke Akademie van Wetenschap- pen opnieuw de eer, Uwe Majesteit het Verslag over de werkzaamheden van het afgeloopen Akademiejaar aan te bieden. Het allereerst dient vermeld, dat de Natuurkundige Af- deeling een schrijven ontving van Z. E. den Minister van Waterstaat, Handel en Nijverheid, d.d. 27 November 1885, N^. 31, waarin hare aandacht gevestigd werd op een opstel van den Franschen Ingenieur Clavenaü, opgenomen in de Mémoires de la Société nationale des Sciences naturelles et mathématiques de Cherbourg van 1879, en waarvan een uit- treksel aan des Ministers missive was toegevoegd. In deze verhandeling werd medegedeeld, dat talrijke en belangrijke verwoestingen door een klein schaaldier : Limnoria lignorum Rathke, aan verschillende hout- en havenwerken te Cherbourg waren toegebracht, en eene poging in het werk gesteld om den aard en de leefwgze van het dier te doen kennen, en middelen aan de hand te doen om den voortgang van het teweeggebrachte kwaad te stuiten. De Minister wenschte dat ook in ons vaderland omtrent de leefwijze en de wer- king van het schaaldier een opzettelijk onderzoek werd in- gesteld, en meende dat de Natuurkundige Afdeeling der Ko- ninklijke Akademie zich daarmede wel zoude willen belasten. Opdat aan 's Ministers verlangen zoo spoedig mogelijk ge- LXXV volg zou kunnen worden gegeven, benoemde de Voorzitter in de zitting der Afdeeling van 28 November 1885 eene Commissie, bestaande uit de Heeren Hubrecht, Hoffmann, VAN DiESKN, MiCHAKLis, VAN 't ïïofi<' en HoEK, aau welke werd opgedragen, de door den Minister ingezonden beschei- den te onderzoekeu en de Afdeeling dienaangaande in de Januarivergadering te dienen van voorlichting en raad. Aan deze opdracht werd door voornoemde Commissie, die de haar opgedragen taak gaarne aanvaardde, voldaan. In de zitting van 30 Januari 1886 bracht zij haar eerste rapport uit, waaruit vernomen werd, dat zij zich met de Frausche deskundigen in verbinding gesteld, en van deze onderschei- dene stukken houtwerk ontvangen had, die hevig aangetast en dus voor een onderzoek uitnemend geschikt waren. Het bleek der Commissie, dat niet één, maar drie verschillende schaaldieren zich daarin genesteld hadden, nl. Limnoria lig- norum Rathke (minder juist ook wel L. terebrans geheeten), Chelurus terebrans en Tanais vittatus, zoodat men vreesde, in overeenstemming met wat ook vroegere onderzoekers had- den opgemerkt, niet met één, maar met drie houtverwoesters te doen te zullen hebben. Een schryven, aan het Corps van Ingenieurs bij onzen Waterstaat gericht, had tot gevolg, dat een lid der Com- missie zich naar Wemeldinge begaf, om kennis te nemen van hetgeen de Heer ingenieur N. A. M. van den Thoorn, bij een uit eigen beweging ingesteld onderzoek van aange- tast paalwerk, gevonden had. Het bleek nu al zeer spoedig, dat ook onze kusten niet van Limnoria lignorum verschoond waren gebleven en onze houten zeeweringen reeds van dit dier te lijden hadden gehad, zoodat het niet betwijfeld kon worden, dat de Minister ter juister tigd de hulp der Aldee- ling was komen inroepen. De Commissie, overtuigd dat zij terstond aan het werk zou behooren te gaan, betreurde het zeer, dat zij niet be- schikken kon over een vast zoölogisch station aan eenig puut uüzer kust en in dienst der Uegeeriug. Hare taak zou LXXVI daardoor vergemakkelijkt eu vereenvoudigd, eu niet onbe- langrijke kosten bespaard zijn geworden. — Zij bevond zich thans in de noodzakelijkheid der Afdeeling te verzoeken, een eerste crediet van ƒ 2000 bij den Minister voor haar aan te vragen. Met die som zoude zg haar onderzoek alvast op ruimer schaal kunnen voortzetten, en allereerst het versprei- dingsgebied van het schaal dier binnen de grenzen van ons vaderland trachten te bepalen De Afdeeling, die het verslag met belangstelling had aan- gehoord, besloot aan den weusch der Commissie gevolg te geven. Den Secretaris werd opgedragen, den Minister met de belangrijkste punten uit het verslag bekend te maken en eene som van / 2000 aan te vragen om de Commissie in staat te stellen, hare werkzaamheden voort te zetten. Op dat schrijven ontving de Afdeeling een antwoord van den Minister, gedagteekend 12 Februari 1886. Z.E. had de maatregelen, aanvankelijk door de Limnoria-Commissie in 't werk gesteld, met genoegen vernomen en verklaarde dat de eventueel te maken kosten, waarvan te zijner tijd eene op- gave werd ingewacht, door het Rijk zouden worden vergoed. Intusschen konde de Minister op de begrooting van zijn de- partement voor het beoogde doel niet meer dan ƒ 1000 be- schikbaar stellen, zoodat het Z. E. aangenaam zou wezen, indien de uitgaven tot die som konden worden beperkt. Deze brief, aan de Limnoria-Commissie ter kennisneming toegezonden, lokte van haar de verklaring uit, dat zij hare werkzaamheden zou voortzetten, om later, als de som van ƒ 1000 verbruikt was, te beraadslagen over hetgeen haar te doen zou staan. Sedert werd door de Limnoria-Commissie nog eenmaal eene mededeeling aan de Afdeeling gericht. Hierin werd kennis gegeven dat een der leden, van den Heer ingenieur Roelants een stuk hout, afkomstig van eene zee- wering aan de N.0. kust van Groningen, ontvangen had, 'twelk zeer sterk ouder den invloed van eenig houtbeder- vend dier scheen geleden te hebben. De onderstelling, dat ook hier de Liinnoria ligrtorum aanleiding tot de verwoesting LXXVII gegeven zou hebben, verloor zeer aan waarschijuliikheid, sints vernomen werd, dat het aangetaste stuk 0.25 a 0.30 M. boven volzee had uitgestoken. Een nader onderzoek leerde dan ook, dat thans een snuitkever, waarvan zoowel de larven als de volkomen dieren in het hout gevonden werden, behoorde beschuldigd te worden. Jhr, Dr. E. Everts te 'sGravenhage herkende daarin deu P/iloeophagus spadix Heebst, tot hier- toe slechts zelden in Nederland, en dan nog slechts in geï- soleerden staat gevonden. De ondervinding, by deze gelegen- heid opgedaan, maande tot voorzichtigheid in het beoordeelen van aangetast hout in de toekomst. Tegen het einde van Maart had de Natuurkundige Afdee- ling de eer, van den Minister van Koloniën een schrijven te ontvangen, gedagteekend 19 Maart 1886, ter begeleiding van een handschrift van den Hoogleeraar J. A. C. Oudemans te Utrecht, inhoudende de vraag, of de Akademie het noodig achtte, de verificatie van een stel gewichten, bestemd voor de Indische Regeering, en reeds op verzoek des Ministers door den Heer Oudemans geverifieerd, nu nog eens, zooals vroeger Z.Exc.'s plan was geweest, ter verificatie toe te zen- den aan de Commissie voor Standaardmeter en -kiloffraiu. In de Vergadering der Afdeeling van 27 Maart 1886, werd dit onderwerp ter tafel gebracht, en besloten, des Ministers brief, met de daarbij behoorende bescheiden, te doen toeko- men aan de genoemde Commissie, met beleefd verzoek der Afdeeling te dienen van voorlichting en raad, en haar ant- woord, zoo mogel^k, te willen inzenden vóór de Vergadering der Afdeeling op 23 April. Daar de Commissie op dezen datum echter nog niet met haar advies gereed was, kan dit laatste eerst in het volgend jaarverslag worden meegedeeld. In het voorgaand Verslag aan Uwe Majesteit, maakten wij gewag van een voorstel van het Belgisch Gouvernement tot Lxxvm stichting eener internationale Akademie voor Nederlandsclie taal- en letterkunde, waarover het gevoelen der Letterkun- dige Afdeeling gevraagd was. Dat voorstel werd in handen gesteld eener Commissie, bestaande uit de Heeren M. de Vries, Kern en Verdam, die in de buitengewone Vergade- ring van 13 April 1885 haar rapport uitbracht. Ofschoon verreweg de meeste leden zich met het gunstig oordeel der Commissie wel konden vereenigeu, werden toch tegen onder- scheidene punten zoo vele bezwaren geopperd, dat besloten werd, de zaak andermaal aan bovengenoemde Commissie, aan welke de Heer Asser als lid werd toegevoegd, tot nader onderzoek op te dragen. Het gewijzigd rapport werd in de Vergadering van 11 Mei 1885 voorgelezen en goedgekeurd, en den 16*^^" Mei met de bijbehoorende stukken aan den Minister van Binnenlandsche Zaken toegezonden. In de November- vergadering 1885 der Afdeeling Natuur- kunde, werd een brief gelezen van den Heer Dr. C. Ph. Slui- ter, gedagteekend van Batavia, 30 Juni 1885, waarin de wensch te kennen werd gegeven, dat de Afdeeling zich wen- den zou tot de Regeering, met het verzoek, aan Nederland- sche zoölogen, die zich bereid zouden verklaren aan het zoölogisch station te Batavia te gaan werken, het gaan naar Indië gemakkelijk te maken, door hun vrijen overtocht voor de heen- en t'huisreis toe te staan. Deze brief werd met verzoek om voorlichting en raad in handen gesteld van de Heeren Hubrecht en Hoek. In de December-zitting daaraanvolgend brachten genoemde Heeren verslag uit, en deden zij, op gronden, in den breede ontwikkeld, het voorstel, dat de Afdeeling aan het verzoek van den Heer Sluiter niet alleen een gewillig oor verlee- nen, maar het zelfs met warmte bij de Regeering zou aan- bevelen. Tot een en ander werd door de Afdeeling besloten, en vastgesteld dat het verzoek gericht zou worden aan Z.E. den Minister van Binnenlandsche Zaken, met de uitnoodi- LX XIX giug, zoo daartoe termen mocliteii bestaan, in overleg te treden met zijn ambtgenoot van Koloniën. Aan dezen Minis- ter zou een afschrift van het adres aan den Minister van Binnenlandsche Zaken ter kennisneming worden toegezonden. Tot hiertoe bleef de Afdeeling met des Ministers inzich- ten ten deze onbekend. De HuYGENs-Com missie bracht in de Juni zitting van 1885 haar derde Verslag uit, waaruit bleek, dat met het drukken der bescheiden in het najaar een begin zou worden gemaakt. In dezelfde Juni-zitting vernam de Afdeeling, dat de Hee- ren Engelma.>^n, Stokvis en Rauwenhoff, aan wie de taak was opgedragen te beslissen, aan welken geleerde »die in den loop der laatste tien jaren zich het meest verdienstelijk had gemaakt op het gebied der studie van de mikroskopische wezens" eene tweede uitreiking der gouden Leeuwenhoek- medaille ten deel zou behooren te vallen, eenstemmig was in het oordeel, dat daarvoor op dit oogenblik geen ander in aanmerking kou komen dan de Heer Fekdinand Cohn, hoog- leeraar in de planten-physiologie aan de Universiteit te Bres- lau. Dien geleerde werd van de gevallen beslissing kennis gegeven en hem het voornemen der Afdeeling medegedeeld om hem de medaille op den 8^^*^" September — de dagtee- kening van den brief, waarin Leeuwenhoek 's ontdekking der mikroskopische wezens vermeld staat — door den Rector Magnificus der Breslauer üuiversiteit in eene plechtige Senaats- zitting te doen uitreiken. Uit het antwoord van den Heer Cohn bleek echter, dat de Breslauer Universiteit in September in staat van vacantie zou verkeeren, zoodat aan het voornemen der Afdeeling geen gevolg kon worden gegeven. Alsuu werd besloten, den Heer Cohn uit te noodigen, de vergadering der Afdeeling van 26 September 1885 met zyne LXXX tegenwoordigheid te vereeren en de medaille uit handen van den Voorzitter der Afdeeling te komen ontvangen. De Heer CoHN toonde zich hiertoe bereid, en de feestelijke zitting had dan ook op den zooeven genoemden datum plaats. Door eene Commissie binnengeleid, nam de Heer Cohn te midden der Vergadering plaats en werd hij door den Voorzitter in hartelijke woorden verwelkomd en geluk ge- wenscht met de hem ten deel gevallen onderscheiding. Daarna werden door den Heer Stokvis, bi] ontstentenis van den Heer Engelmann, de gronden ontvouwd, waardoor de Leetjwenhoek- Commissie gedreven was geworden, hem, laureatus, het eer- metaal toe te kennen. De rede van den Heer Stokvis werd uitgesproken in de Duitsche taal en gevolgd door de uit- reiking van de medaille, met eenige toepasselijke woorden, door den Voorzitter. De Heer Cohn betuigde, zichtbaar ge- roerd, zijn dank aan de Akademie en de Leeuwenhoek- Commissie voor beider bemoeiingen in de voor hem zoo beteeken is volle aangelegenheid; waardeerde in hooge mate de hem ten deel gevallen onderscheiding, en bracht hulde aan Leeuwenhoek 's uitnemende verdiensten, daarbij in herinne- ring brengend hoc Nederland, gedurende het tydvak, waarin de gevierde natuuronderzoeker zijne ontdekkingen bekend maakte, mocht bogen op het bezit van tal van mannen, die, in zeer verschillende richtingen, zich, ten opzichte van hun vaderland, in hooge mate verdienstelgk hadden gemaakt. Na den afloop der plechtigheid werd den Heer Cohn uit- geleide gedaan en de gewone werkzaamheden hervat. Overgaande tot het vermelden der werkzaamheden, maken wij allereerst gewag van die, welke in de bijeenkomsten der Natuurkundige Afdeeling hebben plaats gehad. Uit liet vak der Wiskunde valt te vermelden 1*^ de aan- bieding van twee opstellen door den Heer Stieltjes, geti- teld »Sur quelques formules qui se rapportent a la theorie des fonctious elliptiques" (V. en M. 3. H. 101) en »Sur quel- LXXXI ques iatégrales définies" (V. en M. 3. II. 210); en 2^ eene voordracht van den Heer Schols »Over de half convergente reeks voor de berekening van fe—'^^dx" (V. en M. 3, II, 40). Over een onderwerp der Mechanica werd slechts eenmaal het woord gevoerd. De Heer Michaëlis nl. vesiigde de aandacht der leden op »den invloed van trekstangen op het opzetten van draaibruggen." Hij betoogde, dat het aan- brengen van trekstangen, ter vermindering der doorbuiginsT, bi) bruggen van kleine afmetingen geen nut heeft, en verder, dat die stangen, bij groote bruggen, veel zwaarder zouden moeten wezen dan zij vervaardigd worden, weshalve de door- buiging door haar eigen gewicht eene zeer ernstige hinder- paal tegen haar gebruik zou kunnen opleveren. Het best ware, in elk voorkomend geval, de voor- en nadeelen van trekstangen nauwkeurig te onderzoeken, en eerst daarna tot de aanwending of weglating er van te besluiten (V. en M. 3, II, 217). De Geodesie vond haren woordvoerder in den Heer Schols, die sprak »over de equivalente projectie met minimum-afwij- kiug voor een cirkelvormig terrein van geringe uitgebreid- heid" (V. en M. 3, II, 130). Over onderwerpen uit het gebied der Physica handelden de Heeren Grinwis, van der Waals, Lorentz en Kamer- LiNGH Onnes. De eerste sprak »over den invloed van gelei- ders op de verdeeling der electrische energie" (V. en M. 3, II, 1), en de tweede: eerst »over de plaats der buigpunten in de isothermische lijnen"; later »over het stabiel even- wicht van heterogene stoffen" en » over het thermo-dynamisch oppervlak van Gibbs" ; eene derde maal »over de grenzen van het gebied van den vasten toestand voor enkelvoudige en samengestelde stoffen," en eindelijk eene vierde maal »over de oplosbaarheid der zouten bij verschillende tempera- turen," De Heer Lorentz behandelde de vraag »of de ether al dan niet aan de beweging der Aarde deelneemt" en de Heer Kamerlingh Onnes maakte de Afdeeling bekend met Jaaeboek 1886. F LXXXII de uitkomst der laatste onderzoekingen van den Heer Dr. H. Haga »over de specifieke warmte der electriciteit in platina." De Heer Buys Ballot deed eene korte mededeeling van meteorologischen aard. Hij handelde over de berekening van de Januari- en Juli-temperatuur voor de verschillende breedte- cirkels en meridianen der aarde uit de beste thans bestaande isothermkaarten, en wees aan hoe men daaruit, indien die kaarten voor elke maand verbeterd zullen gegeven zijn, die verschillen uit den invloed van wind en stroomen zal kun- nen verklaren. Verder werd in het licht gesteld, wat men reeds omtrent de wisseling van de warmte aan de geheele oppervlakte der aarde in den loop van het jaar kan opma- ken (V. en M. 3, H, 165). De Scheikunde vond hare woordvoerders in de Heeren Feanchimont en van Bemmelen. — De eerste sprak eene eerste maal »over de werking van salpeterzuur op amiden" en eene tweede maal »over eene methode ter bepaling der chemische structuur van tweebasische organische zuren." Deze methode stelde hem o. a. in staat te verklaren, dat het tri- methyleen- en het tetramethyleen-dicarboonzuur beide als verzadigde disubstitutie-producteu van het melonzuur — waar- uit zij bereid zijn — te beschouwen zijn, en dat de meening van den Heer Fittig, alsof die zuren onverzadigde monosub- stitutie-produeten zouden wezen, in strijd is met de werke- lijkheid (V. en M. 3, H, 199). De Heer van Bemmelen hield eene voordracht »over de samenstelling en het voorkomen der zure gronden in het Nederlandsch diluvium" en bracht daarbij in herinnering dat hij reeds vroeger de raeening geuit had, dat de aanwezig- heid van ferro-sulfaat (ijzervitriool) het zuur worden van gronden te weeg zou brengen Thans ging hij de omstan- digheden na, waaronder voornoemd zout uit het zeewater, dat vroeger deze gronden aan het oog onttrok, ontstaan is, en hoe daaruit, onder den invloed van den plantengroei, van organische stoffen en van lage organismen, pyriet (zwavel- LXXXIII ijzer) werd voortgebracht. Dit pyriet, op bepaalde plaatsen opgehoopt, kan, onder veranderde omstandigheden, in basisch ferri-sulfaat overgaan : eene stof, waardoor de onvruchtbaar- heid van den bodem bepaald wordt (V. en M. 3, II, 125). Eene tweede voordracht van denzelfden Spreker betrof den uitslag van proeven, door den Heer Bakhuis Roozeboom ge- nomen ter » bepaling van de dissociatiespanning van het broom- waterstofhydraat" (V. en M. 3, II, 125), en eindelijk eene derde: »de dissociatieverschijnselen van ammoniumbromuur met ammonia" eveneens naar aanleiding van studiën, daar- omtrent ondernomen door den Heer Roozeboom. Deze studiën leidden tot de uitkomst, dat de wet van Debuay geen crite- rium aanbiedt ter herken ning^ eener chemische verbinding in eene vloeistof, die in staat van dissociatie verkeert (Y. en M. 3, II, 169). De Heer Mulder bood vijf chemische opstellen aan voor de Verslagen en Mededeelingen (3, II), nl. 1^: »over een additieproduct met broomcyaan" ; 2^: smeltpunt en kookpunt van broomcyaan" (V. en M. 3, II, 56 en 60) ; 3°: broom- cyaan tegenover aethylalcohol, 1*-' gedeelte" ; 4^: »over eene nieuwe methode ter polymerisatie van broomcyaan en de struc- tuur van eenige cyaanzuur-verbindingen" ; eindelijk S^: » Bij- drage tot de kennis van normaal cyaanzuur en afgeleiden." De Heer A. C. Oudemans Je. besterade voor de Verslagen en Mededeelingen een opstel, getiteld: »over de ontleding van kaliumchlorochromaat en kaliumfluochromaat ouder den invloed der warmte." Tot het gebied der Anatomie behoorde eene voordracht van den HeerZAAUER: » over arsenicumhoudende lijken". Als expert in de zaak der Leidsche giftmengster, was de Spreker persoonlijk in de gelegenheid geweest om te onderzoeken, welke veranderingen te weeg worden gebracht in het lijk van personen, wier dood door het gebruik van arsenicum veroor- zaak werd, en lag het voor de hand, dat hij in de annalen der gerechtelijke geneeskunde een onderzoek deed naar ge- vallen, welke als analoog aan de door hem behandelde be- LXXXIV schouwd konden worden, ten einde zoodoende te komen tot eene juiste voorstelling van hetgeen als standvastig of als toevallig onder die veranderingen te beschouwen was. Als eene der treffendste uitkomsten vermeldde de Spreker, dat het gebruik van arsenicum geenszins standvastig leidt tot het uitdrogen der lijken, en dat de zoogenoemde mummifi- catie door tal van omstandigheden, buiten het gebruik van arsenicum, kan worden teweeg gebracht. De pathologisch-miatomische dissertatie over » Pathologisch Bindweefsel" van den Heer D. E, Siegenbebk van Heukelom, gaf den Heer Mac Gillavry aanleiding tot het doen eener mededeeling, daarop betrekkelijk, en het vermelden der uit- komsten, waartoe de Heer Siegenbeek bij zijn mikroskopisch onderzoek gekomen was (V. en M. 3, H, 177). Op het gebied der Physiologie bewogen zich de Heeren Mac Gillavuy en Place. — De eerste deelde mede dat vul- ling met vloeistof van den linker harteboezem van den mensch, in den rechter boezem een negatieven druk van ongeveer 6 millim. water doet ontstaan, en was van meening dat dit feit, althans voor een gedeelte, rekenschap geeft van de zoo- genoemde eigen zuigkracht van het hart (V. en M. 3, H, 164). De Heer Place sprak over de berekening van den inhoud der hartekamer uit het dagelijksch verbruik aan zuurstof en het verschil in zuurstofgehalte van het slagaderlijke en het aderlijke bloed, in verband met het aantal hartslagen in 24 uren. De inhoud der hartekamer werd door den Spreker op 100 C.C. geschat (V. en M. 3, H, 164). Van geneeskundigen aard was de voordracht van den Heer Stokvis, gewijd aan de vraag: welke de oorzaak is van de vergiftige werking der chloorzure zouten? Spreker betoogde, dat deze niet bestaat in het afgeven van zuurstof door die zouten aan het bloed, het daardoor werkeloos woiden van het oxyhaemoglobine, en het sterven der bloedlichaampjes met al de gevolgen van dien, zooals de pharmacodynamici van den tegenwoordigen tijd wenschen te doen gelooven; maar wel in de eigenschap om — evenals vele andere zou- LXXXV ten — in te groote hoeveelheid of te gecon centreerden staat, water aan de weefsels te onttrekken, waarbij dan nog komt, dat een der componenten van het chloorzure kali, het kali namelijk, op zichzelf reeds als een vergif voor het mensche- lijk lichaam is aan te merken (V. en M. 3, II, 231). De Zoölogie vond hare woordvoeders in de Heeren Ver- LOllEN, HUBRECHT en HOEK. De Heer Verloren las het laatste gedeelte zijner » Be- schouwingen over de ontwikkeling der bewerktuigde wezens." De Heer Hubrecht gaf de beschrijving van een nieuw geslacht van Zeevedereu (Pennatulida), waarvan twee exem- plaren uit de Japansche Zee, op eene diepte van 71 vademen, waren opgehaald, en waaraan hij den naam van Echinoptüum Macintoshii wenschte te geven. De onderscheidende kenmer- ken van het nieuwe geslacht zijn van dien aard, dat het onder de meer primitief georganiseerde vormen eene plaats verdient, terwijl anderzijds punten van overeenkomst met hooger bewerktuigde groepen niet te miskennen zijn (V. en M. 3, H, 39). Dezelfde Spreker deelde, bij eene latere gelegenheid, de uitkomsten mede, door den Heer Dr. J. F. van Bbmmelen, adsistent in de dierkunde aan de Universiteit te Utrecht, verkregen bg het onderzoek naar de ontwikkeling en de metamorphose der kieuw- of visceraalspleten en der aortabo- gen bij embryonen van Ti'epidonotus natrix en Lacerta mu- ralis (V. en M. 3, II, 174). De Heer Hoek stond stil bij den anatomischen bouw der Cirripediën. Behalve het reeds vroeger door hem beschreven segmentaal-orgaan aan den voet van de onderlip der Cirri- pediën, trof hij een tweede dergelijk orgaan aan aan den voet der onderkaken. Vormde het vroeger waargenomene eene open verbinding van de lichaamsholte met de buiten- wereld, het laatst ontdekte bestond uit een in het parenchy- mateuse weefsel blind eindigend kanaal. — Voorts werd ge- wezen op deu eigenaardigen bouw der lichaamsholte bij deze diergroep. Onder de Arthropoden zijn zij, voor zooverre be- LXXXVI kend, de eenige parenchymateuse dieren, bij welke, tusschen de lichaamsliolte en den lichaam s wand, eene breede strook bindweefsel voorkomt, en die van een mesenterium voorzien zijn, dat, aan de ventrale zijde, de darm met den lichaams- wand verbindt en de lichaam shol te in twee afdeelingen splitst. — Eindelijk vermoedde de Heer Hoek bij de Cirri- pediën het bestaan van een excretie-orgaan, dat waarschyn- lijk zoowel met de buitenwereld als met de lichaamsholte in gemeenschap staat (V. en M. 3, H, 89). De Heer Hoffman bood voor het Proces- Verbaal eerst een opstel aan van den Heer H. W. de Graaff, adsistent aan het zoötomisch laboratorium te Leiden : » Bijdrage tot de anatomie en de ontwikkeling der epiphyse bij Amphibiën en Reptiliën" (V. en M. 3, H, 200), en later een opstel »over de ontwikkelingsgeschiedenis der Bryozoa ectoprocta", van de hand des Heeren Dr, W. J. Vigeliüs, leeraar aan het gymnasium te 'sGravenhage (V. en M. 3, H, 240). Van botanischen aard waren de voordrachten van de Hee- ren DE Vries, Suringab, en Beijerinck. De Heer de Vries sprak over de door Darwin ontdekte verschijnselen van aggregatie in het protoplasma der insec- tenetende planten, en betoogde, dat het bedoelde verschijnsel geenszins, zooals men in den laatsten tijd wilde doen ge~ looven, op eene neêrploffing van kleurstoffen uit het celvocht, maar wel degelijk op veranderingen in het protoplasma be- rust. Deze veranderingen zijn van drieërlei aard en doen zich voor als: 1*^ eene versnelde beweging; 2P eene ver- deeling in vacuolen, en 3^ eene uitstooting van vocht uit de gevormde vacuolen (V. en M. 3, H, 64). De Heer Suringar sprak over de vertegenwoordiging van de familie der Cactaceeën op de Neder] andsch West-Indische eilanden en helderde zijne voordracht op door fotografieën en teekeningen. Meer in het bijzonder werden de geslachten Opuntia, Cereus en Melocactus behandeld: de eenige, die in de door den Spreker bezochte streken worden aangetroffen. De diagnosen der tot hiertoe onbekend gebleven soorten LXXXVII werden aangeboden voor de Verslagen en Mededeelingen (V. en M. 3, II, 183). De Heer Beijeeinck had tot onderwerp eener voordracht gekozen : » de invloed van wortels en knoppen op elkanders ontwikkeling en plaatsing" en betoogde dat wortels eene bij- zondere neiging hebben om de weefsels in hunne nabijheid tot de vorming van knoppen aan te zetten, en knoppen om de weefsels hunner omgeving tot het voortbrengen van wor- tels te prikkelen, zoodat men zeer dikwijls verrast wordt door het verschijnsel, dat wortels naar buiten komen op plaatsen waar men knoppen, en knoppen op die waar men wortels verwacht had. De Heer C. A. J. A. Oudemans bood voor de Verslagen en Mededingen een opstel aan, getiteld: Contributions a la flore mycologique de Nowaja Semlja, geschreven naar aan- leiding van voorwerpen, van een bezoek aan dat eiland me- degebracht door Prof. Max Weber (V. en M. 3, H, 146). Van geologischen aard eindelijk waren de voordrachten van den Heer Maetin, die eene eerste maal een kort verslag gaf van zijn onderzoek naar het ontstaan van de binnenwateren van Cura^ao", en eene tweede maal het woord voerde »over het voorkomen eener krijtformatie op Cura9ao". Hij betoogde, dat op dit eiland lagen voorkomen, die men, om petrogra- phische redenen, als palaeozoïsch beschouwde, doch die, we- gens de fossielen, daarin voorkomend, tot het krijt behooren gerekend te worden. Genoemde krijtformatie is zonder twijfel de voortzetting derzelfde lagen op het vaste land van Zuid- Amerika. De Heer Behrens bood voor het Proces-Verbaal een op- stel aan van den Heer R. Fennema, ingenieur bij het mijn- wezen in Nederl. Indië, en gaf, naar aanleiding daarvan, een overzicht van de werkzaamheid der vulkanen Semeroe en Lemongan in Mei 1885 (V. en M. 3, II, 92). Lxxxvm In de October-vergadering werd door den Heer Behkens het door hem geschreven leveusbericht voorgedragen van wyleu Dr. H. Vogelsang. Yan twee geleerden, door geen titel aan de Akademie verbonden, mocht de Afdeeling bijdragen voor hare werken ontvangen, en wel van de Heeren Dr. J. H. Wakker en Dr. J. Nteuwenhuijzen Kruseman. De eerste schreef over »Die Neubildungen an abgeschnittenen Blattern von Caulerpa prolifera", de tweede »over de potentiaalfunctie van het electrische veld, in de nabijheid van een geladen bolvormige kom." Beide opstellen zijn bestemd voor de Verslagen en Mededeelingen. In de afdeeling voor taal-, letter-, geschiedkundige en wijsgeerige wetenschappen, zijn onderwerpen van taal- en letterkunde en van de geschiedenis met hare hulpweten- schappen behandeld. De wysbegeerte vond geen woord- voerder. De Heer Francken leverde eene bijdrage tot de orthogra- phie van het Latyn, in welke hij opgaf, wat eene menigte opschriften in het Corpus inscriptionum latinarum, dat door de Berlijnsche Akademie met de grootste nauwkeurigheid wordt uitgegeven, aangaande de assimilatie der voorzetsels in samengestelde woorden leert, en daaraan de leer der oude grammatica toetste. Zij werd opgenomen in de V. en M. (3, II, 344—375). De Heer Vebdam gaf twee bijdragen tot de middelneder- landsche taalkunde. In de eerste (aldaar, blz. 283 — 308) oefende hij tekstkritiek uit op verscheiden plaatsen van den Walewein, Floris en Blancefloer en andere mnl. gedichten, en verdedigde de spelling van uw aller en uw beide?' vriend, tegen het gevoelen van hen, die u aller en u beider vriend schrijven. De andere diende tot opheldering van verscheiden LXXXIX middelnederlaudsche taalvormon, aau welke zich tekstkritiek vau plaatsen uit deu Kijinbijbel, Velthem en het Bouc van Seden aansloot. De Heer Cosijn vestigde de aandacht op fragmenten eener oude psalmvertaling, die onlangs te Parijs zijn uitgegeven. Zy wordt daar te onrecht oud-nederlandsche genoemd, als zijnde eene middelfrankische vertaling, en bevattend een ge- heel anderen tekst dan de Wachtendonk 'sche psalmen. Eene nieuwe uitgaaf van het geschiedwerk van Dionysius van Halicaenassus, door Jacgby te Leipzig aangevangen, gaf deu Heer van Herwerden aanleiding om in het Latijn kritische opmerkingen op de drie eerste boeken te schrijven, die in de V. en M. (3, Hl, 67 — 91) zijn opgenomen. De Heer Vosmaer droeg eene metrische vertaling voor van het gedicht van G. Albini : ad Vergilium, dat in den vorigen wedstrijd van Latijnsche poëzie eene eervolle mel- ding heeft erlangd (V. en M. H, 279 — 282). Door den Heer Moltzer werd de inhoud medegedeeld van een Klucht in boertige veersen van Joos Klaerbout, in 1662 te Middelburg verschenen, en aangetoond dat deze noch ruwe, noch platte klucht, eene navolging was van de veel oudere Farce de Maistre Pathelin, die eerst in de acht- tiende eeuw in onze taal is overgebracht. Wat de Assyrische opschriften van Nebükadresar II » Over de tempels van Ê-sagila te Babel en E-zida te Borsippa" leeren, werd door den Heer Tiele onderzocht en medegedeeld (V. en M. III, 103 — 132). Zijn betoog strekte vooral ter aanwijzing van twee dwalingen, waarin de uitgevers en vertalers dier opschriften vervallen zijn. De Heer Six handelde over den tijd, waarin het groote Phenicische opschrift, dat in het » Corpus Inscriptionum Se- miticarum" T. I, p. 13 is uitgegeven, gemaakt is en bewees uit munten, dat Koning Eschmoenezar, die daarin genoemd wordt, van 289 tot 275 vóór Christus te Sidon moet ge- regeerd hebben. De Heer Leemans toonde papier- afdrukken van achttien xc Grieksche opschriften op gelofte- en grafsteenen uit Lycie en de omstreken van Smyrna, die met vele andere resten der oudheid door bemiddeling van den Nederlandschen Con- sul te Smyrna, den Heer R. J. van Lennep, in den laatsten tijd voor het Rijks-Museuni van Oudheden zijn aangewon- nen. Hij voegde daarbij opmerkingen over den tijd, waarin zij gemaakt zijn, over de namen daarop voorkomende en over de lezing en verklaring van enkele woorden. Deze bijdrage zal in het XVH'^'^ Deel der Verhandelingen worden opge- nomen. Hetzelfde lid deelde bijzonderheden mede uit een schrijven van den Heer IJzerman te Djokjokarta, betreffende den Bóró- Boedoer en de groote tempelgroep bij Prambanan, waaruit blijkt dat, in het bloeiende tijdperk van de Hindoekunst op Java, tusschen de vereerders van Boeddha en van Siva goede verstandhouding bestaan heeft (V. en M. Hl, 93 — 96). Door den Heer Sloet van de Beele werd een e mededee- ling gedaan »Over het hoef beslag bij de oude volken", naar aanleiding van de vondst van eene menigte hoefijzers tus- schen boomstammen, ter diepte van 2.5 Meter, te Nieuwer- sluis, bij de vergrooting van het fort. Hij ontwikkelde de redenen, die hem er toe brachten, deze ijzer,s, van welke hij er acht vertoonde en verkleind liet afteekenen, toe te kennen aan een Germaansch volk, en meende dat die menigte gave hoefyzers daar zijn nedergelegd als zoenoffer aan een God (V. en M. H, 3, 315—313). De echtheid van den stichtingsbrief der Benedictijner abdg Thorn uit het jaar 992, wordt door een aantal des- kundigen ontkend. De Heer Habets trad op als verdediger van de echtheid. Hij trachtte aan te toonen, dat de daarvan bestaande afschriften, genomen en verbeterd naar een ver- loren origineel, zoowel wat de stichting, als wat de dotatie en de voogdij der abdij betreft, volkomen geloofwaardig zyn. Hy ontkende niet, dat op de namen en titels der getuigen een en ander valt aan te merken, maar ziet daarin slechts fouten van afschrijvers (V. en M. Hl, 36 — 66). XCI Een punt uit de geschiedenis van den waterstaat in Noord- Holland werd behandeld duor den Heer G. de Vries Az. Hij leverde namelijk uit stukken in het Rijks Archief eene geschiedenis van den Rijndijk in de duinen bij Petten, die in 1432 door de Rijnlanders gelegd, in den loop der vijf- tiende eeuw gedurig: eerst van wege de Grafelijkheid, later met behulp van Kennemerland, onderhouden en hersteld is, maar na 1507 niet meer genoemd wordt (V. en M. Hl, 7-35). Behalve deze bijdragen, werden in de Vergadering van Mei, Juni en October, door de Heeren de Pinto, van Bone- VAL Faure en Kuenen, uitvoerige levensberichten voorge- dragen van de overledene leden J, A, Fruin, B. D. H. Tel- LEGEN en J. H. Scholten. Zij zijn geplaatst in het Jaar- boek voor 1885. Tot de werken, in het afgeloopen jaar door de Akademie in het licht gegeven, behoort het Jaarboek 1885, waarin de levensberichten voorkomen van wijlen de leden der Akademie : Mr. J. A. Fruin, door den Heer Mr. A. A. de Pinto; Mr. B. D. H, Tellegen, door den Heer Mr. R. van Bone- VAL Faure ; Dr. J. H. Scholten, door den Heer Dr. A. Kuenen, en Dr. H. Vogelsang, door den Heer Dr. Th. H. Behrens. Verder, van de Natuurkundige Afdeeling : Deel XXIV der Verhandelingen, waarin, behalve de in het vorig jaar- verslag vermelde opstellen, nog voorkomt : N. M. Kam, Ca- talog von Sternen deren Orter durch selbstandige Meridian- beobachtungen bestimmt worden sind, aus Band Ibis LX VI der Astronomischen Nachrichten, reducirt auf 1885, en van Deel XXV : T. Zaaijer, de toestand der lijken na Arsenicum- vergiftiging. Voorts: Verslagen en Mededeelingen 3^ Reeks, Deel I, stuk 3 en Deel II, stuk 1. — Van de Afdeelino- Letterkunde zagen het licht: Verhandelingen Deel XVI, waarin, behalve de beide in het vorig jaarsverslag genoemde XCII opstellen, nog werd opgenomen: H, Kern, de Fidjitaal ver- geleken met hare verwanten in Indonesië en Polynesië, en van de Verslagen en Mededeelingen 3^ Reeks, Deel II, stuk- ken 2 en 3 en Deel III, stuk 1. — Eindelijk zag ook het licht het Register op den Catalogus. De Natuurkundige Afdeeling had het verlies te betreuren van hare werkende leden J. van Gogh, gepensioneerd vice- admiraal, A. Heynsius, hoogleeraar in de physiologie aan de Universiteit te Leiden en R. A. Mees, hoogleeraar in de physica aan de Universiteit te Groningen ; van haar rustend lid P. Harting, vroeger hoogleeraar in de Dierkunde aan de Universiteit te Utrecht, en hare buitenlandsche leden H. MiLNE Edwards, den beroemden Dierkundige en F. G. J, Henle, den beroemden anatoom. — De Heer T. J. Stiel- tjes zag zich, door zijne vestiging te Parijs, genoodzaakt voor zyn lidmaatschap der Academie te bedanken. Aan de Letterkundige Afdeeling ontvielen de Minister van Staat Mr. A. E. J. Modderman en de oud-hoogleeraar Dr. W. J. A. Jonckbloet: mannen, wier verdiensten voor de Strafwetgeving en voor de geschiedenis der Nederl. Letter- kunde algemeen worden erkend. Van hare buitenlandsche leden verloor zij den bekenden geschiedvorscher L. S. Ga- CHARD, wiens onderzoekingen in verschillende archieven over onze geschiedenis zeer veel licht hebbeu verspreid. De Heer de Wal ging, na het bereiken van den 70-ja- rigen leeftijd, tot de rustende leden over. Voor den wedstrijd in Latijnsche poëzie werden vijf ge- dichten ingezonden. De Heer P. Esseiva te Friburg werd ook nu weder overwinnaar met zijn gedicht Judas Maclia- baeus. De beoordeelaars boden eervolle vermelding aan, aan de makers eener elegie : Nupta ad amicam en van een stuk XCIIT getiteld : Querentem Auroram, quod ah hominihus derelinqua- tur, consolatur Pallas. — Als dichter van de elegie maakte zich bekend de Heer J. van Lekuwen te Amsterdam. De schrijver van het tweede dichtstuk nam de eervolle vermel- ding niet aan. De noodzakelijkheid om voor de medailles, uit te loven door het legaat Hoeufft, een nieuwen stempel te doen ver- vaardigen, was in de Bestuursvergaderingen der Akademie reeds meermalen ter sprake gekomen. In het jaar 1885 nu werd aan 's Rijks Munt het graveeren van een nieuwen stempel, naar de dienaangaande bestaande voorschriften, op- gedragen, met deze wijziging nogtans, dat de medailles, op dien stempel te slaan, breeder eu hooger worden en ƒ 100 meer — thans dus ƒ 300 — aan goud zouden bevatten. Over een paar maanden kan de afgewerkte stempel worden te gemoet gezien. Aan het einde van dit Verslag, Sire ! veroorlooft zich de Akademie den wensch uit te spreken, dat de keuzen, door haar gedaan, ter aanvulling der open plaatsen in haar mid- den, Uwer Majesteits bekrachtiging mogen erlangen, en grijpt zij deze gelegenheid bij vernieuwing aan om hare belangen in Uwe bescherming aan te bevelen. Namens de Kon. Akad. v. Wet. De Algem. Secretaris C. A. J. A. OUDEMANS. II. Vervolgens legt de Algemeene Secretaris, in overeen- stemming met Art. 12 van het Organiek Reglement, de Rekening en V^eraiitwoording over van zijn geldelijk beheer, loopende van I^ April 1885 tot ult^ Maart 188(i. XCIV REKENING en VERANTWOORDING van het geldelijk beheer, door den Algemeenen Secretaris der Koninklijke Akademie van Wetenschappen van primo April 1885 tot ultimo Maart 1886 gehouden, volgens Art. 12 van het Organiek Reglement, alsmede §§ 30 en 37 van het Regle- ment van Orde, goedgekeurd in de Algemeene Vergade- ring der maand April 1886. Ontvangsten. Batig saldo A". P» ƒ 7.86 Subsidie voor vier kwartalen a ƒ4700.— . ƒ 18800.— Af zegel en leges // 1.42 // 18798.58 Opbrengst van den verkoop van boeken (zie Eekening- Courant van den Heer Job. Muller) // 283.26 Totaal ƒ 19089.70 Uitgaven. 1. Reis- en Verblijfkosten aan H.H. Leden, buiten Amsterdam woonaelitig. Natuurkundige Afdeeling ƒ 1132.65 Letterkundige " // 1149.85 Den Heer v. Riemsdijk, als lid der Comm. voor de Albert-medaille „ 6.50 Den Heer v. Gogh, als iid der Comm. voor de Albert-raedaiile // 6. — Den Heer Mac Gillavry, als lid der Ontsmet- tings-Comraissie „ 4. — ƒ 2299.— 2. Jaarwedden. Jaarwedde v. d. Algemeenen Secretaris. . . / 1000. — /' // // Secretaris Letterk. Afd. . . // 500. — II II II Custos II 850. — ,/ // // Klerk // 1100. — // 3450.— Transporteere ƒ 5749. — xcv per Transport ƒ 5749.— 3. Onkosten der Commissie voor den overgang van Venus voorbij de zon. Geene. 4. Onkosten der Huygens-Commissie. Aan Eomeijn, schrijfwerk ƒ 25. — // B. R. Damstc, // // 26.55 '/ J. J. Sleijser, papier // 42.22s // J. P. de Sauvage, expeditie ....// 1.52'^ // een postwissel u 3.80 // J. H. Neumann, schrijfwerk ....// 45. — „ Gebr. v. der Hoek, papier // 20. — // den Heer B. de Haan, reiskosten . . ,/ 3. — // P. J. Oostveen, schrijfwerk „ 19.60 II II II II II II 26.40 ;/ den Heer B. de Haan voor kopieeren te London „ 213.75 Aan L. G. N. ten Dam, schrijfwerk . . . „ 173.15 5. Onkosten der Vergaderingen. Uitgaven op een notitieboekje, maandelijks met den Custos verrekend ƒ 391.45 Rekening van II. J. Lochtenberg, plaatsen van tafels ,, 3. — 6. Bureau. Uitgaven op een notitieboekje, maandelijks met den Custos verrekend ƒ 49.65 Rekening van Reimeringer, papier en enve- loppen // 131.50 // // AlbrachtenC"., kantoorbehoeften. // 23.65 „ „ Gebr. Eichhorn, portefeuilles . ,/ 5.95 600.— 394.45 210.75 Transporteere ƒ 6954.20 XCVI per Transport f 6954.20 7. Expeditie. Uitgaven op een notitieboekje, maandelijks met den Custos verrekend Aan Gebr. Sclieuer, expediteurs .... ,/ den Heer P. P. C. Hoek, aan vracht Rekening Gebrs. Eeimeringer, lithografen. // J. J. Greeve, Expeditie n./h. buitenl II H. J. Lochtenberg, timmerman . 231.78 5.41 13.45 29.— 37.125 72.— 388.76^ 8. Huishoudelijke Uitgaven. Uitgaven op een notitieboekje, maandelijks met den Custos verrekend / 339.95 Najaars- en Nieuwjaarsgift dienstbode . . . // 10. — Personele Belasting // 62.23 Groote schoonmaak // 50. — Eekening van Beltrami & Balzari, schoor- steenvegers // 12.05 // // Amsterd. Glazen wasscherij . . // 10. — // // Duinwater- Maatschappij, 4x/4. // 16. — // // Pies & Berger, brandstoffen . . // 166.40 // // J. Verdonck, steenkolen . . . // 92.60 // // G. Eincker, smid /• 111.25 // // J. ter Meer, hovenier. . . . // 20. — 890.48 9. Mobilair. Eekening van Mej. Kernekamp, handdoeken . ƒ 21. — „ // Oosten, aan matten . . . . „ 12.45 // // van der Pek & Bauschultze, be- hangers // 78.60 // // Ingenhousz, meubelmakers. . // 26,20 // // M. Pos, schilder // 22.13 160.38 Transporteere ƒ 8393.82 • Xcvn 10. Bibliotheek en Catalogus. Aangekochte Boekwerken. Rekening van Johannes Muller f per Transport f 8393.82* Caarelsen & C B. Quaritcli te Londen. £ 3.14/7 P. N. van Kampen & Zoon . . Gebr. Scliröder // Fred. Muller „ Sociétó paléontologique Suisse . . „ Seyffardt // Société paléontol. Suisse, deel XII ,/ Mayer & Muller. Mark 135.20. . Catalogus, Inbinden, enz. honorarium van den Heer Kogge . lekening van Gebr. Eichhorn, boekbinders // H.J.Lochtenberg, timmerman // de Roever-Kröber, Bakels, Eegister Catalogus . . . „ Joh. Muller, innaaien Reg Catalogus „ G.Rincker,boekenstandaards // van de Vijzel, assurantie 1885 ƒ 500.— // 110.— // 97.— // 99.— // 105.80 // 104.45 // 96.90 // 100.30 " 3.18 // 380.— „ 130.— ,/ 75.- ^ 57.68 11. Uitgave van Werken. Verhandelingen. tekening de Roever-Kröber, Bakels. Afd. Natuurkunde ƒ 615.50 * de Roever-Kröber, Bakels. Afd. Natuurkunde „ 373.50 Transporteere ƒ 989. 561.35 230.10 165.15 46.11 41.25 0.80 0.40 13.55 132.295 15.65 13.07 81.35^ ƒ 1301.08 1859.31 I' 3160.39 Jaabbokk 1886. Transporteere ƒ11554.216 G xcvni per Transport / 11554,21 per Transport ƒ 989.— Rekening de Roever-Kröber, Bakels. Afd. Natuurkunde „ gOÜ. '/ de Roever-Kröber, Bakels. Afd. Natuurkunde „ 225. " Joh. Muller, innaaien. Afd. Na- tuurkunde „ 498.40 " de Roever-Kröber, Bakels. Afd. Letterkunde , „ 4go. " de Roever-Kröber, Bakels. Afd. Letterkunde . , ,, 303. ' Joh. Muller, innaaien. Afd. I^et- terkunde ,, 307. y 3382.40 Verslagen en Mededeelingen, Jaarboek. Rekening de Roever-Kröber, Bakels. Afd. Natuurkunde ƒ 447.40 " de Roever-Kröber, Bakels. Afd. Natuurkunde „ 391.50 " Grebr. Reimeringer, lithografen. // 20.— * // " // . // 50.— " " " ,/ . // 16.— II Joh. Muller, innaaien. Afd. Natuurkunde „ 257.60 // de Roever-Kröber, Bakels. Afd. Letterkunde „ 137. " de Roever-Kröber, Bakels. Afd. Letterkunde „ 252.50 // de Roever-Kröber, Bakels. Afd. Letterkunde /, 224. " Gebr. Reimeringer, lithografen. // 50. " Joh. Muller, innaaien. Afd. ■ ■ Letterkunde „ 164.60 " Joh. Muller, innaaien Afd. f Letterkunde „ 24, " de Roever-Kröber, Bakels. Jaar- boek 1885 „ 495.— // Joh. Muller, innaaien Jaarb. , „ 205.20 // 2784.80 ■ 6167.20 Transporteere / 17721.415 XCIX per Transport / 17721.41 s 12. Kleine Drukloonen. tekening van de Eoever-Kröber, Bakels ƒ 160. — 0 II I II II " lil. — // // Gebr. Keimerinser, lilhografen . . . // 41.— ,. 312.— 13. Onvoorziene uitgaven. iekening Langcveld, rijtuig audiëntie ƒ 5. — // A. F. Greeve, diploma's // 4. — // 9 . — - Jaldo op Nieuwe Rekening " 1047.28' Totaal f 190897710' RECAPITULATIE. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. LO. 11. 12. 13. Eeis- en verblijfkosten / Jaarwedden " Commissie voor den overgang van Venus voorbij de zon . Huygens-Commissie Onkosten der Vergaderingen Bureau Expeditie Huishoudelijke uitgaven Mobilair Bibliotheek en Catalogus Uitgave van Werken Kleine drukloonen Onvoorziene uitgaven Saldo op nieuwe Rekening 2299.— 3450.— 600.— 394.45 210.75 388.765 890.48 160.38 3160.39 6167.20 312.— 9.— 1047.285 Totaal. / 19089.70 Ö* c REKENING en VERANTWOORDING van het geldelijk beheer, door den Algemeenen Secretaris der Koninklijke Akademie van Wetenschappen over het jaar 1885/86 gehouden van het LEGAAT HOEUFFT. Ontvangsten. Saldo A». F / 451.38^ 6/m. Interest van/ 55600.— 2V2pCt.N.W.S. ƒ 695.— Af provisie en biljet . . . . // 7. — // 688.— 6/m. Interest van ƒ 55600.— 2V2 pCt. N. W. S. f 695.— Af provisie, visa en biljet . . // 7.30 // 687.70 Opbrengst verkoop van prijsverzen n 6.48 / 1833.565 Uitgaven. Kekening van Elion, graveur ƒ 3. — Medaille aan de munt te Utrecht /' 210.54 Eekening van de Roever-Kröber, Bakels // 234.50 // // J. J. Greeve, frankeeren van programmen en prijsverzen // 9.80 Rekening van J. J. Greeve, reis Utrecht " 3. — „ „ Prof. Boot, „ „ II 3. — „ „ den Heer Borret, reis Amsterdam . . . „ 3. — Rekening Joh. Muller, innaaiwerk " 93.30 Saldo op nieuwe Rekening // 1273.42 ', ƒ 1833.565 REKENING en VERANTWOORDING van het geldelijk beheer, door den Algemeenen Secretaris der Koninklijke Akademie van Wetenschappen over het jaar 1885/86 gehouden van het Fonds voor de er LEEUWENHOEK-MEDAILLE. Ontvangsten. Saldo A". P ƒ 368. 1.2' 6/ra. Interest van ƒ 1000.— 4 pCt. N. W. S. . ƒ 20.— Af provisie, billet eu visa. . . // 0.55 (•)/if. Interest van ƒ 1000.— 4 pCt. N. W. S. . ƒ 20.— Af provisie en billet h 0.25 // 19.-45 // 19.75 ƒ 407.625 Uitgaven. Rrkeiiinuj aan de munt te Utreelit ƒ 326.66» „ J. J. Greeve, voor tcleo-rammen en reis naar Utrecht „ 6.52 5 Onkosten voor de receptie van Prof. F. Cohn ....// 54.68* Saldo op nieuwe Rekening. // 19.75 ƒ 407.62-' Do Secretaris draagt daarbij voor de volgende Me- morie van Toelichting: Behalve over het batig saldo, groot f 7.86, had de Pen- ningmeester in het afgeloopen Akademiejaar te beschikken over de gewone Rijkssubsidie ad f 18798.58 en over eene som vaa f 283.26 aan verkochte boekwerken door de firma Joh. Muller; te zamen dus over eene som van /" 19089.70. Het debiet van werken bleef iets meer dan f 200 onder de raming, zonder dat daarvoor eene andere verklaring ge- geven kan worden, dan dat er minder werken dan waarop gerekend was voor het buitenland werden afgeleverd. De activiteit toch van de firma Muller in 't belang der Aka- demie blijft steeds onverflauwd. Over de posten van uitgaaf valt niet veel bijzonders meê te deelen. Slechts dit zij opgemerkt, dat post II (uitgave van Werken) f 1333 onder de raming bleef, doordien erin CII het afgeloopen jaar geene verhandelingen met kostbare pla- ten werden aangeboden. Er kon dus geen bezwaar bestaan, post 10 ietwat uit te zetten en f 100. — meer aan bindwerk, benevens f 400. — a f 500. — aan het aaukoopen vantijd- ' schriften te besteden, die, hoewel door velen herhaaldelyk gevraagd, moesten blyven ontbreken, omdat zij niet door ruil verkregen konden worden. Als zoodanig noemen wij de i werken der Société Paléontologique Suisse, het Journal of Anatomy and Physiology en de Comptes Rendus de TAca- démie des Inscriptions et belles Lettres. Het saldo van f 1047.20^ kan in het volgend jaar uit- nemende diensten bewijzen, als de tweede helft van het Trippenhuis ten gebruike aan de Akademie is overgegaan. Alsdan zal nl. 1^ terstond in de eerste behoefte aan boeken- i kasten moeten worden voorzien ; 2^ het meubilair eenige uit- breiding moeten ondergaan en 3^. een niet geringe post voor het reinigen der lokalen moeten worden beschikbaar gesteld. De rekening van het fonds Hoeuffï heeft geene ophelde- ring noodig. Het verkeert steeds in bloeienden staat. In het afgeloopen jaar werden geene nieuwe gelden belegd, om- dat de inlevering eener rekening van 's Rijks Munt te Utrecht te wachten staat voor het graveeren van een nieuwen stem- pel voor de uit te loven gouden medaille. Het fonds Leeuwenhoek werd geheel verbruikt, doordien de gouden medaille, tien jaar na de stichting van het fonds, moest worden uitgekeerd en de ontvangst van den laureatus penige kleine uitgaven vorderde. ])e Voorzitter geeft het woord aan de Commissie, door de beide Afdeelingen der Akademie, overeenkomstig mr § 37 der Algemeene Bepalingen, benoemd tot het na- zien van vorenstaande rekeningen met justificatoire be-, scheiden. Haar Rapport hiidt als volgt: De ondergeteekenden hebben de Rekening en Verantwoor- ding van den Algemeenen Secretaris der Koninklijke Aka- demie van Wetenschappen over het Akademiejaar 1885 — 1886 onderzocht en accoord bevonden. De Rekening en Verantwoording over de Akademie zelve, in ontvangst eene som van /' 19089,70, in uitgave eene som van ƒ 18042.41^ bedragende, sluit met een batig saldo van f 1047.28'^. De Rekening van het legaat Hokufft, in ontvangst /' 1833. 56^, in uitgave f 560.14 bedragende, sluit met een batig saldo van ƒ 1273.42^. De vergelijking met de begrooting en de overgelegde be- scheiden gaf geene reden tot op- of aanmerking. De ondergeteekenden stellen U dus voor, gemelde Reke- ning en Verantwoording goed te keuren, en den Algemeenen Secretaris dank te betuigen voor zijn nauwkeurig beheer. w. g. HUGO DE VETES. TH. BEHRENS. J. T. BUIJS. TH. JORISSEN. De Vergadering machtigt den Voorzitter om, in over- eenstemming met de conclusie van het voorgelezen Rap- port, de Rekening en Verantwoording, ten blijke van goedkeuring, te onderteekenen. Een afschrift hiervan zal, met de Memorie van Toelichting, aan den Minister van Binnenlandsche Zaken worden toegezonden. III. De Algemeene Secretaris leest een antwoord op de laatste alinea van het Rapport der Commissie, in het CIV vorige Akademiejaar belast met het nazien der rekenin- gen en de daarbij behoorende justificatoire bescheiden. Uit eene vergelijking van de rekeningen der Akade- miedrukkers met de som, die aan andere drukkersfirmaas van gevestigde reputatie betaald zou moeten worden voor de uitvoering van hetzelfde werk, toont hij aan, dat de Akademie geenszins te veel betaalt, en evenzeer wordt uitvoerig door hem betoogd, dat de Akademie- binders wel is waar betrekkelijk hooge prijzen voor hun werk in rekening brengen, maar dat dit dan ook noch aan stevigheid, noch aan deugdelijkheid der grondstoffen, noch aan netheid der uitvoering, iets te wenschen over- laat. De Secretaris wil gaarne gelooven, dat er 30 ^/q op bindwerk en daarenboven eene zekere som op druk- werk bezuinigd zou kunnen worden, maar acht het niet twijfelachtig, dat men, door op goedkoopere wijze te gaan huishouden, veel minder goed bediend zou wor- den, en dat de eischen, steeds door de Akademie ge- steld aan hen, die voor het drukken en binden harer werken zorgen, van dien aard zijn, dat het niet te denken is, dat daaraan voldaan zou kunnen worden, wanneer men niet over redelijke sommen te beschikken heeft. Ten slotte wijst de Secretaris er op, dat hij de verdediging zijner administratie op 20 Juni 1885 in eene Bestuursvergadering, met behulp van bewijsstukken, heeft voorgedragen, en dat het Bestuur hem daarop gemachtigd heeft, met de beheering van druk- en bind- werk voort te gaan op de wijze, zooals tot hiertoe ge- bruikelijk was, en geene aanleiding had gevonden hem te verzoeken, zijn beheer in bezuinigenden zin te wijzigen. De Heer Kamerlingh Onnes, een der vier leden, het vorig jaar met het nazien van de rekening en verantwoor- ding van den Algemeenen Secretaris belast, dankt het Bestuur, dat het de moeite heeft genomen, de aangele- cv genheid van het druk- en bindwerk nog eens aan eene nauwgezette kritiek te onderwerpen, maar had wel ge- wenscht, dat hem om modellen van drukproeven ver- zocht ware geworden, evenals men bij den Heer Hu- BRECHT op het toezenden van bindwerk uit Utrecht had aangedrongen. Hij voor zich was nog niet overtuigd, dat het drukwerk zijner dissertatie, waarin zeer veel mathematische formules voorkomen, de vergelijking van gelijksoortig Akademiewerk niet zou kunnen door- staan, waarbij dan toch de verzekering gevoegd kon wor- den, dat het voor lageren prijs was uitgevoerd. — Ten opzichte van het bindwerk verdedigde hij het gevoelen, dat veel van wat in eene boekerij wordt ingebracht, spoedig veroudert of geen kans heeft dikwerf geraad- pleegd te worden, weshalve voor die gevallen althans met eene goedkooper uitvoering genoegen zou kunnen genomen worden. De discusie over dit punt wordt gesloten. IV. Thans komt in overweging het ontwerp van begroo- ting van Inkomsten en Uitgaven, loopende van 1 April 1886 tot ultimo Maart 1887, waarover geene discussie gevoerd en dat, na eenige inlichtingen omtrent sommige posten door den Algemeenen Secretaris, goedgekeurd wordt als volgt: Begrooting van Inkomsten en Uitgaven^ loopende van 1". April 1886 tot ult\ Maart 1887. Ontvangsten. Gewone subsidie / 18798.50 Vermoedelijk debiet van werken // 300. — Batig saldo // 1047.28-^ ƒ 20145.785 CVI Uitgaven, T. Reis- en Verblijfkosten ƒ 2600.- n. Jaarwedden III. Venus-Commissie. . . IV. Huygens-Coramissic. . V. Vergaderingen VI. Bureau VIL Expeditie VIII. Huishouden IX. Mobilair X. Catalogus en Bibliotheek XI. Uitgave van werken. . XII. Kleine drukloonen . . XIII. Onvoorziene uitgaven . 3450.— 115.71 600.— 400.— 200.— 400.— 900.— 400.— 3500.— 7000.— 400.— 180.07' ƒ 20145.785 V. De Algemeene Secretaris brengt daarop verslag uit aangaande do Boekerij en het Munt- en Penningi^abi- net, in de volgende bewoordingen : De Bibliotheek der Akaderaie mocht zich dit jaar weder in eene groote uitbreiding verheugen. ïs het aantal van in- gekomen werken, in vergelijking met het vorige jaar, ook minder, niet anders dan toevallige oorzaken hebben daartoe bijgedragen. In het afgeloopen jaar bedroeg het aantal ontvangen deelen c^ 1300, tegen ruim 1400 in 1884. Met verscheidene buitenlandsche Genootschappen werd de ruiling van werken uitgebreid. Daardoor kwam de Akaderaie in het bezit van eene bijna volledige verzameling der uit- gaven van de navolgende Instellingen, als : Société géologique de Belgique te Luik ; Société philomatique te Parijs ; Gesellschaft naturforschender Freunde te Berlijn; Schweizerische palaontologische Gesellschaft te Zurich ; Royal physical Society te Edinburg ; CVII 2^ Geological Survey of Pennsylvania te Philadelphia en New Zealaud Institate te Wellington. Voorts had de Akademie het voorrecht, dat zij, door tus- schenkotnst vau het Ministère de l'Instruction publique te Parijs, van 'twelk zij nog een zeker bedrag te goed had, in het bezit kwam van 165 deelen der Annales des Scien- ces naturelles, die aan de verzameling der Akademie ont- braken. In de behoefte aan ruimte, door deze vermeerdering ver- oorzaakt, zal, nu door 'sLands Regeering de andere helft der Trippenhuizen aan de Akademie is toegewezen, eerlang worden voorzien. Door 338 bezoekers werden 1161 werken op de Biblio- theek geraadpleegd, terwijl bovendien nog 671 boeken wer- den uitgeleend en naar buiten verzonden. In het geheel werden dus 1838 boekeu geraadpleegd. In het voorgaande jaar was dit aantal slechts 1254 en dat der bezoekers 283. Het uitgeïverkt alphabetisch register op den geheelen Ca- talogus is geheel afgedrukt en aan de leden verzonden. Het gebruik van de bibliotheek en het naslaan van den Catalogus zijn hierdoor veel gemakkelijker geworden. De verzameling van Bilüerdjjk's werken, afkomstig van Klinkert, werd geheel gecatalogiseerd. De systematisch ge- schikte titels liggen gereed om eerlang gedrukt te worden. Met het catalogiseeren van de werken van Mr. J. van Lbnnep, aan de Akademie gelegateerd door wijlen den Heer P. Knoll, werd een begin gemaakt. Zoodra deze verzameling geheel beschreven is, zal haar Catalogus te zamen met dien van Bilderdijk's werken het licht kunnen zien. Het penningkabinet ontving in het afgeloopen jaar geene nieuwe penningen of munten. Dit verslag geeft tot geene discussie aanleiding. De Bihliothecarls der Kou. Akad. v. Wet. C. A. J. A. OUDEMANS, CVJII VI. Bij de rondvraag erlangt de Heer Bieuens de Haan het woord voor de mededeeling, dat, naar het hem voor- komt, de betrekking van de HoUandsche Maatschappij der Wetenschappen te Haarlem tot de uitgave van Huygen's werken, niet juist in het Jaarboek van 1885 werd voorgesteld. Aldaar leest men op pag. LXXVII, dat „de HoUandsche Maatschappij de onkosten voor het uitgeven van Hüygen's werken voor hare rekening genomen had", en verder „dat de Afdeeling besloten had, der Maatschappij dank te zeggen voor de onbe- krompen wijze, waarop zij het plan der Afdeeling had willen steunen". De Heer de Haan meent, en tracht deze meening uit de gedrukte verslagen der Huygens- Commissie te bewijzen, dat de HoUandsche Maat- schappij niet enkel gesteund en de onkosten der uitgave van Hüygen's werken voor hare rekening heeft geno- men, maar als uitgeefster dier werken is opgetreden. Hij zou gaarne zien, dat deze verbetering in het vol- gend Jaarverslag werd opgenomen. Verscheidene leden voeren over dit voorstel het woord. De opvatting van den Heer de Haan wordt door som- migen als de eenige juiste erkend, terwijl anderen zich meenen te herinneren, dat de loop der zaak door de woorden, welke de Secretaris bezigde, juist werd weer- gegeven. Ten laatste wordt besloten het Bestuur uit te noodigen, alle bescheiden, op de HuYGENS-zaak be- trekkelijk, nog eens te onderzoeken en de notulen der Vergaderingen ad hoc te raadplegen om uit te maken aan welke zijde de waarheid ligt. In eene buitenge- wone Vergadering der Natuurkundige Afdeeling zal dan eene beslissing genomen worden, die in de vol- gende Vereenigde Zitting zal worden meegedeeld. CIX VII. Ten slotte heeft de verwisseling plaats van den voorrang der Afdeelingen. Deze gaat thans over op die der Afdeeiing voor de taal-, letter-, geschiedkundige en wijsgeerige Wetenschappen. De Voorzitter sluit de Vergadering. LEVENSBERKJHTEN. LEVENSBERICHT VAN W. J. A. JONCKBLOET. H. E. MOLTZER. M, H. ! Bij mijn woord van dank aan het Bestuur der Akademie voor het vertrouwen in mij gesteld, kan ik niet nalaten den wensch te uiten, dat ik niet te verre beneden mijn onderwerp zij gebleven. Want hoe welgevallig mij de opdracht moge zijn geweest, het levensbericht van Jonck- BLOET te geven : evenmin als ik mijne taak lichthartig heb aanvaard en mij er afgemaakt met franschen slag, evenmin ben ik me bewust Jonckbloet te kunnen beoordeelen als evenknie. Het is dan ook een alles behalve holle volzin, wanneer ik een beroep doe op uwe welwillendheid. Willem Jozef Anduies Jonckbloet is den 6den Juli 1817 te 's Gravenhage geboren. Zijne ouders waren Johannes Reijnieu Jonckbloet, hoffoerier van Z. M. den Koning der Nederlanden, en Susanna Diehl. Aanvankelijk bestemd om te worden opgeleid aan de Koninklijke Akademie te Breda, werd hij juist ten tijde, dat hij zijne studiën daar zoude be- ginnen, teleurgesteld, omdat het onderwijs aan die inrichting ten gevolge van de belgische onlusten was geschorst : vorst en volk met het zwaard te dienen was alzoo niet voor hem Jaaeboek 1886, 1 ( 4 ) »vaii de maatschappij trok. Van alles wat hem omgaf viel »hem de scherpe hoek op, de harde omtrek, waarmede het » tegen de andere voorwerpen uitkwam en afstak; voor zijn » geest werd alles contrast en caricatimr, alles bakende zich »voor het oog zijner ziel in deszelfs eigenaardigste eigen- » aardigheid, of, om een heel mooi woord te gebruiken, eigen- »dommelijkheid, af. Terwijl de dichter in den mensch den » engel aanschouwt, begreep de grillige opmerker slechts het » dierlijke, het lage deel zijner natuurgenooten, en, door de- »zen prikkel aangepord, gaf hij aan die ingeborene aandrift »toe, welke hij voor zijn eigen belang misschien wel eens »eeu weinigje te ver dreef, daar zij meer dan eens het dunne » vlies der prestige, waarmede de mensch, door enkele over- »eengekomene vormen bijgestaan, zich zelven, in de hoop »van zich eenigen schijn van uiterlijke waardigheid by te » zetten, omhult, onbarmhartig, ofschoon onwillekeurig te » barste stiet. Zoo was hij het, die het studentencorps met » zekere bijnamen en spottern^en belaagde, welke zoo stevig » aankwamen, met zoo levendige kleuren en tastbare waar- ))heid, dat geen klit of lijm met meer hardnekkigheid ooit »op den medemensch zijn blijven kleven. Het was eene gave, » eene gevaarlijke, maar hij zelf meende het zoo kwaad niet, »maar het was eigenlijk, dat zijne vrienden gebruik maak- »ten van een ondeugend woord, hetwelk hij, zonder andere » bedoeling dan eene gekheid, die hem door het hoofd woei, » lucht te geven, op dezen of genen in het voorbijgaan had » geworpen of toegepast : deze strooiden het uit en lieten het »wortel schieten onder de jongelui" : tot zoo ver Klikspaan ^). Kwam bij Jonckbloet, ouder ja grijs geworden, de oude Adam niet nog bijwijlen uit de mouw kijken? Dan, wat daarvan zij : Flanor wordt door Klikspaan ook gekenmerkt aJs iemand, »die, door degelijke gronden, kunde, oordeel en » liefhebberij in studie oudersteund, zich sterk en in staat »zou gevoelen, zijn land, de wetenschap, de beschaving te » dienen en, wie weet? vooruit te zetten": dezen trek had Jonckbloet met Flanoii ongetwijfeld gemeen. Jacob Geel ( 5 ) wist wel, wat bij deed, toen hij Jiem het handschrift van Maerlant's Naturen hloeine liet zien ; en een oud student, die op de sociëteit een jong studentje — thans ons medelid M. DE Vries — het gesprek hoort kruiden met eeue aan- haling uit Melis Stoke, en van dat oogenblik zijn vriend wordt, heeft gewis meer en beter aan de academie uitge- voerd dan guitenstreken en dwaasbeden ^). Het welsprekend blijk daarvan is wel het Specimen door hem, den 22^*^° september 1848, te één uur, praeside Siegenbeek, in het openbaar verdedigd, een specimen »e literis neerlandicis", inhoudende het derde boek van Violthem's Spieghel histo- riael, ingeleid . en toegelicht. Daarmede nam hij afscheid van de hoogeschool, en gaf hij tevens eene proeve van beide, kennis en talent. Dat specimen was de vrucht van grondig onderzoek, en getuigde — ik behoef slechts te herinneren aan de aantee- keningen — van groote belezenheid, helder oordeel en goeden smaak. Voortreffelijk werk in menig opzicht ; en, als ik denk aan de vijftiende stelling: »Non audiendus est Huydecope- rus de antiquis nostris poetis diceus : van welken , buiten Jan van Heelu, het genoeg is eenige fragmenten te bewa- ren", een allergelukkigst voorteeken. Hoedanig het oordeel van de hoogleeraren Siegenbeek en ScHRANT over Jonckbloet's arbeid is geweest, moge, voor zoover mij bekend, nergens geschreven staan: het docto- raat honoris causa, hem eenigen tijd daarna aangeboden, is een overtuigend blijk, dat de professoren het zegel hun- ner goedkeuring hebben gehecht aan het werk van den student. »Onze nederduitsche dichters", had Hüydecoper in 1772 gezegd, » welken mogelijk niemand, die leeft, gezien heeft, » zijnde al mss. ; van welken, buiten J. van Heelü, het » genoeg is eenige fragmenta te bewaren" : Jonckbloeï sprak in 1840 anders, en zou nog in datzelfde jaar zijn woord gestand doen door de uitgave der Aanteekeningen van van WIJN op HWELU, onder medewerking van den heer A. W. ( 6 ) Kroon, in 1842 gevolgd door de Beatriis mei hei Aanhang- selj en het Cluyswerck van Huygens. Welken goeden dienst Jonckbloet, inzonderheid aan de beoefenaars onzer vaderlandsche geschiedenis heeft bewezen door de eerstgenoemde uitgave, kan blijken uit de omstan- digheid, dat die letter- en geschiedkundige aanteekeningen van den schrijver der Historische avondstonden tot op den huidigen dag hare waarde hebben behouden, en niet licht iemand Willems' Slag van Woeringen opslaat zonder dat werlc te raadplegen. Bovendien pleit het gewis voor den goeden naam van den jongen geleerde, dat mannen als Schinkel en HoLTROP zich zijner aantrokken en hem met raad en daad steunden: benevens aan Prof. Geel was hij dan ook, hij erkent het dankbaar, aan die twee mannen zeer veel ver- plicht. Naar aanleiding van Huygens Cluyswerck^ zelfs aan Schinkel, blijkens zijne opgave der handschriften van CoN- STANTijN en Christiaan Huygens, onbekend gebleven, wil ik alleen opmerken, dat, hetgeen trouwens uit enkele stellingen achter het specimen reeds kon worden afgeleid, Jonckbloet niet uitsluitend de middelnederlandsche letterkunde maar ook onze zeventiende eeuw binnen den kring zijner nasporingen had getrokken : extensief zoowel als intensief, in de breedte en in de diepte, zou hij — het was te voorzien — den akker der vaderlandsche wetenschap ontginnen en bebouwen. De kroon spant de Beatriis, een gulden boekske, waarvan voorrede, aanteekeningen en verklarende woordenlijst bijzon- der kenmerkend zijn voor de richting van zijne studiën. Het spreekt van zelf, dat het mijne bedoeling niet kan zijn, de inderdaad zeer vele geschriften van Jonckbloet *) elk afzonderlek te kenschetsen: waar zoude het einde van dit bericht zijn? — maar de Beatriis verdient m. i. alleszins te worden »en relief" gebracht. De voorrede is een protest en een beroep. Een protest *) Waarvau de lauge lyst hier achter wordt gegeven. ( 7 ) tegen de — ik haal Jonckbloet zelven aan — »de volsla- »gen apathie die hier te lande ia het tweede vierendeel dezer »eemv heerschte voor onze oude letterkunde", eene apathie zóó algemeen en zóó sterk, dat het loffelijk voorbeeld van België en Duitschland, wel verre van te manen tot navol- ging, eene tegengestelde werking scheen te oefenen, en den Nederlander de overtuiging schonk, dat »il serait sürement » commode pour nous d' en rester oü en étaieut Juniüs et »TEN Kate, plus commode encore de s'endormir a quelques »degrés plus bas qu'eux", zooals Halbertsma het uitdrukt *). Een beroep was ook die voorrede op zijne landgenooten : »0, ik vertrouw dat er nog nationaal gevoel genoeg zal »zijn om het cedamus! te weerhouden, en ons eindelijk »met vereende krachten de handen te doen aan het werk » slaan, om dat standpunt te bereiken, dat den Nederlander »in zijne eigene letterkunde past, opdat wij niet langer > behoeven te blozen dat een vreemdeling ons onze eigene »taal moet komen leeren. Maar daartoe moet ieder mede- » werken, die, al is het dan ook maar eenigzins, in de ge- »legenheid is nationale bijdragen te leveren". Eindelijk, was zij nog eene belofte : al wist hij zeer goed, dat, evenals »van dichten cleine bate comi", insgelijks van geleerde ver- handelingen en tekstuitgaven de stoffelijke voordeden ge- ring zouden zijn, hij verzekert niet in gebreke te zallen blijven maar het zijne, het mocht dan gering wezen, te zullen bij- dragen, om belangstelling voor onze oude taal en letter- kunde te wekken, »Laudanda voluntas" : zijn wil was goed, zijn moed groot, en zyn kracht had hij niet overschat. Zijn » steun en hel- per" Schinkel liet op zijne kosten het boekje drukken: en effende alzoo voor hem de loopbaan, die hij met zijn specimen was ingetreden ^). Te vragen, hoe de bekoorlijke legende van Beatriis is ontvangen door het beschaafd publiek van die dagen, zou eene zekere mate van onnoozelheid ver- raden : liever dan me te verdiepen in het onderzoek, hoe velen of hoe weinigen door Jonckbloet's werkje zyu bekeerd ( 8 ) tot de middelnederlandsche letteren, boekstaaf ik de verzeke- ring, dat mannen als Clarisse in Noord- en Willems in Zuid- Nederland den schrijver hunne ingenomenheid met zijn arbeid betuigden '^), en zijn jonge vriend de Vries in De Gids van 1841 eene gunstige beoordeeling ervan gaf. De Vkies had hem geschreven, dat hij »wat over de Beatriis zou zeggen", en JoNCKBLOET was met dat vooruitzicht zeer ingenomen: bij uitstek kenmerkend zoo voor den jongen man van 1842 als voor den geleerde van later jaren zijn de woorden, waar- mede hij zijn vriend daartoe opwekt: »Ga uw gang, schrijft »hg, en hak er maar fiks op in, al blijft er ook niets over »van mijn papieren kind, zoo de wetenschap er maar mee » vooruitgaat" ^^). Inderdaad, hg had alle voldoening van zijne uitgave. En terecht: daar viel te pryzen. Wel allereerst de tact, om eenvoudig een diplomatisch getrouwen afdruk van het hand- schrift te geven, hetgeen van gewenschte voorzichtigheid getuigde en den pas afsneed aan mogelijke en onmogelgke gissingen en verbeteringen, waarvoor de tijd toen nog niet rijp was; dan het karakter van het glossarium, dat, op enkele uitzonderingen na, zuiver verklarend was, en tot grondslag had niet de etymologie maar het taalgebruik der middeleeuwen, gestaafd uit gelijkluidende plaatsen; verder de prolegomena, met de beschrijving van het handschrift, den vermoedelyken tijd van de berijming der sproke, in één woord, met al de vragen, die, voor beantwoording vatbaar of niet, behooren te worden gesteld by de uitgave van een middelnederlandschen codex; eindelijk, en hierby denk ik meer bijzonder aan het Aanhangsel^ de beoordeeling, vooral leerzaam door de vergelijking met eene latere bewerking van dezelfde legende. Doch bovenal vestig ik de aandacht op de oudheidkundige bijzonderheden der aanteekeningen, betreffende de kleederdracht en het huiselijk leven in de middeleeuwen, bij voorkeur geput uit middelnederlandsche schrijvers: »het moet bevreemding wekken, zegt hij, waarom »men zich de kennis der gebruiken van Grieken, Eomei- ( 9 ) »nen en Hebreeën tot de kleinste b^zonderheden heeft ei- »gen gemaakt, eu totnogtoe zoo luttel heeft getracht iu te » dringen in de private gewoonten van de geslachten der » middeleeuwen." De akker onzer vaderlandsche oudheden, nauwelijks ontgonnen door Huijdecopku en Van Wijn, lag nog zoo goed als braak : zou Jonckbloet zich aangorden om een werk te schrijven over nederlandsche antiquiteiten, waaraan men, naar hij zelf verzekerde, »meer en meer be- »hoefte begon te gevoelen?" Ik kan er alleen van zeggen, dat het bedoelde onderwerp hem gedurende zijn gansche leven lief is geweest: in 1861 schrijft hij »voor jaren te hebben besloten een werk over nederlandsche oudheden bij een te brengen eu toen gemeend zich te kunnen bepalen tot de middelnederlandsche dichters;" »maar overwegende, zoo gaat hij voort, dat al onze mnl. gedichten vertalingen of navolgingen zyn, begreep ik mij tot de bronnen zelf te moeten wenden en de fransche tot grondslag van mijn werk te moeten maken", en inderdaad werkte hij in dat jaar hard aan de oudheden, ja had zelfs reeds enkele paragrafen gereed. Zeven jaar later waren zijne excerpten voor eene »Histoire de la vie privée au moyeu age" tot duizenden aangegroeid, » waarin", schrijft hij, »heel wat belangrijks staat." Het ontworpen boek heeft echter nooit het licht gezien : de Geschiedenis der nederlandsche letterkunde, waarvan in 1868 het eerste deel in eerste uitgaaf verscheen, en de vele werkzaamheden, waartoe hem zijn lidmaatschap van de Tweede Kamer verplichtte, hebben hem ongetwijfeld — jammer genoeg — belet aan zijn plan uitvoering te geven en de »Histoire" voor de pers te bewerken. Zooals ik zeide, Jonckbloet had voldoening van zgne Beatriis. Belezen in de geschriften van Huydecopek,, Clig- NETT, Van Wijn, Bilderdijk en Clarisse ; van Willems, Blommaert en Snellaert; van Mone en Grimm en Hoff- MANN V. Fallersleben, deed hy zijner school eer aan, en had niemand minder reden dan hij om van zich zelven te schrijven, zooals hij doet in een brief aan de Vries van 2 ( 10 ) Jan. 1842: »maar zoo groot een scepticus ben ik, dat ik aan alles twijfel behalve aan mijne nulliteit." Gelnkkig voor onze vaderlandsche pliilologie, dat Jonck- BLOET niet vertwiifelde noch aan hare toekomst, noch aan zich zelven, en allerminst aan den jongen ^nend, aan wien hij in de aangehaalde woorden zijn hart uitstortte. Had hij van het eerste oogenblik der kennismaking op de so- ciëteit in DE Vries den vakgenoot erkend, een der zeer weinigen, die belang stelden . . . wat zeg ik ? — die blaak- ten van liefdevuur voor onze taal en letteren, met dien vak- genoot, dien bondgenoot, was hij weldra één van ziel en zin, van willen en streven, van weten en werken. En dit bewijst hunne briefwisseling onomstootelijk : zij wisten wat zy wilden, en wilden wat zij vermochten ; bij eendrachtige samenwer- king zou hun vast geloof in de toekomst der middelneder- landsche taal en letterkunde hen bergen van bezwaren doen verzetten. In het openbaar zoowel als in zijne vertrouwelijke brieven heeft Jonckbloet het onverholen voorspeld, dat hunne eendracht macht zou blijken, zooals zij ook in de uitkomst gebleken is. »Ik behoef u niet met vele woorden te ver- » zekeren, hoezeer ook ik uwe vriendschap op prijs stel, zoo- swei in abstracto als in concreto, d. i. zoowel om die » vriendschap zelf als om de vruchten, die onze nederlandsche » letteren kunnen plukken van onze hechte vereeniging :" aldus den vierden Maart 1842; en jaren later in 1848: »aan u verbinden mij dubbele banden, die eener ongeveinsde n vriendschap zoowel als die van een gezamenlijk streven op »dezelfde baan." En in 1859, in de opdracht van zijn Beatriis (tweede uitgave) en Carel ende Elegast ,toen »het bijna het vierde eener eeuw was, dat zij eendrachtig dezelfde we- tenschap hadden beoefend," mocht hij uiet het volste recht van zijn vriend en zich zelven zeggen, dat zij alle reden hadden zich te verheugen over de uitkomsten van hunnen gemeenschappelijken arbeid. Doch ik ga naar 1842 terug. Wat was hun ideaal ? Door leer en voorbeeld van belgische en duitsche geleerden op- ( 11 ) gewekt, te werken, in den geest van Huydecoper en zijne school, aan den opbouw van onze taal en letterkunde, en alzoo de beoefening der nederlandsche philologie te schoeien op de leest der classieke. Zij waren zich bewust, leveudicr bewust, dat, zooals Zacher wat later schreef, de studie van onze taal en letterkunde op zijn zachtst gezegd zeer veel te wenschen overliet. »Das studium," zegt hij, »der altnieder- »]andischeu literatur und sprache zeigte, wahrend die letz- » ten jahrzehnte , je nach den verschiedenen laudern, in »denen es gepflegt wurde, auch eine verschiedene farbung. »In Deutschland beschaftigten sich damit natürlich nur » einzelne raanuer, und auch diese fast nur beilaufisf ; den- » noch tragen ihre arbeiten, wie verschieden sie auch aus- »fielen und ausfallen mussten, alle ein wisseuschaftliches »geprage, weil sie nie den zusaramenhang mit dem grossen » ganzen der gesammten deutschen sprachwissenschaft ver- » gassen. In Holland war seit Huydecopers und Clignetts »zeiten ein gewisser dilettantisraus eingerissen, der sich bald »in selbsteigener person bewunderte, bald mit lobenswerthem, »wenn gleich ganz unkritischem stimralerfleisse, dicke com- »iuentare zusamraentrug, bald auch mit kindlicher naivetat •!>herausgab und erklarte was er verstand und nicht ver- •»stancV^ '^). Een hard woord : was het vonnis onrechtvaardio- ? Ik wil mij niet voor de honderdste maal beroepen op de schier spreekwoordelijk geworden leemten en gebreken van Vis- schee's Ferguut, die wellicht nog beneden Lb Long's Velt- HEM staat, noch op de omstandigheid, dat de enkele uitzon- deringen, die kunnen worden aangewezen, den regel van Zacher bevestigen : liever spreek ik als mijne eerlijke en gemoedelijke overtuiging uit, dat Jonckbloet's beoordeeling van LüLOFs' Handboek van den vroegsten bloei der neder- landsche letterkunde in De Gids van 1846, nader gestaafd in menige voorrede zijner werken, en in zijne inaugureele rede- voering van 1848, in hoofdzaak overeenkomend met Zacher's beschouwing, - ik zeg uiel : bek-efd en vriendschappelijk ( 12 ) maar — stellig volkomen gegrond en verdiend mag heeteü. Wie thans na veertig jaar »siue ira et studio" de stukken leest, moge blijven betreuren, dat de toon, dien Jonckbloet aanslaat, min gepolijst (moest bij bet later niet zelf beken- nen?) en oneerbiedig was; dat zijne pen vaak in gal gedoopt schijnt, en hare vlijmende sarcasmen te kort deden aan de waardeering, waarop de oude school, en voorwaar niet louter uit »reverentia senectutis", alle aanspraak had: ontkennen, dat het goed recht was aan de zijde der oppositie, geloof ik niet dat hij zal willen. Vooral ora die beoordeeling is Jonckbloet hard gevallen, en den knorrigen stijl ervan heeft hij dan ook, zooals ik opmerkte, afgekeurd: maar overvraagt en overdrijft de oppositie niet altijd en overal? De verdiensten der oude school erkennen tegenwoordig zelfs de jongeren van onze neder- landsche philologen dankbaar, en, nu de hartstocht niet langer aan het woord is, behoeft er van miskenning geen sprake meer te zijn, is daar dan ook in waarheid geen sprake meer van ; maar mogen wij niet evenzeer verzachtende omstandigheden pleiten voor den jongen man, die, ten volle verzekerd van het goed recht zijner zaak, van zijne goede bedoeling en de deugdelijkheid zijner middelen, zich — ik zal niet zeggen gedwarsboomd maar liever — bedreigd zag in zyne stoute, koene vaart door eene — tegenwerkende wil ik ook niet zeggen maar — anders werkende kracht dan hij voor de eenig ware hield? Er is meer. Lulofs was een hoogleeraar van naam, een geleerde van invloed en gezag, wiens woord geen gering gewicht in de schaal legde; ziju Handboek, een lijvig deel, was bestemd om by het academisch onderwijs te worden gebruikt, en van methodologisch en encyclopaedisch karakter, als waarin de spraakkunst, de woordenschat, de versbouw, de letterkundige geschiedenis onzer middeleeuwen altegader werden behandeld, een werk dus, dat de grond- slagen legde en den bouwstijl aangaf voor wie wist hoe lang, een werk van groote beteekenis ; jonckbloet begreep, dat de eer, de toekomst der vaderlandsche philologie op het spel stond, en het dilemma was: »of uu of in lang uiet", ( 13 ) en dat het niet aanging, wyzigingen voor te stellen in het programma der oude school, waarvan Lulops een der cory- pheëu was, om reden dat het leidend beginsel hem verkeerd voorkwam : wat bleef hera anders over dan het aan flarden te scheuren ? Dit heeft hij werkelijk gedaan, en, ik geef toe, niet »suaviter" maar »fortiter" zoo »in modo" als »in re". Neen, voorwaar, de verontwaardiging spreekt niet alleen in dicht maar ook in ondicht, of wat dunkt u? »Het »is meer dan eens gezegd, schrijft Jonckbloet, en met » bewijzen gestaafd, dat de beoefening der oude nederland- »sche letteren of, in strengen zin, der mnl. letterkunde, » geleden heeft door een dilettantisme, dat regts en links, » zonder bepaald doel, beuzelend, zonder systeem, zonder » overtuiging, in plaats van de wetenschap eene schrale on- » vruchtbare liefhebbery heeft" gewerkt: vervolgens worden de wonde plekken bloot gelegd van het Handboek als daar zijn: »valsche voorstelling", » incompleetheid", » inconsequen- tie" evenzooveel oorzaken van » onware historia literaria, oucritische tekstuitgave, onvoldoende grammaticale en lexi- cale verklaring". In bijzonderheden wordt een en ander aan- getoond, en voldingend gestaafd, dat valt niet te ontkennen ; in hoe verre echter de oude school aansprakelijk mag worden geacht voor de buitensporigheden van Lulofs, dat is eene andere vraag, die ik thans niet wensch te stellen. Dit is zeker, het in 1847 verschenen appel van den geïncrimi- neerde — ik bedoel 's hoogleeraars Verhandeling over den regten aanvang en vroegsten bloei oneer nederlandsche let- terkunde — pleit meer voor de belezenheid en geleerdheid van den steller dan voor de houdbaarheid van zijne stelsel- loosheid. Ook moest Bormans in het Belgisch Museum van 184G, al gevoelde hij, dat het geslagen vonnis ook hem min of meer trof, toch eerlijk bekennen, dat Jonckblokt's recensie »veel goeds bevatte en veel goed zou doen door de vrijmoedigheid van de critiek" en, al had hij wat meer eer- bied gewenscht voor den ouden niet onverdieustelijken lit- terator, van de oude school getuigde ook hij : »haar tijd is ( 14 ) » voorbij, ik beken het; wat vóór dertig jaren nog belang » verwekte, is thans verouderd, en het voldoet aan onze »behoefte niet meer" ^). Ik voeg er bij, dat de critiek niet alleen afbrekend maar ook opbouwend is geweest, en in hoofd- zaak hetzelfde bevat als de inaugureele redevoering te Deven- ter, zij het dan meer stelselmatig, inhoudt over de vergelij- kende en historische taaistudie en de historisch- en aesthetisch- critische beoefening onzer letterkunde ; en dat de beoordeelaar door zijne Doctrinael, zijne Lorreinen en zijn Catoen welspre- kende bewyzen had geleverd, dat hij niet alleen woorden kon schrijven van afkeuring en ingeuomenheid, maar ook zelf in staat was echt wetenschappelijk werk te leveren, d. w. z. werk, waaraan niet eenvoudig zooveel tijd en zooveel vlijt wordt besteed als de eigen lust van den arbeider medebrengt maar zooveel als wordt vereischt voor degelijken taal- en letterkundi- gen arbeid zelven. Op Lulofs' repliek antwoordde Jonckbloet niet aanstonds: hij bad zich voorgenomen zijn gevoelen te handhaven in eene geschiedenis der middelnederlaudsche let- terkunde, die hij hoopte, dat weldra het licht zoude zien. En zijn vriend de Vries? Sprak en schreef »suaviter in modo" ; doch al kende ik niets anders van zijne hand dan den titel der redevoering, waarmede hij, als opvolger van Lulofs, den 28sten november 1849, het hoogleeraarsambt heeft aanvaard, den veelbeteekenenden titel: »De heerschappij over de taal het beginsel der welsprekendheid' \ en de allereei'ste woorden, die hij te Groningen in het groot auditorium heeft gesproken, het veelbeteekenende : » wees meester van de taal, gij zijt 't van 't ge- moed", — al kende ik verder geen letter van de Vries, ik zou durven verzekeren, dat hij op de vraag van zijn vriend : »of »wij immer in den ouden cirkel moeten ronddommelen, dan »of eenmaal de overtuiging moest ontwaken, dat de beoefe- »ning onzer letterkunde eene wetenschap is, die ook weten- »schappelijk diende behandeld te worden," — dat hij op die vraag zijn bevestigend antwoord niet zou zijn schuldig ge- blevfii. En ongetwijfeld heeft hij, zg het niet zonder een'ge wijzig! ug van den vorm, dit taal en letterkundig credo van ( 15 ) JoNCKBLOET gemaakt tot het zijne: »onbezwekeu ijver inliet > beoefenen der bronnen, onbevaügen kritiek, steunende op »liistorisch-grammatische gronden, in het trekken van re- »sultateu, onafgebroken stryd tegen onwetenschappelijke ver- »blindheid en vooroordeel, zonder aanzien des persoons, »ziedaar het nog schaars betreden pad, dat den beoefenaar »der mul. letterkunde voor het vervolg is aangewezen, zie- »daar de grondwet, waaraan ik mij bijzonder verbonden treken om aan mijne roeping te voldoen" ^). Met de ge- dachte aan hetgeen door Jokckbloet en de Veies is ge- wrocht haal ik de woorden aan, onlangs door Prof. Pfaff van de broeders Grimm gesproken : »Sie werden verstehen, »dasz wir mit dem auftreten dieses seltenen brüderpaars »vor einer groszen entscheidenden wendung stehen, vor einer »weudung vom dilettantischen spiele zur ernster wissen- »schaft" ^^j. Door den een mocht voortaan wat meer wor- den geëxcerpeerd voor spraakkunst en woordenboek, door den ander voor geschiedenis en oudheden en letterkunde : verscheidenheid zoo van voorkeur als van gave en aanleg, wel verre van de eendracht te verstoren, zou veeleer strekken om den band nog nauwer aan te halen door de bewastheid, dat, om zoo te zeggen, de een den ander aanvulde en beide voor elkander en voor hunne wetenschap onmisbaar waren. Hunne geregelde briefwisseling stelt dat in het helderst licht. Tot dusverre sprak ik uitsluitend van Jonckbloet en DE ViiiES : ik haast me er bij te voegen, dat de bewegings- partij of nieuwe school, zooals lulofs haar noemt in zijne repliek, uit meer dan twee leden bestond. » Hoe groot of klein intusschen die Nieuwe School of Partij van Beweging zij", schrijft Lulofs, »en wie al tot haar behooren, moge men den jeugdigen Beoordeelaar, die, gelgk hij het uitdrukt, als haar Verdediger (waarom niet liever Voorvechter, want wie had haar aangevallen?) wenscht beschouwd te worden, gaan vragen. Wij toch Aveten het niet" ^^): ongaarne zou ook ik een bepaald cijfer noemen. Doch geen oogenblik aarzel ik tot haar te rekenen de heeren Vermeulen, Tideman, ( 16) Leendertz en de Hoop Scheffer, die met M. de Vries en den » jeugdigen Beoordeelaar" van Lulofs de redactie der in 1843 opgerichte »Vereeniging ter bevordering der oude nederland- sche letterkunde" uitmaakten. Deze Vereeniging stelde zich, zooals u bekend is, ten doel de beoefening onzer letter- kunde, meer bepaald die der middeleeuwen, aan te kweeken door het uitgeven van mnl. handschriften en zeldzaam ge- worden drukken, die, uit een geschied-, taal- of letterkundig oogpunt beschouwd, eene vernieuwde uitgave waardig waren, en alzoo door eene reeks van werken bruikbare bouwstoffen te leveren zoowel voor de geschiedenis en oudheden van ons land als voor »het grammatisch en lexicographisch gedeelte onzer schoone en rijke moedertaal" ^^). En tot de nieuwe school behoorden in zekeren zin ongetwyfeld de meeste deelnemers der Vereeniging, waarvan men de lange lijst slechts behoeft in te zien, om tot de overtuiging te geraken, dat de revo- lutie zich heinde en verre binnen onze landpalen, tot zelfs in Groningerland toe, had uitgebreid en met kracht doen gelden, ja zelfs steun en sympathie gevonden in het buiten- land. Onder die deelnemers treffen wij de namen aan van Alberdingk Thijm, Bakhuizen van den Brink, Beynen, Beijbr- MAN, Brill, Campbell, Clarissb, de Clercq, Da Costa, Dozy, Geel, de Geer, W. ïïecker, Busken Huët, de Jager, Kist, Kneppelhout, Nassau, Oudemans, Schinkel, Siegenbeek, Sta- ring, Veegens, Vissering, van Vloten, Vosmaer, Vreede, A. en G. de Vries, de Wal, te Winkel ; en uit den vreemde van Blommaert, Bopp, Bormans, David, Jacob Grimm, Ju- BiNAL, Lachmann, Massmann, Mertens, Michel, Monmerqué, P. Paris, Serrure, Zacher — welke namen ! — , voorts van vele studenten, ook der hoogeschool te Groningen, wier naam later een goeden klank kreeg onder onze vaderland- sche geleerden. Behoef ik hier ter plaatse te herinneren, dat de Vereeni- ging, door hare Verslagen en Berigten, maar bovenal door hare tekstuitgaven, onschatbare bijdragen heeft geleverd voor onze oude letteren, en in 1847, het jaar der verschoning ( 17 ) van LuLOPs' Verhandeling zich aireede schitterend van hare taak had gekweten door hare daden? Dat de woordvoerder der oppositie tegen de oude school zich krachtig gevoelde niet door isolement, maar door de overtuiging, dat zijne stem niet was als die des roependen in de woestijn, is zeer verklaarbaar; dat hij bijwijlen in zijne beoordeeling uit het oog verloor, dat hij een arbeid voor zich had van een ge- leerde van onmiskenbare verdiensten .... wie goed begrijpt, zal hem veel vergeven. Beide te Oestgeest en te 's Gravenhage, waar Jonckbloet na de verdediging van zijn specimen woonde, was studeeren zijne leuze; te Leiden kwam hij nu en dan, aanvankelyk voor een en andere promotiepartij van een academievriend, maar gaandeweg minder, en eindelijk meer byzonder voor de boekerij der hoogeschool. In 1842 werd de ontdekking van een fragment der ^ra- hantsche Yeesten door Kauajan voor hem een prikkel, om in de boekerijen van den vreemde zijn geluk te gaan be- proeven. Duitschland zou het terrein zyner verkenning wezen. Van Mei tot November bleef hij uit, en gaf in het tweede deel der Mengelingen van De Gids van 1843 een niet onbelangrijk verslag van zijn tocht. Ik wensch hem niet na te reizen, maar alleen te melden, dat hij zijn doel heeft bereikt: met verscheidene geleerden als Mone, Wolf, Ka- RAJAN, Grimm maakte hij kennis, en kwam met een afschrift van het berlijnsche handschrift van Der naturen hloeme, van het giessensche der Lorreinen, van het jenasche van den Parthenopeus, en eenige uittreksels uit een berlijnsch handschrift van de Doctrinael te huis. Bovendien waren zyne onderzoekingen naar den oorsprong van eenige fragmenten dor Historie van Troyen met een gewenscht gevolg bekroond. Voldaan, en meer dan voldaan, de opgewonden stijl van zijn verslag geeft er blijk van, toog hij aan den arbeid om, zooals hy zegt, » door de uitgave der gevonden stukken een » gedeelte aan te vullen der leemte, die nog in onze letter- » kunde der middeleeuwen heerscht." Het zouden twee deelen Jaakboëk 1886. 2 ( 18 ) worden; den 8^*^° December 1842 schrijft hij: »het eerste »deel mijner reis is zoo goed als gereed voor de pers; de » heide deelen zullen bevatten: 1^. alle tot hiertoe bekende » fragmenten van den roman Garijn van Monglaive ', 2^. een »zeer uitscebreid verslas met uittreksels van Der imturen -èhloeme', 3°. alle totnogtoe bekende fragmenten van den » roman Farthenopeus : a. die in Bilderdijk's Verscheidenhe- iden, 3^ deel, gedrukt zijn; b. de aanzienlijke fragmenten die »ik in Jena heb gevonden; c. die welke Mone nog in hand- » schrift bezit; 4°, de vindicatie van Maerlant's Trojaansche » Oorlog, met nieuwe fragmenten daarvan, benevens den ori- » gineelen franschen tekst van alle de totnogtoe uitgegeven » stukken van den roman, alles naar een handschrift der K. K. » bibliotheek te Weenen. Daarbij zal ik als toegift misschien »nog geven: P. de hoogst belangrijke fragmenten van Ma.eii- »Lx\.nt's roman De Roncevaller slag, zoo ik die stukken weer ï>los kan krijgen uit de klauwen des Instituuts ; en 2^. frag- » menten van een gedicht in den trant van den Leeken spie gel, » geheel onbekend; en 3*^. de Dietsche CoJoen, en de hemel »weet wat al meer" . . . . , voegt hij er bij. Als ik bedenk, dat hij een jaar vroeger schreef (den 19'^'" Juli) : «buitendien heb ik thans het stellige voornemen, een woordenboek en grammatica van het mnl. te vervaardigen, waarvan het plan en de wijze van bewerking reeds geheel door mij is vastgesteld", durf ik veilig verzekeren, dat JoNCKBLOET, indien hij zijne beloften slechts voor de helft vervulde, goede diensten zou bewijzen aan de nederlandsche philologie. En, nu mocht het programma ietwat gewijzigd worden, de beloften bleken al spoedig meer dan ijdele woor- den te zijn geweest. Hij heeft gegeven »multa" en »mul- tum", zeer veel en zeer goed Averk, reeds voor '48, het jaar zijner benoeming tot hoogleeraar te Deventer. De Doctrinael, de Lorreinen, het 1^ deel van den Waleioein, het 1° deel van den Lancelot, de Dietsche Catoen: alle getuigen van vlijtig en volhardend, van uitgebreid en nauwkeurig, van geschiedkundig en vergelijkend onderzoek, van vertrouwde be- ( 19 ) kendheid met het middeliiederlandscli en — hetgeen toen hier te hiude nojj zeldzamer was — met het middeleeuwsch fransch : van een goed inzicht in den mnl. versbouw, een akker, die, indien al, dan stellig niet op de ware wijs ontgonnen was, en in den lunl. zinsbouw, in de woordvorming en woordbui- ging en — tot zekere hoogte — ook in de woordafleiding ; van scherpzinnigheid in het bijeenbrengen en vergelijken, en minstens evenveel billijkheid als smaak in het beoordeelen ; zeer veel en zeer goed werk, en, wat meer beteekent, van blijvende waardij. Wat al moge thans, bijna een halve eeuw later, en eene halve eeuw, waarin zoowel onze mnl. spraak- kunst als ons mnl, woordenboek reuzenschreden hebben ge- daan, menige verklaring van woord en vorm niet bestand blijken tegen de vuurproef, de meeste aauteekeningen daaren- tegen, die de »realia" betreffen, zijn alles behalve verouderd. Zonder in bijzonderheden te treden, vraag ik alleen: wie is hier te lande de eerste geweest die van den Lancelot iets beters wist te vertellen, dan dat het was » un poëme im- mense" ? En aangaande den Catoen: of het in 1845 vermetel van hem is geweest, in stede van een diplomatischen tekst- afdruk, eene critische uitgave te beproeven? En aangaande de Lorreinen : of de Vries overdreef, toen hij in een openlijk schrijven aan Jonckbloet dus oordeelde: » Waarlijk, ik zeg »niet te veel, wanneer ik mijne meening uitspreek, dat gij »door deze uitgave de studie onzer oude letterkunde een »fikschen stap vooruitgezet hebt", en van het glossarium ge- tuigde: »ik erken volgaarne, dat daarin overal de deskun- »dige doorstraalt, die op de hoogte der wetenschap staat; »en elk, die met de vroegere geschriften over onze oude «letterkunde bekend is, zal mij toestemmen, dat gij veel, wat »nieuw of totnogtoe onverklaard was, hebt aan het licht »gebragt" i^'-). Had ik van de vriendschap van Jonckbloet en de Vries den indruk gekregen als van een tweemanschap van weder- keerige bewondering, ik zou den moed missen, den een te raadplegen over de verdiensten van den ander; doch evenals 2* (20) reeds de aankondiging van de Beairüs, zoo is ook de brief, waaraan de laatste vleiende aanhaling is ontleend, een kennelyk blijk dat de een den ander zyn feilen onverliolen en open- hartig toonde. Bovendien, wordt de Caioen ook niet geroemd door Van der Meeusch in zijne eigene uitgave der strophen ? Wat meer zegt, en zeer zeker niet verdacht zelfs kan schij- nen: in dezelfde Fér/mnc^e^i/?^, waarin Lulofs, verbolgen over Jonckbloet's beoordeeling, hem »den alles behalve beleefden orkestraeester van het hollandsche virtuozendom" betitelt, »een blaas- en strijkheld", geeft hij hem den eernaani van » belezen uitgever" ^'^). En zijn boeken voorwaar is het aan te zien, dat zij iets anders, iets beters waren dan de vrucht van verloren oogenblikken, van tijdverdr^f en liefhebberij, en dat de auteur niet alleen zooals Lulops »de beoefening onzer vroegste of zoogenaamde middel-nederlandsche schrij- vers en de studie hunner ongemeen zoetvloeijende taal voor op zijn tijd zeer nuttig hield" i*), maar haar beschouwde van even degelijk en ernstig karakter als die van elke andere taal en letterkunde. Vandaar dat de straks genoemde uit- gaven waren beide wegbereidend en wegwijzend voor de nieuwe richting der nederlandsche philologie, en dat, terwijl LuLors' Handboek nog alleen door haren geschiedschrijver wordt opgeslagen, zij nog voortdurend worden geraadpleegd door hare beoefenaars. »Der nederlandsche philologie" : onwillekeurig rijst de vraag, of het jonge Holland van het vierde tiental dezer eeuw, en meer bepaald ook Jonckbloet, in zijne beschouwing niet even eenzijdig was als, ten minste aanvankelijk, de belijders der romantiek, en niet te uitsluitend den blik hield geiicht naar de middeleeuwen? Zonder bewijs meen ik te mogen stellen, dat het tegendeel 't geval was, en wat Jonckbloet betreft, getuigde alvast zijn Cluysioerck, dat de »historia litteraria^' der zeventiende eeuw hem ook ter harte ging. Maar bo- vendien: in 1843 is bij FuHra te 's Gravenhage een boekje verschenen van een Hagenaar, geïllustreerd door H. F. C. TEN Kate, dat nog duidelijker spreekt. Ik bedoel de Phy- ( 21 ) siologie van den Haag, dat kleine gele boekje, dat zooveel kwaad bloed heeft gezet, en de eersteling is geweest van eene geheele reeks vervolgen en tegenscUriften en navolgin- gen. De Hagenaar was — wie weet het niet? — Jokck- bloet; de PJnjsiologie de vrucht van eene pen, die op elke bladzijde doet denken aan den Flanor van Klikspaan. In eene beoordeeling van het boekje trede ik niet: »j'ai ri, me voila désarmé" : alleen merk ik op, dat men, zooals de schrij- ver trouwens zelf vermoedde, »in de caricatuur-teekeningen indiscreties genoeg gevonden" maar in zijne woede de ver- diensten der omlijsting voorbijgezien heeft. Eu hiermede bedoel ik niet zoo zeer de levendigheid en geestigheid van menige tweespraak, met alleraardigste aanhalingen uit vroe- ger en later tijd, van Homerus af tot professor Cock toe, als wel de plaatsen uit Cats, Vondel, Hüygens — alles behalve gewone loopers — met korte, bondige, oorspronke- lijke kenmerking, die meer dan aangeleerde schoolboekenken- nis, integendeel eene wel gevestigde overtuiging verraden be- treffende enkele corypheëen uit het gulden tijdperk onzer letterkunde. Al de stoutigheden van de Physiologie kunnen onmogelijk dien indruk uitwisschen. Gewapend niet van top tot teen — dat zoude hij zelf nooit beweerd hebben — maar toch goed toegerust was JoNCKiiLOET, toen hij den 10'^''=" februari 1848 in de gehoor- zaal van het Athenaeura te Deventer het spreekgestoelte besteeg, om met eene rede het professoraat te aanvaarden in de vaderlandsche geschiedenis en letterkunde. Gelijk ik reeds opmerkte, nevens de critiek van het Handboek en het programma der Vereeniging behoudt deze oratie als manifest der partij van beweging hare waarde; zij is bovendien een merkwaardig teeken des tijds: Jonckbloet's optreden als pro- fessor was voor het geheele jonge Holland eene gebeurtenis van aanbelang, als waardoor immers der nieuwe richting van het heden ook voor de toekomst de zege scheen gewaarborgd, een vertrouwen, dat het volgende jaar door de benoeming van DE "Vries te Groningen niet weinig werd versterkt. ( 22 ) Zoo had hij zelf dan een zijner geliefde idealen bereikt; eu was de wetenschappelijke beoefening van onze taal, onze letterkunde en onze geschiedenis der middeleeuwen gegrond- vest, voor een goed en groot deel door hem zelven gegrond- vest: tot zijn roem mag ik er bijvoegen, dat hij ook uitne- mend heeft gezorgd voor den bouw, en hiertoe het zijne bijgedragen. Dit was wederom veel ; eu velerlei ; en frisch, oorspronkelijk, daardoor aantrekkelijk ; en hecht, sterk, de vrucht van degelijk en nauwkeurig onderzoek, onderzoek dat voor geen moeielijkheden en bezwaren terugdeinsde, tegen geen omweg hoe dor, hoe steil, hoe lang, opzag om te ko- men, waar het wezen wilde ; en nieuwe wegen banend, nieuwe uitzichten openend : daardoor van scheppende kracht, en prikkelend tot verdere nasporing ; eindelijk, getuigend van geleerdheid, smaak, talent, den stempel dragend van genie. Van 1848 af tot 1883 heeft hij den lande gediend : 23 jaar als hoogleeraar te Deventer, Groningen en Leiden, en een twaalftal als lid van de Tweede Kamer der Staten-Generaal, afgevaardigd door het district Winschoten. Om redenen van gezondheid zag hij zich in 1883 genoodzaakt ontslag te vragen als hoogleeraar te Leiden, en ging wonen te Wies- baden, waar hij den 19" october 1885 is overleden. Den hoogleeraar, den volksvertegenwoordiger, den geleerde wensch ik u achtereenvolgens te schetsen. Over den hoogleeraar kan ik kort zijn. Te Deventer gaf JoNCKBLOET collcgie ovcr nederlandsche taal, letterkunde, ge- schiedenis en oudheden, benevens over uiterlijke welspre- kendheid en aesthetica, de drie en vier eerste jaren ook over gotisch. Bovendien hield hij openbare voorlezingen van geschied- en staatkundigen inhoud, en, meer bepaald voor dames, over fransche dramaturgie. Dat hij van een en an- der veel werk maakte, meen ik — al viel mij het voorrecht niet te beurt hem te hooren — te mogen verzekeren op grond zoo van vertrouwelijke brieven zijner eigene hand als van alleszins betrouwbare inlichtingen. En hij had er vol- doening van. »Zy (de studenten) hebben duivels veel plei- ( 23 ) zier in den Reinaert gehad", schrijft hijzelf in Maart 1848: ea kan het met zijne voordrachten over Cats wel anders zijn geweest? Ook nieen ik, dat zijne voorlezingen over theo- cratie en grondwet, later uitgegeven, wel de belangstelling hebben gewekt zijner hoorders, al zal deze en gene niet heb- ben ontkend, hetgeen trouwens Jonckbloet zelf evenmin deed, dat hij was gebleven beneden die gekuischtheid van stijl, die hij in zijn geëerden tegenstander — niemand min- der dan Groen van Phinsterer zelven — bewonderde; en !» krioelde" het, zooals hij aan zijn vriend Brill schrijft, op zijne collegies over het fransch tooneel van dames, dan vielen ook zij gewis in den smaak. Hij doceerde te Deven- ter met genoegen, en, al moge hij soms slechts zeer Aveinig leerlingen hebben geteld, »de eerste aflevering van zijn aca- demie-werk", zooals hij Eelco Verwijs in 1851 schertsend noemde, kon hij met zekeren rechtmatigen trots aan de Vries opdragen. In den omgang met de jongelui was hij aange- naam en, zonder den afstand uit het oog te verliezen, ver- trouwelijk, soms » jolig" ; van enkebn hunnr'r de hartelijke vriend, van allen de hoog gewaardeerde voorganger en leids- man. Niet ijdel voorwaar was bij zijn vertrek naar Gronin- gen de betuiging van curatoren, »dat zij in hem een man verloren, die de belangen van het Athenaeum steeds met ijver behartigd en het zijne toegebracht had tot verbreiding van grondige wetenschap, zoo ouder het publiek door zijne open- lijke lessen als onder de kweekeliugen van het Athenaeum". Ook te Groningen ^*'') giug hem zijn coUegie-werk, althans in de eerste jaren, zeer ter harte. Vooral, en dat kan nie- mand, die zijne iuaugureele redevoering kent, bevreemden, de vaderlandsche geschiedenis. De juristen, die in hun eerste studiejaar »patria" plachten te houden, mochten zich bijwij- len minder aangetrokken gevoelen tot het collegie, als de professor soms uit het oog verloor, dat hij tot propaedeutici sprak en wat te diep in bijzonderheden afdaalde, de besten onder hen wisten de groote zorg, die hij aan dat collegie besteedde, wel degelijk op prijs te stellen. Ook zijne taal- ( 24) en letterkundige lessen, inzonderheid de laatstgenoemde, wer- den trouw bezocht; de andere, waarvoor hij het System der Sprachioissenschajt van Heise ^^) ten grondslag legde der pars generalis, vielen niet altijd in wel toebereiden bodem: of JoNCKBLOET Zijne Verwachtingen wat te hoog had gespan- nen, dan wel of de wijsgeerige en historische taalkunde den toekomenden theologen en juristen minder beviel, laat ik in het midden. Meer belangstellincr zeker toonden de meesten hunner in de practische stijloefeningen, één uur in de week, en dan vooral in de reciet-oefeningen, waar de professor schitterde door de degelijkheid en geestigheid zijuer critiek. Zou zijne onmeedoogende beoordeeling van vertaling of opstel wel eens ontmoedigend hebben kunnen worden voor de patiënten, de juistheid zijner aanmerkingen en de innemende toon, waarop ze werden medegedeeld, zonder eenigen den minsten zweem van hatelijkheid, deden hen hun leed ver- geten ; en als bij het voordragen van dicht of ondicht de jonge declamator de perken overschreed van natuur en waar- heid en door gemaaktheid of overdrijving zondigde, dan kon hij zich, als zijn leermeester zijne luim botvierde en hem ooiijk doorhaalde, troosten met het denkbeeld, dat de schryver of dichter van 't voorgedragen stuk eveneens menige veer op dat collegie moest laten. Ook zijne »aesthetica" was bij de studenten in eere, en, als wij weten, dat hij daar o. a. Macbeth, Phèdue, Tasso las, baart het geen verwon- dering: in de jaarlijksche kroniek, tevens critiek, der jon- gelui staan dit collegie en het »reciet" aangeschreven als 7> der belangstelling overwaardig" en » tot geen gering genoe- gen gegeven". Enkelen, en in de eerste plaats de litteratoren, waardeerden Jonckbloet als den genialen meester en getuigen tot op den dag van heden, dat zij voor hunne letterkundige vorming onbetaalbare verplichting hebben aan hem, die even opwekkend als opgewekt doceerde. Als eerelid van het stu- dentengezelschap »Belgicis Litteris Sacrum" was hij de waar- dige opvolger van den stichter, zijn voorganger de Vuies ^^). De laatste jaren van zijn professoraat te Groningen hin- ( 25 ) derde hem, meent mijn zegsman, de overtuiging, dat de jongelui te weinig deden aan de vakken die hij onderwees, »en", voegt hij er bij, »dat kon bij niet belpen": ik geloof dat bij volkomen gelijk heeft. Immers wat schrijft Jonck- BLOET zelf? »Het schoolmeesteren zonder eenig resultaat, »het roepen in de woestijn verveelt mij sinds lang en stuit mij tegen de borst": daarom was bet vooruitzicht van te Winschoten te worden gekozen tot lid der Tweede Kamer hem zeer welgevallig. In 1864 nam hij afscheid van de hooge- school te Groningen, waarvan hij eene eere en een sieraad was geweest, aan zijn opvolger, ik weet bet van zeer nabij, den troost latend, dat hij, door aanvankelijk geheel te leven voor zijn collegies, het verlies van Jonckbloet in de geboor- zaal wellicht eenigszins zou kunnen vergoeden. » Tempora mutantur" : de juridische en theologische pro- paedeutiek wordt overgebracht naar de gymnasia, en een doctoraat in de nederlandscbe letterkunde is een der heil- rijke gevolgen van de nieuwe wet op bet hooger onderwijs. Zonder iemand te na te spreken mag ik vragen: wien anders dan Jonckbloet moest de eerste catheder voor de geschie- denis en de critiek der nederlandscbe letterkunde worden aangeboden ? Dat geschiedde dan ook alzoo, en Jonckbloet aanvaardde dertien jaar, nadat hij Groningen had verlaten, bet hoogleeraarsambt te Leiden. De overweging, dat hij van toen voortaan voor het vak zijner besliste voorkeur leven, en niet slechts op belangstelling maar ook op mede- werking, op eigen studie en onderzoek van zyne leerlingen, immers toekomende vakgenooten, zou kunnen staat maken, beeft ongetwijfeld medegewerkt tot zijn besluit om de ban- ken der Tweede Kamer te verlaten voor de leerstoel der leidsche hoogeschool. In 1877 toog hij naar de sleutelstad om zijn ambt te aanvaarden, maar bleef in Den Haag wonen, zooals trouwens menig leidsch student nog doet, en kwam voor zijne collegies en andere academische werkzaamheden telkens over. De leidsche hoogeschool beeft zich slechts korten tyd in het bezit van Jonckbloet mogen verheugen: om redenen (26 ) van gezondheid zag hij zich, zooals ik zeide, in 1883 genood- zaakt ontslag te vragen, en een zachter klimaat op te zoeken. Of het scheiden van de Alma Mater hem zwaar viel, betwijfel ik op grond van beide gedrukte en ongedrukte bescheiden. Het collegie-geven vond hij kennelijk eeue bij- zaak, en nam het dan ook als zoodanig op : een eigenlijken cursus over eenig onderwerp van meer of minder omvang gaf hy in den regel niet; was het uit afkeer van hetgeen hij » schoolmeesteren" geliefde te noemen? Of werkte hij bij voorkeur voor de pers? Zooveel is zeker, dat de jongelui de voorkeur gaven aan collegies boven zijne causerieën, hoe leerzaam en onderhoudend overigens ook, en het betreurden, dat hij in zijn afkeer van » schoolmeesteren" verviel tot een even verkeerd uiterste, en zij daardoor niet van hem profi- teerden wat zij recht en reden hadden te verwachten van een geleerde als Jonckbloet. Wat den volksvertegenwoordiger betreft, alleen het vol- strekt noodige wensch ik mede te deeleu. Tot lid der Tweede Kamer werd hij verkozen in 1864 door het district Winschoten. Zijne redevoeringen in het bij blad van 1864 — 1865 tot 1877 — 1878 en zijne politieke brochures (waaron- der twee zeer lijvige) leggen een welsprekend getuigenis af van den ernst, waarmede deze afgevaardigde zij ne taak heelt opgevat. Mondeling en schriftelijk is daarin de man aan het woord, die naar waarheid kon verzekeren: »j'ai cherché des renseignements aux sources mêmes" ^'''j, die zag uit eigen oogen, en zich blijkens zijn »nemini me mancipavi" i^'') een eigen oordeel over de zaken van staat had gevormd. In zijne redevoeringen van eenigszins laugeren adem zoowel als in de geschriften spreekt de afgevaardigde, die de aan de orde gestelde zaak niet alleen kent uit de gegevens der gewisselde stukken maar uit haar gansche geschiedenis in de Kamer en daarbuiten, van meet af aan : zijne studie Het koloniale vraagstuk in de Tweede Kamer (1S65), zijne Schoolwet-agitatie (1866), zijne brochure over de Luxem- ( 27 ) burgsciie schuld (1871) zijn er de blijken van. Zijne advie- zen over buitenlandsclie en koloniale politiek, over onder- wijs en kunst, zijne geliefkoosde onderwerpen, zijn daardoor bij uitstek leerzaam. Door parlage, glinsterend door ge- leerde aanhalingen, maakte hij nooit misbruik van den na- tionalen tijd : hij mocht nog zoo lang spreken, de degelijk- heid van den inhoud geraakte nooit iu omgekeerde reden tot den duur van zijn advies. Wie aan eigen aanschouwing de voorkeur geeft boven geloof op eens anders gezag of getuigenis, geeft zich niet licht met gebonden handen over aan eenige partij of factie, al zoude haar hoofd ook den eernaara van » eminent" ten volle verdienen: is het wonder, dat Jonckbloet, dien — ik haal bij voorkeur zijne eigene woorden aan — >->rexperience »sur un autre terrain (avait) appris combien il est dan- »gereux de se fier a une déduction, lorsqu'on n'a pas » recherche si les faits qui en font la base sont vrais, »s'ils sont représentés dans Ie jour oü leur liaison avec »d'autres faits doit les placer, et lorsqu'on ignore si elle »mentionne tous les faits'^ i^i, dat hij zich een onafhanke- lijk gevoelen voorbehield, en, waar het de liberale begin- selen gold, op de toepassing daarvan even nadrukkelijk aandrong bij medestander als bij tegenstander? » Doctri- nair" in slechten zin was hij niet, al werd hem eenmaal de naam » classicomaan" naar het hoofd geslingerd i^') ; zijne overtuiging was hem heilig; waar hij bespeurde, dat — en ik heb hier het oog op enkele listig uitgedachte benamingen der gemengde school, als waardoor een blaam op haar werd geworpen van verderfelijke uitwerking — dat, zeg ik, werd gevochten met giftige wapens, was hij aanstonds bereid een lans te breken en met open vizier den kamp te aanvaarden. Menige redevoering, met recht door zijne medeleden als » belangrijk" gekenmerkt, pleit voor zijne zelfstandigheid niet minder dan voor zijne bekwaamheid. Benevens in zijne adviezen over het koloniaal beleid en de buitenlandsche aangelegenheden, komt het inzonderheid uit in die over de (28) drie takken van ons onderwijs en over de kunst. In bijzon- derheden af te dalen verbiedt me de vrees misbruik te maken van uwe gewaardeerde aandaclit : zijne verdiensten voor onze wet op het hooger onderwijs zijn bovendien gelukkig van zoo algemeeue bekendheid, dat ik met de herinnering daaraan zou kunnen volstaan. Ik veroorloof my alleen de vraag, of er in de zitting 1875 — 1876 door Jonckbloet één redevoering is uitge- sproken, waarin niet, bij vast geloof in de uitkomsten van het academisch onderwijs , bij ruimen blik en on- bekrompen opvatting, doorstraalt de strekking, om inhoud en omvang ervan in overeenstemming te brengen met de eischen der wetenschap en hare beoefening vrij te maken van alle slavernij der praktijk. Zijne adviezen over rijks- gymnasia, over de klassieke vorming der medici, over de splitsing van overwegende leervakken stellen dat o. a. in het helderst licht. In de zitting van 8 Maart 1876 zeide hy : »ik heb de pretensie niet om te gelooven, dat mijne redevoeringen worden nagelezen" : wat daarvan zij, niet alleen den commentator van onze wet op het hooger onder- was maar elk, die belang stelt in dat onderwas, kan ik aanraden, en dan vooral, als de begrooting van onze uni- versiteiten in de Tweede Kamer aan de orde is, zich te verkwikken aan de frissche bron der parlementaire redevoe- ringen van Jonckbloet van het voorjaar van 1876. Van zijne belangstelling in het lager onderwijs sprak ik met een enkel woord: ik voeg er bij, dat, waar het de toe- passing gold der wet van 1857, hij niet alleen eene stipt eerlijke maar tevens, immers voor zoover mogelijk binnen hare grenzen, echt vrijzinnige uitvoering voorstond. Wat eindelijk het middelbaar onderwijs, ook dat voor meisjes, betreft.. . doch genoeg: zijn woord »ik heb een warm hart voor alles wat onderwijs heet", gesproken in de zitting van 12 Mei 1871, hebben al zijne redevoeringen van voor en na dien datum bevestigd. Wat IIoorT van zeker dichter zegt, namelyk dat de koop- (*• ( 29 ) raan hem later bedorven heeft, zou ik niet, met de noodige wijziging, op JoNCKBLOKT willen toepassen, en alzoo beweren, dat de professor den staatsman bedorven heeft, althaus niet onvoorwaardelijk. Want in zekeren zin is dat wel degelijk het geval geweest. En daarbij deuk ik niet aan het door- wrochte van zijne redevoeringen; ook niet aan de opmer- king van den heer Heemskerk, dat »hij zijne medeleden wel eens placht terecht te wijzen"; evenmin aan de gemoe- delijke Avaarschu wingen, die hij kon geven, en aan den »meesterachtigen, corrigeerenden toon", hem door Thoubecke verweten ; noch aan het magistrale — hij werd eens bij een » schoolmeester" vergeleken — van zoo menig advies ^^): op die punten zal ik hem niet trachten vrij te pleiten, maar dat alles is niet uitsluitend professoren eigen : eerder denk ik daarbij aan het, als ik zoo zeggen mag, cathedrale van zijne redevoeringen. Al te vaak toch ontaardden deze in politico- historische of economico-politische collegies. Bittere ironie van het noodlot ! de geslagen vijand der didactische poëzie overdrijft in zijn parlementair proza het didactische! De pro- fessor speelt den volksvertegenwoordiger soms oolijke parten : zijne adviezen mogen de vrucht zijn van onverdroten werk- zaamheid en veelomvattend onderzoek, modellen van parle- mentaire welsprekendheid zijn het volstrekt niet, althans de meeste niet. En iets dergelijks geldt van zijne politieke bro- chures: toonbeelden zijn ook deze alles behalve. Waarin de welbekende kunst bestaat van hoorder en lezer te vervelen, behoef ik niet te zeggen: Jonckbloet is inden regel te breed ; wat er over eenig vraagstuk is te berde ge- bracht door de Kamer en door de pers, weet hij uit de litteratuur over het onderwerp en uit de retroacta volledig, maar de kunst van zwijgen, de kunst der doeltreffende keuze heeft hij Thorbecke niet afgezien. Laten de parlementaire redevoeringen van den grooten meester zich al even bezwaar- lijk excerpeeren als zijne Historische schetsen, met die van Jonckbloet zou dat zoo moeilijk niet wezen. En de lang- wyligheid van zijne rede wordt door de enkele geestige zetten ( 30 ) en koddige kwinkslagen, die hij zicli soms veroorlooft, niet geboet. Nog één trek. In zijne maiden-speecli zeide hij: »ik ben een man van de pen ; ik heb gedurende mijn geheele leven strijd gevoerd, maar ik geloof met een gerust geweten te kunnen zeggen dat altijd gedaan te hebben met objectivi- teit, en steeds de kwestie der personen er buiten te heb- ben gelaten: lO'^)" kon hij dat ook van zich getuigen aan het einde van zijne politieke loopbaan? Of had de heer Geertsema gelijk, toen hij bij zekere gelegenheid tot hem zeide: »lk meen te mogen beweren, dat de geachte spreker (Jonckbloet) met volkomen behoud van zijne zelfstandigheid als politiek man in Nederland eene betere figuur zou hebben gemaakt, indien hij de beginselen meer op den voorgrond had gesteld en zijne persoonlijke gevoelens jegens hen, die als Regeering met hem dezelfde beginselen vertegenwoordi- gen, beter op den achtergrond had weten te plaatsen?" ^O)- Ik geloof van ja : Jonckbloet was, naar het getuigenis van een zijner politieke vrienden, »van nature niet toegerust met »wat men pleegt te noemen »politieken tact" en » politieken »zin". Nooit heeft hij getracht partijhoofd te worden. Ver- »moedelijk gevoelde hij zelf, dat hij de daartoe onontbeer- »lijke eigenschap miste van gezag over anderen te oefenen. » Staatkundige volgelingen heeft hij ook nooit gehad. Zijn » woord in het parlement oefende weinig overredingskracht »uit. Voor volgzaam lid eener staatkundige partij, gehoor- »zaam aan een erkenden chef, was hij evenmin de geschikte man". Voor de liberale beginselen stond hij pal : ten bewijze van zijn vertrouwen hierin haal ik van hem nog dezen merk- waardigen volzin aan, een volzin gericht tot de catholieken, die het vaandel der liberale partij dreigden te verlaten : » Trekt in vrede : het liberaal beginsel, dat ons heeft genoopt voor u in de bres te springen, zullen wij handhaven, ook dan, wanneer gij u tegen ons hebt gekeerd" ~^). Enkele gebreken mogen den staatsman hebben aangekleefd, de meeste waren inder- daad »les défauts de ses qualités". ( 31 ) Ook wanneer de leerlingen, die het voorrecht hadden JoNCKBLOET te hooren iu de collegie-kamer, niet langer van den professor zullen kunnen getuigen, en de parlementaire redevoeringen en politieke brochures van »den geachten spre- ker uit Winschoten" nog slechts weinig meer zullen worden geraadpleegd, dan zal het blijken, dat de geleerde zich door zijne letterkundige werken een gedenkteeken heeft gesticht, dat beide den tand des tijds trotseeren en de bewondering wekken zal van het late nageslacht. De bewondering, ook de verbazing : van wege de vrucht- baarheid zijuer pen. Jonckbi.oet moge bij zijn leven volstrekt niet den indruk hebben gemaakt van iemand, die altijd werkte, veeleer zelfs een tegengestelden indruk : de eerbied- waardige reeks der boekdeelen door hem geschreven is van zijne werkzaamheid het voldingend bewijs. In mijne verbeel- ding zie ik ze voor mij : bij de reeds genoemde van vóór 1848 voeg ik het tweede deel van den Lancelot met de Charrette, de drie deelen Geschiedenis der Middelnederland- sche JJicfitkunst 1 den Guillaunie d'Orange, Van den Vos Reinaerde, de Etude sur Ie roman de Renart, de Geschiede- nis der Nederlandsche letterkunde, de eerste en tweede uit- gaaf in twee deelen, de derde in zes, de volgende telkens verbeterd en verrijkt ; er is nog meer : de Middelnederlandsche epische versbouw, de Carel ende Elegast, de inleiding op de Correspondance et oeiivres musicales de Constantin Huygens, de parafrase van den Guillaume, de Nieuioe Refereijnen van Anna Bijns, het Gedenkboek der Hoogeschool te Groningen, een lijvigeu kwartijn: wat heeft Jonckbloet veel gepraesteerd ! Werken was dan ook zijn lust, zijn leven, zijn tweede natuur. » Werken is voor mij eene behoefte, schrijft hij, en even noodwendig als dagelijksch brood" : aldus in 1859 ; en in 1871: »van 's morgens vroeg tot 's avonds laat gaat het in de fabriek altijd even druk toe; ik zou wel wenschen dat een dag vierentwintig uren had''. Zijn werkkracht was onuitputtelijk, trots de vele en vaak langdurige ziekten, waarmede hij te worstelen had ; zijn werklust bleef, trotg ( 32 ) de velerlei teleurstelling, die hij heeft ondervonden, en de velerlei miskenning, die hij waande te ondervinden, onver- flauwd. Te Parijs gekomen in 1847 schrijft hij: »ik heb een berg voor mij, maar het ontbreekt mij niet aan moed": en hoe veel bergen heeft hij later voor zich gezien en koen bestegen! In 1871 b.v. schrijft hij in een brief aan de Vries: » De politiek geeft mij heel wat te doen .... maar v^ooral » geeft my de letterkunde handen vol werk. Ik zit in de » achttiende eeuw, en gij weet dat ik alles nog eens lees, »niet doorblader, daar dit het eenige middel is om een eigen » oordeel te hebben. En wat zijn er niet al kwartijnen vol » prullaria geschreven. In de laatste dagen heb ik den Fmo » letterlijk doorgeworsteld, en amuzeer me nu mei de Geuzen, »maar dit is in de vorige week voorafgegaan door Rotgans, »PooT, Hoogvliet, Huydecoper", enz. Welke hindernissen hebben dezen geleerde afgeschrikt en teruggehouden? Eene zelfs oppervlakkige blik in de Etude over de fransche Rei- naert-branches leert, dat hij niet terugdeinsde zelfs voor de droogste en dorste nasporingen, waar het gold, om, zooals hij het ergens uitdrukt, »het vak vooruit te sjouwen". Onvermoeid, onverdroten, onvervaard schreed hij voorwaarts, even blijmoedig en opgeruimd de breede heir])aan bewande- lend als zich een pad brekend met bijl en houweel ; immer met vasten tred, en met een vlugheid, die zelfs beproefde gidsen en ervaren tochtgenooten deed verstomd staan. In een vertrouwelijk schrijven aan de Yries van 31 December 1863, waar alle verdenking van grootspraak uit den aard der zaak is uitgesloten, verzekert hij van de Etude — hij begon toen aan het Gedenkboek — : »ik zal dus dit jaar weer het kunstje van verleden zomer moeten vertoonen van in zes maanden een boek te schrijven en af te drukken zooals met myne Etude het geval was" : de Etude in zoo korten tijd geschreven, het grenst aan het ongeloofelijke. Verbazing wekt de vruchtbaarheid zijner pen, bewonde- ring zijn arbeid door het gehalte. Zijn toch het derde en vierde boek van den Lancelot nog diplomatisch afgedrukt, met ( 33 ) zijn Reinaert en zijn Carel, benevens de Beatriis iu tweede uitgave, leverde hij critische teksten, met zorg bewerkt en zoowel door eene gelukkige keuze tussclieu de verschillende lezingen als door de blijkbaarheid van enkele gissingen nieuwe proeven van zijne nauwgezetheid en zijne scherpzin- nigheid. By de uitgave van eenig handschrift was Jonck- BLOET niets te gering: den noodigen tijd placht hij te be- steden aau de vaststelling van den tekst, zich helder bewust, dat hij zoodoende een goeden dienst bewees aan de middelne- derlandsche spraakkunst en het middelnederlandsche woorden- boek en niet minder aan de geschiedenis der middelnederland- sche letterkunde, daar toch uitgaven van GrEaTER en Willems, zelfs van Geimm en Hoffmann von Fallersleben, bezwaar- lijk konden worden aangemerkt als hechte grondslagen voor eene juister letterkundig-historische studie. Getuigen alzoo de genoemde tekstuitgaven, dat de vriend van Cobet den goeden wil had te doen voor het middelnederlandsch wat hij deed voor het grieksch, de glossaria op den Reinaert en den Carel voorzagen in eene wezenlijke behoefte, en ga- ven tevens overtuigend blijk, dat de bewerker voor zijne woordverklaring de beschikking had over een niet onbe- langrijken voorraad gelijkluidende plaatsen uit verschillende schrijvers, en alzoo voor zijn woordenboek voor eigen gebruik vlijtig was blijven excerpeeren. Overigens was lexicographie evenmin als tektsuitgave de arbeid zijner voorkeur: hij deed het naar zijn gevoelen noodige, het onmisbare, en dat was altijd nog zeer veel, daar hij zich niet tevreden stelde met de beteekenis uit het verband zoowat te gissen en te raden ; ook van middelnederlandsche spraakkunst denk ik, dat hij weinig meer werk maakte dan volstrekt vereischt werd voor eene grammaticaal zuivere redactie zijner teksten en de ver- klaring hiervan. Wat de woordafleidkunde betreft, waarvan evenals door de oude school ook aanvankelyk door Jonck- BLOET de chrouique scandaleuse met enkele zonderlinghe- den was verrijkt: zijn dooreudoor gezond oordeel en de be- wustheid, dat op het gebied der etymologie te veel wijsheid Jaarboek 1886. 3 ( 34) vaak tot dwaasheid brengt, en daarentegen gebrekkige -waar- neming tot overhaaste gevolgtrekkingen leidt, een en ander heeft hem bewaard voor etymologische waagstukken en kun- stenarijen. Jonckbloet kende zich zelveu te goed om niet te weten, waar zijn kracht lag, en om zijn tijd en vlijt duurzaam te besteden aan studiën, die, ik zal niet zeggen niet strookten met zijn aanleg maar die, hem aanvankelijk voorgeschreven door plichtbesef, en, allengs voorwerp van onderzoek geworden voor geschikter hand dan de zijne, de medewerking van hem niet lauger behoefden. Den stoot had hij helpen geven; in 1859 schrijft hij: »de liefhebber^ is in wetenschappelijke studie veranderd"; en met het volste recht, zonder eenige de minste aanmatiging, kon hij getuigen bij zijn afscheid van het terrein der uitgave van taalmonu- menten: »ik kan dit terrein verlaten met een gerust gewe- ten en niet zonder eenige zelfvoldoening. Het heeft sedert wij — de aanhaling is uit de opdracht van de Beatriis aan DE Vries — het heeft sedert wij het tamelijk braak von- den nog al eenige verandering, en ik durf zeggen verbete- ring ondergaan .... Tot die verandering heb ik mede helpen opwekken : de verdere ontginning kan aan andere handen worden overgelaten"". Met die woorden verliet hij voor goed dat studieveld, om zich voortaan uitsluitend te wijden aan de staat- en letter- kundige geschiedenis van ons vaderland. Lang heeft Jonckbloet in tweestrijd gestaan: onze vader- landsche historie lachte hem wel aan, en voorwaar niet alleen, omdat hij zich genoodzaakt zag van 1848--18Ö4 collegie erover te geven, bestudeerde hij Kluit en Slin- GELAND en las de resolutiën der Staten-Provinciaal, maar omdat zij, en vooral de staatkundige geschiedenis van ons volk, hem zeer sterk aantrok. Menige aanteekening, me- nige uiting in vertrouwelijke brieven van zijne hand, dan zijn Theocratie en Grondwet van 1851, en de rede, waar- mede hij in 1854 het professoraat te Groningen heeft aan- vaard over de beoefening van de geschiedenis des vader- ( 35 ) lauds iu wezen en strekking, waarin hij als 't ware zgn historisch programma geeft, eindelijk de zoo even aange- haalde opdracht van 1859 kunnen dat staven. In de laatst- genoemde, een der weinige stukken autobiographie, die wij van hem bezitten, zegt hij, dat hij door de beoefening onzer vaderlandsche geschiedenis, te Deventer iu den eersten tijd hoofdbezigheid voor hem, meer en meer tot het bewustzijn was gekomen van zijne natuurlijke richting en aanleg. »lk kreeg de overtuiging dat historie veel meer overeenkomstig was met mijne natuur en ontwikkeling dan grammatische studie." Daarbij kwam, dat tevens allengs de bewustheid in hem levendig werd, dat — ik haal zijn eigen woorden aan — »dat de behoefte aan eene nieuwe Geschiedenis des Vader- lands groot was", en »meer en meer zijn voornemen rijpte om eene poging te doen om in die behoefte te helpen voor- zien". Keeds in zijne Theocratie en Grondwet, eene reeks voorlezingen ter verdedigins van het constitutioneel stelsel tegen de partij, die Groen van Prinsterer zoo uitnemend vertegenwoordigde, is menige bladzijde te vinden, die de vrucht is van veelomvattende, degelijke studie van beide de staatkundige geschiedenis en het staatsrecht zoo van andere natiën als van ons volk. De vele aanhalingen uit de Primae lineae en uit de Staatsregering en uit buitenlandsche schrij- vers mogen de voorlezingen bont, te bont zelfs, kleuren, zij be- wijzen benevens de getalssterkte en de mogendheid der bond- genooten, waarop de bestrijder der anterevolutiounaire theorie en practijk zich kon beroepen, ongetwijfeld ook de deugdelijk- heid zijner wapenrusting. Mag ik alleen herinneren aan zijne uitweidingen over de wording van den nederlandschen staat en het ontstaan van onze politieke partijen, om op uwe instemming te mogen rekenen? Breed, te breed zelfs, opgezet zijn toch de voorlezingen niet langwijlig en stellig zeer leerzaam ; zij verraden een benijdenswaardig meesterschap der politico-historische stof; dat despreker de noodige studie van zijn onderwerp had gemaakt, behoefde hij waarlijk niet met evenzooveel woorden te verzekeren, het springt in 't oog. 3* ( 36 ) Zijne rede te Groningen is een waar programma, zooals ik opmerkte. Den geest, waarin hij daar »historia patriae" zou doceeren, leeren wij er uit kennen; ik wensch er echter niet bij stil te staan, en allerminst in eene beoordeeling er van te treden, alleen op dezen volzin vestig ik de aandacht : » Twijfelen wij daarom ook niet langer, M. H., of het tijd- »stip aangebroken is, waarop eene volledige, onpartijdige ge- »schiedenis van het nederlandsche volk, eene geschiedenis »voldoende aan de strengste eischen der wetenschap mogelijk »is geworden, gelijk zij reeds sedert jaren noodzakelijk werd x>gekeurd. Waar eene zoo diep gevoelde behoefte bestaat, kan »het tijdstip niet verre meer verwijderd zijn, dat aan die be- »hoefte zal worden voldaan". Deze woorden mochten al geen uitdrukkelijke belofte inhouden, zij wekten toch de verwach- ting, dat hij ze had gesproken met de gedachte aan zich zelven. Zijne vrienden althans, en wel in de eerste plaats de intimi, die hij 's winters 's avonds meermalen vergastte op eene causerie over onze republiek, bepaald der zeventiende eeuw, — zij vroegen hem dikwerf, waarom hij de hand nog niet aan het werk had geslagen; en wie geen vriend van hem was, liet zich het schamper verwijt ontvallen, dat hij binnen de wanden van de rijbaan voor het aangezicht van enkele aauschouwers op het ongezadelde paard onzer histo- rie, zoo luidde het verwijt letterlijk, allerlei kunsten ver- toonde, maar zich wel scheen te wachten, voor het groote publiek te debuteeren ^^j. Toch bewaarde Jonckbloet het stilzwijgen. Hij wist zich te goed rekenschap te geven van hetgeen voor zulk een arbeid werd vereischt, om zonder genoeg- zame kennis van een geheel, zoo groot zoo innig samenhangend als dat van onze geschiedenis, ook zelfs een fragment ervan te laten drukken, dan dat hij er zonder volledige voorberei- ding toe kon overgaan ; en hij had leergeld genoeg betaald met zijne Middelnederlandsche dichtkunst, om de eischen van den vorm niet te licht te tellen : met het een en het ander rechtvaardigde hij zyn dralen. In 1859 achtte hij den tijd gekomen: » twaalf jaren van studie, twaalf jaren van niet ( 37 ) zonder voldoening gegeven onderwijs, schijnen mij toe, schryft hij, waarborgen van genoegzame voorbereiding op te leveren, en mij voor de beschuldiging van lichtvaardigheid, ten minste a priori, vrij te waren". En toch is van zijne hand niets van vaderlandsch-historischen inhoud verschenen, tenzij de feestrede te Heilio;erlee van 1868. Wat was daarvan de re- den ? Mag ik een vermoeden wagen, dan antwoord ik met de wedervraag, of er voor en omstreeks het jaar 1859 wellicht werken zijn verschenen over onze vaderlandsche geschiedenis of een tiental jaren daarvan, die Jonckbloet tot de over- tuiging hebben gebracht, dat op dien akker ook reeds an- dereu de hand aan de ploeg hadden geslagen, ja hem het graan reeds voor de voeten wegmaaiden? In zijne toespraak tot Helmholtz van 9 Aug. 1.1. zeide Donders : »Manerkennt »in ihnen (seinen Leistungen) die Neiguug, seine Krafte an »der Auflösung von Problemen zu versuchen die entweder »ganz neu waren oder für unlösbar gehalten wurden" ^^): is dat woord ook niet van toepassing op Jonckbloet? Was hij liever elders de eerste dan ergens anders de tweede? Dat hij overigens zijne geliefkoosde historische studiën niet vaarwel zeide, blijkt, zooals ik herinnerde, o. a. uit zijne parlemen- taire redevoeringen van later dagen. Na 1859 leeft Jonckbloet voor de geschiedenis en de critiek onzer vaderlandsche letteren. Daaraan wydde hij nu wat meer, dan, zooals in de jaren 1864 — 1877, wat minder, maar voortdurend al zijn beschik- baren tijdo Tot antwoord op de vraag, wat er vóór 1851, het jaar waarin het eerste deel zijner Geschiedenis der middelneder- landsche dichtkunst van de pers ging, zoo hier te lande als in België was gedaan voor onze letterkunde, zou kunnen worden gewezen op menige belangrijke bijdrage. Op levens- beschrijvingen van loffelijke nauwkeurigheid ; op mouogra- phieën van benijdenswaardige feitenkennis; op beoordeeliu gen even degelijk als smaakvol ; op beredeneerde catalogi van toonbeeldige verzamelingsvlijt; op de Beknopte geschiedenis ( 38 ) der nederlandsche letteren en wetenschappen vau den voor- treJËfelijken van Kampen ; op de immer nog hooggeschatte Verhandeling van de Clercq; op de wel geslaagde proeve van eene pragmatische geschiedenis der middelnederlandsche letteren, de Verhandeling van Snellaert (1838). Voorbereid was er alzoo gewis een en ander, veel zelfs — het zoude ondankbaar wezen dat te loochenen : — , maar op verre na nog het noodige niet ; en dat het altegader geschikt was om op voort te bouwen, zou alleen de ver- stokte »laudator temporis acti" in ernst kunnen volhouden. Kon zelfs de Verhandeling van Snellaert — want de mid- deleeuwen zijn VAN Kampen's zwakke zijde — in 1851 den toets doorstaan? Ook duitsche geleerden hadden, ik behoef het üebersicht, de Horae Belgicae, de Denkmaler slechts te noemen, veel en veel voortreffelijks geleverd, het is niet te miskennen : doch was er één geschiedenis onzer letterkunde van middeleeuwen of nieuweren tijd, die in de verste verte was te vergelijken met Gervinus' Geschichte der deutschen Dichtung? Mij is er geen bekend vóór de Geschiedenis der middelnederlandsche dichtkunst van Jonck- bloet, die in hare drie deelen, verschenen van 1851 — 1855, voor het eerst een overzicht gaf van het letterkundig leven en de letterkundige beweging in Noord- en Zuid-Nederland gedurende de middeleeuwen. By dezen arbeid, een keerpunt in onze vaderlandschephi- lologie, sta ik eenige oogenblikken stil. De Geschiedenis was behoorlijk voorbereid; langdurig, ongeveer tien jaren ; degelijk, door uitgebreide lectuur, beide van binnen- en buitenlandsche lettervruchten en van de beste werken van letterkundig-historischen en aesthetischen inhoud, waarvoor 't voldoende is de namen te noemen van Gervinus, Grimm, Jacob en Wilhelm, Mühlenhoff, Lachmann, Dunlop ; ook door eigen nasporingen, vooral openbaar in de inleidingen en aanteekeningen op de Lorreinen. den Walewein, den Lan- celot, de Charrette, en in den Middelnederlandschen versbouw en in de bijlagen van de Geschiedenis zelve. ( 39 ) Zonder over een en ander in bijzonderheden te treden, kan ik toch niet nalaten een woord van hoojje waardeeringf te spreken over de inleidingen op den Waleioew en den Lancelot, als die eene ongemeene kennis verraden van de avonturen van hem »qui des chevaliers fu sire" en van Giue- vra's minnaar, van de geheele Graal-Merlijn-Artur-sage ; en niet slechts van de middeluederlandsche vertolkingen maar ook van de niiddeleeuwsch fransche origineelen. Een hier- van, reeds afgedrukt in het tweede deel van den Lancelot, is later afzonderlijk uitgegeven, namelijk : Le roman de la Char- rette, op een wijze, die de aandacht op Jonckbloet vestigde ook in Frankrijk, en hem eeue zeer eervolle vermelding (» première meution tres honorable") bezorgde van de Aca- démie des Inscriptions et Belles-Lettres. Evenmin — zelfs op 't gevaar af van de perken van een levensbericht te buiten te gaan — mag ik verzwijgen, dat die inleidingen en aanteekeningen zich onderscheiden, ja gewis, ook door rijkdom van bijzonderheden, chronologische, biografische, histo- rische, antiquarische, maar evenzeer treffen door de vraagstuk- ken, die hij zich voorlegde of, laat ik liever zeggen, aandurfde. Aandurfde: ik behoef er niet bij te voegen »voor zijn tijd, voor die dagen", want te zijner eere zij het gezegd, het zijn de vraagstukken, b. v. de kwestie der prioriteit van proza of poëzie der contes daventure, die tot op onze dagen een Gaston Paris nog bezighielden ; aandurfde : en zonder onberaden- heid, zonder vermetelheid, en nooit zonder eene poging te wagen ter oplossing, die, de Romania staaft het, zelfs door wie van hem in gevoelen verschillen, met waardeering wordt vermeld, en thans na dertig jaren nog der overweging waar- dig gekeurd. Over Gautier Map eu Chrestien de Troies, over den Ridder met de Kar schrijft geen geleerde, of de naam van Jonckbloeï wordt met onderscheiding genoemd. Ook de aesthetische beschouwingen, waardoor de inleiding op den Walewein zich kenmerkt, verdienen vermelding ; die inleiding is een meesterstukje van beide, historische en dogmatische critiek, van eene beoordeeling, die den maatstaf ( 40 ) aanlegt van de dertiende zoowel als van de negentiende eeuw, en alzoo, wel verre van de »queste" van liet schaak- bord eenzijdig te bezien met het oog van den »sportsman" onzer dagen of den onnoozelen glimlacli van den »spiesz- bürger", haar beschouwt in het liefelijk licht van de ho- vescheit en de galanterie van de dertiende eeuw, eene beoordeeling van het geheel en van de episoden , beide billijk en eerlijk. Dat Jonckbloet een open oog had ook voor den vorm der middeleeuwsche gedichten, bewijst zijn Middehiederlandsche versbouw, een voor het jaar 1849 gul- den boekske, van ernstige studie en geoefenden smaak: de schrijver moge van de Scylla, waarop Bokmans was gestrand met zijn jamben en trochaeën en verzen van zeven en acht lettergrepen, bijwijlen zelf verzeild raken op de Charybdis van La.chmann's systeem, en het onder- scheid tusschen middelnederlandsch en middelhoogduitsch niet genoegzaam in het oog hebben gehouden — Leen- DERTZ en Martin ^^) hebben het o. a. overtuigend aange- toond — : twee bijzonderheden mogen niet worden voorbij gezien, ten eerste, dat Jonckbloeï's boekje in Noord-Neder- land van middelnederlandsche prosodie de allereerste proeve was, en ten tweede, dat dezelfde vriend Leendertz, die hem in De Gids zijn feilen toonde, vrank en vrij, zonder hem te sparen, aan het einde van zyne recensie deze woorden schrijft: »Wij beschouwen het als eene belangrijke aanwinst »voor de wetenschap. Meent iemand dat oordeel niet te » kunnen vereenigen met de vele aanmerkingen, welke wij »er op hebben gemaakt, hij boude in het oog, dat dit werk »het eerste is, hetwelk over dit onderwerp het licht ziet, »en dat het de grootste onbillijkheid is, in zoodanig een »werk die juistheid en volledigheid te vorderen, welke men »vorderen mag, waar het eene wetenschap geldt, die reeds »vele bekwame en ijverige beoefenaars gehad heeft. Boven- »dien, onze aanmerkingen betreffen voor het grootste ge- »deeltc zaken van minder belang, en, ook indien zij alle »waar bevonden worden, blijft aan Jonckbloet de verdienste ( 41 ) »de hoofdregels der middelnederlandsche metriek met vol- » doende zekerheid te hebben aangewezen, en den weg te » hebben gebaand tot de verdere beoefening eener wetenschap, » die met de middelnederlandsche taalkunde in veel nauwer » verband staat dan menigeen vermoedt." Vóór zesendertig jaar werd dit getuigenis geschreven ; tot op den dag van heden wordt verzekerd , dat men vindt in Jonckblokt's studie » menige merkwaardige en fijne opmerking, die niet alleen d'après sa date, maar ook wegens haar blijvende waarde op den hoogsten prys is te stellen" 24''). Doch genoeg ten betooge, dat de Geschiedenis der mid- delnederlandsche dichtkunst behoorlijk was voorbereid, en alzoo met vertrouwen kon worden ondernomen ; met ver- trouwen op eigen kracht, en met de gedachte, dat het werk nuttig en noodig Avas. De woorden van Geryinus: »Mir ))schien es aber, als ob die Geschichte der deutschen Dich- »tuug noch von Niemanden aus einem Gesichtspunkte be- » handelt worden sei, welche der Sache selbst würdig und » der Gegeuwart und jetzigen Lage der Nation angemessen ï>ware~^)", die woorden waren, meende hij, ook geschreven voor Nederland. Maar zoude de beoefening onzer letterkunde »eene weten- schap blijken, die ook wetenschappelijk diende behandeld te worden", dan behoorde de ondernemer zijne eischen vooral niet te licht, zijn ideaal niet te laag te stellen. Behoef ik na- drukkelijk te verzekeren, dat, ook al ware in zijne inleiding over een en ander niet door hem zelven voldoend bescheid gegeven, de drie deelen het beste bewijs zyn, dat hij zijne taak niet lichthartig heeft opgenomen. Bescheiden noemt hij zijn werk »eene proeve": indien eenig proefstuk, dan mag dit gewis een meesterstuk heeten. Te roemen valt op deze tentoonstelling van onzen middel- eeuwschen letterschat al aanstonds de rijkdom van voor- werpen, de volledigheid der verzameling ; dan de groepeering, doelmatig door de bijeenvoeging van het overeenkomstige, het gelijkslachtige ; de beschrijving, zakelijk en onderhoudend, ( 42 ) zoo van de kunstvoortbrengselen zelven als van den oor- sprong der grondstof, en van de wijze van bewerking, met de gewenschte mededeelingen aangaande maker, datum, plaats; eindelijk de beoordeeling : historisch, in het licht van het gelijktijdige, aesthetisch, in het licht van het gelijksoor- tige, met bepaling alzoo van de betrekkelijke en de vol- strekte waarde. Jonckbloet's wijze van tentoonstellen ver- gunt een blik op het geheel zonder de deelen, op de deelen zonder het geheel te benevelen. Onzen middeleeuwschen let- ter i^chat geeft hy te aanschouwen als zoodanig, in zijne ge- schiedenis en zijn gehalte ; maar evenzeer in verband en samenhang met het godsdienstig geloof en zedelijk leven der middeleeuwen, als »signe d'un état d'esprit", teeken der tijden van leenstelsel en ridderwezen, dorper- en poorterschap ; voorts in zijn oorspronkelijke, inheemsche, nationale en in zijn ontleende, vreemde bestanddeelen, ter omschrijving van den litterarischen aanleg, de litterarische scheppingskracht onzer natie, en ter bepaling van de plaats, die haar toekomt in de wereldgeschiedenis der letterkunde. Wat het eerst, wat het meest te roemen, ik weet het niet. De germanus discipulus van Gervinus en] de Grimms is op zyne beurt de geniale meester; meester in de bewijsvoering: waarin u verrassen beide de externe en interne argumenten, door het scherpzinnige en het voldingende ; de gevolgtrekkin- gen, door het zuivere en bescheidene; de veronderstellingen, door het verklarende en tevens door het dringende, uitnoo- digende althans en lokkende tot verder onderzoek, en in de ware richting; de gissingen, door het vernuftige en het waar- schijnlijke — trouwens door de uitkomst dan ook menigwerf verrassend gerechtvaardigd; de vraagteekens, als evenzoo- veel verstandige blijken van behoefte aan nadere overweging, van het nog brandende van een vraagstuk; de uitroepings- teekens, als evenzooveel vertegenwoordigers van wel ver- diende verwijten. Meester ook in de beoordeeling: Gervinus Geschichte en Hegel's Aesthetik mochten hem hebben ge- leerd het wapen der critiek, in zijne hand weleens een ( 43 ) geesel, te hanteeren, op zijae beurt behoudt hij zicli een eigen oordeel voor, desgevorderd tegenover zijn leermeesters, en levert het bewijs, dat hij meer en beter vermag dan te » scheppen uit andermans pan" en te schermen met aangeleerde macht- spreuken, waarvan door wie er zich van bedienen vaak de bewoordingen nauwlijks worden gevat. Zijne beoordeeling is ook billijk : al weet ik zeer wel, dat enkele uit het verband gerukte volzinnen, enkele wat heel sterk gekleurde uitdruk- kingen — Maerla.^!t de Robespierue der middeleeuwsche bellettrie ; de keukenwonderen van de legende ~^) — voor de considerans van een partijdig vonnis uit de Geschiedenis zijn te halen, mij geeft eene nauwgezette overweging der be- oordeelingen van JoNCKBLOET geen vrijheid het woord » billijk" terug te nemen. Als ik denk aan het streven van den schrij- ver, om steeds alle soort van dicht en ondicht te beschou- wen in het licht der middeleeuwsche practijk, en zoo mogelijk, ook der middeleeuwsche theorie; aan zijne vaste gewoonte, om benevens zijne eigene overwegingen ook die van des- noods den advocaat des duivels als verzachtende omstandis- heden in rekening te brengen, ja ook een »hets hovesc dat ment ghelove mede" daaronder op te nemen ^'''j ; aan zijne waardeering tot zelfs van de didactische poëzie toe als »een liefelijken geur verspreidende van vaderlandsche deugd", als waaraan de lof toekomt » tegenover de valsche walsche ro- mantiek het nationaal gevoel weer te hebben gewekt en het nederlandsche zelfbewustzijn te hebben gered" ^^/j^ ; dan moet ik het woord » billijk" handhaven. De beoordeeling van Jonck- BLOET is eindelijk ook verstandig: ik bedoel daarmede, dat hij zich vrijhoudt van de in zijne dagen niet ongewone begripsverwarring, die van middeleeuwsche geschriften in gebonden en ongebonden rede de hooge taalkundige waarde vereenzelvigde met groote aesthetische waarde, en, door dit onderscheid uit het oog te verliezen, hem, wien het om meer dan eenige «jr«| Xsyóiisva te doen was, weleens knol- len in de hand stopte voor citroenen. Zonder paradoxaal te worden durf ik beweren, dat tot zelfs de nederlagen (44 ) van dezen gescliiedschriiver onzer letterkunde leerzaam zijn en blijven, daar immers zijne methode proefondervindelijk zoo betrouwbaar is bevonden, dat, ook waar nieuwe ont- dekkingen zijne uitkomsten wijzigen of logenstraffen, het betoog zelf een model blijft van bewijsvoering en beoor- deeling. Als student dweepte ik met het boek ; en thans . . . lust het mij niet de keerzijde der medaille te vertoonen om eene reden, die, vertrouw ik, door u zal worden gebillykt. Om de reden, dat niemand van Jonckbloet's Geschiedenis der mnl. dichtkunst de leemten en gebreken, de zwakke partijen eerlijker heeft aangewezen dan Jonckbloet zelf in de latere bewerkingen van zijne middeleeuwen ; niemand meer verbeterd en beter vermeerderd heeft dan hij ; nie- mand gestrenger beoordeelaar is geweest van zijn eigen werk dan de man, die op een der eerste bladzijden schreef: »ik zelf merk dit boek aan als eene proeve: mocht daaraan »het geluk beschoren zijn eener tweede uitgave, daarin zal »het ontbrekende kunnen worden aangevuld en de dwalingen »van de tegenwoordige hersteld, want de wetenschap gaat »iederen dag eene schrede voorwaarts, en wie haar lief heeft »tracht hare voetslagen te volgen." Zonder aanmatiging kan ik verzekeren, dat niets gemakkelijker valt dan de Geschie- denis te beoordeelen en de feilen aan te wijzen ; maar ik wil niet verhelen, dat het zou wezen een pronken met vele veeren van den meester zei ven. Het boek als boek beschouwd aarzel ik niet op één na het beste te noemen, dat hij heeft geschreven, al ben ik niet blind voor het min of meer tweeslachtige ervan — nu verhalend, dan betoogend, elders bestrijdend — , en allerminst voor de gebreken van den vorm, gebreken, die Jonckbloet nooit geheel heeft overwonnen. Wel is waar zulke brutale barbarismen en basterdwoorden als waardoor de Geschiede- nis wordt ontsierd, heeft hij zich later niet meer veroorloofd : »wat uw geknor aangaat betrekkelijk de basterdwoorden, schreef hij aan de Vuies (1849), ik zal m^ trachten te (45 ) beteren", en het werd ook wel beter, en van de germanis- men vermindert het cijfer ook met de jaren, maar toch . . van vreemde smetten geheel vrij wist hij zijne taal nooit te houden, en besteedde aan den vorm nooit zooveel zorg als aan den inhoud. Ook miste hij den tact der onderscheiding van hetgeen in den tekst en hetj^een meer eigenaardig in de bijlagen behoort of in de aanteekeningen, en verloor daardoor de eischen der litterarische compositie al te vaak uit het oog. Overigens is het boek con amore geschreven, en was 't het »pectus" dat hem welsprekend maakte; in 1843 zeide hij: »wij gelooven aan de dichterlijke waarde der middeleeuwsche poëzij, wijl zij op iedere bladzijde in het oog spriugt en tot eerbied dwingt en sympathie" : de Geschiedenis leert, dat hij in later jaren niet aan het twij- felen was geraakt. Dat het werk bij zyne verschijning zoo hier te lande als in het buitenland goed is ontvangen en naar waarde geschat, zou met beoordeelingen o. a. in de Dietsche Warande en de Germania^-^i gemakkelijk te bewijzen vallen; dat het nog niet geheel verouderd is, toont de omstandigheid, dat het voortdurend wordt aangehaald en met eere vermeld. Dezelfde stof is later nog drie malen door hem behandeld in de drie uitgaven van zijne Geschiedenis der nederlandsche letterkunde^ waarvan eene volgende geregeld de vorige wij- zigt en aanvult, ja eene algeheele omwerking hiervan mag heeten : maar ik zou niet durven beweren, dat het getrouw verhaal in aantrekkelijkheid heeft gewonnen, zelfs niet, dat vergelijkenderwijs gesproken eenige latere uitgaaf op één lijn is te stellen met de Geschiedenis der onnl. dichtkunst. Ver- gelijkenderwijs : want, wat voor haar tijd de Geschiedenis is geweest, was m. i. voor den haren geene enkele bewerking derzelfde stof, noch die van 1868, noch die vau 1873, noch ook de laatste. Wat het eerste punt betreft, de vierde bewerking der middeleeuwen ia de derde uitgave van de Geschiedenis der nl, letterkunde is niet zoo aangenaam geschreven als de ( 46 ) eerste ; zi] ontaardt hierendaar zeer bepaald van leesboek in leerboek, met al de eigenschappen van eene dorre, droge verhandeling. Het gebouw is afgeleverd, maar alle stei- gerwerk is niet weggeruimd; onwillekeurig vraagt men zich af, of niet sommige gedeelten beter op hunne plaats zou- den zijn geweest in een tydschrift als dat der Maat- schappij van letterkunde of wel in de Romania ; immers enkele uitweidingen vallen geheel buiten het kader van eene geschiedenis der middeleen wsch-nederlandsche letterkunde en zouden zeer geschikt kunnen worden opgenomen in eene Ilistoire de la littérature frangaise ? Bedrieg ik mij niet, dan zal menig lezer zich teleurgesteld gevoelen, overstelpt door eene zee van bijzonderheden, alle op zichzelf wetenswaardig voor den ingewijde, en door dezen dan ook hoog gewaardeerd, maar »hors d'oeuvre" voor den leek, wiens geduld, vrees ik, hierendaar op een zware, te zware proef wordt gesteld. Wat het tweede punt aangaat, merk ik op, dat de laatste bewerking niet zoo nauwgezet is bezorgd als die van vóór dertig jaar, althans niet in allen deele. Vele partijen, ik geef het gaarne toe, door Jonckbloet met kennelijke voor- liefde behandeld, zijn uitmuntend, maar dat alle met gelijke nauwgezetheid zijn bewerkt, kan ik niet verzekeren. Veel is herzien en bijgewerkt, maar of de litteratuur over de middel- eeuwen volledig door hem is bijgehouden, betwijfel ik ten sterkste. Dat de titels van sommige monographieën en opstel- len in de aanteekeningen ontbreken, zou ik niet op de de- bet-zijde boeken, indien uit den tekst voldoende bleek, dat door den schrijver was kennis genomen van den inhoud ; wel zoude het altijd eene tekortkoming blijven, doch niet scha- den aan de voorstelling, zooals thans inderdaad meermalen het geval blijkt. Dankbaarheid voor het gegevene — en dit is veel, zeer veel — behoeft niet te verblinden voor de leemten, te minder daar Jonckbloet zelf ons heeft geleerd de eischen hoog te stellen: ben ik wel ingelicht, dan was hij ook de eerste om te erkennen, dat het » omnibus numeris iabsolutum" op de laatste omwerking niet van toepassing ( 47 ) was. Bovendien de zeventiende en de achttiende eeuw, de staat van zijne gezondheid, de politiek .... doch genoeg. De GescldeJenis der mnl. dichtkunst moge nog zoo goed staan aangeschreven, daar is een boek van zijne hand, dat m. i. de kroon spant. Ik bedoel niet Van den Vos Reinaerde, evenmin de Etude sur Ie roman de Renart, als is ook daar- over maar één stem: ik bedoel zijn Guillaume d' Orange. Behoef ik de loftrompet te steken over de twee eerstge- noemde? Te roemen vallen de inleiding op den Reinaert, getuigend van vertrouwde bekendheid met de fransche bran- ches; de tekst met zooveel oordeel vastgesteld ; de vergelijking met Le Plaid en den Reinhart van Heinrich, enz. enz. enz.. Kluge zegt van Jacob Giumm, dat zijne »wertvolIe sammlungen »auch da unentbehrlich geblieben sind, wo der jetzige stand »unserer sprachgeschichtlichen beurteilung von dem seinen »bedeutend abweicht" ^^) : zoolang de vossenjacht niet zal zijn gesloten, blijft Jonckbloet's Van den Vos Reinaerde beide voorbeeld en toonbeeld. En de Etude? Daarvoor wil ik verwijzen naar de aan- kondiging van GiiiMM in de Göttingische Anzeigen van 1863. Hij noemt haar »eine anziehende, »ihres erfolges gewisse schrift", en getuigt: »neu, wenn darunter wirk- licli frische und fruchtbare studiën zu verstehn sind, kön- nen nur die des hollandischen gelehrten heiszen, denn was hier Paulin Paris — tegen wien de Etude inzon- derheid is gericht — was hier Paulin Paris vorzulegen hat, erscheint alles seicht und oberflachlich", en »mit gros- zer Lust folgt man des verfassers anhebenden und aufstei- genden forschungen, der aus dem sprachgebrauch und der art und weise der einzelneu gedichte nachweist, dasz nicht ein paar, vielraehr eine gauze reihe von erzühlungen von Pierre de Saint-Cloui) herrühren rausz, der nur in eiuigen geuannt ist" -^ ). Ik heb er geen woord aan toe te voegen dan alleen de opmerking, dat tot op den huldigen dag toe de Etude in het buitenland, ik beroep mij op Knorr en Mar- tin 20 j, wordt aangehaald met hooge waardeering, en vooral ( 48 ) geroemd om het betrouwbare barer uitkomsten en a poste- riori gestaafde gissingen; voorts dat JoNCKBLOKr's vermoeden, als zoude zijn werk »hier te lande", zooals bij bet uit- drukt, vin den doofpot zijn geraakt", ongegrond moet beeten, De Gids van 1870 leert alvast bet tegendeel. Een TixT^na töaèi, dat bij zicb heeft gesticht, is de Guü- laume cCOrange^ in 1854 versebenen in twee deelen, waar- van bet eerste vijf epopeeën der Guillaume- Chanson \iaho\x&i^ bet tweede een » examen critique", dat wil zeggen: onder- zoekingen aangaande de wording en ontwikkeling der Guil- laume-sage, de tijdperken van baar groei en bloei ; bare bestauddeelen, zoo vreemde als oorspronkelijke, hunne samen- vloeiing en ineensmelting; aangaande »la silhouette du Guil- laume historique" en het beeld der »bistoire poétique", den Guillaume der kronieken en dien der volksverbeelding, en de langzame gedaanteverwisseling van de historische figuur in vertelling en lied ; aangaande het waardoor en wanneer en waarom der metamorphose, alles uit vroegere en gelijktijdige en latere bescheiden betoogd en toegelicht; onderzoekingen, geleerd, scherpzinnig, smaakvol. Zoowel deze als de tek- sten .... doch ik wensch mijn oordeel bescheiden voor mg te houden, zelfs het bekend artikel van Dozy in De Gids van 1854, overigens bij enkele bedenkingen en aanvullingen zoo vereerend mogelijk voor Jonckbloet, te laten rusten, en thans liever te vragen: hoe wordt de Guillaume d'Orange beoordeeld door de fransche geleerden, Leon Gautier b. v., den schrijver der Epopées frangaises, die verzekert gansche dagen en halve nachten te hebben gearbeid in den Karel- cyclus? Gautier dan zegt, dat de teksten z^n uitgegeven met »un soin remarqaable," en de jongste uitgevers van Aliscans (één der brancbes), Guessard en De Montaiglon, mogen tot grondslag van hunne redactie een ander hand- schrift hebben gelegd dan Jonckbloet voor de zijne, de eer der ontdekking, dat »le manuscrit de l'Arsenal" bet oudste is, wordt onvoorwaardelijk toegeschreven aan bem ; en van bet » examen critique" verzekert Gautier, dat bet moeilijk is n ( 49 ) JoNCKBLOET » de jetei' de nouvelles lumières dans ce chaos", en zijn Guillaume is »une oeuvre qiii restera", een werk, dat met het XXIT**'= Deel van de Histoire littéraire de la France eene eereplaats bekleedt in de bibliographie van den sub- cyclus van » Guillaume au court nez" ; en dat Jo>'CKBLOET is » celui qui a Ie mieux mérité de tous ceux qui étudient ce cycle natioual et religieux." Bevestigd wordt dat getuigenis door GuESSARD en De Montaiglon: » étude considérable, cou- sciencieuse, oü la matière est traiteé pour la première fois (en toch hadden Fauriel en Paülis Paris er hunne krachten reeds aan beproefd) spécialement avec autant de science que de critique, et oü nombre de points, sinon tous, semblent fixés d'une fa9on definitive 2^)". Ook de Guillaume heeft zijne gebreken, zoo lijdt b. v. de verklaring der fusie van vele historische Guillaumes tot één beeld der fantasie gewis aan overmaat van scherpzinnigheid, de critiek aan hypercritiek, evenals de vertolking, in 1867 verschenen, van enkele middeleeuwsche branches in nieuw Fransch — overigens »de la bonne vulgarisation" genoemd — de hare heeft: maar van zijne kennis van het oud-fransch zegt Gautier, en hij heeft daarbij gedacht aan beide de taal en de letterkunde, dat men die » ne saurait trop admirer chez un étranger ^^y. Waar fransche geleerden van naam alzoo oordeelen over het boek van onzen landgenoot, is verdere beschouwing van mij wel geheel overbodig. Met de Etude, die van de genoemde werken het laatst valt, verliet Jonckbloet voor eenigen tijd hut middelneder- landsch en middeleen wsch-fransch gebied om zich te kwijten van eene belofte, reeds in 1851 gedaan ^2) : de schepper der geschiedenis van onze middelnederlandsche letterkunde wenschte ook het nieuw-nederlandsch terrein te gaan onderzoeken, door hem met het Cluyswerk en zijn Lucifer, Eene politiek allegorie^^) in 1841 en 1849 bereids verkend. Zoude ook deze reis een ontdekkingstocht worden, en evenzeer op dit gebied scheppende kracht van hem uitgaan ? Ja/irbokic 1886. 4 ( 50 ) - Ik aarzel geen oogenblik met mijn bevestigend antwoord, ook zelfs al ware er uitsluitend sprake van de eerste uitgave van de Geschiedenis der nederl, letterkunde^ die van 18G8 : van de derde toch is het wel aan geen redelijken twijfel onderhevig. Scheppende kracht : door veel nieuws en oorspronkelijks, ook door de wijze, waarop het reeds bekende wordt voor- gesteld. JoNCKBLOET teckent zuiverder, en kleurt juister, en groepeert verstandiger, en omlijst doelmatiger dan Jeronimo DE Vries en zelfs van Kampen. Ook kenmerkt hij scherper zoo letterhelden als lettertijdperken : de beteekenis der kunste- naars, hunne school, hunne richting, hun invloed op tijd- genoot en nakomeling, den geest dezer eeuw, den poli- tieken, religieuseu, litterairen invloed, de sterkte en den duur van buitenlandsche stroomingen, die van haar slib op onzen bodem achterlieten, haar werking op onzen grond: het letterkundig leven en de letterkundige beweging van de renaissance af tot heden toe : ik zou geen geschiedenis der vaderlandsche letteren kunnen aanwijzen, die van een en ander zulk eene getrouwe voorstelling geeft. Scheppend: ook door het nieuwe en oorspronkelijke. Hij heeft gewis veel partij getrokken van de onderzoekingen der laatste vgf- entwintig jaar, maar veel ook zelf opgespoord. Menige bun- del is door hem onttrokken aan de vergetelheid, waartoe hij scheen gedoemd ; menige figuur uit den voortijd op zijne schilderij »en relief" gekomen. Men kan in waardeering van hem verschillen, maar dat hij op A-NNA Bijns, Roden- burg, K RUL, ik doe eenvoudig een greep, een tevoren onge- kend licht heeft doen vallen, daarover bestaat geen ver- schil. En wie had vóór hem de opkomst der aesthetische critiek ben onzent in de achttiende eeuw zoo uitnemend geschetst ? Wat het oorspronkelijke betreft, herinner ik aan het on- afhankelijke, het zelfstandige zijner beoordeelingen. Hij beweegt zich als criticus vrij : allerminst is zijn oordeel een weerklank van hetgeen hij noemt den lofgalm der dagen ( 51 ) van weleer, van de brommende loftuitingen der overlevering, ino-ecfeveu door caniaraderie, cjek weekt in den boezem van het bentgenootscliap, voortgeplant — als had Elisabeïii Wolpf er zich nooit vroolyk over gemaakt ! 35) _ zonder erg, maar tevens zonder nadenken, tot in onze eeuw toe, in de def- tigste bewoordingen, de zwaarwichtigste volzinnen, sierlijk gebouwd, indrukwekkende sesquipedalen : Jonckblokt laat zich niet op sleeptouw nemen door overlevering noch open- bare meening maar ziet uit eigen oogeu. Onafhankelijk is ook zijne critiek van geboorteland en bakermat: dezelfde man, die schreef: »de schrijvers van de geschiedenis onzer -•> letteren waren gewoon en hebben ons lang geleeraard alles »te meten met den valschen maatstok der achttiende eeuw? » alles te waardeeren volgens den toetssteen harer beginsel- » loosheid, alles schoon te vinden en in de hoogte te steken, »wat maar het conventioneele kleed droeg of een godzaligen »toou aansloeg; en eiken hollandschen poëtaster, elk hol- »landsch vers, gelikt of gespiei'd, met onovertroffen bewon- » dering aan te staren. Hoogvliet en Feitema werden niet » alleen even warm geprezen als Vondel; maar geen dier » gevierde mannen, grooter en gelukkiger dan Homerus, had »ooit gestruikeld of gedommeld, en de reeksen van fraaie »kwartijnen in hoornen banden konden onmogelijk iets anders »dan meesterstukken bevatten" ^'5) ; de man, wiens overtui- ging was : » de waarheid kent geen aanzien des persoons, »en alle pralerij, ook die zich in de nationale kleuren windt' »is haar een gruwel" ^Tj^ lijj ]aat zich door geen nationali- teits- gevoel verschalken evenmin als verblinden, gelijk hem wel is verweten, door glaus van drostelijken rang of adel- lijke hoogheid noch afschrikken door het schootsvel van den smid of den kiel van den boer. En origineel inzonderheid is zijne beoordeeling van Vondel, wiens treurspelen door hem worden getoetst niet uitsluitend aan de theorie van het clas- siek noch aan die van het romantisch drama, noch ook aan de practijk van het hedeudaagsch tooneel, maar aan het boek De tragoediae conntitatione van Heinsius, uitgekomen in het 4* ( 52 ) jaar 1616, en aau Vossius' J ustiialiones Poeticae van 1647, waarop Vondel zelf zich beroept ; origineel eindelijk de reha- bilitatie van den dichter van »Jautje die eens pruimpjes zag hangen" in verband met de plaatjes van den eersten druk, en zoo is er meer. Ook levenwekkende kracht is door de Geschiedenis der ned. letterkunde van hem uitgegaan, levenwekkend en — lustwekkend; »hi) wekte de geesten tot strijden onderzoek", het is naar waarheid gezegd. En door zijn voorbeeld trok hij, en trekt hij nog. Van Krul schrijft hij: »hij is weinig » bekend en zijn leven schuilt in 't duister. Had men zich »de moeite getroost zijne gedichten te doorlezen, men had »daar nog wel iets in gevoaden, 2'^)" Dit verwijt ontsluiert een der geheimen van Jonckbloet's kunst : hij heeft zóó zelf gedaan en inderdaad gevonden. Maar hij las ook nauw- gezet alle dicht en ondicht, waarover hij zich een oordeel wilde vormen; en, waar hij zijn gevoelen kleedt in eene aanhaling, zou ik de gevolgtrekking nog niet durven aan- vaarden, dat hij zweert bij de woorden van eenigen meester. »U selven, dats wel ghedaen, »En suldi niet gheloven te zaen »Van dinghen, die ghi niet »Seker en hoort noch en siet; »Wat bi wane, sijts ghewes, »Menich mensche bedroghen es'^ ^^j : dat was zijne leuze: hij is haar tot den einde toe getrouw gebleven. En zelf den koninklijken weg bewandelend, moedigde hij die hem lief kregen aan om zijn voorbeeld te volgen, en op hunne beurt te beproeven hetgeen hij met zulk gO(id gevolg had gedaan ; zijne lauweren houden wak- ker tot op den huldigen dag toe. Zonder mij aan overdryving schuldig te maken of anderer verdiensten te miskennen, geloof ik te kunnen verzekeren, dat hij, wien de eernaam toekomt van schepper der geschie- denis onzer middeleeuwsche letteren, in zekeren zin daarop ( 53) ook aanspraak heeft voor de gescbiedenis onzer nieuwere letterkunde. En dat stellig, als wij denken aan de schilderij in haar geheel. Vele beelden en groepen mochten door ande- ren treffelijk zijn gemaald, levendig en geestig, elegant en savant, in Kroniek en Critiek en Fantasie., in Schetsen en Studiën, Verscheidenheden en Verpoozingen, Bijdragen en Bladzijden, in proefstukken van academieburgers en mees- terstukken van oud-studenten en niet-studentea, in Gids en Warande en Spectator en Oud-Holland (wat noem ik veel nog niet!): Jonckbloeï was de eerste, die het geheel heeft ontworpen, en gerangschikt, en voor ons oog ontrold, en in zijne Geschiedenis gegeven de uitkomsten van uitge- breide belezenheid, zelfstandig onderzoek, onpartijdige be- oordeeling, voldoende aan de eischen der wetenschap en tot zekere hoogte ook aan die der kunst. »Plura nitent," de vlekken zijn Jonckbloet's oude zwak, de vorm. Deze laat ook in de derde uitgave zijner Geschie- denis te wenschen over, en betreft niet uitsluitend de taal. Dezelfde gebreken, die de twee eerste deeleu, de middel- eeuwen, aankleven, ontsieren evenzeer de drie volgende. Wat men in goeden zin een »mooi" boek noemt, kon Jonckblobt evenmin schrijven als eene » mooie" oratie. Zijne inaugu- reele redevoeringen, te Deventer en te Groningen, zijn mid- delmatig, die van Deventer was trouwens, hij zegt 't zelf, in »twee avonden" gemaakt; de Leidsche staat nog ietwat lager: maar kan het bevreemden? In 1847 — 't zij mij vergund dit in vertrouwen mede te deelen — in 1847 schrijft hij uit Deventer aan de Vries, dat hij plan heeft een coUegie te geven over stijl, dat met voorbedachten rade was aangekondigd met de bijvoeging »praemisso brevi his- toriae litterariae conspectu", » zoodat ik — zeide hij — vol- gens den titel hiervan alles kan maken wat ik wil : ik denk het zal half historia litteraria half grammatica zijn" ; my dunkt, dit geeft eenig licht. Wat er aan stijl in ruimeren en engeren zin te leeraren viel, was hem blijkbaar onbe- kend, ofschoon LuLOFS in zijne Redekunst van 1831 er het ( 54 ) uoodige over had gegeven ; doch bovendien, de ware liefde voor deu vorm ontbrak hem, vandaar zoowel zijne tekortko- mingen in het biografisch gedeelte der Geschiedenis, die aan Busken Huet znlk eene geestige opmerking in de pen ga- ven 2^^), als ettelijke bedenkelijke slordigheden. Slordigheden, die dit comisch effect teweegbrengen, dat de schrijver, die blijkbaar den vorm der moeite nauwelijks waard en van onder- geschikt belang achtte in vergelijking van den inhoud, de aandacht van zijn lezer juist door zijne taal- en stijlfouten af- leidt van den inhoud, en alzoo zijn doel soms ooiijk voorbij- schiet. Dat elke vlek in den spiegel schaadt aan het beeld, dat hij weerkaatst, heeft Jonckbloeï te weinig bedacht; een weinig meer eerbied voor het gehoor van een groot audito- rium en voor zijne lezers zou hem, die een ander zoo ver- makelijk kon hekelen over den vorm van zijn dicht of on- dicht, menig verwijt hebben bespaard. Ik wil de Geschiedenis niet ter zijde leggen zonder nog één punt aan te roeren, een teer punt, het betreft de critiek van Jonckbloet ; is het epitheton » onpartijdig" er wel op van toepassing? Of moet zij veeleer bevooroor- deeld heeten ; de vaderlandsche bellettrie overladend met schimp en smaad, en beschouwend »de la hauteur de son dédain", zooals van een » verfranschten en verduitschten hofstedeling' wel niet anders kan worden verwacht? Be- weerd is het, meermalen zelfs, en »gutta cavat lapidem" ; hij staat daardoor bij enkelen in een kwaad blaadje, als die onzen letterschat kennelijk voor niet veel beters aan- 'xag dan een cadaver om aesthetisch-critische proeven op Le doen, ja erger nog, als een corpus vile, waarop hij de vivisectie onmeedoogend toepaste, eenvoudig om blijken te geven van zijne vaardigheid in het opereeren. De aantijging dateert van 1876 en is nog niet verjaard ; ook is zij gedrukt, »scripta manent" "^O). Ik antwoord op de bedoelde vraag met de weervraag : Jonckbloet verfranscht, verduitscht? En hij zelf sprak te Heiligerlee in 1808: »En welt er geen ^ traan in ons oog bij de gedachte, dat men van ons zou ( 55 ) » kunnen eischen de taal van Vondel, Bilderdijk en Tol- »LENs, van Brandt en van der Palm te verwisselen tegen »een anderen tongval, al ware het ook die van Racine of van GöTHE?" *i) — en aangaande onze letterkunde, meer byzonder van het bloeitijdvak, getuigde hij '^'^) ; /verheugen »wij er ons in, dat in het beste tijdperk der zeventiende ))eeuw het waarachtig dichtvuur althans eenige Nederlan- »ders de borst geblaakt heeft, en laven wij ons aan de krach- »tige en liefelijke uitingen van hun genie. De letterkunde der » zeventiende eeuw is en blijft eene bron van aesthetisch genot." Scherp moge zijn blik zijn geweest, verachtelijk nooit, en eerder spotachtig dan onaangenaam en onvriendelijk. Wel verre bovendien, dat deze twee aanhalingen op zichzelf staan, is de geheele geschiedenis zoo der middelnederlandsche als der nieuwnederlandsche letteren de welsprekendste weerleg- ging van eene dwaling, die, als gevolg van onkunde of moed- wil, misschien wel verklaarbaar is maar niettemin onver- gefelijk blijft. Op een der eerste bladzijden van zijne Mnl. dichtkunst schreef Jonckbloet : » de wetenschap gaat iederen dag eene » schrede voorwaarts, en wie haar lief heeft tracht hare voet- » slagen te volgen." Zijn de drie bewerkingen van zijne Geschiedenis der nieuw-nederlandsche letteren een spiegel van de vorderingen der wetenschap van 1868 — 1885 even- als die van de middeleeuwen het van 1851 — 1885, zy het dan niet onvoorwaardelijk, toch stellig mogen heeten? Indien het woord van zijn opvolger te Leiden waar is, zooals ik meen dat het is, namelijk dat » Jonckbloet onderscheidde een koninklijke eerzucht" ''^2), mogen wij verwachten, dat hij niet in gebreke is gebleven voortdurend zich zelven te con- troleeren en partij te trekken van de nieuwe ontdekkingen en vondsten, waaraan vooral de laatste jaren zoo rijk zijn. En inderdaad, wie de laatste uitgave van de Geschiedenis der nederl. letterkunde met kennis van zaken kan lezen, zal op menige bladzijde Jonckbloet stilzwijgend de pen zien halen door vroeger verdedigde stellingen met loyale zelfverlooche- ( 56 ) ning, en hem, die *cepeiidaut ne montre pas toujours cette facilité d'adhésion" **), zooals hem wel is verweten, de uit- komsten zien aanvaarden van > dieper studie", met dezen verstande echter, dat vaak bij dat » dieper studie" moet worden gedacht aan een » quorum pars magna fui": ik herinner big wyze van voorbeeld aan den Reinaert en aan Huygens. Zijne Geschiedenis moge het laatste woord nog niet hebben gesproken, zi] is een vaste grondslag, waarop met vertrouwen kan worden voortgebouwd, en voorzoover er nog »onvol- maaktheit is, mag 't tot volmaaktheit dijen." »Nocht is 'er yet dat blijft en nimmermeer vergaet" : dit woord van Vondel is op Jonckbloet gewis van toepassing. »Yet dat blijft", veel zelfs; toch is den \^^^^ October 1885 ook veel vergaan. Ik denk daarbij aan het gevleugeld woord, » verba volant". Wie hem beter hebben gekend dan ik, weten te vertellen van het ja zeker ook nuttige en leerzame van zijn omgang, maar bovendien van het prettige, leven- dige, vernuftige, geestige, opwekkelijke van zyn gesprek. Het was een lust hem te hooren, den »homme de lettres", die alles las en gezellig kon keuvelen »de omnibus rebus et quibusdam aliis". Dank zijn gelukkig geheugen wist hij, geboren causeur, het gesprek te kruiden met aanhalingen in dicht en ondicht van alle talen en tongen, guitig, sne- dig, dartel, ondeugend vaak, maar te oolyk om de wenk- brauwen te doen fronsen, en altyd ongezocht; scherp dik- wijls, maar met een zoo innemend gezicht, dat het slachtoffer zich zijn schampschot getroostte. Met een enkele penseel- streek Avist hij een persoon kenmerkend te teekenen, in hoofdtrek, niet zonder overdrijving; en al hinderde het u soms, dat hy mannen, hoog bij u aangeschreven en waar- voor gij eerbied koesterdet en genegenheid, in een harlekyns- pak stak, en al waart gij niet zonder rechtmatige bezorgd- heid, dat hij u op uwe beurt naar dezelfde methode in beeld zou brengen, zijne caricaturen waren zóó gechargeerd, dat zy alleen uitwerking deden voor één enkel oogenblik. Par- lementaire portretten van zijne hand ken ik niet, professo- (67) rale wel, onbetaalbare, vooral van die Hooggeleerden, vs^ier gewichtigheid niet was in evenredigheid met de mate van hun gezag en hunne geleerdheid : tot mijn leedwezen zijn zij voor de openbaarheid niet bestemd en kan ik ze alzoo niet laten zien. In zekeren zin is de physioloog van den Haag van 1843 zgn gansche leven physioloog gebleven, en heeft de Flanor zich nooit creheel verloochend. Inzonderheid ook hierin niet, dat hij, die zooveel studeerde en schreef, uren lang gezellig bij u kon zitten keuvelen, eu altijd voor alles allen mogelijken tijd had, en, zooals ik reeds zeide, volstrekt niet den indruk maakte van iemand die veel werkte. Bovendien, wel verre van zich te onttrekken aan de be- slommeringen van het practische leven, bewoog hij er zich blijkbaar gaarne in : vóór zijne verkiezing tot lid der Tweede Kamer had hij zitting gehad in den gemeenteraad van Deven- ter en Groningen, en later bij de internationale tentoonstel- lingen van Parijs en New- York trad hij als regeerings-com- missaris op ; weken lang examineerde hij als lid der com- missie voor de acte-examens van middelbaar onderwijs, en aan de werkzaamheden van de plaatselijke schoolcommissie te Groningen nam hij met groote belangstelling deel. Ook op de taal- en letterkundige congressen is hij meermalen verschenen, en was voorzitter van het Haagsche in 1868. Voorts heeft hij veel gereisd : benevens in België en Duitsch- land, vertoefde hij o. a. in 1847 en in 1853 maanden lang te Parijs voor zijn Lancclot en zijn Guillaume cCOrange, daar- toe in staat gesteld door Z. M. den Koning, op wiens hooge bescherming hij ook had mogen rekenen voor zijne Doctri- nael. Met vele geleerden in Duitschland en Frankrijk per- soonlijk bekend, was hij met enkelen hunner in briefwisseling. JoNCKBLOET had een druk leven, maar alles ging hem gemakkelyk, vlug en vaardig van de hand. Zoo buiten ouze landpalen als daarbinnen was hy de ge- vierde geleerde ; en daarbij denk ik niet zoo zeer aan de vele ridderkruisen, die zijne borst sierden, als wel aan de ( 58 ) vereerende onderscheidingen, hem te beurt gevallen door de aanbieding van het lidmaatschap van verschillende geleerde genootschappen en maatschappijen, ik noem alleen de Aka- demie te Berlijn en de Koninklijke Akademie alhier. Voor onze Akademie heeft hij — 't spijt mij het te moeten er- kennen — niet veel geleverd : zijn rapport over deu Theo- philus en het levensbericht van Eelco Verwijs, daarmede is, bedrieg ik mij niet, alles genoemd; ook hare vergade- ringen woonde hij slechts zeldzaam bij. Aan eene schets van zijn karakter waag ik mij niet: ter beoordeeling en waardeering van iemands karakter acht ik het volstrekt noodzakelijk te kunnen afgaan op persoonlijke ervaring, en b^ ontstentenis van deze raadzaam voor den biograaf om zich te onthouden. Vooral bij een man als JoNCKBLOET, waar zoo licht de schijn kon bedriegen. Slechts één kleine bijzonderheid. Als men hem eenige oogenblikken sprak, scheen hij een der gelukkigste stervelingen, ware zondagskinderen, die het lief des levens kenuen bij onder- vinding, het leed alleen bij geruchte. En toch Rutebeuf zegt terecht: »n'est pas tout or, quanqu'il reluif'. Hij even- min als zijne echtgenoote, Ma.kia Jeannette Heneiette ScHiCK, mocht zich verheugen in een goeden staat van ge- zondheid, het tegendeel is waar. Jonckbloet is vaak door ziekte geteisterd, en leed veel en langdurig evenals zijne echtgenoote, die hij met de teederste zorgen omringde, en waarvoor hem niets te zwaar viel van moeite of tijd; weken lang moest hij zelf soms zijne kamer houden door de kwaal, die hem ondermijnde; maar, al mocht hij bijwijlen aan den Vertrouwden vriend zijn hart uitstoi'ten, wie ontmoette hem ooit anders dan opgeruimd en vroolijk, een fransch liedeke neuriënd of een kwinkslag ten beste gevend, die deed wanen dat hetgeen hem naar de keel welde, ook lag op 's harten diepsten grond? Was hij voor velen, die hem korter of langer kenden, ondoordringbaar, onbegrijpelijk; ik durf geen poging wagen om te doen hetgeen zy getuigen noode te kunnen, te min- ( 59 ) der, daar hier alleen het beeld van den geleerde behoeft te worden geteekend. Wat, ten slotte, den geleerde aangaat: Jonckblokt schreef in 1851 in zijne Theocratie en Grondwet: »ik acht mij ver- » plicht, bij den strijd der lueeningen niet te zwijgen, hoe- »wel ik niet dan schoorvoetend mij in het krijt bej^eef; » geenszins omdat ik niet begeesterd ben door het vast ge- sloof aan, of beter, door de innige overtuiging v;in de » deugdelijkheid der zaak, die ik voorsta; maar omdat ik »niet tlan noode op dit terrein (het terrein der staatkunde) »de rol van criticus of censor vervul, die mij elders niets »daa miskenning en onwil heeft doen oogsten" ^^): elders, hij bedoelt: op het terrein van taal, letterkunde en geschie- denis; vier en dertig jaar later, in 1885, had hij dat gevoel van miskenning wel niet meer, maar kon den 1 O*^*^" October het hoofd nederleggen met de overtuiging, dat in de jaar- boeken der nederlandsche philologie met gulden letteren staat geschreven de naam van Willem Jozef Andries Jonckbloeï, als die — het is een woord van zijn geliefden Huygens — • » hetgeen hij wel begost, heeft manlick uytgevoert". AANTEEKENINGEN. 1) //Ab huius scliolae prorectore üulielmo rrancisco Schey primuui amor literarum in adolescentis animo ex citatus est" : aldus Prof. B-o vees in de korte mededeeling aangaande Jonckbloet's leven en werken, gevoegd bij zijne — Rovers was 1S53 — 54: Rector magnificus der hooge- school te Groningen — bij zijne uitnoodiging tot de inaugureele rede- voering van den nieuw benoemden lioogleeraar. 1*) Zie Gedenkboek der hoogesehool te Groningen, bl. IGl. 3) J. Kneppelhout, Geschriften, \, bl. 237, vlgg. 8) JoNCKBLOET, Het professoraat in de nederlandsche taal- en letter- kunde (rede bij de aanvaarding van ket hoogleeraarsambt aan de leid- sche universiteit), bl. 10. *) Letterkundige naoogst, I, bl. X. 5) Beatrijs en Carel ende Elegast (1859), Opdracht, bl. 1. 6) Brief aan de Yries van 20 Maart 18iO: vOndertusschen heb ik reeds gi'oote satisfactie over mijn jongsgeboren gesmaakt: 1". door een allerliefsten brief van Prof. Clarisse, waarin tevens eenige aanmerkingen voorkwamen, die ik weet op prijs te stellen; 2". door een zeer opge- wonden brief van Willems, die mij door zijne uitra-hovesceit beschaamt". 6») In den zelfden brief van 20 Maart 1840. 7) Jahrbücher für wissenschaftliche Kritik, 1843, I, bl. 70S. 8) Belg. Museum, X, bl. 189. Jonckbloet, Over wetenschappelijke beoefening der nederlandsche taal (rede bij de aanvaarding van het hoogleeraarsambt te Deventer), bl. 41, ( 61 ) ^^) Dr. F. Pfapp, Romantik und germanisclie philologie, bl. 'M9, iu de Sammlung von Vortrdgen van Frommel en Pfaff, XV, 9. 11) LuLOFS, Verhandeling over den tijd van den eerst regten aanvang en vroegsten bloei onzer oude bepaaldelijk gezegde nedeklandscue letter- kunde, en wel inzonderheid over het ongegronde van het gevoelen dier- genen, welke op stout bes lissenden tooi dien bloei voor een deel reeds in de twaafde eeuw stellen, bl. 57 en 58. 12) Verslagen en Berigten, uitgegeven door de Vereeniging ter bevorde- ring der oude nederlandsche letterkunde, \, bl. 11, 13 en 19. 12*) Dr. M. DE Vries, Brief aan Dr. "W. J. A. Jonckbluet : Bijdrage tot de kritiek en verklaring van Karel de Groote en zijne XII Fairs {Lorreinen), bl. 11 en Si, vlg. 1'') Verhandeling enz., bl. 10. 14) Handboek, Voorrede, bl. 1. 14 *) Dat JoNCKBLOET, de aangewezen opvolger van de Vries te Gronin- gen, onmogelijk voor de oude vrienden van wijlen professor Lulofs een /'persona grata" kon wezen, kan niet bevreemden, evenmin als dat zij het hunne hebben gedaan om hem te weren. Maar het doel heiligt niet alle middelen: toen zijnen voorganger dan ook ter oore kwam, dat tot zelfs de wetenschappelijke verdiensten van den geleerde werden verkleind en in twijfel getrokken en zijn goede naam werd gebrandmerkt als //ge- usurpeerde reputatie", wilde hij van zijnen kant eene poging beproeven om de rechtmatige, onbetwistbare aanspraken van zijn vriend te hand- haven. Eu daartoe meende hij niet beter te kunnen doen dan Jacob Grimm met de zaak in kennis te stellen, en hem in overweging te geven iu een schrijven aan onzen toenmaligen Minister van Binnenlandsche Zaken zijn oordeel over den hem inzonderheid uit zijae geschriften wel bekenden geleerde uit te spreken, en zoo doende zijn gewicht in de schaal te leggen. Te eerder ging de Vries over tot dien stap, aange- zien hij van Grimm, die buiten de partijen stond, een oordeel kon ver- wachten vrij van alle antipathie en ongunst maar tevens van persoon- lijke genegenheid — waarvan zelfs geen sprake kon zijn — of vooiin- genomenheid, een oordeel, dat de zuiverst objectieve beschouwing van de wetenschappelijke verdiensten van Jonckbloet waarborgde. Grimm voldeed gaarne aan den wensch van de Vries en schreef aan den Minister. Met toestemming van onzen Minister van Staat en van Binnenlandsche Zaken, Mr. J. Heemskerk Azn , wien ik daarvoor mijn oprechten dank betuig, deel ik dat schrijven hier mede, eene welkome bijdrage tot de ( 62 ) correspondentie van den man, wiens uitgegeven brieven het verlangen naar de nog ongedrukte voortdurend versterken. An seine Excellenz den Königl. Niederlandisclieu Minister van Bin- nenlandsche Zaken im Haag. Mein Herr, Eurer Excellenz wird es nur ini ersten augenblick auffallen, dasz ein auslander sich die freiheit niramt dieses schreiben an Sie zu richten. Die wissenschaften erkennen keine grenzen, im. gegentheil ihr streben geht dahin, die abgesteckten uuterschiede der völker zu überschreiten und das band zu festigen, das in weitem umkreis zwischen allen ge- schlungen werden soll. Von jeher mein studium auf deutsche sprache und geschichte rich- tend muste ich bald zur einsicht gelangen, dasz bei der innigen ver- wandschaft Deutschlands und der Niederlande eine genaue kenntniss beider hand in hand zu gehen habe. Ich bemühte mich also auch die eigeuthümlichkeit der niederliindischeu sprache, sowol da wo sie mit der hochdeutschen einstimmt als von dieser abweicht, eifrig zu er- forschen. Nachdem vor achzig jahren durch Balthazak Hüydekoper dcu mit- telniederlandischen denkmalern gründliche sorgfalt zugewandt worden war, hürte die wirkung davon allmalich auf, wie ein ins wasser geworfner stein auf dessen oberflache immer weitere und schwachere kreise hinter- liiszt, bis endlich auch die letzte spur verschwiudet. Spater nahm unter uns in Deutsehland die wissenschaft des vater- landischen alterthums frischen und nachhaltigen schwung, der in den Niederlanden nicht unbemerkt bleiben konnte. In Holland zumal ist durch eines begabten mannes und seiner genossen antrieb diese bele- bung einheimischer philologie geweckt und geniihrt worden. Ich meine herrn Joncrbloet zu Deventer. Hier in Deutsehland fragen wir uns wol, woher es komme dasz die arbeiten dieses ausgezeichneten gelc'irten, dort geringeren eindruck zu machen scheinen als unter uns, und bergen unsere verwunderung nicht, warum er noch keineswegs in eiue solche auszere lage versetzt wurde, die es ihm möglich macht seina kenntnissc recht fruchtbar werden zu lassen. Oft geschieht es, dasz eine stimme aus der ferne lauter und vcrnehm- licher erschallt als aus unmittelbarer nahe. In meiner von HoUaiid gauz unabhangigen stellung, und ohne mit hrn. Jonckbloet in engerem ver- kehr zu stehen (ich lerute ihn persönlich kennen, empflcng aber in den letzten jahren keine briefe von ihm), aus reger, rein wissenschaftlicher theilnahme, erlaube ich mir, diesen verdienstvoUcn, vorragenden mann warm zu empfehlen. Leicht werden Sie rath und veranlassung tinden, ( 63 ) sich zum heil der niederlandischea literatur eines talentes zu bemach- tigen dessen wirksamkeit nur crspricszlich sein kann. Ehrerbietig bin ich Eurer Excellenz gehorsamer diener Berlin, 20 Novemb., 1853. Jacob Gkimm. 15) Uit zijne brieven blijkt mij, dat hij in 1857 plan heeft gemaakt het System te vertalen in het hoUandsch tot bladzijde 258, alzoo de TL'mleitung en het eerste deel: a. Die sprache in der sphare der allge- meinheit, als organ des menschengeistcs überhaupt: 1". Bcgriit' uud weseu der sprache; nothweudigkeit und ursprung derselbenj 2°. Reali- siruug der sprachidcej innere (vürgeschichtlichc) entwickeluug ; b. Die sprache in der sphare der besonderheit; 'i°. Die sprache als organ des individuellen geistes : en dit gedeelte te bestemmen tot inleiding op zijne coUegies over onze moedertaal. 16) Geschiedenis van het Genootschap //Bclgicis Litteris Sacrum", rede- voering uitgesproken bij de herdenking van het ^io-jarig bestaan, den 'óOsten October 1875, door deu Secretaris J. A. Worp, bl. 7. 17) JoNCKBLOET, La liquidation entre Ie roj/aume des Pays-Bas et Ie grand-duché de Laxembourg, bl. 4. 17*) Bijblad, 1864 -65, bl. 166. IS) T. a. pL, bl. 5. 18*) Bijblad, 1875—76, bl. 1050. 19) T. a. pi., 1868—69, bl. 1113; 1870-71, bl. 61.3; 1871—72, bl. 413; 1875—76, bl. 1186. 19*) T. a. pi., 1861—65, bl. 198. 20) T. a. pi., 1872—73, bl. 1814. 21) ï. a. pi. 1868—69, bl. 517. 22) Beatrijs en Carel ende Elegast, bl. 4 en vlg. der opdracht. 23) Albrccht von Graefe imd die TJeberreichung der Gr ae f e-Medaille an Mermunn con Helmholtz, Bed\ in der Festsitzung der Ophthalmologischen Gcsellschaft in der Aula der Heidelberger Universiteit am 9 August 188Q gehalten von E. C. Donders, bl. 34. ( 64 ) 24) De Gids (1850) I, bl. 438 en vlg.; Martin, Reinaert, bl. 421: //eine gründliche Behandlung dieses Gegenstandes bietet bis jetzt nur JoNCKBLOETS Schnft : Over mnl. epischen versbouw:^ 24 i) Dr. W. L. VAN Helten, Over mnl. versbouw (1884), bl. 1. 26) Geschichte der deutschen Dichtung, I, bl. 4. 88) Geschiedenis der mnl. dichtkunst, 11, bl. 397 en bl. 261. 87) T. a. pi., 111, bl. 84. 27 i) T. a. pi., 1, bl. 400, 111, bl. 575. 28) Dietsche Warande, 1, bl. 592 en vlgg.j Germania, 1, bl. 488 en vlgg. 29) Nominale Stammbildungslehre der altgermanischen Dialecte, bl. 3. 2ö*) Jacob Gkimm, Kleinere schriften, V, bl. 455, 463 en 464. 80) Wilhelm Knork, Die zwanzigste branche des Roman de Renart und ihre nachbildungen nebst einem kurzen nachtrage zam Reinardus Vulpes, bl. 35, noot 22; Ernest Martin, Examen critique des manuscrits du roman de Renart, bl. 3 alwaar: //il faut admirer d'autant plus la saga- cité de ses reclierches, lesquelles en beaucoup de points ont été confir- meés par la nouvelle collation des manuscrits". 81) Leon Gautier, Les épopeés frangaises, IV, bl. IX, 29, 65, 66, 67; GuESSARD et de Montaiglon, Aliscans, Chanson de geste, anz. {'Home X van de Anciens Poëtes de la France), bl. liXXXVl en XX. 82) L. Gatjtier, t. a. pi., bl. 67 en bl. 280 sub f. 88) Geschiedenis der mnl. dichtkunst, 1, bl. 7. 84) Overijs. almanak, 1850, XV, bl. 298 en vlgg. 85) Nederland, II, bl. 425 (1878). 86) Geschiedenis der nederl. letterkunde, V, bl. 329 en vlg. 87) Redevoering te Deventer (1848), bl. 13. 88) Gesch. d. n. letterk., IV, bl. 121 eu vlg. ( 65 ) «») L. Sp,, 111. 3, VS. 129 vlgg. 39*) Litterariscke Fantasiën iV, Vil, bl. 105, alwaar o. a. : ü-Anka Buks wordt bekeken tot op het bcmd, en zelfs er ouder", ondeugend, maar onwaar? *") Zie J. VAN Vloten, Jonckbloet's zoogenoemde geschiedenis der nederlandsche letterkunde, ten dienste van haar lezers getoetst en toegelicht, passim. 41) Feestrede, bl. 17. 42) Gesch. d. n. letterk., IV, bl. 478. •*3) De Lantaarn, 1883, n". 21: Prof. J. door Dr. Jan ten Brink. bl. 2. *4) Aliscans, bl. XXXIV. *5) Theocratie en Grondwet, bl. '26. VEK BETERING. Bladz. 2, r. 11 v. o. moet voor //zijne ouders scbijnen' worden gelezen: //zijuc moeder schijnt", zijn vader toch was toen reeds overleden. J.\ARBOER 1886. GESCHRIFTEN VAN Dr. W. J. A. JüNCKBLOET. 1839. Over het gedicht De Leuvensche Kanipvechter. Brief aan J. F. Willems (Belg. Mus., ÜI, bl. 105 eu vlo" Cf. "l. 1840. De kroou van Nederland (dichtstukje in den Leid- schen Studenten Almanak van 1840). Specimen exhibens Lunovici de Velthem Chronici, quod inscribitur Specnlum Historiale, librum lil. Letter- en geschiedkundige aanteekeniugen op de Ryra- kronyk van Jan van Heelu, ])etrefiFeude den shig van Woeringen (1288;, nagelaten door wijlen Mr. W.H. VAN Wijn (uitgegeven door J. met A. W. Kroon). 1841. Cluys-werck. Dichtstuk van Constanïijn Huygens. Beatrijs, eene sproke uit de XIII'^ eeuw. Aanhaugsel op de sproke van Beatrijs. 1842. Die Dietsche Doctrinale, leerdicht van den jare 1345. 1843. Verslag eeuer letterkundige reize door Duitschland {De Gids, 1843. Mengelingen). Physiologie van den Haag. Beoordeeling van Vanden levene ons heren, een rijm- werk, uitgegeven door Vermeulen [De Gids, 1843, Boekheoordeelingen). 1844. Karel de Groote en zijne XII Pairs iLorreinen), frag- menten. Werken der Vereeniging, I, 3. 1845. Beoordeeling van Tideman's Dboec van den Houte [De Gids, 1845, Boekb.). ( 67 ) Beoordeeliug der veitaliiig van WoLr's Niederldndische Sagen {De Gids, t. a. pL). Die Dietsce Catocn, een ninl. leerdicht. Iets over de oude Nederl. bijwoorden Saven, Saermeer., en eenigc andere composita met vieer {Alg. Knust- en letierhode, 1845, II). Het Ridderfeest van St.-Jacob. Een hoofdstuk uiteen roman getiteld: >•> Der Kerlen God."" {De Tljd^ I, bl. 97 en vlgg.) Mr. J. VAN Lennep, beschouwd als meer dan roman- schrijver T. a. pi., II, bl. 71 en vlgg., en 129 en vlgg-)- 1840. Beoordeeling van Lulof's Handdoek van den croeg^iten bloei der Ned. letterkunde {De Gids, 184C, \. Boekh). Overzigt van verspreide mnl. gedichten, fragmenten en lettcrkuudigo mededeeliugen (uitgegeven door J. met M. DE Vries in de Verslagen en herigten der Vereeniging van 1816). Fragment van een dichtwerk, betreüeudo de geschie- denis der apostelen (uitg. dour J. luet M. de Viiies, t. a. pi.). Berigt omtrent fragmenten vau een tweede handschrift van Velthem (t. a. pL). Nog iets over den roman der Lorreiueu (t. a. pi.). Siute-Barbara-avond, 13G3 {De Tijd, II, bl. 169. en vlo-n-V ' ■'oo/* 1846/48. Roman van Walewein, 2 deelen. L846/49. lloman van Laucelot, 2 deelen. 1847. Walewein. Een blad uit den oud-nederlaudschen ro- man van Lancelot. {De Tijd, bl. 41 en vlgg.). 1848 Redevoering over wetenschappelijke beoefening der uederlandsche taal (bij de aanvaarding van het pro- fessoraat in de vaderlaudsche geschiedenis en letter- kunde te Deventer). 1819. Over midden nederlandschen cpischen versbouw. Spiegel historiael van Maeklant, 4^ dl., uitgegeven 5* ( 68 ) door de 2*^ klasse van het Kon. Nederl. Instituut. Nalezing. Vondels Lucifer, eeue politieke allegorie {Overijs. Al- manak, XV). 1850. Le roman de la cliarrette, d'après Gautiiier Map et Chrestien de Troies. 1851. Theocratie en Grondwet, eene reeks van historiscli- politische voorlezingen. De Dierensage in Vlaanderen. Fragment eener geschie- denis der mul. dichtkunst {De Gids, 1851, T\. 1851/52/55. Geschiedenis der middennederlandsche dichtkunst, 3 dln. 1854. Redevoering over de beoefening van de geschiedenis des vaderlands in wezen en strekking (bij de aan- vaarding van het professoraat te Groningen). Guillaurae d'Orange. Chansons de Geste des XI° et Xlle siècles (2 TomesV 1856. Vanden Vos Reinaerde. 1859, Beatrijs en Carel en de Elegast. 1860. Rapport over de bijdrage tot de kritiek van het mul. gedicht Theophilus (door J. m'et Brill ; Verslagen en Mededeelingen der Kon. Akademie, Afd. Letterkunde, Vle Deel.) 1862. Taal en gezond verstand {Volksalmanak van liet Nut, 1862). 1863. Etude sur le roman de Renart. 1364. Gedenkboek der Hoogeschool te Groningen, ter gele- genheid van haar vijfde halve eeuwfeest. Het verleden onze roem, de toekomst onze hoop, feestrede ter viering vau het tweehonderdvijftigjarig bestaan der Groninger hoogeschool. 1865. Het koloniale vraagstuk in de Tweede Kamer der Staten-Generaal. 1866. De Schoolwet-agitatie. 1867. Guillaume d'Orange, le marquis au court uez. Chan- son de Geste du XH*^ siècle, mise en nouveau langage. ( 69 ) 1868. Het Kabinet Vau Zuylen. Een woord aan het Neder- landsche volk. Feestrede ter gelegenheid van den driehonderdsten verjaardag van den slag bij Heiligerlee en den helden- dood van Graaf Adolf van Nassau. 1868/72. Geschieileuis der uederlaudsche letterkunde, 2 dln. (lü het duitscli vertaald door Mevrouw Lina Schneideb, oader den titel: Jouckbloct's Gescliichte der Niederliiudisclien Litera- tur. Yon Vcrfasser luid Verleger des orig. Werkes autorisirte deutsche Ausgabc ven Wilurlm Berg. Verzeichuiss der niederl. Schriftsteller uud iluer Werkc vou Ehnst Martin. Dl. 1, 1S70. Dl. Il, 1S72.) 1869. üprcclitheid, Eju woord over den Hr. J. W. Brou- WKKS. 1871. La liquidation entre Ie royaume des Pays-Bas et Ie Grand -duché de Luxembourg. 1872. Beknopte geschiedenis der nederlandsche letterkunde. 1873/74. Geschiedenis der ued. letterk , 2 dln (tweede, ge- heel omgewerkte uitgave). ]877. Redevoering over het professoraat in de nederland- sche taal en letterkunde (bij de aanvaarding van het professoraat te Leiden). 1879. Beoordeeliiig van Palamedes en Gijsbrechf van Amstel^ kritische studiën door Dr. Theod. Jouissen {Spectator, 1879, bl. 296 en 302 en vlg). 1880. Beknopte geschiedenis enz., enz (tweede geheel omge- werkte uitgave). Nieuwe Refereinen van Anna Bijns (door J. en van Helten), Ie en eenig stuk). 1881. Aankondiging vau Murad Efendi's Dramatische Wer- ke {Spectator, 1881, bh 259, 267, 275 en vlgg.). Mariuo Faliero, treurspel in vijf bedrijven naar het hoogduitscli van Murad Efendi. Levensschets van Dr. Eelco Verwijs {Jaarboek van de Kon. Akademie voor 1881). ( 70 ) 1881/82/83/84/85. Geschiedenis der ned. letterkunde, 5 dln. (derde, gelieel onigcwerkte uitgave) *). 1882. Correspoudiuice et oeuvre musicales de Constantin HuYGENS (i)abliée.i pur J. et J. P. N. Laxd). 188Ö. Niéinve llcftreiuca vim A^'^'A BuNS, beuevens enkele andere Kederijkers-Gedicliteu uit de XVI»^ eeuw (door J. en Van Belten). 1*^ Stuk. (Maatschappij der Vlaam- schc bibliophilen, 4^ reeks, N^. 6.). f) *) Het zesde deel is verschenen in 1886, bezorgd door Dr. G. Penon. f) Op volledigheid maakt deze lijst geen aanspraak: zco heeft Jonck- BLOET iti het ïijdsehrift üe Beeldende Kunden, waarvan drie jaargaBgen zijn verschenen (1810 — 4'^), gewis een en ander stukje geschreven, maar zonder naam, en van dien aard is er wellicht meer. LEVENSBERICHT D\ J. II. HOT. W RRD A W. E. VAN DE SANDE BAKHUYZEN. Toen mij het vereerend verzoek werd gedaan voor deze vergadering otn levensbencht van Dr. J. H. Holwekda op te stellen, uam ik dit zonder aarzelen aan, omdat het mij in de gelegenheid stelde iets ratde te deelen omtrent een man dien ik in vele opzichten hoog heb geacht, en die, om- dat hij op het veld der wetenschap min of meer alleen stond, door velen niet recht gekend is geworden. Toen ik mij ech- ter aan den arbeid zette, gevoelde ik dat het niet gemak- kelijk is een beeld te ontwerpen waarin de kenmerkende trekken goed uitkomen, en, terwijl men de verdiensten van éénen in het licht wil stellen, tevens volkomen billijk te zijn jegens andereu. In het volgende heb ik althans getracht dit te doen. Jan IIendeik Holwerda werd 16 September 1805 te 'sGravenhage geboren. Zijn vader, Sipke IIüi.werda, be- hoorde tot den goeden bargeistand en was, hoewel zelf niet geletterd, een man die wetenschap op prijs stelde. Ik her- inner mij dat ik van zijne moeder dikwijls heb hooren spre- ken als eene achtenswaardige en zeer verstandige vrouw. Hn ( 72 ) kad het geluk iu zijne jeugd onderwijs te genieten van be- kwame mannen, van Dekmout bij wien hij ter catechisatie giüg, van den praeceptor aan de Latijnsche school, later hoogleeraar, Bosscha en van den rector Kappeijne van de OoppELLa Vooral aan den laatste sloot hij zich aan en nog in lateren leeftijd herdacht hij hem vaak als een trouw leidsman en vriend. In 1823 student te Leiden geworden, werd hij weldra opgemerkt door de hoogleeraren Bake en Hofman Peerlkamp, en dat hij terecht door hen als een knap student werd gewaardeerd, bleek, toen hij als candidaat in de letteren eene prijsvraag beantwoordde, door de letter- kundige faculteit te Leiden uitgeschreven: Over de meenin- gen der grieksche sceptici omtrent het kenmerk van waar- heid. Dit antwoord toch werd der bekroning waardig gekeurd en verraadt inderdaad veel meer studie dan men°van een student zou verwacht hebben, die drie jaren de academische lessen gevolgd had; wat wij in al zijne latere geschriften opmerken zien wij reeds in dezen eersteling; de behoefte om de bronnen zelve te raadplegen. De 'sGravenhaagsche rector had altijd geweuscht dat Hol- WEUDA zich geheel aan de studie der klassieke letteren zou wijden, waarvoor hij bijzonderen aanleg toonde, en bood hem zelfs de betrekking van praeceptor aan zijne school aan maar Holweeda voelde zich te zeer aangetrokken door de theologie om aan die uitnoodiging gehoor te geven. Met de meeste liefde volgde hij de lessen van Hamaker over Oos- tersche talen en over kritiek van het Oude Testament- ove- rigens genoot hij van de theologische colleges weinio-, want reeds spoedig na zijn candidaatsesamen in de letteren verliet hij de akademiestad. De ziekte zijns vaders riep hem naar den Haag terug, en daar bleef hij, toen deze overleed ver- blijf houden, hoewel hij zich als student liet inschrijven Hij promoveerde in de theologie met eene dissertatie over het gesprek van Jezus met Nicodemüs en werd spoedig daarna beroepen als predikant op 't Woud bij Delft; vandaar werd ( 73 ) hij beroepen te Asseu eu iu 1837 werd hij predikant te Gorincliem, waar hij een aauvang maakte met het uitgi ven van de geschriften, waarop ik straks de aandacht zal ves- tigen. Ook in die laatste stad genoot hij veler achting. Hg was er lid der schoolcommissie, curj\tor der Latijnsche scliool eu regent van het burgerkinderen-weeshuis, welke laatste be- trekking hem vooral zeer ter harte ging. Na den dood van den rector der Latijnsche school iu 18üG werd hij als diens opvolger benoemd; hij bleef die betrekking bekleeden, toen hij in 1872 die van predikant neerlegde, en toen, zeven jaren later, die school werd opgeheven — hij was toen 73 jaren oud — gi"g bij zich metterwoon eerst te Voorschoten, later te Oegstgeest vestigen, waar hij in April dezes jaars op ruim tachtigjarigen leeftijd overleed. Hij was lid van het Provinciaal Utrechtsch genootschap, van de Maatschappij voor Ned. letterkunde eu sedert 1859 van de Kon. Akademie van \\ eteuschappen. Hij was in 1831 gehuwd met Mej. F. C. Berïling, en uit dit huwelijk sproten zeven kinderen, waarvan vier nog in kven zijn. Hot spreekt van zelf dat iemand van zijne vorming zich vooniamelijk bezig hield met de exegese des Nieuwen ïesta- ments. Maar hij was niet als vele exegeten, die zich beper- ken tot het bestudeeren van dat eene boek en verder tilleen iu andere schrijvers een blik werpen als zij eene plaats ter vergelijking aangehaald vinden, of, erger nog, zich tevreden stellen met aanhalingen uit de tweede hand. Met de klas- sieke schrijvers Thucydides, Xenophon, Plato eu Aiusto- PJIANES was hij vertrouwd; inzonderheid maakte hij werk van latere schrijvers, wier taal hem bij de verklaring van het Nieuwe Testament dienst kon bewijzen, van Plijtarchus nl., zooals vele aanteekeningen onder zijne nagelaten papieren getuigen, maar vooral van Flavius Josephus en Philo Ju- ÜAEÜS, Van Flavius Joskphüs was na het verschenen van Ha- ( 74 ) VERKAMPs uitgave betrekkelijk niet veel werk gemaakt. Er- NESTi had daarop vele en goede aanteekeningen gegeven, die in zijne Observatioues opgenomen zijn; de Joodsdie oorlog en hef strijdschrift ter/en Apio waren in deze eeuw op nieuw uitgegeven, maar het hoofdwerk van den Joodschen schrij- ver, de Joodsche geschiedenis^ /ot?cr«t;iï] «(py/aoP.oym, wachtte nog steeds op ecne betere bewerking. Deze werd ter hand genomen door W. DI^^DORF, maar, hoeveel beter zijn werk ook was dan dat van zijne voorgangers, aan strenge eischen kon het niet voldoen. De geleerde schrijver erkende zelf in zijne voorrede dat hij niets dan een hier en daar verbe- terden tekst gaf, en bovendien ontbreekt geheel de opgave van handschriften waaruit hij geput heeft, zoodat het hoogst moeielijk is hem na te rekenen. Dit alles deed bij Hglweud.v, die reeds lang in Josepiius gewerkt had, het voornemen ge- boren worden om zelf eene nieuwe uitgave te bezorgen, en als voorbereiding daartoe gaf hij in 1847 een Emeiidatio- nura Flavianarum specimen. Hij maakte daarbij gebruik van een nog niet gecollationeerden codex der Leidsche bibliotheek, die het 11^'^ tot het 15''^ boek der Archaeologie bevatte, maar deed voornamelijk uitkomen hoe uic de door Haver- kamp opgegeven variae lectioues menigmaal de ware lezing kan worden opgedolven. Zijn geschrift bevatte hoogst be- langrijke bijdragen tot de kennis vau het spraakgebruik van JosEPHL's, en stelde in het licht dat het laatste gedeelte van het \h^^^ en de vier volgende boeken zonderlinge afwijkingen van dit spraakgebruik vertooueu. Holweüda meende dit hier- uit te moeten verklaren, dat JosEriiLs groote stukkeu van andere schrijvers in ziju werk heeft ingelascht. Zijn plan werd op grond van dit specimen door bevoegde beoordeelaars als Bake en Geel zeer toegejuicht en werd door de Leidsche h-tterkundige faculteit zoo belangrijk ge- acht, dat hem de titel van doctor in de letteren honoris causa werd toegekend, maar tot eene uitgave kwam het, helaas ! niet. Pe kosten waren den uitgever, die er zich mede belasten ( 75 ) zou, te groot, en, hoe bitter de teleurstelling was, het plan moest blijven rusten. Later gaf hij in de Muemosyne en in de Yerslagen en Mededccliiigen dezer Akadeiui'j nog vele op- merkiiigcu over den tekst van liet 18''"^ boek der Archaeo- logie, over den stijl van Josepiiüs, over zijne voorstelling van de Messiaatische verwachtingen en over de leer der Phari- sacën, maar vele zijner aanteckeniugeu zijn ongebruikt ge- bleven. Onder zijne nagelaten papieren bevindt zich o. a. een lexicon Flavianum, dat IIolwerd.v echter niet voor den druk, maar voor eigen gebruik bestemd had. Xini de door hem uitgegeven opmerkingen en gissingen is gebruik gemaakt door B. Nikse, die verleden jaar een deel van eene nieuwe uitgave van Josephus het licht heeft doen zien. Dat deel bevat het C*^^'- en de vier volgende boe- keu der Archaeologie. Over deu tweeden schrijver, dien ik noemde, Piiilo Ju- DAEUs, heeft IIolweuda niet zoo veel uitgegeven. Wel heeft hij hem vlijtig bestudeerd, daar zijne taal en zijne denk- beelden van groot belang zijn voor het goed verstand van het Nieuwe Testament, en heeft hij een aantal annotaties verzameld, maar daarvan is niet meer dan een gedeelte in de Verslagen en Mededeelingeu dezer Akademie verschenen. Of hij de overige niet belangrijk genoeg geacht heeft, durf ik niet beslissen. Nu moet ik mij tot het gebied begeven waarop Holweuda zich het meest bewogen heeft, de exegese des Nieuwen Tes- taments, en, om duidelijk te maken welke plaats hij daar inneemt, moet ik iets zeggen over den toestand der exege- tische studiën een veertigtal jaren geleden. Terwijl in het eerste gedeelte dezer eeuw de klassieke phi- lologie krachtig voorwaarts schreed, scheen de exegese des Bijbels als met lamheid geslagen. Al stonden hare beoefe- naars op verschillend standpunt wat hunne dogmatiek be- treft, allen wenschteu toch, daar zij min of meer aan het gezag der Schrift vasthielden, hunne meeuiageu iu dat boek ( 76 ) terug te vinden. Wat aanstoot kon geven wilden zij weg- nemen, wat tegenstrijdig scheen vereÉFeueu, alle scherpe hoe- ken afronden ; maar zij konden dit alleen door eene wij/e van verklaring te huldigen, die niet beantwoordde aan de eischen die aan lederen philologischen arbeid gesteld mogen worden. Over geleerden als Stour, IIeinuichs, Kühxöi, is vaak een streng vonnis uitgesproken, maar onrechtvaardig was dat vonnis niet, wanneer men maar niet uit het oog verliest dat nog tegenwoordig commentaren verschijnen ea een grooten naam hebben die eigenlijk niet beter zijn dan de hunne. Hunne gebreken zijn bekend genoeg, maar ik moet tot toelicliting toch eeuigc in herinnering brengen. De een verklaarde Hand. 24 : 22 o fprp.is .... fitfoig rei cuegi T% odov door scire cupiens, een ander leerde dat Joh. 5 : 24 [iBxa^i^ï]y.s slq rriv ?co7[i> en Joh. 7 : 52 jtQO(p^ri]g èa tr^De mislukte pogingen van zoo vele uitstekende geleerden moesten wij wel voor- zichtigheid leeren" en »het is genoeg, wanneer ik, om in het vervolg alle misverstand voor te komen, mijne meening kort en bepaald voordrage. Zij komt hierop neder : het getal der hedorvene plaatsen in het N. T., welke door emendatie of conjectuur hersteld kunnen worden, is niet zeer groot. Wil men nu hieruit afleiden dat al het overige gezond moet zijn, dan zal men zich ongetwijfeld bedriegen". Holwer- da's conjecturen zijn dan ook niet talrijk, en zeer dik- wijls bepaalt hij zich tot het aanwijzen van de moeieiijk- heid en van de vermoedelijke bedoeling des schrijvers. Maar dat dit reeds een verdienstelijk werk is, begrijpt men, wanneer men kennis maakt met de onmogelijke verklarin- ( 83 ) gen welke ook ia de bekendste commentaren worden aan- getroffen. Het spreekt van zelf dat zulke geschriften niet onopge- merkt bleven. Bak e gaf den schrijver in een brief zijne in- genomenheid met den inhoud te kennen, en Geel, met wien HoLWEiiü.v tijdens het opstellen in voortdurende briefwisse- ling was geweest, verheugde zich evenzeer over de uitgave, maar wat daarover in tijdschriften gezegd werd, met uit- zondering van eene aankondiging in de Boekzaal^ klonk ge- heel anders. »Wij hopen", zoo liet Waarheid, in liefde zich hooren, »wij hopen dat zulk eene philologie, die in de let- terkunde en in de H.S. schier alleen bij de woorden en de letters blijft staan, geen veld zal winnen bij de wetenschap- pelijke uitlegging des Bijbels en bijzonder des Nieuwen Tes- taments". En in de Godgeleerde bijdragen verscheen eene recensie van een ongenoemde, die door felheid zocht te ver- goeden wat haar aan wetenschappelijke waarde ontbrak. Van HoLWERDA heette het daar dat hij te weinig liefde voor de schrift had om haar uitlegger te kunnen zijn en bovendien dat hij onbekend was met eenvoudige regels der grieksche taal. De recensent zegt o. a. het volgende: » Een sterk spre- kend en waarschuwend voorbeeld brengen wij bij. Op blz. 87 (der Bijdr.) vinden wij, om de beteekenis van jTTtoxevetv uit te drukken, onderscheidene aanhalingen uit de classici; en in weerwil, dat eene zuivere grieksche taalkennis, op de classici gegrond, leert, dat de werkwoorden met den uitgang sro) altijd beteekenen een habitus, eene conditio, een munus (vgl. BuTTMANN, Ausf. Gr. Gram. S. 307), verklaart Hol- WEKDA : on — èjttoSY^svoev, dat hij — arm en wel in zeer hooge mate arm yeworden is. Wie zulke fouten begaat, die werpe zich toch niet op als meester en make geene vertoo- ning met zich telkens te beroepen op dezen en genen clas- siekeu schrijver. Eene wezenlijk grammaticale uitlegkunde begaat zulke dwaasheden niet". Op dergelijke wijze werd zijn werk bestreden. Had de recensent in zijne Grammatik wat verder gebladerd, waarschijnlijk zou hij iets gevonden 6* ( 84 ) hebben over de beteekeuis vau den aoristus van zulke werk- woorden. Nu leverde liy inderdaad een sterk sprekend voor- beeld, maar niet van datgene wat hij bedoelde. Die hevigheid had haren grond in de wijze waarop Holwehda. geschreven had. Hij had zich verklaard tegen het plan der synode om eene nieuwe vertaling van het Nieuwe Testament te doen maken, een plan dat in vrijzinnig theologische kringen veel bijval had gevonden. Hij had eene methode van kritiek aan- bevolen die te zeer afweek van de toen gevolgde. Hij had de exegese van van Hengel aangevallen, die bij velen zulk een gezag had, dat eene verwerping daarvan al spoedig aan onedele bedoelingen werd toegeschreven, en hij had dat ge- daan op een toon die in de theologische wereld ongewoon was. In commentaren was men gewend alle meeningeu, hoe verkeerd ook, uitvoerig te weerleggen; Holweuda. volgde den stijl der philologeu, die, vooral als zij latijn schrijven, wel eens adjectiva bezigen, die niet tot den goedhartigen stijl behooren. En ontkend kan het niet worden, dat hij zich vaak te scherp had uitgedrukt. Een aangenamer indruk maakt de pennestrijd welken hij in dienzelfden tijd voerde met een bekend vaderlandsch ge- leerde. In 1855 verscheen een werkje getiteld: Oijmerkingen betreffende de Stateti-overzetting van de Evangeliën en de Ilati- delingen der Apostelen. De schrijver noemde zich niet, maar het is zeker dat deze niemand anders was dan de oud- hoogleeraar Hopman Peerlkamp. Dit boekje bevatte naast uitstekende conjecturen vele uiterst gewrongene verklaringen. Holwerda maakte hem daarop opmerkzaam ; de schrijver repliceerde, en zoo verschenen er verscheidene tijdschrift- artikelen, waarin zij ook bij verschil van meening en van richting — Peerlkamp was in zijne theologische denkbeel- den zeer behoudend — met waardeering elkanders arbeid bespraken. Het is mij moeielijk in dit levensbericht de verdiensten van Holwerda's werk in het licht te stellen. Van werken, wier inhoud eenigszins wijsgeerig is, die althans eene aan- ( 85 ) eengeschakelde redeneering behelzen, kan men een volledig verslag geven, men kan liet ontstaan en de waarde der daarin vervatte denkbeelden bespreken ; maar om de betee- kenis van een aantal exegetische opmerkingen en conjectu- ren duidelijk te maken, zou meu eene exegetische verhan- deling moeten schrijven. Schitterende conjecturen, die met een enkel woord geteekend kunnen worden, vindt men bij hem niet; daartoe geeft de kritiek des Nieuwen Testaments ook minder aanleiding dan die der classieke schrijvers, door- dat de oorspronkelijke fout meestal door de pogingen tot verbetering der afschrijvers onherkenbaar is geworden. Ik kan daarom ook slechts even van eenige andere geschriften melding maken. Sedert 1858 was Holwerda medewerker aan de Nieuwe jaarboeken voor wetenschappelijke theologie, die onder de redactie van ons medelid Dr, Harting uitgegeven werden. Belangrijk was de daarin geleverde beoordeeling van Tischendorf's zevende uitgave des Nieuwen Testaments en vooral een stuk over 1 Petr. 3: 18 — 4:6, waarin van de nederdaling ter helle Fpraak is, een stuk dat, al mag men ook hier en daar van den schrijver in meening verschillen, over het geheel een voorbeeld van nauwkeurige interpreta- tie mag heeten. Iets uitvoeriger moet ik zijn over hetgeen hij schreef tot toelichting eener veel besprokene plaats, nl. Rom. 9 : 5. Ik moet hier nog eene eigenaardigheid van de exegese van VAN Hengel's school aanwijzen. Deze week namelijk bij de verklaring van belangrijke plaatsen, vooral zulke die op de christologie betrekking hadden, aanmerkelijk van de algemeen aangenomeue af. Reeds herinnerde ik u de opvat- ting van de uitdrukking Jitóri^ 'irjffov X^töror, eene op- vatting waaraan van Hengel bleef vasthouden in weerwil van de tegenspraak van Wernink. Een ander voorbeeld levert de verklaring van Phil. 2 : 6 enz., waar spraak is van Christus, 6q èv [lOQipfi {heov rjr«^/cor ovy^ ctQjtayiiov rY^lüaro tó eïvcu ïoa i^-gcS, aXl èavróv èzévaxJs [.lOQcpriv éovXov Xa^ojVf IV ofiotcoft«Tt avd^Qoijroiv ysrofifrog aal ( B6 ) (JX^fjitttTt EVQBd^siq ioq avd^oayjtoq fram^ivioOsv eainov yevó- lisvog v:irt]Xooq fAt/(>t d^ainrov, {yaiHirov öè oravQov. VAN Hengel was, blijkens zijn coiiimeatuar, vau oordeel dat hier niets geleerd wordt van eene goddelijke natuur van Chris- tus, die afgelegd werd, maar dat alleen spraak is van eene ge- zindheid, van de nederigheid van Christus. »Docet aposto- lus Christum liac in terra quamvis Dei esset filius, qui Patris imaginem referret, id tarnen non egisse ut ad voluu- tatem homiuura, voluutati Dei oppositam, in gloria ac bea- titate Dei viveret. Paucis verbis summam complector : Chris- tus hac in terra, quamquani poterat, gloriosus esse noluit. Op zijne exegese berustte dan ook de meening dat het voor- bestaan en de goddelijke natuur van Christus door Paulus niet worden geleerd. In overeenstemming hiermede was zijne opvatting vau de zoo even genoemde plaats, Rom. 9:5. Paulus spreekt daar van zijne avyyevEiq aara óaQxa oirivéq elóiv IöquijXï- xca (Zv t] vio&6Het oudste, in de land- *) Blz. 325—355 passira. ■f) Meu zie ook nog de lofspraken op blz. 328, 332, 342 (noot 2), 354, 355 (noot 2), 3G7 (noot 1). §) Siudiën en Bijdragen, dl. IV (Amst. ISSO), blz. 106 -118. Het ge- noemde fragment, op een vel perkament geschreven, behoorde destijds aan den bekwamen Diepenveenschen predikant J. H. E. van der Zandt, die het bij een boekbinder te Deventer ter versnijding had gevonden. Het werd mij na zijnen dood door zijne weduwe M'elwilleud ten ge- schenke aangeboden. Later heb ik het aan de Maatschappij der Ne- derlandsche Letterkunde te Leiden gegeven, in wier handschriften-ver- ^zameling het thans berust, ( 113 ) taal geschreven geestelijk drama" en »De vertoonplaats on- zer oude spelen", drie kleine stukken, die hij onder den algouaeeneii titel van »Aanteekeuingen betreffende de geschie- denis van het geestelijk drama" liet plaatsen in het door zijnen broeder C N. W\brands en Mr. J. N. van Hall geredigeerd tijdschrift »Het Tooneel" *). Had Jonckbloet het laatste der drie maar gelezen ! Hij zou dan niet langer verlegen hebben gestaan met de oude voorstelling van het middeleeuwsch tooneel, waartegen zijn gezond verstand blijk- baar opkwam, maar waarmede hij nochtans geen raad wist ']'), de voorstelling namelijk, dat de »abele spelen" en »sotter- niën" op zolders of bovenkamers werden gespeeld. Waarom? Omdat in sommige oude rekeningen van zulke spelen »op eenen solre" wordt gesproken, en omdat uit een paar van die spelen blijkt, dat de toeschouwers na de vertooning eeue trap moesten afgaan. Die trap of »graet" heeft heel wat te doen gegeven, en menigeen kon niet begrijpen, hoe Hoff- MANN voN Fallersleben had kunnen schreven : »es ist sogar nicht unwahrscheinlich, dass Gloriants Ross selbst mit auf die Bühne kam" §). Hoe toch was dit mogelijk! Een paard met zijn berijder op de bovenkamer van een huis! . . . Het geldt hier alweder het ei van Columbus. Wybrands, gedach- tig aan de eeuwenoude gewoonten, die door onze kermisrei- zigers worden bewaard, vatte de zaak eenvoudig zóó op, dat het publiek, evenals nu nog in de kermistenten, in opklim- mende rijen was gezeten. Wanneer dus op het einde van den »Buskenblaser" en aan het slot van den »Esmoreit" de toeschouwers worden uitgenoodigd, den »graet" af te gaan, dan wordt hun verzocht, niet over de banken naar voren te dringen, om spoediger een uitweg te zoeken, maar ordelijk *) Eerste jaargang (Utr. 1878), blz. 109—129. •j-) Zie zijne Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde, S^e uitgave, dl. II, blz. 378 V. §) üorae Belgicae, pars VI, Eiuleitung, S. xlvii. Jaakboek 1886. o ( 114 ) teen te gaan, en zich te dien einde te bedienen van den daartoe vervaardigden uitgang langs de trap *). De tweede groep van Wybrands' geschriften betreft, ge- lijk ik reeds zeide, het godsdienstig leven onzer vaderen, waarbij ook de geschiedenis van het volksgeloof kan wor- den opgenomen. Zijn voornaamste arbeid op dit gebied is zijne verhandeling, getiteld »De Dialogus miraculorum van Caesarius van Heisterbuch, beschouwd als bijdrage tot de kennis van het godsdienstig leven in Nederland, in den aan- vang der dertiende eeuw". Ook deze verhandeling, nog uit- voeriger dan die over het geestelijk drama, is in de » Studiën en Bjidragen" van Moll en De Hoop Scheffee geplaatst f). Tot recht begrip van het onderwerp moet men het volgende weten. De » Dialogus miraculorum^' van Caesarius, °prior der abdij te Heisterbach bij Bonn en aldaar na 1237 over- leden, was in de middeleeuwen zeer bekend, maar geraakte na de Hervorming zoo goed als vergeten. In onze eeuw evenwel werd hij door Duitsche geschiedschrijvers en mytho- logen weder met groote belangstelling bestudeerd. Vooral voor de geschiedenis van de Beneden-Rijnstreek bleek hij eene zeer rijke bron te wezen. De eerste, die hem ook voor de Nederlandsche kerkgeschiedenis gebruikte, was Moll. Op diens voetspoor nu trachtte Wybrands, die toen ruim dertig jaren oud was, hem meer opzettelijk voor de kennis van Nederlandsche kerkelijk-godsdienstige toestanden om- streeks het jaar 120ü aan te wenden. Eerst behandelde hij den schrijver en diens boek, daarna zijne berichten aan- gaande de kruisprediking in Nederland tusschen de jaren 1214 en '17, eindelijk zijne mededeelingen over het kloos- terleven, de verstandelijke ontwikkeling en het heerschend geloof onzer vaderen. Op deze wijze schetste hij met groote scherpzinnigheid en geleerdheid Caesarius en diens werk, *) Blz. 128. t) Dl. Il (Amst. 1873), blz. 1-116. ( 115 ) Meester Olivikr en diens prediking van den vijfden kruis- tocht, bovenal het leven der kloosterlingen en der geestelijk- heid, hunne wetenschappelijke opleiding en hunne geleerdheid, de vereerinff van Maria en het geloof aan den Duivel, het bijgeloof in verschillende vormen en meer dergelijke zaken. Zoo was Wybuands dan nu door zijne studie over den »Dialogus miraculorum" in aanraking gekomen met de ge- schiedenis van het kloosterleven en met die van het volks- geloof, Aan de geschiedenis van het kloosterleven heeft hij later zooveel gedaan, dat zijne geschriften dienaangaande eene hoofdgroep vormen, die wij straks opzettel^k zullen beschouwen. Wat hij daarentegen over het volksgeloof had mede te deelen, heeft hij van tijd tot tijd in kleinere op- stellen nedergelegd. Daartoe behooren o. a. een stukje over »Het wegen van kinderen en volwassenen in de kerken" en een ander over »Eenige bekende en onbekende toovermidde- len", beide in de » Studiën en Bijdragen" van Moll en Da Hoop Scheffer, opgenomen *) ; voorts een opstel » Om bij 't vuur van 't kerstblok gelezen te worden", en een ander, ge- titeld »De Nieuwjaarsdag", beide in het tijdschrift »Los en Vast" geplaatst f). Doch met bijzondere onderscheiding noem ik hier zijne geestige bijdrage in de > Etudes archéologi- ques, liuguistiques et historiques", die in December 1885 aan ons medelid Leemans, bij gelegenheid zijner vijftigjarige ambtsvervulling als Directeur van 's Rijks Oudheidkundig Mu- seum te Leiden, door zijne vrienden en vereerders werden aan- geboden §). Het opschrift dezer bijdrage is » Merkwaardige oude kapstokken". Het stukje strekt ten bewijze, dat » on- der de middeleeuwsche vromen eeuwenlang de meening heerschte, dat aan enkele buitengewoon verdienstelijken en begenadigden nu en dan de wondergave werd verleend, om een of ander voorwerp aan een zonnestraal op te hangen". *) Dl. III, blz. Ul—Ué, en dl. IV, blz. 465-475. f) Jaarg. 1876, blz. 385—419, en jaarg. 1877, blz. 414-443. §) p. 262—265. 8* ( HG ) Ieder weet, dat Van Lennep in zijn verhaal »De Reisge- nooten", in deel V zijner » Voorouders", een zijner helden laat zeggen: »Wie heeft ooit van monniken gehoord, zoo vroom als in Friesland? Ga slechts na, hoe vast hun ge- loof moet zijn, wanneer ik u zeg, dat die van Adewert, bij gebrek aan een kapstok, hunne kappen aan de zonnestralen ophingen". De zaak was aan eene oude kroniek ontleend *). De kroniekschrijver had haar medegedeeld ten bewijze van den bloei der »religio" onder de kloosterlingen van Aduard in die dagen, Moll had het voor een teeken hunner on- kunde aangezien f). Maar Wybeands toonde overtuigend aan, dat men het als eene wondergave wegens hunne vroom- heid moet beschouwen §). Ik kom thans tot de derde of laatste hoofdgroep van Wy- BRANUs' geschriften, voor zooverre deze op de middeleeuwen betrekking hebben, d. i. tot die over de kloosters. Hier moeten vooral twee werken in aanmerking komen. Het eene is getiteld » Gedenkschriften van de abdij Mariëngaarde in Friesland", het andere »De abdij Bloemhof te Wittewierum in de dertiende eeuw'\ Beide werken zijn tevens de eenige van hem, die ook afzonderlijk iu den handel zijn gebracht. De » Gedenkschriften van de abdij Mariëngaarde in Fries- land", in 1879 voor rekening van het Friesch Genootschaj) uitgegeven, is eene zorgvuldig bearbeide, van inleiding, aan- teekeningen en register voor/iiene editie der ))Gesta abbatum Orti Sancte Marie", volgens het daarvan in de Bourgondi- sche Bibliotheek te Brussel berustend handschrift. Drie der *) Vitae ac gesta abbatum Adwerdensium, ed. Koppius, Gron. 1850, p. 6. f) Kerkgeschiedenis van Nederland vóór de Hervorming^ dl. II, st. 4, blz. 212 V. §) Verg. reeds zijne verhandeling over den Dialogus miraculorum (in de Studiën en Bijdragen vau MoLL en De Hoop Scheffeb, dl. II), blz. 76. noot 1. ( 117 ) vijf hierin voorkomende biographieën waren v^f jaren te vo- ren in de »Monumeuta Germaniae historica" verschenen *), doch Wybeands begreep, evenals het Bestuur van het Friesch Genootschap onafhankelijk van hem óók reeds had begrepen, dat het geheel alleszins waardig was te worden gedrukt. Nauwelijks had hij zich dan ook tot het bezorgen der uitgave aangemeld, of men nam zijn aanbod aan, en zoo is de weten- schappelijke wereld in het bezit gekomen van een werk, dat door de uitgevers der »Monumenta" zelven openlijk is ge- kenschetst als »in musterhafter Weise herausffegeben von Aemilius W. Wybrands" f). Dat zulk een getuigenis van zulke mannen voor de eer van zijnen naam iets te betee- kenen heeft, behoeft niet te worden gezegd. Wie voorts BusKKN Huet's »Land van Rembrand" heeft gelezen, weet wel, dat in het eerste deel daarvan reeds met een populair- wetenschappelijk doel van Wybrainds' arbeid gebruik is ge- maakt §). Van geheel anderen aard is het in de tweede plaats ge- noemde geschrift, » De abdij Bloemhof te Wittewierum in de dertiende eeuw ; bijdragen tot de geschiedenis van kerk en beschaving in Nederland", in 1883 door deze Letter- kundige Afdeeling der Koninklijke Akademie van Weten- schappen in het licht gezonden '^*). Hier is Wybrands niet de bezorger van eens anders arbeid, maar de schrijver van een eigen werk. Wat hij er in mededeelt over de Orde der Norbertijnen, over het ontstaan van het klooster Bloemhof, over de uitwendige en inwendige geschiedenis van dat kloos- ter onder den abt Emo en na diens dood ; wat hij verder verhaalt aangaande de werkzaamheid der abten buiten het klooster, het is alles geput uit de beste en meest oorspron- *) Scriptor urn tomus XXIII (Hannov. 1874), p. 573 — 608. f) Neues Archiv der Gesellschaft für altere deuUche OescUchtshunde, Bd. Y (Hannov. 1880), S. 233. §) Oorspronkelijke uitgave (Haarl. 1882), dl. I, blz. 36—45. ") Verhandeling en f dl. XV. i 118 ) kelijke bronnen, d. i. uit de Kronieken der abdij en eene menigte andere, vaak zeldzame werken, die de schrijver met volhardende vlijt uit verschillende boekerijen, ook buitenland- sche, heeft bijeengebracht. En als had hij nog niet genoeg geleverd, — in een Aanhangsel bespreekt hij nog uitvoerig de reeds genoemde Kronieken der abdij, en in zes Bijlagen eenige duistere punten, die hij door fijne critiek tot af- doende klaarheid brengt. In één woord, Wybrands' verhan- deling over het geestelijk drama hier te lande moge van alles, wat hij geschreven heeft, het meest verrassende wezen, zijn werk over de abdij Bloemhof te Wittewierum is wel het meest geleerde. Na de bespreking van dezen uitvoerigen arbeid kan de vermelding van een paar kleine bijdragen op het gebied van het kloosterleven slechts » pro memorie" geschieden. Zooda- nige zijn »De doodenrollen en de roldragers bij de religieuzen in de middeleeuwen" *) en »Een onuitgegeven sermoen van Johannes Brugman" f). Doch zij zijn van te weinig belang, om afzonderlijk te worden behandeld. Ik neem hiermede dus afscheid van zijne geschriften, voor zooverre deze zich op middeleeuwsch gebied bewegen, en vestig nog eenige oogen- blikken uwe aandacht op een paar opstellen, waarin hij ge- toond heeft — wat trouwens niet te verwonderen valt, wijl het veel gemakkelijker is — ook over na-reformatorische onderwerpen te kunnen schrijven. Het eerste opstel van deze soort is getiteld > Overgang tot het Jodendom". Men kan het vinden in deel III der » Studiën en Bijdragen" van Moll en De Hoop Scheffeu §). *) In de Studiën en Bijdragen, dl. IV (Amst. 1880), 308—317. f) In het Archief voor Nederlandsche Kerkgeschiedenis, dl. I ('s-Grav. 1885), blz. 208— 228. Dit sermoen werd eigenlijk niet in een klooster, maar in het Eraterhuis te Deventer gehouden. Reeds vroeger had WïBRANDS een dergelijk onderwerp liehandeld in de Studiën en Bijdra- gen, dl. IV, blz. 438—464. \) Blz. 455—475. ( 119 ) De stof er toe ontleende Wybeands aan een tiental officieele stukken uit de jaren 1G14 en 1615, door hem gevonden in het stedelijk archief" zijner toenmalige standplaats Hoorn. Deze stukken betreffen de rechtszaak van drie personen te Scharwoude en Grosthuizen, twee mannen en ééne vrouw, die tot het Jodendom waren overgegaan. De schout van Hoorn eischte voor alle drie niet minder dan de doodstraf, aan de mannen te voltrekken door verbranding aan een paal, en aan de vrouw of op dezelfde wijze, of door smoring in eene pijp met water. Deze straf werd wel is waar niet op hen toegepast, maar zij bleven toch maanden lang gevangen, juist in den buitengewoon strengen en laugdurigen winter van 1614 op '15, zonder licht en zonder vuur. Zelfs de Hoornsche predikanten klaagden bij den magistraat over zulk eene behandeling van lieden, die op hunne dagen wa- ren gekomen. De rechtszaak werd voor de Staten van Holland en Westfriesland gebracht, die naar in handen eener Com- missie stelden, en deze Gecommitteerde Raden adviseerden de Hoornsche Heeren, de gevangenen te doen beloven, dat zij binnen zekeren korten tijd de Vereenigde Provinciën zou- den verlaten, met aanzegging van verbanning, zoo zij er ooit weder mochten binnen komen. Volgens dit advies schijnt gehandeld te zijn ; men vindt althans geene nadere berichten. Zagen wij hier den wereldlijken rechter aan den arbeid, in de andere verhandeling is de kerkelijke aan het woord. Deze verhandeling is getiteld »Marinus Adriaansz. Booms; eene bladzijde uit de geschiedenis der Spinozisterij in Ne- derland". Wybrands plaatste haar in deel I van het » Archief voor Nederlandsche Kerkgeschiedenis", waarvan hij met mijn vriend Rogge en mij de redactie uitmaakte *). Het lust mij niet, u ook van dit kerkelijk rechtsgeding een verslag te geven. Wybrands heeft het in alle wezenlijke bijzonderheden gedaan. Ginds gedroegen de Hoornsche predikanten zich nog zachtmoedig jegens lieden, die tot het Jodendom waren ver- *) Blz. 51 -128. ( 120 ) vallen, maar hier rustten de Middelburgsche niet, vóórdat hun dwalende broeder uit de stad verbannen was. Als de Kerk hare leer gaat handhaven, komen er altijd onverkwik- kelijke bladzijden in hare geschiedenis. Wanneer ik nu ten slotte alles samenvat, wat Wybrands in de vijf en twintig jaren van zijn auteurschap heeft ge- schreven, en mij een beeld tracht te vormen van hetgeen hij op historisch gebied heeft gedaan, dan denk ik onwille- keurig aan een woord van hem zelven in het begin zijner verhandeling over den »Dialogus miraculorum". Daar zegt hij : » Door theorieën en bespiegelingen wordt, meen ik, de beoefening der geschiedenis weinig gebaat: alleen zorgvuldige studie, die ook de kleinste bijzonderheden niet verwaar- loost — en die helaas nog altijd bij sommigen voor klein- geestig monnikenwerk doorgaat — wijst den weg, om tot een juist en helder oordeel over het verledene te komen" *). In dat woord ligt de sleutel zijner methode. Een groot ge- heel, een samenvattenden arbeid moet ge bij hem niet zoe- ken ; maar bepaalde onderwerpen, tot in de fijnste bijzon- derheden nagegaan, die levert hij u op eene wyze, welke niets te wenschen overlaat. In één woord, hy is een man van détail-studie, een specialist. Vraagt men mij, wat hij bij langer leven nog verder zou hebben gedaan, dan kan ik slechts antwoorden, dat hij zich bezighield met het vraagstuk aangaande den auteur der » Oeco- nomica Christiana", wijl het hem voorkwam, dat Henricus BoMMELius de schrijver van dit werk niet kan zijn f). Ook ♦) Studiën en Bijdragen, dl. II, biz. 3. \) Zie Handelingen en Mededeelingen van de Maatscluq^pij der Neder- landsche Letterkunde te Leiden, over het jaar 1885, blz. 98 — 100; over het jaar 1886, blz. 54—59, ( 121 ) had hij op zich genomen, de abtenlevens der Friesche kloos- ters Bloemkamp en Mariëngaarde, geschreven door Sibrandus Leo en minder nauwkeurig door Matthaeüs in zijne »Ana- lecta" uitgegeven, te zaraen met de nog slechts in hand- schrift bestaande abtenlevens van Bloemkamp door Thomas Groningensis, met inleiding en aanteekeningen voor het Friesch Genootschap te bev^erken *). Tntusschen heeft hij over deze onderwerpen geene schriftelijke aanteekeningen nagelaten. Zoo ligt dan zijn leven, ook wat het wetenschappelijk gedeelte betreft, als een afgesloten geheel voor ons. Ik heb getracht, het u te schetsen naar mijn best vermogen, in vriendschap jegens den overledene, maar tevens getrouw aan de waarheid. Zeven jaren geleden las ik van deze zelfde plaats het levensbericht van Moll. De leerling, die de voetstappen van den meester zoo waardiglijk drukte, is hem wel spoedig gevolgd, hij de jongste der drie, die gepoogd hebben, ook na het voltooien hunner academische studiën de kerkgeschiedenis van Nederland te blijven beoefenen, en de traditiën der eens zoo talrijke school van Moll te bewaren. De gelegenheid om zelf leerlingen te vormen en in hen de DO O lijn verder voort te zetten, is hem helaas niet geschonken; maar zoolang er sprake zal zijn van Nederlandsche kerk- historici van den echten, rechten stempel, die volgens de eenig ware methode van streng bronnenonderzoek, met cri- tische scherpzinnigheid en zorgvuldige nauwkeurigheid heb- ben gearbeid, zoolang zal ook de naam van Aemilius Wil- lem Wybrands met welverdiende onderscheiding worden genoemd. *) Verg. Handelingen en Mededeelingen als boven, over het jaar 1884, blz. 98. SYSTEMATISCHE LIJST DER GESCHRIFTEN AEM. W. WYBRANDS. I. Het geestelijk drama. Het kerkelijk drama in de middeleeuwen (in den Kalen- der voor de Protestarden in JSederland, 6'^'^ jaarg. [Amst. 18G1], blz. 100 — 161). Opmerkingen over het geestelijk drama hier te lande in de middeleeuwen (in de Studiën en Bijdragen van Moll en De Hoop Scheffer, dl. Hl [Amst. 1876], blz. 193—293). Aanteekeningen betreffende de geschiedenis van het geeste- lyk drama (in Het Tooneel,, onder redactie van Mr. J. N. van Hall en C. N. Wybrands, l^te jaarg. [ütr. 1878], blz. 109—129): L Het Duinkerker kribbetje (blz. 109 — 117). IL Het oudste, in de landtaal geschreven drama (blz. 117 — 126). III. De vertoonplaats onzer oude spelen (blz. 126 — 129). Fragment van een oud Fransch mysteriespel (in de Stu- diën en Bijdragen als boven, dl. IV [Amst. 1880], blz. 106-118). II. Godsdienstig leven en volksgeloof. De Dialogus miraculorum van Caesarius van Heisterbach, beschouwd als bijdrage tot de kennis van het godsdienstig ( 123 ) leven in Nederland, in den aanvang der dertiende eeuw (in de Studiën en Bijdragen van Moll en De Hoop Scheffer, dl. II [Amst. 1872], blz. 1—116). Dommelmetten (in de Studiën en Bijdragen als boven, dl. III [Amst. 1876], blz. 75 v.). Het wegen van kinderen en volwassenen in de kerken (in de Studiën en Bijdragen als boven, dl. III, blz. 341 — 344). Van Sinte Niemand (in de Studiën en Bijdragen als boven, dl. IV [Amst. 1880], blz. 137 — 140). Jezus' kribbe tusschen een os en een ezel (in de Studiën en Bijdragen als boven, dl. IV, blz. 243 — 247). Eenige bekende en onbekende toovermiddelen (in de Stu- diën en Bijdragen als boven, dl. IV, blz. 465 — 475). Om bij 't vuur van 't kerstblok gelezen te worden (in Los en Vast, jaarg. 1876, blz. 385 — 419). De Nieuwjaarsdag (in Los en Vast, jaarg. 1877, blz. 414-443). Merkwaardige oude kapstokken (in de Etudes archéologi- ques, linguistiques et historigues dédiées a Mr. Ie Dr. C. Leemans, Leide 1885, p. 262 — 265). III. Kloosters en kloosterleven. Gesta abbatum Orti Sancte Marie. Gedenkschriften van de abdij Mariëngaarde in Friesland (uitgegeven voor reke- ning van het Friesch Genootschap van Geschied-, Oudheid- en Taalkunde), Leeuw. 1879. De abdij Bloemhof te Wittewierum in de dertiende eeuw. Bedragen tot de geschiedenis van kerk en beschaving in Nederland (in de Verhandelingen der Koninklijke Akademie van Wetenschappen, Afdeeling Letterkunde, dl. XV), Amst. 1883. De doodenrollen en de roldragers by de religieuzen in de middeleeuwen (in de Studiën en Bijdragen van Moll en De Hoop Scheffer, dl. IV [Amst. 1880], blz. 308—317). ( 124 ) IV. Sermoenen en epistelen. Eene preek, voor geestelijken gehouden in de eerste lielft der vijftiende eeuw (in de Studiën en Bijdragen van Moll en De Hoop Scheffer, dl. IV [Amst. 1880], blz. 438— 464). Een onuitgegeven sermoen van Johanues Brugman (in het Archief voor Nederlandsche Kerkgeschiedenis van Acquoy, Rogge en Wybrands, dl. I ['s-Grav. 1885], blz. 208—226). Epistola eiusdem Johaunis Brugman ad fratres Buscodu- censes (in het Archief als boven, blz. 226 — 2i8). V. Uit den tyd na de Hervorming. Overgang tot het Jodendom (in de Studiën en Bijdragen van Moll en De Hoop Scheffer, dl. III [Amst. 1876], blz. 455—475). Marinus Adriaansz. Booms, Eene bladzijde uit de ge- schiedenis der Spinozisterij in Nederland (in het Archief voor Nederlandsche Kerkgeschiedenis van Acquoy, Rogge en Wybrands, dl. I ['sGrav. 1885], blz. 51 — 128). VI. Verscheidenheden, meest van populair- wetenschappelijlieu inhoud. Gedachtenloop (in den Almanak van het Amsterdams''he Studentencorps Modus voor het jaar 1858, blz. 134 — 136; ook overgedrukt in de Bloemlezing uit den Amsterdamschen Studenten- Almanak 1832 — 1881, Amst. 1881, blz. 176 — 170). Dit es van enen scoliere hoe dat hi wttoech (in den Al- manak als boven voor het jaar 1860, blz. 137 — 147). Mei in 't land: waarheen zullen wij reizen? (in Het Nieuws van den Dag van 3 en 4 Mei 1870). ' Over de middeleeuwsche mysteriespelen en het //Passions-spiel" te Ober-Ammergau. Wat men van een groot dichter, eeuwen na zijn dood, ( 125 ) heeft verteld (in den Volks- Almanak voor het jaar 1873, xdtgegeven door de Maatschappij: Tot Nut vun H Algemeen^ blz. 19—28). Betreft het oude volksboekje Be Historie van Virgilius. Vriendjes uit onze jeugd (iu den Volks- Almanak als boven, blz. 145 — 157). Betreft de personages uit de poppenkast. B. de Spinoza (iu den Volks- Almanak voor het jaar 1877, blz. 87 — 100). Naar aanleiding van den tweehonderdjarigen gedenkdag van Spinoza's dood. Reuzen en reuzinnen (in den Volks- Almanak voor het jaar 1878, blz. 89 — 97). Betreft meer bepaald den reus en de reuzin in het voormalige Doolhof te Amsterdam. Om aan een knap professor te komen (in den Volks- Almanak voor het jaar 1879, blz. 80 — 84). De hier bedoelde professor is Scaliger. Vreemdelingen, beleefder ontvangen dan voorheen (in den Volks-Almanak voor het jaar 1880, blz. 119 — 130). Naar aanleiding van de Zigeuners, die in 1878 ons vaderland bezochten. Gevaarlijke mensehen (in den Volks- Almanak voor het jaar 1881, blz. 138—152). Over heksen en heksenprocessen. Een buitenlandsch reisje vóór vier eeuwen (in den Volks- Almanak voor het jaar 1882, blz. 126 — 140). Over pelgrimsreizen naar het Heilige Land. Niclaus Manuel (in den Evangelische Volks- A Imanak, uit- gegeven door de Evangelische Maatschappij, jaarg. 1877, blz. 71-83). Over den Zwitserschen hervormer van dien naam, den tijdgenoot van Zwingli. Bijdragen in De Navorscher, jaarg. XXII— XXIX (Amst, 1872—1879): j'Carmagnole", #Huzaar", //Parmesaansch, parmesanen", //Munt ( 126 ) van. Napoleon". — '/Ghearnen", /rBrakje". — «Droge boom", ^In- firmitas S. Quirini". — ^cBeelden uit het Doolhof te Amsterdam". — /rSt. Cyriacus", //Jodute". — //Eed of plechtige verzekering met speeksel". — //Harlingeu en Harns, Groningen en Grins". — An- dermaal '/Harlingen en Harns, Groningen en Grins". VIL Boekaankondigingen. Overzicht van geschriften betreffende de Nederlandsche kerkgeschiedenis over de jaren 1884 en 1885 (in het Ar- chief voor Nederlandsche Kerkgeschiedenis van Acquoy, Rogge en Wybrands, dl. I ['s-Grav. 1885], blz. 419 — 440). Aankondiging van De Hervormde Kerk in Nederlandsch Oost-Indië onder de Oost-Indische Compagnie^ door C. L. A. van Troostenburg de Bruyn, Arnh. 1884 (in het Theo- logisch Tijdschrift, jaarg. XIX [Leid. 1885], blz. 633—642). JAARBOEK K o N l N K L IJ K E A K A D E M I E WETENSCHAPPEN GEVESTIGD AMSTEKDAM, 188T. LIBRARY NEW YORK HOT A MC AL I CD ^'^ AMSTERDAM, JOHANNES MULLER. INHOUD. Bladz. "Staat van de koninklijke akademie van wetenschappen OP den 30sten april des jaars 1SS7 III. Alfabetische lijst der gewone leden, correspondenten in de overzeesche bezittingen van het rijk en buiten- landsche leden van de koninklijke akademie van we- tenschappen, sedert hare oprichting in 1851 ... . x. Lijst der binnen- en buitenlandsche akadeiuiën, geleerde genootschappen en instellingen, waarmede de konink- LIJKE akademie van WETENSCHAPPEN DOOR RUILING VAN uitgegeven werken in verbinding is xxiv. Reglement voor de koninklijke akademie van weten- schappen XXXIX. Reglement van Orde voor de Afdeeling Wis- en Natuur- kundige Wetcuscliappen XLV. Reglement van Orde voor de Afdeeling Taal-, Letter-, Ge- schiedkundige en Wijsgeerige Wetenschappen LUI. Brief van het Bestuur der Koninklijke Akademie van Weten- schappen ann de Leden derzelfde Akademie LX VI. Vrijdom van Briefport LXVII. Programma certaminis poetici ab Academia Regia Discipli- narum Nederlandica ex legato HoeufFtiano in annuru MDCCCLXXXVII indicti LX VIII. Proces-verbaal van de vereenigde vergadering der beide apdeelingen van de koninklijke akademie van weten- schappen LXXl. Inleidin? LXXIII. Bladz. Proces-Verbaal van de Vereenigde Vergadering der beide Afdeelingen van de Koninklijke Akademie van Wetenschap- pen, gehouden den 30sten April 1887 LXXV. Verslag van den staat en de ^yerkz!lamheden der Akademie aan Z. M. den Koning LXXVl. Bijlage, behoorende tot het jaarverslag over het jaar 1886 . C. Rekening en Verantwoording van het door den Algemeenen Secretaris over het jaar 1886 — 1887 gehouden beheer . . CXVII. Rekening en Verantwoording van het door den Algemeenen Secretaris over het jaar 1886 — 1887 gehouden beheer van het legaat HoEtJFFT CXXIII. Rekening en Verantwoording van het door den Algemeenen Secretaris over het jaar ]8i)6 — 1887 gehouden beheer van het Eonds voor de Leeuwenhoek-Medaille — Memorie van Toelichting bij de Rekening en Verantwoording van den Algemeenen Secretaris CXXIV.. Verslag over het gehouden beheer CXXVII. Begrooting van Inkomsten en Uitgaven, gaande van 1" April 1887 tot uit". Maart 1888 CXXVIII. Verslag aangaande de Boekerij en het Munt- en Penning- kabinet CXXIX. Overgang van den voorrang der Akademie op de Afdeeling Wis- en Matuurkundige Wetenschappen CXXXI.. Levensbericht van E. H. von Baumhauer door J.W. Gunning. 1 . Levensbericht van L. Pii. C. van den Bekgii door R. Pbuin. 58. NA A M L IJ S T DEK GEWONE LEDEN, CORRESPONDENTEN IN DE OVERZEESCHE BEZITTINGEN VAN HET RIJK EN BUITENLANDSCHE LEDEN VAN DE KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN. Jaarboek 1887. A STAAT VAN DE KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN OP DEN 30stc° APRIL DES J A A R S 1887. BESTUUR DER AKADEMIE gedurende het Akademiejaar van 30 April 1887 tot 29 April 1888. ALGEMEENE VOORZITTER, ' C. H. D. BUYS BALLOT. ALGEMEENE SECRETARIS, C. A. J. A. OUDEMANS. Afdeeling voor de Wis- en NataurkandUje Wetenschappen. VOORZITTER, C. H. D. BUYS BALLOT. ON DER- VOORZITTER, J. D. VAN DER WAALS. SECRETARIS, C. A. J. A. OUDEMANS. Afdeeling voor de Taal-., Letter-, Geschiedkundige en Wijsgeerige Wetenschappen. VOORZITTER, C. W. OPZOOMER. ONDER-VOORZITTER, S. A. NABER. SECRETARIS. J. C. G. BOOT. A* IV Af deeling voor de Wis- en Natuurkundige Wetenschappen. Gewone Leden. F. c. DONDERS, te Utrecht. 3. A. c. OUDEMANS, te Utrecht. D. BiERENS DE HAAN, te Leiden, C. A. J. A. OUDEMANS, te Amsterdam. p. M. BUUTEL DE LA RiviERE, te Bennckom. j. BOSSCHA, te Haarlem. N. W. P. RAUWENHOFF, te UtrCcht, Q. VAN DiESEN, te 's Gravenhage. w. KOSTER, te Utrecht. G. F. w. BAEHR, te 's Grcwenhage. w. F. R. SU RING AR, te Leiden. A. C. OUDEMANS JR., te Delft. c. H. c. GRiNwis, te Utrecht. TH. w. ENGELMANN, te Utrecht. j. ZEEMAN, te Amsterdam. H. G. VAN DE SANDE BAKHUYZEN, te Leiden. j. M. VAN BEMMELEN, te Leiden. c. K. HOFFMANN, te Leiden. T. ZAAIJER, te Leiden. T. PLACE, te Amsterdam. TH H. MAC GiLLAVRY, te Leiden. j. w. GUNNING, te Amsterdam. F. j. VAN DEN BERG, te Rotterdam. j. D. VAN DER WAALS, te Amsterdam. ED. MULDER, te Utrecht. H. c. DiBBiTS, te Utrecht. TH. H. BEHRENS, te Delft. "V h. DE VRIES, te Amsterdam. A. p. N. FRANCHIMONT, te Leiden. N. T. MicHAËLis, te '5 Gravenhcige. M. TREUB, tijdelijk te Buitenzorg op Java. B. j. STOKVIS, te Amsterdam. CH. M. scHOLS, te Delft. D. J. KORTEWEG, te Amsterdam. II. A. LORENTZ, te Leiden. A. D. VAN RIEMSDIJK, te Utrecht. M. FÜRBRiNGER, te Amsterdam. II. KAMERLiNGH ONNES, te Leiden. A. A. w. HUBRECHT, te Utreclit. p. p. c. HOEK, te Leiden. M. W. BEIJERINCK, te Delft. K. MARTIN, te Leiden. J. H. VAN 't hoff, te Amsterdam. c. A. PEKELHARING, te Utrecht. P. H. scHOUTE, te Groningen. j. FORSTER, te Amsterdam. MAX WEBER, te Amsterdam. w. A. VAN DORP, te Amsterdam. Rustende Leden. p. L. RIJKE, te Leiden. A. w. M. VAN HASSELT, te 's GravenJiage. M. c. VERLOREN, op ScJiothorst bij Amersfoort. C. H. D. BUYS BALLOT, te Utvecht. VI Correspondenten in de overzeescbe bezittingen van het Ryk. R. D. M. VERBEEK, te Buüentorg op Java. c. L. VAN DER BURG, tijdelijk te Leiden. c. PH. SLUITER, te Batavia. w. BURCK, te Buitenzorg op Java. j. p. VAN DER STOK, te Batavia. R. FENNEMA, te Builenzorg op Java. Buitenlandsclie Leden. R. OWEN, te Londen. P. J. VAN BENEDEN, te LeuVCU. G. B. AiRY, te Greenwich. H. HELMHOLTZ, te Berlijn. A. w. HOFMANN, te Berlijn. R. viRCHOW, te Berlijn. w. WEBER, te Göttingen. wiLLiAM THOMSON, te Glasgow. OTTO STRUVE, te St. Petersburg. A. DE CANDOLLE, te Genève. M. BERTHELOT, te Parijs. L. CREMONA, te Rome. E. DU Bois REYMOND, te Berlijn. L. PASTEUR, te Parijs. H. GYLDEN, te Stockholm. j. D. HOOKER, te Toonden. j. voN SACHS, te Würzhurg. R. CLAUSius, te Bonn. c. GEGENBAUR, te Heidelberg. vn Afdeeling voor de Taal-, Letter-, Geschiedkundige en \ V)js(jeeri(je \ VetenscJiappen , Gewone Leden. M. DE VEIE3, te Leiden. c. w. OPZOOMER, te Utrecht. G. DE VRIES AZN., te 's Gravcuhage. R. j. FiiuiN, te Loeiden. A. KUENEN, te loeiden. j. KAPPEYNE VAN DE COPPELLO, te 's Gravenhage. s. VISSERING, te 's Gravenhage. j. p. six, te Amsterdam. s. A. NABER, te Amsterdam. C. M. FRANCKEN, te Utrecht. s. HOEKSTUA BZN., te Amsterdam. H. KERN, te Leiden. j. T. BUYS, te Loeiden. R. T. II. P. L. A. VAN BONEVAL PA URE, to Tjcideu. B. H. c. K. VAN DER wiJCK, te Groningen. M. J. DB GOEJE, te Leiden. H. VAN HEUWERDEN, te Utrecht. ^ C. VOSMAER, te 's Gravenhage. j p. N. LAND, te Leiden. j. G. DE HOOP SCHEPPER, te Ams.'erdcim. TH. JORISSEN, te Amsterdam. M. F. A. G. CAMPBELL, te 's Gravenhage. p. DE JONG, te Utrecht. j. G. R. ACQüOY, te Leiden. p. j. cosijN, te Leiden. H. P. G. QUACK, te Amsterdam. A. A. DE PiNTO, te '5 Gravenhage. T. M. c. ASSER, te Amsterdam. j. HABETS, te Maastricht. VIII w. PLFJJTE, te Leiden. M. s. POLS, te Utrecht. c. BELLAAR SPRUYT, te Amsterdam. c. p. TiELE, te Leiden. j. A. wijNNE, te Utrecht B. F. MATTHES, te 's Grcivenhage. W. H. VAN DE SANDE BAKHUYZEN, te Utrecht. j. VERDAM, te Amsterdam. N. G. PiERsoN, te Amsterdam. j. DE LOUTER, te Utrecht. H. E. MOLTZER, te Utrecht. B. SYMONs, te Groningen. A. D. LOMAN, te Amsterdam. 3. j. coRNELissEN, te Leiden. s. MULLER FZN., te Utrecht. s. j. FOCKEMA ANDEEAE, te Leiden. A. PIERSON, te Amsterdam. Rustende Leden. L. A. J. w. SLOET, te Arnhem. c. LEEMANS, te Leiden. w. j. KNOOP, te 's Gravenhage. 3. DiRKs, te Jjeeuwarden. 3. c. G. BOOT, te Amsterdam. w. G. BRiLL, te Utrecht. TH. BORRET, te Bergen. N. BEETS, te Utrecht. p. J. VETH, te Arnhem. 3. DE WAL, te Arnhem. B. J. LINTELO DE GEER, tc UtrCcht. D. HARTING, te Enkhuizen. IX Correspondenten in de overzeesche bezittingen van liet Rijk. j. A. VAN DER CHiJs, te Batavia. II. NEUBllONNER VAN DER TUUK, Op Bali. K. F. HOLLE, ie Garoet {Preanger Regentsch.). L. w. c. VAN DEN BERGH, te Batavia. A. w. p. VERKERK pisTORius, te Buiteiizorg. w. p. GROENEVELDT, te Batavia. J. w. IJZERMAN, te Padang. 3 L. A. BRANDES, te Batavia. j. J. M. DE GROOT, tijdelijk te Amog. Buitenlandsche Leden. H. L. FLEiscHER, te Leipzig. A. R. RANGABÉ, té Athene. TH. MOMMSEN, te Berlijn. H. c. RAWLiNsoN, te Londen. V. DURUY, te Parijs. A. RÉviLLE, te Parijs. R. VON JHERING, te Göttingey}. MAX MULLER, te Oxfovd. G. B. DE Rossi, te Rome. T. NÖLDEKE, te Straatsburg. D. CARUTTi, te Rome. w. STUDEMUND, te Breslau. B. WINDSCHEID, te Leipzig. F. IMHOOF BLUMER, te Winterthur. p. WILLEMS, te Leuven. JOH. FRANCK, te Bonn. A. NAUCK, te St. Petersburg. CH. SCHEFER, te Parijs. w. WRIGHT, te Cambridge. R. HiLDEBRAND, te Leipzig. ALFABETISCHE LIJST CER GEWONE LEDEN, CO REESPONDE NTEN IN DE OVERZEESCHE BEZITTINGEN VAN HET RIJK EN BUITENLANDSCHE LEDEN VAN DE KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN, SEDERT HARE OPRICHTINa IN 1851. De letter L. beteetent gewoon Lid. De letter C. beteckent Correspondent. De letters B. L. beteekenen Buitenlandsch Lid. De letters E. L. beteekenen Rustend Lid. Deletters a. N. beteekenen Afdecling Natinu-kunde. De letters a. L. beteekenen Afdeelins; Letterkunde. Ackersdijt, (J.) te Utrecht, L. a. L. 23 Febr. 1855. R. L. 1861. Overl. 13 Juli 1861. Acquoy, (J. G. E.) te Leiden, L. a. L. 19 April 1877. Airy, (G. B.) te Greenwich, B. L. a. N. 4 Mei 1859. Arago, (D. F. J.) te Parijs, B. L. a. N. 26 Oct. 1851. O^erl. 2 Oct. 1853. Assen, (C. J. van) te Leiden, L. a. L. 23 Febr. 1855. R. L, 1858. Overl. 13 Sept. 1859. Asser, (T. M. C.) te Amsterdam, L. a. L. 21 Mei 1880. B. Baebr, (G. F. W.) te 'sGravenJiage, L. a. N. 5 Mei 1867. Baer, (K. E. von) te Borpat, B. L.a.N. 4 Mei 1875. Overl. 28 Nov. 1876. XI Bake, (J.) te Leiden, L. a. L. 23 Febr. 1855. R. L. 1858. Overl. 26 Maart 1864. Bakhuyzen, (H. G. van de Sande) te Leiden, L. a. N. 11 Mei 1872. Bakhuyzen, (W. H. van de Sande) te UtrecJit, L. a. L. 27 April 1883. Baumhauer, (E. H. von) te Haar- lem, L. a. N. 1 Mei 1858. Overl. 18 Jan. 1885. Becquerel, (A. C.) te Parijs, B. L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 19 Jan. 1878. Beek, (A. van) te Utrecht, L. a. N. 26 Oct. 1851. R. L. 20Sept. 1852. Overl. 7 Jan. 1856. Beets, (N.) te UtrecJit, L. a. L. 4 Mei 1859. E. L. 13 Sept. 1884. Behrens, (Th. H.) te Belft, L. a. N. 8 Mei 1878. Bemmelen, (J. M. van) te Leiden, L. a. N. 10 Mei 1873. Beneden, (P. J. van) te Leuven, B. L. a. N. 4 Mei 1859. Berg, (F. J. van den) te Rotter- dam, L. a. N. 4 Mei 1875, Berg, (L. W. C. van don) te Ba- tavia, C. a. L. 19 Mei 1876. Bergh, (L. Ph. C. van den) te 's Gravenhage, L. a. L. 24 Maart 1885. E. L. April 1876. Overl. 17 Sept. 1887. Berghaus, (H. K. W.) te Btettln, B. L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 17 Febr. 1884. Bergsma, (P. A.) te Batavia^ C. a. N. 11 Mei 1872. Overl. 1 Mei 1882. Bernelot Moens, (J. C.) tijdelijk te Haarlem, C. a. N. 8 Mei 1878. Gedefungeerd 1 Aug. 1885. Berthelot, (M.) te Parijs, B. L. a. N. 10 Mei 1881. Beijerinck, (M. W.) te Deljty L. a. N. 6 Mei 1884, Bischoff, (T. L. W. von) te Mün- chen, B. L. a. N. 8 Mei 1878. Overl. Dec. 1882. Bleeker, (P.) te 'sGravenhage, C. a. N. 6 April 1855. L. p. N. 5 Mei 1862. Overl. 24 Jan, 1878. Blume, (C. L.) te Leiden, L. a. N. 6 April 1855, Overl. 3 Febr. 1862. Bluntschli, (J. C.) te Heideiberg, B. L. a.L. 29 April 1875. Overl. 21 Oct. 1881. Boogaard, (J, A,) te Leiden, L. a, N. 8 Mei 1865. Overl. 2 Juni 1877. Bois Reytnond, (E. du) te Berlijn, B. L. a. N. 27 April 1883. Boot, (J. C. G.) te Amsterdam, L. a. L. 2 Mei 1857. E. L. 17 Aug. 1881. Borret, (Th.) te Bergen, L. a. L. 8 Mei 1865. R. L, 9 Oct, 1882, Bosch, (E. B. van den) te Goes, L. a. N. 2 Mei 1857, Overl, 18 Jan. 1862. Bosquet, (J. H. A.) te Maastricht, L. a. N, 5 Mei 1856. Overl, 28 Juni 1880. Bosscha, (J.) te 's Gravenhage, L, a. L. 23 Febr. 1855. E. L. 1867. Overl. 9 D^c. 1874. Bosscha, (J.) te Haarlem, L. a. N, 1 Mei 1863. Brandes, (J. L. A.) te Batavia, C, a. L. 1 Mei 1887. Brants, (A.) op de Joppe bij Gor- sel, L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 27 Nov. 1862. Breda, (J. G. S. van) te Haar- lem, L. a. N. 26 Oct, 1851. XII R. L. Oct. 1858. Ovorl. 2 Sept. 1867. Brill, (W. G.) te UtrecJd, L. a. L. 24 Maart 1885, R. L. 10 Oct. 1881. Briuk, (R. C. Bakhuizen van den) te 's Gravenhage, L. a. L. 23 Febr. 1855. Overl. 15 Juli 1865. Brown, (R.) te Londen, B. L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 10 Juni 1858. Bruuiund, (J. F. G.) te Batavia, C. a. L. 19 April 1855. Overl. 12 Maart 1863. Brutel de la Rivière, (P. M.) te Bennekom, L. a. N. 8 Mei 1860. Buusen, (K. J. von) te Bonn, Vt. L. a. L. 4 Mei 1859. Overl. 28 Nov. 1860. Burg, (C. L. van der) te Batavia^ C. a. N. 27 April 1883. Buys, (J. T.) te Leiden, L. a. L- 5 Mei 1867. Buys Ballot, (C. H. D.) te Utrecht, L. a. N. 6 April 1855. R. L. 10 Oct. 1887. Buysing, (D. J. Storna) te '« Gra- venhage, L. a. N. 26 Oct. 1851. R. L. 27 Maart 1869. Overl. 16 Aug. 1870. C. Campbell, (M. F. A. G.) te '«(?;« venhage, L. a. L. 29 April 1875 Candolle, (A. de) te Genhe, B. L. a. N. 8 Mei 1878. Carutti, (D.) te Rome, B. L, a. L. 8 Mei 1878. Chabas, (F. C.) te Chalons sur Saóne, B. L. a. L. 8 Mei 1865. Overl. 17 Mei 1882. Chevalier, (Michel) te Parijs,^. L. a. L. 19 April 1855. Overl. 28 Nov. 1879. Chys, (J. A. vau der) te Batavia, C. a. L. 5 Mei 1867. Clausius, (R.) te Bonn, B. L. a. N. 14 Mei 1886. Clerk Maxwell, (J.) te Cambridge, B. L. a. N. 16 Mei 1877. Overl. 7 Nov. 1879. Cobet, (C. G.) te Leiden, L. a. L- 23 Febr. 1855. Bed. 8 Sept. 1856. Conestabile, (G.) te Periigia, B.L. a. L. 7 Mei 1861. Overl. 21 Juli 1877. Conrad, (F. W.) te 's Gravenhage, L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 1 Febr. 1879. Cornelissen, (J. J.) te Leiden, L. a. L. 6 Mei 1885. Cosijn, (P. J.) te Leiden, L. a. L. 19 April 1877. Cremona, (L.) te Rome, B. L. a. N. 10 Mei 1881. D. Darvin, (Chs.) te Doren, Beckenham, Kent, B. L. a. N. 11 Mei 1872. Overl. 21 April 1882. David, (J. B.) te Leuven, B. L. a. L. 5 Mei 1862. Overl. 24 Maart 1866. XIII Delprat, (G. 11. M.) te Rotterdmn, L. a. L. 2't Maart 1855. R. L. 1861. Overl. 4 Jau. 1871. Delprat, (J. P.) te 'sGravenhage, L. a. N. 26 Oct. 1851. E. L- 1863. Overl. 14 Mei 1880. Dibbits, (H. C.) te Utrecht, L. a. N. 16 Mei 1877. Diesen, (G. van) te '5 Gravenliage-, L. a. N. 7 Mei 1866. Dirks, (J.) te Leemoarden, L. a. L. 5 Mei 1856. R. L. 19 Juni 1881. Domiers, (F. C.) te Utrecht, L. a. N. 26 Oct. 1851. Dorp, (W. A. van) te Amsterdam, L. a. N. 11 Mei 1887. Dove, (H. W.) te Berlijn, B. L. a. N. 7 Meil861.0verl. 4 April 1879. Dozy, (F.) te Leiden, L. a. N. 27 Oct. 1851. Overl. 7 Oct. 1856. Dozy, (R. P. A.) te Leiden, L. a. L. 23 Febr. 1855. Overl. 29 April 1383. Duraas, (J. B.) te Parijs, B. L. a. N. 26 Oct. 1851. [Overl. 11 April 1884. Dumonticr, (F. A. C.) te Parama- ribo, C. a. N. 4 Mei 1859. Bed. 8 Aug. 1860. Duruy, (V.) te Parijs, B. L. a. L. 6 Mei 18G7. Dijk, (C. M. van) te Utrecht, L. a. N. 26 Oct. 1851. Bed. 21 Maart 1853. E. Elias, (P.) te 'sGravenhage, L. a. N. 2 Mei 1857. R. L. 26 Sept. 1874. Overl. 22 Febr. 1878. Engelmann, (Th. W.) te Utrecht, L. a. N. 12 Mei 1870. Ermerins, (F. Z.) te Groningen, L. a. N. 6 April 1855. Overl. 22 Mei 1871. Ernaerins, (J. W.) te Groningen L. a. N. 26 Oct. 1851. R. L. 19 Febr. 1868. Overl. 2 Maart 1869. d'Espine, (Baron A.) te Aix, in Savoye, B. L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 7 April 1853. F. Faraday, (M.) te Londen, B. L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 25 Aug. 1867. Faure, (R. T. H. P. L. A. van Boneval) te Leiden, L. a. L. 2 Mei 1868. Fenneraa, (R.) te Buitenzorg, C. L. a. N. 14 Mei 1886. Fleisclier, (H. L.) te Leipzig, B. L. a. L. 19 April 1855. Focke, (H. C.) te Paramaribo, C. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 29 Juni 1S56. Fockema Andreae, (S. J.) te Lei- den, L. a. L. 23 April 1886. Forster, (J.) te Amsterdam, L. a. N. 14 Mei 1886. Franchioiont, (A. P. '^ .) ïq Leiden, L. a. N. 8 Mei 1879. Franck, (Jos.) te Bonn, B. L. a. L, 6 Mei 1885. XIV Francken, (C. M.) te Utrecht, L. a. L. 8 Mei 1865. Fremery, (F. J. J, de) te Utrecht, L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 7 Sept. 1855 Fruin, (J. A.) te Utrecht, L. a L. 5 Mei 1867. Overl. 1 Nov. 1884. Fruin, (R. J.) te Leiden, L, a. L. 4 Mei 1859. Friederich, (R. H. Th.) te 5a/fma, ' Fürbringer, (M.) te Am,sterdam,\j. C. a. L. 1 Mei 1858. Gedefun- 1 a. N. 16 Mei 1882. Seerd 1871. G. Gacbard, (L. P.) te Brussel, B. L. a. L. 19 April 1855. Overl. 1 Dec. 1885. Gauss, (C. F.) te Göttingen, B. L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 23 Febr. 1855. Geer, (B. J. Lintelo de) te Utrecht, L. a. L. 4 Mei 1859. R. L. 12 Dec. 1886. Gegenbaur, (C.) te Heidelberg, B. L. a. N. 14 Mei 1886. Geuns, (J. vau) te Amsterdam, L. a. N. 26 Oct. 1851. R.L. 1878. Overl. 5 Dec. 1880. Ghijben, (J. Badon) te Breda, L.a. N. 26 Oct. 1851. R. L. 30 Juni 1868. Overl. 31 Jan. 1870. Gillavry, (Th. H. Mac) te Leiden, L. a. N. 4 Mei 1875. Gilse, (J. van) te Amsterdam., L. a. L. 4 Mei 1859. Overl. 26 Mei 1859. Glavimans, (C. J.) te Rotterdam, L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 11 Aug. 1857. Godefroi, (M. IL) te 's Gravenhage, L. a. L.~ 2 Mei 1857. Overl. 25 Juni 1882. Goeje, (M. J. de) te Leiden, L. a. L. 3 Mei 1869. Gogh, (J. van) te Helvoort, L a. N. 2 Mei 1857. Overl. 12 Aug. 1885. Göppeit, (H. R.) te Breslan,'Q,h. a. N. 7 Mei 1861. Overl. 18 Mei 1884. Gorkom, (K. W. van) op Java, C. a. N. 11 Mei 1872. Gedefun- geerd 1 Juli 1880. Goudsmit, (J. E.) te Loeiden, L. a. L. 5 Mei 1862. Overl. 17 Maart 1883. Greuve, (F. C. de) te Groningen^ L. a. L. 23 Febr. 1855. R. L. 6 Dec. 1862. Overl. 28 April 1863. Grinwis, (0. ti. C.) te Utrecht, L. a. N. 3 Mei 1869. Groen van Prinsterer, (G.) te'« (?/-a- venhage, L. a. L. 23 Febr. 1855. Bed. 27 April 1855. Groeneveldt, (W. P.) te Batavia^ C. a. L. 16 April 1884. Groot, (J. J. M. de) tijdelijk te Amoy, C. a. L. 1 Mei 1887. Grote, (G.) te Londen, B. L. a. L. 2 Mei 1S57. Overl. 16 Juni 1871. Guizot, (F. P. G.) te Parijs, B. L. a. L. 19 April 1855. Overl. 12 Sept. 1874. Gunning, (J. SN.) te Amsterdam, L. a. N 4 Mei 1875. Gylden, (H.) te Stockholm, B. L. a. N. 6 Mei 1885. XV H. Haan, (D. Biereiis de) te Leiden, L. a N. 5 Mei 185f5. Haan, (VV. de) te Haarlem, L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 15 April 1855. Habets, (J.) te MadstrlcJit, L a L. 21 Mei 1880. Halliertsraa, (H. J.) te Leiden, L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 22 Nov. 1865. Hall, (II. C. van) te Beek in Gelderland, L. a. N. 26 Oct 1851. K. L. 1871. Overl. .12 Jan. 1874- Hall, (J. van) te Utrecht, L. a. L. 24. Maart 1855. Overl. 19 Maait 1859. Hartino;, (D.) te Enl-huizen, L. a. L. 8 Mei 1860. R. L. 6 Oct. 1887- Hartinj?, (P.) te Amer&foort, L.a. N. 26 Oct. 1851. 11 L. 27 Maart 1882. Ov(rl. 3 Deo. 1885. Hasselt, (A. W. M. van) te '5 Gm- venhage, L. a. JS'. 5 Mei 1856. E. L. 9 Aug. 1884. Hasskarl, (J. K.) te Batavia, Ca. N. 6 April 1855. Gedefungeerd 1859. Helmlioltz, (11.) te Berlijn, B. L. a. N. 4 Mei 1859. Henle, (P. G. J.) te Göltingen, B. L. a. N. 27 April 1883. Overl. 13 Mei 1885. Heremans, (J. T. J.) te Gent, B. L. a. L. 29 April 1875 Overl. 13 Maart 1884. Herklots, (.1. A.) te Tjeiden, L. a. N. 2 Mei 1868 Overl. 3 Maart 1872. Herschel, (John. F. Vf .) te Londen, B. L. a. N. 1 Mei 1858. Overl 11 M(i 1871. Herwerden, (H. vau) te Utrec/it, L. a. L. 12 Mei 1870. Ileusde, (J. A. C. van) te 'sGra- venhage, L. a. L. 1 Mei 1858. Bed. 20 Fehr. 1872. Hiynsius, (A.) te Leiden, L, a. N. 12 ]\[ei 1864. Overl. 4 Oct. 1885. Hildebratil, (11.) te Leipzig, B. Ij. a. L. 1 IMei 1887. Hoek, (M.) te UtricJd, L. a. N. 12 Mei 1864. Overl. 3 Sept. 1873. Hoek, (P. P. C.) te Leiden, L. a. N. 27 April 1883. Hoekstra Bz., (S ) te Amsterdaniy L. a L. 8 Mei 1865. Hoeven, (A. des Amorie van der) te Aoisterdani, L. a. L. 23 Febr. 1855. OveH. 29 Juli 1855. Hoeven, (C. Pruys vau der) te Leiden, L. a. N. 26 Oct. 1851. R. L. 13 Aug. 1862. Overl. 3 Dec. 1871. Hoeven, (J. van der) te Leiden, L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 10 Maart 1868. HofF, (J. H. van 't) ie J)nsferda)n, L a. N. 6 Mei 1885. Hofïnaann, (C. K.) te Leiden, L. a. N. 4 Mei 1874. Iloffmann, (J.) te Leiden, L. a. L. 23 Febr. 1855. E. L. 14 Febr. 1876. Overl. 19 Jan. 1878. Hoffmar.n von Fallersleben, (H.) Slot Corvey bij Llüxter, B. L. a. L. 7 Mei 1866. Overl. 19 Jan. 1874. xvr Hofman, (A, W.) te Berlijn, B. L. a. N. 4 Mei 1859. Holle, (K. F.) te Garoet op Java^ C. a. L. 8 Mei 1869. Holtius, (C. A.) te Utrecht, L. a. L. 23 Tebr. 1855. K. L. 1857. Overl. 29 Maart 1861. Holwerda, (J. H.) te Oegstgeest, L. a. L. 4 Mei 1859. R. L. 8 Nov. 1875. Overl. 15 April 1886. Horsfield, (Th.) te Lo7iden, B. L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 24 Juli 1859. Hubrecht, (A. A. W.) te Utrecht, L. a. N. 27 April 1883. Hulleman, (J. G.) te Leiden, L. a. L. 5 Mei 1856. Overl. 29 Mei 1862. Humboldt, (A. von) te Berlijn, B. L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 6 Mei 1859. Imhoof Blumer, (F.) te Winterthur, B. L. a. L. 28 April 1883. Janssen, (L. J. F.) te Leiden, L. a. L. 23 Febr. 1855. Overl. 22 Juli 1869. .1 haring, (E. von) te Göttingen, B. L. a. L. 4 Mei 1874. Jonckbloet, (W. J. A.) te 'sGra- venhage, L. a. L. 24 Maart 1855. Overl. 19 Oct. 1885. Jong, (P. de) te Utrecht, L. a. L. 29 April 1875. Jonge, (J. K. J. de) te 's Graven- hage, L. a. L. 7 Mei 1866. Overl. 15 Maart 1880. Jorissen, (Th.) te Amsterdam, L. a. L. 4 Mei 1874. Julien, (S.) te Parijs, B. L. a. L. 2 Mei 1857. Overl. 15 Febr. 1873. Junghuhn, (F. W.) te Batavia, C. a. N. 6 April 1855. Overl. 24 April 1864. JuynboU, (T. VV. J.) te Leiden, L. a. L. 23 Febr. 1855. Overl. 16 Sept. 1861. K. Kaiser, (F.) te Leiden, L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 28 Juli 1872. Kappeyne van de Coppello, (J.) te 'sGravenhage, L. a. L. 8 Mei 1860. Karsten, (S.) te Utrecht, L. a. L. 23 Febr. 1855. Overl. 7 Mei 1864. Kamper, (J. de Bosch) te Amster- dam, L. a. L. 23 Febr. 1855. Bed. 26 April 1856. Kerckhoflf, (P. J. van) te Utrecht, L a. N. 5 Mei 1862. Overl 20 Jan. 1876. Kerkwijk, (G. A. van) te 'sGra- venhage, L. a. N. 26 Oct. 1851. R L. 25 Jan. 1868. Overl. 27 Febr. 1871. Kern, (H.) te Leiden, L. a. L. 7 Mei 1866. Kinder de Camarecq, (A. W.) op Java, C. a. L. 7 Mei 1866. Gedefungaerd 1871. XVII Kirchhoff, (G. R.) te Berlijn, B. L. a. N. 6 Mei ISSt. Overl. 17 Oct. 188 7. Kist, (N. C.) te Leiden, L. a. L. 23 Febr. 1855. Overl. 21 Dee. 1859. Kuoop, (VV. J.) te *s Gravenliacje, L. a. L. 2 Mei 1857. R L. 10 Mei 1881. Koenen, (11. J.) te Amsterdam, L. a. L. 23 Maart 1855. R. L. 9 Maart 1874. Overl. 13 Oct. 1874. Kolk, (J. L. C. Schroetler van der) te Utrecht, L. a. N. 26 Oct 1851. Overl. 2 Mei 1862. Kortewco;, (D. J.) te Amsterdam, L. a. N. 10 Mei 1881. Koster, (VV.) te Utrecht, L. a. N. 7 Mei 1866. Kuencn, (A.) te Leiden, L. a. L. 4 Mei 1859. Kun, (L. J, A. van der) te 'aGra- venlia(je, L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 26 Jan, 1864. Land, (J. P. N.) te Leiden, L. a. L. 11 Mei 1872. La'ïsen, (C.) te Bonn, B. L. a. L. 4 Mei 1859. Overl. 8 Mei 1876. Leemans, (C.) te Leiden, L. a. L, 23 Febr. 1855. R. L. 18 April 1879. Lennep, (J. van) te Amderdam,'h. a. L. 23 Febr. 1855. Overl. 25 Aug. 1868. Lepsius, (C. R.) te Berlijn, B. L. a. L. 19 April 1855. Overl 10 Juli 1884. Levyssohn Norraan, (H. D.) te i?a- tavia, C. a. L. 3 Mei 1869. Gedefiingeerd ]884. Licbig, (J. von) te Miinchen, B. L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 18 Miiart 1873. Lindeman, (B. A, von) te Alten- burg, B. L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 21 Mei 1855. Lobatto, (R.) ie Delft, L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 9 Febr. 1866. Loman, (A. D.) te Amsterdam, L. a. L. 6 Mei 1885. Lorentz, (H. A.) te Leiden, L. a. N. 10 Mei 1881. Louter, (J. de) te Utrecht, L. a. L. 28 April 1883. Lyell, ((;hs.) te Londen, B. L. a. N. 11 Mei 1872. Overl. 23 Febr. 1875. M. Macaulay, (Th. Babington) te Camp- denhill bij Kensinr/ton, B. L. a. L. 19 April 1855. Overl. 28 Dec. 1859. Madvig, (J. N.) te Kopenhagen, B. L. a. L. 19 April 1855. Overl. 11 Dec. 1886. Maier, (P. J.) te Batavia, C. a. Jaabboek 1887. N. 7. Mei 1861. Gedefungeerd 1878. Martin, (K.) te Leiden, L. a. N. 6 Mei 1884. Matthes, (B. F.) te 'sGravenhage, C. a. L. 7 M.i 1861. Gedefun- geerd 30 April 1881. L. a. L. 16 Mei 1882. B XVIII MaltheSj (C. J.) te Jmderdam, L. a. N. 26 Oct. 1851.K.L. Maart 1881. Overl. 8 Febr. 1882. Mees Az., (G.) te Rotterdam, L. a. L. 4 Mei 1859. E. L. 1872. Over). 11 Jan. 1883. Mees, (R. A.) te Groningen, L. a. N. 4 Mei 1874. Overl. 15 Febr. 1886. Mees, (W. C.) te Amsterdam, L. a. L. 1 Mei 1858. Overl. 24 Dec. 1884. Mesch, (A. H. van der Boon) te Leiden, L. a. N. 26 Oct. 1851. R. L. 28 Maart 1874. Overl. 12 Aug. 1874. Michaëlis, (N. T.) te 's Gravenhage, L. a. N. 8 Mei 1879. Millies, (H. C.) te Utrecht, L. a. L. 5 Mei 1856. Overl. 26 Nov. 1868. Milno Edwards, (H.) te Parijs, B. L. a. N. 5 Mei 1862. Overl. 29 Juli 1885. Miquel, (F. A. W.) te UtrecJd, L. a. N. 26 Oct. 1851. Bed. 26 Juni 1857. L. a. N. 8 Mei 1860. Overl. 23 Jan. 1871. Modderman, (A. E. J.) te *s Gra- venhage, L. a. L. 23 April 1881. Overl. 7 Aug. 1885. Mohl, (H. von) te Tühingen, B. L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 1 April 1872. Moll, (W.) te Amsterdam, L. a. L. 24 Maart 1855. Overl. 16 Aug. 1879. Moltzer, (H. E.) te Utrecht, L. a. L. 6 Mei 1885. Mommsen, (Th.) te Berlijn, B. L. a. L. 4 Mei 1859. Motley, (J. L.) te Londen, B. L. a. L. 5 Mei 1862. Overl. 29 Mei 1877. Mulder, (Cl.) te Groningen, L. a. N. 26 Oct. 1851. R. L. 5 Oct. 1866. Overl. 4 Mei 1867. Mulder, (Ed.) te Utrecht, L. a. N. 4 Mei 1875. Mulder, (G. J.) te Bennekom, L. a. N. 26 Oct. 1851. R. L. 28 Nov. 1868. Overl. 18 April 1880. Muller, (M.) te Oxford, B. L. a. L. 4 Mei 1874. Muller Fzn., (S.) te Utrecht, L. a. L. 23 April 1886. N. Naber, (S. A.) te Amsterdam, L. a. L. 8 Mei 1865. Nauck, (A.) te St. Petersburg, B. L. a. L. 6 Mei 1885. Nöldeke, (T.) te Straatsburg, B. L. a. L. 8 Mei 1878. Numan, (A.) te Utrecht, L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 1 Sept. 1852. NijhofF, (Is. An.) te Arnhem, L. a. L. 24 Maart 1855. Overl. 20 Juni 1863. O. Omalius d'Halloy, (J. J. d') te Ciney, B. L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. Febr. 1875. Onnes, (H. Kamerlingh) te Leiden, L, a. N. 27 Apiil 1883. Oordt, (J. W. L. van) te 'sGra- XIX venhage, L, a. N. 23Febr. 1855. R. L. 1876. Overl. 29 Aug. 1884. Opzooraer, (C. W.) te UtrtcJd, L. a. L. 5 Mei 1856. Ortt, (J. H. T.) te 's Gravenliage, L. a. N. 12 Mei 1870. R. L. 26 Nov. 1881. Overl. 16 Juni 1887. Oudemans Jr., (A. C.) te Delft, L. a. N. 3 Mei 1869. Oiuleraaus, (C. A. J. A.) te Am- sterdam, L. a. N. 1 Mei 1858. Oudemans, (J. A. C.) te Utrecht, L. a. N. 6 April 1855. Owen, (R.) te Londen, B. L. a N. 26 Oct. 1851. F. Pasteur, (L.) te Parijs, B. L. a. N. 27 April 1883. Pekelharing, (C. k.) te Utrecht, L. a. N. 14 Mei 1886. Pierson, (A.) te Amsterdam, L. a. L. 23 April 1886. Pierson, (N. G.) te Amsterdam, L. a. L. 28 April 1883. Piuto, (A. A. de) te 's Gravenhage, L. a. L. 19 April 1877. Place, (T.) te Amsterdam, L. a. N. 4 Mei 1875. Plateau, (J.) te Gent, B. L. a. N. 11 Mei 1872. Overl. 15 Sept. 1883. Pleyte, (VV.) te Leiden, L. a. L. 16 Mei 1882. Pluygers, (W. G.) te Leiden, L. a. L. 12 Mei 1864. Bed. 9 Maart 1867. Pols, (M. S.) te Utrecht, L. a. L. 16 Mei 1882. Q- Quack, (H. P. G.) te Amsterdam, L. a. L. 19 April 1877. Quételet, (L, A. J.) te Brussel, B. L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 16 Febr. 1874. R. Rangabé, (A. R.) te Athene, B. L. a. L. 2 Mei 1857. Ranke, (L.) te Berlijn, B. L. a. L. 19 April 1855. Overl. 22 Mei 1886. Rauwenhoff, (N. W. P.) te Utrecht, L. a. N. 1 Mei 1863. Rawlinson, (H. C.) te Londen, B. L. a. L. 4 Mei 1859. Re(S, (O. van) te Utrecht, L. a. L. 7 Mei 1866. Overl. 24 Mei 1868. Rees, (R. van) te Utrecht, L. a. N. 26 Oct. 1851. R. L. 24 Mei 1867. Overl. 23 Aug. 1875. Regnault, (V.) te Parijs, B. L. a. N. 8 Mei 1860. Overl. 19 Jan. 1878. Reinwardt, (C G. C.) te Leiden, R. L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 6 Maart 1854. Réville, (A.) te Parijs, L. a. L. 5 Mei 1862. Gedefungeerd 10 Maart 1873. B. L. a. L. 10 Mei 1873. XX Riemsdijk, (A. D. van) te Utrecht, L. a. N. 10 Mei 1881. Roorda, (T.) te Leiden, L. a. L. 23 Febr. 1855. E. L. 1871. Overl. 5 Mei 1874. Rosé, (W. N.) te 's Gravenhage, L. a. N. 26 Oct. 1851. R. L. 1872. Overl. 12 Oct. 1877. Rossi, (G. B. de) te Rome, B. L. a. L. 19 April 1877. Rost van Tonningen, (D. W.) te Cheribon (op Java), C. a. N. 7 Mei 1861. Gedefiingeerd 1877. Roulez, (J.) te Gent, B. L. a. L. 2 Mei 1857. Overl. 16 Maart 1878. Rueb, (A. S.) te Utrecht, L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 11 Maart 1854. Rutgers, (A.) te 's Gravenhage, L. a. L. 23 "Febr. 1855. R. L. 12 April ]875. Bed. 21 Sept. 1877. Rijk, (J. C.) te 's Gravenhage, R. L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 2 Mei 1854. Rijke, (P. L.) te Leiden, L, a. N. 1 Mei 1863. R. L. Juli 1882. S. Sachs, (J, von) te Wiirzhurg, B. L. a. N. 6 Mei 1885. Sagra, (Ramon de la) te Parijs,^. L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 25 Mei 1871. Sande Lacoste (C. M. van der) te Amsterdam, L. a. N. 3 Mei 1866. R. L. 2 Maart 1885. Overl. 15 Jan. 1887. Savigny, (F. von) te Berlijn, B. L. a. L. 19 April 1855. Overl. 25 Oct. 1861. Schefer, (Ch.) te Parijs, B. L. a. L. 23 April 1886. Scheffer, (J. G. de Hoop) te Amsterdam, L. a. L. 11 Mei 1872. Scheffer, (R. H. C. C.) te Buiten- zorg, C. a. N. 8 Mei 1878. Overl. 9 Maart 1880. Schlegel, (G.) op Java, C. a. L. 1 0 Mei 1873. Bed. 15 Oct. 1877. Schlegel, (H.) te Leiden, L. a. N. 26 Oct. 1851. R. L. 1874. Overl. 17 Jan. 1884. Sehneevoogt, (G. E. Voorhelm) te Amsterdam, L, a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 17 Aug. 1871. Schols, (Ch. M.) te Belft, L. a. N. 5 Mei 1880. Scholten, (J. H.) te Leiden, L. a. L. 5 Mei 1856. R. L. 17 Aug. 1881. Overl. 10 April 1885. Schoute, (P. H.) te Groningen, L. a. N. 14 Mei 1886. Sebastian, (A. A.) te Amsterdam^ L. a. N. 26 Oct. 1851. Bed. 17 Dec. 1856. Seelig, (H. G.) te Breda, L. a. N. 26 Oct. 1851. R. L. 1856. Overl. 3 Oct. 1864. Selenka, (E.) te Leiden, L. a. N. 10 Mei 1873. Bed. 28 Maart 1874. Simons, (G.) te 's Gravenhage, L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 17 Nov. 1868. Six, (J. P.) te Atmterdam, L. a. L. 5 Mei 1862. Sloet, (L. A. J. W.) te Arnhem, L. a. L, 5 Mei 1856. R. L. 28 Maart 1876. XXI Sluiter, (C. P.) te Batavia, C. a. N. 6 Mei 1884. Spruyt, (C. Bellaar) te Amsterdam, L. a. L. 16 Mei 1882. Stamkart, (F. J.) te Amsterdam, L. a. N. 26 Oct. 1851. R. L. 27 Maart 1875. Overl. 15 Jan. 1882. Staring, (W. C. JL) op de Beek- horst bij Lochem, L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 4 Juni 1877. Stieltjes, (T. J.) te Rotterdam, L. a. N. 2 Mei 1868. Overl. 23 Juni 1878. Stieltjes Jr., (T. J.) tijdelijk te Parijs, L. a. N. 6 Mei 1885. Gedefungeerd 1 Maart 1886. Stok, (J. P. van der) te Batavia, C. a. N. U Mei 1886. Stokvis, (B. J.) te Amsterdam, L. a. N. 8 Mei 1879. Stratingh, (G. Acker) te Gronin- gen, h. a. L. 7 Mei 1861. R. L. 12 Aprill875. Overl. 22 Oct. 1876. Struve, (O.) te St. Petersburg, B. L. a. N. 4 Mei 1874. Stuart, (A. B. Coben) te Batavia, C. a. L. 2 Mei 1868. Overl. 4 Febr. 1876. Stuart, (L. Cohen) te Delft, L. a. N. 8 Mei 1865. Overl 24 Juli 1878. Studemund, (VV.) te Breslau, B. L. a. L. 16 Mei 1880. Suringar, (W. F. R.) te Leiden, L. a. N. 5 Mei 1861. Swaving, (C.) te Buitemorg (op Java), C. a. N. 26 Oct. 1851. Gedefungeerd 1874. Symons, (B.) te Groningen, L. a. L. 6 Mei 1885. Teliegeu, (B. D. H.) te Groningen, L. a. L. 3 Mei 1869. Overl. 9 Febr. 18 S5. Temminck, (C. J.) te Leiden, R. L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 30 Jan. 1858. Teysmann, (J. E.) te Buitemorg (op Java), C. a. N. 8 Mei 1865. Overl. 22 Juni 1882. Tbeiuer, (A.) te Bome, B. L. a. L. 4 Mei 1859. Overl. 10 Aug. 1874. Thomson, (VV.) te Glasgow, B. L. a. N. 4 Mei 1874. Tideman, (B. J.) te Amsterdam, L. a. N. 10 Mei 1873. Overl. 11 Febr. 1883. Tiedemann, (F.) te MüncJien, B. L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 23 Jan. 1861. Tiele, (C. P.) te Leiden, L. a. L. 16 Mei 1882. Treub, (M.) tijdelijk te Buiten- zorg (op Java), L. a. N. 8 Mei 1879. Tuuk, (H. Neubronuer van der) op Bali, C. a. L. 2 Mei 1868. U. UUraann, (C.) te Carlsruhe, B. L. a. L. 19 April 1855. Overl. 12 Jan. 1865. Ursel, (de Hertog van) te Brussel, B. L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 27 Sept. 1860. XXII V. Verbeek, (R. D. M.) te Buiten- zorg (op /am), C. a. N. 8 Mei 1878. Verdam, (G. J.) te Leiden, L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 290ct. 1866. Verdam, (J.) te Amderdam, L. a. L. 27 April L883. Verkerk Pistorius, (A. W. P.) te Buitenzorg, C. a. L. 16 April 1884. Verloren, (M. C.) te Amersfoort, L. a. N. 2 Mei 1857. R. L. Nov. 1886. Verwijs, (E.) te Arnhem, L. a. L. 8 Mei 1869. Overl. 28 Maart 1880. Veth, (P. J.) te Arnhem, L, a. L. 8 Mei 1865. E. L. 2 Dec. 1884. Virchow, (R.) te Berlijn, B. L. a. N. 8 Mei 1860. Vissering, (S.) te 'sGravenhage,L. a. L. 7 Mei 1861. Vogelsang, (H.) te Defi, L. a. N. 2 Mei 1868. Overl. 6 Juni 1874. VoUenhoven, (S. C. Snellen van) te 'sGravenhage, L. a. N. 8 Mei 1860. R. L. 31 Jan. 1880. Overl. 22 Maart 1880. Vosraaer, (C.) te ^sGravenhage, L. a. L. 11 Mei 1872. Vries Az., (G. de) te 'sGravenhage, L. a. L. 2 Mei 1857. Vries, (H. de) te Amsterdam, L. a. N. 8 Mei 1878. Vries, (M. de) te Leiden, L. a. L. 23 Pebr. 1855. Vriese, (W. H. de) te Leiden, L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 23 Jan. 1862. Vrolik, (G.) te Amsterdam, E. L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 10 Nov. 1859. Vrolik, (W.) te Amsterdam, L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 22 Dec. 1863. W. Waals, (J. D. van der) te Amster- dam, L. a. N. 4 Mei 1875. Wal, (J. de) te Arnhem, L. a. L. 24 Maart 1855. R. L. 3 April 1886. Wassink, (G.) te Batavia, C. a. N. 2 Mei 1857. Overl. 17 Oct. 1864. Weber, (Max.) te Amsterdam, L. a. N. 11 Mei 1887. Weber, (W.) te Göttingen, B. L. a. N. 2 Mei 1868. Willems, (P.) te Leuven, B. L. a. L. 28 April 1883. Willigen, (V. S. M. van der) te Haarlem, L. a. N. 2 Mei 1857. Overl. 19 Febr. 1878. Windscheid, (B.) te Leipzig, B. L. a. L. 16 Mei 1880. Winkel, (L. A. te) te Leiden, L. a. L. 7 Mei 1861. Overl. 24 April 1868. Wöhler, (F.) te Göttingen, B. L. a. N. 4 Mei 1875. Overl. 23 Sept. 1882, Wright, (W.) te Camhridge, B. L. a. L. 1 Mei 1887. Wijbrands, (Aem. W.) te Leiden, L. a. L. 6 Mei 1885. Overl. 24 Sept. 1886. XXIII Wijck, (B. H. C, K. van (ler)l Wijnne, (J. A.) te Utrecht, L. a. te Groningen. L. a. L. 3 Mei L. 10 Mei 1882. 1869. I IJ. IJzermau, (J. W.) te Padang, C. a. L. 23 April 1886. Z. Zaaijer, (T.) te Leiden, L. a. N. 4 Mei 1874. Zeeman, (J.) te Amsterdam, L. a. N. 11 Mei 1870. L- IJ S T DER BINNEN- EN BUITEN LANDSC HE AKADEMIÈN, GELEERDE GENOOTSCHAPPEN EN INSTELLINGEN, WAAKMEDE DE KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN DOOR RUILING VAN UITGEGEVEN WERKEN IN VERBINDING IS. NEÜEKLAND. Universiteit, te Leiden. Utrecht. Groningen. . . Amsterdam. School (Polytechnische), te Delft. Akademie (Koninklijke Militaire), te Breda. Maatschappy (Hollandsche) der Wetenschappen, te Haarlem. van Nederlandsche Letterkunde, te Leiden. (Nederlandsche) ter bevordering van Nijverheid, te Haarlem. (Nederlandsche) tot bevordering der Geneeskunst, te Amsterdam. — tot bevordering der Bouwkunst, te Amsterdam. Genootschap (Teyler's tweede), te Haarlem. (Zeeuwsch) der Wetenschappen, te Middelburg. (Provinciaal Utrechtsch) van Kunsten en We- tenschappen, te Utrecht. — (Historisch), te Utrecht. XXV Genootschap (Bataafsch) der proefondervindelijke Wijsbe- geerte, te Rotterdam. (Provinciaal) van Kunsten en Wetenschappen in Noord-Brabant, te 's Hertogenbosch. (Wiskundig) onder de zinspreuk : Een onver- moeide arbeid komt alles te hoven, te Arasterdam. (Koninklijk Zoölogisch) : Natura Artis Magistra, te Amsterdam. ter bevordering van Natuur-, Genees- en Heel- kunde, te Amsterdam. (Friesch) voor Geschied-, Oudheid- en Taal- kunde, te Leeuwarden. (Provinciaal) voor Geschiedenis en Oudheid- kunde in Limburg, te Maastricht. Listituut (Koninklijk) van Ingenieurs, te 's Gravenhage. voor de Taal-, Land- en Volkenkunde van Neêrlandsch Indië, te 's Gravenhasfe. ■ (Koninklijk Nederlandsch Meteorologisch), te Utrecht. Vereeniging (Nederlandsche dierkundige), te Leiden. (Nederlandsche entomologische), te Leiden. (Overijsselsche) tot ontwikkeling van provinciale Welvaart, te Zwolle. voor Volksvlijt, te Amsterdam. Tijdschrift (Nederlandsch) voor Geneeskunde, te Amsterdam. Handelmaatschappij (Nederlandsche), te Amsterdam. Boekerij van de Tweede Kamer der Staten-Generaal, te 's Gra- venhage. (Stedelijke), te Zutphen. Bibliotheek (Provinciale) van Friesland, te Leeuwarden. te Middelburg. (Openbare), te Arnhem. (Stedelijke), te Deventer. te Haarlem. Leesmuseum, te Amsterdam. Leeskabinet (Rotterdamsch), te Rotterdam. Sterrenwacht, te Leiden. XXVI Landbouwschool ('s Rijks), te Wageningen. O O S ï - I N D I Ë. Genootschap (Bataviaasch) der Kunsten en Wetenschappen, te Batavia. Vereeniging (Koninklijke Natuurkundige) in Ned. Indië, te Batavia. Vereeniging tot bevordering der geneeskundige Wetenschap- pen, te Batavia. Maatschappij (Nederlandsch-Indische) van Nijverheid, te Ba- tavia. Maguetisch-Meteorologisch Observatorium, te Batavia. Plantentuin ('s Lands), te Buitenzorg op Java. WEST-INDIÈ, Bibliotheek (Koloniale), te Suriname. BELGIË. Académie royale des Sciences, des Lettres et des Beaux-Arts de Belgique, te Brussel. Académie royale de Médecine de Belgique, te Brussel. Société malacologique de Belgique, te Brussel. entomologique beige, te Brussel. Musée royal d'Histoire naturelle de Belgique, te Brussel. Observatoire royal, te Brussel. Natuurwetenschappelijk Genootschap, te Gent. Willems-Fonds, te Gent. Académie d' Archéologie de Belgique, te Antwerpen. Société royale des Sciences, te Luik. géologique de Belgique, te Luik. Université catholique, te Leuven. F R A N K E IJ K. Académie des Sciences, te Parijs. de Médecine, te Parijs. Ecole polytechnique, te Parijs. XXVII Ecole des langues orientales vivantes, te Pargs. Bibliothèque du Comité des Travaux liistoriques et des So- ciétés savantes, te Parijs. Bibliothèque du Ministère de l'Agrieulture, du Commerce et des Travaux publiés, te Parijs. Bibliothèque nationale, te Parijs. Muséum d'Histoire naturelle, te Parijs. Musée Guimet, te Parys. Ministère de la Guerre, te Parijs. de riustruction publique, te Parijs. Société de Biologie, te Parijs. botanique de France, te Par^s. mathématique de France, te Parijs. acadéraique Indo-Chinoise, te Parys. zoologique de France, te Parijs. philomatique, te Parys. Journal d'ïïygiène (Pietra Santa), te Parijs. Académie nationale des Sciences, Belles-Lettres et Arts, te Lyon. Société nationale d'Agriculture, d'Histoire naturelle et d'Arts utiles, te Lyon. Linnéene, te Lyon. Linnéenne de Normandie, te Caen. Académie des Sciences, Arts et Belles-Lettres, te Caen. nationale des Sciences, Inscriptions et Belles-Let- tres, te Toulouse. de Législation, te Toulouse. nationale des Sciences, Belles-Lettres et Arts, te Bordeaux. Société des Sciences physiques et naturelles, te Bordeaux. Faculté des Lettres, te Bordeaux. Laboratoire de Zoölogie marine, du Musée d'Histoire natu- relle, te Marseille. Académie des Sciences, Arts et Belles-Lettres, te Dy on. des Sciences, Belles-Lettres et Arts, te Rouaan. des Sciences et Lettres, te Montpellier. XXVIII Académie nationale de Savoie, te Chambéry. de Stanislas (Société des Sciences, Lettres et Arts), te Nancy. Société des Sciences, te Nancy. Académie d'Emulation, te Kamerrijk. Société nationale des Sciences, d'Agriculture et des Arts, te Rijssel. dunkerquoise pour l'encouragement des Sciences, des Lettres et des Arts, te Duinkerken. — académique de St. Queutin (Sciences, Arts, Belles- Lettres, Agriculture et Industrie), te St. Quentin. nationale d'Agriculture, Sciences et Arts de l'Arron- disseraent de Valenciennes. agricole, scientifique et littéraire des Pyrénées orien- tales, te Perpignan. Frau9aise de Botanique, te Courrensan (Gers). des Sciences naturelles, te Clierbourg. des Antiquaires de Picardie, te Amiens. de la Morinie, te St. Omer. GROOT-B EITTANNIË en IERLAND. Royal Society, te Londen. asfcronomical Society, te Londen. medical and chirurgical Society, te Londen. geographical Society, te Londen. microscopical Society, te Londen. Zoological Society, te Londen. Linnean Society, te Londen. Hydrographical Office (Admiralty), te Londen. East-India Company, te Londen. Anthropological Society, te Londen. Clinical Society, te Londen. Publiskers of the medical Record, te Londen. Royal Observatory, te Greenwich. Cambridge philosophical Society, te Cambridge. Literary and philosophical Society, te Manchester. XXIX Literary and philosophical Society, te Liverpool. Royal Society, te Ediuburg. physical Society, te Ediuburg. Observatory, te Ediuburg. Botanical Society, te Ediuburg. Philosophical Society, te Glasgow. Natural History Society, Glasgow. Royal Dublin Society, te Dublin. catholic University of Trelaud, te Dublin. - — — Irish Academy, te Dublin. Geological Society, te Dublin. OOSTENE IJ K. Kaiserliche Akademie der Wissenschaften, te Weenen. K. K, geologische Reiclisanstalt, te Weeueu. K. K. geographische Gesellschaft, te Weenen. Zoologisch-botanische Gesellschaft, te Weenen. Anthropologische Gesellschaft, te Weenen. Köuiglich-böhmische Gesellschaft der Wissenschaften, te Praag. Böhmischer Mathematiker-Verein, te Praag. Académie des Sciences de Hongrie, te Pesth. Institut royal géologique de Hongrie, te Pesth. Verein für vaterlandische Naturkuude, te Presbursf. Das tirolische Ferdinandeum, te Innsbrück. Société historique de Styrie, te Gratz. Naturwissenschaftlicher Verein für Steiermark, te Gratz. Naturforscheuder Verein, te Brünn. Societa Adriatica di Scienze naturali, te Triest. Museo civico di Scienze naturali, te Triest. DUITSCHLA.ND, Köiiigliche Akademie der Wissenschaften, te Berlijn. Gesellschaft naturforscheuder Freunde, te Berlijn. Königlichc Sternwarte, te Koningsbergen. Physikaliscli-ökonomische Gesellschaft, te Koningsbergen. Naturforschende Gesellschaft, te Dantzig. Universiteit, te Greifswald. XXX Scblesische Gesellschaffc für vaterlaadische Kultur, te Breslau. Historische Gesellschaft für die Provinz Posen, te Posen. Oberlausitziscbe Gesellschaft der Wissenschaften, te Görlitz. Die Philomathie, te Neisse. Naturforschende Gesellschaft, te Halle. Naturwissenschaftlicher "Verein für Sachseu imd Thüringen, te Halle. K. K. Leopoldinisch-Carolinische deutsche Akadeniie der Naturforscher, te Halle. Verein von Alterthumsfreundeu ini Rheinlande, te Bonn. Naturhistorischer Verein der preussischen Rheinlande und Westphalens, te Bonn. Königliche Universitats-Bibliothek, te Bonn. Gesellschaft für nützliche Forschungen, te Trier. Kieler Universitats-Bibliothek, te Kiel. Königliche Stern warte, te Kiel. Naturwissenschaftlicher Verein in Schleswig-Holstein, te Kiel Verein für Naturwissenschaft, te Brunswijk. Königliche Gesellschaft der Wissenschaften, te Göttingen. Naturforschender Gesellschaft, te Emden. Gesellschaft für bildende Kunst und vaterlaudische Alter- tümer, te Emden. Naturwissenschaftlicher Verein, te Osnabrück. Gesellschaft zur Beförderung der gesammten Naturwissen- schaften, te Marburg. Verein für Naturkunde, te Fulda. , te Cassel. Wetterauische Gesellschaft für die gesammten Naturwissen- schaften, te Hanau. Verein für Naturkunde, te Wiesbaden. Verein für Nassau'sche Alterthuraskunde und Geschichtsfor- schung te Wiesbaden. Senkenbergische Stiftung, te Frankfort a/M. Verein für Erdkunde, te Dresden. Königlich sachsische Gesellschaft der Wissenschaften, teLeipzig. Fürstlich Jablonowskische Gesellschaft, te Leipzig. XXXI Astronomische Gesellscliaft, te Leipzig. Mediciniscli-naturwissenscliaftliche Gesellscliaft, te Jeiia. Yerein für Thüriugiscbe Gescbiclite uud Alterthumskunde, te Jena. Köüigliche Akademie der Wissenschaften, te München. K. Hof- und Staatsbibliothek, te Müucheu. Pbysikalisch-medicinische Gesellscbaft, te Würzburg. Historischer Verein für Uuterfranken uud Aschaffenburg, te Würzburg. Naturbistorischer Verein, te Augsburg. Naturforscbende Gesellscbaft, te Bamberg. Zoologiscb-mineralogiscber Verein, te Regensburg. Botauischer Verein, te Landshut. Germanisches National-Museum, te Neurenberg. Pollichia, naturwissenschaftlicher Verein der Rheinpfalz, te Dürkheira. Verein für vaterlaudische Naturkunde, te Stuttgart. Bibliothèque royale, te Stuttgart. Gesellscbaft zur Beförderung der Nutur wissenschaften, te Freiburg (in Breisgau). Naturhistoriscb-medizinischer Verein, te Heidelberg. Grossherzogliche Sternwarte, te Karlsruhe. Oberbessische Gesellscbaft für Natur- und Heilkunde, te Giessen. Verein für Naturkunde, te Offeubach a/M. Verein der Freunde der Naturwissenschaften in Mecklenburg, te Neubrandenburg. Geographische Anstalt von Justus Pertbes, te Gotba. Naturwissenschaftlicher Verein, te Hamburg. Verein für naturwissenschaftliche Unterhaltung, te Hamburg. 'Naturforschender Verein, te Bremen. Kön. Universitats und Tiandes Bibliothek, te Straatsburg. LUXEMBURG. Institut royal grand-ducal, Section des Sciences naturelles et mathématiques, te Luxemburg. XXXII Institut royal grand-ducal, Section historique, te Luxemburg. Société de botanique du graud Duclié de Luxeiubourg, te Luxemburg. ZWITSERLAND. Société de Physique et d'Histoire naturelle, te Geuève. helvétique des Sciences naturelles, te Bern. bernoise pour les Sciences naturelles, te Bern. vaudoise des Sciences naturelles, te Lausanue. ITALIË. Accademia reale dei Lincei, te Rome. Societa italiana delle Scienze, te Rome. Accademia delle Scienze dell' Istituto di Bologna, te Bologna. R. Istituto di Scienze, Lettere ed Arti, te Venetië. Istituto lombardo di Scienze, Lettere ed Arti, te Milaan. Accademia reale delle Scienze , te Turijn. , Lettere ed Arti, te Modena. , te Napels. Zoölogisch Station, te Napels. Societa di Scienze naturali ed economiche, te Palermo. R. Biblioteca nazionale, te Florence. R. Istituto di Studi superiore pratici e di Perfezionamento, te Florence. Societa italiana d'Antropologia, te Florence. R. Accademia di Scienze, Lettere ed Arti, te Padua. Societa toscana di Science naturali, te Pisa. R. Scuola normale superiori, te Pisa. Accademia di Scienze, Lettere ed Arti, te Catania. PORTUGAL. Academia reale das Sciencias^ te Lissabon. SPANJE. Real Academia de Ciencias, te Madrid. Academia especial de Ingenieros, te Madrid. XXXIII ZWEDEN EN NOORWEGEN. Kongeliore Vetenskabs-Akaderaie, te Stockholm. Institut royal géologique de la Suède, te Stockliolm. Nautisk Meteorologiska Byrau, te Stockholm. Societas Scieutiarura, te Upsala. Uuiversitas Caroliua, te Lund. Kongelige Frederiks Universitat, te Christiania. uorske Videuskabs Selskab, te Droutheiitt, DENEMARKEN. Kongelige danske Videnskabernes Selskab^ te Kopeuhageu. Société royale des Autiquaires du Nord, te Kopenhagen. RUSLAND. Académie impériale des Sciences, te St. Petersburg. Musée impérial de l'Ermitage, te St. Petersburg. Observatoire physique central, te St. Petersburg. Commissiou impériale archéologique, te St. Petersburg. Comité géologique, te St. Petersburg. Société géographique de Russie, te St. Petersburg. Jardin impérial botanique, te St. Petersburg. Société impériale des Naturalistes, te Moskou. Musée public, te Moskou. Observatorium, te Pulkowa. Societas Scientiarum fennica, te Helsiugfors. pro fauna et flora fennica, te Helsingfors. Académie des Sciences, te Dorpat. Naturforscher-Gesellschaft, te Dorpat. Naturforschender Verein, te Riga. R U M E N I Ë. Academia romana, te Bucharest. AZIË. Asiatic Society of Bengal, te Calcutta. Jaarboek 1887. C XXXIV Meteorological Office, te Calcutta. Deutsche Gesellscliaft für Natnr- uud Völkerkunde Ost-Asien's, te Tokio. Imperial University of Japan, te Tokio. A F E I K A. Société khédiviale de Géograpliie, te Caïro. AMERIKA. American Academy of Arts and Sciences, te Boston en Cambridge, Massacliusetts. Boston Society of uatural History, te Boston. Observatory of Harvard College, te Cambridge (Mass). State-Library of New-York, te Albany. Adirondack Survey Office, te Albany. Academy of natura! Sciences, te Philadelphia. American philosopliical Society, te Philadelphia. American Association for the Advancement of Sciences, te Philadelphia. Wagner Free Institute of Sciences, te Philadelphia. 2'^ Geological Survey of Pennsylvania, te Philadelphia. John's Hopkins University, te Baltimore. Smithsonian Institution, te Washington. Department of Agriculture of the U. S. of America, te Washington. Bureau of Education, Department of the Interior, te Was- hington. U. S. naval Observatory, te Washington, Surgeon-General's Office Library, te Washington. Office ü. S. geological Survey, te Washington. National Academy of Sciences, te Washington. American medical Association, te Washington. Journal of Sciences and Arts, te Newhaven. Connecticut Academy of Arts and Sciences, te Newhaven, Academy of Science, te St. Louis (Missouri). XXXV EUiott Society of Scieuce and Art, te Charlestou. Ohio-State Board of Agriculture, te Columbus. Oliio Mecliauics Institute, te Cinciimati. State University of lowa, te Des Moines. Chicago Academy of Sciences, te Chicago. Californiaa Academy of oatural Sciences, te San Francisco. Office of the » James Lick Trust", te San Francisco. Wisconsin-State agriciiltural Society, Madison. Wisconsin Academy of Sciences, Arts and Letters, te Madison. Royal Society of Canada, te Montreal. Canadian Institute, te ïoronto. Geological and natural Plistory Survey of Canada, te Sussex, St. Ottowa. Central meteorological Observatory, Mexico. Museo nacional, te Rio-Janeiro. Académie impériale de Médecine, te Rio-Janeiro. Observatoire impérial, te Rio-Janeiro. Sociedad cientifica Argentina, te Buenos Aires. Academia nacional de Ciencias, te Cordova. AUSTRALIË. Public Library, te Melbourne. Linnean Society, of New South Wales, te Sydney. Royal Society of New South Wales, te Sydney. New-Zealand Institute, te Wellington. c* REGLEMENT VOOR DE KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN. REGLEMENT voor ue koninklijke akademie van wetenschappen. Art. 1. Er is voor het geheele Rijk eene Koninklijke Akademie van Weteuscliappeu, gevestigd te Amsterdam. Art. 2. De Akademie is bestemd tot : a. een raadgevend ligcliaam voor de Regering op het gebied der wetenschap; h. een middenpunt van zamenwerkiug voor de beoefenaars der wetenschap in Nederland en zijne Overzeesche Bezittingen ; c. een band van vereeniginjy tusschen de "[eleerdeu van Nederland en die van andere landen ; d. eene iurigting ter bevordering van zoodanige weten- schappelijke onderzoekingen en ondernemingen, die slechts door zamenwerking van de beoefenaars der wetenschap en door ondersteuning der Regering kunnen tot stand gebragt worden. Art. 3. Ter bereiking van dit doel zal de Akamenie : rt. verslag doen over zaken, waaromtrent de Regering haren raad zal inwinnen ; (j. voorstellen aan de Regering rigten betreffende belangen der wetenschap, en zich te dien einde, voor zoo veel noodig is, wenden tot de Hoofden der Departementen van Algemeen Bestuur ; c. de pogingen van beoefenaars der wetenschap buiten de Akademie ondersteunen, wanneer deze bevonden worden daarop XL aanspraak te hebben en bun te dien einde gelegenheid geven hunne geschriften, werkzaamheden of voorstellen aan haar oordeel te onderwerpen ; d. voor zoo veel bi] de ontwikkeling der wetenschap daar- aan behoefte blijkt te bestaan, prijsvragen uitschrijvea en de goedgekeurde antwoorden bekroonen en uitgeven ; e. de uitgave van zoodanige belangrijke werken op zich nemen, als anders voor den opbouw der wetenschap waar- schijnlijk zouden verloren gaan ; ƒ. beraadslagen over de wetenschappelijke mededeelingen harer leden en de slotsommen daarvan openbaar maken ; g. de geschriften, welke zij uitgeeft, aan gelijksoortige bui- tenlandsche instellingen toezenden, en pogen de werken, door deze in het licht gegeven, in ruiling daarvoor te bekomen ; II. eene wetenschappelijke briefwisseling onderhouden met hare buitenlandsche leden en met hare in 's Rijks Overzeesche bezittingen gevestigde correspondenten. Art. 4. De Akademie bestaat uit tioee Afdeelingen : eene voor Wis- en Natuurkundige Wetenschappen, en eene voor de Taal-, Letter-, Geschiedkundige en Wijsgeerige Wetenschappen. Art. 5. Elke dezer Afdeelingen telt ten hoogsten vijftig gewone of binnenlaudsche Leden, iiüm^ buitenlandsche Leden, en in de Overzeesche bezittingen des Ryks tien Correspondenten. Art. 6. De Leden en Correspondenten zullen zooveel mogelijk alle vakken van wetenschap moeten vertegenwoordigen. Zij wor- den door de Afdeelingen benoemd. De benoemingen worden aan den Minister van Binnenland- sche Zaken medegedeeld en door dezen aan de bekrachtiging des Konings onderworpen. AuT. 7. Ter benoeming van nieuwe Leden en Correspondenten wordt, zoo er openstaande plaatsen zijn en de vervulling door de Afdeeling noodig wordt geoordeeld, jaarlijks in de maand April, ia elke Afdeeling eene bijzondere vergadering gehouden op den dag vóór de na te melden vereeuigde vergadering der Akademie. De keuze geschiedt uit eene vooraf opgemaakte lijst van candidaten, wier aanspraken op het lidmaatschap door de leden der Afdeeling overwogen worden. De wijze van verkiezing wordt door het Reglement van Orde voor elke Afdeeling bepaald. Art. 8. Wanneer een gewoon lid den ouderdom van zeventig jaren heeft bereikt, wordt hij onder de rustende Leden opgenomen. Op gronden, ter beoordeeling van de Afdeeling waartoe hij behoort, kan aan een gewoon Lid, dat dien ouderdom nog niet heeft bereikt, op zijn verzoek, de titel van rustend Lid worden toegekend. De rustende Leden hebben de regten, zonder de verplig- tingen, der gewone Leden. Hunne plaats kan door nieuwe benoeming worden aangevuld. Art. 9. Gewone Leden die, zonder wettige reden van verontschul- diging, zich gedurende twee jaren geheel aan de werkzaam- heden der Akademie en de bijwoning der vergaderingen onttrekken, zullen gerekend worden afstand van hun lid- maatschap te hebben gedaan. Art. 10. Elke Afdeeling houdt eenmaal in de maand eene gewone vergadering, met uitzondering van de maanden Julij en Augus- tus. Ook kunnen buitengewone vergaderingen worden belegd. De geioone vergaderingen worden in het openbaar gehouden. De tijd van hare opening en sluiting, benevens al wat tot de XLIl regeling der werkzaamheden behoort, wordt door het Regle- ment van Or Ic voorgeschreven. De gewone Leden der Akademie hebben regt van zitting in alle gewone vergaderingen, doch zullen in de Afdeeling, tot welke zij niet behooren, alleen eene raadgevende stem kunnen uitbrengen. Art. 11. De Correspondenten, geroepen om door wetenschappelijke mededeelingen tot het doel der Akademie mede te werken, hebben, bij tijdelijk verblijf in het moederland, zitting in de Afdeeling, waartoe zij behooren, met eene raadgevende stem. Art. 12. De Akademie houdt jaarlijks in de maand April eene vereenigde vergadering der beide Afdeelingeu, ract gesloten deuren, waarin de volgende werkzaamheden plaats hebben: a. verslag van den staat en de werkzaamheden der Akademie; l). rekening en verantwoording over het afgeloopen jaar; c. raming der uitgaven voor het volgend jaar ; d. regeling van algemeene huishoudelijke belangen. Art. 13. De Akademie is geregtigd, op onbepaalde tijden, eene plegtige vereenigde vergadering in het openbaar te houden, waarvan vooraf een programma wordt vastgesteld, en tot welker bijwoning de Koning en de leden van het Konink- lijke Huis worden uitgenoodigd. Art. 14. Een nauwkeurig verslag van den staat en de werkzaam- heden der Akademie wordt jaarlijks aan den Koning en in afschrift aan den Minister van Binnenlandsche Zaken, aan- geboden. Dit verslag wordt volgens Art. 12 vooraf aan de goedkeuring der Akademie onderworpen. XLTII Art. 15. Elke Afdeeling bekleedt bij afwisseliug om het andere jaar den voorrang. De overgang heeft plaats na den afloop der vereenigde zitting, in Art. 12 vermeld. Art. 16. De Voorzitter der Afdeeling, die tijdelijk den voorrang heeft, is Alsemeene Voorzitter der Akademie en bestuurt hare vereenigde vergaderingen. Art. 17. Elke Afdeelino; benoemt haren Voorzitter en Onder- Voor- zitter voor den tijd van één jaar, en haren Secretaris voor den tijd van vijf achtereenvolgende jaren ; allen zijn bij hunne aftreding herkiesbaar. De Onder- Voorzitters en Secretarissen wonen te Amsterdam. De wijze van verkiezing wordt door het Reglement van Orde geregeld. De gedane keuzen worden aan den Minister van Binnen- laudsche Zaken medegedeeld, en door dezen aan den Koning ter goedkeuring voorgedragen. Art. 18. De Voorzitters, Onder- Voorzitters en Secretarissen der beide Afdeelingen maken te zamen het Algemeen Eestuur der Akademie uit. Art. 19. Het Algemeen Bestuur benoemt de beambten der Aka- demie en is belast met al wat tot de algemeene huishoudingc en de regeling der uitgaven behoort. Het kan, zoo dikwijls het dit uoodig acht, eene vereenigde vergadering der Akademie bijeenroepen. XLIV Art. 20. Een der beide Secretarissen is tevens, zoolang hij zijne betrekking bekleedt, Algemeene Secretaris der Akademie, en met de zorg voor bare boekerij en het beheer van hare geldmiddelen belast. Hij wordt benoemd door de Akademie in de vereenigde vergadering der beide Afdeelingen in de maand April. Art. 21. De betrekkingen van Voorzitter en Onder- Voorzitter zijn onbezoldigd. Voor de Secretarissen wordt bij de jaarlijksche raming van de uitgaven der Akademie eene som van vyftieuhonderd gul- den uitgetrokken, waarvan twee derde gedeelten, en alzoo dui- zend gulden, aan den Algemeenen Secretaris worden toegelegd. De gewone Leden, buiten Amsterdam wonende, hebben, zoo dikwerf zij ter vergadering komen, aanspraak op eene vergoeding van reis- en verblijfkosten. Art. 22. De Akademie is gemagtigd, aan de Regering behoorlek ontwikkelde en met reden omkleede voorstellen te doen, ten einde, boven haar jaarlijksche subsidie, tijdelijk te worden te gemoet gekomen voor een bepaald door haar aangewezen doel. Art. 23. Elke Afdeeliug stelt een Reglement van Orde vast, dat aan de goedkeuring van den Minister van Biunenlandsche Zaken wordt onderworpen. Behoort bij Koninklijk besluit van den 23^*^" February 1855, NO. 1. Mg bekend. De Minister van Binnenlandse/ie Zaken VAN Reenen. XLV REGLEMENT VAN ORDE VOOll DE AI'DEELING WIS- EN NATUURKUNDIGE WETENSCHAPPEN. WERKZAAMHEDEN DER LEDEN. § 1- De gewone vergaderiugeu eler Afdeeiiug worden, met uit- zondering der maanden Julij en Augustus, gehouden op den laatsten Zaterdag van elke maand. § 2. De leden der Afdeeling Taal-, Letter-, Geschiedkundige, en Wijsgeerige Wetenschappen, de gewone vergaderingen der Afdeeling Wis- en Natuurkundige Wetenschappen bijwonen- de, hebben regt op vergoeding van reis- en verblijfkosten. Elk lid der Akademie ontvangt ten minsten vier dagen vóór de gewone vergaderingen van elke Afdeeling, een brief van uitnoodiging, waarin zooveel mogelijk de onderwerpen worden vermeld, die behandeld zullen worden. § 3. De gewone vergaderingen worden op het in den brief van beschryving vermelde en door den Voorzitter bepaalde uur geopend, en uiterlijk te drie uur gesloten. Mogt de vergadering verlenging van dezen termijn ver- langen, dan is de Voorzitter geregtigd haar toe ie staan. § 4. De werkzaamheden der gewone vergaderingen zgn : P. het doen van verslag over zaken, waaromtrent de Rege- ring den raad der Afdeeling mogt hebben ingewonnen ; 2°. beraadslagingen over voorstellen aan de Regering be- treffende de belangen der wetenschap ; XLVI 3^. Let aauhooreu vcm en beraadslagen over mededeelingeii eu voorstellen betreffende onderwerpen van wetenschap. Tot dit laatste doel wordt jaarlijks in de buitengewone vergadering van April eec rooster vastgesteld van de spreek- beurten, zoo als die achtereenvolgens in de gewone verga- deringen der Afdeeling door de gewone leden zullen worden vervuld. Het ontwerp van den rooster wordt in den be- schrijvingsbrief tot de buitengewone vergadering van April aan de leden bekend gemaakt. Voor elke gewone vergadering worden ten minsten drie sprekers aangewezen. Het staat elk lid vrij, ook buiten dergelijke aanwijzing, eene voordragt in de vergadering te houden. De tijd, voor elke spreekbeurt beschikbaar, is bepaald op een half uur. De namen der sprekers worden in den beschrijvingsbrief en in de openlijke aankondiging der vergadering bekend gemaakt. § 5. De Afdeeling geeft uit: 1^. Ve7'handelingen in 4*^. 2*^. Verslagen en Mededeellngen in 8". In de Verslagen en Mededeellngen worden opgenomen de Processen- Verbaai eu zoodanige ingeleverde opstellen, die be- paald door den schrijver daartoe zijn aangewezen of waaraan de Afdeeling die besteraming wenscht te geven *). § 6. De Leden hebben het regt hunne verhandelingen en mede- deelingen geplaatst te zien. Alleen in het geval, dat het Bestuur bezwaar maakt tegen het opnemen in de Werken, kan, op zijn prseadvies, eene verhandeling of opstel van een Lid, bij meerderheid van stemmen, in eene buitengewone vergadering worden afgewezen. ♦) De wijzigingen, ia §§ 5, 6, 7, 8, 13, 16 en 22 aangebracht, zijn goedgekeurd geworden den 13 Jan. 1879, 30 Juui 1884 en 9 December 1886 door den Minister van Binnen). Zaken. C. A. J. A. O. XLVII § 7. Opstellen, hetzij voor de Verhandeliiujeit iu 4". of voor de Verslcujen en Mededeelingen, aangeboden door personen bui- ten de Akadeniie, worden in Landen gesteld eener Commissie van ten minsten twee Leden, die, binnen eenen bij de be- noeming vastgestelden tijd, daarover verslag uitbrengt. Het indienen van het verslag, de deliberatiën en het besluit om- trent de aanneming, geschieden in den regel in eene gewone vergadering; bijaldien het oordeel der Commissie niet gunstig is, in eene buitengeioone vergadering. § 8. Elk Lid der Akademie ontvangt de Verhandelingen en de Verslagen en Mededeelingen dadelijk na hun verschijnen. Laatstgenoemden worden in den boekhandtïl gebragt, en elke verhandeling wordt afzonderlijk verkrijgbaar gesteld. De schrijvers hebben aanspraak op vijf-en-twintig afzon- derlijke exemplaren hunner verhandeling. § 9. Zoo door eenig Departement van 's Lauds Regering de voorlichting der Akademie verlangd wordt, benoemt de Voor- zitter eene Commissie, bestaande uit zooveel leden als hem wenschelijk zal voorkomen, ten einde daarop, binnen eenen bij de benoeming vastgestelden tijd, de Akademie te dienen van berigt, voorlichting en raad. De Commissie wordt in den regel benoemd in eene gewone vergadering. In spoed eischende gevallen, alsook zoo daartoe andere redenen mogten bestaan, wordt de Commissie in eene buitengtiwone vergadering, of, door den Voorzitter, buiten den tijd der vergaderingen benoemd. Het verslag der Commissie wordt iu eene gewone vero-a- dering voorgedragen. Indien er bezwaren bestaan tegen de behandeling in het openbaar, kan zulks ook iu eene buitengewone vergadering geschieden. XLVIII § 10. De Akademie verklaart zich niet over de waarde van eenig haar ter beoordeeling toegezonden boekwerk, tenzij daartoe door de Regering uitgenoodigd, of wanneer het boekwerk haar ter mededinging naar eenen uitgeloofden prijs wordt toegezonden. § 11- Zoo eenig Lid mogt verlangen dat eene bepaalde prijsvraag door de Akademie wierd uitgeschreven, is hij gehouden haar in de maand Januarij aan den Secretaris der Afdeeling schrif- telijk op te geven, die haar aan de Leden bekend maakt. De beraadslaging daarover heeft plaats in de vergadering der maand Maart. In geval van goedkeuring door de Afdeeling, wordt, na gehouden overleg met het algemeen Bestuur, voor zooveel de regeling der uitgaven betreft, in de algemeene vergadering kennis gegeven van de prijsuitschrijving der Afdeeling. § 12. Op onbepaalde tijden worden met gesloten deuren buiten- gewone vergaderingen gehouden, waartoe alleen de Leden der Afdeeling worden opgeroepen. De Voorzitter is gerechtigd, onmiddellijk vóór of na eene gewone vergadering, eene buitengewone te beleggen. Bijaldien eene buitengewone ver- gadering beschreven wordt, zullen de onderwerpen ter be- handeling in den beschrijvingsbrief worden vermeld. io. Van de gewone en buitengewone vergaderingen wordt het proces-verbaal vóór hare sluiting in kort ontwerp gelezen en goedgekeurd ; daarna in zijne uitbreiding vastgesteld in eene volgende vergadering, en dat van de gewone vergadering zoo spoedig mogelijk uitgegeven. De gedrukte processen-verbaal der buitengewone vergade- ringen worden alleen aan de Leden der Akademie, alsook aan de Departementen van 's Lands Regering gezonden. Zij worden niet in den handel gebragt. XLIX § 14. lu alle gevallen van stemming geschiedt de beslissing bg volstrekte meerderheid. Bij staking van stemmen beslist de stem van den Voorzitter. Ter bepaling v^an de rangorde der stemming wordt tot grond- slag genomen de praïsentie-lijst, op welke iedere naam een nummer heeft. Volgens het lot wordt in elke vergadering beslist, bij welk nummer de stemming zal aanvangen. De Leden der Afdeeling voor de Taal-, Letter-, Geschied- kundige en Wijsgeerige Wetenschappen en de Correspondenten der Afdeeling voor de Wis- en Natuurkundige Wetenschap- pen, in eene gewone vergadering tegenwoordig, hebben eene raadgevende stem. § 15. Zoo de stemming de keuze van personen betreft, geschiedt zij met toegevouwen stembriefjes. Indien bij de eerste stem- ming geen volstrekte meerderheid verkregen is, heeft er eene tweede vrije stemming plaats. Bij de derde stemming is men gebonden aan de twee per- sonen, die bij de tweede vrije stemming de meeste stemmen op zich vereenigd hebben. De volstrekte meerderheid beslist. Bij gelijkstaande stemmen beslist het lot. § 16. Als voorbereiding tot de verkiezing van Leden en Corres- pondenten, wordt door den Secretaris in eene buitengewone vergadering, te houden in de maand Januarij, de staat der Akademie medegedeeld, waaruit blijken moet, hoe groot het aantal is der vacaturen voor gewoon Lid, voor buitenlandsch Lid en voor Correspondent, en in hoeverre, ter voldoening aan Art. 6 van het Organiek Reglement, de verschillende vakken van wetenschap in de Afdeeling zijn vertegenwoordigd. Op deze vergadering wordt aan ieder Lid gelegenheid gege- ven de namen te noemen van hen, die naar zijn oordeel als candidaten in aanmerking zouden kunnen komen. In eene buitengewone vergadering, te houden in de maand Jaarboek 1887. D Februari], wordt gelegenheid gegeven tot het voorstellen en aanbevelen van candidaten. De aanbeveling geschiedt bij eene door één of meer gewone Leden onderteekende memorie, die voorgelezen en overgelegd wordt, om op bet bureau der Akademie, tot de vergadering in de maand April, voor de gewone Leden ter inzage te blijven liggen. In eene buitengewone vergadering, te houden in de maand Maart, worden de candidaten-lijsten opgemaakt. Op die lijsten : resp. voor gewone Leden, buitenlandsche Leden en Corres- pondenten, worden de namen gebragt van hen, die, nadat de memories, indien de meerderheid zulks verlangt, opnieuw gelezen zijn en gelegenheid tot discussie gegeven is, bij ge- heime stemming, twee derden van de stemmen der aanwe- zige Leden op zich vereenigen. In de daartoe volgens Art. 7 van het Organiek Reglement beschreven buitengewone vergadering in de maand April, worden uit de candidaten-lijsten, met alphabetisch geordende namen, zonder verdere discussie, de Leden en Correspondenten gekozen, en wel één voor één — zoolang de lijsten niet zijn uitgeput, zoolang er vacaturen zijn en eene volstrekte meerder- heid der aanwezige Leden zich op één der candidaten vereenigt. § 17. Zoo een Lid der Afdeeling eenig voorstel, de Akademie be- treffende, in de vereeuigde vergadering van April ter beraad- slaging weuscht te brengen, is hij gehouden, het aan den Voor- zitter der Afdeeling zoo tijdig in te zenden, dat het in eene daartoe beschreven buitengewone vergadering op den laatsten Zaterdag der maand Maart ter beraadslaging zal kunnen wor- den gebragt. Na goedkeuring der Afdeeling, wordt het door den Voorzitter aan het Bestuur der Akademie medegedeeld en aan zijn oordeel, volgens § 4 der Algemeene Bepalingen, onderworpen. § 18. In de buitengewone vergadering van den laatsten Zaterdag der maand Maart worden twee Leden benoemd, om, vereenigd LT met twee Leden der Letterkundige Afdeeling, eene commissie uit te maken, aan welke, volgens § 10 der Algemeene Be- palingen, de Rekening en Verantwoording van den Algemee- uen Secretaris ter beoordeeling wordt gegeven. VOORZITTER EN ONDER-VOORZITTER. § 19. De Voorzitter leidt de beraadslaging in de vergaderingen en handhaaft hare orde, volgens hetgeen daaromtrent in §§ 1, 3, 4, 9, 14, 15 en 16 is voorgesteld. In de orde der stemming brengt hij zijne stem het laatst uit. § 20. De Voorzitter volgt bij de leiding der handelingen vau de vergadering bij voorkeur de volgende orde : P. Ipziug van het proces-verbaal der voorgaande verga- dering, dat, na goedkeuring, door den Voorzitter en den Secretaris geteekend wordt ; 2*^. kennisgeving van ingekomen stukken en boekwerken ; 3°. aanvragen van Regeringswege; 40. voorstellen vau leden ; 5*^. mededeelingen vau Correspondenten en aanvragen van personen, door geen titel aan de Akademie verbonden ; G^. spreekbeurten en wetenschappelijke mededeelingen van ter vergadering aanwezige Leden ; 7'^*. laatste omvraag; S^. lezing en goedkeuring van de korte aanteekeningen van het verhandelde. § 21. Zoo de Voorzitter verhinderd wordt de leiding der verga- dering op zich te nemen, geeft hij daarvan kennis aan den Onder-Voorzitter en aan den Secretaris. De Onder- Voorzitter vervangt bij ontstentenis den Voor- zitter, en treedt in al zijne regten en verpligtiugen. D* LTI S E C E E T A 11 I S. § 22. De Secretaris zorgt dat eene aankondiging van elke gewone vergadering ter plaatsing in de NederlantUche Staats -Courant en in een der Amsterdamsclie Nieuwsbladen, ter keuze van het Bestuur, tijdig worde opgezonden. § 23. Hij is belast met de uitgave, de verzending en de bewaring van al hetgeen door de Afdeeling in het licht wordt gegeven. § 24. Alle verslagen on brieven der Afdeeling worden door hem geteekend. § 25. De Secretaris brengt al wat hij voor de Afdeeling ont- vangt ter kennisse van den Voorzitter. § 26. De Secretaris geeft nimmer eenig stuk uit het archief der Afdeeling, zonder behoorlijk bewijs van ontvangst. Dergelijke afgifte kan alleen door Leden gevorderd worden. § 27. De Secretaris zorgt dat, zoodra de boekwerken, welke door de Afdeeling uitgegeven worden, zijn afgedrukt, exemplaren daarvan den algemeenen Secretaris worden ter hand gesteld, volgens § 15. Goedgekeurd, De Minister van Binnenlandsche Zaken, 'sGravenhage, VAN REENEN. den 6<'en November 1855. LUI REGLEMENT VAN ORDE. VOOll DE AFDEELING TAAL-, LETTER-, GESCHIEDKUNDIGE EN WIJSGEERIGE WETENSCHAPPEN. WERKZAAMHEDEN DER LEDEN. § 1- De gewone vergaderingen der Afdeeling worden, met uit- zondering der maanden Julij en Augustus, gehouden op den tweeden Maandag van elke maand. § 2. De leden der Afdeeling voor de Wis- en Natuurkundige Wetenschappen, de gewone vergaderingen der Afdeeling Taal-, Letter-, Geschiedkundige en Wijsgeerige Wetenschappen bijwo- nende, hebben regt op vergoeding van reis- en verblijfkosten. Elk lid der Akademie ontvangt, ten minsten vier dagen vóór de gewone vergaderingen van elke Afdeeling, een brief van uitnoodiging, waarin zooveel mogelijk de onderwerpen worden vermeld, die behandeld zullen worden. § 3. De gewone vergaderingen worden op het in den brief van beschrijving vermelde en door den Voorzitter bepaalde uur geopend en uiterlijk te drie uren gesloten. Wanneer er na de gewone nog een e buitengewone verga- dering moet gehouden worden, zal de eerste een uur vroeger worden gesloten. § 4. De werkzaamheden der gewone vergaderingen zijn : l^. het doen van verslag over zaken, waaromtrent de Rege- ring den raad der Afdeeling mogt hebben ingewonnen ; LIV 2^. beraadslaging over voorstellen aan de Regering, betref- fende de belangen der wetenschap ; 3^. liet aanhooren van en beraadslagen over mededeelingen en voorstellen, betreffende onderwerpen van wetenschap. § 5. De Afdeeling geeft uit : 1*^. Verhandelingen in 4^. 2^. Verslagen en mededeelingen in 8^. Tn deze laatsten worden opgenomen de processen-verbaal der gewone vergaderingen, en zoodanige stukkeu, als, hetzij door Leden der Akaderaie, hetzij door personen niet aan de Akademie verbonden, daartoe met goedkeuring der Vergadering aangewezen worden. § 6. Stukken, bestemd voor de Verhandelingen, worden in handen gesteld eeuer commissie van ten minste twee Leden, die binnen eenen vastgestelden tijd verslag uitbrengt. Het uitbrengen van het verslag, de beraadslaging en het besluit omtrent de aan- neming, geschieden in eeue gewone vergadering. Op advies van den Voorzitter en Secretaris, kan zulks ook in eene buitengewone vergadering plaats hebben. § 7. Stukken, bestemd voor de Verslagen en Mededee'ingeti, wor- den in handen gesteld eener commissie van redactie, benoemd in de buitengewone vergadering der maand April, en bestaande, behalve uit den Secretaris, ambtshalve lid der commissie, uit vier leden, waarvan elk jaar twee aftreden, welke echter terstond weder verkiesbaar zijn. Zij is tot de plaatsing der stukken in de Verslagen en Mededeelingen bevoegd. Mogt zij daarin eenig bezwaar vinden, dan geeft zij daarvan in eene buitengewone vergadering berigt, en wordt aan de leden de beslissing overgelaten. LV § 8. Elk lid der Akademie ontvangt een afdruk van al wat door de Afdeeling wordt in het licht gezonden. § 0. Zoo van wege eenig Departement van Algemeen Bestuur de voorlichting der Afdeeling ^ erlangd wordt, benoemt de Voorzitter eene commissie, bestaande uit zooveel leden als hem weuschelijk zal voorkomen, ten einde daarop, binnen een bij de benoeming vastgestelden tijd, de Afdeeling te dienen van berigt, voorlichting en raad. Het verslag der commissie wordt in eene gewone verga- dering voorgedragen. Indien er bezwaren bestaan tegen de behandeling in het openbaar, kan zulks ook in eene buitengewone vergadering geschieden. § 10. De Akademie verklaart zich niet over de waarde van eenig haar ter beoordeeling toegezonden boekwerk, tenzij daartoe door de Regering uitgenoodigd, of wanneer het boekwerk haar ter mededinging naar een uitgeloofden prijs wordt toegezonden. § 11. Zoo eenig lid mogt verlangen dat eene bepaalde prijsvraag door de Akademie werd uitgeschreven, is hij gehouden haar in de maand Januarij aan den Secretaris der Afdeeling schriftelijk op te geven, die haar aan de Leden bekend maakt. De beraadslaging daarover heeft plaats in de vergadering der maand Maart. In geval van goedkeuring door de Afdeeling, wordt, na gehouden overleg met het algemeen Bestuur, voor zooveel de regeling der uitgaven betreft, in de algemeene vergadering kennis gegeven van de prijsuitschrijving der Afdeeling. § 12. Op onbepaalde t^deu worden met gesloten deuren buiten- LVI gewone vergaderingen gehouden, waartoe alleen de Leden der Afdeeling worden opgeroepen. De Voorzitter is geregtigd, onmiddellijk vóór of na eene gewone vergadering, eene bui- tengewone te beleggen. Bijaldien eene buitengewone verga- dering beschreven wordt, zullen de onderwerpen ter behan- deling in den beschrijvingsbrief worden vermeld. § 13. Alle voorstellen, welke niet slechts de orde van behande- ling of de huishoudelijke aangelegenheden betreffen, worden schriftelijk aan den Voorzitter ter hand gesteld. § 14. Van de gewone en buitengewone vergaderingen wordt het proces-verbaal vóór hare sluiting in kort ontwerp gelezen en goedgekeurd, daarna in zijne uitbreiding vastgesteld in eene volgende vergadering, en dat van de gewone vergaderingen zoo spoedig mogelijk in de Verslagen en Mededeelingen uit- gegeven. De processen-verbaal der buiteugewone vergaderingen \yor- den, wanneer tot het drukken daarvan besloten wordt, alleen aan de Leden der Akademie, alsook aan de Departementen van Algemeen Bestuur in druk medegedeeld. § 15. In alle gevallen van stemming geschiedt de beslissing bij volstrekte meerderheid. Bij staking van stemmen beslist de stem van den Voorzitter. Ter bepaling van de rangorde der stemming wordt tot grondslag genomen de prsesentie-lijst, op welke iedere naam een nummer heeft. Volgens het lot wordt in elke vergade- ring beslist, bij welk nummer de stemming zal aanvangen. De Leden der Afdeeling voor de Wis- en Natuurkundige Wetenschappen en de Correspondenten der Afdeeling voor de Taal-, Letter-, Geschiedkundige en Wijsgeerige Weten- schappen, in eene gewone vergadering tegenwoordig, hebben eene raadsrevende stem. LVII § 16. Zoo de stemming de keuze van personen betreft, geschiedt zij met toegevouwen stembriefjes. Indien bij eene eerste stem- ming geen volstrekte meerderheid verkregen is, heeft er eene tweede vrije stemming plaats. Bij de derde stemming is men gebonden aan de twee personen, die bij de tweede vrije stemming de meeste stemmen op zicli vereeuigd hebben. De volstrekte meerderheid beslist. Bij gelijkstaande stemmen beslist het lot. § 17. Tot de verkiezing van Leden wordt, in eene daartoe beschre- ven buitengewone vergadering der maand Mnart, beslist over de vraag, of eene openstaande plaats zal worden vervuld. Daarna wordt eene lijst opgemaakt van candidaten, die ten minsten een derde der aanwezige stemmen op zich vereenigd heb- ben, en wier aanspraken op het lidmaatschap door de Leden der Afdeeliug overwogen worden. Uit deze lijst geschiedt de keuze, bij volstrekte meerderheid van stemmen, in eene daartoe be- schreven buitengewone vergadering in de maand April. § 18. Zoo een Lid der Afdeeling eenig voorstel, de Akademie be- treffende, in de vereenigde vergadering van April ter beraad- slaging wenscht te brengen, is hij gehouden, het aan den Voor- zitter der Afdeeling tijdig in te zenden, zoodat het in eene daartoe beschreven buitengewone vergadering, op den tweeden Maandag der maand Maart, ter beraadslaging zal kunnen wor- den gebragt. Na goedkeuring dt^r Afdeeling, wordt het door den Voorzitter aan het Bestuur der Akademie medegedeeld en aan zijn oordeel, volgens § 4 der Algemeene Bepalingen, onderworpen. In de buitengewone vergadering van den tweeden Maandag der maand Maart worden twee leden benoemd, om, vereenigd met twee leden der Natuurkundige Afdeeliug, eene commissie uit te maken, aan welke, volgens § 10 der Algemeene Be- palingen, de Rekening en Verantwoording van den algemee- nen Secretaris ter beoordeeling wordt gegeven. Lvm VOORZITTER EN ONDER-VOORZITTER. § 19. De Voorzitter leidt de beraadslagingen in de vergaderingen en handhaaft hare orde, volgens hetgeen daaromtrent in §§ 1, 3, 4, 9, 14, 15 en 16 is vastgesteld. In de orde der stemming brengt hij zijne stem het laatste uit. § 20. De Voorzitter volgt bij de leiding van de handelingen der vergadering bij voorkeur de volgende orde : 1^. lezing van het proces- verbaal der voorgaande verga- dering, dat, na goedkeuring, door den Voorzitter en den Secretaris geteekend wordt; 2^. kennisgeving van ingekomen stukken en boekwerken ; 8^. aanvragen van Regeringswege; 4". voorstellen van Leden ; 50. mededeelingen van Correspondenten en aanvragen van personen, door geen titel aan de Akademie verbonden ; 6^. wetenschappelijke mededeelingen van ter vergadering aanwezige Leden; 7^. laatste omvraag; 8". lezing en goedkeuring van de korte aanteekcningen van het verhandelde. § 21. Zoo de Voorzitter verhinderd wordt de leiding der vergade- ring op zich te nemen, geeft hij daarvan kennis aan den Onder-Voorzitter en aan den Secretaris. De Onder-Voorzitter vervangt bij ontstentenis den Voor- zitter, en treedt in al zijne regten en verpligtingen. LTX SECRETARIS. § 22. De Secretaris zorgt dat eene aankondiging van elke gewone vergadering ter plaatsing in ([q Nederlandsche Staats- Courant en in een der Amsterdamsche Nieuwsbladen, ter keuze van het Bestuur, tijdig worde opgezonden. § 23. Hij is belast met de uitgave, de verzending en de be- waring van al hetgeen door de Afdeeling in het licht wordt gegeven. § 24. Alle verslagen en brieven der Afdeeling worden door hem geteekend. § 25. De Secretaris brengt al wat hij voor de Afdeeling ontvangt ter kennisse van den Voorzitter. § 26. De Secretaris geeft nimmer eenig stuk uit het archief der Afdeeling, zonder behoorlijk bewijs van ontvangst. Dergelijke afgifte kan alleen door Leden gevorderd worden. § 27. De Secretaris zorgt dat, zoodra de boekwerken, welke door de Afdeeling uitgegeven worden, zijn afgedrukt, exemplaren daarvan den algemeenen Secretaris worden ter hand gesteld, ter verzending volgens § 15 der Algemeene Bepalingen. Goedgekeurd, De Minister van Binnenlandsche Zaken, 's Gravenhage, VAN REENEN. den Q^*^^ November 1855. LX ALGEMEENE BEPALINGEN. BESTUUE DER AKADEMIE. § 1. De tijdelijke algemeene Voorzitter en Secretaris maken het Bureau van het Bestuur uit. § 2. Het Bestuur beheert de algemeene huishoudelijke belangen dei- Akademie, eu doet, voor zoo verre noodig, de gevorderde voorstellen daartoe aan 's Lauds Regering. §3. De raming der uitgaven voor het volgend jaar wordt in de eerste week van de maand April door den algemeenen Secretaris aan het oordeel van het Bestuur onderworpen en, na goedkeuring, gebragt in de vereenigde vergadering der beide Afdeelingen, volgens art. 12 van het organiek Regle- ment te houden in de maand April. § 4. Telken jare, in de eerste week der maand April, beraad- slaagt het Bestuur over de punten van beschrijving der vereenigde vergadering van de beide Afdeelingen, te houden in de maand April, en beoordeelt de voorstellen, welke daartoe van de Afdeeling zijn ingekomen. . §5. Zoo het bijeenroepen eener buitengewone vereenigde ver- gadering noodig wordt geacht, bepaalt het Bestuur daartoe de punten van beschrijving. LXI § <3. Zoo een Lid der Akademie den aankoop van een of meer- dere boekwerken verlangt, zal hij daartoe het voorstel doen in de Afdeeling waartoe hij behoort. Zoo de Afdeeliug den aankoop wenschelijk acht, doet zij het voorstel daartoe aan het Bestuur, dat de uitvoerbaarheid van den aankoop, in verband met den staat der kas van de Akademie, beoor- deelt, en daarop besluit. VEREENIGDE VEEGADERING VAN DE BEIDE AFDEELINGEN DER AKADEMIE. § 7. De Leden der Akademie worden ten minsten acht dagen te voren opgeroepen tot de vereenigde vergadering, volgens art. 12 van het Organiek Reglement te houden in de maand April. De beschrijvingsbrief wordt geteekend door den algemeenen Secretaris. De onderwerpen ter behandeling, vastgesteld in de ver- gadering van het Bestuur, worden in den beschrijvingsbrief vermeld. § 8. Na de vereenigde zitting van April, wordt van de afwisse- ling van den voorrang kennis gegeven aan den Minister van Binnenlandsche Zaken. § 9. In de vereenigde vergadering voornoemd, wordt het verslag van den staat en de werkzaamheden der Akademie voorge- dragen door den algemeenen Secretaris. Na goedkeuring door haar, wordt het den Koning aangeboden, en in afschrift aan den Minister van Binnenlandsche Zaken medegedeeld. § 10. De algeraeene Secretaris zorgt dat de Rekening en Verant- LXII woording over het afgeloopen jaar gereed zij vóór den IS^len April. Elke Afdeeling benoemt in de buitengewone vergade- ringen der maand Maart twee Leden, welke een ecomraissie tot onderzoek van de Rekening en Verantwoording uitmaken. De namen dier leden worden door de Secretarissen der Af- deeling aan den algemeenen Secretaris bekend gemaakt. De algemeene Secretaris zorgt dat aan het oudste Lid der com- missie uit de voorzittende Af Jeeling, de Rekening en Verant- woording met hare Bescheiden en Memorie van Toelichting tijdig worden ter hand gesteld. De commissie brengt haar verslag uit in de vereenigde vergadering der maand April. In geval van goedkeuring, wordt de Rekening en Verantwoording door den algemeenen Voorzitter geteekend en, in afschrift, medegedeeld aan den Minister van Binnenlandsche Zaken. Zij wordt opgenomen in het proces-verbaal der vereenigde vergadering. ALGEMEENE SECEETAKiei. § 11- De algemeene Secretaris brengt de besluiten ten uitvoer der vereenigde vergadering van de Akademie en van haar Bestuur. Hij teekent de van haar uitgaande brieven en zorgt dat het proces-verbaal van haar, na goedkeuring door het Bestuur der Akademie, gedrukt aan hare Leden en Corres- pondenten, als ook aan de Hoofden der Departementen van Algemeen Bestuur, verzonden worde. § 12. De algemeene Secretaris is belast met de zorg voor de boekerij der Akademie. Hij doet de aankoopen, waartoe in de vergaderingen van het Bestuur besloten wordt, draagt zorg voor de completeering der iii de boekerij voorhanden boek- werken, alsook voor het inbinden daarvan, voor zoo verre zulks gevorderd wordt. Hij zorgt voor de vervaardiging en het in druk uitgeven van eenen Catalogus der boekerij, laat Lxm dezen behoorlijk bijscLiijven, ca geeft elke maand in de Vei'slagen en Mededeelinyeu der Afdeeling, waarvan hij de Secretaris is, eeue volledige lijst uit van de ten geschenke ontvangen en aangekochte boekwerken, nut hunne inhouds- opgave. Hij stelt aan het Bestuur de maatregelen voor, ge- vorderd tot bewaring en uitbreiding der l)oekerij. § 13. De Leden der Akademie hebben Let regt om boeken uit de boekerij der Akademie ten gebruike te ontvangen, onder voorwaarde dat daarvoor een behoorlijk bewijs van ontvangst worde verleend ; dat geen boekwerk langer dan gedurende drie maanden buiten de boekerij blijve en, in geval van beschadiging, de aangebragte schade door den gebruiker ver- goed worde. Eenige kostbare plaatwerken in groot formaat, waarvan eene lijst, opgemaakt door den algemeeneu Secretaris en goedgekeurd door het Bestuur, in de boekerij ter visie be- hoort te liggen, zullen alleen op magtiging van het Bestuur aan de Leden ten gebruike worden gegeven. De algemeene Secretaris is genmgtigd om, onder gelijke voorwaarde, boeken ten gebru ke te geven aan personen, door geen titel aan de Akademie verbonden, mits dat hun bewijs van ontvangst ook door een Lid der Akademie getee- kend worde. Van de ten gebruike gegeven boekwerken wordt een re- gister door den algemeeneu Secretaris gehouden. De bewijzen van ontvangst worden zorgvuldig door hem op het bureau der Akademie bewiiard. § u. In de vereenigde vergadering van de maand April brengt de algemeene Secretaris verslag uit over den staat der boe- kerij, en doet bij de voorstellen, welke tot hare bewaring en uitbreiding aan het Bestuur geschikt zijn voorgekomen. LXIV § 15. De algemeene Secretaris zorgt dat er een inveutaris zij der bezittingen van de Akademie, en bewaart deze op de wijze, welke aan het Bestuur doeltreffend voorkomt. Hij heeft het archief en het magazijn der Akademie onder zijn beheer, en zorgt voor de verzending van de door de beide Afdeelingen der Akademie uitgegeven werken aan den Koning, de Prinsen van het Vorstelijk Huis, de Hoofden der Departementen van Algemeen Bestuur, de Leden en Correspondenten der Aka- demie en de Binnen- en Buitenlandsche Genootschappeu, waarmede de Akademie in verbiuding is. Hiervan wordt eene lijst van expeditie door hem bewaard. Hij zorgt dat de exemplaren, waarover de Akademie de beschikking heeft, behoorlijk bewaard en in een magazijn- boek verantwoord worden. § 16. De algemeene Secretaris ontvangt de toelage, welke van 's Rijkswege aan de Akademie wordt verstrekt, alsook de overige baten der Akademie. Hij beheert deze gelden, doet daaruit de noodige betalingen, en verantwoordt ze op de wijze in §§ 3 en 10 der Algemeene Bepalingen omschreven. BERIGT OMTIJETCT WIJZIGINGEN IN DE ALGEMEENE BE- PALINGEN VAN DE REGLEMENTEN VAN ORDE. Door het Bestuur der Akademie zijn veranderingen ge- maakt in §§ 3 en lO der Algemeene Bepalingen, met wier strekking zich 's lauds Regering heeft vereenigd. Deze strek- king nu is: dat, naar aanleiding ook van den weusch, uit- gedrukt in de vereenigde zitting van 24 April 1858, betere regelmaat worde gebragt in het vaststellen der begrooting. Ten einde daartoe te geraken, heeft het Bestuur der Aka- LXV deinie aau den Minister van Biuneulandsclie Zaken vergun- ning gevraagd en van zijne Excell. verkregen, om alinea b en c van Art. 12 Org. Regl. aldus te lezen, dat onder afyeloopen en volgend jaar het Akadeinie- en niet het bur- gerlijk jaar worde verstaan. Hieruit zijn de volgende bepa- lingen voortgevloeid : P. Sluiting der rekening van de Akademie telken jare vóór ultimo Maart ; 2°. Sluiting der afrekening voor de vergoeding van reis- en verblijfkosten telken jare op den laatsten Zaterdag der maand December en uitbetaling daarvan vóór of op den laatsten Zaterdag der volgende maand Februari] Om zulks mogelijk te maken, is het uoodig dat in de algemeene bepalingen § 3 en § 10 worden gelezen, gelijk zij nu in dit Jaarboek op blz. LX en LXII gesteld zijn. Jaarboek 1887. £ LXVI BRIEF VAN HET BESTUUll DER KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN AAN DE LEDEN DERZELFDE AKADEMIE. Het Bestuur der Koninklijke Akadeniie van Wetenscba])pea heeft de eer ter kenuisse zijner medeleden te brengen, dat het, na nauwgezette overweging, bezwaar moet maken, na het in werking treden der wet tot regeling van bet auteurs- recht op 1 Jan. 1883, dat recht voor de werken der Aka- dcmie aan te vragen. Die leden der Kon. Akademie van Wetenschappen, welke zich dat recht voor hunne verhandelingen of bijdragen voort- aan wen?chen verzekerd te zien, zouden zich dienaangaande met den uitgever der Akademie, den Heer Joh. Muller alhier, kunnen verstaan, en de kosten, aan de verkrijging van het auteursrecht verbonden, zelven behooren te dragen. NAMENS HET BESTUUR DER KONINKLIJKE AKADEMIE VAN wetenschappen: C. A. J. A. OUDEMANS, Algem. Secretaris. Lxvn VRIJDOM VAN BRIEF PORT. Ten opzichte van ItH genot van vrijdom van brief port ^ is het noodzakelijk, II. H. Leden der Akademie op de volfjende bepalingen der Postwet te ivijzen: § 4!). (al. 3). De brieven en verdere stukken, ivaar- voor vrijstelling is toegestaan, kunnen, naar verkiezing der afzenders, onder gesloten omslagen of onder kruis- band worden verzonden. Voor de verzending van kaarten, teekeningen en der- gelijke, is het bezigen van borden, kokers en rollen toe- gelaten. § 51. {al. 1). De portvrije brieven snoeten door de afzenders op liet adres ivorden gewaarmerkt met hunne eigenhandige naamteekening , onder vermelding der ambts- betrekking, ivaarin aanspraak op vrijstelling wordt ge- maakt. (al. 8). De ivaarmerking van brieven, afkomstig van collegiën of commissiën, geschiedt door den voorzitter, of wel door den secretaris of griffier. E* LX V IJl PROGRAMMA, ckrtaminis poetici ab academia regia DISCIPLINARUM NEDERLANDICA EX LEGATO HOEUFFTIANO IN ANNUM MDCCCLXXXVII INDICTI. Intra legitiniura tempus decem carinina certamini oblata sunt, de quibus in conventu Academiae pridie Idus Martias habito indices hanc sententiara tulernnt : Quae inscribuntur Fo7iti/ici Maximo Leoni XIII sacrum et In memoriam primae peregrinationis Batavorum cohoriis ad almam urbem sexto Idus Maii huius anni 188 O nullius pretii sunt nee iustura versuum numerura attingunt. Oblivia, Ex Apennino^ Refiigium taum, In Doctorem Theo- logiae renuntiatum iis vitiis sermonis et metricis laborant ut laude indigna esse videantur. Melioris notae sunt carmen elegiacum quo Alexander Bat- tembergius querelas fundit de iniquitate populi, qui ei regnum detulerat, et carmen Alcaicum Ad wbeni Florentiam anno 1887, sed illud principis illius laudem imminuit, hoc obscu- ritate laborat. Quae supersunt duo carmina magno opere laudari debent et praemio sunt dignissima. In altero, quod inscribitur Estlier^ mulieris Judaicae historia notissima versibus hexametris plus sexcentis narratur, altero Matris querela triste facinus proxime superiori anno in hac urbe commissum pulclire describitur. Re diligenter ponderata indices liuic aureum praemium, illi secundos honores decreverunt. Aperta scidula, quae inscripta verbis Ora et labora addita erat Matris querelae, prodiit nomen Iohannis van Leeuwen A mstelodamensis. LXIX Petrus Esseiva Friburgensis Ilelvetius se professus est poe- tam carmiuis laudati. Ad uovum certamen cives et exteri invitantur bis legibus, ut carmiua latina neque ex alio sermone translata neque iara edita neque L versibus minora, nitide et iguota iudicibus manu scripta sumptu suo ante Kalendas lauuarias anni proximi mittant Ioanni Cornelio Gerardo Boot, Ordiui litterario Acadeiuiae ab actis, munita senteutia, quae item inscribenda est scidulae obsignatae, quae nomen et patriam poetae in- dicabit. Praemium victoris erit uuramus aureus CCC florenorum. Carmen praemio oruatum et si alia mentionem bonorificam obtinebunt eamque poetae non recusabunt sumptibus ex le- gato faciundis typis describentur. Exitus certamiuis in conventn Ordinis mense Martio pro- nunciabitur ; quo fecto scidulae carminibus non laudatis ad- ditae flammis tradentur. Amstelodami pridie C. G. OPZOOMER, Kal. Apriles a. cioioccclxxxvii. Ordinis praeses. PROCES-VERBAAL VAN DE VereeiiEfle Verpfterins 4er kiile AfWnpn VAN DE KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN. INLEIDING. Tot de Veroenigde Vergadering vau de beide Afdeeliugen der Kouiüklijke Akademie van Wetenschappen, gevestigd te Amsterdam, waren de Leden met den volgenden brief op- geroepen : Amsterdam, den 23sten April 1887. Ik heb de eer U te noodigen op Zaterdag den SO^**^" April e. k., des voormiddags te 11^/2 uren, tot eene Vereenigde Vergadering van de beide Afdeelingen der Koninklijke Aka- demie van Wetenschappen, voorgeschreven bij Art. 12 van het Organiek Reglement. C. A. J. A. OUDEMANS, Algemeene Secretaris. ONDERWERPEN VAN BEHANDELING. 1^. Ontwerp- Verslag van den staat en de werkzaamheden der Akademie in het afgeloopen Akademiejaar. 2^. Rekening en Verantwoording van den Algemeenen Secretaris over het jaar 1886 — 1887, en Rapport van de Heeren Pols, Verdam, van Riemsdijk en Stokvis, door de twee Afdeelingen der Akademie in Com- missie benoemd tot het nazien daarvan. LXXIV 3^. Raming der Ontvaagsten en Uitgaven over 1887 — 1 40. Verslag aangaande de Boekerij en bet Munt- en Penningkabinet. 50. Verwisseling van den voorrang der Afdeelingen. PROCES-VERBAAL VAN DE Vereeiiiifle VerpierinE der lielfle AMeelinpn VAN DE KONINKLIJKE AK/VDEMIE VAN WETENSCHAPPEN GEHOUDEN DEN SOsten APRIL 1887, DES VOORMIDDAGS TE 11^/2 UREN. Agemeene Voorzitter . . c. w, opzoomeü. Agemeene Secretaris ..ca. j. a. oudemans. Tegenwoordig de Heeren: grinwis, van der waals, treuB, ïiele, schoute, muller sz., engelmanN, donders, beets, CAMPBELL, NABER, BOOT, RAUWENHOPP, BIERENS DE HAAN, MOLT- ZER, M. DE VRIES, FORSTER, STOKVIS, VKRDAM, HUBRECHT, HOEK, SIX en G. DE VRIES AZ. LX-XVI De Voorzitter opent de Vergadering. De Secretaris deelt mede dat de Heeren A. Piersois, C. Leemans en J. Zeeman zich over hunne afwezig- heid hebben verontschuldigd. I. De Algemeene Secretaris leest het door hem ontwor- pen Verslag van den staat en de werkzaamheden der Akaderaie, hetwelk aldus luidt: SIRE! In overeenstemming met het voorschrift, vervat in Art. 14 van haar Reglement, heeft de Koninklijke Akademie van Wetenschappen de eer. Uwe Majesteit hierhij het Verslag over het afgeloopen wetenschappelyk jaar aan te bieden. In de eerste plaats zij vermeld, dat de Natuurkundige Af- deeling het voorrecht had, een antwoord te ontvangen van Z. E. den Minister van Binuenlandsche Zaken, gedagteekend 2 September 1886, op haren brief van 24 December 1885, waarin de wenschelijkheid betoogd werd, het bezoek aan het zoölogisch Station te Batavia en den botanischen tuin te Buitenzorg aan jeugdige natuuronderzoekers gemakkelijker te maken, door hun een vrijen overtocht, zoowel naar de plaats hunner bestemming als terug naar het moederland, te ver- leenen. De Minister verklaarde in dat antwoord, niet onge- negen te wezen, de uitzending van een beoefenaar der dier- of plantenkunde naar de genoemde Stations in overweging te nemen, wanneer zich voor zoodanige zending een bekwaam persoon mocht voordoen. De Commissie, aan welke in der tijd de brief ter hand was gesteld, waarin Dr. Sluiter te Batavia de aandacht der Af deeling op het wenschelijke van den hier bedoelden maatregel gevestigd had, gaf, na 's Mi- nisters antwoord overwogen te hebben, te kennen, dat zij LXXVII daarin geen grond tot het doen van nieuwe voorstellen ge- vonden had. De Natuurkundige Afdeeliug had in den afgeloopen jaar- kring de eer, den Minister van Binnetilandsche Zaken vier- maal en den Minister van Koloniën tvv(;emaal te dienen van advies. De eerste maal gewerd haar een schrijven van den Mi- nister van Binuenlandsche Ziken (1(3 Mei 188Ö), waarin Z. E., terugkomende op een schrijven der Af deeling van 7 Februari 1874 N^. 10, ten doel hebbende de wenschelijkheid te betogen, eene nieuwe geologische kaart van Nederland, op grooter schaal dan de eerste, uitverkochte, te doen be- werken — verklaarde deze aangelegenheid thans in overwe- ging te willen nemen, en mitsdien de Afdeeling verzocht Z. E. te dienen van advies. De Minister verlangde bepaalde- lijk te vernemen, waarin de aan te brengen verbeteringen behoorden te bestaan ; aan wie de bewerking ware toe te vertrouwen; op welke wijze zij zoude geschieden; op welke schaal de kaart vervaardigd zou moeten worden, met het oog: zoowel op de voorhanden topographische kaarten als op de aansluiting met de kaarten van naburige rijken ; welke kosten aan de onderneming verbonden, en hoeveel tijd daarmede gemoeid zoude zijn. Tevens ontviug de Minister gaarne een kritisch overzicht van de methode en de uitkom- sten der bewerking van de geologische kaarten van Duitsch- land en België. De Voorzitter der Afdeeling, doordrongen van de be- langrijkheid en den omvang der talrijke vragen, door den Minister aan de Afdeeling voorgelegd, achtte het wenschelijk, allereerst eene Commissie te benoemen, aan welke de taak werd oppedragen : niet om nu reeds een concept-antwoord aan den Minister gereed te maken, maar wel de Afdeeling omtrent het te geven antwoord voor te lichten, wellicht ook den weg aan te wijzen om tot een juist antwoord op som- mige ingewikkelde vragen te geraken. Dit denkbeeld, door den Heer Donders ondersteund en door de Vergadering goed- LXWIIT gekeurd, gaf aanleiding, de aldus omschreven taak toe te vertrouwen aan eeue Commissie, bestaande uit de Heeren Behrens, Maiitin en Verloren, en hun verlof te geven, zoo zij zulks mochten verlangen, zich met nog twee andere leden der Afdeeling in verbinding te stellen. Voornoemde Commissie bracht den 27*^^° November 1886 haar eerste rapport uit. Hare conclusie om den Minister allereerst een onderzoek naar de bruikbaarheid der demar- catielyn van Starikg voor te stellen, en Z.Exc. te verzoeken het doel, waartoe hij de nieuwe geologische kaart wenschte te bestemmen, nauwkeurig aan te geven, verwierf niet ter- stond de algemeeue goedkeuring. Men meende, dat het licht in deze van de Afdeeling moest uitgaan, vooral omdat het verzoek tot het bezorgen van eene nieuwe of verbeterde uitgave der geologische kaart van Nederland, door de Af- deeling zelve in 1874 aan den Minister gericht was. Na eenige discussiën werd besloten, de Commissie diligent te verklaren en aan hare thans fungeerende leden, o. a. ook omdat de Heer Verloren eerstdaags onder de rustende leden zou worden opgenomen, de Heeren van Diesen, van Bemme- LEN en VAN Riemsdijk toe te voegen. De Heer Martin, lid der Commissie en steller van het in November voorgedragen rapport, trachtte het standpunt, waarop hijzelf en zijne medeleden, bij het ontwerpen daar- van zich geplaatst hadden, in de Vergadering van 18 De- cember 1886, toe te lichten, en hield staande, dat een nader overleg met den Minister, al ware het enkel om de finan- cieele zijde van het vraagstuk te regelen, aan verdere be- moeiingen behoorde vooraf te gaan. Hij stond tevens het denkbeeld voor dat, als de Afdeeling wellicht geene termen mocht vinden aan zijn voorstel gevolg te geven, de Com- missie zelve zich met den Minister in verbinding zou kunnen stellen. Tegen deze opvatting echter werden zoovele bezwaren in het midden gebracht, dat zij niet in stemming kon ko- men. De Afdeeling, niet wenschende af te wijken van haar in November 1886 genomen besluit, meende dus nogmaals LXXIX den stand van zaken in dien zin te moeten formuleeren, dat zij een nader rapport der Commissie te gemoet zag, en daarin een antwoord op de in November tot haar gerichte vragen hoopte te vinden. Dit rapport werd in de Vergadering van 29 April 1887, bij monde van den Heer van Bemmelen, uitgebracht. Daarin werd de wenschelijkheid betoogd : 1^. de geologische kaart van Staring terstond te doen herdrukken en verkrijgbaar te stellen ; 2^. eene geheel nieuwe geoguostisch-agrouomische kaart te vervaardigen; 3'^. hiertoe eene reeks van voorberei- dende werkzaamheden, nader omschreven, te doen plaats heb- ben ; 4^^. eene schaal der kaart, niet grooter dan l op 50.000 aan te nemen, en 5'\ te Leiden een blijvend geologisch bureau op te richten, met bezoldigde beambten. Een schrijven van de Heeren B. J. Stokvis, J. Fouster en W. P. RuYSCH aan den Minister van Binneulandsche Za- ken, inhoudende het verzoek om eene subsidie beschikbaar te stellen tot het nemen van proeven met heete lucht op choleralijders, gaf Z.Exc. aanleiding (missive van 28 Juli 1886), over het inwilligen daarvan het gevoelen der Na- tuurkundige Afdeeling te vernemen. Aan de Heeren Mac GiLLAVUY, Zeeman en Zaaijer werd opgedragen, den mi- nisterieelen brief met de daarbij behoorende bescheiden te onderzoeken, en der Afdeeling daarna te dienen van voor- lichting en raad. In de Vergadering van 30 October 1886 werd aan die opdracht voldaan, en mocht de Afdeeling ver- nemen, dat het antwoord aan den Minister niet alleen in gunstigen zin gesteld, maar het plan der requestranten daar- enboven met warmte mocht worden aanbevolen. De Afdee- ling hechtte hare goedkeuring aan de conclusie van het voorgedragen rapport. Kort nadat het antwoord der Afdee- ling aan den Minister was toegezonden, gewerd haar een tweede schrijven van Z.Exc. (26 November 1886), ten doel hebbende opheldering te vragen omtrent eene naar 'sMiuis' LXXX ters oordeel bestaande tegenstrijdigheid tusselien de wenschen der requestranten en het daaromtrent uitgebracht gunstig advies der Afdeeling. In dit laatste was namelijk de hoop uitgedrukt, dat de op te richten barakken zoodanig ingericht mochten worden, dat daarin niet alleen verwarmde, maar casu quo ook met waterdamp verzadigde lucht kon worden toegelaten, terwijl in het request slechts in zeer algemeene termen over vochtige lucht gesproken was. Eene gedachten- wisseling over het verschil in uitdrukkingen der beide stuk- ken, in de Vergadering van 27 November 1836 gevoerd, gaf aanleiding tot het opstellen eener verklaring door de Heeren Stokvis, Foester, Mac Gillavry, Zeeman en Zaaijkr, welke, aan het einde der zitting voorgelezen, duidelijk deed uitko- men, dat de tegenstr^digheid, door den Minister in de be- scheiden vermoed, in werkelijkheid niet bestond. Deze ver- klaring, waarmede de Vergadering genoegen nam, strekte den Secretaris tot leiddraad bij het opstellen van zijn tweede schrijven aan den Minister, 'twelk thans door geen nader verzoek om inlichting gevolgd werd. Eene derde maal ontving de Afdeeling eene vraag om advies over een brief van Jhr. van Tets van Goudriaan te Tsjesmé op Chios, die zich bereid verklaard had, aanteeke- ningen te maken over de aardbevingen, waardoor dit eiland geteisterd werd, indien eenig wetenschappelijk lichaam daarin belang mocht stellen. De Voorzitter, die het niet raadzaam had geacht, den Minister te lang op antwoord te laten wachten , was binnenstijds in overleg getreden met den Heer Martin, en met dezen overeengekomen, den Secretaris te verzoeken, aan den Minister te doen weten, dat de Af- deeling de in 't vooruitzicht gestelde waarnemingen gaarne en met belangstelling ontvangen zou, hoewel zij niet kon beloven, dat eenig lid der Afdeeling, op dit oogeublik, daar- van eene opzettelijke studie maken zou. De Afdeeling keurde deze handeling goed. LXXXI Bij een schrijven van 12 Januari 1887, ter begeleiding van een vijftal bijlagen, werd de Afdeeliug uitgenoodigd haar gevoelen meê te dealen over het voornemen van den Minister van Waterstaat, Handel en Nijverheid, om den weldra tot standaard te verheffen platina-iridiumraeter No. 19, thans in bewaring bij de polytechnische School, aldaar een vast verblijf te verzekeren, en daarenboven de standaarden van meter en kilogram, sedert 1839 onder de hoede der Konink- lijke Akademie, eveneens naar die inrichting te doen over- brengen. In de vergadering van 29 Januari 1887 werd over dit voornemen eene voorloopige gedachten wisseling gevoerd, die echter geene andere uitkomst ten gevolge had, dan dat de miuisterieele brief, met de daarbij behoorende bescheiden, in handen gesteld werd van de Commissie voor Standaard- meter en -kilogram, met het verzoek, hare meeniug over het aanhangig gemaakte vraagstuk bloot te leggen in de vergadering der Afdeeling van 26 Februari 1887. De Com- missie voldeed aan de haar verstrekte opdracht, en droeg in deze zitting een uitvoerig rapport voor, waarin op grond van onderscheidene motieven geconcludeerd werd, het voor- nemen des Ministers van Waterstaat, Handel en Nijverheid goed te keuren, en de redenen in het licht werden gesteld, waarom de zetel der Koninklijke Akademie, d. i. het Trip- penhuis te Amsterdam, voor de bewaring der standaarden en de daarmede te volvoeren waarnemingen niet in aanmer- king kon komen. Dit rapport lokte een protest uit van den Heer Donders, die in eene uitvoerige memorie het recht der Akademie om het toezicht over de standaarden te blijven oefenen, hand- haafde ; de raeening uitsprak, dat het gebouw der Akademie, zoo het op dit oogenblik al geen vertrek bezat, in alle op- zichten voor de bewaring der standaarden eu het gebruiken daarvan geschikt, echter, met opoffering van eenig geld, in liet bt/ib daurvau kon komen; eindelijk het gevoelen voor- stond, dat liet Staatsbelang door de overbrenging der stand- aarden naar de polytechnische School niet gebaat werd, en .lAAiiuot.C 1887, F LXXXTT het zelfs aau twijfel onderworpen was of de meter W. 19 op dit oogenblik wel alle eigenschappen in zich vereenigde om tot standaard te worden verheven. Na eenige discussie werd besloten, zoowel het rapport der Standaard-Commissie als het advies van den Heer Donders te doen drukken; de Leden der Afdoeliug zoo spoedig mo- gelijk in het bezit van een exemplaar der bescheiden te stellen ; eindelijk, iu de Maartvergadering (wegens den ver- jaardag der Utrechtsche Hoogeschool op 26 Maart 1887 verschoven tot 2 April) door de aanwezigen te doen beslis- sen, in weikeu zin het antwoord aan den Minister zou wor- den opgesteld. Aan de opdracht van drukken en rondzendeu der hier- boven bedoelde bescheiden werd door den Secretaris tijdig gevolg gegeven, en de aniihangige meterzaak in de verga- dering van 2 April allereerst aan de orde gesteld. De Heer Bosscha las eene uitvoerige memorie, strekkende om het advies vau den Heer Donders te weerleggen, wat ten gevolge had, dat de laatste op enkele hoofdpunten den spreker beantwoordde. De Vergadering besloot: de memorie van den Heer Bosscha alvast voor de Leden der Afdee- ling te doen drukken, en dezen maatregel eveneens uit te strekken over de repliek, welke de Heer Donders, na het lezen van dit stuk, zich voorstelde daarop te geven. Voorts werd aan de Vergadering de vraag door den Voorzitter voor- gelegd, of zij zich met den zin der couclusiën van het rap- port der Commissie voor Standaardmeter en -kilogram kon vereenigeu, dan wel geneigd was het advies van den Heer Donders te volgen. Uit de stemming bleek, dat van de 38 leden 19 medegingen met de Commissie en 15 met den Heer Donders, terwijl 4 leden buiten stemming bleven. Na deze uitkomst werden de 6 aliueae van den brief, dien de Commissie voor Standaardmeter en -kilogram verzonden wenschte te zien aan den Minister van Binuenlandsche Za- ken, als antwoord op Z.Exc's missive van 12 Januari 1887, NO. 95, K, W., gelezen en in rondvraag gebracht. Slechts LXXXIII iu de 5'^^ aliuea werd op verlangeu van sommige leden eene wijzigii)g vau redactie aangebracht. Het antwoord aan den Miuister, inhoudend dat de Afdeeling geene vrijheid vindt bezwaar te niuken tegen de voorsloUeu, door den Minister van Waterstaat, Handel en Nijverheid aanbevolen, en strek- kende om lic polytechnische School te Delft als de bewaar- plaats voor Standaardmeter en -kilogram aan te wijzen, maar dat zij er prijs op stelt, dat één of meer harer Leden, door haarzelve voor te dragen, zitting nemen in de Commis- sie, aan welke de bewaring dier standaarden zal worden toevertrouwd — is bereids verzonden. Van Z.Exc. den Minister van Koloinën ontving de Af- deeling een schrijven, ter begeleiding van een handschrift van den Hoogleeraar J. A. C. OuDEMA^^s te Utrecht, inhou- dende de vraag : of de Afdeeling het uoodig achtte, de veri- ficatie van een stel geAvichten, bestemd voor de Indische Regeering, en reeds, op verzoek van den Minister, door den Heer OuDEMA^'s geverifieerd, nu nog eens, zooals vroeger Z.Exc's plan was geweest, ter verificatie toe te zenden aan de Commissie voor Standaardmeter en -kilogram. In hare vergadering van 27 Maart 188G besloot de Afdeeling, deze zelfde Commissie te vragen om advies, en de hoop uit te drukken, dat dit in de volgeude vergadering ter tafel mocht komen. In overeenstemming met dien wensch, werd door de Commissie, hoewel niet vóór de Meizitting 1886, aan den haar opgedragen last voldaan en geadviseerd, den Minister meê te deelen, dat, naar het gevoelen der Afdeeling, de nauwgezette wegingen, door den Hoogleeraar J. A. C. Oude- MANS verricht, eene verificatie der voor Indië bestemde ge- wichtsstukken door de Commissie voor Standaardmeter en -kiloo-ram overbodig maakten. Aldus werd besloten. Door den Minister van Waterstaat, Handel en Nijverheid werd het gevoelen der Afdeeling gevraagd over het verzoek F* LXXXIV van den Heer J. A. C. Oudemans te Utrecht, om hem het platina standaardkilogram, in bewaring bij de Akademie, ten gebruike af te staan, in dien zin dat hem veroorloofd zou worden, dit gewicht, na zijne ontzegeling, naar Utrecht over te brengen, om er te dier plaatse wegingen meê te ver- richten. De Afdeeliug besloot, den Minister meê te deelen, dat bij haar tegen de inwilliging van dit verzoek geen be- zwaar bestond. Ter kennisneming werd der Afdeeling door Z.Exc. den Minister van Binnenlandsche Zaken een manuscript toege- zonden van den consul der Nederlanden op het eiland Bar- bados, de waarnemingen behelzend, door dezen ambtenaar op 3 mijlen afstands van Bridgetown gedaan van eene zons- verduistering, die op 29 Augustus 1886 had plaats gehad. Bedoeld manuscript, met dankzegging aanvaard, werd ter be- schikking gesteld van de astronomische leden der Afdeeling. Van den Minister van Koloniën ontving de Afdeeling eene photographie van Krakatau, in Juni 1886 verkregen door den Heer R. D. M. Verbeek, met eene daarbij behoorende verklaring in de Fransche taal. De Commissie, den 26sten April 1878 benoemd om een onderzoek in te stellen naar de mate, waarin water onder verschillende drukhoogte door zandmassa's van verschillende samenstelling en breedten stroomt, bracht den 27^*^^" April 1877 een uitvoerig rapport uit. De slotsom hiervan was, dat : voor zoo verre de verzamelde gegevens dit kunnen uit- maken, het bezwaar der doorkwelling de uitvoering van het plan tot droogmaking van de Zuiderzee, volgens het wets- ontwerp van 1877, niet behoeft in den weg te staan. Zooals reeds in het Jaarverslag van 1885 vermeld werd, was de Commissie, belast met de voorbereiding eeuer nieuwe LXXXV uitgaaf der werken van Chh. Huygens, zeer gelukkig iu het opsporen van bescheiden, tot 's mans briefwisseling betrek- king hebbend. Niet minder dan 2700, grootendeels onuit- gegeven, stukken, tot zijne correspondentie behoorend, werden door den Voorzitter der Commissie, den Heer Bierens de Haan, in alphabetische orde gerangschikt, terwijl Heeren Directeuren van de Hollandsche Maatschappij der Weten- schappen, welke laatste de uitgave geheel had op zich ge- nomen, er voor zorgde, dat de lijst dier bescheiden gedrukt en verspreid werd, om zoo doende de aanwijzing vau nog andere stukken uit te lokken, die der Commissie wellicht onbekend waren gebleven. Intusscheu werd met het druk- ken der brieven, in chronologische orde, een begin ge- maakt, en had de Commissie, die met de redactie belast bleef, gelegenheid zich te overtuigen, dat de Hollandsche Maatschappij kosten noch moeite ontziet om de uitgaaf, ook in een typographisch opzicht, tot eene waardige hulde te doen strekken aan onzen groeten landgenoot. In de zitting vau iö December 1886 bracht de Limnoria- Commissie een voorloopig verslag uit, waaruit voornamelijk bleek : 1°. dat de Limnoria overal langs onze kusten is waargenomen, en 2*^. dat kreosoteering van het hout niet afdoende scbynt te wezen om het schaaldier te weren. Op verzoek der Commissie, werd een afschrift van dit rapport aan Z. E. den Minister van Waterstaat, Handel en Nijver- heid toegezonden (V. M. 3, Hl, 134). Overgaande tot de vermelding der werkzaamheden, maken wij allereerst gewag van die, welke in de bijeenkomsten der Letterkundige Afdeeling hebben plaats gehad. In de Afdeeling voor Taal-, Letter-, Geschiedkundige en Wijsgeerige Wetenschappen werden velerhande onderwerpen ter sprake gebracht, over enkele andere opstellen aange- LXXXVIli dom der luarkgoederen in Overijssel opgeiiomeu iti de V. eu M. IV, 15— G6. De inededeeliug, waariu de Heer de Louter het begrip vau souvereiuiteit, dat bij velen onbepaald en dubbelzinnig is, ontwikkelde en bepaalde, wacht nog op plaatsing in een volgend stuk der V. en M. In de Verslagen zijn drie bgdragen opgenomen, die in geene vergadering voorgedragen, maar ter plaatsing aange- boden zijn. De eerste is een stuk vau een Registrum bene- ficiorum van het landdekenaat Hilvarenbeek uit het jaar 1430, met eene inleiding van den Heer Habets (V. en M. III, 245 — 268); in de tweede handelt de Heer Fruin over de beteekenis van woesten in de oud-Nederlandsche rechtstaal eu over het woord hevene in Zeeuwsche oorkonden (V. en M. IV, 82 — 101); de laatste bevat kritische aanteekeningen op Vei.leius Patercülus vau den Heer Coenelissen (aldaar, 102—150), In de Natuurkundige Afdeeling werden ouderscheidene voor- drachten gehouden uit verschillende takken van wetenschap. Uit het vak der Wiskunde vallen te vermelden : P de aan- bieding van eene verhandeling door den Heer Schoüte :» Over een nauwer verband tusschen hoek en cirkel van Beocaed" (V. M. 3, III, 39), en 20 die van den Heer Biekens de Haan: »uO. XXX van Bouwstoffen voor de Geschiedenis der wis- en natuurkundige wetenschappen in de Nederlanden" (V. M. 3, m, 69). Eene korte voordracht op het gebied der Mechanica werd gehouden door den Heer Grinwis, toen hij sprak » Over den invloed der massaverdeeling op de slingerleugte". Eene ver- handeling over dit onderwerp werd aangeboden voor de Ver- slagen en Mededeelingen. De Geodesie \oud haren woordvoerder iu den Heer Schols, LXXXIX die eene mededeeling ten beste gaf: >Over de kromming van de projectie van de geodesische lijn" (V. M. 3,111,128). Tot het gebied van Meten en Wegen behoorde de voor- dracht van den Heer J. A. C. Oudemans, betrekking heb- bende op verificatiën van eenige verguldkoperen standaardki- logrammen, in 1856 door de Commissie voor Standaardmeter en -kilogram vervaardigd. Eene zeer uitvoerige memorie over de gedane wegingen en al wat daarmee in verband stond, vond eene plaats in de V. en M., 3*^^ Reeks, Deel III, p. 14l. — In de Januari- vergadering der Afdeeling werd den Heer Oudemans, bij monde van den Voorzitter, dank betuigd voor de schifting en rangschikking der bescheiden, na het over- lijden van den Heer Stamkart tot het archief der Akademie in ongeordeuden staat teruggekeerd, ten gevolge waarvan deze verzameling weder in bruikbaren staat is overgebracht. Van physisch gehalte was eene mededeeling van den Heer Engelmann, waarin een door hem uitgevonden rheostaat, en diens toepassing op het gebied der electrische verlichting, der electro-physiologie en der electro-therapie verklaard werd. Over sterrekundige onderwerpen voerden het woord de Heereu van de Sande Bakhuyzen en Kouteweg. De eerste sprak over de oorzaak der persoonlijke fouten bij het waarnemen van doorgangen van sterren (V. M. 3, II, 438), en meende die gevonden te hebben in de meerdere of mindere helderheid dezer hemellichamen, m. a. w. in den korteren tijd, noodig om een sterker, en den laugeren tijd, noodig om eene zwakker stralende ster te onderscheiden. Ver- der beschreef hij het werktuig, door hem gebruikt om de juistheid zijner opvatting proefondervindelijk te staven. De Heer Korteweg onderhield de Afdeeling » over de stabi- liteit van periodieke banen" en deelde de uitkomsten mede van zijn onderzoek omtrent de voorwaarde dat, wanneer ten gevolge van krachten, die op een lichaam werken, dit laatste eene gesloten loopbaan beschrijft, deze loopbaan, ge- stoord zijnde, stabiel of niet stabiel is. Hij betoogde verder, dat de bekende eigenschappen der gestoorde planeteubanen, XCIÏ De Zoölogie vond bare woordvoerders in de ïïeeren Hu- BRECHT en Martin. De eerste handelde over de pliylogenie van het zenuwstelsel der Vertebraten, en deelde mede dat bij door onderzoekingen, aan Nemertinen verricht, tot de overtuiging was gekomen, dat deze dieren in den samen- bangenden zenuwplexus een dorsomediauen zenuwstam bezit- ten, die het aequivalent is van het ruggemerg der hoogere dieren, en dat de van dien stam afgaande gepaarde, meta- meer geplaatste, dwarsstammen zich ongekunsteld met de meer primitieve ruggemergzenuwen der lagere Chordata laten vergelijken, ook in dit opzicht, dat door hen viscerale takjes naar den darmwand en de bloedruimten worden afgegeven. Van de zijstammen der Nemertinen, was veellicbt de ramus lateralis nervi vagi of de nervus lateralis (der lagere Verte- braten), en van hare hersenlobben de gangliën der kopzenu- wen een overblijfsel. Met den nervus vagus der Nemertinen, wenschte de spreker den ramus intestinalis nervi vagi in ge- netisch verband te brengen (V. M. 3, III, 123). De Heer Martin hield eene voordracht over de fossiele olifanten en andere tertiaire Vertebraten van Java, en be- handelde de vraag of zy tot de plioceene, dan wel tot de mioceeue formatie behoorden gerekend te worden. Voor beide meeningen was veel te zeggen. Uit eene zekere mate van overeenkomst tusschen de tertiaire Vertebraten, gevonden in Japan, China, voor-Indië en de eilanden van den Indischen Archipel, liet zich afleiden, dat laatstgenoemden vroeger met het vaste land verbonden zijn geweest. Tot het gebied der Botanie behoorden de voordrachten der ïïeeren Beijerinck, de Vries en Rauwenhoff. De ïïeer Beijerinck sprak over de galnoten, door den steek van Nematus Capreae verwekt aan de bladeren van Salix atnygdalina, en kwam, na eene uivoerige uiteenzetting van een groot aantal feiten, tot deze gevolgtrekkingen: P. dat de vorming der hierboven genoemde uitwassen niet berust op de aanwezigheid van het gelegde ei, maar op die eener met het ei door eene giftklier afgescheiden stof; 2^. dat xcni deze stof niet is eene levende en voor zelfstandige vermeer- dering vatbare ; 'ó^. dat zij is een euzyniotisch lichaam ; 4'l dat de vorming van galnoten niet onmiddellijk in staat is, licht te verspreiden over het wezen der variabiliteit (V. en M. 3, III, 3). De Heer de Vries hield eene voordracht over het ontstaan van vacuolen in plantencclleu, naar aanleiding van onder- zoekingen, in zijn laboratorium verricht door den Heer Went. Hij betoogde dat de vacuolen niet door het protoplasma voorden voortgebracht, doch, evenals de celkernen en amy- loplasten, aan deeling van reeds bestaande oudere haar aan- zijn te dunken hebben. Op grond van deze ontdekking, mag men het er voor houden, dat alle vacuolen eener plant door deeling eener eerste vacuole in de eicel afkomstig zijn. Eene tweede maal sprak de Heer de Vries over reup- en kroefziekte van kultuurplanten, beide veroorzaakt door Ty- lejichus deoastatrix^ het zoogeu. stengelaaltje, en dat wel naar aanleiding van onderzoekingen over dit onderwerp van den Heer Dr. J. Ritzkma Bos. De Heer Rauwenhoff leverde een vervolg op eene vroegere mededeeling betreffende de biologie van Sphaeroplea annulina. Hij betoogde thans, dat de kernen in de mannelijke cellen van het genoemde Wier zich herhaaldelijk deelen, zoodat ten slotte elk spermatozoïd zulk eene kern te zien geeft; maar dat, omgekeerd, in de vrouwelijke cellen, bij de vorming van oösfeeren, ineensmelting van kernen plaats heeft, zoodat ten slotte in elke oösfeer slechts ééne celkern wordt aangetroffen. Van- mineralogische)! aard was eene mededeeling van den Heer Behrens omtrent de bepaling van de gemiddelde hard- heid van gesteenten, volgens de methode van den Hoogleeraar Pfai-'e te Erlangen, liet Avas hem namelijk gebleken, dat de afschuring niet alleen van de hai'dheid, maar buitendien van de vastheid en de veerkracht der gesteenten afhing (V. M., 3, m. 123). Eene hygiënische bijdrage leverde de Heer Forster, toen hij sprak over het pasteuriseeren van vloeistoffen, en de XCIV laagste temperatuur, bij welke de cholerabacil iu vloeistoffen gedood wordt (V. M. 3, III, 7). Aan de buitenlandsclie LeJeu der Akademie : den Iloog- leeraar in de Dierkunde en vergelijkende Ontleedkunde P. J. VAN Beneden te Leuven, en don lloogleeraar in de Sterre- kunde en Directeur der Sterrewaclit op den Pulkowa O. Struve, werd door de Afdeeling schiftelijk buide gebracht: den eerste bij gelegenheid zijner 50-jarige, en den tweede bij gelegenheid zijner 25-jarige ambtsvervulling. Aan de uitnoodiging om een of meer leden der Afdeeling af te vaardigen naar het Congres d'hydrologie et de clima- tologie te Biarritz, werd geen gevolg gegeven. De Akademie kon niet verder gaan dan hem of hun, die dat congres wenschten bij te wonen, een brief van introductie meê te geven, doch niemand beval zich voor de ontvangst van zoo- danifie aaubevelinjc aan. Van twee personen, door geen titel aan de Akademie verbonden, mocht de Afdeeling bijdragen voor hai-e Averken ontvangen, en wel van de Heeren K, F. Wenckebacii, Med. Cand. te Utrecht en Dr. G. Schouten, leeraar in de Wis- kunde te Amsterdam. De eerste schreef over » de embryonale ontwikkeling van den Ansjovis", de tweede over »eenalge- meenen regel voor den baauvorm en den duur der centrale beweging." Tot de werken, in het afgeloopen jaar door de Akademie in het licht gegeven, behoort het Jaarboek 1886, waarin de levensberichten voorkomen van Avijlen de leden der Akademie Dr. W. J. A. JoNCKBLOET door den Heer Dr. H. E. MoLTZEii; Dr. J. H. HoLWEKUA door Dr. W. H. van de Öande Bak- xcv HUTZEN en Aem. W. Wijbrands door Dr. J. G. R. Aeqtjoy. — Verder Vcau de Letterknudige Afdeeling : Verhandelingen Deel XV^IT, o. a. bevattende: H. KiiUN, Bijdrage tot de verkla- ring \an eeuige woorden, in Pali-gescliriften voorkomende; C. Leemans, Grieksche geschriften uit Klein -Azië, in den hiatstcn tij l voor liet Ilijks-Maseum van Oudheden te Lei- den aan;:e.vonnen ; M. Tji. IToutssia [doen- geen titel aan de Akademie verboiulea J : Uit de Oostersche Correspondeutie van Th. Erpenius, Jac. Golius en Lev. Warner, en van de Ver- slagen en Mededeel ingen 3^ Reeks, Deel III, Stuk 2 en 3, en Deel IV, Stuk 1. Eindelijk, van de Natuurkundige Af- deeling: Verhandelingen Deel XXV, waarin (behalve de reeds in. het vorig Jaarverslag genoemde verhandeling van den Heer Zaaijer) : J. M. van Bemmelen, Bijdragen tot de kennis van den alluviiden bodem in Nederland, en M. W. Beijrrinck, Beobachtungeu und Betrachtungen ueber Wurzelknopsen und Nebeuwurzelu. Van do Verslagen en Mxledeelingen der Na- tuurkundige Afdeeliug zagen het licht Stuk 2 en 3 van D(ïel II, en Stuk 1 van Deel III. Aan de Letterkundige Afdeeling ontvielen, onder de ge- wone Leden : de Heer Aemiltus Willem Wijbrands, te Lei- den ; en onder de rustende Leden de Heer J. A. Holwerda te Oegstgeest. Van hare buitenlandsche Leden werden door den dood weggerukt: de beroemde geschiedschrijver Leopold voN Ranke te Berlijn (f 23 Mei 1886) en de uitstekende kenner der klassieke Letterkunde Johan Nicolai Madvig te Kopenhagen (f 13 December ISSGj. De Heer Lintelo de Geer ging over tot de rustende Leden. De Natuurkundige Afdeeling had het verlies te betreuren van haar fustend Lid : den Heer Counelis Marinus van der Sande Lacosi'e te Amsterdam. Van hare werkende Leden ging de Heer Veuloren over tot de rustende. Na de bekrachtiging harer keuzen door Uwe Majesteit, namen de Heeren S. Mulleu Fzn., S. J. Fockema Andreae XCVI en A. PiEiisON de voor hen bestemde plaatsen in de Letter- kundige, en de Heeren P. H. Schoute, C. A. Pekelharing en J. FoESTER de hun toegedachte in de Natuurkundige Afdeeling in. Voor den wedstrijd in Latijnsche poëzie, thans voor het eerst om eene gouden medaille van ƒ 300 innerlijke waarde, werden tien gedichten aangeboden. Eene elegie, getiteld : Matris querela, verwierf den prijs. Zij was het werk van den Heer J. van Leeuwen te Amsterdam. Aan den auteur van een uitvoerig dichfcstnk, Esfher, gemerkt met vers 11 van Hoofdstuk XI uit het boek van dien naam, werd eene eervolle vermelding aangeboden. Deze werd aangenomen door den Heer P. Esseiva te Freiburg in Zwitserland. Alvorens dit Jaarverslag te eindigen schijnt het aange- wezen, een en ander over de aanwerving van de noordelijke helft van het Trippenhuis ten gerieve van de Koninklijke Akademie van Wetenschappen mede te deeleu. In eene Bestuursvergadering d.d. 12 Maart 1881 kwam een brief ter tafel van Z.Exc. den Minister van Binnenland- sche Zaken, gedagteekend van 28 Februari 1881, waarin werd medegedeeld, dat het Gemeentebestuur van Amsterdam het voornemen had te kennen gegeven, zoodra de lokalen van 's Rijks Museum van schilderijen ontruimd zouden zijn, te verzoeken, dat de zetel der Akademie daarheen werd overgebracht, omdat het plan bestond, de zuidelijke helft van het Trippenhuis, thans bij de Akademie in gebruik, doch eigendom van de stad Amsterdam, te gaan inrichten voor Gemet^nte- Archief. De Minister wenschte te weten of de Akiulemie met dezen ruil genoegen zou nemen, dan wel de voorkeur gaf aan het bezit van beide helften, of van de noorderhelft met een deel der zuiderhelft van het Trippen- huis, in welk laatste geval echter te voren moest vaststaan, xcvn dat de lokalen der Akademie nooit, door de uitbreiding van het Gemeente-Archief, in gevaar konden komen vaa te wor- den teriii^gedrongen. Het Bestuur Ava.s eenstemmig van oordeel, dat het bezit der beide helften van het Trippenhuis het eenige was, dat de Akademie in haar benarden toestand van gebrek aan ruimte helpen kou, doch wenschte dit antwoord niet aan den Minister toe te zenden dan onder aanbieding van een paar platte gronden der beide helften van het Trippenhuis in hare verschillende verdiepingen, om te gelijker tijd te kunnen wijzen op de veranderingen, welke bij eene samen- koppeling dier helften noodzakelijk zouden blijken, en op de bestemminjï, die aan de verschillende vertrekken in de toekomst gegeven zou worden. Aan de beide Secretarissen, in vereeniging met den Heer Naber, werd opgedragen te zorgen, dat, op de Bestuursvergadering van 9 April 1881, de platte gronden, hierboven bedoeld, vertoond en een prae- advies over het gebruik, later van de verschillende lokalen te maken, in behandeling koude worden genomen. Aan dezen last werd behoorlijk gevolg gegeven, en wel met dezen uitslag, dat de voorgedragen plannen ook door de drie andere bestuursleden werden goedgekeurd en den Secretaris werd opgedragen, den Minister van Binnenlandsche Zaken op Z.Exc. missive van 28 Februari een antwoord te doen toekomen, waarin de wenschen van het Bestuur uit- eengezet, en de over te leggen platte gronden behoorlijk wer- den toegelicht. Dit antwoord was gedagteekeud van 20 April 1881. Tot in October 1885 werden over de aanhangig gemaakte zaak geene brieven tusschen 't Bestuur der Akademie en den Minister van Binnenlandsche Zaken gewisseld. Omstreeks dien tijd echter werd aan Z.Exc. inlichting gev^raagd nopens het oogenblik, waarop de Akademie van de noordelijke helft van het Trippenhuis bezit zou kunnen nemen. De Minister ant- woordde (missive van 6 October 1885), dat sommige forma- liteiten nog volbracht moesten worden, alvorens dit tijdstip Jaarboek. 1887. vr XCVIII konde worden bepaald, maar noodigde het Bestuur uit, al vast met deu Rijksbouwmeester, den Heer van Lokhorst, in overleg te treden over de vraag, hoe de beide helften van het Trippenhuis het best voor Akademiegebouw waren in te richten. Den 7'^" November 1885 volgde hierop eene conferentie van het Bestuur met deu Heer van Lokhorst. Na gezamen- lijk de beide helften van het Trippenhuis in oogenschouw genomen en, met de platte gronden in de hand, de veran- deringen te hebben nagegaan, door het Bestuur noodzakelijk geoordeeld om het gebouw voor zijne nieuwe bestemming ge- schikt te maken, verklaarde de Heer van Lokhorst genoeg ingelicht te zijn en genoeg gezien te hebben, om een ver- slag zijner bevindingen aan den Minister over te leggen en eene rekening van onkosten op te stellen. Bij missive van 22 Februari 1886 werd het Bestuur door den Minister gemachtigd, eenige vertrekken, voor bibliotheek- kamers bestemd, in bezit te nemen, en aan die machtiging gevolg gegeven, terstond nadat een zeker aantal boekenkasten, eenigen tijd vroeger besteld, op de voor haar bestemde plaat- sen waren neergezet. In de Bestuursvergadering van 2 October 18S6 werd ken- nis genomen van eene missive van Z. Exc. den ]\Iiuister van Biunenlandsche Zaken (gedagteekend van 2 September 188G), ter begeleiding van de voorstellen en de begrooting, den Minister door den Heer van Lokhorst voorgelegd, ter vol- doening aan den last, de beide helften van het Trippenhuis ten behoeve der Koninklijke Akademie van Wetenschappen in te richten op de wijze, als vroeger tusschen genoemden* Rijksbouwkundige en het Bestuur der Akademie was over- eengekomen. De Minister wenschte over de hem door den Heer van Lokhorst ingediende memorie het oordeel van het Bestuur te vernemen. Dit laatste kon, na een desbetreffend onderzoek, verze- keren, door den Heer van Lokhorst in alle opzichten goed begrepen te zijn, Intusscheu meende het Bestuur den Mi- XCIX nister te kennen te moeten geven, dat het, na rijp beraad, teruggekomen was van het voorstel om de tribune in de Vergaderzaal ietwat achteruit te plaatsen, weshalve de door den Heer van Lokiioust inüjeleverde be^ïi'ootinjj van onkosten met de som, daarvoor benoodigd, kon worden verminderd. Sedert het aan den Minister verzonden antwoord, hebben er eenige veraiuleriiigcii plaats gehad in de BiLüEiiDUiv-kamer. Wat er te doen overblijft, zal binnen kort ter hand worden genomen. De bedoeling is : 1°. éene gemeenschap tot stand te brengen tusschen de beide helften van het Trippeuhuis ; 2^. de voormalige REMBRANDT-kamer in te richten voor ontvangkamer ; 3^. De BiLüERDijK-kamer te veranderen in leeskamer; 4^. de vroegere directeurskamer van het Schilderijenmu- seum in te richten voor vergaderkamer van commissiën ; 5*^. eene der vroegere schilderijkamers in te richten voor bestuurskamer; 6^. het aaubreiigea van kasten, van een paar kleedkamers, van electrische schellen, enz. De som, door den Heer van Lokhorst voor deze veran- deringen uitgetrokken, bedroeg ƒ 10.000. De aanbesteding der uit te voeren werken had plaats te Haarlem, op den Ssten April 11. De overtuiging dat het voor den Custos der Akademie, den Heer Greeve, bij het klimmen zijner jaren, niet wel mogelijk zoude Avezen, zijne functie, thans reeds aan velerlei beslommeringen onderhevig, nog daarenboven over de noor- delijke helft van het Trippenhuis uit te strekken, deed het Bestuur besluiten, den klerk der Akademie, den Heer Lemstra, onder den gewijzigJen titel van 2^cn Custos, een verblijf in die noordelijke helft aan te wijzen, en hem eenige vertrek- ken, oveïeeukomende met die, bg den Heer Greeve aan G* c de andere zijde, in gebruik af te staan, zoodat het Trip- penhiiis sedert 1 Juli 18S6 door twee gezinnen bewoond wordt. Door dezen maatregel is de bewaking der bezit- tingen van de Akaderaie, die anders te weiisclien zou heb- ben overgelaten, voldoende verzekerd, en daarenboven ver- kregen, dat er, in geval van eeiiig ongeluk, althans twee personen bij de hand zijn, die elkander, in het uitgestrekte gebouw, wederkeerig behulpzaam kunnen zijn. Aan het einde van dit Verslaj;, Sire ! verlooft zich de Akademie den wensch uit te spreken, dat de keuzen, door haar gedaan, ter aanvulling der opene plaatsen in haar midden. Uwer Majesteits bekrachtiging mogen erlangen, en grijpt zij deze gelegenheid bij vernieuwing aan om hare be- langen in Uwe bescherming aan te bevelen. Namens de Kou. Akad. v. Wet. de Algem. Secretaris C. A. J. A. OUDEMANS. BIJLAGE, BEHOORENDE TOT HET JAARVERSLAG OVER HET JAAR 1886. Het is hier de plaats, gewag te maken van een brief, ge- dagteekend van 24 April 1886, door Heereu Directeuren van de Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen te Haarlem der Afdeeling toegezonden, ter begeleiding van een exemplaar der »Liste alphabétique de la correspondance de Christiaan HuYGENs, qui sera publiée par la Société hollandaise de Harlem". Heeren Directeuren voornoemd waren tot deze toe- zending overgegaan, opdat de Afdeeling keunis zou kunnen nemen van het voorbericht dier brochure, waarin, meenden zij, de aard hunner bemoeiing ten opzichte van het uitgeven yan Huygens' werken meer overeenkomstig hunne bedoeling was uitgedrukt, dan het geval geweest was in het Verslag van den Staat en de Werkzaamheden der Akademie, in het vorige jaar den Koning aangeboden en opgenomen in het onlangs verschenen Jaarboek van 1885, Tn de vereenisde zitting der beide Afdeeliugen op 24 April 1886, had de Heer Bierens de Haan, Voorzitter der HuYGENs-Commissie, reeds te kennen gegeven, dat de alinea van het aangehoorde Jaarverslag, waarin de Hollandsche Maatschappij der Weten- schappen voorgesteld was, als » hebbende de uitgave van Hüy- GENs' werken voor hare rekening gcmomen", en »den dank der Afdeeliiig verdiend voor de onbekrompen wijze, waarop zij het plan der Afdeeling had willen steunen" aan juistheid van redactie te wenschen overliet, en dat het, uit de gedrukte verslagen der HuYGENs-Coramissie blijken kon, dat de Hol- landsche Maatschappij niet enkel finantioelen steun verleend en de onkosten der uitgave van Huyoens' werken had op zich genomen, maar zelve als uitgeefstcr dier werken was op- getreden. Da ir uit de discussie, op de ontboezeming van den Heer de Haak gevolgd, en waarbij sommige leden meenden dat de Secretaris, andere dat de Voorzitter der Huygens- Commissie den loop der zaken meer overeenkomstig de waar- heid had voorgesteld, niet zoo veel liclit ontsproten was als wenschelijk om de zaak door stemming te laten beslissen, werd besloten het Bestuur uit te noodigen, alle bescheiden, op de HuYGENS-zaak betrekkelijk, nog eens te onderzoeken, en de notulen der vergaderingen ad hoc te raadplegen, om uit te maken aan welke zijde de waarheid lag. In eene bui- tengewone vergadering der Natuurkundige Afdeeling zou dan eene beslissing genomen worden, welke in deze vereenigde zittiucv zou worden meêj;edeeld. De conclusie, door de Natuurkundige Afdeeling in hare vergadering van 29 Mei 188G, na het aauhooren van den brief van Heereu Directeuren der Hollandsche Maatschappy genomen, kwana geheel met die der vereenigde zitting over- een, zoodat thans enkel de vraag overblijft, wat in de Be- stuursvergadering van 19 Juni 1886 en wat op de bui- CII ten gewon e vergadering der Afdeeling op 26 Juni daaraan- volgend ten opzichte der HuYGENS-zaak is voorgevallen. In de Bestuursvergadering van 19 Juni 1880 werd door den Secretaris een kort overzicht gegeven van den inhoud van alle bescheiden, op de ÏÏUYGEys-zaak betrekkelijk, te beginnen met de notulen der buitengewone vergadering der Natuurkundige Afdeeling op 29 October 1881, en eindigend met den brief der Holiandsche Maatschappij van 2 4 April 1886. In deze reeks ontbrak echter één document, nl. de brief van 28 Februari 1885, waarvan in het schrijven der Holiandsche Maatschappij, zooeven genoemd, wordt melding gemaakt. Bij een nader onderzoek kwam echter aan het licht, dat deze brief, aan de HuYGEKS-Commissie en niet aan de Afdeeling gericht, nooit deel vau het Archief der Akademie had uitgemaakt. Of de brief in eene der vergaderingen van de Afdeeling geheel of gedeeltelijk werd voorgelezen, kan niet met zekerheid worden uitgemaakt. De notulen zwijgen er over. Het gegeven overzicht der HuYOEXs-bescheiden was in de volgende termen vervat, waarbij valt op te merken, dat de notulen, waaruit geput werd, alle in de verschillende verga- deringen met algemeene stemmen goedgekeurd en door Voor- zitter en Secretaris geteekend waren. Overzicht uit de Huygens-bescheiden. 1° Buitengeioone Vergadering op 29 October 1881. — De Heer Rijke ontvouwt de redenen, welke de Commissie, den 24sten April 1868 benoemd om met eene Commissie uit de Maatschappij Diligeutia in den Haag in overleg te treden, opdat te eeniger tijd een standbeeld voor Cür. HuYGEys mocht verrijzen, noopten haar mandaat voorloopig te laten rusten. De Heer Buy's Ballot weuscht, dat de zaak der Huygens- vereeriiig opnieuw aau de orde worde gesteld. cm 2^ Buitengewone Vergadering op 30 September 1882. — De Heeren Rijke en Harting nemeu hun ontslag als leden der HnYGENs-Coramissie. De laatste wenscht dat een jeugdiger lid in zijne plaats benoemd worde. Wordt besloten, de aan- gelegenheid van het HüYGENS-standbeeld in eene opzettelijk daarvoor belegde buitengewone vergadering te behandelen. 3^' Baitengeioonc Vergadering op 28 October 1882. — Voortzetting der beraadslagingen over een huldebetoon aan Chr. Huygexs. De Secretaris geeft een overzicht van al wat te dier zake ondernomen werd. Naast het denkbeeld om een standbeeld te doen verrijzen, wordt een ander te berde ge- bracht, ui. om eene nieuwe uitgave van Huygens' werken te bezorgen ; 's mans nagelaten brieven en andere manuscrip- ten ter perse te leggen of een levensbericht van den ge- leerde samen te stellen. De Heeren van Diesen, Michaëlis en VAN DE Sande Bakiiuyzen worden benoemd om nog eens met Heeren Directeuren der Maatschappij Diligentia te con- fereeren, en het nieuwe denkbeeld, 'twelk de sympathie der vergaderden in hooger mate bezat dan het oorspronkelijke, bij hunne besprekingen op den voorgrond te plaatsen. 4*^ Buitengewone Vergadering op 30 December 1882, — De HüYGENS-Coramissie wordt diligent verklaard. 5*^ Builengeioone Vergadering op 27 Januari 1883. — De HuYGENS-Coramissie deelt mede, dat de Maatschappij Dili- gentia het voornemen eener HuYGENS-vereering toejuicht en daaraan haar zedelijken steun zal schenken. De Maatschappij draagt het beramen van verdere plannen aan de Akademie over. Dien ten gevolge wordt de Akademische Commissie uitgenoodigd, nadere voorstellen over het ontworpen plan aan de Afdeeling te doen. C^ Gewone Vergadering op 30 Juni 1883. — De Huygens- Commissie stelt voor, dnt er eene Commissie benoemd worde, samengesteld uit beoefenaren der mathematische, physische en astronomische wetenschappen, en uit een beoefenaar der bibliografie, aan welke de taak zal worden opgedragen te beslissen, wat wenschelijker ware : enkel van de reeds ge- ciy drukte werken vau Chb. Huygens eene nieuwe uitgave te bezorgen, of wél, die zorg ook uit te strekken over de door hem nagelaten brieven en andere handschriften. Aan dezelfde Commissie zou behooren te worden opgedragen : het inleveren van een volledig plan van uitvoering, met inbegrip van eene gemotiveerde raming van kosten, — De Vergadering hecht hare goedkeuring aan deze voorstellen, nadat het door den Heer Donders geopperde denkbeeld, dat de thans te benoe- men Commissie niet, krachtens het haar thans op te dragen mandaat, belast zou worden met de uitvoering van datgene, waartoe de Afdeeling zou meenen te moeten besluiten, zou- der verzet was aangenomen. Tot leden der voorloopige Commissie worden benoemd: uit het vak der Wiskunde : de Heeren Bierens de Haan, Grinwis en van den Berg; uit het vak der Natuurkunde: de Heeren Bosscha en LORENTZ ; uit het vak der Sterrekunde: de Heeren van de Sandb Bakhüyzen en J. A. C. Oudemans. De Afdeeling Letterkunde zou worden uitgenoodigd, een Lid uit haar midden aan deze Commissie toe te voecren. Ter bestrijding van kleine uitgaven, wordt aan de Commissie een crediet van ƒ 200 verleend. 7^ Gewone Vergadering op 26 Januari 1884. — De Heer Bierens de Haan geeft een voorloopig verslag over de werk- zaamheden der HüYGENs-Commissie. Hij wenscht dat de Af- deeling besluite: P. dat de Commissie kunne voortgaan met de voorbereiding van de uitgaaf van de werken en de brief- wisseling van Chr. Huygens, en 2*^. dat daartoe op de be- grooting van 1884 eene som van ƒ 600 worde toegestaan. Aldus wordt besloten. 8'^ Gewone Vergadei^ing op 29 November 1884. — De Heer Bierens de Haan geeft een tweede Verslag over de werkzaamheden der HuYGENS-Comuiissie. Hij betoogt dat de kosten, aan de uitgave van Huygens' werken en manuscripten verbonden, de finantiëele krachten der Akademie verre te boven cv gaau, en stelt daarom vuui, dat de Afdeeling hare Commissie deu wetenschappelijkeu arbeid late voortzetten, doch dat de Akademie zich uiet inlate met de voor haar te drukkende uitgaaf. Hij weiischt, dat de Akademie voortga met het ver- leenen van hare subsidie, en dat zij hare Commissie mach- tige om maatregelen tot de uitgave van Huygens' werken en briefwisseling te nemen, onder dien verstande, dat de wetenschappelijke bewerking aan de Akademie verblijve. — Op de vraag van deu Heer Stokvis, of er thans reeds eenig vooruitzicht bestaat, dat de hierboven bedoelde uitgave tot stand kome, antwoordt de Heer Bieuens de Haan, dat dit vooruitzicht bestaat, doch dat daaromtrent nog niet in bij- zonderheden kan worden getreden. — De conclusiën der Commissie worden aanvaard. De Voorzitter uit den wensch, dat de vereenigde zitting daaraan eveneens hare goedkeu- ring verleene. 9° Gewone Vergadering op 28 Februari 1835. — De Heer Bieuens de Haan deelt mede, dat de Hollandsche Maat- schappij der Wetenschappen te Haarlem zich bereid heeft verklaard, de kosten der uitgave van Huygens' geschriften op zich te nemen. De Voorzitter verheugt er zich in, dat de onderneming nu ook van finantiëele zijde is verzekerd. 10^ Gewone Vergadering op 28 Maart 1885. — Naar aanleiding der alinea in de voorgelezen notulen der vorige zitting, welke handelt over den finantiëelen steun, door de Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen te Haarlem aan de uitgave van Huygens' werken te verleeuen, stelt de Voor- zitter voor, aan Heeren Directeuren der Maatschappij een schrijven te richten, waarin de Afdeeling Natuurkunde der Koninklijke Akademie van Wetenschappen hare bijzondere erkentelijkheid betuigt voor de medewerking, welke zij van de zijde der Hollandsche Maatschappij in haar streven heeft mogen ondervinden. Het voorstel wordt met acclamatie aan- genomen. [De brief aan de Hollandsche Maatschappij, voor- gelezen aan het Bestuur, luidde als vol^t : OVl Amsterdam, 30 Maart 1885. De Afdeeliug Natuurkunde der Koninklijke Akaderaie van Wetenschappen heeft in hare vergadering van den 28sten dezer besloten, Heeren Directeuren van de Hollaudsche Maatschappij der Wetenschappen te Haarlem hare bijzondere erkentelijk- heid te betuigen voor de wijze, waarop zij de pogingen der Afdeeling om de nagedachtenis van een der grootste man- nen, weleer door Nederland voortgebracht, te huldigen, heeft willen steunen. De Afdeeling ontveinsde zich reeds van den beginne niet, dat haar streven, hoezeer ook met de meeste toewijding door eene Commissie uit haar midden aanvaard, gevaar kon loopeu schipbreuk te lijden op geldelijke bezwa- ren, wel wetend dat hare eigene fondsen de onkosten eener uitgave van ïïuygens' werken niet zouden kunnen dragen, en niet zonder zorg voor het antwoord, 'twelk haar wellicht van Regeeringswege te wachten stond, indien eene toelage uit de Staatskas ter bereiking van haar doel zou worden aangevraagd. De geest die Uwe Maatschappij bezielt en waarvan zij bij onderscheidene gelegenheden getuigenis aflegde, gaf de Huy- GENS-Commissie den moed, zich tot U te wenden, in de hoop dat zij, bij de ontvouwing van het plan, door de Koninklijke Akademie ontworpen, Uwe goedkeuring verwerven, en bij de openhartige blootlegging der bezwaren, welke de uitvoering van het voornemen hoogst waarschijnlijk in den weg zouden staan, tevens op {J\Ye hulp zou mogen rekenen. Het vertrouwen, in U gesteld, werd niet beschaamd. De HuYGENS-Commissie mocht, dankbaar, van U vernemen, dat Gij het plan der Koninklijke Akademie toejuichtet, en dat Uwe ingenomenheid met grootsche ontwerpen, welke strek- ken kunnen om den roem van ons vaderland te verhoogen, zich ook uu weder openbaren zou. Het is voor dit blijk van sympathie, 'twelk zich niet enkel in woorden, maar ook in daden wenscht te uiten, dat de Natuurkundige Afdeeling der Koninklyke Akademie van CVII Wetenschappen U haar harte! ijken dank aanbiedt. Mocht het meer bijzonder op haren weg gelegen hebbeu, ter nagedach- tenis van HuYGENs' verdiensten eene eere/,uil te doen verrij- zen, en zij daarvoor de goedkeuring der wetenschappelijke wereld te eeuiger tijd verwerven — de Akadeniie zal de eerste zijn om te erkennen, dat zij aau Uwe Maatschappij het voetstuk verschuldigd was, en de erkentelijkheid van het nageslacht s-aarne met U deelen. Namens de Jfd. Nat. der Kon. Akad. v. Wet. De Foorz. {lo.ff.) BUYS BALLOT. De Secr. {to.g.) C. A. J. A. OUDEMANS. Aan II. II. Dlrecieuren V. d. IIoll. Maats. d. Wtl. te Haarlem^ 110 Geiüone Vergadering van 27 Juni 1885. — Derde rapport der HuYGENS-Commissie. Ten opzichte van het nemen van maatregelen tot de uitgaaf van den ondernomen arbeid, herhaalt de Commissie, dat de Hollaudsche Maatschappij der Wetenschappen te Haarlem besloten heeft de uitgave op zich te nemen, niettegenstaande de aanzienlijke kosten, daaraan verbonden. De Voorzitter betuigt der Commissie opnieuw dank voor hetgeen zij tot hiertoe volbracht. 12° Jaarboek 1885 (Vereenigde Zitting op 25 April: p. LXXVII). De ter zake dienende zinsnede luidde aldus: »De mogelijkheid, dat de arbeid der Commissie te zijner tijd het licht zal zien, zonder dat daartoe eene extra-subsidie van de Regeering zal behoeven gevraagd te worden, werd in het vooruitzicht gesteld, doch later tot zekerheid verhe- ven, daar de Hollaudsche Maatschappij der Wetenschappen te Haarlem zich bereid had verklaard, de onkosten voor het uitg(;ven van Huygens' werken voor hare rekeuing te nemen. De Afdeeling vernam dit bericht met groote ingenomenheid en besloot dan ook, der Hollaudsche Maatschappij voornoemd schriftelijk dank te zeggen voor de onbekrompen wijze, waarop zy het door de Afdeeling ontworpen plan had willen steunen CVIII en tot de uitvoering er van hare krachtdadige medewerking bad willen verleenen." Het Bestuur kwam, na het aauhooren en wikken en we- gen van de voorgelezen bescheiden tot het besluit, dat twee opvattingen in de zaak van het uitgeven van Huygens' wer- ken, zich steeds hebben gekruist: A. van het Bestuur der Akademie, den Secretaris der Afdeeliug Natuurkunde, en een zeker aantal Leden der Natuurkundige Afdeeling, dat nl. de Akademie de uitgave bezorgde, en de Hollaudsche Maat- schappij haar fiuantiëelen steun ter beschikking stelde ; B. van de Leden der HuYGENs-Commissie, lïeereu Directeuren van de Hollaudsche Maatschappij der Wetenschappen en een ander deel der Leden van de Natuurkundige Afdeeling, dat de Hol- landsche Maatschappij der Wetenschappen, met het verleenen van haren fiuantiëelen steun tevens de uitgave had op zich genomen, terwijl de Akademie met de wetenschappelijke zorg der uitgave belast bleef. Bij meer dan ééne gelegenheid, b. v. na het lezen der notulen van 28 Februari 1885, en zoowel vóór als na de afzending van den dankbrief der Afdeeling aan de Hollaudsche Maatschappij, werd geen verzet van de andere zijde tegen het denkbeeld A. vernomen, terwijl daar- enboven de woorden, door den Voorzitter der HuYGENS-Com- missie gesproken in de vergadering van 28 Februari 1885, en luidende: »dat de Hollaudsche Maatschappij der Weten- schappen zich bereid had verklaard, de kosten der uito-ave van HuYGENs' werken op zich te nemen", allerminst geacht konden worden, een protest tegen de bedoelde opvatting in te houden. Hat Bestuur was het met den Algemeenen Secretaris eens, dat het begrijpelijk was, dat hij in het Jaarverslag 1885 over de medewerking van de Hollaudsche Maatschappij der Wetenschappen geschreven had in den zin zooals geschied is, te meer omdat het Bestuur der Akademie zijn ontwerp- verslag in zijne vergadering van van 3 April 1886 had CIX goedgekeurd. Ook de discussiën, in de notulen der Bestuurs- vergaderingen opgeteekend over de subsidiën, aan de Huygens- Coniniissie bij het aanvaarden van haren arbeid te verleenen, konden zeer goed tot de vestiging der in het Jaarverslag 1885 uitgesproken meening aanleiding hebben gegeven. Het Ce^tuur meende echter dat, bij het niet bestaan van geschreven overeenkomsten, het conflict uit het oogpunt be- hoorde beschouwd te worden der wenschelijkheid, dat het reeds tot eene zekere hoogte gevorderde drukken van den tekst van HuYGLNs' werken geene vertraging zou ondervinden. Om dit doel te bereiken, kon het er vrede mede hebben, dat aan den wensch van den Voorzitter der HuYGEys-Commissie en van Heeren Directeuren van de Hollandsche Maatschappij gevolg gegeven, en in het volgend Jaarverslag werd opge- teekend: »dat de Afdeeling er geen bezwaar in ziet de opvat- ting te deelen, dat genoemde Maatschappij de uitgave van HuYGENs' werken niet steunt, maar die zelve op zich heeft genomen". — Daartegenover echter wensch te het Bestuur, dat eene formule werd gevonden, bestemd voor het titelblad der uitgave, waaruit blijkt, dat het denkbeeld der HuYOENs-ver- eering van de Akademie is uitgegaan, en dat de wetenschap- pelijke arbeid door haar of eene Commissie uit haar midden ondernomen werd. In overeenstemming met het besluit, in de vereenigde zit- ting van 1886 genomen, werd in de buitengewone vergade- ring der Afdeeling op 26 Juni 1886 door den Voorzitter verslag gegeven van hetgeen er in de Bestuursvergadering van 19 Juni was voorgevallen, en tot welk besluit het Be- stuur gekomen was. De aangehoorde mededeelingen gaven aanleiding tot uitvoerige debatten. Evenals in de vereenigde zitting van 1886, scheen het — thans echter nadat het Bestuur zijne bevinding ter kennisse der aanwezigen gebracht had — niet wel mogelijk, de uiteenloopende zienswijzen tot ex elkander te brengen en eene bevredigende oplossing van het netelifje vraagstuk voor te bereiden. Dat er een antwoord aan Heeren Directeuren der Hol- landsclie Maatscbnppij der Wetenschappen op hunne missive van 24 April 1886 gegeven moest worden, stond vast, maar wat dit antwoord behelzen zou, en in welken zin de door den Voorzitter der HuYCE^fs-Commissie in de vereenigde zitting van 188G aangevallen zinsneden van het Jaarverslag gewijzigd zouden worden, daarover kon geene eenstemmigheid worden verkregen. Dies werd op voorstel van den Heer Rijke besloten, het Eestuur der Afdeeling uit te noodigen, een antwoord op den brief van Heeren Directeuren der llolland- sche Maatschappij te ontwerpen en dit, in de eerstvolgende buitengewone vergadering der Afdeeling, ter goedkeuring aan te bieden. Aan dit mandaat werd door het Bestuur gevolg gegeven bij gelegenheid van de buitengewone vergadering der Af- deeling op 25 September 1886. Het was er verre af, dat het opgestelde concept-antwoord terstond werd goedgekeurd. De Voorzitter der HuYGENS-Com- missie meende te kunnen verzekeren, dat de zoo belangrijke brief van 23 Februari 1885, door Heeren Directeuren der Hollandsche Maatschappij aan de HuYGENS-Commissie afge- zonden, en welke brief, zooals later bleek *), toen het Be- *) Afschrift. Haarlem 23 Februari 1885. In de vergadering van Directeuren vau de Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen van 21 Februari 1.1. is uwe missive vau December 188i in behandeling genomen, en hebben Direeteuren, hoewel zich niet ontveinzende de groote fiuantieele bezwaren, aan de verwezenlijking van het voorstri, in uw schrijven vervat, verbond>ru, evenwei. overeenkomstig het doel der Maatschappij, uitgedrukt in Art. 1 der wet, luidende als volgt: //Het doel der Maatschappij is de bevordering der wetenschappen. "Zij tracht dit doel te bereiken door: ii'ifs. Het uitgeven van wetenschappelijke verhandelingen". CXI stuur een afschrift daarvan van de HuYGENS-Coramissie ont- vangen had, de voorwaarden bevatte, waarop Hoeren Direc- teuren zich bereid verklaarden, de kosten voor de uitgave van HuYGKXs' werken beschikbaar te stellen, in eene der vergaderingen dnr AfJeeling had voorgelezen, wat echter door andere Leden werd tegengesproken en over Avelke han- deling in de notulen eveneens het stilzwijgen bewaard was. Er werden verder stemmen vernomen, die meenden, dat de tijd tot het beantwoorden van den brief van Heeren Di- recteuren der Ilüllandsche Maatschappij nog niet gekomen was, en dat daaraan de kennisneming van nadere en nauw- keuriger inlichtingen over al wat met de HuYGENS-zaak in ver- band stond vooraf moest gaan. Andere Leden erkenden dat besloten: de uitgave der volledige verzameling, zoowel der reeds gedrukte wer- ken, als van de door uwe Commissie bijeengebrachte handscliriften, brieven en aandere stukken, betrekking lu'l)bende op ouzen beroemden landgenoot Cuiustiaan IIüygens, door de Maatschappij te doeu plaats hebben. Heeren Directeuren verbinden daaraan de volg^ide voorwaarden; 1". Dat door uwe Commissie niet alleen de reeds gedrukte werken, maar ook de in manuscript aanwezige overige stukken aan de Maat- scliappij worden overgelegd. 2'\ Dat door uwe Commissie de drukproeven worden nagezien, terwijl het imprimatur aan. den Secretaris der Maatschappij worde gelaten. 3". Dat, evenals aan de andere inzenders van verhandelingen, die in de werken der Maatschappij worden opgenomen, 15 present-exem- plaren aan uwe Commissie worden geschonken. In eene "soorrede, aan die verhandeling t')e te voegen, zal de geschie- denis van de wording dezer uitgave worden uiteengezet, en daarin de verdiensten van de Koninklijke Akademie van Wetenschappen, in deze zaak, worden erkend. Directeuren van de Jlollandsche Maatschappij der Wetenschappen was get. G. F. VAN TETS, Voorzitter. D. DE HAAN, Secretaris, • Aan de Huygens-Commissie te Leiden, cxn de loop van zaken regelmatiger had kunnen zijn, maar waren toch overtuigd dat de Afdeeling, door de volmacht, in de buitengewone vergadering van 29 November 1884 aan de IluVGEisS-Commissie gegeven, zich volkomen gebonden had, en den stand van zaken, zooals die thans stond, als een vol- dongen feit moest aannemen, waaraan niets te veranderen vie.-l. De Hollandsche Maatschappij echter bleef, naar hun en aller gevoelen, vreemd aan het overleg tusschen de Afdeeling en de HuYGENS-Com missie en mocht dus in geen geval in den strijd der meeningen betrokken worden. Na nog eenige woordenwisseling, stelde de Heer Lorentz voor, eeue zinsnede in het antwoord in te lasschen, inhou- dende : niet dat de Afdeeling, maar dat de Algemeene ver- gadering zeer waarschijnlijk, in het Jaarverslag 1885, van de uitgave van Huygens' werken anders gewaagd zou heb- ben dan zij deed, indien de juiste inhoud van het schrijven der Maatschappij van 23 Februari 1885 haar bekend was geweest. Dit voorstel werd aangenomen, maar daarenboven een ander, behelzende, dat aan de Hollandsche Maatschappij op de meest bescheiden wijze te kennen moest worden gegeven, dat de Afdeeling er prijs op zou stellen, dat ook op den titel van de uitgave van Huygens' werken iets omtrent de medewerking der Huygens- Commissie mocht blijken. Het antwoord aan de Hollandsche Maatschappij, naar de aangenomen amendementen gewijzigd, werd nu voorgelezen en goedgekeurd. De brief luidde als volgt: Aan Heeren Directeuren van de Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen te Haarlem. Amsterdam, 28 September 188G. De Natuurkundige Afdeeling der Koninklijke Akademie yan Wetenschappen alhier heeft de eer, IJ de ontvangst te CXIII berichten van Uwe missive d.d. 24 April jl. *) en U tevens dank te zeggen voor de toezending van een exemplaar der *) De brief vaa Ileercii Directeuren der Hollandsche Maatschappij der Wetensciiappen luidde aldus: Aan de Afdceling voor Wis- en Natuurlcundige Wetenschappen van de Koninklijke Akadeniie van Wetenschappen te Amsterdam. Haarlem, 2i April 1886. ^Directeuren van de Hollandsche Maatschappij der Weienschappen te Haarlem hebben de eer aan de Afdecling voor Wis- en Natuurkunde van de Koninklijke Akademie te Amsterdam hierbij aan te bieden een exem- plaar von de //Liste alphabétique de la Correspondance de Christiaan HuYGENs qui sera publiée par la Société HoUaudaise des Sciences de Harlcm." '/Uwe Afdeeling vindt het doel van dit geschrift uitgedrukt in het Voor- bericht, waarin Directeuren hun voornemen bekend maken om de werken van CflK. HuYGENS met zijne briefwisseling uit te geven, gelijk zij be- werkt zullen zijn door eene Commissie, aan welke de Akademie opdroeg een plan van uitvoering te ontwerpen." //Directeuren nemen de vrijheid, de Natuurkundige Afdeeling van de Koninklijke Akademie van Wetenschappen op dit Voorbericht te wijzen, omdat daarin de aard hunner bemoeiing ten opzichte van de uitgave van Hlygens' werken meer overeenkomstig hunne bedoeling wordt uitge- drukt, dan het geval is geweest in het Verslag van den Staat en Werk- zaamheden der Akademie, in het vorig jaar aan den Koning aangeboden en opgenomen in het onlangs verschenen Jaarboek van 1885." ïUit i"ie bewoordingen, waarmede in dat Vorsing van het besluit der Hollandsche Maatschappij wordt melding gemaakt, kan worden afgeleid, dat de iVLaatsehappij aan de Koninklijke Akademie dea geldelijken steun heeft aar-gi'boden, welke de Akademie meende van de Hooge Regeeriug niet te kunnen verwachten." //Directeuren meenen te dien aanzien zich te mogen beroepen op den inhoud van hunnen brief van 23 Februari 1SS5, waarin zij mededeeling doen van hun besluit om //de uitgave der volledige verzameling, zoowel der reeds gedrukte werken als van de door Uwe Commissie bijeenge- brachte handschriften, betrekking hebbende op onzen beroemden land- genoot Chb. lluYGEKS, door de Maatschappij te doen plaats hebben." Zij hechten er waarde aan, wel te doeu uitkomen, f'at het geenszins in hunne bedoeling heeft gelegen, een zoo hooggeplaatst wetenschappelijk lichaam, door den Staat ingesteld, eene geldelijke tegemoetkoming aan te bieden. Hun voornemen is den arbeid, welken de Akademie met zoo- Jaarboek 1887, H CXIV » Liste alphabétique de la Correspondance de Chiiistia.an Huy- GENs qui sera publiée par la Société Hollaudaise des Sciences de Harlem". Behalve ter begeleiding van het zoo even aangehaalde geschrift, strekte Uwe missive tevens om de Afdeeliug te wijzen op het voorbericht der Liste alphabétique, wijl daar- uit de aard Uwer bemoeiing ten opzichte der uitgave van HuYGENs' werken meer overeenkomstig Uwe bedoeling wordt uitgedrukt dan in het Verslag van den Staat en de Werk- zaamheden der Akademie, in het vorige jaar den Koning aangeboden en opgenomen in het onlangs verschenen Jaar- boek van 1885, het geval is geweest. Terwijl toch in dit Verslag gewaagd werd van den steun, door Uwe Maatschappg voor de uitgave der werken van Huygens door de Konink- lijke Akademie te verlecuen, wordt in het Voorbericht — reeds in de eerste zinsnede — er op gewezen, dat Heeren Directeuren van de HoUandsche Maatschappij der Weten- schappen die uitgave zelven op zich wenschen te nemen. Volgeus Uwe missive, werd laatstgenoemde opvatting reeds kenbaar gemaakt in een brief van Heeren Directeuren van 23 Februari 1885, gericht aan de IIuYGEXS-Coramissie. Ware de juiste inhoud van dit schrijven aan de laatstgehouden Algemeene Vergadering der Akademie bekend geweest, dan meenen wij te mogen aannemen, dat in het Jaarverslag over 1885 van de uitgave der werken van Huygens zou zijn ge- waagd op eene wijze, in overeenstemming met Uwe opvatting. De Afdeeling heeft thans uit een afschrift van bovcnge- veel zorg heeft ondernomen, maar wegens bezwaren van geldelijken aard niet verder brengen kan, van haar over te nemen en met den hoogge- waardeerdeii steun van Uwe Commissie te voltooien. Namenu Directeuren van de Holl. Maals. der Wetensch appen ■w. g. G. VAN TETS, Voorzitter. J. BOSSCHA, Secretarie. cxv noemde missive, haar, op een daartoe strekkend verzoek, door de HüYGENS-Commissie ter hand gesteld, kennis genomen van Uw besluit en de daaraan verbonden voorwaarden en belofte. Zij stelt zich voor, den Aljremeenen Secretaris uit te noo- digen, de door U aangeduide zinsaeJe in het Jaarverslag 1885, wat de daaraan te hechten beteekenis betreft, in het Jaarverslag over 1886 nader toe te lichten. Eindelijk betuigt de Afdeeling gaarne, dat zij met belang- stelling kennis heeft genomen van het slot van Uwen brief. Zij vleit zich met de hoop, dat ook de titel getuigen moge van het aandeel der HuYOENS-Commissie aan het onderno- men werk. Namens de Naümrk. Afdeeling der Kon. Jkademie van Wetenschappen w. g. BUYS BALLOT, Voorzitter. C. A. J. A. OUDEMANS, Secretaris, De Algemeene Secretaris meent, hiermede voldaan te heb- ben aan den hem in de vereenigde zitting van 1886 opge- dragen last, om nl. in de tegenwoordige vereenigde zitting de beslissing mede te deelen, welke in eene buitengewone vergadering der Natuurkundige Afdeeling omtrent de Huy- GENS-zaak gevallen is. — Er rust thans nog enkel op hem de plicht om, getrouw aan de belofte, door de Afdeeling in haar antwoord aan Heeren Directeuren der Hollandsche Maatschappij van Wetenschappen op hun brief van 24 April 1886 gedaan, in dit Jaarverslag eene nadere toelichting van de door Heeren Directeuren voornoemd gewraakte zinsneden van het Jaarverslag 1885 te geven. Deze toelichting kan, in overeenstemming met het hierboven gegeven overzicht, in de volgende bewoordingen worden saam^evat: dat de Alge- o o o o meene Secretaris door eenige dubbelzinnige uitdrukkingen, bij verschillende gelegenheden gebezigd en door hem in de goedgekeurde notulen neergelegd ; en verder, door hei niet H* CXVI aanwezig zijn in het arcbief der Akaderaie van den brief of een afschrift van den brief van Heeren Directeuren der Hollandsche Maatschappij aan de HuYGENS-Commissie, gedag- teekend van 23 Februari 1885, in de nieeuing verkeerde, dat in de door hem gekozen redactie de ware staat van za- ken was uitgedrukt ; dat echter de inhoud van bovenbedoel- den brief, hiter ter zijner kenuisse gekomen, hem had doen inzien, dat hij de bedoeling van Heeren Directeuren der Hollandsche Maatschappy niet juist had weergegeven; ein- delijk, dat hij dienovereenkomstig thans verklaart, dat de Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen te Haarlem zich met de uitgave van Huygens' werken en brieven belast heeft, terwijl de redactie over een en ander is en blijft op- gedragen aan eene Commissie, door den Voorzitter van de Natuurkundige Afdeeling der Koninklijke Akademie van Wetenschappen uit haar midden gekozen. Wordt, ten gevolge eener opmerking van den Heer Beets, besloten, de uiteenzetting, door den Secretaris van de HuYGENS-zaak gegeven, als minder passend in een aan Z. M. den Koning aan te bieden verslag, uit dit laatste weg te nemen, doch haar, bij wijze van bijlage, achter dit verslag eene plaats in bet Jaarboek in te ruimen. Aan het verzoek, enkele wijzigingen in de redactie te brengen, voorgesteld door de Heeren Raüwenhoff, VAN DER Waals en Naber, wordt gevolg gegeven. Daar niemand verder het woord verlangt, wordt het Verslag goedgekeurd. II. De Algemeene Secretaris legt, in overeenstemming met Art. 12 van het Organiek Reglement, de Reke- ning en Verantwoording over van zijn geldelijk beheer, loopende van 1 April 1886 tot ultimo Maart 1887, OXVII REKENING en VERANTWOORDING van het geldelijt beheer, door deu Algemeenen Secretaris der Koninklijke Akademie van Wetenschappen van primo April 1886 tot ultimo Maart 1887 gehouden, volgens Art. 12 van het Organiek Reglement, alsmede §§ 30 en 37 van het Regle- ment van Orde, goedgekeurd in de Algemeene Vergade- ring der maand April 1887. Ontvangsten. Batig saldo A». P» ƒ 1047.28^ Subsidie voor vier kwartalen a ƒ 4700.— . ƒ 18800. — Af zegel en leges // 1.30 » 18798.70 Van de Holl. Maatsch, der Wetenscli. te Haarlem, voor houtsneden, behoorende bij de verhand. v. d. Heer Lorentz n 23.75 Van de Holl. Maatsch. der Weteusch. te Haarlem, voor houtsneden, behoorende bij de mededeeling v. d. Heer Schols , 7.50 Opbrengst van den verkoop van boeken (zie Rekening- Courant van deu Heer Joh. Muller) // 228.81 Totaal ƒ 20106. 04« Uitgaven. 1. Reis- en Verblijfkosten aan H.H. Leden, buiten Amsterdam woonachtig. Natuurkundige Afdeeling ƒ 1105.65 Letterkundige '/ // 934.60 f 2040.25 2. Jaarwedden. Jaarwedde v. d. Algemeenen Secretaris. . . / 1000. — // // // Secretaris Letterk. A.fd. . . // 500. — w II II Custos // 850. — if II II Klerk // 1025.— // 3375.— Transporteere ƒ 5415.25 CXVIII per Transport ƒ 5415.25 3 . Onkosten der Commissie voor den overgang van Venus voorbij de zon. Geene. 4. Onkosten der Huygens-Commissie. Aan Damsté, schrijfwerk ƒ 371.75 ten Dam, i> // 70.40 Oostveen, // // 26.55 Gebr. v. der Hoek, papier // 5. — van Doeslnirgh, boekhandelaar .../■/ 6.90 den Heer B. de Haan, reiskosten . . // 4, — // // Campbell, * . . " 6.25 Bijtel, teekenwerk u 1.50 Oostveen, schrijfwerk „ 4.30 Sleijser, 4 alfabets /■/ 2. — n 2 klappers // 1. — den Heer J. A. C. Oudemans, reiskosten, n 10.45 510.10 5. Onkosten der Vergaderingen. Uitgaven op een notitieboekje, maandelijks met den Custos verrekend ƒ 345.20 Rekening van Lochtenberg, tafels gezet en weggenomen (vereenigde zitting) ....// 3. — 348.20 6. Bureau. Uitgaven op een notitieboekje, maandelijks met den Custos verrekend f 46.45 Eekening van Albracht & C, briefcouverten. „ 0.50 „ „ Blikman en Sartorius, kan- toorbehoeften „ 6.50 // „ Gebr. Reiraeringer, kantoor- behoeften „ 24.75 // „ Gebr. Eichliorn, portefeuilles en papierdoos „ 11.80 // 90.00 Transporteere / 6363.55 CXIX per Transport ƒ 6363.55 7. Expeditie. Uitgaven op een notitieboekje, maandelijks met den Custos verrekend / 154.25 Rekening van J. Meijer, oxpeditenr. , . . n 55.63 „ „ 't Ccntraalbureau van den Hr Dr. Hoek, aan vracht (1886). „ 25.— I, II 't Centraalbureau van den Hr Dr. Hoek, aan vracht (1887). „ 25.— // „ Blikman en Sartorius, aan papier, kruisbanden, enz. . „ 66.92^ // // H. J. Lochtenberg, timmerman. // 85.80 // „ J. J. Greeve, Expeditie n./h. buitenland zz 31.25 // 443.85* 8. Huishoudelijke Uitgaven. Uitgaven op een notitieboekje, maandelijks met den Custos verrekend f 380.85 Najaars- en Nieuwjaarsgift dienstbode . . . // 10. — Personele Belasting van den Isten Custos. . // 62.23 „ „ II „ 2den „ . . // 61.03 Groote schoonmaak // 50. — Rekening van de Duinwater-Maatsch., ƒ 4 + 3 X ƒ 7.37^ ...'..// 26.125 // ir Pos, schilder. '/ 31.94 // // Beltrami & Balzari, schoor- steenvegers // 17.80 // // Arasterd. Glazenwasscherij . . // 14.60 // // J. ter Meer, hovenier. . . . // 38. — // // Pies & Berger, brandstoffen . . // IBS. 60 v 1/ J. Verdonck, steenkolen . . . // 119.80 n II G. Rincker, smid '• 100.30 // // Lochtenberg, timmerman. . . *■/ 15.85 // 1117. 12^ 9. Mobilair. Rekening van G. Oosten, aan matten ... ƒ 18.55 n II F. Holst, 4 tafels voor de bi- bliotheekzalen // 120. — // // van Elk, behanger . . . . i' 217.40 H II Ingenhousz, kastenmaker . . // 130.60 „ 492.55 Transporteere ƒ 8417.08 cxx io. per Transport f 8417.08 Bibliotheek en Catalogus. Aangekochte BoekwcrJcen. Üekening van Johannes Muller f " " Caarelsen & C // . " " B. Quaritch te Londen. £ 1.17 . . // " " P. N. van Kampen & Zoon ....// II „ Société paléontologique Suisse . . . „ II „ Seyffardt ,^ " " van Stockum voor handschriften van Huyg-ens „ 27.78 » I' M. Nijhoff „ i5._ 597.15 117.10 22.95 31.25 13.10 44.25 Catalogus, Inbinden, enz. Honorarium van den Heer Eogo-e I' V. d. tijdelijken bediende Eo- senberg Kekening van Gebr. Eichhorn, boekbinders G. Woud, timmerman, voor 48 boekenkasten en 4 trapjes H. J.Lochtenberg, timmerman G. Eincker, smid, voor boe kenstandaards .... van de Vijzel, assurantie. f 500.— // 150.— // 109.25 // 101.50 // 100.90 // 91.— // 100.20 // 99.60 // 107.70 //1144.— // 15.32 „ 125.- // 58.30 11. Uitgave van Werken. Verliandelingen. Eekening van de Eoever Kröber - Bakels, Afd. Natuurkunde. ... ƒ 662.25 n -r de Eoever Kröber -Bakels, Afd. Natuurkunde. . . . // 500. u II de Eoever Kröber -Bakels, Afd, Natuurkunde. . . . // 27,50 Transporteere ƒ1189.75 f 868.58 // 2702.77 1 3571.35 Transporteere / 11988.4S CXXI per Transport f 11988.43 per Transport ƒ 1189.75 Kekening van A. J. Wcndel, litliograaf, Afd. N;ituurk\in(le ..." 300. — t, I, Joh. Miiller, innaaien, Afd. Natuurkunde " 34G.60 , u de Roever Kröber-Bakels, Afd. Letterkunde. ..." 25i.— t II de Eoever Kröber-Bakels, Afd. Letterkunde. ..." 139.— „ I, Hooiberg, litliograaf, Afd. Letterkunde " 138.87* „ * Joh. Muller, innaaien, Afd. Letterkunde " 50. — ƒ 2418.225 Verdagen en Mededeelingen. f _Rekening van de Koever Kröber-Bakels, Afd. Natuurkunde ... ƒ 1/ de Roever Kröber-Bakels, Afd. Natuurkunde . . . " u de Roever Kröber-Bakels, Afd. Natuurkunde . . . " // de Roever Kröber-Bakels, Afd. Natuurkunde . . . " // Relmeringer, lithograaf, Afd. Natuurkunde , . . " II Reimeringer , lithograaf, Afd. Natuurkunde . . . " // Reimeringer , lithograaf , Afd. Natuurkunde . . . ' » Joh. Muller , innaaien , Afd. Natuurkunde . . . ' // Joh. Muller, innaaien, Afd. Natuurkunde . . . ' II de Roever-Kröber, Bakels, Afd. Letterkunde. . . • tt de Roever Kröber-Bakels, Afd. Letterkunde . . . » de Roever Kröl)tr-Bakels, Afd. Letterkunde . . • 528.75 436.50 465.76 326.126 16.— 18.— 25.— 387.25 20.— 193.— 239.50 210.— Transporteere ƒ 2895.87^ ƒ 2418.22S Transporteere ƒ 11988.43 cxxn per Transport / 11988.4Ü per Transport ƒ 2895.87 « ƒ 2418.225 Rekening van Mulder, lithograaf, Afd. Letterkunde // 13.80 " // Mulder, lithograaf, Afd. Letterkunde // 16.50 '/ // Joh. Muller, innaaien, Afd, Letterkunde // 130, — * II Joh. Muller, innaaien, Afd. Letterkunde „ 22.50 * i' de Eoever Kröber-Bakels, Jaarboek 1886 ....// 435.— » " Joh.Müller,innaaienJaarb. „ 89. — • // 3602.67* // 6020.90 12. Kleine Drukloonen. Eekening van de Roever Kröber-Bakels, Ie halfjaar, ƒ 178.50 * " ' I' u 2e // . „ 197.50 ■■ >f 376.— 13. Onvoorziene uitgaven. Rekening van A. F. Greeve, schrijven van diploma's. // 4.— „ // Langcveld, rijtuig audiëntie ..,.// 5. // // Lochtenberg, timmerwerk in den tuin. // 20.04 „ // schoonhouden N. helft Trippenhuis. . // 156.55 // 185.59 Saldo op Nieuwe Rekening ,, 2535 ^^^ Totaal ƒ 20106.046" RECAPITULATIE. 1. Reis- en verblijfkosten ƒ £040 25 2. Jaarwedden „ 3375 3. Commissie voor den overgang van Venus voorbij de zon . . // 0. 4. Huygens-Commissie „ 5]^q jq 5. Onkosten der Vergaderingen ,, 348.20 6- Bureau „ qq _ 7. Expeditie ,, 443.85* 8. Huishoudelijke uitgaven „ \\yi \<^b 9. Mobilair ^, 493*55 10. Bibliotheek en Catalogus „ 2,^1\ 35 11. Uitgave van Werken ,, gQ2o 90 12. Kleine drukloonen ^^ oy^ 13. Onvoorziene uitgaven ,, ^^05 50 Saldo op Nieuwe Rekening - . . // 1535 12^ Totaal. . . ƒ 20106.04* CXXIII REKENING en VERANTWOORDING van het geldelijk beheer, door den Algemeenen Secretaris der Koninklijke Akademie van Wetenschappen over het jaar 1886/87 gehouden van het LEGAAT HOEUFFT. Ontvangsten. Saldo A". P" ; / 1273.42* 6/m. Interest van ƒ 5 5.600.— 2V2pCt.N.W.S. ƒ 695.— Af provisie en biljet ....// 7. — // 688.— 6/m.?Interest van ƒ 55.600.— 27. pCt. N. W.S. f 695.— Af provisie, visa en biljet . . // 7.35 // 687.65 Opbrengst verkoop van prijsverzen ^ 3.24 ƒ 2652.316 Uitgaven. Rekening van J. J. Greeve, postzegels f 3. — H // Elion, graveur // 3. — • // // de Eoever Kröber-Bakels, drukken van prijs- verzen // 336.60 Medaille aan de munt te Utrecht. , . . • // 209. 48* Rekening van J. J. Greeve, voor verzending van prijsver- zen en programmen „ 13.20 Rekening van J. J. Greeve, reis Utrecht u 3.— Nieuwe stempel, geslagen aan 's Rijks Munt » 900. — Rekening van J. J. Greeve, reis Utrecht h 3. — u ir Joh. Muller, innaaien prijsvers ....// 87. 50 Ontbijt Commissie van beoordeeling // 1.50 Saldo op nieuwe Rekening // 1092.13 ƒ 2652. 31S REKENING en VERANTWOORDING van het geldelijk beheer, door den Algemeenen Secretaris der Koninklijke Akademie van Wetenschappen over het jaar 1886/87 gehouden van het Fonds voor de CXXIV LEEUWENHOEK-MEDAILLE. Ontvangsten. Saldo A". P' ƒ 19.75 6/m. Interest Vcan ƒ 1000.— 4 pCt. N. W. S, . ƒ 20.— Af provisie, billet en visa. . . // 0.55 // 19.45 3/m. Interest van ƒ 1000.— 4 pCt. N. W. S. ) 3/m. „ „ „ 1000.— 3L „ „ I- ^ ^^-^^ M provisie en billet // 0.24 // 18.51 Van het Grootboek bij de conversie // 20. — ƒ 77.71 Uitgaven. Geene. De Secretaris draagt daarbij voor de volgende Memorie van Toelichting. Memorie van Toelichting. Behalve over het batig slot van ƒ 1047.28^, had de Pen- ningmeester in het afgeloopen Akademiejaar te beschikken over de gewone Rijks-subsidie van ƒ 18798.70, eene soin van ƒ 228.81, voortspruitend uit verkochte boekwerken door de firma Joh. Mülleii, en een bedrag van ƒ 31.25, gestort door den Heer Secretaris der Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen te Haarlem, voor het gebruik van houtgra- vuren, behoorende tot verhandelingen, die het licht zaaen in de Verslagen en Mededeelingen der Natuurkundige Afdeeliug ; te zamen dus over eene som van ƒ 20106. 04^. Slechts over enkele posten behoeft toelichting gegeven te worden. Post II (Jaarwedden), die steeds sloot tot een bedrag, juist overeenkomend met de daarvoor uitgetrokken som, bleef ditmaal ƒ 75 ouder de raming. De oorzaak van dit verschijn- sel lag in de omstandigheid, dat den klerk der Akademie, cxxv den Hoer F. II. Lemstra, die vroeger verblijf hield buiten het Trippenhuis, na de uitbreiding vtm den zetel der Aka- demie door het verwerven van de noordelijke helft van dit gebouw, eeuige vertrekken tot woonplaats in die helffc door het Bestuur werden aangewezen. Uuitendien werden hem eeni^e aiultire enioluuienten, van den beginne ook aan den CliSoüs, den Heer GrfevI';, verleend, toegestaan. Daartegen- over echter werd zijn honorarium van ƒ 1100 op ƒ 1000 teruggebracht, en dus met ƒ 100 verminderd. De nieuwe oveenkorast, eerst met 1 Juli 1S8G aangegaan, kon dus op den Post der Jaarwedden geene grootere vermindering dan ƒ 75 gedoogen. Van Post IV (HuYGENS-Commissie) werd p. m, ƒ 90 niet opgevorderd. Op de volgende begrootiug wordt hij niet meer voorgesteld. Post VIII (Huishouden) werd met ƒ 217.12 overschreden, voornamelijk ten gevolgg van de nieuwe overeenkomst met den Heer Lemstra, waarbij hem een verblijf in het Trippen- huis aangewezen en daarenboven eenige emolumenten door het Bestuur werden toegestaan. Deze laatste bestonden in het betalen zijner personele belasting (ƒ 61.03), het toeken- nen van kosteloos vuur en licht (p. m. ƒ 50) en kosteloos duinwater (ƒ 10). Buitendien moest worden voorzien in den ontredderden toestand van den tuin der noordelijke heft, wat eene buitengewone uitg;ive vorderde van ƒ 18 aan den ho- venier en ƒ 15,85 aan den timmerman, en was het aantal te vegen schoorsteenen grooter, wat ook al weder leidde tot eene meerdere uitgaaf van p. m. ƒ0. — De overige ƒ 57 werden aan eene ietwat hoogere rekening van den schilder en aan eene geringe overschrijding van enkele maandboekjes uitgegeven. Post IX (Mobilair) werd met ƒ 92,55 overschreden, ten gevolge van de noodzakelijkheid om de bibliotheekzalen der hoogste verdieping van tafels te voorzien. Op Post XII (Bibliotheek en Catalogus) vindt men ƒ 1144 uitgegeven aan boekenkasten, in overeenstemming met de CXXVI verwachting, daaromtrent op pag. CII van het vorig Jaar- verslag uitgesproken. Deze kasten zijn 48 in getal en wer- den, terstond na de ontruiming en reiniging der voor haar bestemde lokalen, gezet en in gebruik genomen. — Verder leverde de smid ijzeren boekenstandaars tot een bedrag van ƒ 125. De nuttigheid dezer instrumenten, die het omvallen der boeken beletten, is niet genoeg te roemen. Onderschei- dene personen — ook leden der Akademie — die ze niet kenden, spraken er hunne goedkeuring over uit en bestel- den ze eveneens. Nog wordt op denzelfden Post melding gemaakt van een bibliotheek-knecht (Rosenberg), die voorloopig in dienst werd genomen om den Custos bij het verplaatsen en rangschik- ken der boeken — een moeilijk, tijdroovend en niet aan een iegelijk toe te vertrouwen werk — behulpzaam te zijn, doch gaandeweg onontbeerlijk is gebleken, zoodat het Be- stuur zal worden uitgenoodigd zijn vaste aanstelling aan onze boekerij uit te spreken. — Hij werd op een 3/m. traciement van ƒ 50, (d. i. dus eene som van ƒ 200) 'sjaars voorloopig in dienst gesteld, en is, ook als vaste bediende, met die som tevreden. Post XIII (Onvoorziene uitgaven) werd geheel gebruikt en zelfs met ƒ 5.51^ overschreden, ten gevolge van de belang- rijke som, noodig om de onbeschrgfelijk smerige hoogere verdiepingen der noordelijke helft te reinigen en de lokalen en trappen daarna in netten toestand te houden. Fonds Hoeufft. Het fonds Hoeufft werd, behalve met de gewone uitga- ven, nog verminderd met ƒ 900. — : de som, aan 'sRyks Munt voor het gra veeren van een nieuwen stempel uitbetaald. Er kouden dus ook in het afgeloopen jaar geene gelden be- legd worden. Nu de rekening echter sluit met een batig saldo van ƒ 1092.13, zal daartoe weldra weder kunnen worden overgegaan. CXXVIl Fonds Leeuwenhoek. De schuldbekeotenis vau ƒ 1000 4 pCt. Werk. Schuld werd in de 2^^ helft van het afgeloopen jaar in een 8^/2 pCt. fonds geconverteerd, en de kas daarbij met ƒ 20 vermeerderd. Jaarlijks zal nu echter ongeveer ƒ 2 minder aan interest ontvangen worden. De Yoorzitter geeft het woord aan de Commissie, door de beide Afdeelingen der Akademie, overeenkom- stig § 37 der Algemcene Bepalingen, benoemd tot het nazien van vorenstaande rekeningen met de daarbij be- hoorende justificatoire bescheiden. Haar Rapport luidt als volgt: De ondergeteekenden hebben de Rekening en Verantwoor- ding van den Algemeenen Secretaris onderzocht, met de be- scheiden vergeleken, en accoord bevonden. Zij bedraagt in ontvangst ƒ 20106.045; in uitgaaf ƒ 18570.92, en sluit dus met een voordeelig saldo van ƒ 1535. 12^. Ook de rekening van het Legaat Hoeufft werd in orde bevonden ; zij bedroeg in ontvangst ƒ 2G52.3P; in uitgaaf ƒ 1560. 18^; en wijst dus een batig saldo aan van ƒ 1092.13. Noch de eene noch de andere rekening gaf aanleiding tot bijzondere op- merkingen. De ondergeteekenden stellen U voor, de door den Alge- meenen Secretaris overgelegde Rekening en Verantwoording goed te keuren en hem dank te zeggen voor zijn nauw- keurig beheer. w. g. M. S. POLS. J. VEllDAM. B. J. STOKVIS. A. D. VAN EIEMSDIJK. De Vergadering machtigt den Voorzitter om, in over- eenstemming met de conclusie van het voorgelezen Rapport, de Rekening en Verantwoording, ten blijke CXXVIIl van goedkeuring-, te onderteekenen. Een afschrift hier- van zal, met de Memorie van Toelichting, aan den Minister van Binnenlandsche Zaken worden toegezonden. III. Thans komt in overweging het ontwerp der begrooting van Inkomsten en Uitgaven, loopende van l April 1887 tot ultimo Maart 1888, waarover geene discussie ge- voerd en dat goedgekeurd wordt als volgt. Jaarwedden^ steeds genoteerd tot ƒ 3450. — , behooren met ƒ 100 (Jaarwedde Lemstra) verminderd, doch met ƒ 150, ten gerieve van den Custos Greeve vermeerderd te worden. Het Bestuur keurde deze verhooging reeds goed met het oog op de uitgebreide dieasten, voortaan door den titularis te verleenen. Daarenboven schijnt het raadzaam, de ƒ 200, waarop Rosenbeug als bibliotheekknecht voorloopig in dienst werd genomen, van den post Bibhotheek en Catalogus naar dien der vaste Jaarwedden over te brengen, zoodra het Be- stuur zijne aanstelling heeft goedgevonden. Derhalve zou voortaan de post Jaarwedden op ƒ 3700 behooren te wor- den uitgetrokken. Post Bureau wordt met ƒ 50 verminderd, op grond van de onder vintling in 't afgeloopen jaar, toen ƒ 110 minder werd uitgegeven dan de raming. Post Huishouden wordt van ƒ 900 op ƒ 1200 gebracht, omdat daaronder voortaan ook de noordelijke helft van het Trippenhuis ressorteert, en uit de inwoning van den Heer Lemstra uitgaven voortvloeien, die vroeger niet bestonden. In die meerdere ƒ 300 is nu echter het schoonhouden van de noordelijke helft van het Trippenhuis begrepen. Pest Mobilair wordt ditmaal met ƒ 900 verhoogd en dus op ƒ 1300 gebracht, wegens de aanzienlijke uitgaven, bij de nieuwe inrichting der lokalen noodzakelijk gebleken. De los komende / 600 van de HuYGENs-Commissie en het CXXIX batig saldo van het vorige jaar laten eene dergelijke ver- hooging gereedelijk toe. Toch zal de som van ƒ1300 niet voldoende zijn om iu alle behoeften te voorzien en den Minister zeer zeker om eene — zy het dan ook tijdelijke — verhooging van ons budget verzocht moeten worden. Van den post Bibliotheek en Catalogus wordt ƒ 200 afge- nomen voor den bibliotheekknecht, wiens honorarium naar den post der Jaarwedden verhuisde. Begrooting van Inko7nsten en Uitgaven^ loojyende van ■ 1». April 1887 tot uit". Maart 1888. Ontvangsten. Gewone subsidie ƒ 18798.50 Vermoedelijk debiet van werken // 300. — Batig saldo . . // 1535.125 ƒ 20633.62* Uitgaven. J. Reis- en Verblijfkosten f 2600.— II. Jaarwedden // 3700.— III. Venus-Commissie // 115.71 IV. Vergaderingen *■ 400. — V, Bureau // 150. — VI. Expeditie // 400.— VII. Huishouden // 1200.— VIII. Mobilair // 1800.— IX. Bibliotheek en Catalogus // 8300. — X. Uitgave van werken // 7000. — XI. Kleine drukloonen // 400. — XII. Onvoorziene uitgaven // 67.91^ ƒ 20633.625 VI. De Algemeene Secretaris brengt daarop verslag uit aangaande de Boekerij en het Munt- en Penningkabi- net, in de volgende bewoordingen : Jaabboek 1887. I cxxx lu het afgeloopen Akademiejaar mocht het Bestuur de voldoening smaken, de beschikking te erlangen over eene reeks van vertrekken op de derde verdieping van het Trip- penhuis, bestemd om in bibliotheekzalen te worden her- schapen. Een deel onzer boekerij werd dien ten gevolge naar die vertrekken overgebracht en in kasten geplaatst, welke expresselijk tot dat doel vervaardigd, bereids op de voor haar bestemde plaatsen waren neergezet. Gaandeweg, en naar mate nieuwe sommen voor boekenkasten zullen kunnen worden uitgegeven, zal met die overbrenging worden voort- gegaan. De bibliotheek werd in het afgeloopen jaar met ruim 1100 boekwerken vermeerderd. Door 295 bezoekers werden 751 werken ter plaatse ge- raadpleegd. Bovendien werden 870 boeken aan personen buiten de Akademie toegezonden. De verzameling handschriften werd vermeerderd met twee brieven : een van Cheistiaan Huygens aan zijn broeder LoDEWiJK, d.d. 27 October 1673, en een van Constantijn HuYGEisis, den zoon, d.d. 13 Juli 1676. Beide behoorden tot de nalatenschap van den Heer Mazel en maakten deel uit eener veiling, te 's Gravenhage gehouden door den Heer van Stockum. De aankoop had plaats op verzoek van Z.E. den Minister van Binnenlandsche Zaken. De Catalogus van de verzamelingen W. Bilderdijk en J. van Lennep — gene afkomstig van Klinkeet, deze aan de Akademie vermaakt door wijlen den Heer P. Knoll — is gereed, en zal weldra geheel zijn afgedrukt. Er is thans een begin gemaakt met het catalogiseeren van al de aanwinsten onzer boekerij sedert het verschijnen van den volledigen Catalogus, ten einde een supplement-catalo- gus het licht te doen zien. Daar de boekenschat in de laatste jaren aanzienlijk is toegenomen, zal die arbeid nog al eenigen tijd vorderen. Het Munt- en Penningkabinet werd verrijkt met een exe m- plaar van den nieuwen eerepenning uit het legaat Hoeufft- CXXXI in brons, en met een bronzen exemplaar van den penning, geslagen ter herinnering aan het vijfde halve eeuwfeest der Utrechtsche Universiteit. V. Bij de rondvraag vestigt de Heer Six de aandacht op de betrekkelijk geringe som, in het afgeloopen Aka- demiejaar ontvangen voor verkochte boekwerken der Akademie, door tusschenkomst van haren uitgever, den Heer Joh. Muller. Hij meent dat een middel om het debiet dier werken te verbeteren, wellicht gevon- den kan worden in het vermelden op den omslag der Verhandelingen van de namen van boekverkoopers-fir- ma's in het buitenland, bij welke de bedoelde werken, tegen de daarachter geplaatste prijzen, verkrijgbaar zouden wezen. De Secretaris belooft dezen wenk ter harte te nemen, en ze aan den uitgever der Akademie over te brengen. VIL Ten slotte heeft de verwisseling plaats van den voor- rang der Afdeelingen. Deze gaat thans over op die der Af deeling voor de Wis- en Natuurkunde. VIII. De Voorzitter sluit de Vergadering. LEVENSBERICHT VAN E. H, VON BAUMHAÜER. J. W. GUNNING. In hare eerste vergadering van het jaar 1885 ontfing de Afdeeling de kennisgeving van het overlijden van haar medelid Edouard Henki von Baumhauer, dat eenige dagen vroeger, den 18*^^11 Januari, te Haarlem had plaats gegrepen en wijdde onze voorzitter, niet alleen om de gewoonte te volgen maar ook naar den drang van zijn hart, eenige woorden van waar- deering aan zijn afgestorven vriend. Eenigen tijd later ont- fing ik van het Bestuur de uitnoodiging om hem in dezen kring uitvoeriger te herdenken, eene taak, welke ik als zijn opvolger aan het voormalig Athenaeum Tllustre van Amsterdam gaarne op mij heb genomen en voor de ver- vulling waarvan ik mij thans veroorloof eenige oogenblikken Uwe aandacht te vragen. Aan vele vrienden van den overledene, ook aan leden der Akademie, die mij daarbij met hunne herinneringen en met bescheiden van verschillenden aard hebben ondersteund, breng ik hiervoor mijn oprechten dank, inzonderheid aan zijn zoon, Mr. E. M. von Baum- hauer, die in de wijze waarop hij mij heeft bijgestaan een getuigenis van hartelijke en eerbiedige zorg voor de nage- dachtenis zijns vaders heeft afgelegd, dat niet licht door mij vergeten zal worden. Jaarboek 1887. 1 ( 2 ) De familie von Baumhaueb, heeft een eervol, natuurlyk Duitsch verleden. Het adellijke »von" kan worden terugge- bracht tot eene onderscheiding, aan vier harer leden in 1513 door keizer Maximiliaan van Oostenrijk verleend *); in de zestiende en de zeventiende eeuw schonk zij aan het Duitsche Rijk meer dan één lioogwaardigheidsbekleeder en omstreeks het einde van dit tijdvak verplaatste zich een harer takken naar Maastricht en vatte, wel met veranderde levensrichting maar met behoud van haar aanzien, wortel op Nederland- schen bodem. Immers weldra vinden wig haar naam onder die van de voornaamste Amsterdamsche kooplieden. Om- streeks 1780 was het aanzienlijke en vermogende huis God- DARD Cappel en Zonen in handen van een von Baumhauer, die in 1787 stierf. Kort daarop ging dit huis echter, deels tengevolge van de algemeene rampen, deels door oneerlijk- heid van anderen, te gronde. De familie bezat echter eene erfelijke gave van moed, geestkracht en bekwaamheid, waar- door zg zich ook in het ongeluk niet liet ter nederslaan. Een der zoons trad in Hollaudschen Staatsdienst en werd, na in Indië verscheidene Residentsplaatsen te hebben ver- vuld, tot Directeur-Generaal van 's lands Finantiën en later tot Commissaris-Generaal der Buiteubezittingen benoemd. De jongste, Willem Theodoor, wijdde zich aan de studie, en wel aanvankelijk aan die der Geneeskunde. Hij had zijne opleiding genoten bij den beroemden psedagoog Niermeyer te Halle en niet slechts diens opvoedkundige beginselen, maar ook zijne liefde voor de klassieke oudheid ingezogen, welke laatste zich te Amsterdam bij de kennismaking met Wyttenbach tot blakende geestdrift ontwikkelde. Niet alleen veranderde hij nu van studie, maar volgde ook den geliefden leermeester in 1805 naar Leiden. Ofschoon met hart en ziel aan de letterkunde verkleefd, promoveerde hij, om meer zekerheid voor zijn levensonderhoud te hebben, in de Rech- ten. Op voorspraak van Wyttenbach verkreeg hij eene betrek- *) Zie de ^Aanteekeningen" hier achter. ( 3 ) kiug ia de zuidelijke Proviuciën, klom spoedig in rang op en was Advokaat-Geueraal bij het Hoog Gerechtshof' te Brussel, toen hemden 18'^'^" September 1820 de zoon Edouard Henri geboren werd, dien wij thans hebben te herdenken. — Bij dien vader past het overigens nog een oogenblik stil te staan, wegens den grooten en eigenaardigen invloed, dien hij op zijne zonen heeft uitgeoefend. Er waren nog drie nevens Edouaud, die op één na de jongste was. De oudste was de vooral als Statisticus met roem bekende Referendaris aan het Ministerie van Binnenlandsche zaken, Mr. Mauie Matthieu VQN Baumhauee, wiens dood men in 1878 te betreuren had. De tweede, Emile Guillaume, overleed in 1849 als Hoogleeraar in de Geneeskunde te Utrecht. Geliefkoosd leerling van Schneevoogt, opvolger van J. A. Mulder en boezemvriend van diens broeder G. J. Mulder, heeft h^, hoe kort zijne loopbaan ook was, een eervollen naam ach- tergelaten. De jongste van allen is Dr. Karel Theodoor Matthieu von Baumhaüer, in wiens bezit de Theologie en de Hervormde Gemeente te Zutfen, die hij als leeraar dient, zich nog mogen verheugen. De vader van dit viertal muntte niet slechts uit door bekwaamheid, hij was ook in alle opzichten een man van karakter. Getuige o. a. de moed en de vastberadenheid waarmede hij, toen het in België tegen den opstand ging, te Brussel zijne moeilijke positie als hooggeplaatst ambtenaar handhaafde en de beslistheid, waarmede hij later, naar Noord- Nederland uitgeweken, schoon zonder betrekking, het aanzoek van het voorloopig Bewind om hem in zijne functie te her- stellen, van de hand wees. Welnu ! al wat hij aan geestkracht en moed bezat dankte hij, naar zijne overtuiging, aan de streng methodische opvoeding, met de studie der oudheid tot hoofdbestanddeel, die hij genoten had. Daarom schreef hij zijnen zonen denzelfden weg voor en leidde zekerheidshalve zooveel mogelijk zelf daarop hunne schreden. Hiertoe behoorde, dat niet slechts de uren van arbeid en uitspanning, maar de geheele leefwijze naar een vasten regel was ingericht, aan 1* ( 4 ) welken met onverbiddelijke strengheid de hand werd gehouden. Tegen eenz^dig-intellectueele ontwikkeling werd gewaakt door systematische lichaamsoefening en door werk- tuigelijken arbeid. Maar overigens werd het leeuwenaandeel toegewezen aan de studie der oudheid en, ten einde de vruchten dezer opvoeding zooveel mogelijk te verzekeren, werd den zonen des huizes de verplichting opgelegd om, welke levensbestemming zij ook voor zich zei ven mochten kiezen, aan de hoogeschool met de studie der letteren te beginnen en daarin den doctorstitel te behalen, eene verplichting die ook door allen getrouw en tijdig is nagekomen. Wantrouwend zou hier misschien iemand kunnen vragen, welke wel de onmiddellijke vruchten waren van eene zoo ongewone en tegenwoordig misschien wel geheel onmogelgke opvoeding? Nevens hetgeen de eigen herinnering van velen onzer daarvan nog bewaren mag, laat ik hier een oud vriend spreken, die in het feit dat, en in de wijze waarop hij mij in deze aangelegenheid heeft willen bijstaan, op nieuw heeft bewezen, dat eene schitterende positie onder den hemel van Italië hem zyn geboortegrond niet doet vergeten. Ik bedoel Jac. Moleschott, die het in een schrijven aan mij een voorrecht noemt als student te Utrecht — waar de familie na de benoeming van den vader tot Procureur-Generaal bij het Provinciale Hof aldaar zich met der woon gevestigd had — de vriend der von Baumhauer's te z^n geworden, Hoe blonk hun jeugdig gesternte aan den ütrechtschen hemel ! roept hij uit. Allen beschaafd in dien algemeenen zin, die het onmogelijk maakt, dat de vakwetenschap in handwerk ontaardt, allen grondig klassiek en wijsgeerig gevormd, toonden zij zich in dit gunstige licht, dat men met geen hunner op vertrou- welijken voet komen kon, zonder de gezamenlijke broeders te leereu kennen. En onder wat zij gemeen hadden, muntte vooral uit die ernstige eerbied, dien zij voor hunnen vader koesterden. Ik beken, zegt Moleschott, dat ik dikwijls niet wist, wat grooter was, mijne verbazing over de onbuigzame gestrengheid van den toch zoo achtenswaardigen vader, of ( 5 ) mijne bewondering voor de toegevende gehoorzaamheid der getrouwe en voortreffelijke zoons. De huisorde werd zoover gedreven, dat zij allen des avonds met klokslag tienen te huis moesten wezen. Eu wie er uiet was, zou de deur ge- sloten hebben gevonden. Nogthaus ; ik heb met elk van hen menigen avond in vriendenkout en de levendigste ge- dachten wisseling gesleten, maar geen vuur van gesprek, geen vertrouwelijke ontboezemingen, geen wetenschappelijke strijd, geen vriendenteug van fonkelendeu wijn heeft het ooit over een van hen vermocht, die vaderlijke roepstem te veronachtzamen. EüOUARD, volgens Moleschott op dien leeftijd de vlugste en de woeligste der von Baumhaüee's bezocht van 1831 tot 1835 de Latijnsche school. In 1838 legde hij zijn candi- daatsexamen in de Letteren af en begon van toen af ook de natuurwetenschappen ijverig te beoefenen. Daartoe scheen een aangeboren zucht bij hem te bestaan ; althans wanneer men eene bizondere neiging voor het ontleden en herstellen van allerlei mechanisch speelgoed,welkehem volgeus zijne naaste betrekkingen van zijne vroegste jeugd af eigen was, als ken- merk daarvan beschouwen mag. Binnen weinig meer dan twee jaar verwierf hij ook bij de natuurkundig faculteit den candidaatstitel. Het was in 1840, hetzelfde jaar, dat Mulder te Utrecht zag optreden, Mulder, die ook. op von Baumhauer's verdere ontwikkeling en levenslot van zoo beslissenden in- vloed zijn zou! Doch alvorens hem in die richting te volgen, willen wij Edouard eerst den. weg der literarische studiën zien afloopen. Voor zoover mij bekend is, heeft v, B, op later leeftijd nooit getoond, de klassieke opleiding, die hij genoten had, op prijs te stellen, iets wat, met het oog op den geest waardoor de familie zich kenmerkte, eenige verwondering kan baren. Doch misschien is daarvoor eene afdoende en belangwekkende reden aan te wijzen. In de voorrede der dissertatie, waarmede VON Baumhauer in 1843 den titel van Doctor in de Letteren verwierf, deelt hij de aanleiding tot de keuze van zijn onder ( 6 ) werp: »de gevoelens der ouden over het zien en de kleuren," ongeveer aldus mede : de neiging die ik reeds vroegtijdig voor de natuurwetenschap koesterde, hoewel mij die toen nog vol- komen vreemd was, had ten gevolge, dat ik gedurende mijne letterkundige studiën de aandacht vooral bepaalde bij de gevoe- lens der ouden omtrent onderwerpen die tot dat gebied behooren, en daarbij gebruikte ik veelvuldig Goethe als leidsman. Diens »Farbenlehre" vervulde hem, gelyk hij getuigt, met bewon- dering, zoowel voor de zinrijke, scherpzinnige en bezielende verklaringen der oude wijsgeeren als voor de helderheid en de warmte waarmede Goethe ze wist te vertolken. Die ver- klaringen hadden hem ook steeds bevredigd en nooit den geringsten twijfel bij hem opgewekt. Maar nu komt hij in aanraking met de van zoo geheel andere beginselen uitgaande beschouwing waarop de hedendaagsche natuurwetenschap rust ! Met levendige kleuren schildert hi] ons zijn verbazing, zijn strijd ; hij vreest Goethe onrecht aan te doen en bestudeert nog eenmaal de »Farbenlehre", bepaaldelijk het gedeelte aan de bestrijding van Newton gewijd, met den wensch om den geliefden dichter boven den mathematicus gelijk te kunnen ge- ven. Maar meer en meer vallen hem de schillen van de oogen, en hij moet eindelijk tot de erkenning komen, dat de groote Goethe »ille omnium poetarum doctissimus," van hetgeen hij verwierp en zoo heftig bestreed, kort en goed niets be- greep. De onderstelling, dat deze ervaring zijne waardeering van de oudheid aanmerkelijk heeft doen dalen en in de plaats daarvan bij hem iets heeft gekweekt, dat zweemt naar hetgeen Dubois Reymond en Mulder Americanisme noemden, is volstrekt niet ongerijmd. Maar tevens kan men niet nalaten het te betreuren, dat die tegenstelling op v. B. niet eene andere uitwerking heeft gehad. Dat Goethe den strijd tegen Newton heeft durven aanbinden en dat er nog altijd, zelfs onder de hoogst ontwikkelden, zijn die zich aan de zijde van den dichter scharen, zich inbeeldende, dat deze eene hoogere soort van natuurwetenschap vertegenwoordigt, is een voor de kennis van de natuurkundige methode en van ( 7 ) het menschelijk kenvermogen buitengewoon belangrijk feit. Waarom heeft von Baumhauee, toen hij daarmede op eene zoo aangrijpende wijze in aanraking kwam, het niet uit dat oogpunt bestudeerd? Naar Moleschott's schatting zou hij er destijds wel de man toe geweest zijn, en wie weet of hij dan niet een voorlooper ware geworden van Helmholtz, van DU Bois Reymond en van Virchow, aan wie Goethe's verhouding tot de natuurwetenschap de stof tot zoo leerrijke beschouwingen heeft opgeleverd? Doch keeren wij terug tot von Baumhaüer's feitelgken ontwikkelingsgang en zien wij hem thans onder en door Mulder zijne keuze bepalen tot Chemie, hetgeen voor een ieder die zich én Mulder én zijne eigene jeugd herinnert, zeggen wil : zich met al zgn kracht, al zijn tijd en al zijne gedachten daarin werpen. Op jongelieden vurig van geest, maar zouder een vast plan en een eigen kompas moest Mulder zoodanigen invloed uitoefenen. Hij was toen, zoo spreekt Molesohott over dien tijd, de wetenschappelijke zon van Utrecht, licht en warmte voor allen om zich heen ver- spreidende. Hij had het toppunt van zijn ontwikkeling bereikt en voelde zich daarop sterk door zijn weten, dat hg voor een zoo groot gedeelte aan zich zelven verschuldigd was ; hg had de onmetelijke verdienste, dat hij als zijn eigen leer- meester tot de nauwkeurigste methoden der organische ana- lyse gekomen was. En even voorbeeldig als scheikundige, was hij als een puik van hoogleeraar. Opwekkend boven allen, ijverig zonder vergelijking; streng voor zich zelven en naar evenredigheid hooge eischen aan anderen stellende, kon het niet anders, of hij moest bij zijne beste leerlingen een voort- varend streven en met den tijd naijver verwekken. Tot die beste leerlingen behoorde ongetwijfeld von Baumhauer, zoo het niet in dien tijd zijn allerbeste was. Deze toch paarde aan gemak in het opnemen van het meer theoretische, een bizondereu aanleg voor den laboratoriumarbeid ; vaardig in het uitdenken en handig in het toepassen van kunstgre- pen, steeds bereid om voor zich zelven en voor anderen ( 8 ) den strijd tegen bezwaren op te nemen, was hij weldra Mulder's rechterhand en werd dan ook in 1843 tot Assistent aan het Laboratorium benoemd. In die kwaliteit nam hg met zeer gelukkig gevolg het praktisch onderwijs op zich. Hy was zeer gezien bg de studenten en wist zich, zy het ook zonder ander opzet dan uit eergierigheid, allengs on- ontbeerlijk te maken. Na verloop van t^'d geschiedde toen wat onder zulke omstandigheden gewoonlijk plaats grijpt. De leerling begon zich allengs met den meester te verge- leken en gevoelende welk een hulp hij bieden kon, zag hy zich ongemerkt telkens voor de vraag gesteld, of hij niet een grooter deel van de onderwijstaak op zich kon nemen ? Met name scheen het dat Muldee, wiens aandacht toen steeds in physiologische richting werd bezig gehouden, mis- schien wel zou doen, de anorganische Chemie aan een ander over te laten. Het schijnt dat von Baumhaüek zich eens in dien zin argeloos tegenover Mulder zelven heeft uitge- laten. Maar dit zaad viel niet in goede aarde. Van toen af ontstond er eene verhouding, die de samenwerking bemoei- lijkte en, de beide karakters in aanmerking genomen, niet anders dan in scheiding eindigen kon. Mulder werkte echter zelf mede om voN Baumhaüer een passenden werkkring te bezorgen. Een paar maal was er sprake van eene betrekking buitenslands (Gent en Edinburg), maar het slot was, dat hij, zoo als MoLESCHOTT het uitdrukt, in 1845 naar Maastricht verbannen werd. Nooit herstelde zich de oude verhouding van hartelijke gemeenzaamheid, gelijk het best blijken kan uit het feit dat von Baumhaüer in Mulder's autobiografie zelfs niet genoemd wordt. Het is ook voornamelijk om aan dit feit de passende verklaring te geven, dat deze bizon- derheden, die men overigens misschien beter deed te ver- zwijgen, door mij worden vermeld. Van meer belang is het, den invloed na te gaan, dien Mulder op de wetenschappelijke ontwikkeling van von Baumhaüer heeft gehad, te meer daar eigenlijk alleen hij zyn leermeester is geweest. Von Baumhaüer heeft later (9) veel gereisd en met de meeste scheikundigen van naam onder zyne tijdgenooten persoonlek kennis gemaakt, maar in zgne studiejaren en gedurende het eerste gedeelte van z^ne loopbaan, alzoo gedurende de periode, die gewoonlijk voor de verdere richting van het wetenschappelijke leven beslissend is, heeft hij den invloed van Muldee alleen ondergaan. Om dien nu naar behooren te waardeeren, is het noodig eeu blik te werpen op den toestand der scheikunde in dien tyd en in ons vaderland. Het waren de laatste levensjaren van Berzelius, gedurende welke de bijna oppermachtige invloed, dien deze vroeger had uitgeoefend, aanmerkelyk aan het dalen was. Zijn dualistisch systeem, dat de vraag naar den aard der scheikundige verwantschap als opgelost voorstelde, kon de nieuwe feiten, door Dumas en andereu aangebracht, niet meer opnemen ; zijn atoomleer openbaarde geen geringere zwak- heden en geen mindere willekeur dan die in Dalton 's ato- mistiek reeds lang waren veroordeeld. Maar aan de andere zijde had Beezelius belangstelling in chemisch onderzoek gewekt en methoden in elke richting geschapen. Hun, voor wie de Chemie voornamelijk in het inductief-experimenteele bestond, bleef hij daarom de Meester. En tot de zoodanigen behoorde Muldee. Voor hem was de Chemie eigenlijk — hij heeft het met bijna dezelfde woorden gezegd — een soort van beschrijvende wetenschap, met chemische in plaats vau mor- phologische middelen tot onderscheiding, eene historia chemica corporum. Het voorname was : het rijk der verschijnselen uit eigen aanschouwing te leereu kennen en die kennis door eigen onderzoek uit te breiden, nieuwe stoffen te be- reiden, samenstelling en eigenschappen te bepalen, toepas- singen aan te wijzen in de richting van physiologie, agri- cultuur, industrie en zelfs van wetgeving. Om billijk te zijn, moet echter niet worden vergeten, dat er dien tijd op theoretisch chemisch gebied geen voor Muldee en zijne leerlingen bepalende aantrekkingscentra bestonden; Buijs Ballot's richting was te physisch en te wiskundig om door hen gewaardeerd te kunnen worden en van de experi- ( 10 ) menteele zijde hadden noch Liebig, noch Dumas, noch zelfs Laueent en Gerhard veel meer gedaan, dan aantoonen dat Berzelius' systeem onvoldoende was; zij hadden voor de toen- maals als de meest belangrijke geldende chemische verschijn- selen geene bruikbare generalisatiën, maar op zyn hoogst eenige classificatiebeginselen geleverd. Om hierin nu reeds de kern van meer omvattende theoriën te kunnen zien, daartoe was in elk geval een speculatieve kop noodig, en dat was Mulder niet. Van daar verwaarloozing zijnerzijds. Ik wil niet zeggen dat ons, zijnen leerlingen, de nieuwe feiten en beschouwingen onthouden werden, maar zij werden voorgedragen zonder warmte. Mulder was er niet in. En wij waren er zoo aan gewoon, hem zelven in zijn onderwijs te ontfangen, dat het zonder vrucht bleef waar dit niet het geval was. Zoo was, indien ik het wagen mag den toestand der vaderlandsche Chemie in dien tijd met een enkelen trek te schetsen, de wetenschappelijke omgeving waarin von Baüm- HAUEE zich vormde. Hierbij moeten nu nog twee omstan- digheden in rekening worden gebracht. Vooreerst : Mulder's aanzien was in die dagen zoo groot, dat in Nederland door hem alleen bepaald werd, wat den naam van Chemie mocht dragen, en ten tweede : Mulder en von Baumhauer hadden, hoeveel zy overigens van elkander mochten verschillen, dezelfde voortvarendheid, dezelfde begeerte naar sprekende daden, dezelfde behoefte aan erkenning, dezelfde zin voor toepassing gemeen. Zóó is het dan volkomen begrijpelijk, dat VON Baumhauer de Chemicus is geworden die hij is geweest. Wat hg onder andere omstandigheden en in andere omge- ving voor de wetenschap in eene andere richting had kun- nen worden, is moeilijk te bepalen en nutteloos te bespre- ken. Doch dat hy wel aanleg had voor het speculatieve is, mijns inziens, niet te ontkennen; het heeft hem aan aanleiding, lust en gelegenheid tot ontwikkeling daarvan ontbroken, of liever andere richtingen hebben zich van zijne krachten en van zijn tijd meester gemaakt en hij heeft later in dit opzicht het verzuimde niet weder ingehaald. ( 11 ) Wat voN Baumhauer zich in Muldee's laboratorium in de eerste plaats eigen maakte, was eene groote geoefendheid in de analytiscke Chemie. Er mag wel aan herinnerd worden dat die tak der scheikunde toen eene mate van geduld, scherp- zinnigheid en observatiegeest vereischte, veel grooter dan onze jeugdige scheikundigen zich tegenwoordig kunnen voorstellen. VoN Baumhauek legde proeven van zijne bekwaamheid afin de analysen van een meteoorsteen, aanwezig in het Rijk's Museum te Leiden, waarbij het karakteristiek is, dat de proefjes voor de bewerkingen door Mulder zelveu werden afge- wogen en aan von Baumhauer tot aan het einde der analyse onbekend bleven ; voorts van een mineraalwater en van ver- schillende grondsoorten, welke onderzoekingen alle voorkomen in de twee eerste jaargangen (1842 — 1845) van Mülder's » Scheikundige onderzoekingen". Vermelding verdient hier ook, dat destijds eene aan iodium bizonder rijke soort van mineraalwater uit Nederlandsch-Indië door een daar gevestigd geneeskundige niet naar Utrecht, maar naar Giessen gezon- den werd, waar Frbseniüs, destijds assistent van Liebig, er eene analyse van verrichtte, die daarna door von Baumhauer in Nederland werd bekend gemaakt. De door het eerstge- noemde onderzoek opgewekte belangstelling voor meteorieten vond nieuw voedsel toen een paar in Juni 1843 in den omtrek van Utrecht gevallen steenen hem ter analyse werden toevertrouwd. Zoo ontstond zijne dissertatie over den oorsprong der meteoorsteen en, waarmede hij in Juni 1844 tot Doctor in de Wis- en Natuurkunde promoveerde en waarop ik later terugkom. Intusschen volgde von Baumhauer Mulder ook gedeelte- lijk in diens richting op organisch gebied; hij werkte mede aan het verzamelen van de bouwstoffen voor diens » Schets der Physiologische Scheikunde". Zijne onderzoekingen be- troffen : celluloseachtige bestanddeelen van sommige planten- deeleu, de vitelline van het kippeu-ei, het spierweefsel en het oplosbare eiwit der visschen en komen voor in de Deelen II, III en IV der » Scheikundige onderzoekin- ( 12 ) gen" *). B^ den inhoud dier stukken is het volstrekt onnoodig stil te staan, alleen vermeld ik dat von Baumhauer aan een daarvan eenige juiste, critische opmerkingen betreffende de bepalingswijze van stikstof naar Dumas vastknoopte, bene- vens voorslagen tot verbetering, waarin reeds het denkbeeld opgesloten ligt, dat hem later voerde tot de constructie van een volumen-meter. Een deel van deze onderzoekingen werd reeds verricht in het Laboratorium van het Koninklijk Athenseum te Maastricht, waarheen wij thans von Baumhauee hebben te volgen. Met het begin van den cursus 1845 — 1846 trad hij daar op als Professor in de Schei- en Natuurkunde en vond er een aanvankelijk zeer passenden werkkring. Het Athenaeum, thans in eene Hoogere Burgerschool herschapen, was een der nog overgebleven inrichtingen van hooger Gymnasiaal onderwijs van het Fransche régime, waar niet uitsluitend voorbereiding voor de Hoogeschool, maar voornamelijk alge- meene ontwikkeling, ook in natuurkundige richting, het hoofddoel van het onderwijs was. Dit gaf aan de docenten eene zekere vrijheid van beweging en de Professoren in natuur- en scheikunde, Ceahay en Rijke, die voN Baum- hauer waren voorafgegaan, hadden dat onderwijs dan ook tot eene vrij groote hoogte opgevoerd, zoodat de mid- delen voor praktisch onderzoek op tamelijk ruime schaal aanwezig waren en von Baumhauer daar voor zijn jeug- digen ijver het gewenschte voedsel vond. Evenals zijne voor- gangers ondervond ook hij daar de vriendschap en de krach- tige ondersteuning van den Heer Jhr. A. W. G. van Riems- dijk, destijds Rijksbetaalmeester te Maastricht, later lid van het Muntcollege te Utrecht, bekend als warm voorstander van natuurkundige wetenschap, eene vriendschap die ook in later jaren onverzwakt heeft voortgeduurd. I^^eiden sloten zich volijverig aan bij de toen krachtig ontwakende bewe- *) Eene zooveel mogelijk volledige lijst vau von Baumhauer's gepubliceerde geschriften eu verliaudelingeu wordt onder de «Aanteeke- jiingen" hier achter gevonden. ( 13 ) giög om de natuurwetenschap in het volksonderwijs tot grooter invloed te brengen en het gelukte von Baum- HAUEii, om den Raad van het Bestuur van het Athenaeum, waarvan de Heer van Riemsdijk overigens zelf lid was, te bewegen tot hei oprichten van eene tweede Afdeeling van het Athenaeum, waarin dit denkbeeld zou worden verwezen- lijkt. De organisatie dier inrichting werd aan v. B. toe- vertrouwd en hij zelf tot Hoofd daarvan benoemd. Doch terwijl dit in September 1847 geschiedde, werd hij naar Amsterdam beroepen. Hoeveel hart hij voor zijne schepping bleef behouden, heeft v. B. naderhand meer dan eens getoond. Toen te Utrecht in 1850 de Technische school werd opge- richt en de aankondiging daarvan vermeldde, dat dit de eerste inrichting van dien aard in ons land zijn zoude, vatten van Kekckhoff, zijn opvolger en hij zelf de pen op tegen Mulder, den steller dier aankondiging. Dit gaf aanlei- ding tot eene scherpe briefwisseling, die wel is waar aan het licht bracht, dat Mulder hier geheel zonder opzet had gehandeld, maar toch ten gevolge had dat von Baumhauer aan de Utrechtscbe school een niet te best hart bleef toe- dragen. Later te Amsterdam ijverende voor de soort van onderwijs, welke aan beide inrichtingen werd gegeven, verlano-de hij, dat de inwoners der hoofdstad daartoe hunne kinderen, Utrecht voorbij, naar Maastricht zouden zenden. Von Baumhauer kon niet dadelijk besluiten de roeping naar Amsterdam te volgen. Eervol was zij voorzeker; de Gemeenteraad had op voordracht van Curatoren besloten, om het onderwijs in Chemie en in Physica aan het Athe- naeum lUustre, dat tot dusver in één persoon vereeuigd was, na den dood van Swart te scheiden. En die reden was voor een goed deel dat men hem te Amsterdam wenschte, wegens den goeden naam die van hem als uitmuntend leerliug van Mulder uitging. Amsterdam kon hem echter geen werk- plaats en hulpmiddelen aanbieden, die de vergelijking kon- den doorstaan met hetgeen hij in Maastricht te z^'ner beschikking had. Eigenlijk was er niets dan een hoogst ( 14 ) ondoelmatig lokaal, behoorende tot een der politiebureaux, maar van hulpmiddelen was zoo goed als geen spraak. Immers het was tot dien tijd in Amsterdam gebruikelyk, dat de hoogleeraar in een experimenteel vak de daartoe noodige hulpmiddelen zelf bekostigde, ter vergoeding waar- van hem wel eene jaarlijksche som werd toegekend, maar met het natuurlijk gevolg, dat het aangeschafte het eigendom des hoogleeraars bleef. Von Baumhauer en C. J. Matthes, die tegelijk met hem tot opvolger van Swart gekozen was, stonden er natuurlijk op, dat deze toestand zoude veranderd worden en eerstgenoemde stelde dadelijk den eisch, dat er een behoorlijk Laboratorium zou worden opgericht met de middelen om het aan onderwijs en onder- zoek dienstbaar te maken. De rechtmatigheid van dien eisch werd erkend en de belofte om hem zoo spoedig moge- lijk te vervullen, afgelegd, zoodat von Baumhauer thans de benoeming aanvaardde en den 31 Januari 1848 zijne iutree- rede hield ten onderwerp hebbende : » Wij leven in de Natuur, dus moeten wij haar kennen", waarin hij op de toen ge- bruikelijke utiliteits-gronden eene ruimere natuurstudie als bestanddeel van het onderwijs aanbeval. Het zou echter nog eenige jaren duren alvorens de gedane beloften in vervulling overgingen, hoewel v. B, geene moeite spaarde om dat oogen- blik te verhaasten. Hij kon aanvankelijk niet veel meer doen dan het hem opgedragen onderwijs voor aanstaande geneeskundigen en pharmaceuten organiseeren en dit, zoowel als de drukten verbonden aan de vestiging van een eigen huis — hij was inmiddels in Juli 1848 gehuwd met Mejuf- vrouw E. C. P. BooNEN — en het aanknoopen van allerlei betrekkingen op het zooveel ruimere gebied van het maat- schappelijke leven, dat hij nu betreden had, vervulden in de eerste jaren het grootste gedeelte van zyn tijd. Von Baumhauer maakte in de Amsterdamsche toongevende krin- gen een bij uitstek gunstigen indruk. Daartoe was trouwens reden genoeg, als men de omgeving waarin hij optrad in verband met zijne persoonlijke hoedanigheden en inzichten ( 15 ) beschouwt. Het Amsterdam van toen verschilde hemelsbreed van hetgeen het sedert geworden is. Bijna op elk gebied heerschte een conservatisme, dat hoe verklaarbaar ook uit historische gronden, toch de historische ontwikkeling be- lemmerde. De publieke opinie nam slechts traag en onvol- ledig kennis van de eischen des tijds en er was veel noodig om haar in beweging te brengen. Toch ontbrak het niet aan personen, die een oog hadden voor de nieuwe behoeften en met name — wij beperken ons natuurlijk tot hetgeen verband had met de Chemie van von Baumhauüe, — ge- voelden velen, dat om aan het zichtbaar verval van handel en nijverheid perken te stellen en aan de toenemende con- currentie het hoofd te bieden, nieuwe hulpmiddelen geschapen en de bestaande verbeterd moesten worden en dat dit niet aanging zonder verhooging van het peil en verbetering van het onderwijs, bepaaldelijk in natuurkundige richting. Niet weinig hadden ook de geschriften van Mulder daartoe bijge- dragen, die toen met al de kracht van zijn geest ijverde voor »Useful knowledge" en »Volksgeluk door wetenschap." Daar trad nu de door Mulder zelf gevormde, maar toch, dit wist inen, eigen inzichten koesterende jonge man op, reeds gunstig door eigen werk bekend en thans bekleed met het gezag van een in Amsterdam bizonder geëerden titel. Zijne oratie deed juist de op die behoeften gestemde snaren trillen en zoo zagen dan allen die voor vooruitgang ijverden, in heoi een belangrijken steun en begeerden overal zijne medewerking. Von Baumhauer, die zich gemakkelijk in alle kringen bewoog, werd alzoo spoedig een man van aanzien en verwierf zich een tal van vrienden, die hij warm wist te maken voor zyn naaste levensdoel : een aan de eischen des tijds beantwoordend Chemisch laboratorium. Daarheen streefde hij met eene mate en eene soort van vrijmoedigheid, die, gold het een belang van minderen rang, misschien niet van onbescheidenheid vrij te pleiten zou zijn. In 1853 was de zaak zoo ver, dat hij eene reis door Duitschland ging maken, om de beste inrichtingen te leeren kennen, by welke gelegenheid (16 ) hg tevens met de voornaamste scheikundigen van die dagen betrekkingen aanknoopte. Ten slotte vond de langjarige strgd tusschen wetenschap en poKtie zijn einde in de duurzame inbezitneming van den aiouden » Staalhof", het verblijf der » Staalmeesters" door de Chemie en, daar de gemeente- raad nu ook met ruime hand de benoodigde geldmiddelen had toegestaan, verrees uit het welbekende gebouw een laboratorium, dat destijds voor een der besten in Nederland gelden mocht. Het werd in Oct. 1857 tot zijne bestemming ingewijd en doet, nadat al de ruimte allengs is bebouwd, tot heden dienst als Chemisch Laboratorium der Universiteit voor twee hoogleeraren, maar is als zoodanig het einde zijner dagen nabij , daar tot den bouw van een geheel nieuw Laboratorium besloten is. De meer wetenschappelijke werkzaamheden van von Baum- HATJER bestonden in dien tijd bijna alle in de behandeling van onderwerpen, die de omgeving, waarin hij zich be- woog, van zelf aanbracht. Het waren ervaringen op ge- rechtelijk-scheikundig gebied, betreffende de erkenning van bloedvlekken en de vervalsching van azgn met zwavel- zuur, uitvoerige analysen vau Duinwater, Vechtwater, van het water uit de bekende pomp op de Noordermarkt alhier, aan eene van welke onderzoekingen hij eenige waarne- mingen verbond over het iodiumgebalte der lucht en van het regenwater te Amsterdam. Over een toestel bestemd om zeewater voor zeeschepen door distillatie drinkbaar te maken, bracht hij aan het Gemeentebestuur, dat er over dacht om het voor de verkrijging van drinkwater te Am- sterdam aan te wenden, een ongunstig advies uit, dat hem in strgd bracht met de Heeren Simons en Rijke, die eene andere meening waren toegedaan. *) Eene toezending van getah percha door de Nederlandsche Handel-Maatschappij bracht hem tot het onderzoek dezer stof, die hij door oplos - *) Later ondervinding heeft, gelijk bekend is, beslist, dat zeewater zeer goed door distillatie tot drinkwater kan worden gemaakt. ( ^7 ) middelen scheidde iu eene koolwaterstof, waarvoor hij eene formule gaf, en oxydatieproducten daarvan. Dit onder- onderzoek gaf hem aanleiding om een denkbeeld, dat hij reeds te Utrecht had gekoesterd, nader uit te werken, name- lijk om, bij de elementairanaljse met behulp van koper- oxyde, de hoeveelheid van dit oxyde, die gereduceerd wordt, te bepalen eu daaruit de hoeveelheid zuurstof af te lei- den, welke de verbrande stof bevatte. Eene voorloopige mededeeling daarover werd bij de Akademie ingediend. Ook leverde hij toen reeds eene bijdrage tot meteorologisch onder- zoek, namelijk een hygrometer, die de in de lucht voorhan- den hoeveelheid waterdamp aanwees door de gewichtsver- meerdering van een areometervormig glazen vat, dat vrij in olie dreef en eene hygroscopische stof bevatte, over welke bekende hoeveelheden lucht werden gevoerd. De dalende bewegincf van dit werktuig kon tot registreering worden gebezigd. Er is, naar het oordeel van Professor Buus Ballot, scherpzinnigheid en verdienste in het denkbeeld eu in de uitvoering beide, maar des ondanks is het voor alge- meene toepassing niet geschikt gebleken. Nevens die meer lokale en voorbijgaande aanleidingen tot practisch-wetenschappelijken arbeid, vond von Biumhauer eene van meer blij venden aard in zijne reis naar Londen ter gelegenheid van de eerste wereldtentoonstelling in 1851. Hij kreeg daar een sterken indruk van den achterlijken staat der Nederlandsche industrie en van de traagheid en onver- schilligheid onzer natie in dit opzicht. Naar zijn oordeel was de hoofdreden daarvan gemis aan ontwikkeling en kennis bij de fabrikanten zoowel als bij de werklieden. Hy be- schouwde die groote wereldkampen als de beste prikkels om ons volk wakker te maken eu een oog te doen krijgen voor dat gemis en onderwijs moest het hulpmiddel zijn om die beweging vruchtbaar te maken. Voortaan zou het onderwijs in dubbele mate zyne belangstelling ondervinden en de Tentoonstellingen er een ruim eu blyvend aandeel in er- langen ! In vereeniging met Matthes werden avondcursus- Jaaubüek. 1887. " ( 18 ) sassen in Chemie en Physica georganiseerd, die in ruimen kring belangstelling wekten. In den winter 1852/3 hield hy voor de leden van Felix Meritis voordrachten over de beginselen der Scheikunde, die insgel^ks op prijs werden gesteld. In 1854 verscheen van zijne hand in de Bibliotheek voor Ngverheid, door Kruseman uitgegeven, een boekje : »Het nut der Scheikunde voor den industrieel" en in 1855 liet hi] zich gemakkelijk vinden om met de Heeren Suer- MONüT en DE Vrij als lid der internationale Jury bij de Tentoonstelling te Parijs voor Nederland op te treden. De er- varing, in die kwaliteit opgedaan, gaf hem in den volgeuden winter de stof tot twee belangrijke verhandelingen in de Afdeeling Koophandel der zooeven genoemde Maatschappij. Zij maakten deel uit van eene reeks van voordrachten over economische onderwerpen van den dag, door onderscheiden mannen van naam, waaronder Mr. H. J. Koenen, Mr. J. Heemskerk Az., Mr. J. T. Buus en Dr. E. van Voort- HUYZEN, op verzoek der Maatschappij gehouden en door haar gepubliceerd. Von Baumhauer schildert bij deze gelegenheid met levendige kleuren de beteekenis der Ten- toonstellingen voor de Nijverheid en gaf eene uitvoerige beschouwing van de Parijsche, waarbij het aandeel dat Nederland daaraan had gehad in een niet schitterend licht kwam te staan ; ontwikkelde de oorzaken van dien toestand en gaf ten slotte een overzicht van de hervorming en uit- breiding, die het lager, middelbaar en hooger onderwijs met het oog daarop dienden te ondergaan. Bij de belangrijke besprekingen met de deskundigen onder de hoorders, die op deze voordrachten volgden, won von Baumhauer voor zijne inzichten en plannen vrij algemeene instemming en onge- twijfeld heeft hij daardoor, wat Amsterdam betreft, een grooten stoot gegeven aan de beweging, die eenige jaren later in de wet op het middelbaar onderwijs haar triomf vierde. Evenwel verdient het opmerking, dat, terwijl hij het particulier initiatief voor de noodig geoordeelde hervor- ming voldoende achtte, de Heeren W. C. Mees en A. J ( 10 ) VAN EiJK hem hierin krachtig bestreden en op grond van ondervinding de noodzakelijkheid van Regeeringstusschen- komst bepleitten. Ook deze discussie is ongetwijfeld niet zon- der invloed in wyder kring gebleven. Nog een ander onderwerp, dat vele jaren lang von Baum- hauee's levendige belangstelling genoot, werd door hem, trouwens naar dezelfde aanleiding, in deze voordrachten te berde gebracht, namelijk de vervalsching van koopwaren, waarvan in dien tijd meer en meer voorbeelden openbaar werden. Hij betoogde, dat die uit vermeerderde kennis voort- spruitende maatschappelijke kwaal alleen door middel van steeds in nog sterker mate vermeerderde kennis, in ver- band met repressieve en preventieve maatregelen van over- heidswege, kon bestreden worden. Zijn eerste werkzaamheid in de Akademie, van welke hij in 1858 lid werd, vertoonde aireede den stempel van zijn ijver op dit gebied. Een uitvoerig opstel over de keuring van koemelk en over de melk in Nederland werd door hem in de vergadering van 29 Mei 1858 aangeboden. Dat stuk waarin de analysen van 134 melksoorten uit alle oorden des lands met dichtheidsbepalingen en cremo meter-, galactometer- en melkweger-gegevens voorkomen, bevat tevens eenige verbeteringen van het analytisch onderzoek, die van blijvende waarde zyn gebleken. In hetzelfde jaar nam de Gemeenteraad van Amsterdam, ten dezen het eerste voorbeeld gevende in Nederland, eene verordening aan op de keuring van voedingsmiddelen en stelde aan het hoofd der met de uitvoering belaste ambte- naren een dusgenaamd „Wetenschappelijk keurcollege" met voN Baumhauer als Voorzitter. Deze zaak is weder een voorbeeld, niet alleen van den ijver en de volharding van wijlen ons medelid, maar ook van zijn geoefend oog om de behoeften des tijds op dit gebied te erkennen en van den invloed dien hij daardoor uitoefende. De meeste leden van den Gemeenteraad en van de toen nog al machtige Plaat- selijke Commissie van Geneeskundig Toevoorzicht verklaarden 2* ( 20 ) aanvankelijk, volstrekt niet in te zien, waarom het niet aan ieder kon worden overgelaten, zelf te beoordeelen wat hy goed- vond te koopen. Maar VON Baumhauer wist dien tegenstand te breken, hetgeen hem vooral gelukte nadat hij Heije en Willem Vrolik voor zijne inzichten gewonnen had. De strekking der Amsfcerdamsche verordening was : alle als voedingsmiddelen te koop zijnde artikelen door daartoe be- kwame ambtenaren te doen inspecteeren en te laten goed- of afkeuren en, waar dit niet bg eene eene eenvoudige inspectie kou geschieden, het verdachte aan het onderzoek door het keurcollege te onderwerpen. Een paar jaar na von Batjmhauee's vertrek naar Haarlem, in 1867, is die veror- dening weder afgeschaft, althans wat haar praeveatief ge- deelte betreft, maar in December 1879 werd zij, met eenige wijziging, maar toch werkelijk als eene tweede en verbeterde editie van voN Baximhauer's organisatie, op nieuw ingevoerd en thans geldt zij, naar ik meen, te Amsterdam algemeen als onmisbaar, terwijl ik niet behoef te herinneren, hoevele plaatsen later het voorbeeld van de hoofdstad hebben ge- volgd, noch hoe het onderzoeken van voedingsmiddelen en wat daartoe kan worden gebracht, allengs tot een afzonder- lijken tak van analytische scheikunde is geworden, die hare ei Cf ene uitgebreide litteratuur heeft en waarvoor zich gestadig specialiteiten in grooten getale vormen. Overigens heeft von Baumhauer en met hem de Natuurkundige Afdeeling zelve ondervonden hoe groote moeilijkheden de administratieve en wetgevende macht te overwinnen hebben, zoodra zij dit openbaar belang op eenigszins breede schaal willen regelen. In 1860 wendde de Afdeeling zich op zijn aandrang tot den Minister van Binnenlandsche Zaken met verzoek om deze aangelegenheid wettelijk te regelen. De Minister antwoordde met de uitnoodigiug om een ontwerp van wet samen te stellen, welk werk de Afdeeling opdroeg aan hare leden van DER Boon Mesch, von Baumhauer en van Hasselt. Dit ontwerp werd in de zusterafdeeling Letterkunde door Prof. DE Wal tot onderwerp eener bespreking gemaakt, die aan ( 21 ) voN Baumhauee de gelegenheid gaf om zich te overtuigen, dat die moeilijkheden grooter zijn dan hij en vele zijner vakge- nooten zich voorstelden. Niettemin blijft het een feit, dat hij in Amsterdam op dat gebied da bron heeft geopend voor een schat van materieele ken u is en ondervinding, de eerste en meest onmisbare voorwaarde voor een e vruchtdragende reo-eling. In het volgende jaar hoorde de Akadomie van hem eene verhandelinjy aan over het verschil in de verhouding der basen potasch en soda tegenover zoutzuur en salpeterzuur. De proeven zelve waren ondernomen met eene practische bedoeling, namelijk om de analysen van salpeter- en potasch- soorten te vereenvoudigen, maar de mededeiding geschiedde naar aanleidig van een kort te voren (28 Mei 1859) door Mulder ingediend stuk over soortelijk verschil tusscheu de chemische eigenschappen van potasch en soda. VoN Baum- HAiTER meende, dat ook zyne proeven een kwalitatief che- misch onderscheid tusschen de beide basen openbaarden. Wij weten echter thans, dat hier enkel kwantitatieve ver- schillen in het spel zijn. In het laatst van 1858 was eene commissie benoemd om feiten te verzamelen betreffende de verwoestingen door den paalworm op onze kusten aangericht en de middelen daar- tegen aan te wijzen. Als lid dezer commissie maakte von Baumhauee zich verdienstelijk door aan te toonen, dat het IJ- en het Zuiderzeewater in de laatste jaren belangrijk in zoutgehalte waren toegenomen, hetgeen eene gereede verkla- ring gaf van de toename dier verwoestingen in dien tijd. Ook droeg hij er veel toe bij om de resultaten van den arbeid dier commissie, die behalve hem W. Veolik, Hae- TiNG, Stoem Büysing en van Ooedt tot leden had, binuen- en buitenslands bekend te maken. Nog zag 1859 hem een begin maken met de behandeling van een onderwerp, waaraan van Baumhauer's naam groote bekendheid ontleent. Ik bedoel de Alcoholometrie. Hij trachtte vooreerst de belangstelling der Akademie te winnen voor een nieuwen vorm, dien Geissleb aan den vaporimeter had gegeven ( 22 ) eü meende dit werktuig door verdere verbeteringen geschikt te kunnen maken voor nauwkeurige bepalingen van het alcoholgehalte. Doch later is hij daaromtrent van gedach- ten veranderd en wendde zich toen tot de sterktebepa- ling door middel van het soortelijk gewicht der meng- sels. Daartoe verrichtte hij allereerst eene nieuwe bepaling van het soortelijk gewicht der grondstof, den absoluten alco- hol, voor de bereiding waarvan hij wel geen nieuwe metho- den aangaf, maar de bekende met groote zorg en uitvoerig- heid toepaste. De bepaling van het soortelijk gewicht zelf, die door hydrostatische weging geschiedde, is later, naar ik geloof terecht, door Mendelejeff ongunstig gekritiseerd, maar een feit is het dat von Baumhauer's eindcijfer van dat van Mendelejeff weinig verschilt en voor de toepassing, die von Batjmhauer beoogde, inderdaad voldoende is, daar eenige een- heden in de vierde decimaal {waartoe het verschil beperkt is), voor de bepaling met glazen vochtwegers, den eenigen in de praktyk mogelijkeu weg, geheel onmerkbaar zijn. In het begin van 1860 bracht hij zijue cijfers voor de mengsels van alcohol en water ter tafel, die merkbaar afweken van de in de wetenschap algemeen aangeuomene en laatstelijk nog door PouiLLET bevestigde. Dit maakte aanvankelgk nog al in- druk, maar de aanleiding daartoe verdween op zeer eigen- aardige wijs. Uit het rapport van de leden der Akademie VAN Rees en Buys Ballot bleek namelijk, dat vün Batjm- hauer zich had vergist in de grootheid waarop zijne speci- fieke gewichtsbepalingen betrekking hadden. Na eliminatie van die vergissing vertoonde zich eene hoogst bevredigende overeenstemming tusschen de wederzijdsche cijfers. Deze bizonderheid mag wel als een merkwaardig objectief bewys gelden, zoowel voor de juistheid der vroegere onderzoekin- gen als voor de zorg en de nauwkeurigheid door von Baum- hauer aan zyn arbeid besteed. Hij heeft dan ook de eer genoten, dat zijne gegevens door de Regeering in 1863 bij de wijziging der wetgeving op het gedistilleerd tot grond- slag ter berekening van de thans geldende Tafels zijn aan- ( 23 ) genomen. Eenige jaren daarna zijn die gegevens door voN Baumhauer's tegenwoordigen biograaf, gecombineerd met de resultaten van een later onderzoek van Mendelbjeff, gebruikt voor de berekening van Tafels ten behoeve van Nederlaudsch-Indië. Deze Tafels vertoonen nergens eenig verschil van practische beteekenis met die welke voor het moederland gelden. Wij bezitten derhalve ten aanzien van dit voor de heffing eener gewichtige belasting aan de weten- schap ontleende hulpmiddel eene groote zekerheid, waarvoor aan von Batjmhauer voor een niet gering deel de eer toekomt. Bij deze zelfde gelegenheid ijverde von Batjmhauer zeer voor de vervanging der dus genaamde groncUikeur die vroeger als maatstaf voor het bedrag van den accijns diende, door het gehalte aan absoluten alcohol, alsmede voor de aanwending van den vochtweger met het element-volumen 100, in plaats van den tot dusver voor dit doel gebruikelijke, die tot element-volumen 144 had. Het verdient echter hier te wor- den vermeld, dat de vroegere Adviseur aan het Ministerie van Financiën, de Heer A. van den Toorn, reeds lang ge- leden datzelfde stelsel had ingevoerd voor den vochtweger, bestemd voor de bepaling van het soort, gewicht van zee- water en pekels, en het in 1825 voor gedistilleerd met klem van redenen aan de Regeering had aanbevolen. De invoering is toen echter verhinderd door een zeer ongunstig advies, uitgebracht door Professor Moll, welk advies bij de Regeering sterker schijnt te hebben gewogen dan de later als rationeel erkende voorstellen van den Heer van der Toorn. *) In de jaren 1861 en 1862 analyseerde voN Baumhauer de monsters zeewater, door den toenmaligen kapitein ter zee J. van Gogh uit de straat van Gibraltar medegebracht, ten einde scheikundige gegevens te verkrijgen voor het bestaan van een boven- en een onderstroom in die zee-engte, doch *) Uit archiefstukken van het Ministerie van rinanciën^ mij als tegen- woordie'cn Adviseur afgestaan, met vergunning om daaruit te publicee- ren wat ik voor de historie of voor de wetenschap nuttig mocht achten. ( 24 ) tondel" tot eene afdoende conclusie te geraken. Voorts deelde hij, naar aanleiding van een hem door het handelshuis Hartsen opgedragen onderzoek, eenige bizonderheden mede over de samenstelling van de moederloog en van het badzout van de Dessa Molong op Java, in welk laatste door hem een eigen hydraat van natriumchloride in scheef-prismatische kristallen werd aangetroffen, dat schgnt niet overeen te komen met de tot dusver bekende hydraten van dat zout. De me- dedeeling is echter zoo vluchtig, dat zij weinig zekerheid en geen aanknoopingspunt voor een nader onderzoek oplevert. In 1860 belastte de Commissie van Hoofdofficieren der Marine, aan welke het onderzoek was opgedragen naar de oorzaken van het springen van een kanon aan boord van de Pro Patria, von Baumhauer met het scheikundig onder- zoek van het metaal Gelijk te verwachten was leverde dit niet de gewenschte gegevens, dan in zooverre als bleek dat de samenstelling van het metaal in de verschillende gedeel- ten van het kanon nog al uiteen liep. Het verschafte VON Baumhauer echter de gelegenheid, om de analytische moei- lijkheden van zoodanig onderzoek in het licht te stellen en hier en daar te verminderen. Een ander onderzoek, in 1863 begonnen, maar waarover hij eerst verscheidene jaren later eenige raededeelingen deed, betrof het ruwe petroleum. Pelouze en Cahours hadden deze stof reeds teruggebracht tot eene serie van koolwaterstoffen Cn Hsn + 2 en ook von Baumhauer was tot dezelfde resultaten gekomen, weshalve hij de publicatie van zijn arbeid onnoodig had geacht. Maar de opgedane ondervinding en de installatie op vrij groote schaal van het daarbij gebezigde toestel tot gefractionneerde distillatie met behulp van oververhitten stoom, gaven hem aanleiding, den Minister van Koloniën te verzoeken ora in de Oost- en West-Indische bezittingen naar petroleum onderzoek te laten doen en de scheikundige analyse van hetgeen mocht gevonden worden, hem op te dragen. Dit geschiedde en de ontfangen bescheiden en mon- sters gaven hem 1869 de stof voor eene uitvoerige publica- ( 25 ) tie over dit onderwerp in in het Tijdschrift ter bevordering van Nijverheid. Het onderzoek had op Cura9ao en onder- hoorigheden, in Suriname en ter kuste van Guinea niet tot geweuschte uitkomsten geleid, maar gelukkiger waren de pogingen in Oost-Indic. Het stuk is voor de zaak zelve van belang, daar het de rapporten bevat van den Hoofd- ingenieur, Chef van het Mijnwezen C. de Groot en van Dr. JüNGHüHN, benevens een bericht van den Directeur der Bur- gerlijke Openbare werken aan den Gouverneur Generaal, met een staat der bekende en vermoedelijke jaarlijksche opbrengst van de aardoliebronnen in Nederlandsch Indië, alsmede opgave der literatuur tot 1869. De analyse der gezonden monsters leverde echter weinig merkwaardigs op. Deze be- stonden meerendeels uit hoog kokende bergteerachtige stoffen, aan de oppervlakte van den bodem verzameld en leverden geene gegevens voor de beoordeeling van hetgeen boringen zouden kunnen opleveren. Inmiddels naderde het tijdstip dat VON Baümhauer's openbare werkzaamheid een geheele verandering zoude on- dergaan. In 1864 verwisselde hij het professoraat te Amster- dam met het Secretariaat van de Hollandsche Maatschappij van Wetenschappen te Haarlem. Wat hem daartoe bewoog behoort niet tot het publiek domein, maar veilig mag wor- den aangenomen, dat de toenmaals zoo onzekere positie van Hoogleeraar aan het Athenaeum, met een honorarium waar- van het vaste gedeelte /' 1500 bedroeg en het ander zeer wisselvallig was, er een groot aandeel in heeft gehad. Hij was echter niet voornemens, daarmede afscheid te nemen van de Chemie. Integendeel, hij hoopte op de benoeming ook tot Conservator aan Teyler's genootschap, welke betrek- king in den laatsten tijd met die van Secretaris der Holl. Mij. tegelijk was waargenomen en die liem de beschikking zoude geven over ruime middelen van onderzoek. De teleurstelling die de niet-vervulliug dier hoop hem berok- (26 ) kende, verborg v. B. niet, maar liet er zich niet door ter nederslaan en richtte zich in zijne woning zoo goed moge- lijk voor chemisch onderzoek in. V. B. mocht Amsterdam verlaten met het bewustzijn, daar zoowel voor het onderwijs als voor de industrie nuttig werk- zaam te zijn geweest en in beide opzichten zijne verdiensten erkend te zien. Zijn opvolger herinnert b. v. zich zeer goed, dat hij bij zijne installatie door het hoofd van het Gemeen- tebestuur op voN Baumhauer's voorbeeld gewezen werd, die met de middelen, hem door de gemeente toevertrouwd, in beide richtingen het algemeen belang had helpen bevorderen. Openbare erkenning viel voN Baumhauer ten deel in den titel van Honorair ïïoogleeraar aan het Athenaeum, dien de Gemeenteraad hem toekende; en dat hij in ruime mate niet slechts den dank zijner leerlingen inoogste, maar ook het vertrouwen zijne medeburgers genoot, daarvoor kan meer dan een getuigenis worden aangevoerd. Gaarne legt zijn biograaf ook op dit laatste nadruk, omdat von Baumhuaer bij enkele gelegenheden door zich te ver te begeven op in- dustrieel gebied of door een meer of min gewaagd advies zelf dien goeden naam wel eens in de waagschaal heeft gesteld. Von Baumhauer bleef tot aan zijn dood, dus ruim twin- tig jaar, Secretaris der Hollandsche Maatschappij. Aan zijne verdiensten als zoodanig is door Professor Bierens de Haan in de Archives (Deel XIX) een ondubbelzinnige hulde gebracht. Wat van zijne werkzaamheid in die betrekking aan de wetenschap in het algemeen ten goede kwam, is vooral zijne zorg voor de bibliotheek en voor de uitbreiding der wetenschappelijke relaties van de Maatschappij, bepaal- delijk met het buitenland, benevens zijne medewerking aan de instelling der Huyghens- en BoERHAAVE-medailles en de uitgave der Archives, in 1866 begonnen. Het heeft reeds tot zijne vroegtijdige illusiën behoord, een orgaan in het buitenland te stichten voor de Nederlandsche onderzoe- kingen van natuurkundigen aard. In 1846 schreef hy ( 27 ) aan Moleschott : ik ben van plan een Fransch journaal te gaan publiceeren, waarin behalve de zaken van het Ütrechtsch en Maastrichtsch laboratorium alles zal opgeno- men worden, wat in het rijk der Physica en Chemie in Holland uitkomt." Ofschoon het niet tot uitvoering kwam, verloor hij, ge- lijk uit zijne latere correspondentie blijkt, het doel nooit uit het oog. Het was derhalve voor hem de vervulling van een levenslangen wensch, toen hij als Hoofdredacteur belast werd met de uitvoering van het, op voorstel der Heeren van der Hoeven, Halbertsma en Bierens de Haan aangenomen plan der uitgave, die hij 19 jaar met onverzwakte liefde bezorgde. Hij wist aan het Tijdschrift eene eervolle plaats te verzekeren onder de wetenschappelijke journalen en het doel, om aan den Nederlandschen onderzoeker de prioriteit en de bekendheid, die hem toekomen maar die zoo licht door ons taalisolement verloren gaan, te verzekeren, is niet alleen volkomen bereikt, maar von Baumhauer heeft van de Ar- chives, gelijk Professor Bierens de Haan het uitdrukt, een Europeesch Tijdschrift gemaakt, dat niet meer gemist kan worden. lu 1872 of 73 stichtte hij tevens, doch onafhankelijk van het Secretariaat, in navolging van de Smithsonian In- stitution, het dusgenaamd Nederlandsch wetenschappelijk Cen- traalbureau, waarvan de bedoeling was, om, zonder van den boekhandel gebruik te maken, met het minimum van kosten en het maximum van zekerheid, tusschen alle beschaafde landen verspreiding en ruiling van wetenschappelijke uitgaven, in de eerste plaats van genootschappen, maar ook van particu- lieren, te bewerkstelligen. Dien ten behoeve belastten zich op zijn verzoek voor Frankrijk, België, Spanje, Portugal, Zwe- den, Noorwegen, Denemarken en Luxemburg, de respectieve Secretarissen der Akademiën in de hoofdsteden, voor Noord- en Zuid-Amerika de Smithsonian Institution en voor Duitsch- laud, Rusland en Engeland speciaal aangestelde agenten met de bezorging der hun uit Haarlem toegezonden werken ( 28 ) van Nederlandschen oorsprong, wier uitgevers tot de ver- eeniging tegen betaling der kosten naar een vast tarief waren toegetreden, en omgekeerd. VoN Baumhauer's pogin- gen bleven niet zouder gevolg, en indien in alle lauden zoodanige bureaux gevestigd konden worden, waartoe voN Baumhauer zich op zijne vele reizen steeds moeite gaf, en wanneer alle uitgevende genootschappen en particulieren toetraden, dan zoude inderdaad het einddoel : eene volledige internationale ruiling, langs dezen weg te bereiken zijn. Na den dood van von Baumhauer is het bureau eeu tydlang door zgn zoon beheerd, maar later in handen van Dr. Hoek te Leiden overgegaan, die, naar ik meen, de instelling in den geest van den stichter met vrucht ontwikkelt. Doch voN Baumhauer's werkzame geest was door den arbeid, aan het secretariaat verbonden, niet bevredigd. Van z^ne meer maatschappelijke bemoeiingen, bij voorbeeld als lid van den Gemeenteraad, als Hoofd en Keizer van de Sociëteit » Trouw moet blijken", waarvan hij nog eene ge- schiedenis gedurende de 18e en 19e eeuw uitgaf, en ter bevordering van andere publieke belangen, kan hier gevoe- gelyk worden gezwegen. Doch Haarlem bood hem nog in allerlei ander opzicht aanleiding tot arbeid op het gebied van toegepaste wetenschap, en evenmin ontbrak het hem aan tijd en lust om zich met wetenschappelijke onderwerpen van an- deren aard bezig te houden. Uit dit laatste oogpunt verdient in de eerste plaats ver- melding zijn op nieuw verlevendigde en tot zyne laatste levensjaren voortdurende ijver voor de kennis der meteorie- ten. Ik acht mij gelukkig hier ' met de woorden van ons geacht medelid Behrens, von Baumhauer's onderzoekingen en verdiensten op dit gebied te kunnen samenvatten. Zijne dissertatie: de ortu lapidum meteoricorum bevatte reeds eene vrij uitvoerige uiteenzetting van de kosmische theorie omtrent den oorsprong der meteorieten. Evenals Nordens- kioeld dit later gedaan heeft, vatte von Baumhauer ze op als kosmische lichaampjes, die een onbepaalden tijd hunner ( 29 ) loopbanen kunnen hebben afgelegd, alvorens zij onder den invloed van de aantrekkingskracht der aarde kwamen en voortaan met haar en zoovele andere kleine lichamen die de aarde reeds uit ons zonnestelsel heeft bemachtigd, eene geheel gewijzigde baan om dè zon hebben moeten volgen. Te dier tijde werd dit denkbeeld ,niet met gunstige oogen aangezien en Berzelius sprak er, althans zijdelings, een ongun- stig oordeel over uit, dat 20 jaar lang autoriteit behield. Toen werd door de spectraalaualyse en de hypothese van Schiapa- RELLi een nieuw licht over de meteorieten verspreid. Men leerde hun verwantschap met de kometen kennen, zocht verband tusschen hen en het microscoop deed er gesteenten in ontdekken, die op de aarde niet ontbreken, maar vrij zeldzaam aangetroffen wordeu, en zoo werd en bleef de aandacht der geologen op dit onderwerp gevestigd. Noedens- KioELD vond op de uitgestrekte sneeuwvelden van Groenland stof van meteorischen oorsprong en soortgelijk stof hebben de diepzeepeilingen der Ohallenger-expeditie aan den dag gebracht. Von Baumhauer's hypothese werd door Nordens- KiOELD uitgebreid tot de opvatting van de geheele aarde als een agglomeraat van meteorisch materiaal, wat door de wetenschappelijke wereld niet slechts als eeu interessant vermoeden, maar als eene aannemelijke hypothese is aange- merkt. Deze generalisatie zijner denkbeelden werd door VON Baumhauer dikwijls met bizondere voldoeninsf aauffe- gehaald. Jammer dat hij de hypothese van Norman Lockyer niet heeft leereu kennen, die den meteorietenring met de periode der zonnevlekken en indirect ook met de periode van het aardmagnetisme in verband gebracht heeft. In later jaren heeft von Baumhauer zich wel meer speci- aal met het analytisch onderzoek van meteorieten bezig gehouden, maar hij bleef de meer bespiegelende discussie van Haidinger en anderen steeds met veel belanffstelling volgen, en heeft later ook van de theoretische onderzoekingen van Haidinger op zeer vernuftige wgze gebruik gemaakt, om de ontstaanswijze der spheroïdische indrukken aan de opper- (30 ) vlakte van meteorisclie ^zermassa's te verklaren. Even als WÖHLER en Haidingeu werd hij een hartstochtelijk verza- melaar van meteorieten. Door aankoop en ruil groeide zijne verzameling van jaar tot jaar aan ; in den catalogus van 1882 zijn 190 vindplaatsen vertegenwoordigd, Aan ma- teriaal voor scheikundig onderzoek had hy dus geen gebrek en dat hij daarvan een ijverig gebruik maakte, bewijzen de tot aan het laatst van zijn leven gepubliceerde analysen, die, gelijk ik reeds vroeger opmerkte, ook uit een ana- lytisch scheikundig oogpunt in meer dan een opzicht be- langrijk zijn. Ik vermeld nog, dat de verzameling van voN Baumhauee, na zijn dood in handen is overgegaan van den Heer Sturtz, handelaar in mineralen te Bonn, die er ten verkoop een Catalogus van heeft uitgegeven. Voorts heeft hij zich veel bezig gehouden met studiën over het diamant, waartoe zijne betrekkingen met de voor- naamste vertegenwoordigers der diamantslijpkunst hem bizon- der gunstige gelegenheid verschaften. Behalve natuurhistori- sche en technische mededeelingen, die in het Tijdschrift van Nijverheid voorkomen, volbracht hij ook zelfstandige onder- zoekingen betreffende de kristallisatie van het diamant en de verhouding bij hooge temperaturen in verschillende gas- sen, welke laatste hem tot twijfel leidden aan de algemeen aangenomen stelling, dat diamant bij hooge temperatuur in een anderen koolstofvorm overgaat. Ook ontwaakte op nieuw zijne belangstelling in de waar- neming der atmosferische verschijnselen, en de onvolmaakt- heid van de hulpmiddelen daartoe, prikkelde hem tot het zoeken naar verbeteringen. »Hoe kunnen", zegt hij, » de ware gegevens over den toestand der lucht verkregen worden wan- neer de temperatuur en de vochtigheidstoestand alleen aan de oppervlakte der aarde bepaald worden, waar de invloed van gebouwen, schoorsteenen en allerlei verwarmingsbronnen zich doet gelden? De behoefte bestaat aan instrumenten die veranderingen, zelfs op grooten afstand van den waar- nemer plaats hebbende, hem, liefst door zelfregistratie wor- ( 31 ) den overgebracht. De telemeteorograaf moet ontstaan : het woord van Buus Ballot moet een feit worden, dat alle barometers in Nederland continueel op ééne plaats, te Utrecht, opschrijven. De HoUandsche Maatschappij van Wetenschap- pen had als prijsstoffe gesteld : het vinden van een voldoend middel om temperatuur, vochtigheidstoestand en dichtheid der dampkringslucht op aanmerkelijke hoogte boven de aarde te bepalen, op eene wijze, die zelfregistratie of gedurige herhaling der waarnemingen mogelijk maakt. Toen daarop geene voldoende antwoorden inkwamen, maakte von Baum- HAUER in 1874 zelf de denkbeelden, die hij zich daarover had gevormd, publiek. Zij betroffen deels de dusgenaamde solitaire observatoria, op grooten afstand of op groote hoogte gelegen plaatsen, van waar de waarnemer of automatisch berichten kan verkrijgen of zelfregistreerend kan laten op- teekenen, en omvatten, behalve de genoemde factoren, ook nog regeuhoeveelheid, windrichting en windsnelheid ; gedeel- telijk hadden zij betrekking op de zoogenaamde ballons captifs. Von Baumhauer's voorstellen waren scherpzinnig, maar behoefden een practisch vernJift om vruchtbaar te worden. Olland, de beroemde Utrechtsche instrumentmaker, heeft de denkbeelden van von Baumhauer tot rijpheid gebrachl, en stelde hem in staat om in de vergadering der Akademie van 29 Januari 1876 een meteorograaph voor solitaire obser- vatoria te vertoonen, »een schoon werktuig", zooals onze voorzitter het noemde, » waarvoor wij den Heeren von Baum- hauer en Olland dankbaar moeten zijn, dat de aanwijzingen van verschillende instrumenten, ieder geheel vrij van de ove- rigen, door een geleiddraad op eene willekeurige plaats regis- treert en tal van fijue bizouderheden openbaart, waardoor de Heer Olland eene groote nauwkeurigheid van aanwijzing heeft kunnen verzekeren". Von Baumhauer's denkbeelden en Olland's uitvoerinsf ondervonden ook in het buitenland groote waardeering. Op de Tentoonstelling te Philadelphia in 1876 werd het toe- stel der hoogste onderscheiding waardig gekeurd en het is ( 32 ) bekend dat er sedert het zegel der praktijk op is gedrukt, daar het van den Utrechtschen Dom regelmatig zijne berich- ten op Zonnenburg registreert. Voorzeker is het eene groote voldoening voor den grondlegger der meteorologie in ons vaderland, dat zijne landgenooten een zoo groot aandeel hebben in de gestadige volmaking van den zelfregistreeren - den telemeteorograaf, het werktuig der toekomst, en gewis zal ook voN Baumhauer's naam in de geschiedenis van dit werktuig met eere worden geboekstaafd. In 1865 kwam de wet op het Geneeskundig Staatstoezicht, en daarmede betrad de Regeering het in zoovele opzichten van toegepaste wetenschap afhankelijke gebied der Hygiëne. Het kon niet missen, of ook dit moest von Baumhauer's opmerkzaamheid trekken. Ik herinner, dat hij reeds in den aanvang zijner loopbaan zich met hiertoe behoorende onder- werpen had bezig gehouden: verzorging met goed drinkwater en zuivere lucht had reeds meer dan eens wetenschappelijke en populaire verhandelingen uit zijne pen doen vloeien en de Akademie had hem bij eene voorgekomen gelegenheid met Professor van Geuns belast met een advies over een voorstel tot ontsmetting van de lucht in ziekenzalen. Thans gordde hij zich tot critiek aan. In 1866 verscheen zijn: >,' Cholera en veeziekte", waarvan de op den titel uitgedrukte bedoeling was, om de middelen van afwering, die door de Nederlandsche regeering, volgens hem zonder onderzoek waren voorgedragen, te vergelijken met die, welke de Eugel- sche regeering na een nauwkeurig onderzoek had aanbevolen, een stuk dat wel zal hebben bijgedragen, om hem te doen benoemen in de Staats-Commissie, aan welke in het volgende jaar een onderzoek naar de middelen tot bestrijding van den veetyphus werd opgedragen. Het Gemeentebestuur te 's Gra- veuhage vaardigde hem 1871 met den Heer S. de Clercq WzN. en Professor Henket af om in Engeland verschillende reinigingsstelsels te bestudeeren, welke reis de aanleiding werd tot een uitvoerig opstel over de middelen tot verkrijging van zuivere lucht tn goed drinkwater in de groote steden. ( 33 ) Doch vooral in de zuiver industrieele richting trad von Baumhauïjr met onverflauwden ijver op. De reeds in de vorige eeuw zelfstandig geworden dochter van de HoUand- sche Maatschappij der Wetenschappen; de Nederlandsche Maat- schappij tot bevordering der Nijverheid, met welke hij reeds te Amsterdam in nauwe betrekking stond en wier tijdschrift hij jaren lang had geredigeerd, werd daartoe thans het voorname middel. Vele malen lid van het Hoofdbestuur en bijna onafgebroken voorzitter van het plaatselijk Departe- ment, nam hij een zeer aanzienlijk deel aan al hare werk- zaamheden en met de hulpmiddelen en relaties, die daardoor te zijner beschikking kwamen, wist hij zoo te woekeren, dat bijna niets van hetgeen er buiten- en binnenslands op dit gebied omging, hem vreemd bleef. Aan die omvattende kennis had hij ook in 1868 zijne benoeming tot Advi- seur voor werktuig- en scheikunde bij het Ministerie van Binnenlandsche zaken te danken, eene betrekking die ech- ter 11/2 jaar later bij de afschaffing der octrooien werd opgeheven. Bevorderde von Baumhaüer gedurende zijn verblufte Am- sterdam ook de belangen van het Lager Onderwijs, eerst als lid der Plaatselijke Schoolcommissie en als lid van het Hoofd- bestuur der » Maatschappij tot Nut van het Algemeen", en had hij later van 1857 tot 1862 als Schoolopziener te Amsterdam mede de bezwaren te overwinnen, die aan de invoering der Wet van 1857 waren verbonden, — sedert zijn vertrek naar Haarlem had hg met het onderwgs weinig rechtstreeksche bemoeiingen meer. Eenige malen nam hij als lid eener Staatscommissie deel aan de Examina der Polytechnische school, maar behalve uit de Commissie van toezicht op het Middelbaar onderwijs te Haarlem, trok hij zich uit deze soort van betrekkingen meer en meer terug. Daarentegen had hij veel hart voor de bevordering van de Kunstnijverheid. In 1873 zond hij een op eigen aanschouwing en onderzoek gegrond opstel in het licht over de Kunstnyverheidsmusea, waarmede hij een belangrijken stoot gaf aan de oprichting van de bekende Jaarboek 1887. 3 ( 34 ) instelling van dien naam te Haarlem. In 1878 benoemd tot Inspecteur van het Lager onderwijs in Noord-Holland, kon hij, hoewel daartoe bereid, deze benoeming niet aan- vaarden, daar hem de gelijktijdige waarneming van dit ambt met dat van Secretaris der HoUandsche Maatschappij der Wetenschappen, door deze niet werd verleend. Eene bizondere vermelding verdient nog eene door hem uitgedachte en tot eigen exploitatie bestemde conserveer- methode van melk, die hij daarom niet bekend heeft gemaakt. Ik vermeld derhalve ook alleen als feit, dat de Jury voor de betreffende artikelen op de Tentoonstelling in 1883 te Amsterdam van twee monsters melk, door von Baümhauer aangeboden, waarvan het eene 5 maanden oud was en het andere de reis heen en weer naar Indië had ge- maakt, verklaarde: dat dit de eerste maal was, dat melk in haar natuurlijken staat, dat is : zonder concentratie of bij- voeging van vreemde stoffen en als versch gemolken, was bewaard, iets waarvoor zij den uitvinder de hoogste onderschei- ding (diplome d'honneur) zou hebben toegekend, indien hij niet zelf lid der Jury ware geweest. Het Bestuur der Maatschappij van Nijverheid werd door- gaans door de Regeeriug geraadpleegd bij de benoeming van Nederlandsche Commissiën voor de groote Tentoonstellingen, en niets natuurlijker dan dat het von Baumhauek, zoowel om zijne uitgebreide kennis en relatiën, alsmede wegens zijne geschiktheid in andere opzichten, telkens als lid daarvoor aanwees. Zoo kwam het dan, dat von Baumhaüer, die zich gelijk wy zagen, reeds vroegtijdig tot dit arbeidsveld aange- trokken gevoelde, daarop steeds meer thuis raakte, meer en meer onmisbaar werd en eindelijk de man der Tentoonstellin- gen in Nederland werd. Zijne werkzaamheid op dit gebied is inderdaad extensief en intensief zeer groot geweest. In 1855 was hij te Parijs en in 1862 te Londen lid der internationale Jury, in 1867 te Parijs en in 1873 te Weenen lid der Hoofdcommissie en der Jury, in 1876 te Philadelphia voorzitter van het Nederlandsche Comité en ( 35 ) lid der Jury, in 1883 voorzitter eener Klasse- Jury bij de Internationale Tentoonstelling te Amsterdam. Elke dier betrekldngen heeft hem weken of maanden, die te Phila- delphia heeft hem zelfs jaren van inspanning en zorg gekost, terwijl hij gestadig aan de meest scherpziende critiek van belanghebbenden en belangzuchtigen was blootgesteld en tegenover de Regeering en de publieke opinie eene verant- woordelykheid droeg, welke iemand met minder energie, bekwaamheid en stoutmoedigheid ouder die omstandigheden allicht zou hebben ter neder gedrukt. Daar er geen wetenschappelijk belang rechtstreeks bij be- trokken is, kan de Akademie niet wenschen, dat over deze werkzaamheden van haar voormalig medelid hier breedvoerig wordt gesproken. Maar voor één punt kan zij, dunkt mij, niet onverschillig zijn. Het is namelijk wel bekend, dat von Baumhauer's bemoeiingen in zake de Tentoonstellingen hem aan vele en soms zeer scherpe verwijten hebben blootgesteld. Al werd hem nu in de benoeming achtereenvolgens tot Ridder en tot Ridder-Commandeur in de Orde van den Nederlandscheu Leeuw*) en door eervolle vermelding in de troonrede van 1876 door het hoogste landsgezag bij herhaling een schitterend blijk van goedkeuring geschonken, in dezen kring, die, hoe objec- tief-wetenschappelijk er de toon ook gehouden worde, ten slotte toch noch gezind noch bij machte is om in den mensch alleen den geleerde te zien, kon zijn biograaf niet met ver- wgzing daarheen volstaan. Daarom heb ik het mijn plicht *) Hier mogen tevens de andere ridderorden worden vermeld, waar- mede VON Baumhaüer zich, deels naar aanleiding der Tentoonstellingen, deels om wetenschappelijke redenen vereerd zag. Ridder van het Legioen van eer (Frankrijk). Officier de rinstruction Publique. dito. Officier der orde van de Eikenkroon (Luxemburg). Commandeur van de Franz Joseph-orde (Oostenrijk). Officier der Leopolds-orde (België). Van Amerika ontüng von Baumhaüer naar aanleiding der Tentoon- stelling te Philadelphia eene groote zilveren medaille. 3* ( 36 ) geacht, zooveel mogelgk uaar de gegrondheid dier ver wy ten onderzoek te doen. Doch ik moet erkennen, dat noch in de Regeeringsbureaux, noch bij particulieren, noch by mede- werkers van voN Baumhauer, zoover ik heb kunnen nagaan, gegevens te vinden zijn, die meer ten zijnen. nadeele spreken dan het geval zou geweest zijn met elk ander man van zijne voort- varendheid, van zijn soms tot onbedachtzaamheid overslaanden ijver, die heeft moeten werken ouder omstandigheden, waarbg zoo vele en dermate concurreerende belangen betrokken waren , welke dikwijls tot een snel besluiten drongen, zonder gelegen- heid te geven tot het rustig overzien der mogelijke gevolgen. Men kan misschien, op goede gronden de beteekenis betwij- felen, die aan de wereldtentoonstellingen door velen wordt toegekend, maar, voor zoover de belangen der Nederlandsche Nijverheid er werkelijk door gebaat kouden worden, is dit, volgens onpartgdige beoordeelaars, door von Baumhauer zoover hij er in betrokken was, werkelyk geschied. Die Nijverheid heeft jegens hem verplichtingen, die echter harer- zijds niet naar waarde zijn geschat, maar veeleer door voor- opgestelde bezwaren, die niet geheel voor rekening van von Baumhauer mogen komen, in de schaduw zijn gesteld. De Tentoonstellingen hebben von Baumhauer nog indirect in eenige betrekkingen en werkzaamheden van meer weten- schappelijken aard gebracht, die ten slotte niet onvermeld mogen blijven. De Fransche Regeering had aan de Tentoonstelling van 1867 een Comité verbonden, dat trachten zoude om die groote bijeenkomst dienstbaar te maken aan de bevordering der internationale munt-, maat- en gewichtseenheid. Als lid van dit Comité was von Baumhauer rapporteur over het onderdeel areometrie, welk rapport onder de uitgegeven stukken is opgenomen. Voorts bezorgde hij in het daartoe bestemde paviljoen de expositie van de Nederlandsche maten, gewichten, munten, areometers enz. benevens een aantal daartoe behoorende documenten. De Tentoonstelling te Philadelphia in 1876 of juister de ( 37 ) gelijktijdige vergadering van de American Association for tlie Advancement of sciences te Buffalo, die door von Baumhaurb werd bijgewoond, gaf aanleiding tot de vorming van een Comité voor internationale geologische congressen, waarin ook hij zitting had. Het eerste dier congressen werd te Parijs in 1878 gehouden, het tweede te Bologna in 1881. Hier rijpte het plan voor eene geologische kaart van Europa, en ontfing von Baumhauee, als een der vice-presidenten, de opdracht om de medewerking onzer Regeeriug voor dit plan te verwerven. Hij deed dit eerst persoonlijk zonder gevolg, maar verwierf er later de medewerking van de Akademie voor (Proces- verbaal 28 April 1882), op wier aandrang de Nederlandsche regeering zich alsnu verbond om de zaak te ondersteunen. Het is een lange en bonte lijst van werkzaamheden, die VON Baumhauer's leven ons te aanschouwen geeft en te ver- geefs zoekt men daarin naar eenheid en continuïteit. Het verband tusschen de onderwerpen is alleen te vinden in de persoonlijkheid zelve van den auteur, en spruit voort uit die hem kenmerkende rustelooze begeerte om zijne kennis en ondervin- ding toe te passen, uit te breiden en dienstbaar te maken aan nuttige doeleinden. Alles wat binnen zijn gezichtskring trad, monsterde hij met het oog daarop en vond er spoedig de zijde aan, die hem daartoe dienen kon. Hij was in den besten zin van het woord een opportunist. In dat onvermoeid en afwisselend streven werd hij gesteund door een sterk gestel en eene vaste gezondheid, die eerst op het laatst van zijn leven, maar toen ook op doodelijke wijze, werd geschokt. Niet minder heeft hy te danken aan zijn levenslust en zijne opgeruimdheid, die hem bezwaren licht deden tellen en waarmede hij ook anderen wist te bezielen en voor zijne inzichten en plannen te winnen. Voeg daarbij die aangebo- ren gemakkelykheid van beweging onder menschen, ver- meerderd en geoefend op zijne veelvuldige reizen en door ( 38 ) zgne betrekkingen met aanzienlijken en hooggeplaatsten, en eindelijk die stoutmoedigheid in het laten gelden van het- geen hy goed en nuttig achtte, dan is het niet bevreemdend, dat voN Baumhauer op maatschappelijk terrein een groote mate van voorspoed heeft genoten. Die voorspoed gold niet slechts zijne uitwendige levensbe- trekkingen, maar ook zijn intérieur. In den kring zijner vrienden, en bovenal in zgn gezin, genoot eu waardeerde voN Baumhauer al datgene, wat hier niet meer » voorspoed" maar »hooger levensgeluk" wordt genoemd. Het voorrecht viel hem te beurt, de gade zijner jeugd aan zijne z^de te behouden en in haar armen te sterven. Hij mocht zgn zoon, zijn eenige, tot een eer vollen rang als rechterlijk ambtenaar zien opklimmen en bezat in hem, ondanks het verschil van studie., een steun en een medewerker, in die mate zelfs, dat de zoon na den dood zijns vaders ook in diens wetenschappelyke nalatenschap volkomen thuis bleek te zijn. Twee dochters, waarvan de eene in Haarlem gehuwd, vormden verder zijn familiekring. Daarin en in den omgang met verwanten en vrienden, met wie hij, gelijk met Mole- sCHOïT en verscheidene andere vakgenooten, eene levendige wisseling van gedachten onderhield, gevoelde von Baum- hauer zich gelukkig. En voor dien kring in de eerste plaats is zijn heengaan een onherstelbaar verlies geweest. Daar blijft, ook als het rouwkleed is afgelegd, een rouw in het hart over, die slechts verzacht wordt door de levend blij- vende herinnering aan hetgeen hij als vader en vriend voor de zynen is geweest. Doch indien wij voN Baumhauer's maatschappelijken voor- spoed met het oog op zyne persoonlgke hoedanigheden natuurlijk noemden, dan was het niet om deze alleen. Elders moge iemand aan zoodanige talenten en gaven genoeg heb- ben om zich eene positie te verwerven, in Nederland niet. Hier is daartoe nog ééne voorwaarde onmisbaar, maar die ook in VON Baumhauer vervuld was: hij was namelijk een wezenlyk bekwaam man, in het bezit van uitgebreide en ( 39 ) degelijke kennis, die hg steeds voortging te vermeerderen. Wij konden hem den eerepalm niet toereiken van een leider of medewerker op het gebied der nieuwere Chemie te zijn geweest, hoewel haar karakteristieke ontplooiing — het erken- nen van de harmonie tusschen de physische en de chemische moleculair-gewichtsbepaling — in von Baumhauer's beste jaren viel. Maar hij had er geen deel aan. Wel heeft hij een paar malen in de Akademie over daartoe behoorende onder- werpen gesproken, ééns bij de aanbieding van een onder zijn toezicht bewerkt en voor de derde maal uitgegeven Leerboek; een andermaal toen hij, in navolging van een smakeloos Engelsch scheikundige, met stokken en gekleurde ballen den atomistischen bouw der stoffen zintuigelij k trachtte voor te stellen. Doch deze bijdragen kunnen, even- min als die welke Mulder, met kennelijken terugslag op ééne daarvan, in de Akademie liet voorlezen, voor bewijzen gelden dat hunne auteurs de strekking der nieuwe denk- beelden wisten te waardeeren. Von Baumhauer gebruikte er een en ander van, wat voor de classificatie bij het onderwijs dienstig zgn kon, maar hij ontleende er geene gedachten aan voor experimenteele of theoretische onderzoekingen. Hem waren de aanleidingen en behoeften die de maatschap- pelijke en industriëele omgeving aanbracht, voldoende als prikkel en stof tot zijnen chemischen arbeid. Maar het zou verkeerd z^n, om die reden zijne beteekenis voor de Chemie in ons Vaderland klein te achten. In de geschie- denis der wetenschajD van onze dagen heeft hij zgne eigen- aardige roeping gehad en kan als schakel in de keten der ontwikkeling niet worden gemist. Amsterdam had met Haarlem in het begin dezer eeuw den roem gedeeld, dat de nieuwe theoriën van Lavoisier daar meer dan elders — misschien meer dan in Frankrijk zelf — duidelijke formulee- ring en experimenteele bevestiging vonden, zoodat »de Hol- landsche scheikundigen" overal met roem en eer bekend waren. Maar die tijd was lang voorbij en de Hoofdstad had de Scheikunde vergeten. Om haar weder in eere te brengen f 40 ) Was een man als Von Baumhauer noodig, iemand die haar van de zgde van liet practische leven kon doen waardeeren en daardoor de baan effende voor een vernieuwden bloei, ook der theoretiscbe wetenschap. Door ruimte te maken voor de Chemie heeft von Baumhauer inderdaad de » Chemie in de ruimte" te Amsterdam mogelijk gemaakt. Is het niet een opmerkelyk verschijnsel, ook als openbaring van de onweerstaanbare macht der wetenschap, dat, terwijl nauwelijks een menschenleeffcgd geleden hier niet dan met moeite eenige duizenden te verkrijgen waren voor eene inrichting, die dadelijk practische vruchten beloofde, thans twee ton wordt geschonken voor een laboratorium, dat zijn ontstaan hoofd- zakelijk dankt aan waardeering der theoretische wetenschap ? Zoo beslaat, wel beschouwd, een iegelijk in het groote geheel zijne plaats, eene, waar hij niet gemist kan worden, en heeft, als hij daar zijne roeping vervulde, aanspraak op dankbare waardeering. Te hooger mag voorzeker die waardee- ring stijgen naarmate de bedoelingen en motieven ruimer en edeler bleken. Doch in dit opzicht iemand de juiste maat toe te deelen, is altijd bezwaarlijk en schier onmogelijk wanneer niet een dagelijksche omgang over en weer de har- ten heeft geopend. ^ ie zich in zulk een geval bevindt, denke aan Mulder's woord : » dat het aanmatiging is, ie- mand te willen beschrijven" en outhoude zich. Hier is het trouwens in de eerste plaats te doen om von Baumhauer's verdiensten uit een wetenschappelijk oogpunt. Welnu ! In- dien wg bij het waardeeren van de vruchten, die zijn leven in dit opzicht heeft afgeworpen, ons niet beperken tot het tydelyke en voorbijgaande nut, maar ze beschouwen uit het ruimere oogpunt der historische ontwikkeling, dan mogen wij met volle overtuiging voor voN Baumhauer eene eer- volle plaats vragen in onze herinnering en in de geschiede- nis der vaderlandsche Wetenschap. AANTEEKENINGEN. I. (Zie bldz. 2). Aanhangsel tot de Historie der Keformatie in Duytschland, gevoegd achter Joh. Lodew. Gottfried's Historische Kronijck, uitoegeveu door S. DE Vries. Met desselven Algemeene Histori- sche Gedenck-Boecken van 't jaer 1576 tot op het sluijten der Europische Vreede te Kijswijck, A" 1697. Te Leijden bij Pieter VAN DER Aa, Boeckverkoper 1698. Aen den Laser. Dat d'Aflaten van Paus Leo X, en de schendige buytenspoorigheden der Aflaats-kramers, D. Lutherus aanleydingh hebben gegeven, om sigh daar tegen s te setten, en dat groote Werck der Keformatie aen te vangen, is voorgesteld in de Kronijck van Gottfried en de daer aghter j>;evoegde Historie der Reformatie. Omtrent 8 jaren te vooren had Paus JüLlus II oock een Aflaets-Bul uitgegeven, doch tot een ander eynd, als Leo X; en om deselve uyt te deelen, Christianus BooMHOUER na Duytschland gesouden. Hoe veel bescheydener deesen BooMHOUER sich hier in heeft gedragen, als Tetzel eu andere Aflaets- verkoopers onder Leo, blijckt uyt de volgende Bul; waer tegens D, LuTHER sigh ook niet gesteld heeft. Doch eer wij deselve voordragen, moeten wij van dien Heer eenigh beright geven. Christianus, Jouannes, Gaspar en Bartholomaeus Boomhouer, vier Gebroeders, waren bij Keyser Maximiltaen I en Paus JuLlüS II in groot aansien, wegens hare en harer Voorouderen sonderlinge Deugh- den en Diensten, aan 't Roomsche Rijck, en den Roomschen Stoel be- toond. Om deeser redenen wil heeft Keyser Maximiliaen anno 1513 den 13 May aan haer en hare Nakoomelingen vergund seer groote Privilegiën en Vrijheden. ( 42 ) Christiaen, d'oudste der vier Broederen, wierd Anno 1509 door Paus Juiiius gesouden na d'Aertsbisdomraen Mentz, Keulen, Trier, Meissen, en de voornaemste Plaetsen van Duytschland ; daar hij, als Pauslijcken Nuntius, d'Aflaets-Brieven uitdeelde. Hier in is hij voort- gegaen tot Anno 1513, en de dood van Paus JüLius ; wiens bysondere Gunstelingh, en wel eeuen der voornaemste, hij in sijn leven was ge- weest. Vermits hij nu sigh in Meissen en Wirtenbergerland meest op hield, ter dier tijd de Kesidentie van D. Lütheeus ; en korts daer op volghde d'Aflaets-bullen van Leo X, met d'uyterste onbeschaemdheyd van d'Aflaetskramers 't Volck aangepresen, soo heeft dit de gemelde LuTHER aangeset, om tegens d' Aflaten te Prediken en te Disputeeren. Hier van sijn onder Boomhoüees Nakoomelingen noch verscheijdene Originele Brieven in bewaringh; en onder deese bij de Heer Pietek Boomhoder te Maestricht (noch in 't lev-en) twee Authentique Aflaets- brieven van Paus JuLius, van tweederley Druck; ten teecken, dat de- selve in groote menighten door den gemelden Boomhouer sijn uytge- deeld. Oock is bij hem een Origineele Brief van Keyser Maximiliaen I hier aghter aar. gevoeghd. Diergelijke sijn te vinden onder d' Antiqui- teiten, versameid door D. Smetiüs, Predikant tot Nieuwmeegen. Sie hier nu d'Aflaets-Bul, eerst in 't Origineel Latijn; daerna, soo alsse in 't Nederlandsch is vertaeld geweest. Universis et singulis praesentes literas inspecturis Christianüs Boomhouer, utriusque juris Doctor, Prothonotarius, et Comes Apos- tolicus, nee non metropolitanarum Coloniensis ac Tarbatensis et üevalieusis Ecclebiarum Canonicus, Sanctissimi in Christo Patris et Domiui nostri, Domini Julii divina providentia Papae II, sanctaeque sedis ad Moguntiensem, Coloniensem et Trevirensem provincias, illa- rumque ac Misnenses civitatis Adioeceses, Nuncius et Commissarius, salutem in Domino. Notum facimus quod idem Dominus noster Papa cunctis in Christo fidelibus, in Provinciis, Civitatibus, et diocesibus praedictis quomodo libet habitantibus et commorantibus, ac ad eas unde- cunque confluentibus, qui durante triennio, pro tutela partium Livaniae, in subsidium sanctae cruciatae, contra ferocissimos Euthenos, hereticos et schismaticos, Tartarorum infidelium auxilio fratos, manus adjutrices juxta nostram ordinationem porrexerit, ultra plenissimas peccatorum indulgentias, sacratissimi Jubilei (etiam centesimi) ac alvas plures gratias et facultates, quas ad hoc dispositi pro se ac certis defunctorum animabus respective consequuntur, de plenitudine ac liberalitate po- testatis Apostolicas, misericorditer concessit, et voluit ut tam ipsi quam omnes et singuli eorum parentes ac benefactores cum charitate, defuncti in omnibus precibus, elecmosunis, jejuniis, disciplinis, orationibus, missis canonicis, peregrinationibus et caeteris omnibus bonis spiritua- libus quae fiunt et fieri poterunt in tota universali sacro sancta Eccle- ( 43 ) sia militante, ac omnibus ejusdem membris, participes in perpetuum fiant, et in super viventibus iudulsit ut deinceps, etiam dicto triennio finito in aliis occurentibus, aliquum idoneum Presbyterum secularem vel cujusvis ordinis Kegularem in suum possint eligere Confessorera, qui vita eis in casibus dictae sedi reservatis praet(!rquam offensae Ec- clesiasticae libertatis, cuminum heresios et Eebellionis aut conspiratio- nis in personam vel statum Romani pontificis, seu sedem praedictam, falsitatis litterarum, supplicatiouum et commissiouum Apostolicarum, invasionis, depraedationis et occupationis Terrarura et marium, Ro- manae Ecclesiae mediate vel immediate subjectorum, offensae perso- nalis in Episcopura, vel alium Praelatum, prohibitionis devolutionis causarum ad Romanara curiam, delationis armorum, et aliorum pro- hibitoriim ad partes infidelium, serael duntaxat in vita, in aliis vero quoti.es fuerit opportunum pro commissis sibi debitam absolutionem impendat, et injungat poenitentiam salutarem, nee non vota quoque ultra marina (liminum Apostolorum beatorum Petri et Pauli, ac S. Jacobi in Compostella, nee non castitatis et religionis votis duntaxat exceptis) in alia pietatis opera eommutare valeat ; quodque Confessor quem quilibet ipsorum elegerit, omnium peecatorum suorum (de qui- bus corde contriti et ore confessi fuerint) etiam semel in vita et iii mortis articulo, quoties ille imminebit (etiam si tune eos deeedere non continget) plenissimam remissionem, eis authoritate Apostolica concedere possit. Sic timen quod idem Confessor, satisfactionem alteri impendendam faciendam injungat, et ex confidentia confessionis vel remissionis, praedictarum nuUatenus aliquod illicitum committatur, quas quidera indulgentias, gratias et facultates, idem sanctissimus Dominus noster Papa vult et decrevit per quam suspeusionem aut revocationem, nequaquam nunc aut in futurum eompreliendi, sed semper exceptas ceiiseri debere, prout in litteris Apostolicis confectis, plenius contine- tur. Et quia devoti in Christo. . . . Embertüs Silvius Theodorus Bebsin et Adriana ejus uxor ad usque ad perfectum fidei catholicae negotium juxta summi Pontificis intentionem, et nostram ordinationem, de bonis suis pie contribuerunt, ideo authoritate Apostolica praefata nobis concessa, ut dictis gratiis et indulgentiis uti, potiri, et gaudere possit et valeat, per presentes litteras nostras attestamur. Datum in Oisterwijck sub sigillo nostro quo ad hoc utimur, die vicesima secunda mensis July, anno Domini millesimo quingentesimo nono. g^^ Forma absolutionis in vita toties quoties. Misereatur Dominus Noster J. Christus per merita suae passionis te tui absolvat, authoritate cujus et A.postolica mihi in hac parte commissa ac tibi concessa, Ego te absolvo ab omnibus peccatis tuis. In nomino Patris et Pilii et Spiritus S. Amen. ( 44 ) PB?*' Forma absolutionis et plenissimae remissionis semel in vita et in quocumque mortis articulo, Misereatur Dominus Noster J. Christus per merita suae passionis te tui absolvat, et Ego authoritale ipsiiis et Apostolica mihi in hac parte commissa ac tibi concessa, te absolvo primo ab omni sententia excommunicationis majoris vel mi- noris, si quam incurristi, deinde ab omnibus peccatis tuis, conferendo tibi plenissimam peccatorum tuorum re- missionem. In nomina Patris et Filii et Spiritus S, Amen. (L. S.) In den tekst volgt hierop de HoUandsche vertaling van de voor- gaande stukken. WAPEN-GESCHENCK, van Keyser Maximiliaen d'I aan de Heeren BoomhoüErs. Wij Maximiliaen, van Gods genade verkooren Eoonisch Keyser, altijd vermeerder des Rijcks in Germanien ; Koningh van Hongarijen, Dalmatien, Croatien, enz. Aertshertogh van Oostenrijck, Hertogh van Burgundien, Lotharingen, Braband, Stiermarck, Karndten, Crain, Lim- burgh, Luxemburgh en Gelder; Landgraef in Elsas ; Vorst in Swaben ; Paltzgraef tot Hapspurgh en Henigow; Gevorstede Graef van Bur- gundien, Vlaenderen, Tyrol, Gortz, Arthois, Pfiardt, Eyburgh, Holland, Zeeland, Namen en Zutphen; Marckgraef des H. Roomschen Rijcks, der Enns en Burgouw; Heer van Friesland, Windischmarck, Mechelen, Portenauw en Salins, enz., bekennen opentlijck met deesen Brief, en doen kond een yegelijck, dat wij goedertiereulijck ingesien en betraght hebben, d'eerbaerheyd, reedelijckheid, goede Zeeden, deughden en ver- nuf, waarmee den Eersamen, onsen des Rijcks lieven, getrouwen Chris- TiAEN, Leeser der Reghten, en des H. Stoels te Romen Prothonotarius, JoHAN, Caspar en Bartholomaeus Boomhoüer, Gebroeders, voor onse Keyzerl. Maj. beroemd zijn geworden; ook d'aengenomene, ge- trouwe en nuttige diensten, welcke sij ons en 't H. Rijck dickmaal willighlijck gedaen hebben, en voortaen konnen, en sullen doen : en daerom met welbedaghteu gemoede, goeden raad, en reghte kennis, den genoemden Chbistiaen , Joeau , Caspar en Bartholomaeus Boomhoüer, Gebroeders, en derselven Echte Lijfserven, het hier na beschreven Wapen, Clamat en Naem (te weten, een Schild, in 't mid- den over dwars gelijck gedeeld; onder Geel, of Goud verwigh, en La- zuer; staende in 't onderste geele Vack Zuyls-wijs nevens malkander ( 45 ) drie afgehouwene Blatboomen, met vijf afgeknotto Tacken, voor drie, aghter twee : in 't l)oveuste blauwe Vack 't boven-Lijf van een op- staende geele Leeuw; hebbende in beyde de Pooten, namentlijck in de reghter boven bij 't spits eynd, in de lincker beueden bij de halve geele Steel, een ijserverwige Hellebaard, de sneede voorwaerts gekeerd : met een opene Muyl en roode uytgestoockene Tongh ; op sijn Hoofd een geele of goudverwige Kroon : en op den Schild een Helm, ver- cierd met een geele en blauwe Helmdeck: daar op oock 't bovenlijf eens geelen Leeuws; houdende in beyde de Pooten een Hellebaerd, de sneede voorwaerts, met opene Muyl, en een roode uytsteeckende Tongh (gelijk een Schilder 't selve Wapen en Clamat in deesen tegen- woordigen Keyserlijcken Brief heeft afgebeeld, met de behoorlijcke Verwen), van nieuws genadighlijck verleend en gegeven ; en geven haer die oock alsoo van nieuws, uyt Eoomsch-Keyserlijcke Maght, volle wil, en goede kennis, in kraght deeses Briefs : meenen, stellen en wil- len, dat voortaen de genoemde Christiaen, Johan, Gaspar en Bart- HOLOMAEUS BooMHOüER, Gebroeders, en haer Echte Lijfs-erven, en der selver Erfgenamen, voort en voort eeuwighlijck, 't voorgedaghte Wapen en Clamat hebben, voeren en in alle en yeder eerlijcke en reedlijcke saecken en geschaften, tot schimp en tot ernst; in Strijden, Kampen, Steeckspelen, Geveghteu, Banieren, Tenten, Opslagen, Zeege- len, Clamaten, Begraefnissen ; voorts in alles en allerwegen, tot haer behoef, na haren wil en welgevallen gebruycken en genieten sullen, en mogen, als andere onser en des H. Rijcks Wapensgenooten, welcke dit alles hebben, gebruycken, en genieten, door Eeght of Gewoonte, onverhinderd van alle en een yeder. En gebieden daer op alle en een yeder. Keurvorsten, Vorsten, Geestlijcke en Weereldlijcke, Praelaten, Graven, Vrijheeren, Ridders, Kneghten, Hoofdlieden, Voogden, Admi- nistrateurs, Amptlieden, Schouten, Burgermeesteren, Righteren, Wapen- Koningen, Persevanten, Burgeren, Gemeenten en voorts alle andere onse en des Rijcks Onderdanen, in wat Waerdigheyd, Staet en bedrijf die zijn, ernstlijck en vastlijck bij deesen Brief, en willen, dat zij de gemelde Christiaen, Johan, Caspar en Bartholomaeus Boomhouer, Gebroeders, en haer' Echte Lijfs-erven, en der selver Erfs-erven, voort- aen eeuwighlijck, aan 't voortsz. Wapen en Clamat niet hinderlijck sullen zijn, maar haar 't zelve, gelijck hier boven staet, gerustelijck laten gebruycken, genieten en ganschlijck daer bij blijven; daertegens niets doen, noch van yemand anders te doen gedoogen, soo lief als een yeder is te vermijden onse en des Rijcks ongenade en straffe; en daertoe vervallen te zijn in een boete van twintigh Marck dight Goud van yeder, die hier wreveligh tegens handelde, onvermijdlijck te be- talen; d'eene heltt aan onse en des Rijcks Kamer, d'andere helft aen de gedaghte Christiaen, Johan, Caspar en Bartholomaeus Boom- ( 46 ) HOUER, Gebroeders, en haer' Echte Lijfs-erfgenamen ; doch sonder na- deel van andere aen hare Wapenen en Eeghten, die wellight een dier- gelijck Wapen en Clamat moghten voeren. Ten oirconde is deesen Brief gezegeld met ons aenhaugende Zeegel. Gegeven in onse en des H, Eijcks Stad Aughsburgh, den 16den Maend May, na Christi ge- boorte vijfthien-honderd dertien, onses Eijcks, des Eoomschen in 't vijf-en-twintighste, des Hongarischen in 't een-en-twintighste Jaer. Ad mandatum Proprium Iniperatoris (Was geteekend) S. Sobnke. II. EDOÜARD HENRI VON BAUMHAUER werd op de daarbij genoemde data lid van de navolgende Genootschappen : 29 Juni 1847. Lid van het Provinciaal-U trechtsch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen. 13 Maart 1848. Geassocieerd Lid van het Koninklijk Instituut van Ingenieurs te 'sGravenhage. 14 Januari 1848. Lid van de Vrijdagsche Vereeniging te Amsterdam. 10 Mei 1848. Honorair-Lid van het Konink. Zool. Genootschap „Natura Artis Magistra" te Amsterdam. 11 September 1850. Buitengew. Lid van het Genootschap ter be- vordering der Genees- en Heelkunde te Amsterdam. 31 December 1851. Member of the British Academy of Universal Industry, Science and Arts at London. 17 Maart 1852. Honorair-Lid van het Genootschap «Doctrina et Amicitia" te Amsterdam. 6 September 1852. Lid-Consultant van het Bataafsch Genootschap der Proefondervindelijke Wijsbegeerte te Rotterdam. 21 Mei 1858. Lid van de Hollandsche Maatschappij der Weten- schappen te Haarlem. 20 Juni 1853. Honorair-Lid van ile Maatschappij „Felix Meritis" te Amsterdam. 23 April 1858. Lid der Koninklijke Academie van Wetenschappen te Amsterdam. 31 Mei 1858. Ehrenmitglied des Physikalischen Vereins in Frankfurt am Main. ? 1S68. Corr. Lid van de Natuurkundige Vereeniging van Neer- landsch-Indië te Batavia. 11 Juni 1869. Membre corresp. de la Société Impériale des Sciences Naturelles de Cherbourg. 23 Maart 1870. Lid van het Genootschap ter Bevordering van Na- tuur-, Genees- en Heelkunde te Amsterdam. 5 April 1871. Lid van het Zeeuvpsch Genootschap der Wetenschap- pen te Middelburg. ( 48 ) 15 Juni 1872. Corr. Mitglied der Gesellscliaft für Vaterlandische Naturkunde in Württemberg zu Stuttgart. 2 September 1876. Corr. Member of the Buffalo Society of Nataral Sciences at Buffalo. 2 Februari 1877. Member of the A.merican Philosop.iical Society at Philadelphia. 17 Maart 1877. Associé étranger du Comité Central permanent de Géographie. Ministère de la Marine et des Colonies en Portugal a Lisbonne. Juli 1878. Membre Corresp. de l'Association Fran^aise pour Tavancement des Sciences a Paris. 2 Juni 1880. Membre Corresp. de la Société Académique de Cherbourg, 5 November 1880. Membre Corresp. de l'Académie Nationale des Sciences de la République d'Argentine. 3 Juli 1882. Mitglied der Kaiserlich Leopoldinisch-Carolinisch- Deutschen Akademie der Naturforscher zu Halle a/S. 22 November 1882. Corresp. Member of the British Association for the Advancement of Sciences at London. III. LIJST DER GESCHRIJFTEN VAN E. H. VON BAUMHAUER. SCHEIKUNDE. Analyse van het Landskroner Mineraalwater. Scheik. Onderzoekingen, uitgegeven door Prof. G. J. Mulder, Utrecht, Dl. I, p. 487. Ontleding van de Zaden van Phytelejihas Ruiz 8f Paton (Elephan- tusia Willdenow) en over liet vrijstellen der ctllulose uit de plantendeelen. Scheik. Onderz., Dl. Il, p. 63. Liebig's Annalen der Chemie und Phannacie, Bd. XLVIII, p. 356. Erdmann's Journal für Prakt. Chemie, Bd. XXXII, p. 20-i. Over de zamenüelling aan de harde bekleedselen der vruchten^ van eenige houtsoorten en van het vlas. Scheik. Onderz., Dl. II, p 194. Erdmann's Journal für Prakt. Chemie, Bd. XXXII, p. 210. Scheikundig Onderzoek van drie aardsoorten, uit de Waerd- en Grottgronden. Scheik. Onderz., Dl. II, p. 485. Scheikundig Onderzoek van: V. Mergelsoort, 2". eene voor Mergel gehoudene stoffe, 3". eene in Mergel gevondene zelfstandigheid, 4°. eenen Alluviaalgrond. Scheik. Onderz., Dl. II, p. 514. Ooer eene stof, voorkomende in het perispermia der zaden, die uit hoornachtig alhumen gezegd worden te bestaan. Scheik. Onderz., Dl. III, p. 261. Over de zamenstelling van vitelline. Scheik. Onderz., Dl. III, p. 272. Over het oplosbare Eiwit der Visschen. Jaarboek 1887. 4 ( 50 ) Erdmann's Journal f. P. C, Bd. XLV, p. 120. Scheik. Onderz., Dl. IV, p. 3. '2. Over de zamenstellin// van het Spierweefsel des Vissc/ien. Scheik. Onderz., Dl. IV, p. 293. Erdm.vnn's Journal f. P. C , Bd. XLIV, p. 50G. Een' ge mededee tingen over de Bepaliiujen van Stikstof in de organische ligchamen. Scheik. Onderz., Dl. IV, p. 384 en p. 368. Ueber das Verhalten van Kali und Natron zu Salzsimre und Sal- peter saur e. Erdmann's Journal f. P. C, Bd. LXXVIII, p. 205. Verslagen en Mededeelingen, afd. Natuurkunde, Kon. Acad. Wetensch. Amsterdam. Dl. X. p. 26. Ueber die Elementarzmammensetzimg der U-iitta-Percha. Erdmann's Journal f. P. C, Bd. LXXVIII, p. 377. Journal de Pharmacie, T. XXXVII, p. 314. Verslag Provinciaal Utrechtsch Genootschap, 1856. Het wezen der thans heerscheude aardappelenziekte, met Jac. Mole- SCHOTT, Utrecht 1844. Beitrcige zur practischen Chemie. Annalen der Chemie und Pharmacie, Bd. XC, p. 15. Oaslampen zum Gebrauch im Chemischen Laboratorium. Als voren, Bd XC, p. 21. Over het drinkbaar maken van zeeicater door destillatie {toestel Roulet). Nederl. Weekblad voor Geneeskundigen, 16 Oct. 1851. Antwoord aan Heer en G. Simon en P. L. Rijke op de m.ededeelinq der offic. stukken over het drinM)aar maken vau zeewater door den toestel van den Heer Roulet. Tijdschrift voor Geneeskunde, afl. April en Mei 1852. Geregtelijk scheik. en microscop. onderzoek naar bloedvlekken op de kleeding stukken en naar den inhoud van een Jleschje in de zaak van J. S. Ned. Weekbl. voor Geneesk., 11 April 1852. Bijdrage tot geregtelijke scheikunde ; veroalsching van azijn, met zwa- velzuur. Als voren, 13 Januari 1855, 2. Analyse van het Duinwater ie Amsterdam. Als voren, 21 Januari 1854, 3. Vergelijking tusschen het Duinwater en het Schuitewater te Amsterdam. Als voren, 11 Maart 1854, 10. Het water van de put op de Noordermurkt te Amsterdam. Als voren, 23 Sept. 1854, 38. TJeber die Trinkwasser von Amsterdam mit E. H. van Moorsel. ( 51 ) Ebdmann's Jüunial f. P. C, Bd. LXXXII, p. 475. Foorloopiff her'ujt over de Znnr üo f hf faling in Stikstofvrije lichamen. Verslagen en iMededeel., Dl. I, p 283 en 359. Annalen der Chemie und Pharinacie, Bd. XC, p. 228. Annales de Cliimie et de Phvsique, T. XLV, 1855, p. 327. Over het zoutgehalte van zeeicater. Verslagen en ^Mededeel., DL X, p. 163. Scheikundig Onderzoek van het ijzer van het aan boord der Pro Patria gesprongen kanon. Verslagen en ^Mededeel., DL X, p. 167. Verslag der chemische analyse van het zeewater uit de straat van Gibraltar. Verslagen en INlededeoL, Dl. XII, p. 314. Over het badzout in de moederloog verkregen uit het jodium houdend water van de dessa Molong op Java. Verslagen en Mededeel., Dl. XII, p. 326. Poggendorff's Annalen, Bd. CXVI, p. 365. Mededeeling over Beknopt leerboek der Onbewerkttiigde Scheikunde. Verslagen en Mededeel., Dl. XVII, p. 44. Over een nieuw zuur iti de lichens, Verslagen en Mededeel., DL XVII, p. 119. Sur Vanalyse organique. Arcliives Néerland., Harlem, T. I, p. 179. Freseniüs, Zeitsclirift Analyt. Chemie, Bd. V, 141. Erdmann's .Tournal f. P. C., Bd. Cl, p. 257. Deutscher Naturforscher Verein, Hannover, 1865, p. 137, Rapport met den Heer J. v. Geuns over de schadelijke lucht in ziekenzalen. Verslagen en Mededeel., 2\ Annalen der Chemie und Pharmacie, Bd. CXVIII, p. 391. Académie des Sciences a Paris, Coraptes rendus, T. Jj, 1800 p. 591 Poggendobff's Annalen, Bd. CXL, p. 349. MELK. Methode van Melkanali/se. Archives Néerland., T. IV, p. 239. Tijdschrift van Nijverheid, Dl. XXXII, p. 153. Erdmann's Journal f. P. C, Bd. LXXXIV, p. 145. American Cheraist, Nov. 1870. American Association, Buffalo 1870, proceedings p. 133. Fresenius, Zeitschr. Anal. Chemie, Bd. IX, p. 442. Zamenstelling van onvervalschte Koemelk. Tijdschrift van Nijverheid, DL XXXII, p. 173. Erdmann's Journal f. P. C, Bd. LXXXIV, p. 107. De afroomingsmethode van Swautz. Tijdschrift van Nijverheid, Dl. XXXVII, p. 194. Ove)' de keuring der koemelk en over de inelk in Nederland. Verslagen en Mededeel., Dl. VI TI, p. 145. Onderzoek van melk, methoden daartoe gebezigd. Verslagen en Mededeel., Dl. VIII, p. 218. Over de keuring van voedingsmiddelen. Verslagen en Meded., Dl. XI, p. 128, 210 en 338; Dl. XIII, p. 316. TJeber die Bèstimmung der in der Milch vorkommenden festen Stoffe. Fresenius, Zeitschr. Anal. Chemie, Bd. I, p. 259. Erdmann's Journal f. P. C, Bd. LXXXIV, p. 157. Rapporten van het Keur-College te Amsterdam. Stadsdrukkerij te Amsterdam, 1859/1865. METEOEOLOGIE. Over een universeelen meteorograaf voor solitair observatorién. Verslagen en Mededeel., 2'i« Reeks, Dl. VIII, p. 255 (Proc. verb. 7, 1875/70). Archives Néerland., T. IX, p. 230 et lettre du 10 Aoüt 1878. Ver. Zeitschrift der Oesterr. Gesellsch. fur Meteorologie, X, n". 6, 1875. Poggendorff's Annalen, Bd. CLIV, p. 37. Association fran9aise a Paris, Comptes i'endus, 1878, p. 483. ( S6 ) Over de op \1 Maart 1883 te Haarlem en in de omstreken waarge- nomen aardschudding . Verslagen en MecledeeL, 2de Reeks, Dl. XIX, p. 60. Verslag met de II. H. v. Diesen en v. Bemmelen, over eene gere- gelde waarneming van verschijnselen van aardbevingen in Nederland, Verslagen en Mededeel., 2de Reeks, Dl. XIX, p. 296 en .303. V Hygrométrie dans les observatoires mctcorologiques. Archives Ncerland., T. VI, p. 419, Poggendorff's Annalen, Bd. CXLVIII, p. 448. Remarques au sujet d'un hygrometre a balance. Archives Ncerland., T. IX, p. 479. Sur la theorie de Vorigine cosmique el Vatirore polaire. Archives Ncerland., T. X, p. 91 et 273. Neues Hygrometer. Poggendorff's Annalen, Bd. XCIII, p. 343. METEOORSTEENEN. Ontleding van eenen mefcoorslcen, gevallen in Sommer-Countys, 22 Mei 1827. ScLeik. Onderz., Dl. I, p. 217, Specimen meteorologico-chemicmn de Ortu lapidum meteoricorum, an- nexis duorum lapidum analysibus chemicis. Traject! ad Rhenum, N. v d Monde, 1844. Iets over den vermoedelijken oorspro7ig der Meteoorsteenen, gevolgd door eene ontleding van den Meteoorsteen, gevallen in de Provincie Utrecht, den 2 Juni 1843. Scheik. Onderz., Dl. II, p. 529. Poggendorff's Annalen, Bd. LXVI, p. 465. Over eene ten onrechte voor een meteoriet gehouden Steenmassa. Verslagen en Mededeel., Dl. XIII, p. 59. Poggendorff's Annalen, Bd. CXVI, p. 189, luet F. Seelheim. Scheikundig onderzoek van den meleoorsteen van Uden. Verslagen en Mededeel, Dl. XIV, p. I. Verslag over een vermoedelijk gevallen meteoorsteen. Verslagen en Mededeel., Dl. XVI, p. 5. Sur Ie f er météorique de Prambanan. lle de Java. Archives Ncerland., T. I, p. 465. Rapport met den Heer A. H. van den Boon Mesch over meteoor- ijzer in den Kraton van den Soesoehoenan van Soerakarta. Verslagen en Mededeel., 2de Reeks, Dl. II, p. 35. Over de meteoor ijzermassa van de Kaap de Goede Hoop. Verslagen en Mededeel., 2de Reeks, Dl. II, p. 258. ( 57 ) Archives Néerland., T. II, p. 377. Ooer de Olivin uit de Pallasijzermaaan. Verslagen en Mededeel., 2'ie Reeks, Dl. V, p. 362. Archives Néerland, T. VI, p. 162. Methoden van analysen van meteoor iteenen. Procesverb. n". 7, K. A. v. W. 1870—1871. Ooer den meteoriet van TjabÉ in NederlandHch-Indii''. Verslagen en Mededeel., 2^6 Eeeks, Dl. VI, p. 54. Archives Néerhuid., T. VI, p. 805. Over den meteoriet van Knyahinya in het Unghvarer Comitat Verslagen en Mededeel., 2de Reeks, Dl. VI, p. 273. Archives Néerland., T. VII, p. 146. Sur la mctcorile de l' Aigle. Archives Néerland., T. VII, p. 154. Verslagen en Mededeel., 2 I CD ^ AMSTERDAM, JOHANNES MULLER. INHOUD. Bhidz. Staat van üe koninklijke akademie van wetenschappen UP den 30stcil APKIL DES JAAIIS ISSS III. Alfabetische lust der gewone leden, coiirespondenten IN de overzeesche bezittingen van het rijk en buiten- LANDSCHE leden VAN DE KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WE- tenschappen, sedert hare oprichting in 1851 .... x. lijsï der binnen- en buitenlandsche akademiën, geleerde genootschappen en instellingen, waarmede de konink- lijke akade.mie van wetenschappen door ruiling van uitgegeven werken in verbinding is xxiv. Reglement voor de koninklijke akademie van weten- schappen XXXIX. Reglemeut vau Orde voor de Afdecliui;; Wis- en Natuur- kiiudige Weteuscliappeu XLV, Reglement van Orde voor de Afdeeliug Taal-, Letter-, Gescliied- kundige en Wijsgeerige Weteuscliappeu LUI. Brief vau het Bestuur der Kouiuklijke Akademie vau Weten- schappen aan de Leden dierzelfde Akademie LXVI. Vrijdom vau Briefport LXVII, Programma certaminis poetici ab Academia Regia Discipli- narum Nederlaudica ex legato HoeufTtiano iu auuum MDCCCLXXXIX iudicti LXVIII. Prüces-verbaal van de vereenigde vergadering der beide afdeelingen van de koninklijke akademie van weten- schappen lxxi lulcidiuü- LXXm. Proccs-Vcrliaal vau de Vcroeuigdt; Vergadering' der beide Afdeeliugeu vau de Koiiiuklijke Akadeinie vau Wetenschap- pen, gehouden den 2Ssteu April 18SS LXXV Verslag vau deu staat eu de \v('rkzaainhedcui der Akadeniie aan Z. M. deu Koning LXXA I . Rekening eu Verantwoording van het door deu Algemeeuen Secretaris over het jaar 18S7 — 1888 gehoudeu beheer . . C. Rekening eu Verantwoording vau het door deu Algemeeuen Secretaris over hot jaar 1SS7 — ISSS geliondeu belieer vau liet legaat Hoeufft CVII. Rekening eu Verantwoording vau liet door deu Algemeeuen Secretaris over het jaar 1887 — 1888 gehoudeu beheer van het Tonds voor de Leeuwenhoek-Medaille, liet Biütenzorg- Tonds eu het Biiys Ballot-Fouds CVlll. Memorie van Toelichting Inj de Rekening en Verantwoording vau deu Algemeeuen Secretaris CIX , Verslag over het gehoudeu beheer CX. Begrooting van Inkomsten en Uitgaven, loopende van 1" April 1888 tot ulf. Maart 1SS9 CXI. Verslag aangaande de Boekerij eu liet Munt- en Penning- kabinet CXIII. Overgang vau deu voorrang der Afdeeliugen op de Afdeeliug voor de Taal-, Letter-, Geschiedkundige eu Wijsgeerige Wetenschappeu CXIII. Lijst der medailles, toebehooreude aan de Koninklijke Akademie vau Wetenschappeu CXV. Verzameling, afkomstig van Mr. J. van Lcnxep CXXV. P. Harting herdacht door A. A. W. Hubrecht 1. Leveusl)ericlit vau R. A. Mees, door H. Kamerlingh Onxes. Cl, N A A M L IJ S T DER GEWONE LEDEN, CORRESPONDENTEN IN DE OVERZEESCHE BEZITTINGEN VAN HET RIJK EN BUITENLANDSCHE LEDEN VAN DE KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN Jaarbokk 1888. S T A A T VAN BE KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN OP DEN 28*'"> APRIL DES JAARS 1888. BESTUUR DER AKADEMIE gedurende Let Akademiejaar vau 28 April 1888 tot 27 April 1889. ALGEMEENE VOORZITTER C. W. OPZOOMER. ALGEMEENE SECRETARIS C. A. J. A. OUDEMANS. Afdeelivg voor de Taal-, Letter-, Geschiedkundige en Wijsgeerige Wetenschappen. VOORZITTER C. W. OPZOOMER. ONDER-VOORZITTER S. A. NABER. SECRETARIS J. C. G. BOOT. Afdeeling voor de Wis- en Natuurkundige Wetenschappen. VOORZITTER H. G. VAN DE SANDE BAKHUYZEN. ONDERVOORZITTER J. D. VAN DER WAALS. SECRETARIS C. A. J. A. OUDEMANS. A* IV Af deeling voor de Taal-, Letter-, Geschiedkundige en Wijsyeerige Wetenschappen. Gewone Leden. M. DE VRIES, te Leiden. c. w. OPZOOMER, te Utrecht. R. J. FRUiN, te Leiden. A. KUENEN, te Leiden. 3. KAPPEYNB VAN DE COPPELLO, te 's Gravenhagc. 3. p. six, te Aynsterdam. s. A. NABER. te Amsterdam. c. M. FRANCKEN, te Utrecht. s. HOEKSTRA BZN., te Amsterdam. H. KERN, te Leiden. 3. T. BUYS, te Leiden. R. T. H. p. L A. VAN BONEVAL FAURE, te Leiden. B. H. c. K. VAN DER wijcK, te Groningen. M. j. DB GOEJE, te Leiden. H. VAN HERWERDEN, te Utrecht. 3. P. N. LAND, te Leiden. 3. G. DE HOOP SCHEPPER, te Amsterdam. TH. JORissEN, te Amsterdam. M. F. A. G. CAMPBELL, te 's Gravenhage. p. DE JONG, te Utrecht. 3. G. E. ACQUOY, te Leiden. p. j. cosiJN, te Leiden. H. P. G. QUACK, te Amsterdam. A. A. DE PiNTO, te 's Grcivenhage. T. M. c. ASSER, te Amsterdam. 3. HABETS, te Maastricltt. w. PLEIJTE, te Leiden. M. s. POLS, te Utrecht. c. BELLAAR SPRUYT, te Amsterdam. c. p. TiELE, te Leiden. 3. A. wiJNNE, te Utrecht. W. H. VAN DE SANDE BAKHUYZEN, te Utrecllt. j. VERDAM, te Amsterdam. N. G. PIERSON, te Amsterdam. j. DE LOUTEii, te Utrecht. H. E. MOLTZER, te Utrecht. B. SYMONS, te Groningen. A. D. LOMAN, te Amsterdam. j. j. CORNELISSEN, tc Leiden. s. MULLER FZN., te Utrecht. s. j. FOCKEMA ANDREAE, te Leiden. A. PIERSON, te Amsterdam. P. D CIIANÏEPIE DE LA SAUSSAYE, te Amsterdam. c. SNOUCK HURGRONJE, te Leiden. G. scHLEGEL, te Leiden. L. DB HARTOG, te Amsterdam. TH. H. F. VAN RIEMSDIJK, tc 's Gravenhags. Rustende Leden. L. A. J. w. SLOET, te xirnhem. c. LEEMANS, te Leiden. w. j, KNOOP, te 's Gravenhage. j. DiRKS, te Leemoarden. j. c. G. BOOT, te Amsterdam. w. G. BRiLL, te Utrecht. TH. BORRET, te Bergen. N. BEETS, te Utrecht. p. j. VETH, te Arnhem. j. DE WAL, te Arnhem. B. J. LiNTELO DE GEER, te Utrecht. D. HARTiNG, te Enhhuizen. B. F. MATTHES, te '.« Gravenhage. G. DE VRIES AZN., te 's Gravenhage. VI Correspondenten in de overzeesche bezittingen van het Rijk. j. A. VAN DER CHiJS, te Batavia. H. NEUBRONNER VAN DER TUUK, Op BüU. K. p. HOLLE, te Garoet [Preanger Regentsch). A. w. p. VERKERK PiSTORius, tc Buifenzorg. \\. p. GROENEVEiDT, te Batavia. .r. w, IJZERMAN, te Padang. j. L. A. BRANUES, te Batavia. j. j. M. DE GROOT, tijdelijk te Amoy. Buitenlandsche Leden. A. R. rangabé, te Athene. TH. MOMMSEN, te Berlijn. H. c. RAWLiNsoN, te Londen. V. DURUY, te Parijs. A. RÉviLLE, te Parijs. R. vo?* JHERiNG, te Göttingp.n. MAX MULLER, te Oxford. G B. DE Rossi, te Rome. T. NÖLDEKE, te Straatsburg. D. CARUTTi, te Rome. w. STUDEMUND, te Breslau. B. vviNDSCHEiD, te Leipzig, F. IMHOOF BLUMER, te Winterthur. p. WILLEMS, te Leuven. JOH. FRANCK, te Bonn. A. NAUCK, te St. Petersburg. CH. SCHEPER, te Parijs. \N. WRIGHT, te Cambridge. R. HiLDEBRAND, te Leipzig. vit Afdeeling voor de Wis- en Natuurkundige Wetenschappen. Gewone Leden. j. A. c. ouDEMANs, te Utrecht. D. BiERENs DE HAAN, te Leiden. c. A. j. A. OUDEMANS, te Amsterdam. p. M. BRUTEL DE LA rivière, tc Bennekom. J. BOSSCHA, te Haarlem. N. \v. p. RAUWENHOFF, te Utrecht. G. VAN DiESEN, te 's Gravcnhage. w. KOSTER, te Utrecht. G. F. w. BAEHR, te '« Gravcnhagc. w. F. R. suRiNGAR, te Leiden. A. C. OUDEMANS JR., te Delft. c. H. c. GRiNwis, te Utrecht. TH. w. ENGELMANN, te Utrecht. j. ZEEMAN, te Amsterdam. H. G. VAN DE SANDE BAKHUYZEN, te Leiden. j. M. VAN BBMMELEN, te Leiden. c. K. HOFFMANN, te Leiden. T. ZAAiJER, te Leiden. T. PLACE, te Amsterdam. TH. H. MAC GiLLAVRY, te Leiden. j. w. GUNNING, te Amsterdam. F. j. YAN DEN BERG, te Rotterdam. }. D. VAN DER WAALS, te Amsterdam. ED. MULDER, te Utrccht. H. c. DiBBiTS, te Utrecht. TH. H. BEHRENS, te Delft. H. DE VRIES, te Amsterdam. A. p. N. FRANCHiMONT, te Leiden. N. T. MiCHAËLis, te 's Grcivcnhage. M. TREUB, tijdelijk te Buitenzorg op Java B. j. STOKVIS, te Amsterdam. VIII CH. M. scHOLs, te Delft. D. j. KORTEWEG, te Amsterdam. il. A. LORENTz, te Leiden. A. D. VAN RIEMSDIJK, te Utrecht. H. KAMERLiNGH ONNES, te Leiden. A. A. w. HUBRECHT, te Utrecht. p. P. c. HOEK, te Leiden. M. W. BEIJERINCK, te Delft. K. MARTIN, te Ljeiden. .T. H. VAN 't hoff, te Amsterdam. c. A. PEKELHARING, te Utrecht. p. H. SCHOUTE, te Groningen. j. FORSTER, te Amsterdam. M. M'EBER, te Amsterdam. w. A. VAN DORP, te Amsterdam. J. c. KAPTEYN, te Groningen. S. HOOGEWERFF, te Delft. Rustende Leden. p. L. RIJKE, te Leiden. A. "w. M. VAN HASSELT, te 's Gvaveiihage. M. c. VERLOREN, op Schothorst bij Aynersfoort. c. H. D. BTJYS BALLOT, te Utrecht. F. c. DONDERS, te Utrecht. Correspondenten in de overzeesclie bezittingen van het Rijk. R. D. M. VERBEEK, te Buitcnzorg op Java. c. PH. SLUITER, te Batavia. w. BURCK, te Buitenzorg op Java. TX j. p. VAN DER STOK, te Batavia. R. i-'ENNEMA, te Buitenzorg op Java. Buitenlaudscbe Leden. R. owEN, te Londen. p. .T. VAN BENEDEN, te Leuvcn. G. B. AiRY, te Greenioich. H. HELMHOLTZ, te Berlijn. A. w. iiüFMANN, te Berlijn. R. viRCHOW, te Berlijn. w. WEBER, te Göttingen. wiLLiAM THOMSON, te Glasgow. OTTO STRUVE, te St. Petersburg. A. DE CANDOLLE, ts Genève. M. BERTHELOT, te Parijs. L. CREMONA, te Rouie. E. DU BOis REYMOND, te Berlijn. L. PASTEUR, te Parijs. H. GYLDEN, te Stockholm. j. D. HOOKER, te Londen. 3. voN SACHS, te Würzburg. c. GEGENBAUR, te Hcidelberg. A. KEKULÉ, te Bonn. ALFABETISCHE LIJST DER GEWONE LEDEN, COKRESPONDENTEN IN DE OVERZEESCHE BEZITTINGEN VAN HET RIJK EN BUITENLANDSCHE LEDEN VAN DE KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN, SEDERT HARE OPRICHTING IN 1851. De letter L. be teeken t gewoon Lid. De letter C. beteekent Correspondent. De letters B. L. beteekenen Buitenlandsch Lid. De letters R. L. beteekenen Rustend Lid. De letters a. N. beteekenen Afdeeling Natuurkunde. De letters a. L. beteekenen Afdeeling Letterkunde. Ackersclijk, (J.) te UtrecJit, L. a. L. 23 Febr. 1855. K. L. 1861. Overl. 13 Juli 1861. Acquoy, (J. G. R.) te Leiden, L. a. L. 19 April 1877. Airy, (Gr. B.) te GreenivicJi, B. L. a. N. 4 Mei 1859. Arago, (D. P. J.) te Parijs, B. L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 2 Oct. 1853. Assen, (C. J. van) te Leiden, L. a. L. 23 Pebr. 1855. R. L. 1858. Overl. 13 Sept. 1859. Asser, (T. M. C.) te Amsterdam, L. a. L. 21 Mei 1880. B. Baelir, (G. F. W.) te VGr«i'e«/m^^, i Baer, (K. E.von)tei)or^ö/;, B.L.a.N. L. a. N. 5 Mei 1867. 4 Mei 1875. Overl. 28 Nov. 1876. XI Bake, (J.) te Leiden, L. a. L. 23 Febr. 1855. R. L. 1858. Overl. 26 Maart 18G4. Bakhuyzen, (H. Gr. van de Sande) te Leiden, L. a. N. 11 Mei 1872. Bakluiyzen, (W. H. van de Sande) te UtrecJd, L. a. L. 27 April 1883. Baumhauer, (E. H. von) te Llaar- lem, L. a. N. 1 Mei 1858. Overl. 18 Jan. 1885. Becquerel, (A. C.) te Parijs, B. L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 19 Jan. 1878. Beek, (A. van) te Utrecht, L. a. N. 26 Oct. 1851. R. L. 20 Sept. 1852. Overl. 7 Jan. 1856. Beets, (N.) te UtrecJd, L. a. L. 4 Mei 1859. R. L. 13 Sept. 1884. Behrens, (Th. H.) te Delft, L. a. N. 8 Mei 1878. Bemmelen, (J. M. van) te Leiden, L. a. K 10 Mei 1873. Beneden, (P. J. van) te Leuven, B. L. a. N. 4 Mei 1859. Berg, (F. J. van den) te Rotter- dam, L. a. N. 4 Mei 1875. Berg, (L. W. C. van den) te Ba- tavia, C. a. L. 19 Mei 1876. Gedefung. 16 Pebr. 1888. Bergh, (L. Ph. C. van den) te '* Gravenïiage, L. a. L. 24 Maart 1885. R. L. April 1876. Overl. 17 Sept: 1887. Berglmus, (H. K. W.) te Stettin, B. L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 17 Febr. 1884. Bergsma, (P. A.) te Batavia, C. a. N.11 Mei 1872. Overl. 1 Mei 1882. Bernelot Moens, (J. C.) tijdelijk te Haarlem, C. a. N. 8 Mei 1878. Gedefungeerd 1 Aug. 1885. Berthelot, (M.) te Parijs, B. L. a. N. 10 Mei 1881. Beijerinck, (M. W.) te Delft, L. a. N. 6 Mei 1884. Bischoff, (T. L. W. von) te Miin- cheu, B. L. a. N. 8 Mei 1878. Overl. Dec. 1882. Bleeker, (P.) te 'sGravenhage, G. a. N. G April 1855. L. a. N. 5 Mei 1863. Overl. 24 Jan. 1878. Blume, (C. L.) te Leiden, L. a. N. 6 April 1855. Overl. 3 Febr. 1862. Bluntschli, (J. C.) te Heidelberg, B. L. a. L. 29 April 1875. Overl. 21 Oct. 1881. Boogaard, (^J. A.) te Leiden, L. a. N. 8 Mei 1865. Overl. 2 Juni 1877. Bois Reymond, (E. du) te Berlijn, B. L. a. N. 27 Aprü 1883. Boot, (J. C. G.) te Amsterdam, L. a. L. 2 Mei 1857. R. L. 17 Aug. 1881. Borret, (Th.) te Bergen, L. a. L. 8 Mei 1865. R. L. 9 Oct. 1882. Bosch, (R. B. van den) te Goes, L. a. N. 2 Mei 1857. Overl. 18 Jan. 1862. Bosquet, (J. H. A.) i^ Maastricht, L. a. N. 5 Mei 1856. Overl. 28 Juni 1880. Bosscha, (J.) te ''sGravenhage, L. a. L. 23 Febr. 1855. R. L. 1867. Overl. 9 Dec. 1874. Bosscha, (J.) te Haarlem, L. a. N. 1 Mei 1863. Brandes, (J. L. A.) te Batavia, C. a. E. 1 Mei 1887. Brants, (A.) op de Joppe bij Gor- sel, L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 27 Nov. 1862. XII Breda, (J. G. S. van) te Haarlem, L. a. N. 26 Oct. 1851. E. L. Oct. 1858. Overl. 2 Sept. 18G7. Brill, (W. G.) te UtrecJd, L. a. L. 24 Maart 1885. E. L. 10 Oct. 1881. Brink, (E. G. Baklmizen van den) te "'s GravenJmge, L. a. L. 23 Pebr. 1855. Overl. 15 Juli 1865, Brown, (E.) te Londen, B. L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 10 Juni 1858, Brumund, (J. F. G.) te Batavia, C. a. L. 19 April 1855. Overl. 12 Maart 1863. Brutel de la Eivière, (P. M.) te Bennel'om, L. a. N. 8 Mei 1860. Bunsen, (K. J. von) te Bonn, B. L. a. L. 4 Mei 1859. Overl, 28 Nov. 1860. Burg, (C. L. van der) te Batavia, C. a. N. 27 April ISSS'. Gede- fungeerd 27 Juni 1888. Büys, (J. T.) te Leiden, L. a. L. 5 Mei 1867. Buys Ballot, (G. H. D.) te Utrecïd, L. a. N. 6 April 1855. E. L. 10 Oct. 1887. Buysing, (D. J. Storm), te '<$ Gra- venhage, L. a. N. 26 Oct. 1851. E. L. 27 Maart 1869. Overl. 16 Aug. 1870. C. Campbell, (M. F. A G.) ie'sGra- venhage, L. a. L. 29 April 1875. CandoUe, (A. de) te Genève, B. L. a. N. 8 Mei 1878. Carutti, (D.) te Rome, B. L. a. L. 8 Mei 1878. Cliabas, (F, C.) te CMlons sur Saóne, B, L, a. L. 8 Mei 1865. Overl. 17 Mei 1882. Chantepie de la Saussaye, (P. D.) te Amsterdam, L. a. L. 21 April 1888. Chevalier, (Michel) te Parijs, B. L. a, L. 19 April 1855. Overl. 28 Nov. 1879. Chys, (J. A. van der) te Batavia, C. a, L. 5 Mei 1867. Clausius, (E.) te Bonn, B. L. a. N. 14 Mei 1886. Overl. 24 Aug. 1888. Clerk MaxAvell, (J.) te üambridge, B. L. a. N. 16 Mei 1877. Overl. .7 Nov. 1879. Cobet, (C. G.) te Leiden, L. a. L. 23 Febr. 1855. Bed. 8 Sept. 1856. Conestabile, (G.) te Perugia, B. L. a. L. 7 Mei 1861. Overl. 21 Juli 1877. Conrad, (F. W.) te ''sGh'avmihage, L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 1 Febr. 1879, Cornelissen, (J. J.) te Leiden, L. a. L. 6 Mei 1885, Cosijn, (P. J.) te Leiden, L. a. L, 19 April 1877. Cremona, (L,) te Home, B. L. a. N. 10 Mei 1881. D. Darwin, (Chs.) te Dotm-Bechenliam, Kent, B. L. a. N. 11 Mei 1872. Overl. 21 April 1882. David, (J. B.) te Leuven, B. L. a. L. 5 Mei 1862. Overl. 24 Maart 1866. xni Delprat, (G, H. M.) te Rotterdam, T.. a. L. 2i Maart 1855. E. L. ISül. Overl. 4 Jan. 1871. Delprat, (J. P.) te "'s GraveuJuuje, L. a. N. 26 Oct. 1851. R. L. 1SC3. Overl. 14 Mei 1880. Dibbits, (H. C.) te Utrecht, L. a. N. 16 Mei 1877. Piesen, (G. van) te "'s GrufenlnKje, L. a. X. 7 Mei 1866. Dirks, (J.) te Leemcardeu, L. a. L. 5 Mei 1856. E. L. lï) Juni 1881. Donders, (P. C.) te UtrecJd, L. a. N. 26 Oct. 1851. R. L. 27 Mei 1888. Dorp, ("VY. A. van) te Amsterdam, L. a. N. 11 Mei 1887. Dove, (H. W.) te Berlijn, B. L. a. X. 7 Mei 1861. Overl. 4 April 187'.». Dozy, (P.) te Leiden, L. a. N. 27 Oct. 1851. Overl. 7 Oct. 1856. Dozy, (R. P. A.) te Leiden, L. a. L. 23 Pebr. 1855. Overl. 29 April 1883. Dumas, (J. B.) te Parijs, B. L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 11 April 1884. Dumontier, (P. A. C.) te Parama- ribo, C. a. N. 4 Mei 1859. Bed. 8 Aug. 1860. Duruy, (V.) te Parijs, B. L. a. \i. 5' Mei 1867. Dijk, (C. M. van) te Utrecht, ]y. a. N. 26 Oct. 1851. Bed. 21 Maart 1853. E. Elias, (P.) te "'s Gravenhage, L. a. N. 2 Mei 1857. R. L. 26 Sept. 1874. Overl. 22 Pebr. 1878. Engelmann, (Th. W.) te Utrecht, L. a. N. 12 Mei 1870. Ernierins, (P. Z.) te Groningen, L. a. N. 6 April 1855. Overl. 22 Mei 1871. Ermerins, (J. W.) te Groningen, L. a. N. 26 Oct. 1851. R. L. 19 Pebr. 1868. Overl. 2 Maart 1869. d'Espine, (Baron A.) te Aix, in Savoge, B. L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 7 April 1853. F. Paraday, (M.) te Londen, B. L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 25 Aiig. 1867. Paure, (R. T. H. P. L. A. van Boneval) te Leiden, L. a. L. 2 Mei 1868. Pennema, (R.) te Buitenzorg op Java, C. L. a. N. 14 Mei 1886. Pleischer, (H. L.) te Leipzig, B. L. a. L. 19 April 1855. Overl. 10 Pebr. 1888. Pocke, (H. C.) te Paramaribo, C. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 29 Juni 1856. Pockema Andreae, (S. [J.) te Lei- den, L. a. L. 23 April 1886. Porster, (J.) te Amsterdam, L. a. N. 14 Mei 1886. Prancliimont, (A. P. N.) te Leiden, L. a. N. 8 Mei 1879. Pranck, (Jos.) te Bonn, B. L. a. L. 6 Mei 1885. XIV Francken, (C. ]\I.) te Utrecht, L. a. L. 8 Mei 1865. Fremery, (F. J. J. de) te Utrecht, L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 7 Sept. 1855. Friederich, (R. H. Th.) te Batavia, C. a. L. 1 Mei 1858. Gedefim- "•eerd 1871. Friiin, (J. A.) te Utrecht, L. a. L. 5 Mei 1867. Overl. 1 Nov. 1884. Fruin, (R. J.) te Leiden, L. a. L. 4 Mei 1859. Fürbringer, (M.) te Amsterdam, L. a. N. 16 Mei 1882. Eed. 1 Sept. 1888. G. Gachard, (L. P.) te Brussel, B. L. a. L. 19 April 1855. Overl. 1 Dec. 1885. Gauss, (C. F.) te Göttingen, B. L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 23 Febr. 1855. Geer, (B. J. Lintelo de) te Utrecht, L. a. L. 4 Mei 1859. E. L. 12 Dec. 1886. Gegenbaur, (C.) te Heidelherg , B. L. a. N. 14 Mei 1886. Geuns, (J. van) te Amsterdam, L. a. N. 26 Oct. 1851. E. L. 1878. Overl. 5 Dec. 1880. Gliijben, (J. Badon) te Breda, L. a. N. 26 Oct. 1851. E. L. 30 Juni 1868. Overl. 31 Jan. 1870. Gillavry, (Th. H. Mac) te Leiden, L. a. N. 4 Mei 1875. Gilse, (J. van) te Amsterdam , L. a. L. 4 Mei 1859. Overl. 26 Mei 1859. Glavimans, (C. J.) te Rotterdam, L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 11 Aug. 1857. Godefroi, (M. H.) te '* Graveuliage, L. a. L. 3 Mei 1857. Overl. 25 Juni 1882. Goeje, (M. J. de) te Leiden, L. a. L. 3 Mei 1869. Gogh, (J. van) te Helvoort, L. a. N. 2 Mei 1857. Overl. 12 Aug. 1885. Göppert, (H. E.) te Breslan, B. L. a. N, 7 Mei 1861. Overl. 18 Mei 1884. Gorkom, (K. W. van) op Jam, O. a. N. 11 Mei 1872. Gedefun- geerd 1 Juli 1880. Goudsmit, (J. E.) te Leiden, L. a. L. 5 Mei 1862. Overl. 17 Maart 1882. Greuve, (F. C. de) te Groningen, L. a. L. 23 Febr. 1855. E. L. 6 Dec. 1862. Overl. 28 April 1863. Grinwis, (C. H. C.) te Utrecht, L. a. N. 3 Mei 1869. Groen van Prinsterer, (G.) te '* Gra- venhage, L. a. L. 23 Febr. 1855. Bed. 27 April 1855. Groeneveldt, (W. P.) te Batavia, C. a. L. 16 April 1884. Groot, (J. J. M. de) tijdelijk te Amoy, C. a. L. 1 Mei 1887. Grote, (G.) te Londen, B. L. a. L. 2 Mei 1857. Overl. 16 Juni 187L Guizot, (F. P. G.) te Parijs, B. L. a. L. 19 April 1855. Overl. 12 Sept. 1874. Gunning, (J. W.) te Amsterdam, L. a. N. 4 Mei 1875. Gylden, (H.) te Stockholm, B. L. a. N. 6 Mei 1885. XV H. Haan, (D. Bierens de) te Leiden, h. a. N. 5 Mei 1856. Haan, (W. de) te Haarlem, L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 15 April 1855. Habets, (J.) te Maastricht, L. a. L. 21 Mei 1880. Halbertsraa, (H. J.) te Leiden, L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 22 Nov. 1865. Hall, (H. C. van) te Beek in Gelderland, L. a. N. 26 Oct. 1851. R. L. 1871. Overl. 12 Jan. 1874. HaU, (J. van) te UtrecM, L. a. L. 24 Maart 1855. Overl. 19 Maart 1859. Harting, (D.) te Eukhuizen, L. a. L. 8 Mei 1860. II. L. 6 Oct. 1887. Harting, (P.) te Amersfoort, L. a. N. 26 Oct. 1851. E. L. 27 Maart 1882. Overl. 3 Dec. 1885. Hartog, (L. de) te Amsterdam, L. a. L. 21 April 1888. Hasselt, (A. W. M. van) te 's Gra- venhage, L. a. N. 5 Mei 1856. R. L. 9 Aug. 1884. Hasskarl, (J. K.) te Batavia, C. a. N. 6 April 1855. Gedefungeerd 1859. Helmholtz, (H.) te Berlijn, B. L. a. N. 4 Mei 1859. Henle, (F. G-. J.) te Göttingen, B. L. a. N. 27 April 1883. Overl. 13 Mei 1885. Heremans, (J. T. J.) te Gent, B. L. a. L. 29 April 1875. Overl. 13 Maart 1884. Herklots, (J. A.) te Leiden, L, a. N. 2 Mei 1868. Overl. 3 Maart 1872. Herschel, (Jolui. F. W.) te Londen, B. L. a. N. 1 Mei 1858. Overl. 11 Mei 1871. Herwerden, (H. van) te Utrecht, L. a. L. 12 Mei 1870. Heiisde, (J. A. C. van) te 'sGra- venhar/e, L. a. L. 1 Mei 1858. Bed. 20 Febr. 1872. Heynsius, (A.) te Leiden, L. a. N. 12 Mei 1864. Overl. 4 Oct. 1885. Hildebrand, (R.) te Leipziy, B. L. a. L. 1 Mei 1887. Hoek, (M.) te Utrecht, L. a. N. 12 Mei 1864. Overl. 3 Sept. 1873. Hoek, (P. P. C.) te Leiden, L. a. N. 27 April 1883. Hoekstra Bz., (S.) te Amsterdam, L. a. L. 8 Mei 1865. Hoeven, (A. des Amorie van der) te Amsterdam, L. a. L. 23 Febr. 1855. Overl. 29 Juli 1855. Hoeven, (C. Pruys van der) te Leiden, L. a. N. 26 Oct. 1851. E. L. 13 Aug. 1862. Overl. 3 Dec. 1871. Hoeven, (J. van der) te Leiden, L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 10 Maart 1868. Hoff, (J. H. van 't) te Amsterdam, L. a. N. 6 Mei 1885. Hotimann, (C. K.) te Leiden, L. a. N. 4 Mei 1874. Hoftinann, (J.) te Leiden, L. a. L. 23 Febr. 1855. E. L. 14 Febr. 1876. Overl. 19 Jan. 1878. Hoffmann von Fallersleben, (H.) XVI Slot Corcey bij Höxtcr, B. L. a. L. 7 Mei 1866. Overl. 19 Jan. 1874. Hofman, (A. W.) te Berlijn, B. L. a. N. 4. Mei 1859. Holle, (K. F.) te Garoet op Java, C. a. L. 8 Mei 1869. Holtius, (C. A.) te ütrecJd, L. a. L. 33 Pebr. 1855. E. L. 1857. Overl. 29 Maart 1861. Holwerda, (J. H.) te OegsUjeest, L. a. L. 4 Mei 1859. K. L. 8 Nov. 1875. Overl. 15 April 1886. Hoogewerff, (S.) te Bdft, L. a. N. 9 Mei 1888. Horsfield, (Th.) te Lotiden, B. L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 24 Juli 1859. Hubreclit, (A. A. W.) te Utrecht, L. a. N. 27 April 1883. Hulleman, (J. Gr.) te Leiden, L. a. L. 5 Mei 1856. Overl. 29 Mei 1862. Humboldt, (A. von) te Berlijn, B. L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 6 Mei 1859. I. Imhoof Blumer, (F.) te Wintertlmr, B. L. a. L. 28 April 1883. J. Janssen, (L. J. F.) te Leiden, L. a. L. 23 Febr. 1855. Overl. 22 Juli 1869. Jhering, (li. von) te Göttiwjen, B. L. a. L. 4 Mei 1874. Jonckbloet, (W. J. A.) te 'sGra- venluKje, L. a. L. 24 Maart 1855. Overl. 19 Oct. 1885. Jong, (P. de) te UtrecM, L. a. L. 29 April 1875. Jonge, (J. K. J. de) te 's Graven- hage, L. a. L. 7 Mei 1866. Overl. 15 Maart 1880. Jorissen, (Th.) te Amsterdam, L. a. L. 4 Mei 1874. Julien, (S.) te Parijs, B. L. a. L. 2 Mei 1857. Overl. 15 Febr. 1873. Junghuhn, (F. W.) te Batavia, C. a. N. 6 April 1855. Overl. 24 April 1864. JuynboU, (T. W. J.) te Leiden, L. a. L. 23 Febr. 1855. Overl. 16 Sept. 1861. K. Kaiser, (F.) te Leiden, L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 28 Juli 1872. Kappeyne van de Coppello, (J.) te '* GravenJiage, L. a. L. 8 Mei 1860. Kapteyn, (J. C.) te Groningen, L. a. N. 9 Mei 1888. Karsten, (S.) te Utrecht, L. a. L. 23 Febr. 1855. Overl. 7 Mei 1864. Kekulé, (A) te Bonn, B. L. a. N. 9 Mei 1888. Kemper, (J. de Bosch) te Amster- dam, L. a. L. 23 Febr. 1885. Bed. 26 April 1856. XVII Kerckhoff, (P. J. van) te Utrecht, L. a. N. 5 Mei 18G2. Overl. 2U Jan. 1876. Kerkwijk, (G. A. van) te "nGni- venha(/e, L. a. N. 26 Oct. 18.51. R. L. 25 Jan. 1868. Overl. 27 Febr. 1871. Kern, (H.) te Lmlm, ].. a. L. 7 Mei 1866. Kinder de Camarecq, (A. \V.) op Jam, C. a. L, 7 Mei 1866. Gedefunü,eerd 1871. Kirchhoir, (G. J{.) te Berlijn, B. L. a. N. 6 Mei 1884. Overl. 17 Oct. 1887. Kist, (N. C.) te Leiden, L. a. L. 23 Febr. 1855. Overl. 21 Dei-. 1859. Knoop, (W. J.) te 'nGravenJuuje, L. a. L. 2 Mei 1857. E. L. 10 Mei 1881. Koenen, (H. J.) te AitiHterdain, L. a. L. 23 Maart 1855. K. L. 1» Maart 187 1. Overl. 13 Oct. 1874. Kolk, (.). ]j. C. Schroeder van der) te Utrecht, L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 2 Mei 1862. Korteweg, (1). J.) te Amderdmi , L. a. N. 10 Mei 1881. Koster, (W.) te Utrecht, L. a. X. 7 AI ei 1866. Kuenen, (A.) te Leiden, L. a. L. 4. Mei 1851». Kun, (L. J. A. van der) ie'sGra- venh(i(je, L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 26 Jan 1864. Land, (J. P. N.) te Leiden, L. a. L. 11 Mei 1872. Lassen, (C.) te Bonn, B. Ij. a. L. 4 Mei 1859. Overl. 8 Mei 1876. Leemans, (C.) te Leiden, L. a. L. 23 Febr. 1855. K. L. 18 April 1879. Lennep, (J. van) te Amsterdam, L. a. L. 23 Febr. 1855. Overl. 25 Aiig. 1868. Lepsius, (C. E.) te Berlijn, B. L. a. L. 19 April 1855. Overl. 10 Juli 1884. Levyssohn Norman, (H. D.) te Ba- tavia, C. a. L. 3 Mei 1869. Ge- defungeerd 1884. Liebig, (J. von) te Miinchen, B. L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 18 Maart 1873. Lindeman, (B. A. von) te Alten- hmj, B. L. a. N. 26 Oct. 185 L Overl. 21 Mei 1855. Lobatto, (E.) te Delft, L. a. X. 26 Oct. 1851. Overl. 9 Febr. 1866. Loman, (A. D.) te Amsterdani, L. a. L. 6 Mei 1885. Lorentz, (H. A.) te Jjeiden, L. a. N. 10 Mei 1881. Louter, (J. de) te Utrecht, L. a. L. 28 April 1883. Lvell, (Chs.) te Londen, B. L. a. ' X. 11 Mei 1872. Overl 23 Fel)r. 1875. M. Macauly, (Th. Babington) te Vamp- denhill bij Kemiiujton, B. L. a. Jaabboek 1888. L. 19 April 1855. Overl. 28 Dec. 1859. B XVITT Madvig, (J. N.) te KopevJiagen, B. L. a. L. 19 April 1853. Overl. 11 Dec. 1886. Maier, (P. J.) te Batavia, C. a. N. 7 Mei 1861. Gedefungeerd 1878. Martin, (K.) te Lmkn, L. a. N. 6 Mei 1881. Mattlies, (B. F.) te 's Grumnhaye, C. a. L. 7 Mei 1861. Gedetun- geerd 30 April 1881. L. a. L. 16 Mei 1882. E. L. 16 Jan. 1888. Mattlies, ,(^- J-) te jliiisterrJa)!!, L. a. N. 26 Oct. 1851. E.. L. Alaart 1881. Overl. 8 Febr. 1882. Mees Az., (G.) te Rotterdam, L. a. L. 4 Mei 1859. E. L. 1872. Overl. 11 Jan. 1883. Mees, (E. A.) te Groningen, L. a. N. 4 Mei 1874. Overl. 15 Febr. 1886. Mees, (W. C.) te Aiustcrdaru, L. a. L. 1 Mei 1858. Overl. 24 Dec. 1884. Mesch, (A. H. van der Boon) te Leiden, L. a. N. 26 Oct. 1851. E. L. 28 Maart 1874. Overl. 12 Aug. 1874. Michaëlis, (N. T.) te '* Gravenhar/e, L. a. N. 8 Mei 1879. Millies, (H. C.) te UtrecJd, L. a. L. 5 Mei 1856. Overl. 26 Nov. 1868. Milne Edwards, (H.) te Parijs, B. L. a. N. 5 Mei 1862. Overl. 29 Juli 1885. Miqnel, (F. A. W.) te UtrecJd, L. a. N. 26 Oct. 1851. Bed. 26 Juni 1857. L. a. N. 8 Mei 1860. Overl. 23 Jan. 1871. Modderman, (A. E. J.) te \Gra- venhacje, L. a. L. 23 April 1881. Overl. 7 Ang. 1885. Mohl. (H. von) te Tülnwjen, B. L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 1 April 1872. MoU, (W.) te Aiusterdaiii, L. a. L. 24 Maart 1855. Overl. 16 Aug. 1879. Moltzer, (IL E.) te Utrecht, L. a. L. 6 Mei 1885. Momnisen, (Th.) te Berlijn, B. L. a. L. 4 Mei 1859. Motley, (J. L.), te Londen, B. L. a. L. 5 Mei 1862. Overl. 29 Mei 1877. Mulder, (Cl.) te Groninr/en, L. a. N. 26 Oct. 1851. E. L. 5 Oct. 1866. Overl. 4 Mei 1867. Mulder, (Ed.) te Utrecht, L. a. N. 4 Mei 1875. Mulder, (G. J.) te Benuekoui, L. a. N. 26 Oct. 1851. E. L. 28 Nov. 1868. Overl. 18 April 1880. Muller, (M.) te Oxford, B. L. a. L. 4 Mei 1874. Muller, Fzu., (S.) te Utrecht, L. a. L. 23 April 1886. N. Naber, (S. A.) te Amsterda.m, L. a. L. 8 Mei 1865. Nauck, (A.) te St. Petersburg, B. L. a. L. 6 Mei 1885. Nöldeke, (T.) te Straatsburg, B. L. Mei 1878. JNTuman, (A.) te Utrecht, I;. a. N. 26 Octf 1851. Overl. 1 Sept. 1852. Nijhotf, (Is. An.) te ArnJiem, L. a. L. 24 Maart 1855. Overl. 20 Juni 1863. XIX o. Oiiuilius (l'Halloy, (J. J. d') te (.'Inei/, R L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. Tebr. 1875. üiines, (H. Kamerlin. Eellaar) te Amsterdam, L.' a. L. 16 Mei 1882. Stanikart, (F. J.) te Amsterdam, L. a. N. 26 Oct. 1851. R. L. 27 ^Nlaart 1875. Overl. 15 ,lan. 1882. Staring, (W. C. II.) op de Beel-- Jiorsf bij Lochem, L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 4 Jnni 1877. Stieltjes, (T. J.) te Rotterdam, L. a. N. 2 Mei 1868. Overl. 23 Juni 1878. Stieltjes Jr., (T. J.) tijdelijk te Bar ijs, L. a. N. 6 Mei 1885. CTedefungeerd 1 Maart 1886. Stok, (.1. P. van der) te Batavia, C. u. X. 14 Mei 1886. Stokvis, (15. J.) te Amsterdam, L. a. N. 8 Mei 1879. Stratingh, ((r. Acker) te Gronin- (jen, L. a. L. 7 Mei 18G1. 11. L. 12 April 1876. Overl. 22 Oct. 1876. Struve, (O.) te -S*^. Betershurg, B. L. a. N. 4 Mei 1874. Staart, (A. B. Cohen) te Batavia^ C. a. L. 2 Mei 1868. Overl. 4 Febr. 1876. Stuart, (L. Cohen), te Belft, L. a. N. 8 Mei 1865. Overl. 24 Juli 1878. Studemund, (W.) te Breslau, B. L. a. L. 16 Mei 1880. Suriugar, (W. F. R.) te Leiden, Ij. a. N. 5 Mei 1861. Swaving, (C.) te Buiten zorg op Jam, C. a. N. 26 Oct. 1851. Gedefuugeerd 1874. Symons, (B.) te Groningen, L. a. L. 6 Mei 1885. T. Teilegen, (B. 1). II.) te Groningen, L. a. L. 3 Mei 1869. Overl. 9 Febr. 1885. Temminck, ((1 J.) te Leiden, R. L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 30 Jan. 1858. Teysmann, (J. E.) te Buitenzorg op Java, C. a. N. 8 Mei 1865. Overl. 22 Juni 1882. Theiner, (A.) te Rome, B. L. a. L. 4 Mei 1859 Overl. lOAug. 1874. Thomson, (W.) te Glasgow, B. L. a. N. 4 Mei 1874. Tideman, (B. J.) te Amsterdam. L. a. N. 10 Mei 1873. Overl 11 Febr. 1883. Tiedemann, (F.) te München, B. L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 23 Jan. 1861. XXII Tiele, (C. P.) te Leiden, L. a. L. 16 Mei 1882. Treul), (M.) tijdelijk te Bnltoizovf/ op Java, L. a. N. 8 Mei 1879. Tuuk, (H. Neubronner van der) op Bali, C. a. L. 3 Mei 1868. U. Ullmann, (C.) te Carlsrnhe, B. L. a. L. 19 April 1855. Overl. 12 Jan. 1865. Ursel, (de Hertog van) te Brussel, B. L. a. N. 26 0ct. 1851. Overl. 27 Sept. 1860. Verbeek, (R. D. M.) te Bniten- zorg op Jamt, C. a. N. 8 Mei 1878. Verdam, (Gr. J.) te Leiden, L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 29 Oct. 1866. Verdam, (J.) te Amsterdam, L. a. L. 27 April 1883. Verkerk Pistorius, (A. W. P.) te Buitenzorg op Java, C. a. L. 16 April 1884. Verloren, (M. C.) te Amersfoort, L. a. N. 2 Mei 1857. K L. Nov. 1886. Verwijs, (E.) te Arnhem, L. a. L. 8 Mei 1869. Overl. 28 Maart 1880. Veth, (P. J.) te Arnhem,, L. a. L. 8 Mei 1865. E. L. 2 Deo. 1884. Virchow, (R.) te Berlijn, B. L. a. N. 8 Mei 1860. Vissering- (S.) te 's Gravenltage, L. a. L. 7 Mei 1861. R. L. 23 Juni 1888. Overl. 22 Aiig. 1888. ^^ogelsang, (H.) te Delft, L. a. N. 2 Mei 1868. Overl. 6 Juni 1874. Vollenlioven, (S. C. Snellen vaii) te '* Gravenhage, L. a. N. 8 Mei 1860. R. L. 31 Jan. 1880. Overl. 22 Maart 1880. Vosmaer, (C.) te "'sGravenhage, L. a. L. 11 Mei 1872. Overl. 12 Juni 1888. Vries Az., (G. üo) ie "'s Gravenhage, L. a. L. 2 Mei 1857. R. L. 22 Pebr. 1888. Vries, (H. de) te Amsterdam, L. a. N. 8 Mei 1878. Vries, (M. de) te Leiden, L. a. L. 23 Febr. 1855. Vriese, (W. H. de) te Leiden, L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 23 Jan. 1862. Vrolik, (Gr.) te Amsterdam, R. L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 10 Nov. 1859. Vrolik, (W.) te Amsterdam, L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 22 Deo. 1868. ^. V^^aals, (J. D. van der) te Amster- dam, L. a. N. 4 Mei 1875. W^al, (J. de) te Arnhem, L. a. I;. 24 Maart 1855. R. L. 8 April 1886. Wassink, (Gr.) te Batavia, C. a. N. 2 Mei 1857. Overl. 17 Oct. 1864. Weber, (Max.) te Amsterdam, L. a. N. 11 Mei 1887. Weber, (W.) te Götthigen, B. L. a. N. 2 Mei 1868. XXIII Wright, (W.) te Camhrkhje, B. L. a. L. l Mei 1887. 'Wijhnmds, (Aeiii. W.) te Leiden, L. il. L. G Mei 188.-). Overl. 24 ^^ept. ISSG. Wijck, (B. H. (;. K. van der) te Gronhiijen, L. a. L. o Mei 18G'.J. Wijiuie, (J. A.) te Utrecht, L. a. L. lü Mei 1882. Willems, (P.) te Leuven, B. L. a. L. 28 April 1883. Willigen, (Y. S. M. van der) te Haurleni, L. a. X. 2 Mei 18.57. üverl. 11) Fehr. 1878. Windscheid, (B.) te Leip:ii/, \\. L. u. L. 16 Mei 1880. Winkel, (L. A. te) te Leute,,, L. a. L. 7 Mei 1801. Overl. 21 April 18G8. Wühler, (F.) te GUthifjen, B. L. a. N. 4 Mei 1875. Overl. 23 Sept. 1882. IJ. IJzerman, (J. W.) te PaJaiuj, C. a. L. 23 April 18 86. Z. Zaaijer, (ï.) te Leirten, L. a. N. I Zeeman, (J.) te Amsterdam, L. a. •i Mei 1874. I N. 11 Mei 1870. L IJ 8 T BTNNEN- EN BUITENLANDSCHE AK ADEM [ÉN, GELEERDE GENOOTSCHAPPEN INSTELLINGEN, WAARMEDE DE KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN DOOR, RUILING VAN UITGEGEVEN WERKEN IN VERBINDING IS. NEDERLAND. Universiteit, te Leiden. Utrecht. Groningen. Amsterdam. School (Polytechnische), te Delft. Akademie (Koninklijke Militaire), te Breda. Maatschappij (Hollandsche) der Wetenschappen, te Haarlem. van Nederliindsche Letterkunde, te Leiden. (Nederlandsche) ter bevordering van Nijverheid, te Haarlem. (Nederlandsche) tot bevordering der Geneeskunst, te Amsterdam. tot bevordering der Bouwkunst, te Amsterdam. Genootschap (Teyler's tweede), te Haarlem. (Zeeuwsch) der Wetenschappen, te Middelburg. (Provinciaal Utrechtsch) van Kunsten en We- tenschappen, te Utrecht. (Historisch), te Utrecht XXV Genootscliap (Bataafscli) der proefoiidervindelyke Wijsbe- geerte, te llotterdam. ' (Provinciaal) van Kunsten en Wetenschappen in Noord-Brabant, te 's Hertogenbosch. (Wiskundig) onder de zinspreuk: Een onver- moeide arbeid komt alles te hoven^ te Amsterdam. (Koninklijk 7Ao'ó\ogi?,c\\): Natura Artis Magistra^ te Amsterdam. — ter bevordering van Natuur-, Genees- en Heel- kunde, te Amsterdam. (Friescb) voor Geschied-, Oudheid- en Taal- kunde, te Leeuwarden. (Provinciaal) voor Geschiedenis en Oudheiil- kunde in Limburg, te Maastricht. Instituut (Koninklijk) van Ingenieurs, te 's Gravenhage. voor de Taal-, Land- en Volkenkunde van Neêrlandsch Indië, te 's Gravenhage. (Koninklijk Nederlandsch Meteorologisch), te Utrecht. Vereeniging (Nederlandsche dierkundige), te Leiden. (Nederlandsche entomologische), te Leiden. (Overijsselsche) tot ontwikkeling van provinciale Welvaart, te Zwolle. voor Volksvlijt, te Amsterdam. Tijdschrift (Nederlandsch) voor Geneeskunde, te Amsterdam. Handelmaatschappij (Nederlandsche), te Amsterdam, Boekerij van de Tweede Kamer der Staten-Generaal, te 's Gra- venhage. (Stedelijke), te Zutphen. Bibliotheek (Provinciale) van Friesland, te Leeuwarden. te Middelburg. (Openbare), te Arnhem. ■ (Stedelijke), te Deventer. te Haarlem. Leesmuseum, te Amsterdam. Leeskabinet (Rotterdamsch), te Rotterdam. Sterrenwacht, te Leiden. XXVI Landbouwscliool ('s Rijks), te Wageaingen. OOST-INDIË Genootschap (Bataviaascli) der Kunsten en Wetenschappen, te Batavia. Vereeuiging (Koninklijke Natuurkundige) in Ned. Indië, te Batavia. Vereeniging tot bevordering der geneeskundige Wetenschap- pen, te Batavia. Maatschappij (Nederlandsch-Indischej van Nijverheid, te Ba- tavia. Magnetisch-Meteorologisch Observatorium, te Batavia. Plantentuin ('s Lands), te Buitenzorg op Java. W E S T - I N D I Ê. Bibliotheek (Koloniale), te Suriname. BELGIË. Académie royale des Sciences, des Lettres et des Beaux Arts de Belgique, te Brussel. Académie royale de Médecine de Belgique, te Brussel. Société malacologique, te Brussel. entomologique beige, te Brussel. Musée royal d'Histoire naturelle de Belgique, te Brussel. Obseivatoire royal, te Brussel. Koninklijke Vlaamsche Academie voor taal- en Letterkunde, te Gent. Natuurwetenschappelijk Genootschap, te Gent. Willems-Fonds, te Gent. Académie d'Archéologie de Belgique. te Antwerpen. Société royale des Sciences, te Luik. — — géologique de Belgique, te Luik. Université catholique, te Leuven. F K A N K R IJ K. Académie des Sciences, te Parijs. XXVII Académie de Médecine, te Parijs. École polyteclinique, te Parijs. des laiigues orientales vivantes, te Parijs. Bibliothèque du Comité des Travaux historiques et des So- ciétés savantes, te Parijs. Bibliothèque du Ministère de l'Agriculture, du Commerce et des Travaux publics, te Parijs. Bibliothèque nationale, te Parijs. Muséum d'Histoire naturelle, te Parijs, j^lusée Guimet, te Parijs. Ministère de la Guerre, te Parijs. de PInstructioii publique, te Parijs. Société de Biologie, te Parijs. botanique de France, te Parijs. mathématique de France, te Parijs. acadéiiiique Indo-Chinoise, te Parijs. zoologique de France, te Parijs. — philomatique, te Parijs. Journal d'Hygiène (Pietra Santa), te Parijs. Académie nationale des Sciences, Belles-Lettres et Arts, te Lyou. Société nationale d'Agriculture, d'Histoire naturelle et d'Arts utiles, te Ljon. Linnéeue, te Lyou. Linuéenne de Normandie, te Caen. Académie des Sciences, Arts et Belles -Lettres, te Caen. nationale des Sciences, Inscriptions et Belles- Let- tres, te Toulouse. de Législation, te Toulouse. nationale des Sciences, Belles-Lettres et Arts, te Bordeaux. Société des Sciences physiques et naturelles, te Bordeaux. Faculté des Lettres, te Bordeaux. Laboratoire de Zoölogie marine du Musée d'Histoire natu- relle, te Marseille. Académie des Sciences, Arts et Belles -Lettres, te Dijoa. XXVIII Académie des Sciences, Belles-Lettres et Arts, te Rouaau. des Sciences et Lettres, te Montpellier. nationale de Savoie, te Chambéry. de Stanislas (Sociéié des Sciences, Lettres et Arts), te Nancy. Société des Sciences, te Nancy. Académie d'Eiuulation, te Kamerrijk. Société nationale des Sciences, d'Agriculture et iles Arts, te Rijssel. dunkerquoise pour rencouragement des Sciences, des Lettres et des Arts, te Duinkerken. académique de St. Quentin (Sciences, Arts, Belles- Lettres, Agriculture et Industrie), te St. Quentin, nationale d'Agriculture, Sciences et Arts de l'Arron- dissement de Valeuciennes. agricole, scientifique et littéraire des Pyrénées orien- tales, te Perpignan. Fran9aise de Botanique, te Courreusan (Gers). des Sciences naturelles, te Cherbourg. des Antiquaires de Picardie, te Amiens. de la Morinie, te St. Omer. G R O O T-B R I T T A N N I Ë en IERLAND. Royal Society, te Londen. astronomical Society, te Londen. medical and chirurgical Society, te Londen. geograpliical Society, te Londen. microscopical Society, te Londen. Zoological Society, te Londen. Linnean Society, te Londen. Hydrographical Office (Admiralty), te Londen. East-India Company, te Londen. Anthropological Society, te Londen. Clinical Society, te Londen. Publishers of the medical Record, te Londen. Royal Observatory, te Greenwich. XXIX Caiubridge philosophical Society, te Cambridge. Literary aud philosophical Society, te Mancheater. aud philosophical Society, te Liverpool. Royal Society, te Ediuburg, physical Society, te Ediuburg. Observatory, te Ediuburg. Botanical Society, te Ediuburg. Philosophical Society, te Glasgow. Natural History Society, Glasgow. Royal Dubliu Society, te Dubliu. catholic University of Irelaud, te Dublin Irish Academy, te Dubliu. Geological Society, te Dubliu. O O S T E N R 1.) K. Kaiserliche Akademie der Wissenschaften, te Weenen. K. K. geologische Reichsanstalt, te Weenen. K. K. geographische Gesellschaft, te Weenen. Zoologisch-botanische Gesellschaft, te Weenen. Anthropologische Gesellschaft, te Weenen. Königlich-böhmische Gesellschaft der Wissenschaften, te Praag. Böhiuischer Mathematiker-Verein, te Praag. Académie des Sciences de Hongrie, te Pesth. Institut royal géologique de Hongrie, te Pesth. Verein für vaterlandische Naturkuiide, te Presburg. Das tirolische Ferdinandeum, te lunsbrück. Société historique de Styrie, te Gratz. Naturwissenschaftlicher Verein für Steiermark, te Gratz. Naturforschender Verein, te Brünn. Societa Adriatica di Scienze naturali, te Triest. Museo civico di Scienze naturali, te Triest DUITSCHLAND. Köuigliche Akademie der Wissenschaften, te Berlijn. Gesellschaft Jiaturforschender Freunde, te Berlijn. Kön. preuss. meteorologisches Institut, te Berlijn. XXX Köuigliche Sternwarte, te Koningsbergen. Physikalisch ökonomische Gesellschaft, te Koningsbergen. Naturforschende Gesellschaft, te Dantzig. Universiteit, te Greifswald. Schlesische Gesellschaft für vaterlandische Kultnr, te Breslau. Historische Gesellschaft für die Provinz Posen, te Posen. Oberlausitzische Gesellschaft der Wissenschaften, te Görlit/.. Die Philomathie, te Neisse. Naturforschende Gesellschaft, te flalle. Naturwissenschaftlicher Verein für Sachsen und Thüringen. te Halle. K. K. Leopoldinisch-Curolinische deutsche Akademie der Naturforscher, te Halle. Verein von Alterthumsfreunden im Rheinlande, te Bonn. Naturhistorischer Verein der preussischen Rheinlande und Westphalens, te Bonn. Königliche Universitats-Bibliothek, te Bonn. Gesellschaft für nützliche Forschungen, te Trier. Kieler Universitats-Bibliothek, te Kiel. Königliche Sternwarte, te Kiel. Naturwissenschaftlicher Verein iu Schleswig-Holstein, te Kiel. Verein lür Naturwissenschaft, ie Brunswijk. Königliche Gesellschaft der Wissenschaften, te Göttingen. Naturforschender Gesellschaft, te Einden. Gesellschaft für bildende Kunst und vaterlandische Alter- tümer, te Einden. Naturwissenschaftlicher Verein, te Osnabrück. Gesellschaft zur Beförderung der gesamniten Naturwissen- schaften, te Marburg. Verein für Naturkuude, te Fulda. , te Cassel. Wetterauische Gesellschaft für die gesammten Naturwissen- schaften, te Hanau. Verein für Naturkunde, te Wiesbaden. Verein für Nassau'sche Alterthuniskunde und Geschichtsfor- schung te Wiesbaden, XXXI Senkeubergische Stiftuag, te Frankfort a/M. Verein für Erdkunde, te Dresden. Königlich sachsisclie Gesellschaft der Wissenschaften, te Leipzio-. Fürstlich Jablonowskische Gesellschaft, te Leipzio-. Astronomische Gesellschaft, te Leipzig. Medicinisch-naturwissenschaftliche Gesellschaft, te Jeiia. Verein für Thüringische Geschichte und Alterthuniskunde, te Jeua. Königliche Akademie der Wissenschaften, te Müuchen. K. Hof- und Staatsbibliothek, te München. Physikalisch-medicinische Gesellschaft, te Würzburg. Historischer Verein für Unterfranken und Aschaifeubur»-, te AVürzburg. Naturhistorischer Verein, te Augsburg. Naturforschende Gesellschaft, te Bainberg. Zoologisch-mineralogischer Verein, te Regensburg. Botanischer Verein, te Landshut. Germauisches National-Museuni, te Neurenberg Pollicliia, naturwissenschaftlicher Verein der Rheinpfalz, te Dürkheim. Verein für vaterlandische Naturkunde, te Stuttgart. Bibliothèque royale, te Stuttgart. Gesellschaft zur Beförderung der Naturwissenschafteu, te Freiburg (in Breisgau). Naturhistorisch-mediziuischer Verein, te Heidelberg. Grossherzogliche Sternwarte, te Karlsruhe. Oberhessische Gesellschaft für Natur- und Heilkunde, teGiesseu. Verein für Naturkunde, te üifenbach a/M. Verein der Freunde der Naturwissenschaften in Mecklenbursf, te Neubrandenburg. Geographische Anstalt von Justus Perthes te Gotha. Naturwissenschaftlicher Vereiu, te Hamburg. Verein für naturwissenschaftliche Unterhaltung, te Hamburg. Naturforschender Verein, te Bremen. Köü. Universitats und Landes Bibliothek, te Straatsburg. xxxu LUXEMBURG. Institut royal grand-ducal, Section des Sciences uaturelles et mathématiques, te Luxemburg. Institut rojal grand-ducal, Section historique, te Luxemburg. Société de botanique du grand Duché de Luxerabourg, te Luxemburg. ZWITSERLAND. Société de Physique et d'Histoire naturelle, te Genéve, helvétique des Sciences naturelles, te Bern. bernoise pour les Sciences uaturelles, te Bern. vaudoise des Sciences naturelles, te Lausanne. I T A L I Ë. Accademia reale dei Lincei, te Rome. Societa italiana delle Scienze, te Rome. Accademia delle Scienze dell' Istituto di Bologua, te Bologna. R. Istituto di Scienze, Lettere ed Arti, te Venetië. Istituto lombardo di Scienze, Lettere ed Arti, te Milaan. Accademia reale delle Scienze, te Turijn. , Lettere ed Arti, te Modeua. , te Napels. Zoölogisch Station, te Napels. Sücieta di Scienze natura li ed economiche, te Palermo. R. Biblioteca nazionale, te Florence, R. Istituto di Studi superiore pratici e di Perfezionamento, te Florence. Societa italiana d'Antropologia, te Florence. R. Accademia di Scienze, Lettere ed Arti, te Padua. Societa toscana di Science naturali, te Pisa. R. Scuola normale superiori, te Pisa. Accademia di Scienze, Lettere ed Arti, te Catania PORTUGAL. Academia reale dag Sciencias, te Lissabon. XXXIII SPANJE. Real Acadeniia de Ciencias, te Madrid. Academia especial de Ingenieros, te Madrid. ZWEDEN EN N O O 11 AV E G E N. Kongelige Vetenskabs-Akademie, te Stockholm. Institut royal géologique de la Suède, te Stockholm. Ndutisk Meteorologiska Byraii, te Stockholm. Societas Scientiarum, te Upsala. Uuiversitas Corolina, te Lund. Kougelige Frederiks Universitat, te Ohristiania. — ■ norske Videnskabs Selskab, te Drontheim. DENEMARKEN. Kougelige dauske Videnskabernes Selskab, te Kojieuhageii. Société royale des Antiquaires du Nord, te Kopenhageu. RUSLAND. Académie impériale des Sciences, te St. Petersburg. Musée impérial de l'Eraiitage, te St. Petersburg. Observatoire physique central, te St. Petersburg. Commission impériale archéologique, te St. Petersburg. Comité géologique, te St. Petersburg. Société géographique de Russie, te St. Petersburg. Jardin impérial botanique, te St. Petersburg. Société impériale des Naturalistes, te Moskou. Musée public, te Moskou. Observatorium, te Pulkowa. Societas Scientiarum fennica, te Helsingfors. pro fauna et flora fennica, te Helsingfurs. Académie des Sciences, te Dorpat. Naturforscher-Gesellschaft, te Dorpat. Naturforscheuder Verein, te Riga. Jaabboek 1888 y-> XXXIV R U M E N I Ë. Academia romana, te Bucliarest. AZIË. Asiatic Society of Bengal, te Calcutta. Meteorological Office, te Calcutta. Deutsche Gesellschaft l'ür Natur- uud Völkerkunde Ost- Asien's, te Tokio. Imperial Universitj of Japan, te Tokio. A F E I K A. Société khédiviale de Géographie, te Cairo. AMERIKA. American Academy of Arts and Sciences, te Boston en Carabridge, Massachusetts. Boston Society of natural History, te Boston. Observatory of Harvard College, te Cambridge (Mass). State-Library of New- York, te Albany. Adirondack Survey Office, te Albany. Academy of natural Sciences, te Philadelphia. American philosophical Society, te Philadelphia. American Association for the Advancement of Sciences, te Philadelphia. Wagner Free Institute of Sciences, te Philadelphia. 2^1 Geological Survey of Pennsylvania, te Philadelphia. John's Hopkins University, te Baltimore. Smithsonian Institution, te Washington. Department of Agriculture of the U. S. of America, te Washington. Bureau of Education, Department of the Interior, te Was- hington. U. S. naval Observatory, te Washington. Surgeon-General's Office Library, te Washington. Office U. S. geological Survey, te Washington. XXXV National Academy of Sciences, te Washington. American medical Association, te Washington. Journal of Sciences and Arts, te Newhaven. Connecticut Academy of Arts and Sciences, te Newhaven. Academy of Science, te St. Louis (Missouri). Elisha Mitchell scientific Society, te Chapel Hill (N. C) Elliott Society of Science and Art, te Charleston. Ohio-State Board of Agriculture, te Columbus. State University of lowa, te Des Moiues. Chicago Academy of Sciences, te Chicago. Californian Academy of natural Sciences, te San Francisco. Office of the » James Lick Trust", te San Francisco. Wisconsin-State agricultural Society, Midison. Wisconsin Academy of Sciences, Arts and Letters, te Madison. Royal Society of Canada, te Montreal. Canadian Institute, te Toronto. Geological and natural History Survey of Canada, te Sussex, St. Ottowa, Central meteorological Observatory, Mexico. Museo nacional, te Rio-Janeiro. Académie impériale de Médecine, te Rio-Jaueiro, Observatoire impérial, te Rio-Jaueiro Sociedad cientifica Argentina, te Buenos Aires. Academia nacional de Ciencias, te Cordova. AUSTRALIË. Public Library, te Melbourne. Linneau Socieiy, of New South Wales, te Syduey. Royal Society of New South Wales, te Syduey. New-Zealand Institute, te Wellington. C* REGLEMENT VOOR DE KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN. REGLEMENT. voor de koninklijke ak/vdemie van wetenschappen. Art. 1. Er is voor het geheele Rijk eene Koninklijke Akademie van Wetenschappen, gevestigd te Amsterdam. Art. 2. De Akaderaie is bestemd tot : a. een raadgevend lichaam voor de Regering op het gebied der wetenschap ; h. een middenpunt van zameuwerking voor de beoefenaar der wetenschap in Nederland en zijne Overzeesche Bezittingen ; c. een band van vereeniging tusschen de geleerden van Nederland en die van andere landen ; d. eene inrigting ter bevordering van zoodanige weten- schappelijke onderzoekingen en ondernemingen, die slechts door zamenwerking van de beoefenaars der wetenschap en door ondersteuning der Regering kunnen tot stand gebragt worden. Art. 3. Ter bereikinoj van dit doel zal de Akademie : a. verslag doen over zaken, waaromtrent de Regering haren raad zal inwinnen ; h. voorstellen aan de Regering rigten betreffende belangen der wetenschap, en zich te dien einde, voor zoo veel noodig is, wenden tot de Hoofden der Departementen van Algemeen Bestuur ; c. de pogingen van beoefenaars der wetenschap buiten de Akademie ondersteunen, wanneer deze bevonden worden daarop XL aanspraak te hebben en hun te dien einde gelegenheid geven hunne geschriften, werkzaamheden of voorstellen aan haar oordeel te onderwerpen ; d. voor zoo veel bij de ontwikkeling der wetenschap daar- aan behoefte blijkt te bestaan, prijsvragen uitschrijven en de goedgekeurde antwoorden bekiooneu en uitgeven : e. de uitgave van zoodanige belangrijke werken op zich nemen, als anders voor den opbouw der wetenschap waar- schijnlijk zouden verloren gaan ; ./'. beraadslagen over de wetenschappelijke mededeelingen harer leden en de slotsommen daarvan openbaar maken ; g. de geschriften, welke zij uitgeeft, aan gelijksoortige bui- tenlandsche instellingen toezenden, en pogen de werken, door deze in het licht gegeven, in ruiling daarvoor te bekomen ; h. eene wetenschappelijke briefwisseling onderhouden met liare buitenlandsche leden en met hare in 's Rijks Overzeesche bezittingen gevestigde correspondenten. Art. 4. De Akademie bestaat uit twee Afdeelingeu : eene voor de Wis- en Natuurkundige Wetenschappen, en eene voor de Taal-, Letter-, Geschiedkundige en Wijsgeerige Wetenschappen . Art. 5. Elke dezer Afdeelingen telt ten hoogsten vijftig gewone of binnenlandsehe Leden, twintig buitenlandsche Leden, en in de Overzeesche bezittingen des Rijks tien Correspondenten. Abt. 6. De Leden en Correspondenten zullen zooveel mogelijk alle vakken van wetenschap moeten vertegenwoordigen. Zij wor-^ den door de Afdeelingen benoemd. De benoemingen worden aan den Minister van Binnenland- sehe Zaken medegedeeld en door dezen aan de bekrachtiging des Konings onderworpen. Art. 7 Ter benoeming van nieu'^e Leden en Correspondenten wordt, zoo er openstaande plaatsen zijn en de vervulling door de Afdeeliiig noodig wordt geoordeeld, jaarlijks in de maand April, in elke Afdeeling eene bijzondere vergadering gehouden op den dag vóór de na te melden vereenigde vergadering der Akademie. De keuze geschiedt uit eene vooraf opgemaakte lijst van candidaten, wier aanspraken op het lidmaatschap door de leden der Afdeeling overwogen worden. De wijze van verkiezing wordt door het Reglement van O. de voor elke Afdeeling bepaald. Art. 8. Wanneer een gewoon lid den ouderdom van zeventig jaren heeft bereikt, wordt hij ouder de rustende Leden opgenomen. Op gronden, ter beoordeeling van de Afdeeling waartoe hij behoort, kan aan een gewoon Lid, dat dien ouderdom nog niet heeft bereikt, op zijn verzoek, de titel van rustend Lid worden toegekend. De rustende Leden hebben de regten, zonder de verplig- tingen, der gewone Leden. Hunne plaats kan door nieuwe benoeming worden aangevuld. Art. 9, Gewone Leden die, zonder wettige reden van veronischul- diging, zich gedurende twee jaren geheel aan de werkzaam- heden der Akademie en de bijwoning der verfjaderiniïen onttrekken, zullen gerekend worden afstand van hun lid- maatschap te hebben gedaan. Art. 10. Elke Afdeeling houdt eenmaal in de maand eene gewone vergadering, met uitzondering van de maanden Julij en Augus- tus. Ook kunnen buitengewone vergaderingen worden belegd. De gewone vergaderingen worden in het openbaar gehouden. De tyd van hare opening en sluiting, beuevens al wat tot de XLil regeling der werkzaamheden behoort, wordt door het Regle- ment van Orde voorgeschreven. De gewone Leden der Akademie hebben regt van zitting in alle gewone vergaderingen, doch zullen in de Afdeeling, tot welke zij nijt behooren, alleen eene raadgevende stem kunnen uitbrengen. Art. 11. De Correspondenten, geroepen om door wetenschappelijke mededeelingen tot het doel der Akademie mede te werken, hebben, bij tijdelijk verblijf in het moederland, zitting in de Afdeeling, waartoe zij behooren, met eene raadgevende stem. Art. 12. De Akademie houdt jaarlijks in de maand April eene vereenigde vergadering der beide Afdeelingen, met gesloten deuren, waarin de volgende werkzaamheden plaats hebben : a. Verslag van den staat en de werkzaamheden der Akademie; h. Rekening en verantwoording over het afgeloopen jaar ; c. Raming der uitgaven voor het volgend jaar ; d. Regeliug van algeraeene huishoudelijke belangen. Art. 13. De Akademie is geregtigd, op onbepaalde tijden, eene plegtige vereenigde vergadering in het openbaar te houden, waarvan vooraf een programma wordt vastgesteld, en tot welker bijwoning de Koning en de leden van het Konink- lijke Huis worden uitgenoodigd. Art. 14. Een nauwkeurig verslag van den staat en de werkzaam- heden der Akademie wordt jaarlijks aan den Koning en in afschrift aan den Minister van Binnenlandsche Zaken, aan- geboden Dit verslag wordt volgens Art. 12 vooraf aan de goedkeuring der Akademie onderworpen. Art. 15. Elke Afdeeling bekleedt bij afwisseling om het andere jaar den voorrang. De overgang heeft plaats na den afloop der vereenigde zitting, in Art. 12 vermeld. Art. 16. De Voorzitter der Afdeeling, die tijdelijk den voorrang heeft, is Algemeene Voorzitter der Akaderaie eu bestuurt hare vereenigde vergaderingen. Art. 17. Elke Afdeeling benoemt haren Voorzitter en Onder- Voor- zitter voor den tijd van één jaar, en haren Secretaris voor den lijd van vijf achtereenvolgende jaren ; allen zijn bij hunne aftreding herkiesbaar. De Onder- Voorzitters en Secretarissen wonen te Amsterdam. De wijze van verkiezing wordt door het Reglement van Orde geregeld. De gedane keuzen worden aan den Minister van Binnen- landsche Zaken medegedeeld, en door dezen aan den Koning- ter goedkeuring voorgedragen. Art. 18. De Voorzitters, Onder- Voorzitters en Secretarissen der beide Afdeelingeu maken te zamen het Algemeen Bestuur der Akademie uit. Art. 19. Het Algemeen Bestuur benoemt de beambten der Aka- demie en is belast met al wat tot de algemeene huishouding en de regeling der uitgaven behoort. Het kan, zoo dikwijls het dit noodig acht, eene vereenigde vergadering der Akademie bijeenroepen. XLIV Art. 20. Een der beide Secretarissen is tevens, zoolang liij zijne betrekking bekleedt, Algemeeue Secretaris der Akadeniie, en met de zorg voor hare boekerij en het beheer van hare geldmiddelen belast. Hij wordt benoemd door de Akademie in de vereenigde vergadering der beide Afdeelingen in de maand April. Aet. 21. De betrekkingen van Voor/.itter en Onder- Voorzit ter zijn onbezoldigd. Voor de Secretarissen wordt bij de jaarlijksche raming van de uitgaven der Akademie eene som van vijftienhonderd gul- den uitgetrokken, waarvan twee derde gedeelten, en alzoo dui- zend gulden, aan den Algemeeuen Secretaris worden toegelegd. De gewone Leden, buiten Amsterdam wonende, hebben, zoo dikwerf zij ter vergadering komen, aanspraak op eene vergoeding van reis- en verblijfkosten, Art. 22. De Akademie is gemagtigd, aan de Regering behoorlek ontwikkelde en met reden omkleeJe voorstellen te doen, ten einde, boven haar jaarlijksche subsidie, tydelijk te worden te gemoet gekomen voor een bepaald door haar aangewezen doel. Art. 23. Elke Afdeeling stelt een Reglement van Orde vast, dat aan de goedkeuring van den Minister van Binnenlandsche Zaken wordt onderworpen. Behoort bij Koninklijk besluit van den 23s'eu Februarij 1855, NO. 1. Mij bekend, De Minister van Binnenlandsche Zaken. VAN Reenen. XLV REGLEMENT VAN OEDE VOOll DE AFDEELING WIS- EN NATUURKUNDIGE WETENSCHAPPEN. WEEKZAAMHEDEN DER LEDEN. De gewüiie verga Jeriugeu der Afdeeliug worden, luet uit- zondering der maanden Julij en Augustus, gehouden op den laatsten Zaterdag van elke maand. § 2. De leden der Afdeeling Taal-, Letter-, Geschiedkundige en Wijsgeerige Wetenschappen, de gewone vergaderingen der Afdeeling Wis- en Natuurkundige Wetenschappen hijwouen- de, hebben regt op vergoeding van reis- en verblijfkosten. Elk lid der Akademie ontvangt ten minsten vier dagen vóór de gewone vergaderingen van elke Afdeeling, een brief van uitnoodiging, waarin zooveel mogelijk de onderwerpen worden vermeld, die behandeld zullen worden. § 3. De gewone vergaderingen worden op het in den brief van beschrijving vermelde en door den Voorzitter bepaalde uur geopend, en uiterlijk te drie uur gesloten Mogt de vergadering verlenging van dezen termijn ver- langen, dan is de Voorzitter geregtigd haar toe te staan. § 4. De werkzaamheden der gewone vergaderingen zijn : 1°. het doen van verslag over zaken, waaromtrent de Rege- ring den raad der Afdeeling mogt hebben ingewonnen ; 2^. beraadslagingen over voorstellen aan de Regering be- treffende de belangen der wetenschap ; XLVI 30. het aanhooren van en beraadslagen o oer mededeelingen en voorstellen betreffende onderwerpen van wetenschap. Tot dit laatste doel wordt jaarlijks in de buitengewone vergadering van April een rooster vastgesteld van de spreek- beurten, zoo als die achtereenvolgens in de gewone verga- deringen der Afdeeling door de gewone leden zullen worden vervuld. Het ontwerp van den rooster wordt in den be- schrijvingsbrief tot de buitengewone vergadering van April aan de leden bekend gemaakt. Voor elke gewone vergadering worden ten minsten drie sprekers aangewezen. Het staat elk lid vrij, ook buiten dergelijke aanwijzing, eene voordragt in de vergadering te houden. De tijd, voor elke spreekbeurt beschikbaar, is bepaald op een half uur. De namen der sprekers worden in den beschrijvingsbrief en in de openlijke aankondiging der vergadering bekend gemaakt. § 5. De Afdeeling geeft uit : 1^. Verhandeliitgen in 4*^. 2*\ Verslagen en Mededeelingen 'm 8^. In de Verdagen en Mededeelingen worden opgenomen de Processen- Verbaal en zoodanige ingeleverde opstellen, die be- paald door den schrijver daartoe zijn aangewezen of waaraan de Afdeeling die bestemming wenscht te geven ^). § 6. De Leden hebben het regt hunne verhandelingen en mede- deelingen geplaatst te zien. Alleen in het geval, dat het Bestuur bezwaar maakt tegen het opnemen in de Werken, kan, op zijn prseadvies, eene verhandeling of opstel van een Lid, bij meerderheid van stemmen, in eene buitengewone vergadering worden afgewezen. *) De wijzigingen, in §§ ö, 6, 7, 8, 13, 16 en 22 aangebracht, zijn goedgekeurd geworden den 13 Jan. 1879, 30 Juni 1884- en 9 December 1886 door den Minister van Binnenl. Zaken, C. A. J. A. O, XLVII § 7. Opstellen., hetzij voor de Verhandelingen iu 4^. of voor de Verslagen, en Mededeelingen, aangeboden door personen bui- ten de Akadetuie, worden in handen gesteld eener Commissie van ten minsten twee Leden, die, binnen eenen bij de be- noeming vastgestelden tijd, daarover verslag uitbrengt. Het indienen van het verslag, de deliberatiëu en het besluit om- trent de aanneming, geschieden in den regel in eene gewo7ie vergadering; bijaldien het oordeel der Commissie niet gunstig is, in eene buitengewone vergadering. § 8. Elk Lid der Akademie ontvangt de Verhandelingen en de Verslageyi en Mededeelingen dadelijk na hun verschijnen. Laatstgenoemden worden in den boekhandel gebragt, en elke verhandeling wordt afzonderlijk verkrijgbaar gesteld. De schrijvers hebben aanspraak op vijf-en-twintig afzon- derlijke exemplaren hunner verhandeling. § 9 Zoo door eenig Departement van 's Lands Regering de voorlichting der Akademie verlangd wordt, benoemt de Voor- zitter eene Commissie, bestaande uit zooveel leden als hem wenschelijk zal voorkomen, ten einde daarop, binnen eeneu bij de benoeming vastgestelden tijd, de Akademie te dienen van berigt, voorlichting en raad. De Commissie wordt in den regel benoemd in eene gewone vergadering. In spoed eischende gevallen, alsook zoo daartoe andere redenen mogten bestaan, wordt de Commissie in eene buitengewone vergadering, of, door den Voorzitter, buiten den tijd der vergaderingen benoemd. Het verslag der Commissie wordt in eene gewone verga- dering voorgedragen. Indien er bez\varen bestaan tegen de behandeling in het openbaar, kan zulks ook in eene buitengewone vergadering gesehiedeu. XLVIII § 10. De Akademie verklaart zich niet over de waarde van eenig haar ter beoordeeling toegezonden boekwerk, tenzij daartoe door de Regering uitgenoodigd, of wanneer het boekwerk haar ter mededinging naar eenen uitgeloofden prijs wordt toegezonden. § 11. Zoo eenig Lid mogt verlangen dat eene bepaalde prijsvraag door de Akademie wierd uitgeschreven, is hij gehouden haar in de maand Januarij aan den Secretaris der Afdeeling schrif- telijk op te geven, die haar aan de Leden bekend maakt. De beraadslaging daarover heeft plaats in de vergadering der maand Maart. In geval van goedkeuring door de Afdeeling, wordt, na gehouden overleg met het algemeen Bestuur, voor zooveel de regeling der uitgaven betreft, in de algemeene vergadering kennis gegeven van de prijsuitschrijving der Afdeeling. § 12. Op onbepaalde tijden worden met gesluten deuren buiten- gewone vergaderingen gehouden, waartoe alleen de Leden der Afdeeling worden opgeroepen. De Voorzitter is gerechtigd, onmiddellijk vóór of na eene gewone vergadering, eene buitengewone te beleggen. Bijaldien eene buitengewone ver- gadering beschreven wordt, zullen de onderwerpen ter be- handeling in den beschrijvingsbrief worden vermeld. § 13. Van de gewone en buitengewone vergaderingen wordt het proces-verbaal vóór hare sluiting in kort ontwerp gelezen en goedgekeurd ; daarna in zyne uitbreiding vastgesteld in eene volgende vergadering, en dat van de gewone vergadering zoo spoedig mogelijk uitgegeven. De gedrukte processen -verbaal der buitengewone vergade- ringen worden alleen aan de Leden der Akademie, alsook aan de Departementen van 's Lands Regeering gezonden. Zy worden niet in den handel gebragt. XLIX § 14. Iii alle gevallen van stemming geschiedt de beslissing bij volstrekte meerderheid. Bij staking van stemmen beslist de stem van den Voorzitter. Ter bepaling van de rangorde der stemming wordt tot grond- slag genomen de prae^entie-lijst, op welke iedere naam een nummer heeft. Volgens het lot wordt in elke vergadering beslist, bij welk nummer de stemming zal aanvangen. De Leden der Afdeeling voor de Taal-, Letter-, Geschied- kundige en Wijsgeerige AVetenschappen en de Correspondenten der Afdeeling voor de Wis- en Natuurkundige Wetenschap- pen, in eene gewone vergadering tegenwoordig, hebben eene raadgevende stem. Zoo de stemming de keuze van personen betreft, geschiedt zij met toegevouweu stembriefjes. Indien bij de eerste stem- ming geen volstrekte meerderheid verkregen is, heeft er eene tweede vrije stemming plaats. Bij de derde stemming is men gebonden aan de twee per- sonen, die bij de tweede vrije stemmiug de meeste stemmen op zich vereenigd hebben. De volstrekte meerderheid beslist. Bij gelijkstaaude stemmen beslist het lot. § 16. Als voorbereiding tot de verkiezing van Leden en Corres- pondenten, wordt door den Secretaris in eene buitengewone vergadering, te houden in de maand Januarij, de staat der Akademie medegedeeld, waaruit blijken moet, hoe groot het aantal is der vacaturen voor gewoon Lid, voor buitenlandsch Lid en voor Correspondent, en in hoeverre, ter voldoening aan Art. 6 van het Organiek Reglement, de verschillende vakken van wetenschap in de Afdeeling zijn vertegenwoordigd. Op deze vergadering wordt aan ieder Lid gelegenheid gege- ven de namen te noemen van hen, die naar zijn oordeel als caudidaten in aanmerking zouden kunnen komen. Li eene buitengewone vergadering, te houden in de maand Jaakküek 1888. D Februari], wordt gelcgcnlieid gpgeven tot liet voorstellen en aanbevelen van candidaten. De aanbeveling geschiedt bij eene door één of meer gewone Leden onderteekende memorie, die voorgelezen en overgelegd wordt, om op het bureau der Akademie, tot de vergadering in de maand April, voor de gewone Leden ter inzage te blijven liggen. In eene buitengewone vergadering, te houden in de maand Maart, worden de candidaten-lijsten opgemaakt Op die lijsten: resp. voor gewone Leden, buitenlandsche Leden en Corres- pondenten, worden de namen gebragt van hen, die, nadat de memories, indien de meerderheid zulks verlangt, opnieuw gelezen zijn en gelegenheid tot discussie gegeven is, bij ge- heime stemming, twee derden van de stemmen der aanwe- zige Leden op zich vereenigen. Li de daartoe volgens Art. 7 van het Organiek Reglement beschreven buitengewone vergadering in de maand April, worden uit de candidaten-lijsten, met alphabetisoh geordende namen, zonder verdere discussie, de Leden en Correspondenten gekozen, en wel één voor één — zoolang de lijsten niet zgn uitgeput, zoolang er vacaturen zijn en eene volstrekte meerder- heid der aanwezige Leden zich op één der candidaten vereenigt. § 17. Zoo een Lid der Afdeeling eenig voorstel, de Akademie be- treffende, in de vereenigde vergadering van April ter beraad- slaging wenscht te brengen, is hij gehouden, het aan den Voor- zitter der Afdeeling zoo tijdig in te zenden, dat het in eene daartoe beschreven buitengewone vergadering, op den laatsten Zaterdag der maand Maart, ter beraadslaging zal kunnen wor- den gebragt. Na goedkeuring der Afdeeling, wordt het door den Voorzitter aan het Bestuur der Akademie medegedeeld en aan zijn oordeel, volgens § 4 der Algemeene Bepalingen, onderworpen. § 18. In de buitengewone vergadering van den laatsten Zaterdag der maand Maart worden twee Leden benoemd, om, vereenigd LT met twee Leden der Letterkundige Afdeeling, etMie coimuissie uit te maken, aan welke, volgens § 10 der Algeraeene Be- palingen, de Rekening en Verantwoording van den Algemee- nen Secretaris ter beoordeelinj? wordt srecreven. O^O^ VOORZITTER EN ONDER- VOORZITTER. § 19. De Voorzitter leidt de beraadslaging in de vergaderingen en handhaaft hare orde, volgens hetgeen daaromtrent in §§ 1, 3, 4, 9, 14, 15 en 16 is voorgesteld. Li de orde der stemming brengt hij zijne stem het laatst uit. § 20. De Voorzitter volgt bij de leiding der handelingen van de vergadering hij voorkeur de volgende orde : 1^, lezing van het proces-verbaal der voorgaande verga- dering, dat, na goedkeuring, door den Voorzitter en den Secretaris geteekend wordt; 2*^. kennisgeving van ingekomen stukken en boekwerken ; 3^. aanvragen van Regeringswege ; 4^. voorstellen van leden ; 5*^. mededeelingen van Correspondenten en aanvragen van personen, door geen titel aan de Akademie verbonden ; 6". spreekbeurten en wetenschappelijke mededeelingen van ter vergadering aanwezige Leden ; 7'\ laatste omvraag; 8^, lezing en goedkeuring van de korte aanteekeningen van het verhandelde. § 21. Zoo de Voorzitter verhinderd wordt de leiding der verga- dering op zich te nemen, geeft hij daarvan kennis aan den Onder-Voorzitter en aan den Secretaris. De Onder- Voorzitter vervangt bij ontstentenis den Voor- zitter, en treedt in al zijne regten en verpligtingen. D* Lil SECRETAKIS. § 22. De Secretaris zorgi dat eene aaukoudiging van elke gewone vergadering ter j^laatsing in de jVederlamlsche Staats- Courant en in een der Amsterdanische Mieuwsbladen, ter keuze van het Bestuur, tijdig worden opgezonden. § 23. Hij is belast met de uitgave, de verzending en de bewaring van al hetgeen door de Afdeeling in het licht wordt gegeven, § 24. Alle verslagen en brieven der Afdeeling worden door hem geteekeud. § 25. De Secretaris brengt al wat hij voor de Afdeeling ont- vangt ter kennisse van den Voorzitter. § 26. De Secretaris geeft nimmer eenig stuk uit het archief der Afdeeling, zonder behoorlijk bewijs van ontvangst. Dergelijke afgifte kan alleen door Leden gevorderd worden. § 27. De Secretaris zorgt dat, zoodra de boekwerken, welke door de Afdeeling uitgegeven worden, zijn afgedrukt exemplaren daarvan den algemeenen Secretaris worden ter hand gesteld, volgens § 15. Goekgekeurd, De Minister van Binnenlaiidsche Zaken^ 's Gravenhage, VAN REENEN. den Q"^^^ November 1855. LTII REGLEMENT VAN ORDE. VOOR DE AFOEKLING TAAL-, LKTTEll-, GESCHIEDKUNDIGE EN WIJSGEERIGE WETENSCHAPPEN. WERKZA.AM1IEDEN DER LEDEN. § 1. De gewone vergaderiugeii der Afdeeling worden, met uit- zondering der maanden Juli] en Augustus, gehouden op den tweeden Maandag van elke maand. § 2. De leden der Afdeeling voor de Wis- en Natuurkundige Wetenschappen, de gewone vergaderingen der Afdeeling Taal-, Letter-, Geschiedkundige en Wijsgeerige Wetenschappen biJM^o- nende, hebben regt op vergoeding van reis- en verblijfkosten. Elk lid der Akademie ontvangt, ten minsten vier dagen vóór de gewone vergaderingen van elke Afdeeling, een brief van uitnoodiging waarin zooveel mogelijk de onderwerpen worden vermeld, die behandeld zullen worden. § 3. De gewone vergaderingen worden op het in den brief van beschrijving vermelde en door den Voorzitter bepaalde uur geopend en uiterlijk te drie uren gesloten. Wanneer er na de gewone nog eene buitengewone verga- dering moet gehouden worden, zal de eerste een uur vroeger worden gesloten. § 4. De werkzaamheden der gewone vergaderingen zyn : 1*^. het doen van verslag over zaken, waaromtrent de Rege- ring den raad der Afdeeling mogt hebben ingewonnen; LiV 2^^, beraadslaging over voorstellen aan de Regering, betref- fende de belangen der wetenschap ; 30. het aanhooren van en beraadslagen over mededeelingen en voorstellen, betreffende onderwerpen van wetenschap. § 5. De Afdeeling geeft uit : 10. Verhandelingen in 40. 20. Verslagen en Mededeelingen in 80. In deze laatsten worden opgenomen de i^rocessen-verbaal der gewone vergaderingen, eu zoodanige stukken, als, hetzij door Leden der Akademie, hetzij door personen niet aan de Akademie verbonden, daartoe niet goedkeuring der Vergadering aangewezen worden. § 6. Stukken, bestemd voor de Verhandelingen^ worden in handen gesteld eenei commissie van ten minste twee Leden, die binnen eenen vastgestelden tijd verslag uitbrengt. Het uitbrengen van het verslag, de beraadslaging en het besluit omtrent de aan- neming, geschieden in eene gewone vergadering Op advies van den Voorzitter en Secretaris, kan zulks ook in eene buitengewone vergadering plaats hebben. § 7. Stukken, bestemd voor de Verslagen en Mededeelingen, wor- den in handen gesteld eener commissie van redactie, benoemd in de buitengewone vergadering der maand April, en bestaande, behalve uit den Secretaris, ambtshalve lid der commissie, uit vier leden, waarvan elk jaar twee aftreden, welke echter terstond weder verkiesbaar zijn. Zy is tot de plaatsing der stukken in de Verslagen en Mededeelingen bevoegd. Mogt zij daarin eenig bezwaar vinden, dan geeft zij daarvan in eene buitengewone vergadering berigt, en wordt aan de leden de beslissing overgelaten. LV § 8. Elk lid der Akademie ontvangt een afdruk van al wat door de Afdeeling wordt in liet licht gezonden. § ^. Zoo van wege eenig Departement van Algemeen Bestuur de voorlichting der Afdeeling verlangd wordt, benoemt de Voorzitter eene conimi'^sie, bestaande uit zooveel leden als hem wenschelijk zal voorkomen, ten einde daarop, binnen een bij de benoeming vastgestelden tijd, de Afdeeling te dienen van berigt, voorlichting en raad. Het verslag der commissie wordt in eene gewone verga- dering voorgedragen. Indien er bezwaren bestaan tegen de behandeling in het openbaar, kan zulks ook in eene buitengewone vergadering geschieden. § 10. De Akademie verklaart zich niet over de waarde van eenig haar ter beoordeeling toegezonden boekwerk, tenzij daartoe door de Regering uitgenoodigd, of wanneer het boekwerk haar ter mededinging naar een uitgeloofden prijs wordt toegezonden. § n. Zoo eenig lid mogt verlangen dat eene bepaalde prijsvraag door de Akademie werd uitgeschreven, is hij gehouden haar in de maand Januarij aan den Secretaris der Afdeeling schriftelijk op te geven, die haar aan de Leden bekend maakt. De beraadslaging daarover heeft plaats in de vergadering der maand Maart. ]n geval van goedkeuring door de Afdeeling, wordt, na gehouden overleg met het algemeen Bestuur, voor zooveel de regeling der uitgaven betreft, in de algemeene vergadering kennis gegeven van de prijsuitschrijving der Afdeeling. § 12. Op onbepaalde tijden worden met gesloten deuren buiten- LVI gewone vergaderingen gehouden, waartoe alleen de Leden der Afdeeling worden opgeroepen. De Voorzitter is geregtigd, onmiddellijk vóór of' na eene gewone vergadering, eene bui- tengewone te beleggen. Bijaldien eene buitengewone verga- dering beschreven wordt, zullen de onderwerpen ter behan- deling in den beschrijvingsbrief Avorden vermeld. § 13. Alle voorstellen, welke niet slechts de orde van behande- ling of de huishoudelijke aangelegenheden betreffen, worden schriftelijk aan den Voorzitter ter hand gesteld. § u. Van de gewone en buitengewone vergaderingen wordt het proces-verbaal vóór hare sluiting in kort ontwerp gelezen en goedgekeurd, daarna in zijne uitbreiding vastgesteld in eene volgende vergadering, en dat van de gewone vergaderingen zoo spoedig mogelijk in de Verslagen en Mededeelingen uit- geeceven. De processen-verbaal der buitengewone vergaderingen wor- den, wanneer tot het drukken daarvan besloten wordt, alleen aan de Leden der Akademie, alsook aan de Departementen van Algemeen Bestuur in druk medegedeeld. § 15. In alle gevallen van stemming geschiedt de beslissing bij volstrekte meerderheid. Bij staking van stemmen beslist de stem van den Voorzitter. Ter bepaling van de rangorde der stemming wordt tot grondslag genomem de praesentie-lijst, op welke iedere naam een nummer heeft. Volgens het lot wordt in elke vergade- ring beslist, bij welk nummer de stemming zal aanvangen. De Leden der Afdeeling voor de Wis- en Natuurkundige Wetenschappen en de Correspondenten der Afdeeling voor de Taal-, Letter-, Geschiedkundige en Wijsgeerige Weten- scbappen, in eene gewone vergadering tegenwoordig, hebben eene raadgevende stem. LVII S 10. Zoo de stemming de keuze van personen betreft; geschiedt zij met toegevouwen stembriefjes. Indien bij eeue eerste stem- ming geen volstrekte meerderheid verkregen is, heeft er eene tweede vrije stemming plaats. By de derde stemming is men gebonden aan de twee personen, die bij de tweede vrije stemming de meeste stemmen op zich vereenigd hebben. De volstrekte meerderheid beslist. Bij gelijkstaande stemmen beslist het lot. § 17. Tot de verkiezing van Leden wordt, in eene daartoe beschre- ven buitengewone vergadering der maand Maart, beslist over de vraag, of eene openstaande plaats zal worden vervuld. Daarna wordt eene lijst opgemaakt van candidaten, die ten minsten een derde der aanwezige stemmen op zich vereenigd heb- ben, en wier aanspraken op het lidmaatschap door de Leden der Afdeeling overwogen worden. Uit deze lijst geschiedt de keuze, bij volstrekte meerderheid van stemmen, in eene daartoe be- schreven buitengewone vergadering in de maand April. § 18. Zoo een Lid der Afdeeling eenig voorstel, de Akademie be- treffende, in de vereenigJe vergadering van April ter beraad- slaging wenscht te brengen, is hij gehouden, het aan den Voor- zitter der Afdeeling tijdig in te zenden, zoodat het in eene daartoe beschreven buitengewone vergadering, op den tweeden Maandag der maand Maart, ter beraadslaging zal kunen wor- den gebragt. Na goedkeuring der Afdeeling, wordt het door den Voorzitter aan het Bestuur der Akademie medegedeeld en aan zijn oordeel, volgens § 4 der Algemeene Bepalingen, onderworpen. fn de buitengewone vergadering van den tweeden Maandag der maand Maart worden twee leden benoemd, om, vereenigd met twee leden der Natuurkundige Afdeeling, eene commissie uit te maken, aan welke, volgens § 10 der Algemeene Be- palingen, de Rekening en Verantwoording van den algemee- nen Secretaris ter beoordeeling wordt gegeven, LVIII VOOEZITTER EN ON DER- VOORZITTER. § 19. De Voorzitter leidt de beraadslagingen in de vergaderingen en handhaaft hare orde, volgens hetgeen daaromtrent in §§ 1, 3, 4, 9, 14, 15 en 16 is vastgesteld. In de orde der stemming brengt hij zijne stem het laatste uit. § 20. De Voorzitter volgt bij de leiding van de handelingen der vergadering hij voorkeur de volgende orde : 1^. lezing van het proces- verbaal der voorgaande verga- dering, dat, na goedkeuring, door den Voorzitter en den Secretaris geteekend wordt ; 2^. kennisgeving van ingekomen stukken en boekwerken ; 30. aanvragen van Regeringswege ; 40. voorstellen van Leden ; 5*^. mededeelingen van Correspondenten en aanvragen van personen, door geen titel aan de Akademie verbonden ; 60. wetenschappelijke mededeelingen van ter vergadering aanwezige Leden ; 70. laatste omvraag; 8^. lezing en goedkeuring van de korte aanteekeningen van het verhandelde. § 21. Zoo de Voorzitter verhinderd wordt de leidinff der vergfade- ring op zich te nemen, geeft hij daarvan keunis aan den Onder- Voorzitter en aan den Secretaris. De Onder-Voorzitter vervangt bij ontstentenis den Voor- zitter, en treedt in al zijne regten eu verpligtingen. LIX SECRETARIS. § 22. De Secretaris zorgt dat eene aankondiging van elke gewone vergadering ter plaatsing in de Nederlandsche Staats- Courant en in een der Amsterdamsche Nieuwsbladen, ter keuze van het Bestuur, tijdig worde opgezonden. § 23. Hij is belast met de uitgave, de verzending en de be- waring van al lietcreen door de Afdeeling in het licht wordt gegeven. § 24. Alle verslagen en brieven der Afdeeling worden door hem geteekend. § 25. De Secretaris brengt al wat hij voor de Afdeeling ontvangt ter kennisse van den Voorzitter. § 26. De Secretaris geeft nimmer eenig stuk uit het archief der Afdeeling, zonder behoorlijk bewijs van ontvangst. Dergelijke afgifte kan alleen door Leden gevorderd worden. § 27. De Secretaris zorgt dat, zoodra de boekwerken, welke door de Afdeeling uitgegeven worden, zijn afgedrukt, exemplaren daarvan den algemeenen Secretaris worden ter hand gesteld, ter verzending volgens § 15 der Algemeene Bepalingen. Goedgekeurd, De Minister van Blnnenlandsche Zaken, 's Gravenhage, VAN REENEN. den G'len November 1855. LX A L G E M E E N E B E P A L T N G E N BESTUUE DER AKADEMIE. § 1- De tiidelijke algemeene Voorzitter en Secretaris maken het Bureau van bet Bestuur uit. § 2. Het Bestuur beheert de algemeene huishoudeiijlve belangen der Akademie, en doet, voor zoo verre noodig, de gevorderde voorstellen daartoe aan 's Lands Regering. § 3. De raming der uitgaven voor bet volgend jaar wordt in de eerste week van de maand April door den algemeeuen Secretaris aan bet oordeel van bet Bestuur onderworpen en, na goedkeuring, gebragt in de vereenigde vergadering der beide Afdeelingen, volgens art. 12 van het Organiek Regle- ment te houden in de maand April. § 4. Telken jare, in de eerste week der maand April, beraad- slaagt het Bestuur over de punten van beschrijving der vereenigde vergadering van de beide Afdeelingen, te houden in de maand April, en beoordeelt de voorstellen, welke daartoe van de Afdeeling zijn ingekomen. § 5. Zoo het bijeenroepen eeuer buitengewone vereenigde ver- gadering noodig wordt geacht, bepaalt het Bestuur daartoe de punten van beschrijving. LXI § 6. Zoo eeu Litl der Akademie den uiuikoop vuu eeu of meer- dere boekwerken verlangt, zal liij daartoe het voorstt-l doen in de Afdeeling waartoe bij beboort. Zoo de Afdeeliug den aankoop wenscbelijk acbt, doet zij bet voorstel daartoe aan bet Bestuur, dat de uitvoerbaarheid van den aankoop, in verband met den staat der kas van de Akademie, beoor- deelt, en daarop besluit. VEREENIGDE VERGADERING VAN DE BEIDE AFDEELINGEN DER AKADEMIE. § 7. De Leden der Akademie worden ten minsten acbt dagen te voren opgeroepen tot de vereenigde vergadering, volgens art. 12 van bet Organiek Reglement te houden in de maand April. De beschrijvingsbrief wordt geteekend door den algemeenen Secretaris. De onderwerpen ter behandeling, vastgesteld in de ver- gaderiug|_ van bet Bestuur, worden in den beschrijvingsbrief vermeld. § 8. Na de vereenigde zitting van April, wordt van de afwisse- ling van den voorrang kennis gegeven aan den Minister van Binnenlandscbe Zaken. §0. In de vereenigde vergadering voornoemd, wordt bet verslag van den staat en de werkzaambeden der Akademie voorge- dragen door den algemeenen Secretaris. Na goedkeuring door baar, wordt bet den Koning aangeboden, en in afschrift aan den Minister van Binnenlandscbe Zaken medegedeeld. § 10. De algemeene Secretaris zorgt dat de Rekening en Verant- LXII woordiug over het afgeloopen jaar gereed zij vóór den 15"ïen April. Elke Afdeeling benoemt in de buitengewone vergade- ringen der maand Maart twee Leden, welke eene commissie tot onderzoek van de Rekening en Verantwoording uitmaken. De namen dier Leden worden door de Secretarissen der Af- deelingen aan den algemeenen Secretaris bekend gemaakt. De algemeene Secretaris zorgt dat aan het oudste Lid der com- missie uit de voorzittende Afdeeling, de Rekening en Verant- woording met hare Bescheiden en Memorie van Toelichting tijdig worden ter hand gesteld. De Commissie brengt haar verslag uit in de vereenigde vergadering der maand April In geval van goedkeuring, wordt de Rekening en Verantwoording door den algemeenen Voorzitter geteekend en, in afschrift, medegedeeld aan den Minister van Binnenlandsche Zaken. Zij wordt opgenomen in het proces-verbaal der vereenigde vergadering. ALÜEMEENE SECRET AETS. § 11- De algemeene Secretaris brengt de besluiten te^j uitvoer der vereenigde vergadering van de Akademie en van haar Bestuur. Hij teekent de van haar uitgaande brieven en zorgt dat het proces-verbaal van haar, na goedkeuring door het B(!stuur der Akademie, gedrukt aan hare Leden en Corres- pondenten, als ook aan de Hoofden der Departementen van Algemeen Bestuur, verzonden worden. § 12. De algemeene Secretaris is belast met de zorg voor de boekerij der Akademie. Hij doet de aankoopen, waartoe in de vergaderingen van het Bestuur besloten wordt, draagt zorg voor de completeering der in de boekerij voorhanden boek- werken, alsook voor het inbinden daarvan, voor zoo verre zulks gevorderd wordt. Hij zorgt voor de vervaardiging en het in druk uitgeven van eenen Catalogus der boekerij, laat LXIU dezen behoorlijk bijschrjiven, en geeft elke maand in de Verslagen en Medeihcliinien der Afileeliug, waarvan hij de Secretaris is, eeue volledige lijst uit van de ten geschenke ontvangen en aangekochte boekwerken, met hunne inhouds- opgave. Hij stelt aan het Bestuur de maatregelen voor, ge- vorderd tot bewaring en uitbreiding der boekerij. § 13. De Leden der Akademie hebben het re;i:t om boeken uit de boekerij der Akademie ten gebruike te ontvangen, onder voorwaarde dat daarvoor een behoorlijk bewijs van ontvangst worde vei'leend ; dat geen boekwerk langer dan gedurende drie maanden buiten de boekerij blijve en, in geval van beschadiging, de aangebragte schade door den gebruiker ver- goed worde. Eenige kostbare plaatwerken in groot formaat, waarvan eene lijst, opgemaakt door den algemeenen Secretaris en goedgekeurd door het Bestuur, in de boekerij ter visie be- hoort te liggen, zullen alleen op magtiging van het Bestuur aan de Leden ten gebruike worden gegeven. De algemeene Secretaris is gemagtigd om, onder gelijke voorwaarde, boeken ten gebruike te geven aan personen door geen titel aan de Akademie verbonden, mits dat hun bewijs van ontvangst ook door een Lid der Akademie getee- kend worde. Van de ten gebruike gegeven boekwerken wordt een re- gister door den algemeenen Secretaris gehouden. De bewijzen van ontvangst worden zorgvuldig door hem op het bureau der Akademie bewaard. § 14. In de vereenigde vergadering van de maand April brengt de algemeene Secretaris verslag uit over den staat der boe- kerij, en doet hij de voorstellen, welke tot hare bewaring en uitbreiding aan het Bestuur geschikt zijn voorgekomen. LXIV § 15. De algemeene Secretaris zorgt dat er een inventaris zij der bezittingen van de Akademie, eu bewaart deze op de wijze, welke aau het Bestuur doeltreffend voorkomt. Hij heeft het archief en het magazijn der Akademie ondor zijn beheer, en zorgt voor de verzending van de door de beide Afdeelingen der Akademie uitgegeven werken aan den Koning, de Prinsen van het Vorstelijk Huis, de Hoofden der Departementen van Algemeen Bestuur, de Leden en Correspondenten der Aka- demie en de Binnen- en Buiteulandsche Genootschappen, waarmede de Akademie in verbinding is. Hiervan wordt eene lijst van expeditie door hem bewaard. Hij zorgt dat de exemplaren, waarover de Akademie de beschikking heeft, behoorlijk bewaard en in een magazyn- boek verantwoord worden. ^ 10. De algemeene Secretaris ontvangt de toelage, welke van 's Rijkswege aan de Akademie wordt verstrekt, alsook de overige baten der Akademie. üij beheert deze gelden, doet daaruit de noodige betalingen, eu verantwoordt ze op de wgze, in §§ 3 en 10 der Algemeene Bepalingen omschreven. BERIGT OMTllENT WIJZIGINGEN IN DE ALGEMEENE BE- PALINGEN VAN DE KEGLEMEN'TEN VAN ORDE. Door het Bestuur der Akademie zijn veranderingen ge- maakt in §§ 3 en 10 der Algemeene Bepalingen, met wier strekking zich s lands Regering heeft vereenigd. Deze strek- king nu is : dat, naar aanleiding ook van den wensch, uit- gedrukt in de vereenigde zitting van 24 April 1858, betere regelmaat worde gebragt in het vaststellen der begrooting. Ten eiude daartoe te geraken, heeft het Bestuur der Aka- LXV demie aan den Minister van Binnenlandsche Zaken vergan- uing gevraagd en van zijne Excell. verkregen, om alinea b en c van Art. 12 Org. Regl. aldus te lezen, dat onder afgeloopen en volgend jaar het Akademie- en niet liet bur- gerlijk jaar worde verstaan. Hieruit zijn de volgende bepa- lingen voortgevloeid : 1^. Sluiting der rekening van de Akademie telken jare vóór ultimo Maart; 2fi. Sluiting der afrekening voor de vergoeding van reis- en verblijfkosten telken jare op den laatsten Zaterdag der maand December en uitbetaling daarvan vóór of op den laatsten Zaterdag der volgende maand Februari]. Om zulks mogelijk te maken, is bet noodig dat in de algemeene bepalingen § 3 en § 10 worden gelezen, gelijk zij nu in dit Jaarboek op blz. LX en LXII gesteld zyn. Jaarbükk 1888 ^ LX VI BRIEF VAN HET BESTUUR DER KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WKTENSCHAPPEN AAN DE LEDEN DERZELTDE AKADEMIE. Het Bestuur der Koninklijke Akademie van Wetenschappen heeft de eer ter kennisse zijner medeleden te brengen, dat het, na nauwgezette overweging, bezwaar moet maken, na het, in werking treden der wet tot regeling van het auteurs- recht, op 1 Jan. 1883, dat recht voor de werken der Aka- demie aan te vi'agen. Die leden der Kou. Akademie van Wetenschappeu, welke zich dat recht voor hunne verhandelingen of bedragen voort- aan wenschen verzekerd te zien, zouden zich dienaangaande met den uitgever der Akademie, den Heer Joh. Muller alhier, kunnen verstaan, en de kosten, aan de verkrijging van het auteursrecht verbonden, zelven behooren te dragen. NAMENS HET BESTUUR DER KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAITEN I C. A. J. A. ÜUDEMANS, Algem. Secretaris. LXVII VRIJDOM VAN BRIE F PORT. Ten opzichte van het genot van vrijdom van brief port^ is het noodzakelijk, H.H. Leden der Akademie op de volgende bepalingen der Postwet te wijzen: § 49. (al. 3). De brieven en verdere stukken, ivaar- voor vrijstelling is toegestaan, kunnen, naar verkiezing der afzenders, onder gesloten omslagen of otider kruis- band worden verzonden. Voor de verzending van kaarten, teekeningen en der- gelijke, is het bezigen van borden, kokers en rollen toe- gelaten. § 51. {al. 1). De portvrije brieven moeten door de afzenders op het adres ivorden gewaarmerkt met hunne eigenhandige naa))iteekening, onder vermelding der ambts- betrekking, waarin aanspraak op vrijstelling tvordt ge- maakt. {al. 8). De waarmerki^ig van brieven, afkomstig van collegiën of commissiën, geschiedt door den voorzitter, of wel door den secretaris of griffier. E* LXVIII PROGRAMMA certaminis poetici ab academia regia DISCIPLINARUM NEDERLANDICA EX LEGATO HOEUFETIANO IN ANNUM MDCCCLXXXIX INDICTI. Ante Kalendas lauuarias buius auni duodecim carmiua huc missa sunt, de quibus in conventu Academiae a. d. VI Idus Martias babito sic iudicatum est : Quae inscribunter Leoni P. P. XIII sacrurn, Ecclesia sub allegoria arboris ad S. loan. Chrysosthomum, lubelaeus sctcer- dotalis Leonis XIII P. M., Consilium praeclarum, Romania, Linguae latinae lacrimae et confidentia^ Herbae Alpinae., Arae mortis ob varias causas in iudicio indicatas editione parum digna existimantur. Melioris notae sunt carmeu Ad urbem Bononiam anno MüCccLXXXViii, quo quantopere Bononia per plura secula libertatis amore et doctrinae studiis excelluerit narratur, et Statii poetae epistola, quani uxori scripsisse fingitur in eaque sibi Romae in aula Domitiani vivendum esse queritur. Superantur autein terso sermoue, versuum elegantia, con- ciuna aiguraenti tractatione duobus reliquis carminibus, quorum alterum a laudatore temporis acti eompositum inscri- bitur Me puero, alterum versatur in depingenda Susannae bistoria. Huic praemium aureum decretum est. Houorifica mentio facta est eorum trium poetarum, quorum LXIX carmina proxime ad praestantiam Susannae accedere visa sunt. Aperta scidula, quae iuscripta verbis e Dauielis XIII 5 secuudum interpretationem vulgatam addita erat Susannae, cognitum est Petrum Esseiva Friburgensem Helvetium denuo esse victorem. . loANNEs VAN Leeuwen Amstelodamensis se professus est poetam elegiae Me puero. losEPHüs Albini Bononiensis scripsit laudes loei natalis. Ad novum certamen cives et exteri invitantur his legibus, ut carmina latina neque ex alia sermone translata neque lam edita neque L versibus breviora, nitide et ignota iudi- cihus manu scripta sumptu suo ante Kalendas lanuarias anni proximi mittant Ioanni Corn. Ger. Boot, Ordini litterario Academiae ab actis, munita senteutia eademque inscribenda scidulae obsignatae, quae nomen et patriam poetae indicabit. Pretium victoris erit nummus aureus CCC florenorum. Carmen praemio ornatum cum aliis laudatis, non invitis eorum scriptoribus, sumptibus ex legato faciundis typis descri- betur. Exitus certaniinis in conveutu Ordinis meuse Martio pro- nunciabitur; quo facto scidulae carminibus reiectis additae comburentur. Amstelodami CORN. WILH. OPZOOMER, Kal. April a. cioioccclxxxviii. Ord. lit. Praeses. PKOCES-VEKBAAL VAN DE VereeniEle VerpSeriBi fler lieiie AMinpn VAN I)E KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN. INLEIDING. Tot de Vereenigde Vergadering van de beide Afdeelingen der Koninklijke Akademie van Wetenschappen, gevestigd te Amsterdam, waren de Leden met den volgenden brief op- geroepen : Amsterdam, den 21 «ten April 1888. Ik heb de eer U te noodigen op Zaterdag den 28steii April e. k., des voormiddags te IIV2 ^^'^"®' ^^^ ^^^^ Vereenigde Vergadering van de beide Afdeelingen der Koninklijke Aka- demie van Wetenschappen, voorgeschreven bij Art. 12 van het Organiek Reglement. C. A. J. A. OUDEMANS, Algemeene Secretaris. ONDERWERPEN VAN BEHANDELING. P. Ontwerp- Verslag van den staat en de werkzaamheden der Akademie in het afgeloopen Akademiejaar. 2°. Rapport van de Heeren Mac Gillavry, van Doep, Hoekstra en Fockema Andeeae over de Rekening en Verantwoording van den Algemeenen Secretaris over het afgeloopen Akademiejaar (1887 — 1888). LXXIV 30. Raming der Ontvaugsten en Uitgaven over 1 1889. 40. Verslag aangaande de Boekerij en het Munt- en Penningkabinet. 50 Verwisseling van den voorrang der Afdeelin sren. PEOCES-YEEBAAL VAN DE Vereeni^le VerpieriiE der Mt kïMmn VAN DE KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN GEHOUDEN DEN 28steil aPRIL 1888, DES VOOEMIDDAGS TE 1 II/2 UREN. Algemeens Voorzitter . . c. h. d. buys ballot. Algemeene Secretaris ..ca. j. a. oudemans. Tegenwoordig de Heeren : schoute, opzoomer, wijnne, bie- RENS DE HAAN, NABER, BEETS, KORTEWEG, MAC GILLAVRY, BOOT, DE GEER, SIX, VAN DIESEN, G. DE VRIES AZ., ZEEMAN, PLACE, VAN DER WAALS, CAMPBELL, PEK13LHARING, S. MULLER, HOEK- STRA BZN., KAMEBLI^GH ONNES, MARTIN, IRANCHIMONT, ZAAIJER, FORSTER, ENGELMANN en J. A. C. OUDEMANS. LXXVI De Yoorzitter opent de Yergadering. De Secretaris deelt mede dat de Heeren A. Pierson, Leemans, Schols, M. de Yries en Fockema An- DREAE zich over hunne afwezigheid schriftelijk hebben verontschuldigd. I. De Algemeene Secretaris leest het door hem ontwor- pen Verslag van den staat en de werkzaamheden der Akademie, hetwelk aldus luidt : SIRE! Het voorschrift getrouw, vervat in Art. 12 van haar Reglement, heeft de Koninklijke Akademie van Wetenschappen opnieuw de eer. Uwe Majesteit het Verslag over de werk- zaamheden van het afgeloopen Akademiejaar aan te bieden. Zooals gewoonlijk, worde hier allereerst gewag gemaakt van de briefwisseling tusschen de Regeering en de Akademie, over opdrachten of andere aangelegenheden van Staats- of Akademisch belang. De Akademie had de eer, in het afgeloopen jaar zesmaal met den Minister van Binnenlandsche Zaken en driemaal met den Minister van Waterstaat, Handel en Nijverheid over verschillende onderwerpen schriftelijk van gedachte te wis- selen. Eene eerste maal gewerd der Wis- en Natuurkundige Af- deeling een brief van den Minister van Binnenlandsche Za- ken (20 Mei 1887 N». 979 K. W.) ter begeleiding eener missive van den Heer Jhr. van Tets van Goudkiaan, te Pera, aan den Minister van Buitenlandsche Zaken, eenige mede- deelingen behelzend omtrent de aardbevingen, welke in den laatsten tijd het eiland Chios hadden geteisterd. — Daar de Minister het manuscript des Heeren van Tets terug had ver- zocht, werd daarvan een afschrift genomen Voor het Archief. LXXVII Eene 2^ missive, gedagteekeud 3 Juni 1887, behelsde bet verzoek, een antwoord te mogen ontvangen op de vraag : »of de bliksemafleiders op 's Rijks Museum van schilderijen te Amsterdam doelmatig waren geplaatst en ingericht". — Onmiddellijk ter kennisse gebracht van eene Commissie, be- staande uit de Heeren Bosscha, van deu Waals en Lorentz, aan wie door den Voorzitter de beantwoording der gestelde vraag werd opgedragen, kon deze reeds in de Junivergade- ring de Afdeeling de uitkomst van haar onderzoek mede- deelen. Bij veel goeds, wat reeds was tot stand gebracht, meende de Commissie dat, voor/agtigheidshalve, nog enkele — nader aangegeven — maatregelen genomen konden worden om de beveiliging van het gebouw te voltooien. — De Ver- gadering vereenigde zich met het ontworpen advies (V. M. 3, IV, 121) en keurde goed dat er tevens op werd gewe- zen, dat een periodiek onderzoek naar de deugdzaamheid der bliksemafleiders noodzakelijk was. — Deze laatste zinsnede gaf den Minister aanleiding by missive van 10 Augustus 1887 te vragen, op welke wijze zoodanig onderzoek moest geschieden ; en der Commissie om hare zienswijze dienaan- gaande mede te deelen in de Januarivergadering van het jaar 1888. Het goedgekeurde antwoord op de gestelde vraag werd daarna ter kennisse van den Minister gebracht. In de Vergadering der Natuurkundige Afdeeling van 24 September 1887 werd eene missive gelezen van den Minister van Binnenlandsche Zaken (30 Aug. 1887) ter begeleiding van een gemeenschappelijk schrijven van de Hoogleerareu in de plantenkunde aan de drie Rijks-üuiversiteiten en den Di- recteur van 's Lands Plantentuin te Buitenzorg op Java, den Heer Teeub, tijdelijk in het moederland vertoevend, waarin de steun der Regeering verzocht werd ter bevordering van het bezoek van jeugdige Nederlandsche botanici aan het wetenschappelijk Station voor Kruidkundigen te Buitenzorg. De Minister verklaarde zich bereid, in geval de Afdeeling LXXVIII omtrent het aau Z. E. gericht verzoek gunstig mocht advi- seeren, mede te werken, dat voor het beoogde doel jaarlijks eene Rijkssubsidie van ƒ 700 ter beschikking der Afdeeliug gesteld en haar werd uitbetaald, onder voorwaarde, dat zij het beheer over het door Dr. Treub bijeengebrachte Buiten- zorgs-fonds op zich nemen en den Minister een voorstel zou doen, hoe dat beheer het best geregeld kon worden. — De Afdeeling, die in eene vroegere vergadering door den Heer Treub zelven omtrent al wat op zijne Stichting betrekking had, de meest uitvoerige berichten ontvangen, en deze niet alleen met belangstelling aangehoord, maar de vestiging van eene werkplaats voor botanici in onze Overzeesche Koloniën hare volle sympathie geschonken had, machtigde haar Be- stuur, de maatregelen te beramen en uit te voeren, noodig om de wording van een Buitenzorgs-fonds te verzekeren, en den Minister de verlangde inlichtingen te verschaifen. Aan deze opdracht werd zoo spoedig mogelijk gevolg ge- geven, en wel met den uitslag, dat reeds in de October- Vergadering (1887) kon worden medegedeeld, dat de Minister, bij missive van 27 October 1887 had te kennen gegeven, dat de voorstellen der Afdeeling nopens het beheer van het Buitenzorgs-fonds waren goedgekeurd, en dat Z. E. (zie missive van 27 Oct. 1887) voortaan telken jare eene som van f 700 ter beschikking zou stellen, opdat, met de baten van het fonds, telkens na 2 jaar, eene som van ƒ 2400 voor den aangewezen bezoeker van het StaLion te Buitenzorg be- schikbaar zoude zgn. ïusschen de zittingen van Januari en Februari overwoog het Bestuur der Akademie de door den Minister van Bin- nenlandsche Zaken geopperde vraag (Missive 31 Januari 1888), of het zijne goedkeuring konde hechten aan het voornemen, eenige oude maten en gewichten, in het jaar 186G aan de Akademie ter bewaring gegeven, over te doen gaan in handen van den Directeur van het Nederl. Museum LXXIX voor Geschiedenis en Kunst. Genoemde verzameling, 11 stuks groot, en onafgebroken bewaard in eeue zolderkast van het Trippenhuis, had enkel historische waarde, en was voor de Akademie van geen belang. Dus meende het Bestuur, aan de plannen des Ministers geene zwarigheden in den weer te moeten leggen, en werd aan Z. E. dan ook zijn goedkeurend votum meegedeeld bij een schrijven van 11 Febr. 1888. Reeds den l?*^*^" Februari daaraanvolgend ontving het Be- stuur de mededeeling, dat hot gemachtigd werd, de door den Minister bedoelde voorwerpen af te geven aan den Directeur, hierboven genoemd. Op blz. LXXXIII en LXXXIV van het Jaarverslag 188G (Jaarboek 1887) werd medegedeeld, dat de Afdeeliug Wis- en Natuurkunde den Minister van Waterstaat, Handel en Nij velheid geadviseerd hal, gunstig te beschikken op een verzoek van den Hoogleeraar Dr. J. A. C. Oüdemans te Utrecht, om hem het platina standaardkilogram, in bewaring bij de Akademie, ten gebruike af te staan, in dien zin, dat hem vergund zou worden, dit kilogram, nadat het ontzegeld zou zijn, naar Utrecht over te brengen om er te dier plaatse wegingen mee te verrichten. Als gevolg van dit advies, ontving de Afdeeling een schrij- ven van voornoemden Minister (13 Mei 1887), ter begeleiding van een Kouiuklijk Besluit, waarin machtiging verleend werd, het standaardkilogram, met inachtneming van de daar- bij gebruikelijke voorschriften, te ontzegden en aan den Heer OuDEMANS ter hand te stellen. — Deze handeling had plaats op den 27-'*^" Mei 1887, des voormiddags te 3 uren, in het Trippenhuis, ten overstaan van den Heer Mr. J. C. de Maeez O YENS, Administrateur der Afdeeling Handel en Nijverheid aan het Ministerie van dien naam, en in tegenwoordigheid van den Algemeenen Secretaris der Akademie en den be- langhebbende, den Heer Dr. J. A. C. Oüdemans, welke laat- ste het kilocjram nu ook naar Utrecht medeuun. LXXX Aan het slot eeuer missive van den Minister, gedagteekend 2 Januari 1888 en gelezen in de Vergadering der Afdee- ling van 28 Januari daaraanvolgend, en die ter begeleiding strekte van : a. een afschrift van een Koninkliik Besluit van 27 Nov. 1887, n^. 25, waarbij de Commissie tot het overbren- gen naar Nederland van den Standaardmeter van hare taak werd ontheven ; h. een exemplaar van het Staatsblad n*^. 168, waarin werd opgenomen het Koninklijk Besluit van 3 Oct. 1887 ter aanwijzing van de Nederlandsche Standaar- den der maten en gewichten, en tot regeling van hunne bewaring; en eindelijk c. een afschrift van het Koninklijk Besluit van 25 Nov. 1887 uO. 28, houdende de benoeming der Commissie, bedoeld in art. 3 al. 2 van het sub. h. genoemd Ko- ninklyk Besluit, werd der Afdeeling mededeeling gedaan, dat het platina stan- daardkilogram, waarvan hierboven sprake was, door den Heer OuDEMANS aan de sub. c. bedoelde Commissie van Toezicht zou worden afgegeven. Op de vraag des Ministers, aan bovenbedoelde mede- deelingen vastgeknoopt, of de Akademie er prijs op stelde, belast te blijven met de bewaring van den platina Meter, vermeld in art, 1 van het Koninklijk Besluit van 12 April 1839 (Staatsblad n^. 13), die krachtens art. 6 van het Ko- ninklijk Besluit van 3 Oct. 1887 (Staatsblad nO. 168) voor wetenschappelijke doeleinden bewaard blijft, werd besloten te antwoorden, dat de Akademie, ontheven van het toezicht op en de bewaring van den onlangs tot Standaard verheven platina-iridium meter, thans op de bewaring van den vroe- geren platina standaardmeter, sedert in een historisch ge- denkstuk veranderd, geene aanspraak meer wenschte te doen gelden. LXXXI In een schrijven, gedagteekend 7 Mei 1887, werd der Wis- en Natuurk. Afdeeling door den Minister van Water- staat, Handel- en Nijverheid kennis gegeven, dat Z.E. een tweede mandaat, groot ƒ 1000, ten behoeve der Limnoria-Com- missie op den Algemeenen Secretaris der Akademie had afge- geven, en verder: dat, met het beschikbaar stellen van de- ze som, de subsidie, aan voornoemde Commissie toegestaan, was uitgeput. Het is hier de plaats, den afloop mede te deelen van de beraadslagingen, in den boezem der Afdeeling Wis- en Natuur- kunde in de Mei-vergadering 1887 gevoerd, naar aanleiding van de voorstellen der Commissie voor de geologische kaart van Nederland, die werden opgenomen in het Jaarverslag 1887 (p. LXXVni en LXXIX). Aldaar vindt men vermeld, dat de Commissie voor de geologische kaart van Nederland in de vergadering der Afd. Wis- en Natuurkunde van 29 April 1887, een rapport had uitgebracht, waarvan de slotsom in 5 conclusiën was saam- gevat. De vergadering achtte het wenschelijk, genoemd rapport gedrukt voor oogen te hebben, en stelde dientengevolge de discussiën daarover uit tot de Mei-vergadering, opdat aan haar verlangen gevolg zou kunnen worden gegeven. In deze Mei-vergadering kwam dus het aan den Minister van Binnenliindsche Zaken te geven antwoord op Z.E's. missive van 16 Mei 1880 opnieuw in behandeling en werd, om daartoe te geraken, de leiddraad gevolgd, door de Afdee- lings-Comraissie aangegeven en thans in gedrukten vorm ter beschikking der leden gesteld. Het 7AJ voldoende hier enkel de uitkomsten der beraad- slagingen, in die bijeenkomst gehouden, meé te deelen. Zij geven de wenschen der Afdeeling, zooals zij aan den Minister werden voorgedragen, in beknopten vorm terug. De dis- cussiën zelve zijn te vinden in de Versl. en Med., S'^ Reeks, Jaarboek 1888 ^ Lxxxn Deel IV, blz. 57 en volgeude. De conolusiëu luiden als volgt : 1. De vervaardiging van eene ; Over de vlakke coufiguraties") ; '1. Dr. J. D. R ScHEFFER, leeraar aan de H. B S. te Veendam (» Onderzoekingen over de diffusie van eenige an- organische en organische verbindingen") ; 3. Dr. J. M. Janse, assistent voor het botanisch onder- wijs aan de Universiteit te Leiden (»Ueber die Perraeabili- tat des Protoplasma") ; 4. Dr. G. Schouten, leeraar aan de H. B S, te Am- sterdam (» De regel voor den baan vorm en de eigenschappen der centrale beweging, graphisch toegelicht"^ ; 5. Dr. V. A JuLius, leeraar aan de H. B. S. te Delft (»Over de lineaire spectra der elementen" en > Over de tril- lende beweging van een vervormden vloeistof bol") ; G. Dr. J, D. Hoorweg, leeraar aan 's Rijks H. B. S. te Utrecht (» Experimenteel onderzoek over de polsbewe- ging"). XCIV Het Verslag der Letterkuudige Afdeeliug luidt als volgt: De Vereeüiging voor Oudheid-, Land-, Taal- en Volkeu- kunde te Jogjakarta riep de medewerking der Afdeeling van Taal-, Letter-, Geschiedkundige en Wijsgeerige wetenschap- pen in tot het doen blootleggen en in plaat brengen van een aantal bas-reliefs aan den voet van den Bóra-Boedoer. Door den Heer Leemans werd daarover verslag uitgebi-acht, en gewezen op de vruchten, welke van die onderneming te wachten zijn. De Afdeeling, zelve niet in staat daarvoor gelden beschikbaar te stellen, wendde zich tot Uwer Majes- teits Minister van Koloniën, en ontving spoedig een vol- doend antwoord van Zijne Excellentie, Tn de vergaderingen werden de volgende onderwerpen ter sprake gebracht. De Heer Pruin handelde over de woorden waarheid, ken- ning en zeventuig, die in oude keuren voorkomen en met de rechtspleging op het platte land en in de steden in betrek- king staan (zie Versl. en Meded. IV blz 244 — 246). Deze bijdrage is . later uitgegeven in de Bijdragen voor vader- landsche geschiedenis en oudheidkunde. De Heer Verdam deelde zijne gedachten mede over de beteekenis en den oorsprong van het raidden-Nederlandsche woord kustiuge. Na de verschillende beteekenissen van het woord te hebben aangewezen, achtte hij het mogelijk om het af te leiden van custen, tevredenstellen, geruststellen: eene afleidinsf, met welke enkele leden zich niet konden vereeni- gen (V. en M. IV blz. 341 vg.j. Ook deze bijdrage werd elders uitgegeven. De Heer Brill kwam op tegen de gewone vertaling van het laatste vers van den 137*''^" Psalm. Naar zijne mee- ning wordt daar uiet gesproken van het verjlettereu van jonge kinderen tegen de rots, maar van het verstrooien naar Selah, de hoofdstad der Edomieten (V. en M. IV. 347). Kerstliederen en leisen waren het onderwerp eetier bijdrage van deu Heer Acquoy. Hij wees het verschil tusschen deze xcv soorten van liederen aan en handelde uitvoerig over de leisen : een afgestorven tak onzer letterkunde, die een ge- deelte van het kerkelijk leven bevat en den overgang tot het kerkgezang vormt (V. en M. IV. hU. 352 -404). Het Brusselsche handschrift van den » Liniborch" gaf den Heer Verdam aanleiding om d(,' uitgave van dat gedicht door L. Ph. C. van dkn I^kkgh op vele plaatsen te verbe- teren, en d'' noodzakelijkheid daarvan met een aantal voor- beelden te bewijzen. Zijne mededeeling zal in het eerstvol- geinl stuk der V. en M. worden geplaatst. De Heer ï3oi)T deed eene bibliographische mededeeling, in welke hij bewees dat het »BeHuni grammaticale", ten vorigen jare te Göttingen opnieuw uitgegeven, niet het werk is van Joh. Spaxgenüerg, zooals de titel dier uitgaaf vermeldt, maar van Amdrea Güarna van Salkrno, die het in 1511 te Cre- mona liet drukken (V. ea M. IV. blz. 3J2-3tOj. De Melecheth des hemels, op twee plaatsen van Jeremia vermeld, leverde aan den Heer Kuenen de stof tot een nader onderzoek. Hij betoogde dat men daarbij moet denken aan de Koningin des hemels, die afgodisch vereerd werd, hetzij daaronder de nuian te verstaan is, of wel, wat hem waar- schijnlijker voorkwam, de planeet Venus. Deze mededeeling wacht noff de uit^^ave in de V. en M. De Heer van de Sande Bakhuijzen las gedeelten voor van een opstel over het dogmatisch karakter, dat aan het Lueas-Evangelie wordt toegekend. Hij toetste daarin ver- schillende meeningen, door geleerde theologen daarover voor- gedragen, en kwam tot de slotsom, dat het derde Evangelie geen dogmatisch, en, meer bepaald, geen Paulinisch karakter vertoont' . Zijn opstel is aangeboden voor de \erhandelingeu der Afdeeling. De echtheid van den giftbrief van Graaf Dirk van Hol- land in 1083 aan hel klooster van Egmond, door Kluit en anderen verdedigd, werd door den Heer Pols op geschied- en taalkundige gronden bestreden (V. en M. V. blz. 45 — XCVI 47). Ook deze bijdrage is opgeuomen ia de Bijdragen voor vaderl. gesch. eu Oudheidkunde. De Correspondent der Afdeeling. de Heer J. W, IJzerman, met verlof zich in Nederland bevindend, beschreef de uitge- strekte Qiwaïtische en Buddhistische tempelruïnen in de vlakte van Brambanan en van Sorugedong op Java, en voegde daarbij eene beschrijving van de talrijke daar gevonden altaren en beelden (V. en M. IV. blz. 263 — 291). Die vermenging der twee godsdienstvormeu op Java, gaf den Heer Kern aanleiding om dit onderwerp nogmaals ter sprake te brengen. Hij bewees uit een Oud-Javaansch gedicht op Sutasoma, dat de Javaansche Buddhisten de een- heid tusschen hun Mahayanistischie leer en het Qiwaïsme er- kenden (V. en M. V, blz. 8-4U). Uit het verre Oosten ontleende de Heer dk Goeje de stof tot eene mededeeling over den muur van Gog en Magog, De slotsom van zijn onderzoek was, dat daarmede de groote Chineesche muur met de jaspispoort bedoeld wordt, en dat het tot dusver als romantisch en waardeloos beschouwd verhaal van Sallam het verslag is van eene werkelijke reis (V. en M. V. blz. 87—124). De Heer Habets deelde bijzonderheden mede over eene opgraving, die hij te Hoensbroek in Limburg had laten doen, waarbij de resten eener Romeinsche landhoeve met een vrij goed bewaard bad- en verwarmingstoestel aan den dag zijn gekomen. (V. en M. IV. blz. 315 — 331). Een belangrijk vraagstuk van practisch nut werd door den Heer N. G. Pierson behandeld, toen hij de Afdeeling bezig- hield met depressie in handel en nijverheid, en haar wezen en oorzaken, zooals daling der graanprijzen en vermeerde- ring der voortbrenging, ontwikkelde (V. en M. IV. blz. 294—314). Bij de aanbieding van het derde deel van zijn Nederlandsch burgerlijk procesrecht voor de boekerij der Akademie, trad de Heer van Boneval Fauee in eene verklaring van de door hem daarbij gevolgde richting (V. en M. IV. blz. 343—348). XCVII De Heer A. Pierson bewoog zich op het gebied der wijs- begeerte, toen hij sprak over Hegels esthetisch beginsel, ook in het licht zijner onlangs uitgegeven brieven. Hij vond dat in de erkenning van het scheppend vermogen van den meusch, maar bestreed Hegels denkbeeld over de kunst als wetenschap. Door den Heer Cornelissen werd eene bydrage tot de tekstkritiek van Apulkius' Metamorphosen ter uitgave aan- geboden. Zij is afgedrukt in het eerste stuk van Deel V der V. en M. biz. 49—83. Eene Verhandeling: »Ueber Totenverehrung bei einigeu der Indo-Germanischen Völker", aangeboden door den Heer Dr. W. Galand te Breda, werd de plaatsing in de Verhaude- liugeu der Afdeeling waardig gekeurd. Tot de Werken, in het afgeloopen jaar door de Akademie in het licht gegeven, behoort het Jaarboek 1887, waarin de levensberichten voorkomen van wijlen de leden der Aka- demie Edouard Henri von Baumhauer, door den Heer J. W. Gunning, en Laurens Philippe Charles van den Bergh, door den Heer li. Fruin, Verder zagen het licht: Van de Afdeeling Natuurkunde: Verhandelingen, Deel XXVI, bevattend: N. W. P. Rauwenhofp: Onderzoekingen over Sphaeroplea annulina Ag. K F. Wenckbbach: De embryonale ontwikkeling van de Ansjovis. Het Verslag der Commissie tot onderzoek naar de mate, waaria water, onder verschillende drukhoogfce, door zand- massa's van verschillende samenstelling en breedte stroomt. J. D. R. ScHEFFER, Onderzoekingen over de diffusie van eenige anorganische en organische verbindingen. Jaarboek 1888 G XCVIII o. H. D. BuYs Ballot. De verdeeliag der warmte over de Aarde; en van de Verslagen en Mededeelingen 3^ Reeks, Deel III, Stuk 2 en 3 eu Deel IV, Stuk 1, 2 en 3. Van de Letterkundige Afdeeling verschenen Verslagen en Mededeelingen Deel IV, Stuk 2 en 3 en Deel V, Stuk 1. De Natuurkundige Afdeeling had het verlies te betreuren van haar rustend lid Jhr. J. K. T. Ortt, gepensioneerd In- specteur bij den Waterstaat, en vau haar buitenlandsch Lid G. R. KiRCIIHOFF. De Letterkundige Afdeeling verloor door den dood haar rustend Lid : L. Pa. C. van den Bergii, en het oudste van hare buitenlandsche Leden: H. L. Flbischkr. De Heer L. W. C. van den Berg bedankte voor zijn cor- respondentschap, omdat hij zich in Nederland heeft gevestigd. De Heer C H. D. Buys Ballot van de Natuurkundige, en de Heeren B. F. Matthes en G. de Vries Azn. van de Letterkundige Afdeeling, gingen, wegens het bereiken van den 70-jarJgen leeftijd, tot de rustende Leden over. Na de bekrachtiging harer keuzen door Uwe Majesteit, namen de Heeren M. Weber en W. A. van Dorp de voor hen bestemde jilaatsen in de Natuurkundige Afdeeling in. — De Heeren W. Wright te Cambridge en R. Hildebrand te Leipzig, door de Letterkundige Afdeeling tot buitenlandsche Leden, en de Heeren J. L. A. Brandes te Batavia en J. J. M. de Groot, tijdelijk te Amoy in China gevestigd, door dezelfde Afdeeling tot hare Correspondenten gekozen, gaven kennis, dat zij de hun ten deel gevallen onderscheiding op hoogen prijs stelden en aannamen. Voor den wedstr^d in Latijnsche poëzie waren 12 ge- XCIX dichten iugekomen. De beoordeelarea wezen den gouden eere- penning toe aan den dichter van Susanna, en boden eervolle vermelding aan aan de inzenders van 3 gedichten, getiteld: 1. Me puero; 2. Staïius poeta uxori suae scribens, de sorte sua quaeritur; 3. Ad urhem Bononiam anno MDCOCLXXXVIII. De inzender van het bekroonde stuk bleek te zijn de Heer Petrus Essbiva te Preiburg in Zwitserland. — De Heer JoHANNES VAX Leeuwen maakte zich als de inzender van Me puero, en de Heer Giuseppe Albini, Hoogleeraar aan het Lyceum te Fano, als die van Ad urhem Bononiam bekend. De Heer Asseu verklaarde zich bereid, de Akademie bij het 8^te eeuwfeest der Universiteit te Bologna te vertegen- woordigen. Aan het einde van dit Verslag dient nog vermeld : l^, dat in het afgeloopen jaar de ontvangkamer, de bestuurskamer, eene commissiekamer en de kaartenkamer in het Trippenhuis, als zetel der Akademie, werden in orde gebracht, en dat de Bilderdijkskamer en de oude biblotheekkamer bereids zijn onder handen genomen ; 20. dat aan de Akademie het be- stuur werd opgedragen over het Buys-Ballot- fonds ; een fonds, uit welks baten om de tien jaar een gouden eerepenning zal worden uitgereikt aan dengene, die zich het meest verdien- stelijk zal hebben gemaakt in het vak der meteorologie ; en o", dat haar eveneens het bestuur werd toevertrouwd over het Buitenzorgsfonds, uit welks baten, vermeerderd met een jaarlijksch iUjkssubsidie van ƒ 700, om de twee jaar eene som van / 2400 zal kunnen worden bestemd om eenisr jeugdig uatuuronderzoeker de heen- en terugreis naar en van het Buitenzorgsche Station en het verblijf in den plantentuin aldaar gemakkelijker te maken, G* c Het zij der Akademie ten slotte vergund, Sire ! den wenscli uit te drukken, dat de keuzen, door haar gedaan, ter aan- Tulling der opene plaatsen in haar midden, Uwer Majesteits bekrachtiging mogen erlangen. Bij vernieuwing grijpt zy deze gelegenheid aan om hare belangen in Uwe bescherming aan te bevelen. Het Verslag, waarover geene discussie gevoerd wordt, wordt goedgekeurd. II. De Algemeene Secretaris legt, in overeenstemraing met Art. 12 Yan het Organiek Reglement, de Reke- ning' en Verantwoording over van zijn geldelijk beheer, loopende van 1 April 1887 tot ultimo Maart 1888. REKENING en VERANTWOORDING van het geldelijk beheer, door den Algemeenen Secretaris der Koninklijke Akademie van Wetenschappen van primo April 1887 tot ultimo Maart 1888 gehouden, volgens Art. 12 van het Organiek Reglement, alsmede §§ 30 en 37 van het Regle- ment van Orde, goedgekeurd in de Algemeene Vergade- ring der maand April 1888. Ontvangsten. Batig saldo A". P^ . . ƒ 1535.12» Subsidie voor drie kwartalen a ƒ4700. — . ƒ 14100. — Af zegel en leges // 0.95 ,/ „ één kwartaal a / 5325.— . / 14099.05 Af zegel en leges „ 0.30 , „ 5324.70 // 19423.75 Opbrengst van den verkoop van boeken (zie Eekeniug- Courant van den Heer Joh. Midler) // 468.36 Totaal ƒ 21427.235 Cl Uitgaven. 1. Reis- en Verblijfkosten van H.H. Leden, buiten Amsterdam woonachtig. Natuurkundige Afdeeling ƒ 1243.70 Letterkundige // " 1243.65 Nota van den Heer A.D. van Kiemsdijk. Cona- missie voor Standaardmeter en -kilogram en Comm. voor de geologische kaart . . ,/ 13.95 Nota van den Heer Bosscha. Commissie voor Standaardmeter en -kilogram en Comm. voor de bliksemafleiders Rijksmuseum. . // 5.75 ƒ 2507.05 2. Jaarwedden. Jaarwedde van den AJgemeenen Secretaris. . ƒ 1000. — // // // Secretaris Letterk. Md. . // 500. — g II II len Custos " 1000. — # // // 2en Custos // 1000. — * nu Bibliotheekknecht ..." 200. — // 3700.- 3. Onkosten der Commissie voor den overgang van Venus voorbij de zon. Qeene. 4. Onkosten der Vergaderingen. Uitgaven op een notitieboekje, maandelijks met den Cus- tos verrekend // 353.45 5. Bureau. Uitgaven op een notitieboekje, maandelijks met den Custos verrekend ƒ 36.57* Kekening van Blikman en Sartorius , kan- toorbehoeften ,/ 74.55 il „ Gebr. Eichhorn, portefeuilles en lessenaardekkers . . . ,/ 22.82* „ 133.95 Transporteere ƒ 6694.45 CII per Transport / 6694.45 e. Expeditie. Uitgaven op een notitieboekje, maandelijks met den Custos verrekend / 180.97^ Rekening van Jacob Meijer, Expediteur . . // 47.05 . „ „ Dr. P. P. C. Hoek, Weten- schappelijk Centraalbureau . // 35. — „ // Bukman en Sartorius, papier en kruisbanden „ 51. — /■/ 304.02» 7. Huishoudelijke Uitgaven. Uitgaven op een notitieboekje, maandelijks met den Custos verrekend / 130.44 Sclioonliouden van bet gebouw // 233. — Personele Belasting van den l^n Custos . . // 60.77^ ,/ „ „ // 2en „ ... 68.36 Najaars- en Nieuwjaarsgift dienstbode . . . // 10. — Eekening van Pies & Berger, brandstoften. . // 214.10 // // J. Verdonck, steenkolen . . . // 143.85 * // C. H. Winkelmeijer & Zoon, olie, ƒ 35.40 -f 58.20. . . // 83.60 // // G-. Eincker, smid r 95.45 // // J. A. E. Eikkert, werkgereed- scbappen // 43.65 // // J. ter Meer, hovenier. . . . // 35. — // // M. Pos, schilder // 34.52 // // G. Oosten, matten // 18.40 // Il J. Barnasconi, werkgereed- schappen // 17.35 ^^ ( Duinwater- )3x/7. 37^/23.13^ " (Maatsch., i Ix „ 7.43^ // 29.55 // // Amsterd. Glazenwasscherij . . // 15.95 // // Beltrami & Balzari, schoor- steenvegers // 15.05 // // C. A. Woltman Elpers, zeep 3 X / 5 u 15.- Transporteere /'1263.945 Transporteere ƒ 6998.47* cm per Transport / 1268.945 ƒ 6998.475 L. P. van Son, soliiuirgoed. . // 14. IG E. Verkerk, „ . . „ 10.43 J. H. Weisseubnich Az,, ko- perslager * 5.40 8. Mobilair. Rekening van Joh. H. Pfersich, ameublement ontvang- en bestuurskamer, ƒ 1310. — // // J. van Elk, behanger. . . . // 625.20 M „ „ ff . . : . u 203.77 // // W. F. Gnirrep , vloerbeklee- ciing ontvangkamer . . . // 300. — // II Meyjes & Höweler, kachel ont- vangkamer '/ 87.90 // V H. J. Lochtenberg, timmerman. // 62.20 D II G. Rincker, turf- en kolen- bakken // 50. — II /, J. A. Homeijer, aardewerk. . // 9.15 „ // Gebr. Koch, spiegel ....// 9. — H II Wed. H. W. Ingenhoes & Zn., meubelmakers // 4.55 // // J. C. Stelling, olielampje . . u 1.50 n II F. H. Voskuijl, schilderij lijst . // 3. — 9. Bibliotheek en Catalogus. Aangehochte Botkwerken. Rekening van Johannes Muller / 775.75 // // B. Quaritch, £ 11.10. . . . // 140.36 „ „ Seyffardt „ 44.25 // // P. N. van Kampen & Zoon. . // 41.2 // // Martinus Nijhoff // 40. — ,, ,/ Société paléontologique Suisse, fr. 26.50 „ 13.07 » II Lauriel, Annales de Geologie, fr. 84.— „ 41.68 Transporteere f 1096.36 1293.93* // 2666.27 Transporteere ƒ 10958.68 CIV per Transport ƒ 1096.36 / 10958.68 Catalogus, Inbinden, enz. onorarium van den Heer Rogge ... ƒ 500. — // II Eosenberg, tijdelijk be- diende // 17. — Kekening van de Eoever-Kröber Bakels , Catalogus Bilderdijk en van Lennep // 276. — // // Johannes Muller, innaaien Catalogus // // Gebr. Eichhorn, boekbinders. // G. Woud, boekenkasten . // G. Eincker, boekenstandaards // M. Pos, schilderen boeken- kasten // Gebr. Eeimeringer, etiket- ten voor de boeken . . // van de Vijsel, assurantie. . u 74.60 II 99.30 II 99.50 II 98.95 II 104.15 1/ 95.70 II 100.40 II 720.— II 75.— 74.85 24.— I' 58.30 // 2417.75 10. ITitgave vaa Werken. Verliandelingen. Eekeningvan deEoever-KröberBakels,Afd. Natuurkunde, ƒ 144.75 0 ir II II II II II . II 58.50 // Gebr.Eeimeringer,litliogr. // // // // // // D. W. G. Groot, // // J. Bos Wzn,, ir II II Job. MüUer, innaaien. *■ // de Eoever-Kröber Bakels, u n Joh. Muller, innaaien, // // // 402.50 1 // 229.— l> // 300.— II . // 80.— II . // 200.— // // 200.— II // 79.20 Letterkunde . // 517.— // » 32.— Transporteere ƒ2242.95 M 3514.11 Transporteere ƒ 14472.79 cv per Transport / 2242.95 f 14472.79 Verdagen en Mededeelhigen, enz. Rekening van de Roever-Kröber Bakels Afd. Natuurkunde . . i I, de Roever-Kröber Bakels Afd. Natuurkunde . . I I, de Roever-Kröber Bakels Afd. Natuurkunde . . # // de Roever-Kröber Bakels Afd. Natuurkunde . . # I de Roever-Kröber Bakels Afd. Natuurkunde . . * // Gebr. Reimeringer, litho grafen, Afd. Natuurkunde t II Gebr. Reimeringer, litho grafen, Afd. Natuurkunde „ // E. Schippers, houtgraveur Afd. Natuurkunde. . t ,1 E. Schippers, houtgvaveur: Afd. Natuurkunde . . „ # Joh. Muller, innaaien Afd. Natuurkunde . . // // de Roever-Kröber Bakels Afd. Letterkunde . . y II de Roever-Kröber Bakels Afd. Letterkunde . . * II Joh. Muller, innaaien, Afd Letterkunde .... I, II Gebr. Reimeringer, litho grafen, Afd. Letterkunde ƒ .569.625 // 13.50 K 397.— I, 364.25 // 383.50 // 18.50 // 25.— // 20.— // 12.— // 499.25 /, 196.50 // 399.—- I, 147.— ,/ 47.50 // 2992.625 // 6235.57' 11. Kleine Drukloonen. Rekening van de Roever-Kröber Bakels. . . ƒ 231.50 // 312.— 543.50 Transporteere f 20251.865 CVI per Transport ƒ 20251.86 5 12. Onvoorziene uitgaven. Kekening van Imp. Contin. Gas-Associa- tion, illuminatie. . . ./ 36.58 /r H Imp. Contin. Gas-Associa- tion, illuminatie. . . .// 19.70 ; / 56.28 » I' Becht & Dyserinck, liuur ülumi- natiester // 40. — // // A. Grevenstuk, schrijven van di- ploma's // 3. — ,/ // Prof. D. Bierens de Haan, porto's Huygens-Commissie ir 4.95 // // P. J. Oostveen jr. schrij f werk Huy- gens-Commissie // 1.20 II II J. Langeveld Azn., rijtuig audiën- tie enz // 8. — // 113.43 Saldo op Nieuwe Eekening // 1061.94 Totaal / 21427.23'* RECAPITULATIE. 1. Eeis- en Verblijfkosten f 2507.05 2. Jaarwedden " 3700. — 3. Commissie voor den overgang van Venus voorbij de zon '/ 0. — 4. Onkosten der Vergaderingen // 353.45 5. Bureau // 133.95 6. Expeditie // 304.02* 7. Huishoudelijke uitgaven // 1293.93* 8. Mobilair // 2666.27 9. Bibliotheek en Catalogus * 3514.11 10. Uitgave van Werken // 5235.57* 11. Kleine drukloonen // 543.50 12. Onvoorziene uitgaven // 113.43 Saldo op Nieuwe Eekening // 1061.94 Totaal. . . ƒ 21427.235 CVII REKENING en VERANTWOORDING van het geldelijk beheer, door den Algemeenen Secretaris der Koninklijke Akademie van Wetenschappen over het jaar 1887/88 gehouden van het LEGAAT HOEUFFT. Ontvangsten. Saldo Ao.P" / 1092.13 6/m. Interest van/ 55.600.— 2 VapCt. N.W.S. ƒ 695.— Af provisie en biljet . . . . // 7.05 6/m. Interest van ƒ 55.600.— 2V2 pCt. N. W.S. / 695.— Af provisie, visa en biljet . . // 7.35 // 687.95 // 687.65 2467.73 Opbrengst verkoop van prijsverzen ^f 4.32 ƒ 2472.05 Uitgaven. Rekening van J. J. Greeve, postzegels f 3. — it 11 EUon, staalgravure, reproductie medaüle . // 126. — // // de Roever-KröberBakels, drukken van prijs- verzen // 323.50 Medaille aan de Munt te Utrecht // 399.95 Rekening van J. J. Greeve, verzenden van prijsverzen en programma's „ 9.90 Aankoop / 1000 N.W.S. 2V2 pCt. a 745/8 pCt. / 746.25 Provisie en interest. . . . // 1.94 // 748.19 Reiskosten van den Heer Borret u 4. — Rekening van Joh. MüUer, innaaien prijsverzen. . . . » 104. — ƒ 1717.54 Batig saldo // 754.51 2472.05 CVIII REKENING en VERANTWOORDING van liet geldelijk belleer, door Jen Algemeenen Secretaris der Koninklijke Akademie van Wetenschappen over het jaar 1887/88 gehouden van het Fonds voor de LEEUWENHOEK-MEDAILLE. Ontvangsten. Saldo A«. P^ ƒ 77.71 6/m. Interest van ƒ 1000.— S'^ pCt. N. W. S. ƒ 17.50 Af provisie, visa, biUet en zegel. . . // 0.57^ „ 16.925 3/m. Interest van ƒ 1000.— V]^ pCt. N. W. S. ƒ 17.50 Af provisie, billet en zegel ....// 0.27® // 17.225 ƒ 111.86 Uitgaven. Geene. BUITENZORG-FONDS. Ingeschreven op het Grootboek : 23 December 1887 eene som van ƒ 5000. — 24 „ „ ,/,/// // 10000.— 28 Februari 1888 „ // // „ 1000.— / 16000.— BUYS BALLOT-FONDS. Ontvangen van den Heer Donders f 1740.78 Hiervan op het Grootboek geplaatst / 2200 Inschrijving 2V2 pCt. N. W.S. a 733/i6 pCt. / 1610.12" Interest 2 maanden en 16 dagen „ 11.61 Provisie „ 2.75 / 1624.485 Aan den Heer notaris Kempei-s „ 31.7 B Voor letter, deel, folio en visa proc. , . // 1.30 „ 1657.535 In kas f 83.245 CIX De Secretaris draagt daarbij voor de volgende Memorie van Toelichting. Memorie van Toelichting. Behalve over het batig saldo, groot ƒ 1535.12^, had de Penningmeester in het afgeloopen Akademiejaar te beschikken over de gewone Rijks-subsidie, groot ƒ 18798.75 ; het eer- ste kwartaal der extra subsidie van ƒ 2500, voor het nieu- bileeren der nieuw aangeworven lokalen, d. ï. f 625, — ; en eene som van ƒ 468.36, voortgesproten uit verkochte boek- werken door de firma Johannes Muller. ; te zamen dus over eeue som van ƒ 21427.235. Van de 12 posten der begrooting vereischt enkel post VIII, betrekking hebbende op het Mobilair, eenige ophel- dering. Hij werd met eene som van ƒ 1364.77 overschreden, maar enkel omdat de extra- subsidie van ƒ 2500. — , door den Mi- jjister van Biiinenlandsche Zaken toegezegd voor den aan- koop van mobilair in het jaar 1888, nog niet was ingeko- men, en bi) het accoord met den meubelmaker Pfersich bepaald was, dat hem terstond bij de leverantie nitbetaliug zou worden gedaan. Die som bedroeg ƒ 1310. — . Dat het budget dien ten gevolge niet met een aanzienlijk deficit sluit, is daaraan toe te schrijven : 1^. dat het eerste kwartaal der extra- subsidie groot ƒ 625. — in den loop van de maand Maart 1888 ontvangen werd, en voorts dat er van post X: Uit- gave van Werken, ƒ 1764.42^ ongebruikt bleef. De overschrijding van post XI (kleine Drukloonen) met ƒ 143.50 werd veroorzaakt door het voor de leden der Aka- demie afzonderlijk verkrijgbaar stellen van de rapporten, door de Heeren Bosscha en Donders over de quaestie van den Standaardmeter uitgebracht, en van het rapport der Com- missie voor de geologische Kaart van Nederland. De overschrijding van post IX (Bibliotheek en Catalogus) met ƒ 197.11 was het gevolg o. a. van de completeering ex van een veel gevraagd Tijdschrift, waarvan vroegere Serieën voor een matigen prijs werden aangeboden (Journal of the royal microscopical Society). Het fonds Hoeufft verkeert steeds ia bloeienden toestand. Het werd onlangs weder met eene som van ƒ 1000. — in- schrijving 2V2 pCt. N. W. Schuld vermeerderd. De kas van het fonds Leeuwenhoek steeg, ten gevolge van ingekomen interessen, van ƒ 77.71 tot ƒ 111.86. De Algemeene Secretaris (l/et.) C. A. J. A. OUDEMANS. De Voorzitter geeft het woord aan de Commissie, door de beide Afdeelingen der Akademie, overeenkom- stig ^ 37 der Algemeene Bepalingen, benoemd tot het nazien van vorenstaande rekeningen met de daarbij be- hoorende justificatoire bescheiden. Haar Rapport luidt als volgt: De ondergeteekenden hebben de Rekening en Verantwoor- dino- van den Algemeenen Secretaris onderzocht, met de be- scheiden vergeleken en accoord bevonden. Zij bedraagt iu ontvangst ƒ 21427.235 ^ i^ uitgaaf ƒ 20365.295, en sluit dus met een voordeelig saldo van ƒ 1061.94. Ook de rekening van het Legaat Hoeufeï werd in orde hervonden ; zij bedroeg in ontvangst ƒ 2472.05 , in uitgaaf ƒ 1717.54, en wijst dus een batig saldo aan van ƒ 754.51. Noch de eeae noch de andere rekening gaf aanleiding tot bijzondere opmerkingen. Ue ondergeteekenden stellen U voor, de door den Alge- meenen Secretaris overgelegde Rekening en Verantwoording CXI goed te keureu eu hem dauk te zeggeu voor zijn uauwkeu- rig beheer. w. g. MAC GILLAVEY. W. A. A^AN DORP. S. HOEKSÏEA BzN rOCKEMA ANDEEAE. De Vergadering machtigt den Voorzitter om, in over- eenstemming met de conclusie van het voorgelezen Rapport, de Rekening en Verantwoording, ten blijke van goedkeuring, te onderteekenen. Een afschrift hier- van zal, met de Memorie van Toelichting, aan den Mi- nister van Binnenlandsche Zaken worden toegezonden. lil. Thans komt in overweging het ontwerp der begrooting van Inkomsten en Uitgaven, loopende van 1 April 1888 tot ultimo Maart 1889, waarover geene discussie ge- voerd en dat goedgekeurd wordt als volgt. Begrooting van Inhomsten en Uitgaven^ loopende van 1^. April 1888 tot ult\ Maart 1889. Ontvangsten. Batig saldo ƒ 1061.94 Gewone subsidie 3 Kwartalen buitengewone subsidie (ƒ 2500). . . Vermoedelijk debiet van Averken 18798.50 1875.— 300.— ƒ 22035.44 Uitgaven. I. Eeis- en Verblijfkosten / 2600.— II. Jaarwedden // 3700. — III. Venus-Commissie // 115.71 IV. Vergaderingen // 400. — Transporteere / 6815.71 CXII pt?r Tranport f 6815.71 V. Bureau // 150. — VI. Expeditie // 400.— VIL Huishouden // 1200.— VIII. Mobilair // 2400.— IX. Bibliotheek en Catalogus // 3600. — X. Uitgave van werken // 7000. — XI. Kleine drukloonen u 400. — XII . Onvoorziene uitgaven // 69.73 / 22035.44 VI. De Algemeene Secretaris brengt daarop verslag uit aangaande de Boekerij eu het Munt- en Penningkabi- net, in de volgende bewoordingen: Met het verplaatsen van de boeken in de nieuw verkre- gen lokalen is in het afgeloopen jaar geregeld voortgegaan, en het vooruitzicht bestaat dat dat gedeelte der boekerij, waarvoor weder nieuwe boekenkasten gereed zijn, in den loop van den zomer geheel zal kunnen worden overgebracht. De bibliotheek werd in het afgeloopen jaar met ruim 1000 deeleu vermeerderd, hoofdzakelijk vervolgwerkeu van tijd- schriften en genootschaps werken. Door 274 bezoekers werden 821 werken op de BibUotheek geraadpleegd; bovendien werden nog 840 boeken aan per- sonen buiten de Akademie toegezonden. De verzameling Handschriften werd niet vermeerderd. De Catalogus van de verzamelingen W. Bildkrdijk en J. VAN Lennep kwam dit jaar gereed en werd aan de leden en de binnenlandsche Instellingea, waarme Ie de Aka lemie en ruil staat, verspreid. Het catalogiseeren van de boeken, die sedert het uitgeven van den Catalogus zijn aangekocht of ten gesclitiike ontvan- gen, is in het afgeloopen jaar geregeld voortgezet. De Af- deelingen Nederlandsche en Algemeene Geschievlcuis, uiet hare hulpwetenschappen, zijn geheel gereed; de Afdeeling cxm Letterkunde zal weldra gereed zijn. Het aantal titels, dat voor een Supplement-Catalogus gereed ligt, is reeds zeer be- langrijk. Toch zal het nog maanden duren, eer de laatste werken beschreven zijn, want er volgen nog gedeelten, die in de laatste jaren belangrijk in omvang zijn toegenomen. Eerst in een volgend verslag zal het uitzicht kunnen geopend worden, op het ter perse leggen van den Supplement-Ca- talogus. Munt- en Penningkabinet. Dit kabinet werd in de afgeloopen cursus met geen en- kele munt en geen enkelen penning vermeerderd. V. De voorrang der Afdeelingen gaat over op de Afdee- ling voor de Taal-, Letter-, Geschiedkundige en Wijs- geerige Wetenschappen. Hierbij spreekt de Algemeene Voorzitter, de Heer Buts Ballot, naar aanleiding van zijn overgang tot de rustende Leden, een woord van dank aan allen, die hem in het vervullen zijner taak, nu eens als Alge- meenen Voorzitter, dan weder als Voorzitter der Af- deeling Natuurkunde, gemakkelijk hebbeu gemaakt. Hij is en zal blijven erkentelijk voor de welwillendheid, ge- durende zijn lidmaatschap van het Bestuur der Akade- mie vele jaren ondervonden, en beveelt zich in de vriendschap zijner medeleden bij voortduring aan. Den Heer Opzoomer meent, als tolk der Vergadering, te mogen verklaren, dat het allen leed doet, den Heer BuYS Ballot niet meer aan de Bestuurstafel te zul- len zien zitting nemen. De Leden zullen de humane wijze, waarop de Heer BüYS Ballot de op hem rus- tende plichten wist te vervullen, niet licht vergeten. Allen echter hopen, dat zijn leven nog lang gespaard Jaauboek 188S H OXIV moge worden, en zijne gezondheid hem moge veroor- loven, de vereenigde zittingen zoowel als de vergade- ringen zijner Afdeeling regelmatig te bezoeken, VI. De Voorzitter sluit de Vergadering. LIJST DER MEDAILLES TOEBEHOORENDE AAN D£ KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN. 1559. Chris(topliorus) Co(mes) a Mand(erscheicl) D. G. Ab(bas) Stab(elot) et Priimpt. Keerzijde: Heilige Christoftel met bovenschrift: Gott Jielf mich. Brons. 1559. Penningplaat met borstbeeld van Eloris. Allewien. aet. 37. Lood. Zie de Revue de la nunaism. Beige 1860, p. 178 en 1867. pi. 8. N". 1. 1559. Penningplaat met borstbeeld van Cesilia Veeselar. aet. 37. Keerzijde : Het geloof staande op een rots, met om- schrift: Trop. tier. abiise. C. V. Lood. Zie de Revue 1867, pi. 5. 1566. Penningplaat met borstbeeld van Maria Leonora Ducissa (van Mantua). Aet. XVI. Lood. 1661. Penning op de onderwerping van Munster door den ] bisschop. Koper. Beschreven door van Loon II, biz. 488. 1666. Penningplaat met borstbeeld van Levinus Bloccenus a Burgh. in de afsnede Jac. Zag(ar)f. Lood. H* CXVI 1674. Borstbeeld van Ludovicus Magnus Rex. Keerzijde: Pugna ad Senefl'am. Twee exemplaren. Brons. Zie van Loon III. blz. 151. 1690. Alexan(der) YIII Pont. Max. In de afsnede Travanus. Keerzijde: beeld van de overvloed met omschrift: Nostra felicitas. 1722. Penning op de zalving van Lodewijk XV te Eheims. 25 Oct. Koper. 1747. Verheffing van Prins W. C. H. Friso tot Stadhouder. Brons. Zie Vervolg op van Loon PI. XXIII, N". 232. 1747. Hetzelfde onderwerp. Brons. Zie Vervolg op van Loon PI. XXIV. N». 239. 1774. Voorzijde een Kardinaalswapen. Keerzijde: Jo. Archinto Arch. Philippensis. S. Pal. Apost. Praefectus et conclavis gubernator sede. vacan. Brons. 1815. Penning op de vereeniging van Nederland en België. Voorzijde: borstbeeld van Koning Willem I. Keer- zijde : twee vrouwenbeelden elkander's hand drukken- de boven de wapenschilden. Omschrift: Paribus se legibus ambae in-vdctae gentes aeterna in foedera mit- tunt. Onderschrift: Postrid. ld. Mart. CIOIOCCCXV. Brons. 1815. Borstbeeld van den Prins van Oranje. Keerzijde: het beeld der Overwinning. Zonder letters. Lood. 1815. Dezelfde met omschrift: Wilh. Fr. G. L. Araus. regni Belgici princ. hereditar. Keerzijde boven het beeld: Vis virtute repressa, onder: ad Cluatre bas d. XVI. Junii MDCCCXV. Lood. 1819. Antwerpsche zee- en brandveraekering. Voorzijde: zittende vrouw. Securitas. 29 die Martis 1819. Antverpia. Keerzijde: Naves et aedes assecu- ratae. Brons. 1819. Penning door Jeronimo de Vries, bij zijn 25-jarig Se- cretariaat der gemeente op 3 April, vereerd aan zijne begunstigers en vrienden. Brons. CXVlI 1819. Penning met borstbeeld van Dr. van Hende gest. te Brugge. Keerzijde: Profuit proximo. Brons. Gr. F. de Hondt. 1820. Penningplaiit op den dood van de Princes Fred. Wilhel- mina, üouariere van Prins IVilleni V. A^oorzijde: borstbeeld. Keerzijde: Deplorat patria ma- trem. Dtiaronder eene graftombe met aschurn. — Obiit. d. XX. .Tunii MDCCCXX. Lood. Gr. A. Bemme. 1821. Inneming van Palembang. Vooraijde : bnste van Willem I. — Keerzijde : eene Victoria die een gewapend strijder ])ekranst, met het omschrift: Hostium munimentis expugnatis, satrape capto, bello confecto. Daaronder: ad Palembang d. XXIV Jun. MDCCCXXI. Brons. Gr. Braemt. 1823. Bij 't vierde eeuwfeest van de uitvinding der boek- drukkunst. Voorzijde : een Genius met attributen. Daarboven : Laus urbi, lux orbi. Daaronder : CIOCCCCXX — XXV. Keerzijde in een krans : Saeculare IV^ typographiae inventae Harlemi a Laur. Jani F. Costero. Daarom- heen: Celebratum Harlemi X Julii CIOIOCCCXXIII. Brons. Gr. Braemt. 1831. Medaille voor Bilderdijk. Voorzijde : Het hoofd van W. B. met omschrift: Guil. Bilderdijk Nat. Amstel. VII Sept. MDCCLVI obiit Goud. Harl. XVIII Deo. MDCCCXXXI. Keerzijde: Seculi Zilver, sui decus. Brons. 1832. Eerepenning voor de verdedigers der Citadel. Proef. Voorzijde: een krijgsknecht met schild en gebroken ZAvaard. Omschrift: Wat ook val, troixw staat pal. Onderschrift: Antwerpen December MDCCCXXXII. Brons. Gr. van der Keilen. 1840. Twee strooipenningen bij de inhuldiging van Koning Zilver. Willem m. Brons. CXVIII 1841. Inwijding van De Kuiters standbeeld. Voorzijde: het standbeeld op voetstuk met liet om- sclirift: Terror hostium, patriae decus. Keerzijde: het wapen van Ylissingen, niet omschrift : Ruyteri manibus statuain Ylissingae pia posteritas dicavit. MDCCCXLI. Brons. Gr. van der Keilen. 1846. Borstbeeld van Gr. Vrolik, op last van zijne zoonen en behuwdzoonen geslagen 10 Dec. 1846, bij de viering van zijn 50-jarig doctoraat in de medicijnen. Omschrift : Vitam impendere vero. Brons. Gr. Schouberg. 1846. De Berlijnsche Akaderaie van Wetenschappen 1 Juli 1846 aan haren eersten voorzitter G. W. Freiherr von Leibnitz. Vooraijde: hootd van Leibnitz. Keerzijde: eene Muse Zilver. een krans leggend op een altaar. Brons. 1848. Medaille van de Kon. Akademie van Wet. in Zweden tot hulde van Berzelius, die 30 jaren haar Secretaris was geweest. Voorzijde: Borstbeeld van Jac. Berzelius, geb. 1779, gest. 1848. Keerzijde: Allegorische voorstelling met het omschrift: Aperit aenigmata condita lustrat. Zilver. Gr. P. H. Lundgren. 1848. Vijfde eeuwfeest der hoogeschool te Praag. Voorzijde : het standbeeld van den stichter op een hoog voetstuk. Omschrift: Universitas Carolo-Ferdi- nandea. Keerzijde : Exactis centum ab origine lustris MDCCCXLVIII, in een krans. Brons. 1851. Vijftigjarig professoraat van C. G. C. Eeinwardt. Voorzijde: Borstbeeld van Eeinwardt, omschrift: Res- pondent ultima primis. Brons. Gr. van der Keilen. 1853. Penning bij het huwelijk van den Hertog van Brabant 21, 22 Augustus 1822. Voorzijde : Leopold I. Keerzijde : Hertog en hertogin. Zilver. Gr. L. Wiener. CXIX 185-i. Penning voor Pr. Tiedemann bij zijn vijftigjarig doctoraat. Voorzijde: Borstbeeld. Keerzijde: een zeestar met omschrift: Viro de augenda naturae scientia per X lustra egregie merito Sodales. Francof. a. M. d. X Mart: MDCCCTJY. Brons. Gr. C. Voigt. 1855. Car. Frid. Gaiiss , geb. 30 April 1777, gest. 25 Febr. 1S55. Voorzijde: Hoofd van Gauss. Keerzijde omschrift: Academiae suae Georgiae Augustae decori aeterno. In een Krans : Georgius V llex Hannoverae Mathe- Zilver, matieorum principi. Brons. Gr. Brehmer. 1856. De Universiteit van Christiania ter eere van Chr. Han- steen, bij zijn 5ü-jarig professoraat. Voorzijde: liet hoofd van H. Keerzijde: Splendet in orbe decus. Brons. Gr. U. Bercslien. 1859. Zesde eeuwfeest der Academia Boica. Voorzijde: Maximiliaan IE, Koning van Beijeren. Keerzijde : In memoriam Academiae Boicae d. XXVII E Martis anni MCCLIX fundatae. Brons. Gr. C. Voigt. 1860. Frid. Thiersch philologus, natus d. XIV m. Junii MDCCLXXXIV. Obiit d. XXV Februarii MDCCCLX. Voorzijde: hoofd van Thiersch. Brons. Gr. J. Eies. 1860. Inhuldiging van Jacob van Maerlant's standbeeld te Damme den 9 Sept. 1860. Voorzijde : Leopold I. Koning der Belgen. Brons verguld. Gr. L. Wiener. 1861. Halve eeuwfeest der Academia Fredericiana te Chris- tiania, 2 Sept. 1861. Voorzijde : een zittend vrouwenbeeld, die een leeuw te drinken biedt, met omschrift : Ex haustu Olympico valentior. Zilver verguld. Gr. G. Loos D. 1861. De Universitas re^ia Fredericiana aan Karel en Louise Koning en Koningin van Zweden. Voorzijde: de lioofden der beide vorsten. Keerzijde: een lezende Minerva, met opschrift: Vovens et me- mor. Zilver, Gr. Gr. Loos D. 1861. Fr. Christ. Sclüosser, geb. 17 Nov. 1778, gest. 23 Sept. 1861. A'^oorzijde: borstbeeld. Keerzijde: opschrift. Brons. Gr. Chr. Schnitzspahn. 1864. Vijftigjarig bestaan van het Letterlievend genootschap Demosthenes te Deventer. Nikkel. 1864. Car. Fr. Ph. Martius. Voorzijde: borstbeeld, Keerzijde: opschrift. Brons. Gr. A. Stanger. 1865. Anna Paolowna. Voorzijde: H. Ms. borstbeeld, met omschrift: x\nna. Pauli. f. Imp. Buss. Gulielmi. II. Beg. Nederl. coniux. Keerzijde: Generis maiestatem aequavit virtutibus. In den omtrek : N. Petropoli. XIX Jan. CIOIOCCXCV. D. Hagae Gom. Kal. Mart. CIOIOCCCLXV. Brons. Gr. J. Elion. 1867. Vondel-medaille. Voorzijde : gelauwerd hoofd van den dichter, met om- schrift: Joost van den Vondel, geb. te Keulen 17 Nov. 1587, overl. te Amsterdam 5 Feb. 1679. Keer- zijde: het standbeeld onthuld 18 Oct. 1867. Om- schrift: Van Neerlands dichteren de Vader en de Vorst. Brons. Gr. J. P. van der Keilen. 1869. Op het 250-jarig bestaan der Bemonstrantsche broeder- schap, gevierd te Botterdam 1 Juni 1869. Voorzijde : twee beelden, het Geloof en de Liefde, met omschrift uit de Scripta Synod. van Episco- pius. Brons. Gr. J. Elion. CXXI 1869. Eeuwfeest van de Bataafsche niaatscliappij van proef- onderv. natuurkunde te llotterdain. Voorzijde : een staand vrouwenbeeld met attributen. Onischrift: Certos feret experientia fructus. Keerzijde : In memoriam Stephani Hoogendijk fundatoris. Brons. Gr. J. F. Menger. 1871. Op de zilveren bruiloft van J. A. Smits van Nieuwer- kerk en J. P. D. Eouvy te Dordrecht. Voorzijde: de wapens. Keerzijde: zijne titels. Brons. Gr. J. Elion. 1872. Op de inneming van den Briel in 1572. Vooraijde : een staande leeuw, die zijne kluisters ver- broken heeft, met omschrift : Door Gods zegen, Oran- jes hulp en Neerlands eendracht. Keerzijde: 1872. Vrijheid en Orde. Zilver verguld. 1872. Eeuwfeest der Belgische Akademie van Wetenschappen. Voorzijde: borstbeeld met omschrift: Imp. Maria. Theresia. Acad. condit. Keerzijde: een latijnsch op- schrift. Brons. 1872. Duizendjarig bestaan van het Koningrijk Noorwegen. Voorzijde: een zittend vrouwenbeeld, met omschrift: Tempori superstes. Keerzijde: Kegni Norvegici an- num millesimum pia celebrat Universitas regia Fre- dericiana. Brons. Gr. Conradsen. 1873. Noorweegsche penning. Voorzijde : de borstbeelden van den Koning en de Koningin met het omschrift: Oscar II et Sophia Nor. Suec. Rex. et Eegina MDCCCLXXIII. Keer- zijde: eene zittende Muse (Clio). Omschrift: Uetat mori. Onderschrift. U. R. E. Brons verguld. Gr. G. Loos. 1874. Eerepenning voor Czuczor Gergely en Eogarasi Janos, bewerkers van een Hongaarsch woordenboek. Voorzijde : hunne hoofden. Keerzijde : een Hong. op- schrift. Brons verguld. Gr. C. Eadnitzki. CXXII 1875. Op het derde eeuwfeest der Leidsclie Hoogeschool. Voorzijde: een staand vrouwenbeeld met een bran- dende fakkel in de recliterliand, en bijschrift: Qua- cumque incedo | pello tenebras. Keerzijde : Eegnante GuilielmoIIIinferiis trisaecnlarih. Universitatis Lugd. Bat. a Guilielmo I conditae Curatores huncnummum Brons. F. C. Gr. G. Wiener. 1877. Eerepenning voor P. J. van Beneden. Voorzijde: een wapen met onderschrift: In tide con- stans. Keerzijde: Civi suo pi-aeclaro P. J. van Bene- den per annos XL in Univ. Lovan. docenti scientiis naturalibus doctissimo civitas Mechliniensis dedicavit Ao MDCCCLXXVII. Brons. Gr. J. Wiener. 1877. Eerepenning van de Eoyal Society voor Eobert Wil- helm Bunsen en Gustav Eobert Kirchhofl'. Voorzijde : borstbeeld van H. Davy. Keerzijde: een Engelsch opschrift. Brons. Gr. A. B. Joy. 1877. Nederlandsche maatschappij tot bevordering van Nij- verheid. Voorzijde: een vrouwenbeeld met een lauwerkrans in de uitgestrekte rechterhand, met de linker steu- nende op het Ned. wapenschild. Keerzijde : een lau- werkrans met het inschrift: Haar eeuwfeest gevierd Julij 1877. Brons. 1877. Vierde eeuwfeest der Universiteit van Upsala. Voorzijde: borstbeeld met omschrift: Oscar II Eex Sueciae et Norvegiae. Keerzijde : de Wetenschap, zit- tend vrouwenbeeld, met omschrift: Ex tenebris per umbras ad lucem. Daaronder : peracta quatuor secula celebravit Universitas Upsaliensis MDCCCLXXVII. Brons. Gr. A. Lindberg. 1877. Oprichting der Universiteit van Amsterdam. Voorzijde : drie staande vrouwenbeelden, de theologie, de philosophie, de jurisprudentie. Keerzijde: het Stadswapen, omringd door de zinnebeelden der vijf faculteiten. Onderschrift: Academia Amstelodamen- sis in ill. Athenaei locum successit ld. Octob. MDCCCLXXVII. Zilver. Gr. J. P. Mengrer. CXXIII 187S. Eeuwfeest van 't Bataviaasch genootschap. Vooraijde: een ])aliiil)ooin. Opschrift: tot nutte van 't gemeen. Onderschrift: Batavia's genootschap. Keer- zijde : A. d. VIII. K. Mai. — Societas. art. scient. Bat. in memoriam I. Saec. fel. clausi. — MDCCLXXVIII — MDCCCLXXVIII. Brons. Gr. Ch. Wiener. 1879. Vierde eeuwfeest der Universiteit te Kopenhagen. Vooi-zijde: een staand en een zittend vrouwenbeehl, met omschrift : Quattuor exegit sperat nova saecula vivax. Daaronder: Universitas Ilavnieusis. Keerzijde: borstbeelden van Christiaan I en Christiaan IX. Brons. Gr. H. Conradsen. 1882. Eerepenning voor Nordenskiöld. Voorzijde: hoofd van N. met omschrift: Adolphus Ericus Nordenskiöld. Keerzijde : De Godin der zee- vaart met emblemata. Omschrift : Asia circumnavigata. Daaronder : in honor. popularis sui Soc. scient. fenni- ca cud. cur. Brons. Gr. C Jahn. 1882. Eeuwfeest van het Italiaansche Genootschap van We- tenschappen te Kome. Voorzijde: een adelaar op zijn nest de zon aanstarend. Keerzijde: La Societa italiana delle Scienze nell'An. 1882, centenario della fondazione. Brons, Gr. Insenga. 1883. Aanneming der wet tot de verlegging van de uitmon- ding der Maas. Voorzijde: eene maagd knielende voor den wetge- ver, tnsschen twee geniussen. Keerzijde : een Nederd. opschrift. Brons. Gr. E. Baetes. 1886. Op het 250-jarig bestaan der Utrechtsche Hoogeschool. Voorzijde : Minerva tusschen de wapens van Utrecht en Nederland, ter zijde: Sol iiistitiae illustra nos. Omschrift: fausta. sub. luce. laeta. saecula. surgant. Keerzijde: Celebrandis quintis semisaecularib. Univ.. Eheno-traiect. auspiciis E. Aug. Guilielmi III, p. p. f. A». MDCCCLXXXVI. Brons. Gr. W. Schammer. CXXIV 1886. Eerepenning voor P. J. van Eeneden. Voorzijde : zijn lioofd. Keerzijde onder een lauwerkrans : Viro doctissimo et celeberrino P. J. van Beneden per decem iara lustra in Universitate catholica Lovanien- si professori MDCCCXXXVI— MDCCCLXXXAa. Brons. Gr. Ed. Geerts. 1888. Vijftigjarig bestaan van het Kon. Zoölogiscli genoot- schap Natura artis mag-istra 1 Mei 1838 — 1888. Voorzijde: eene voorstelling uit de dierenwereld bo- ven het wapen van Amsterdam. Brons. 1888, Gedenkpenning bij de 70ste verjaring van Prof. Donders. Vooraijde: het hoofd van Franc. Corn. Donders, daaronder: D. XXVII Maii A. MDCCCXVIII— MDCCCLXXXVIII. Keerzijde: In memoriam diei quo conditum pium corpus ipsius nomine insigne, en binnen een lauwerkrans: Per varias gentes illustris Batavi admiratione iuncti. Brons. Gr. J. P. N. Menger. Z. J. Joh. Neperus de Merghiston. Keerzijde: Ingenii feliciter exculti praemium reithia- num. Omschrift: Adiudicavit Soc. reg. Edin. Brons. Gr. C. F. Carter. Z. J, Borstbeeld van : Marquis de la Rochefoucauld, distin- guised for his universal philanthropy. Keerzijde : een man den olijftak opheffend over de vier werelddeelen, die de wapens verbranden. Om- schrift: Peace on earth Good will towards men. Nikkel. Gr. W. Griffin. Z. J. Eerepenning dar Gentsche maatschappij van land- en tuinbouw. Voorzijde : een vrouwenhoofd met omschrift : Soc. reg. agric. et botan. Gand. Keerzijde : een krans zon- der inschrift.- Brons. Gr. Braemt. VERZAMELING AFKOMSTIG VAN Mr. J. van LENNEP. 1814. Penning met borstbeeld van Willem I, gehuldigd te Amsterdam. Goud. 1815. Vereeniging van Nederland en België. Voorzijde : borstbeeld van Willem I. Keerzijde : twee maagden boven de rijkswapenborden elkander de rechterhand drukkend, met omschrift: Paribus se le- gibus anibae invictae gentes aeterna in tbedera init^ tunt. Daaronder: postridie ld. Mart. MDCCCXV. Brons. Gr. Michaut. 1820. Kon. Akademie van beeldende Kunsten te Amsterdam 8 Maart 1820. Voorzijde : borstbeeld van Willem I. Zilver. 1827. Gedenkpenning van W. Scott. Voorzijde: zijn hoofd. Keerzijde: eene Muse .steu- nend op eene zuil, waaraan een lint hangt met het opschrift: To great men. Op den rand: Bardorum citharas patrio qui reddidit istro. Brons. 2 Exempl. Gr. Stothard. 1830. Koningrijk der Nederlanden. "N'oorzijde : Minerva haar arm uitstrekkend over een altaar, met omschrift: Sapientia Guilielmi I Nassavii. Keerzijde: Aestuante Europa Belg. foeder. stabilis pacis arx et praesidium, binnen een lauwerkrans. Brons. Gr. Brandt, CXXVI 1832. Eeuwfeest van het Athenaeum te Amsterdam. Yoorzijde: de Stedemaagd, die het op een hoog voetstuk staand beeld van Minerva omvat, met op- schrift : Hanc non dimittam. Daaronder : D. X Janua Groud. MDCCCXXXII. Keerzijde : 111. Amst. Athenaei cele- Zilver, brata saecularia altera vota tertia. Brons. 3 Exempl. Gr. van der Keilen. 1832. Cholera-Commissie te Amsterdam. Voorzijde : het Stadswapen. Daaronder : MDCCCXXXII. Keerzijde : Blijk van erkentenis aan Mr. Jb. van Lennep. Brons. Gr. J. P. Schouberg. 1836. Broedertrouw (Naam van een Koopvaardij schip). Voorzijde : een roer en een anker. Keerzijde: Erkentenis voor Broedertrouw XXI November MDCCCXXXVI. Zilver. Gr. J. P. S. 1838. ïweehonderdjarig bestaan van het Amst. Stadsschouw- tooneel. Omschrift: Door ijver in liefde bloeijende. Keerzijde: Namen der Commissarissen, enz. Brons. 1 8 il . Vrijmetselaarspenning. Voorzijde : Beeld van Willem Fi-ederik Karel Prins der Nederlanden. Keerzijde omschrift: XXV Gr. J. M. Nat. enz. Hulde der Broederschap. Brons. Gr. J. P. Schouberg. 1843. Vrijmetselaarspenning. Voorzijde: Borstbeeld met omschrift: Carolus XIV Johannes Kex Suec. et Norv. supr. mag. et protector. Keerzijde: Emblemata met bovenschrift: Haud dimi- nuto splendore. Onderschrift: In Mem. anni iubilaei MDCCCXLIII. LI. fr. mur. Sueci. Brons. Gr. L. P. Lundgren. 1846. Gedenkpenning voor G. Vrolik. Voorzijde : zijn borstbeeld. In den rand : Vitam im- pendere vero. Natus Lugd. Bat. XXV Aprilis MDCCLXXV. Keerzijde : Gerardo Vrolik summos in medicina honores adepto die X Decembris MDCCXCVI hlii et generi die X Decembris MDCCCXLVI. Brons. Gr. Schouberg. OXWII 1847. Stads Armenscholen. Voorzijde: Wapen van Amsterdani, tiisschen de jaar- tallen 17'.'7 en 1847, daaronder: Verbeterd onder- wijs. Keerzijde : Onderwijs een schat voor — een schild tegen armoede. Brons. ls.50. 25-jari»- huwelijk van Prins Frederik en Princes Louise. Voorzijde: beider borstbeelden, niet onischrift: Guil. Fred. Car. Nederl. princ. et Lndov. Aug. Guil. Amal. ]5ornss. pr.nc. - D. XXI M. Man ^^^^^^^^^ Keerzijde : een driehoek, om welks zijden : t'auste felici- ter prospere en daarin : Preder. pr. sumnio mngistro optinio fratri teliciss. coniugii exact, quintum lustrum Zilver, celebranti fratres liberi caement. Nederl. Brons. Gr. L. P. Schouberg. 1S5Ü. Huwelijk van Karel XV, Koning van Zweden en Noor- wegen, met Princes Louise der Nederlanden. Voorzijde : een altaar door de zon bestraald, met bo- venschrift : Aurea venturis sol porrige gaudia lustris ; daaronder: LI. fr. muratores Sueci d. XIX Junii MDCCCL. Keerzijde : C. L. in een krans met om- sclirift : Tn augustos principum Caroli et Ludovicae hvmenaeos. Brons. Gr. P. H. L(undgren). 1851. Tentoonstelling te Londen. Voorzijde: de borstbeelden van Koningin Victoria en Prins Albert. Keerzijde: het tentoonstellingsge- bouw, met daaronder eene beschrijving. Nikkel. 1852. Eeuwfeest der Holl. maatschappij van Wetenschappen. Voorzijde : de theologie en de Holl. maagd, ter weer- zijde van een altaar, met bovenschrift : Deo et patriae. Keerzijde in een krans : Pestis. Saecularibus. celebra- tis. Harlemi. die XXI Maii. MDCCCLII, met om- schrift: Per saeculum floruit per saecula crescat. Brons. 1852. Rembrandt van Pijn. Voorzijde: zijn borstbeeld, onthuld 27 Mei 1852. Keerzijde: schildersattributen onder een banderol, waarop staat: Hulde van het dankbare nageslacht. Brons, CXXVIII 1852. Hetzelfde ondenverp. Voorzijde : het borstbeeld van den Schilder. Nikkel. 1854. St. Lucas-gilde te Antwerpen. Voorzijde: het Stadswapen. Keerzijde: Vierhondert- jarig jubelfeest van de instelling der dekens. Zilver. Gr. Gr. Wildiers. 1856. Laurens Coster. Voorzijde : zijn standbeeld, daaronder : Typographiae pater, daarom : De orbe meruit. patria posuit. Keer- zijde : de stralen der zon uit wolken brekende, met onderschrift : Dispulsis nebulis fulget illustrior. Inaug. XVI. Jul. MDCCCLVI. Brons. Gr. S. G. Elion. 1856. Gedenkpenning voor M. C. van Hall. Voorzijde : zijn borstbeeld, met omschrift : Mauritio Cornelio van Hall curiae Amstel. praesidi, daaron- der: Aet. LXXXVin. Keerzijde: Jurisconsultorum Nestori Causarum patroni et procuratores Amstelod. MDCCCLVI. Brons. Gr. S. G. Elion. 1857. Gedenkpenning eener Rederijkerskamer. Voorzijde : een vrouwenbeeld, steunend met de lin- kerarm op een zuil, en in de rechterhand een lau- werkrans houdend. Omschrift: Tweehonderdjarig ju- belfeest. Keerzijde : De wijngaerd te Brussel, boven het Wapen der Kamer. Brons. Gr. N. Dargent. 1858. Meerderjarigheid van den Prins van Oranje. Voorzijde : het borstbeeld met omschrift : Guil. Nicol. Alex. Pred. Car. Henr. Araus. P. Keerzijde: Neer- landia Principi Eegio suo gratulatur D. IV Septem- bris MDCCCLVIII binnen een krans van 12 wapen- schilden. Brons. Gr. M. C. de Vries Jr. 1861. Samenkomst van Willem III en Leopold I. Voorzijde : de borstbeelden der Vorsten met omschrift : Leopold I Roi des Belges. Guillaume III Roi des Pays-bas. Keerzijde : De Ned. en de Belg. maagd, elkander de hand drukkend, door de Vredemaagd omarmd. Opschrift : Entrevue des souverains a Liège, 18 Octobre 1861. Brons. Gr. Leop. et Ch. Wiener. CXXIX 1861. Antwerpens Kunstfeest. Voorzijde : eene Stedemaaf^d, die de gevleugelde kunst een poort binnenleidt, daaronder: Welkom. Keer- zijde: het Wapen der Stad, daarondieen : Antwerpens Kunstfeest XVIII.XIX.XX Oogst. MDCCCLXI. Brons. Gr. Leop. Wiener. 1862. Maerlants penning. Voorzijde : een borstbeeld met omschrift : Jacob van Maerlant. die vader der Dietsclier dichtren algader. Keerzijde: VII Nederlandsch taal- en letterkundig kongres Brugge 8, 9 en 10 Sept. 1862. l')rons. Gr. Leop. Wiener. 1863. Eeuwfeest der loge la Perscvcrance van Maastricht. Keerzijde : namen der officieren. Ikons. 1866. Vijftigjarig Grootmeesterschap van Prins Frederik. Voorzijde zijn borstbeeld met omschrift: Gul. Frede- ricus Carol. per L Annos M. ap. caem. Bat. mag. Keerzijde: De gekroonde Ned. maagd eene krans houdend boven een altaar, 1816 en 1866 op de zijden. Zilver. Gr. J. Elion. 186G. Eerepenning van J. van Lennep. Voorzijde: zijn borstbeeld. Keerzijde: Officieren en Oud-Officieren van de loge Willem Frederik in het O. van Amsterdam aan hun Z. A. br. Jacob van Len- nep. voorz. M. van hunne werkpl. waarin een derde eeuw geleden hem het L. d. O. geschonken werd. Goud. Gr. J. Elion. 1867. Hollandsche maatschappij van fraaie Kunsten en WV tenschappen aan Mr. J. van Lennep MDCCCLXVII. Voorzijde : eene Muse, die een dichter wijst naar den tempel des Eoems. Goud. Gr. Lageman. 1868. Vondelpenning. Voorzijde : zijn borstbeeld, met bijschrift : Justus Von- delius. Keerzijde : De Zanggodin bij een altaar, waarop staat: Scripsit aeternitati, in het verschiet Vondels standbeeld. Daarboven : Bataviae decus et laus prima Camoenae. Daaronder : opgaaf van geboorte- en sterf- plaats en dag. I^rous. Gr. M. C. de Vries Jr. Jaakboek 1883. ^ cxxx 1868. Eerepenuing voor J. Heemskerk Az. Tooi'zijfle zijn hoofd met omschrift: lntHminnti>i f'iil- get honoribus. Keerzijde: een zittende Clio op een papierrol schrijvend : Scaldis cnrsum correxit, do- muit pestilentiam pecoris MDCCCLXYII. Omschritt: Jano Heemskerk Abr. f. ob rem publicam egreg-ie gestam grati cives f. o. Zilver. Gr. J. Elion. 1868. Eerepenning voor J. P. J. A. van Zuylen van Nyevelt. Voorzijde zijn hoofd met omschrift: Livor non eripiet laudis conscientiam. Keerzijde : een zittende Clio met een papierrol, waarop staat: Jura patriae defendit, contudit Martis minas. MDCCCLXYII. Omschrift: J. P. J. A. Comiti de Zuylen a Nyevelt ob servatam Europae quietem grati cives f. e. Zilver. Gr. J. ElioD. Z. J. Jonkhr. Mr. Johan Willem van Vredenburch, geboren VI Aug. MDCCLXXXII. Voorzijde : bovenstaand omschrift om het borstbeeld. Keerzijde : Z. A. Br. — 2 Gr. Opziener. Brons. Gr. L. P. Schouberg. Z. J. Engelsche Vereeniging tot afschaffing van sterke dranken. Voorzijde : eene voorstelling der gevolgen van het misbruik. Keerzijde : voorstelling van huiselijk geluk, met onderschrift: Eruits of temperance. Nikkel. Z. .1. Medaille voor Verdiensten: Voorzijde : borstbeeld van den Koning : Wilhelmus III Neerlandiae Eex Luxemb. M. Dux. Keerzijde: eene lier met lauwerkrans omstrengeld met een banderol, waarop : Arti et ingenio. Boven : Bene merentibvis. Brons. Gr. van der Keilen. Z. J. Vrijmetselaarspenning. Voorzijde : een vrouwenbeeld met attributen, staande tusschen twee kolommen van Salomo's tempel, waarop de letters .1. en B. Keerzijde: eene omstraalde drie- hoek met maconniek omschrift. Brons. Gr. Braemt. CXXXI Z. .1. lloeiilltsniedaille. Oiul model. \oorzij(le: een dichter door de Zanf^godin gekroond. Onischrift : Certani. poe. latin. Amstelaed. constit. Keeraijde. In een lauwerkrans: Instit. reg. Belg. ex. Ooud. legato. Jacobi. Tïeiirici. lïoeiiil't. Zilver. (ir. V. d. Ktellen). Z. J. Dezelfde. Xieinv model. Vooraijde. Dezelfde voorstelling met onischrift : cer- taniina ])oeseos latinae. Keerzijde: Acadeinia. regia disciplinarum Nederlandica ex legato .laeobi llenrici Hoeuil't. Brons. Gr. .1. r. Menger. Z. .1. Leeuwenhoek medaille. Voorzijde, üorstbeeld met onischrift: Antony van Tjeeuwenhoek, ontdekker der mikroskopische wezens Sept. 167Ö. Keerzijde: een lauwerkrans, met i-uimte voor den naam des bekroonden. Omschrift: Toegewe- zen door de Koninklijke Akademie van Wetenschappen te Amsterdaiii. Brons. Gr. .1 . 1'. Menger. P. HARTING HERDACHT A. A. W. HUBRECHT. Veel meer dau de schilder- en beeldhouwkunst vermag de toonkunst haren beoefenaars het streelend bewustzijn te schen- ken, dat, wat de mensch op haar gebied schept, onvergan- kelijk is. Terwijl de schoonste producten der beide eersten onverbiddelijk na korter of langer tijd tot stof moeten wederkeeren — de weinige, veelal geschonden, brokstukken van de heerlijke Grieksche beeldhouwkunst, die tot ons kwamen, vormen onschatbare uitzonderingen, die den be- droevenden regel bevestigen — zijn de scheppingen in het rijk der tonen voor gelijksoortigen ondergang en vernieling gevrijwaard. Zij hebben dat gemeen met de fraaie letteren en met de wetenschap. Bibliotheken en archieven, onophou- delijk gevoed door de steeds vruchtbi^arder wordende druk- pers, bergen toenemende schatten, en aan den verren nazaat zal het gegeven zijn : niet alleen om de zooveel verder ge- vorderde wetenschap zijner dagen te beheerschen, maar tevens om stap voor stap de langzame vooruitgang dier wetenschap in hare geschiedenis te kunnen volgen en aan ieder, die tot haren vooruitgang heeft bygedragen, naar verdienste het zijne te geven. Zoo denken wij het ons, maar zal dit inderdaad het ge- val zijn ? Mij trof in hooge mate het ontkennend antwoord op die vraag, dat ik eenmaal uit den mond van een Neder- Jaarroeü 1888. 1 ( 2 ) landsch tooudichter mocht vernemen, die, reeds sedert vijftig jaren de trots zijner landgenooten, thans de Nestor zijner kunstbroeders is. Zelfs op het gebied van zijn kunst, waar de omstandigheden in zoo gunstigen zin medewerken, achtte hij blij venden roem voor zeer weinigen, onsterfelijkheid slechts voor enkelen weggelegd. Al de anderen, hoezeer ook door hunne tijdgenooten gewaardeerd, en hoe invloedrijk ook op het muziekale leven hunner eeuw, waren voorb^- gaande verschijningen, die door het nageslacht vergeten, velen zelfs nooit gekend zouden worden. Op het gebied der wetenschap is voorzeker het onderling verband tusschen hetgeen in eeue bepaalde periode door den menschelijken geest wordt voortgebracht, grooter dan op dat der kunst en kunnen inderdaad de schakels van den door- loopenden keten aangewezen worden, die de verst voor- waarts dringende pioniers van heden met de Grieksche wijs- geeren en de natuuronderzoekers der oudheid verbinden. Maar toch moet erkend worden, vooral in onze dagen, nu ééne maand meer aanbrengt dan vroeger een lustrum, dat veel van hetgeen thans de algemeene aandacht mag trekken, na korten tgd vergeten zal zijn ; dat vele namen, thans op ieders lippen, vóór het einde der twintigste eeuw door niemand meer genoemd zullen worden. Is daarmede gezegd, dat het geleverde minder waarde had, dan hetgeen wij te danken hebben aan die weinige anderen, wier naam onster- felijk geworden is? Wie zal het wagen het hechte cement^ dat de duistere voegen verbindt en in stand houdt, voor de duurzaamheid van den tempel der wetenschap van minder waarde te achten, dan de versierde hoeksteen, of het kunst- vol gehouwen kapiteel, die in zooveel hoogere mate de aan- dacht der voorbijgangers trekken? Toen ik mij tot schrijven zette van een overzicht van wat Harïing op wetenschappelijk gebied tot stand bracht, rezen deze gedachten voor mijnen geest. Met beroemde Nederlanders van vroegere eeuwen, heeft Haeting eenige kenmerkende eigenschappen gemeen. Onvermoeide werk- ( 3 ) zaaiulieid, vindingrijk vernuft, belezenheid en veelzijdigheid van opvating waren bij hem harmonisch vereenigd. Is die vereeniging op zich zelve niet voldoende om met die voor- gangers op ééne lijn te worden gesteld, zonder dit samen- treffen zou Harting voorzeker de hoogte niet hebben be- reikt, waarop wij hem met zooveel ijver en toewijding een lange reeks van jaren werkzaam hebben gezien. En meende het Bestuur onzer Akademie, — volgeus de goede gewoonte om in haar Jaarboek de verdiensten van hen, die haar ontvallen zijn, te herdenken, — nu het Harting gold die taak te moe- ten opdragen aan hem, die het voorrecht mocht hebben zijn leerling en zijn opvolger te zijn, het kon zich verzekerd houden, dat — wat ook aan dat „in memoriam" ontbre- ken moge — warmte en dankbare waardeering zeker niet. Reeds voor een tweetal jaren gaf' ik in de Gids een beeld van den betreurden leermeester, bestemd om den persoon in al zyn eenvoud ook door anderen te doen hoogschatten. Thans behoor ik mij meer in hoofdzaak te bepalen tot zijne werken, zijne talrijke geschriften en zijn arbeid op weten- schappelijk gebied. Zij zijn het, die in dezen kring meer uitvoerige bespreking eischen. Te meer aanleiding tot zoodanige beperking (en wellicht ook tot de vertraging waarmede deze regelen gereed kwamen ?) vind ik in de voortreffelijke levensbeschrijving van Harting door Dr. H. F. Jonkman in de •» Mannen van Beteekenis in onze Dagen^ gegeven, waarin talrijke bijzonderheden, aan de vriendelyke mededeelzaamheid van Harting's weduwe en zoon verschuldigd, voor het eerst een plaats vonden. Daarheen verwijs ik hem, die Harting's levensloop van kinds- been af op den voet wenscht te volgen, en die het treffend beeld van den veelzijdigen man, ook nog door menige anecdotische bijzonderheid uit zijn jeugd en zijn rijperen leeftijd verlangt toegelicht te zien. Den eersten openbaren stap op het veld der wetenschap zette Harting op 28 November 1835, toen hij als 23-jarig jongeling zijn geneeskundig proefschrift: » Observationes X* (4 ) Choreae Sancti Viti et febris piierperalis" aau de Utrechtsclie hoogeschool verdedigde. Toch mag men uit die dissertatie van zuiver medischen aard niet afleiden, dat niet toen reeds eene krachtige voor- liefde voor de natuurwetenschappen om haar zelver wille bij Harting ontwaakt was. Hij werd echter door plichtgevoel geroepen die voorliefde achter te stellen bij de mogelijkheid om door eene spoedige promotie eene opengevallen plaats onder de geneesheereu te Oudewater te kunnen gaan innemen. Ware dit laatste niet het geval geweest, zoo zou Hakting aan zijn aanvankelijk voornemen hebben gevolg gegeven en zou hij een reeks eigen onderzoekingen tot onderwerp van zijn proefschrift gekozen hebben, die nu eerst later (1839) het licht hebben gezien in het Tijdschrift voor natuurlijke Geschiedenis en Fhysiologie, onder den titel : » Bijdragen tot de mikroskopische kennis der zachte, dierlijke weefsels. Hij, die later als de gevierde schrijver van het Leerboek der Dierkunde eene eereplaats innam onder de Nederlandsche zoölogen, ware dan reeds door zijne dissertatie verbonden geweest aan het vak, waaraan hij zich betrekkelijk eerst laat geheel heeft mogen wijden en waaraan zijn naam ook in de toekomst verknocht zal zijn. Trouwens, zoo als reeds uit den titel blijkt, waren deze bijdragen welhaast nog meer van histologischen dan van zoölogischen aard, en was het microscoop — de mikroskoop zooals hij 't nog in deze eerste proeve noemt, — het voor- naamste hulpmiddel bij deze onderzoekingen geweest. Dat microscoop, waarvan hij later eene meer uitvoerige be- schrijving gegeven heeft, was door hemzelf naar het model van het WoLLASTON'sche vervaardigd: tot zelfs het gieten der lenzen was eigen werk geweest. Geen wonder dat de volhardende kunstvaardigheid, door Hauting aan de samen- stelling van dit werktuig besteed, haar loon moest vinden in de openbaring der geheimen, die de wereld van het on- zichtbaar kleine aan den gelukkigen bezitter van goede optische instrumenten ontsluit ; geen wonder dat zg er toe ( 5 ) medewerkte om hem zijue gaven meer aan weefselleer dan aan vergelijkende ontleedkunde of aan de beschrijvende natuurlijke historie te doen dienstbaar maken. Enkele bijzonderheden van technischen aard, die wij in Hahting's eerste opstel vermeld vinden, doen ons, verwende kinderen der moderne methoden, een leerryken blik werpen op de eigenaardige moeilijkheden, waarmede onze onmiddel- lijke voorgangers nog te kampen hadden. Zoo beschrijft Harting de nadeelen der mica-dekplaatjes, waarmede de preparaten gedekt werden en verheugt er zich iu, het middel gevonden te hebben om die nadeelen te ontgaan, en wel door het gegloeide uiteinde van een glazen buis tot een ruimen glaskogel op te blazen, dezen daarna te verbrijzelen en de scherven in de plaats van de mica-plaatjes te gebruiken. Ook achtte hy het een stap vooruit, dat hij zich door een en ander in staat zag het PuRKiNJE'sche compressorium te ontberen en eene zeer geleidelijk toenemende drukking op zijne preparaten kon uitoefenen door de objectieflenzen zelf op dit glazen dekplaat] e te doen nederdalen ! Terwijl in de eerste helft zijner thans besproken verhan- deling kritische beschouwingen omtrent Treviranus' indeeling der weefsels op den voorgrond treden, vinden wij in de tweede helft talrijke eigen waarnemingen vermeld en mag ik er op wijzen, dat de tegenwoordig zoo zeer overheerschende methode der microscopische doorsneden, ook toen reeds door Harting was toegepast, en wel op de oogzenuw van het kalf, waarvan hij overlangsche en dwarse doorsneden beschrijft. Mag het van belang geacht worden bij deze eerste proeven van Harting's zelfstandige werkzaamheid eenigszins meer uitvoerig stil te staan, zoo mogen wij daarnaast niet vergeten, dat eene behandeling van Harting's werken in chronologi- sche volgorde aan een harmonisch overzicht van zijne veel- zijdige werkzaamheid in den weg zou staan. Liever zal ik de bespreking van zijn talrijke geschriften derwijze inrichten, dat verschillende groepen daarvan bijeengebracht worden, die van gemeenschappelijken oorsprong zijn en staraverwantschap ( ö ) bezitten. En waar wij zijne oudste studiën over de dierlyke weefsels als uitgangspunt namen en reeds melding maakten van opstellen aan de samenstelling van zijn microscoop gewgd, daar komt ons onmiddellijk voor den geest, dat het hoofdwerk in deze groep zijner geschriften geen ander ziju kan, dan de vier 80 deelen, die tusschen 1848 en 1854 bij Campagne te Tiel het licht zagen en waaraan Harttng den titel gegeven heeft van: »Het Mikroskoop, deszelfs gebruik, geschie- denis en tegenwoordige toestand." Inderdaad heeft hij daarin nedergelegd al wat hem een twintigjarig gebruik van dat belangrijk instrument geleerd had, en tevens al wat ijverige navorschingen omtrent de historische ontwikkelings- geschiedenis daarvan, geleidelijk aan het licht hadden gebracht. Dat dit omvangrijke werk in 1859 door Dr. Theile in het Duitsch vertaald werd, en dat van die vertaling in 1866 eene tweede uitgave noodig was, bewijst wel hoezeer de beteekenis er van ook buiten de grenzen van ons vader- land erkend en gewaardeerd werd. Die tweede Duitsche uitgave, evenals de eerste in drie deelen verschenen, verdient daarom in zekeren zin boven de oorspronkelijke Hollandsche de voorkeur, omdat Harting de gelegenheid vond, daarin niet alleen op te nemen den in- houd van een naschrift op zijne Hollandsche uitgave, dat in 1858 ouder den titel: ,/De nieuwste verbeteringen van het mikroskoop en zijn gebruik sedert 1850", verschenen was, maar doordien hy in den tekst, wat er tot 1866 aan nieuwe verbeteringen was uitgedacht, kon invlechten. Het eerste deel behandelt de optische samenstelling van het gebruikelijke microscoop en bevat daarbij eene alge- meene beschrijving van de verschillende werktuigen, die onder dien naam worden samengevat. Ook de rol, die het oog, bij het microscopisch zien, speelt, wordt uitvoerig na- gegaan: eerst wanneer dit zich boven het microscoop be- vindt, is een optisch geheel tot stand gekomen, dat den waarnemer in staat stelt in de fijnere samenstelling van levende weefsels door te dringen. ( 7 ) Dit eerste deel van Harting's werk stelt den bezitter van eeu microscoop in staat, zicli volkomen rekenschap te geven van de beteekenis van alle onderdeden van zijn werktuig en van de algemeene catoptrische en dioptrische grondregels, die het gebruik er van beheerscheu. Het kan niemand verwon- dereu, dat dit deel ook thans, na 25 jaren, nog zeer belang- ryke aanwijzingen bevat, waarvan allen, die zich van een microscoop voor hunne studiën bedienen, behooren kennis te nemen. In directe aansluiting tot het eerste, staat veel meer het derde, dan het tweede deel. Het bevat wat men zou kun- nen noemen de phylogeuie van het microscoop, evenals het eerste daarvan de anatomie bracht. Men begrijpt, dat daarmede bedoeld wordt een uitvoerig historisch overzicht van de geschiedenis van de langzame ontwikkeling der mi- croscopen, die in den aanvang op Nederlandschen bodem hun oorsprong namen en tot wier verbetering Nederlanders ook het hunne hebbeu bijgedragen. Die geschiedenis was tot zoolang niet, of hoogst onvolledig geboekstaafd. Toch is zij van zooveel beteekenis tot juist begrip van de factoren, die hebbeu medegewerkt om vorm en omvang van zoo menig onderdeel van het microscoop te bestemmen. Voor die geschiedenis van het microscoop heeft Harting ongeëvenaarde verdiensten. Met noeste vljjt heeft hij alle gegevens bijeenverzameld en andere opgaven critisch getoetst. Een reeks zeer goede houtsneden geeft daarbij een helder overzicht van de meeste der besproken ontwikkelingstrappen . Dit deel is een onmisbaar hulpmiddel voor allen wien de ontwikkeling van het microscoop belang inboezemt, en bezit, door de groote zorgvuldigheid, waarmede het bewerkt werd, voor de toekomst blijvende waarde. De aanvulling er van met wat sedert 1860 alzoo verbeterd en gewijzigd werd, is gemakkelijk genoeg, even gemakkelijk als het schrijven van het werk zelf moeilijk en tijdroovend moet geweest zijn. ( 8 ) Hoe deze zorgvuldige wordingsgeschiedenis van het micro- scoop ook in hei buitenland door hen, die daartoe het eerste geroepen zijn, hoog gewaardeerd wordt, had ik persoonlijk gelegenheid op te merken, toen ik voor enkele jaren te Lon- den vertoefde en daar de ongeëvenaarde verzameling van een 1200-tal microscopen in oogenschouw nam, die door een vermogend liefhebber zijn bijeengebracht en ieder een ver- schillende phase in de geschiedenis van het microscoop ver- tegenwoordigen. Ik was door Harting's tusschenkomst met hem in betrekking gebracht, en vond daar talrijke instru- menten terug, die ik alleen uit de afbeeldingen in Harting's derde deel kende en die ook door hemzelf niet gezien waren, maar naar andere afbeeldingen waren wedergegeven. Micros- copen van MusscHENBROEK en van Culpeper ; microscopen die in vorige eeuwen door de pausen gebruikt en met hunne emblemata voorzien waren, naast de zoodanige van verscheidene voeten lang, die voor gebruik onder water bestemd zijn, d. w. z. om de wanden en den bodem van aquaria mede te doorzoeken, wisselden daar in bonte mengeling met elkander af. En in de rijke boekverzameling over het onderwerp, die ik daar bijeengebracht vond, door den eigenaar van deze on- schatbare collectie — zelf een voortreffelijk kenner van het microscoop en van alles wat daarop betrekking heeft — be- kleedde Harting's //Het Mikroskoop" de eereplaats en werd telkens opgeslagen, wanneer leemten betreurd of nieuwe aanwinsten met vreugde begroet en gerangschikt werden. Het laatste deel van Harting's werk, in volgorde het tweede, is, zooals hijzelf in de voorrede erkent, in schijnbaar minder iogischen gedachtengang tusschen het eerste en derde ingeschoven, edoch, met opzet. Daarin vinden wij het eigen- lijk microscopisch onderzoek, het gebruik van het microscoop, uitvoerig geschetst. De inleidende hoofdstukken geven Har- TiNG gelegenheid ons voor te houden, welke eischen aan den- genen te stellen zijn, die zich met microscopisch onderzoek zal bezig houden en welke voorzorgen deze t^dens dat onder- zoek zal hebben in acht te nemen. En dan is het voor ( ö ) ons, die ons Haeting zoo levendig herinneren, zeer ken- merkend voor den man, dat hij bij de bespreking van de psychische eigenschappen, die de gebruiker van het micro- scoop behoort te bezitten, met nadruk het allereerst op den voorgrond plaatst: onwankelbare waarheidsliefde. Hoe dik- wijls hebben wij het hem niet hooren herhalen, dat die waarheidsliefde nog niet voldoende gehuldigd was, wanneer men er naar streefde vergissingen of dwalingen te vermijden, maar dat zij eischte, dat met allerstrengste critiek alle aan- leiding tot vergissing van den beginne af werd buitenge- sloten. Voorzeker ligt in de toepassing van zoodanige strenge critiek de beste waarborg voor deugdelijkheid en nauwgezet- heid van het onderzoek, al is de verleiding somtijds groot om langs korteren weg tot snellere uitkomsten te geraken. Zoodanige resultaten, al mogen zij voor het oogenblik hem, die ze aanbracht, gestreeld hebben, wreken zich later op zijne nagedachtenis en belasten de wetenschap met dwalingen, wier verwijdering niet zelden meer moeite kost dan het vaststellen van nieuwe en belangrijke feiten. Ook voor de neiging tot het maken van gevolgtrekkingen 'per analogiam^ waaruit zoo dikwijls overijlde generalisatie ontsproot, waarschuwt Haeting met name, als voor een gevaar, dat op het gebied van het microscopisch onderzoek van alle zijden dreigt. Schrijver dezer regelen, die nog zeer onlangs tegen zoodanige gevolgtrekkingen polemisch de pen moest voeren, was getrojGfen bij Harting, met bijkans de- zelfde woorden, vóór welhaast dertig jaren terneergeschreveu te vinden: »Er zijn er die . . . . oordeelen, dat, wanneer dit of dat orgaan by een konijn of hond eene zekere samen- stelling bezit, het ook wel zoo bij alle zoogende dieren zal zijn.'\ Veel van wat in dit tweede deel bevat is, » bezit," zooals HuGO DE Vries het in zijn gedachteniswoord van 7 De- cember 1885 gezegd heeft, » blijvende waarde en de daar gegeven methode ligt thans nog ten grondslag aan de prac- ( 10 J tisehe oefeningen van hen, die zich als studenten met het gebruik van het microscoop willen bekend maken". Maar veel is ook met name in dit deel, sedert het geschreven werd, verouderd en door andere verbeterde methoden vervangen. Ieder, die zich met microscopisch onderzoek in de laatste twintig jaren heeft bezig gehouden, weet hoe die methoden, — de zoogenaamde techniek van het microscopisch onderzoek, — telken jare wijziging en uitbreiding ondergaan, en het is niet te verwonderen, dat een leiddraad, die vóór 25 jaren door Harting werd opgesteld, thans zijne beteekenis als zoodanig grootendeels verloren heeft. Juist op dat gebied worden snelle en dikwyls onverwachte vorderingen gemaakt, die zelfs de handboeken van voor weinige jaren spoedig doen verouderen en reeds aanleiding waren tot het ontstaan van een zelfstandig tijdschrift, dat aan dit technisch gedeelte van het microscopisch onderzoek gewijd is. Dat van de Duitsche vertaling na betrekkelijk weinige jaren een tweede uitgaaf noodig was, zal voor Harting voorzeker eene bijzondere voldoening geweest zijn en hem het bewijs geleverd hebben hoezeer de groote ervaring, die hij door geduld en volharding zich met het microscoop ver- worven had, zijnen tijdgenooten te stade kwam. Het behoeft wel niet gezegd te worden, dat de inhoud van kleinere opstellen en verhandelingen op het gebied van weefselleer en microscopie, door Harting in het licht ge- geven, in zijn zooeven besproken werk was ingelasclit. Ik mag dus van eene afzonderlijke bespreking daarvan afzien en kan volstaan met eene verwijzing naar de titels, die in de derde afdeeling van de hierbij behoorende bibliographie zijn bijeengebracht. Het verdient opmerking, dat na 1861 op dit gebied geen nieuwe bydragen door den zoo werkzamen baanbreker ge- leverd werden. Andere vakkeu hadden zijn ar])eidskracht in beslag genomen. ( 11 ) Toch blijkt uit het zooeven genoemde jaartal, dat Haeting de vijftig dicht was genaderd, vóór hij zich meer bepaald op het gebied der dierkunde zou gaan bewegen. Tot zoolang was hij aan de Utrechtsche universiteit de vertegenwoordiger geweest van wat men ook in Duitschland de » wetenschappelijke microscopie'' genoemd heeft. En dat zijne beteekenis als zoodanig ook door de beste beoordeelaars in het buitenland hoog werd aangeslagen, bewijst een brief van Max Schultze te Bonn, die hem in December 1864 bij de oprichting van het bekende »Archiv für mikroskopische Anatomie," uitnoodigde tot de vaste medewerkers te willen toetreden. Harïing beheerschte de techniek van het micros- copisch onderzoek, wij zagen het reeds hierboven, ten volle, en afwisselend had hij met dit instrument op histologisch, op botanisch en op anatomisch gebied de bewijzen van zyn meesterschap gegeven, zonder dat wij echter kunnen zeggen — wellicht met uitzondering zijner monographie der Marattia- ceën — dat op een werk van grooteren omvang als de uitkomst van zijne talrijke microscopische onderzoekingen kan gewezen worden. In stilte rijpte wel de Morphologie synthétique, waarop wij zoo straks terugkomen, maar daar- naast waren bezigheden en beslommeringen van geheel anderen aard op zijn tijd beslag komen leggen, die thans onze aan- dacht verdienen. Die bezigheden knoopten zich ten nauwste vast aan den betrekkelgk weinig scherp omschreven werk- kring — althans in officieelen zin — dien Haeting, tot nu toe aan de Utrechtsche hoogeschool gevonden had. Wij weten uit de voortreffelijke en volledige levensbeschrijving, die wij aan Jonkman te danken hebben, hoe Harting na zijne promotie van 1835 tot 1841 te Oudewater als praktiseerend geneesheer gevestigd was, hoe hij in laatstgenoemd jaar geroepen werd om aan het athenaeum te Franeker de plaats in te gaan nemen van Cl. Mulder, die naar Groningen beroepen was en hoe hij daar een jaar lang in diens plaats chemie, botanie en zoölogie vertegenwoordigde. In 1843 be- sloot de Kegeering tot de opheffing van het athenaeum te ( 12 ) Franeker. Harting was daarmede zijn aangewezen werkkring ontnomen, en in de faculteit der Wis- en Natuurkunde aan de Utrechtsche hoogeschool, waarbij hij werd overgeplaatst, was geen vacature te vervullen. Mulder schitterde daar als chemi- cus, Bkrgsma vertegenwoordigde de plantkunde, van Lidtii DE Jeude doceerde zoölogie en had eene schoone dierkundige verzameling bijeengebracht. Harting was dus, wat Donders eenige jaren later bij de medische faculteit zou worden, een hoogleeraar a la suite een docent zonder aangewezen leervak. Die toestand moest verre van aangenaam zijn en het was geen verbetering, anders dan naar den schijn, dat hij, die in 1843 als buitengewoon hoogleeraar optrad met de rechten van gewoon hoogleeraar, in 1846 naast die rechten ook de toelage erlangde. Harting zag zich dus genoodzaakt zich te adapteeren naar de toestanden en de leemten, zooals hij ze vond, en moest daarbij nog met groote behoedzaamheid te werk gaan, want alleen die leemten in het onderwijs konden in aanmerking komen, die voortvloeiden uit de niet- bezetting van een bepaald leervak. Harting moet zich dus gevoeld hebben als eene species, die onverwacht in vreemde en nieuwe toestanden verplaatst wordt en zich daar alleen kan staande houden door een selectie-proces, hetgeen in zijn geval niet het onverbiddelijke en tevens onbewuste had, dat gewoonlijk voor die processen kenschetsend is, maar waarbij hij wel degelijk genoodzaakt was met vol bewustzijn zelf zoodanige keuze te doen, waar- door zijne eigen neigingen en bekwaamheden met de be- langen van de hoogeschool op de meest harmonische wijze gelijktydig konden worden gediend. Het is leerzaam, dat proces te vervolgen in de weinige data, die daarvan zijn tot ons gekomen ; ik bedoel op de Series Lectionum. Van 1844 tot 1848 vinden wij dat Harting in de philosophische faculteit aankondigt : weefsel- leer van planten en dieren, normaal en pathologisch, als- mede capita selecta uit de plantenphysiologie, terwyl wij hem tegelijkertijd ook bij de medische faculteit vermeld ( 13 ) vinden, waar hij iu de eerste jaren in gemeenschap met Mulder onderwijs gaf in pharmacie en pharmacologie, terwijl hij van 1845 — 54 de pharmacologie zelfstandig onderwees, waarbij zich tot 1856 ook nog de geschiedenis der medi- cinale planten voegde. In diezelfde faculteit kondigde hij in 1849 bovendien een college aan van twee uur 's weeks over algemeene anatomie en over de leer der fijnere Aveefsels, zoowel in gezonden als zieken staat, terwijl hij in de philosophische faculteit over de anatomie en de physiologie der planten twee uur onderwas gaf en voor hen, die zich wenschten te oefenen in het gebruik van het microscoop, de gelegenheid open stelde. Dit bleef zoo tot 1857, toen het naderende emeritaat van V. LiDTii de Jeude het uitzicht opende op een werk- kring, die meer bepaald in het kader van het akademisch onderwijs, voor zoover dat ook door de examina nader om- schreven wordt, passen zou. In den cursus 1857 — 58 gaf Harting een college van twee uur 's weeks over de natuur- lijke geschiedenis van zoogdieren, vogels en reptiliën, een ander over visschen en ongewervelde dieren, terwijl hij ook de elementen der palaeontologie aankondigde, hora postea indicanda. In 1858 werden beide eerstgemelde colleges versmolten tot één, dat vier uur 's weeks besloeg, en zien wij, onder elkandei: aangekondigd, op dezelfde Series: Th. G. VAN LiDTH DE Jeude docebit zoologiam. P. Harting tradet Historiam naturalem animalium, Th. G. VAN Lidth de Jeude tradet Anatomen comparatam. P. Harting exponet Zootomiam et Histologiam compa- ratam. Op 1 October 1859 werd van Lidth de Jeude emeritus en van nu aan behoeft Harting voor de aankondiging zijner lessen den rijkdom der Latijnsche terminologie niet meer op de proef te stellen, maar vinden wij hem op de Series als de erkende voorganger op het gebied van dierkunde en vergelijkende ontleedkunde. Het selectie-proces had welhaast ( 14 ) vijftien jaren geduurd, maar tlians was het oogenblik daar, waarop ÏÏarting's naam voor goed aan de dierkunde zou worden vastgeknoopt. Zeker niet met de bedoeling om aan dien naam in die wetenschap een blij venden klank te geven — wat later toch de uitkomst zou blijken ! — maar veeleer om zijnen leerlingen een betrouwbaren gids te verschaffen in den rijken doolhof van feiten, die de natuurlijke historie ook toen reeds aanbood, begon hij in deze jaren met de samenstelling van het tweede werk, dat naast zijn » het Mikroskoop" bovenaan in de rij van de voortbrengselen van zijnen geest behoort gerangschikt te worden. Het ligt voor de hand, dat hy voor de dierkundige lessen, die van nu aan regelmatig door hem gegeven \vorden, met de grootste nauwgezetheid de zoölogische litteratuur tot op de allerlaatste jaren doorwerkte, hetgeen aan zijne voor- drachten die hooge mate van grondigheid, gepaard aan actualiteit verleende. En wat was natuurlijker, dan dat de aanteekeniugen op dien weg door hem verzameld — een weg, die afweek van de aanvankelijk door hem ingeslagene en die hem op een voor hem geheel nieuw gebied voerde — ten slotte tot één geheel vereenigd, als een Leerboek der Dierkunde aan zijne leerlingen en aan alle beoefenaren der zoölogische wetenschap zou worden aangeboden ? Maar waarlijk, er ligt in dat leer- boek nog meer vóór ons, dan terloops gemaakte aanteeke- niugen tijdens de voorbereiding tot dierkundige colleges ! Er ligt daarin een stuk van Harting's leven, dat ons tevens enkele van de meest sprekende trekken van zijnen geest duidelyk openbaart. In de eerste plaats zyn groote arbeids- kracht. Zien wy dat de voorrede tot het eerste deel van zyn ^Leerboek der Dierkunde in haren geheelen o m V a u g" van Juli 1862 gedagteekend is, zoo moeten wij het bewonderen, dat hij, die daarin niet gaf de vrucht van een ge- heel leven, dat achter hem lag, maar veeleer de oogst, die dage- lyks in verband met zijne lessen door hem verzameld werd, ( 15 ) reeds in 1864 het meer dan duizend bladzijden beslaande deel gereed had, waarin hij het natuurhistorisch overzicht der ge- wervelde dieren gaf, terwyl drie jaren daarna de vergelykende ontleedkunde der Vertebrata in het licht kon verschijnen. Jn 1870 kwamen ook de ongewervelde dieren gereed, terwyl de raorpohologie van die afdeeling in 1874 de pers verliet. Daarmede had Harting een reuzeutaak volbracht. Dat hij het laatste deel, waarin de embryologie der Evertebrata zou behandeld worden, nooit heeft voltooid, is een der sprekendste bewijzen voor de groote nauwkeurigheid en nauwgezetheid, waarmede hy gewoon was te werken en waarvan wij op iedere bladzijde van zijn leerboek zoo sprekende bewijzen aantreffen. Die embryologie toch verkeerde in deze jaren nog in eene vroege wordingsperiode. Aan alle zijden waren zelfstandige onderzoekers bezig haar met nieuwe uitkomsten te verrijken, maar die resultaten waren zoo uiteenloopend en tevens zoo allerwege verspreid, dat het welhaast ondoenlijk scheen daar- van een verkort overzicht samen te stellen, dat in het kader van Harting's leerboek passen zou. Hijzelf, die geen eigen onderzoek over de ontwikkelingsgeschiedenis van ongewer- velde dieren verricht had en wien daardoor een hulpmiddel ontbrak om in dit doolhof den weg te vinden, kon het niet van zich verkrijgen het nog ontbrekende stuk van zijn leer- boek tot stand te brengen door eenvoudig het » relata refero" toe te passen, daar waar zooveel tegenstrijdigs van alle zijden werd aangedragen en hem de gelegenheid tot zelfstandige critische toetsing daarvan ontbrak, eene toetsing die hij in de overige afdeelingeu van zijn leerboek steeds zoo zorg- vuldig en nauwkeurig had ingesteld. De chaotische toestand, waarin nog vóór een tiental jaren de embryologie der Evertebrata verkeerde, zou wellicht nog lang hebbeu voortgeduurd en nog zijn toegenomen, indien niet de te vroeg gestorven Balfour met zyn bekend leerboek der vergelijkende embryologie voor het eerst licht in de duis- ternis gebracht had. Hij, de jonge en onvermoeide embryo- ( 16 ) loog, slaagde er in het kaf van het koren te ziften; onder- zoekers, die op verschillend gebied zonder wederzijdschen band gearbeid hadden, op evenwijdige wegen te voeren, waardoor voortaan naar een gemeenschappelijk doel kon gestreefd en veel scherper geformuleerde vraagpunten konden beantwoord worden. ïoen deze vergely kende embryologie het licht had gezien, was de bewondering voor den jeugdigen bewerker en de waardeeriug van den grooten dienst, dien hij aan de wetenschap bewezen had, algemeen. En daar nu de moeilijkheid ter zijde gesteld was, waarvoor Hae,ting bij de bewerking van zijn laatste stuk was terug- gedeinsd, zou men meenen, dat eene eenigszins verkorte Hollandsche bewerking van Balfgur's eerste deel, die laatste leemte in Harting's Leerboek zou hebben aangevuld Inderdaad ware dit mogelijk geweest, maar toch heeft Harting er niet toe kunnen besluiten, die bewerking te geven. Voor al het overige had hij door grondige bronnen- studie zelf het materiaal van heinde en verre bijeengebracht en critisch gezift, voor dit laatste wilde hij niet eenvoudig vertaalwerk leveren. Zóó heb ik het van hem meenen te begrijpen, toen ik in gesprek met hem de hoop uitsprak op de voltooiing van zijn leerboek en hij mij geruststellend naar Balfoue verwees. Een ander plan, om als laatste stuk van zijn leerboek de geschiedenis der zoölogie te schrijven is wel bij hem ontstaan en gerijpt, maar niet meer tot uitvoering gekomen. Harttng's leerboek is voorzeker het uitvoerigste dat op het gebied van dierkunde en vergelijkende ontleedkunde in Neder- land verschenen is. Het is grooter van omvang dan het te- recht geroemde van Jan van der Hoeven, dat in verschillende talen is overgezet. Daarvan onderscheidt het zich ook doordien, naar verhouding, aan de zuiver systematische overzichten — waardoor van der Hoeven aan velen een zoo welkome gids geweest is — een kleinere, aan de morphologische bijzonder- heden en samenvattingen een grootere plaats werd ingeruimd. Wy, ütrechtsche philosophiae studiosi uit het tijdvak ( 17 ) van 1862 — 1878 hadden uit den aard der zaak aanleiding grondig kennis te maken met het leerboek. Eu al waren er, die zich beklaagden, dat de groote omvang der dierkundige wetenschap zich in dit leerboek weerspiegelde en de dikte daarvan op het candidaats-examen in de philosophische faculteit een zwarte schaduw wierp, zoo moesten zelfs de ergste klagers erkennen, dat de lectuur van het zoo goed geschreven boek gemakkelijk viel, dat de indeeling praktisch, en de houtsneden, hoewel niet altijd fraai, toch uiterst leerzaam waren. TrouAvens op het examen zelf bleek aan allen, dat Harting slechts een klein gedeelte van het hun voorgezette geestelyk maal in hunne herinnering verwachtte terug te vinden. En daarenboven was hij er in geslaagd door dit grondige en uitvoerige leerboek, bij meer dan één van zijne leerlingen eene liefde voor de zoölogische en morphologische wetenschappen op te wekken, die van blijvenden aard zou blijken te zijn. Mij is er uit allernaaste omgeving één bekend, die als student lang geweifeld heeft of de physisch-chemi- sche, dan wel de natuurhistorische richting hem meer aan- trok, maar die door Harting's lessen en Harting's leerboek met steeds klimmende belangstelling geboeid werd en ein- delijk, met hart en ziel zich daaraan overgevende, de be- koring nooit betreurd, maar er het dikke leerboek dikwyls dankbaar op aange:den heeft! En dat dit leerboek ook buiten den kring zijner leerlingen zich een naam heeft verworven, die maar zelden aau een in het Hollandsch geschreven leerboek ten deel valt, dat bewees mij een gesprek, 't welk ik nu ruim veertien jaren ge- leden te Napels had met een Duitsch dierkundige, thans als hoogleeraar aan een der Zuidduitsche universiteiten ver- bonden. Hij was evenals ik te Napels, om zich in het toen pas opgerichte zoölogisch station van Anton Dohrn met dierkundig onderzoek bezig te houden. Hij had ook reeds in vorige jaren gelijksoortige studiereizen naar verschillende punten van de middellandsche zeekust ondernomen, maar zonder toenmaals van de voordeden, die een vast station Jaarboek 1889 2 ( 18 ) aanbood gebruik te kunnen maken. Bij gebrek aan eene zoölogische bibliotheek, zooals die zich thans in een der zalen van het Station begon te vormen, en die door Dohrn's vrijgevigheid reeds rijk mocht genoemd worden, had hij bij vorige gelegenheden met groote zorg moeten uitzoeken, welke werken de vruchtbaarste metgezellen op zoodanige tochten zouden kunnen zijn. De ervaring had hem geleerd, dat Harting's leerboek, waarin niets dat van belang kon zijn was over het hoofd gezien, waar geen enkel hoofdstuk met vluchtigheid of slordigheid was bewerkt en waar de bronnen voor meer uitvoerig onderzoek steeds met zorg waren aan- gegeven, van alle werken datgene was, wat hij het liefste raadpleegde, zoodat het ten slotte zijn vaste, en op het stuk van boeken zijti eenige, reismakker werd. Ea dat wel, niettegenstaande de Hollaudsche taal, waarin het geschreven is, een bezwaar opleverde, dat eerst langzamerhand voor hem in beteekenis afnam. Al hebben wij alle reden om ons te verheugen over den snellen vooruitgang onzer zoölogische kennis, en over de nieuwe gezichtspunten, die telken jare, nu zoo vele nieuwe vorderingen dit mogelijk maken, op morphologisch gebied voor ons geopend worden; toch stemt het ons een oogenblik droevig, wanneer wij bedenken, dat juist door dien snellen vooruitgang een voortreffelijk leerboek, als dat van HA.RTi^'G, in betrekkelijk korten tijd niet onbelangrijk veroudert. Wel zijn er vele stukken, waar dat niet op toepasselijk is: andere daarentegen — en dikwijls juist de meest gewichtige — hebben in verhoogde mate de belangstelling van bevoegde waarnemers getrokken, wier uitkomsten een geheele om- werking van die stukken zou noodig maken om het leerboek op de hoogte van den tegenwoordigen stand der wetenschap te houden. En kan men zich eene zoodanige wijze van be- werking, waarbij een groot standaard-handboek, zelfs vóór het geheel compleet is, van zijn eerste stukken eene ni-juwe omgewerkte uitgave in het licht ziet verschijnen — ik denk hier bijv. aan Beonjj's Klassen uud Ordnungeu des Thier- ( 19 ) reiclis — voorstellen iu Duitschlaud of Eugeland, waar eea zooveel grooter publiek als kooper optreedt; iu Nederland kon dat op Harting's leerboek niet worden toegepast. TocIj blijf ik het er voor houden, dat van Hauting's tal- rijke geschriften op zuiver wetenschappelijk gebied, zijn leerboek en zijn werk over het uiicioscoop, diegene zijn waarin de eigenaardige geestesgaven, die hem het sterkst kenmerken: vlijc en nauwgezetheid, het volledigst tot haar recht komen en deze werken dus voor het nageslacht de beste kenbronnen zullen zijn om zich een beeld van den man te ontwerpen. Wa'.ir hierboven sprake was van het zoölogisch station te Napels, mag ik niet verzwijgen hoe Harting van den beginne af de pogingen van ür. DoiiuN tot vestiging dezer instelling met instemming begroet heeft en hoe hij, te samen met Selenka, er een belangrijk deel in gehad heeft om de Nederlandsche Regeering tot het inzicht te brengen, dat, waar zoovele buitenlandsche reffeeringen dit station belang- rijken geldelijken steun verleenden, ook het vaderland van Leeuw hNHOEK en Swammeüüam, van Ba ster en Slabber niet mocht achterblijven. De Ne.lerlandsche werktafel in dat s'ation is sedert vijftien jaren welhaast onafgeln'okeu bezet gebleven ; een opgewekt leven heeft zich ook daardoor onder de jongere generatie van Nederlandsche dierkundigen ge- openbaard. M lar ook nog in Avijdere cirkels heeft zich de stoot, die van Napels was uitgegaan, en waarvan Harting in Nederlanii een der overbrengers werd, voortgeplant. Har- ting, die reeds vroeger met zijne leerlingen en hun gezel- schap Natura Dux Nobis et Auspex tochten naar de zeekust ondernomen had, die echter van te korten duur waren ora tot uitkomsten van eenige bi'ti'ekeuis te kunnen voeren, vond thans in het voorbeeld, te Napels gegeven, aanleiding om ook tot dierkundig onderzoek van de eigen kusten en zeeën h(!t voorbeeld te geven. Terwijl Selexka in een voor- loopig laboratorium te Leiden een klein aquarium tot. stand bracht, waar zeedieren voor ouderzotk in het leven werden 9* ( 20 ) gehouden door een voortdurenden luchtstroom, die aan het zeewater werd toegeroerd, verplaatste Harting zich in de zomervacantie van 1874 met eenige zijner leerlingen naar de zeekust en richtte zich te Scheveniugen in eene kleine loods eene tijdelijke werkplaats in, die de kiem mag ge- noemd worden van eene inrichting, die een jaar daarop door de pas gevestigde Nederlaiidsche Dierkundige Vereeniging werd in het leven geroepen : het verplaatsbaar zoölogisch station. Deze inrichting was bestemd op kleine schaal ge- lijksoortige diensten te bewijzen aan de Nederlandsche kusten, als het grootere station te Napels doet voor hen, die uit de aan diervormen zooveel rijkere Middellandsche Zee hun onderzoekings-materiaal wenschen te putten. Vijttien jaar lang heeft dat station op verschillende punten van onze kust zijne diensten verricht en wanneer eerlang — mede dank de vrijgevigheid van wijlen ons medelid van deu Samde Lacosïe — die verplaatsbare inrichting door een definitief steenen gebouw vervangen wordt, zal bij het in gebruik nemen daarvan voorzeker ook Harting's aandeel in zijne eerste wordingsgeschiedenis niet worden vergeten. Over de verhouding van Harting tot zijn leerlingen eu hun door hem bezield gezelschap »Natura" wil ik hier niet spreken, nu ik dienaangaande in de Gids van 1886 reeds uitvoerige mededeelingen gedaan heb. Al bladerende in oude studenten-almanakken vind ik die vroegere schil- dering steeds meer bevestigd, en kenschetsend door zijne een- voudige gemoedelijkheid is bijv. een enkele volzin als deze, die ik aan den almanak vaii 1860 ontleen: »Het schijnt »dat Z.H. Gel*, vriendschap en toegenegenheid tot zijne leer- »lingen nog van jaar tot jaar toeneemt". De uitkomsten van zelfstandig onderzoek op zoölogisch en morphologisch gebied, die Harting verkregen heeft, nadat hij voorgoed den dierkundigen leerstoel bekleedde, zijn grootendeels door tusschenkomst van deze Akademie, waar- van hij sedert hare oprichting in 1857 deel uitmaakte, in het licht gegeven. ( 21 ) Reeds toen het onderzoek naar den paalworm, waarvoor de Akademie hare krachten had beschikhaar gesteld, een aanvang nam, had 74] Vrolik en Harting aangewezen om in de daartoe benoemde commissie zitting te nemen. Harting nam aan de verrichtingen dier commissie een zeer werkzaam aandeel en de uitvoerige, met phiten opgehelderde beschrij- ving van het dier en van zijne wijze van boren, danken wij aan zijne hand. Ook in de quarto-werken der Akademie heeft Harting belangrijke sporen nagelaten door zijne beschrijving van de reuzen-inktvisschen, thans nog ten deele in het Ufcrechtsch Museum aanwezig (1858), door zijne verhandeling over den Orthragoriscus, waarvan een buitengemeen groot exemplaar te den Helder was aangebracht en door Harting aau een nauwkeurig anatomisch en histologisch onderzoek onder- worpen werd, waarbij ook de been vorming bij de Teleostei door hem vergelijkend werd nagegaan, en eindelijk door zijne » Recherches' de Morphologie synthétique, sur la pro- duction artificielle de quelques formations calcaires organi- ques." Door deze laatste uitvoerige verhandeling, die in 1872 het licht zag en die zich aansluit, zooals de biblio- graphische bijlage van dit opstel zal bewijzen, aan een vijf- tal kleinere opstellen van meer dan twiutig jaren vroeger, toen de eerste plannen tot dit onderzoek bij hem rijpten, heeft Harting algemeene belangstelling gewekt. De Fransche Akademie van Wetenschappen- kende hem daarvoor den Prix Monthyon toe. » Voorwaar eene welverdiende onder- » scheiding," zegt Hugo ük Vries in zijn gedachteniswoord, waarin hij de grondgedachte van de Morphologie synthétique aldus kenschetst: » Harting .. . poogde de vormen van de »microscopi.sche deelen, waaruit de levende wezens zijn op- » gebouwd, kunstmatig te voorschijn te roepen, ten einde » langs dezen weg eene verklaring van hun ontstaan en » hunne eigenschappen te vinden. Hij had opgemerkt, dat »ook zulke bestanddeelen, die eigenlijk zelf niet levend zijn, » onder den invloed des levens andere vormen aannemen ( 22 ) »dai] die welke zij in de levenlooze natuur plegen te ver- »tooneu. Hij begreep, dat niet liet leven als zoodanig dit » verschil veroorzaakte, maar dat liet toe te sclirijven moet »ziin aan de bijzondere toestanden, die in de samenstellende » elementen der levende wezens heersclien. Deze overweging »was voor hem het uitgangspunt van eene lange reeks van » proeven, waarin hij neerslagen van scheikundig bekende » stoffen liet ontstaan onder omstandigheden, die zoo nauw »mogelijk met de in bekende cellen heerschende overeen- y> kwamen. De uitkomst beantwoordde aan zijne verwachting. »De bedoelde stoffen namen 'geheel andere vormen aan, dan » vroeger van haar bekend waren, en deze vormen naderden, »nu eens meer dan eens minder, tot zoodanige als reeds in » levende wezens waren aangetroffen en beschreven." Tot zoover de Vries. Levendig herinner ik mij hoe by ons, die in Harting's laboratorium de geboorte van deze verhandeling bijwoonden, de voorstelling had post gevat, dat hiermede een stap gedaan werd, die zich het beste vergelijken liet met de op chemisch gebied niet lang te voren gelukte synthese van organische stoffen, welke tot dusver als producten van het levend orga- nisme bekend waren, uit hunne anorganische componenten. Hier had Harting op morphologisch terrein een gelijk- soortig resultaat bereikt. Maar evenals men op chemisch gebied wellicht in den aanvang al dadelijk al te hoopvol de synthese van levend p r o t o p 1 a s m a door deze eerste stappen niet ver meer verwijderd achtte — een hoop; die voorloopig is uitgebluscht — evenzoo meenden wij, dat nu ook eene artificieele histiogenese, door Harting's resultaten aangevuurd, spoedig, langs synthelischen weg, andere bestanddeelen van het dierlijk lichaam zou kunnen te voorschijn roepen. Ook die hoop is spoedig vervlogen. De eenige, die zich nog verder op den door Hartikg aangewezen weg bewogen heeft, vün Nathusius Königsborn, heeft die hoop niet verlevendigd en de klove tusschen de levende materie en de meest samengestelde eiwitstoffen is in de latere jaren eerder toe- dan afgenomen. ( 23 ) Het was onder deze omstanditrheden niet te verwonderen, dat Harting zich in die dagen aangetrokken gevoelde door het ook experimenteel verdedigd? denkbeeld, dat abiogenesis : de vorming der eenvoudigste levende materie uit levenlooze grondstoffen in de retorten van een laboratorium, niet tot de onmogelijkheden behoorde, en dat hij de resultaten van een Chahlton Bastian niet voetstoots door de reeds oudere van Pasteur wederlegd achtte. Zelfs nam hij daarin aan- leiding in 1873 eene akademische prijsvraag te doen uit- schrijven, waarin eigene onderzoekingen verlangd werden over de vraag of levende wezecs uit levenlooze stoffen ont- staan kunnen. Twee antwoorden kwamen daarop in. De bekroonde schrijver had vlijtig een reeks van nieuwe onderzoekingen verricht, maar zond niettemin zijne verhandeling in, onder het voorzichtige motto : non liquet ; de niet-bekroonde, mij persoonlijk zeer goed bekend, gaf reeds door zijn strijdlustig motto: » Pasteur, a la rescousse T' met de beslistheid van den studenteuleeftijd te kennen, dat de vraag door den be- roemden Franschen natuuronderzoeker definitief ten nadeele der sibiogenesis was uitgemaakt en meende, dat nieuwe on- derzoekingen gevoegelijk konden achterwege blijven; vooral omdat positieve resultaten ten deze door studentenhanden verkregen zeer zeker geen vertrouwen zouden verdienen. Ik vermeld deze bijzonderheid, omdat zij licht werpt op de groote omzichtigheid, waarmede Harting denkbeelden, die voor hemzelf aantrekkingskracht bezaten (ook al erkende hij, dat zij door het experiment nog niet voldoende getoetst waren), met zijne leerlingen behandelde, zoodat dezen tegen overijlde geestdrift geharnast en veeleer tot ouafhankelyke en zelfstandige beoordeeling aangezet werden. Ook in de 4^. Verhandelingen van het Utrechtsch Ge- nootschap heeft Harting belangrijke opstellen gegeven. Die over het episternum der vogels (1864) mag voor- zeker eene bijdrage van beteekeuis heeten tot de vergelij- kende anatomie dezer dierklasse, en boezemt ons vooral ( 24 ) belang in, omdat zij getuigt, boe spoedig Habting zich op dit aanvankelijk voor hem vreemde gebied thuis gevoelde en in staat was nieuwe uitkomsten aan de reeds bekende toe te voegen. Wel is aan zijne beschouwingen over het vogel-episternum, sedert ze werden iiedergesehreven, veel gewijzigd, en beschouwt men thans slechts een klein gedeelte van hetgeen hij als het vogel-episternum opvatte, als homoloog met dat skeletstuk, zooals wij het van de reptilen en de zoogdieren kennen. Maar toch komt hem de verdienste toe, dit moeilgk vraagstuk aan een groudig vergelijkend onderzoek te hebben onder- worpen, waarvan ons vroeger medelid F "rbringer, in wien de vogelklasse eeu zoo uitstekenden monograaf gevonden heeft, waardeerend erkent, dat Harting met echt- wetenschap- pelijke behoedzaamheid vele gevolgtrekkingen niet gemaakt heeft, die hem door meer lichtvaardige en daardoor verder afgedwaalde navolgers ten onrechte zijn toegeschreven- In 1870 werd zij gevolgd door eene met photografieën en talrijke afbeeldingen opgeluisterde verhandeling over het sponzengeslacht Poterion, de welbekende Neptunusbekers, waarin diezelfde omzichtigheid hem geleid heeft. Hij heeft zich door den grooten vormenrijkdom niet op het dwaal- spoor laten brengen, waar anderen door ijdelheid zoo dikwyls gelokt zijn, om ui. het species-begrip, dat vooral bij de sponzen uiterst rekbaar is, binnen te enge grenzen te beperken. Liever dan talrijke nieuwe soorten te scheppen, beschreef hij er slechts een tweetal, en vatte de zeer me- nigvuldige vormwijzigingen als variëteiten van deze twee soorten op. Een kort opstel, tien bladzijden groot, dat in 1869 door Haeting in de Archives Néerlanduises geplaatst werd, is naar mijne meening meer dan eenig ander zyuer geschriften, zelfs meer da.i de zooeven besprokene Morphologie synthé- tique, bestemd om zijn naam ook bij het jongere geslacht van morphologen en biologen nog zeer lang te doen voort- leven. Dat opstel, waaraan toen het verscheen o. a. door ( 25 ) IIaeckel reeds dadelijk groote waarde werd toegekend, beeft uiettemiu tot bedeu uiet die aandacbt getrokken, die bet verdient en juist in onze dagen is bet, ook ter wille van Hauting's nagedacbtenis, zaak daarop nogmaals uitdrukkelijk de aandacbt te vestigen. Harting beeft daarin bet bewijs geleverd — wat zeker a liriovl mocbt verwacbt worden — dat de beenderen van den recbterarm in gewicbt en in omvang (bij een zeker aantal geraamten van Europeanen, dat bij daarop onderzocbt beeft) die van den linkerarm overtreffen. Wij bebben in dat feit de uitdrukking te zien van bet meer algemeene gebruik, dat van den recbterarm en de recbterband gemaakt wordt, betgeen wederom kracbtiger stofwisseling in, en sterkeren groei van deze recbter ledematen ten gevolge beeft. Eene eigenscbap dus, tijdens bet leven als gevolg van gewoonte en oefening verkregen. Van boog gewicbt is bet feit, dat zeker niet a 'priori te verwacbten was en waarop door Harting's onderzoek voor bet eerst licbt gevallen is, bet feit nl. dat diezelfde ledematen van pasgeboren kinderen reeds gelijksoortig onderling verscbil vertoonen. Dit bleek bem uit een tweetal v/egingen. Die uitkomst zou er op wijzen, dat verworven eigenscbappen erfelijk op bet na- geslacbt kunnen overgebracbt worden, een twistpunt bet- welk, vooral sedert de bekende onderzoekingen van Weis- 5IAKN over de erfelijkbeid, eene groote actualiteit verkregen beeft. Tot beden zijn de gevallen, waarin zoodanige erfelijk- beid werkelijk onbetwistbaar geconstateerd werd, volgens Wkismann geene, en inderdaad wordt zijne opvatting, waardoor de beteekeuis van bet selectieproces voor de evo- lutie der dierenwereld nog zooveel sterker op den voorgrond treedt, door zeer talrijke natuuronderzoekers gedeeld. Voort- zetting van de proeven, door Harting genomeu, op een veel grooter aantal pasgeboren kindergeraamten is dus dringend noodig. Het zal daarbij vooral noodzakelijk zijn bet onderzoek ook op primitieve volkstammen en op de Quadrumana uit te strekken. Mocbt bet blijken, dat deze asymmetrie op lagere ( 26 ) ontwikkeliugstrappeii, dan die van den Europeaan, reeds bestaat, ja wellicht nog grooter is en dat z^ ook b^ dieren gevonden wordt, dan rijst de vraag of zij toch niet zou kunnen zijn voortgekomen uit eene fortuite variatie, die bij lang verdwenen stamvonneu was opgetreden en die een voordeel voor de species met zich bracht? In dat geval zouden wij gewoonte en oefening meer als gevolg, dan wel als oorzaak van de hier bedoelde hereditaire predispositie te beschouwen hebben, en zou een voortbouwen op den door Hautikg gelegden grondslag tot minder besliste gevolgtrekkingen leiden. Hoe het zij, ik hoop u te hebben duidelijk gemaakt, dat Harting hier een hoogst gelukkigen experimenteelen greep heeft gedaan, waarvan de beteekenis eerst in de naaste toekomst volledig tot haar recht zal kunnen komen. Waar wij Haeting's rusteloos streven als zelfstandig natuuronderzoeker nagaan, daar verdient vooral zijne ver- houding tot die groote omwenteling in het menschelijk denken, die vóór dertig jaren, als het Darwinisme, op een- maal zoovele wetenschappelijke kringen in rep en roer bracht, met een woord geschetst te worden. Uit zijn werk »de Voorwereldlijke Scheppingen" kunnen wij afleiden, hoe Harting de evolutie-leer, toen nog door geen Darwin, maar alleen door Lamaeck voorgestaan, beschouwde. De aanteeke- niug nO. 147 aan het slot van dat werk is te dezer zake uiterst leerzaam en het is eigenaardig op te merken, hoe het geestelijk standpunt, door Hautikg in 1857 ingenomen, in bijzonderheden overeenstemt met datgene, 't \felk Huxley voor zichzelf beschreven heeft in het tweede deel van de » Life & Letters of Chaeles Daewin". Haeting zegt: » Vatten wij uu alles te » samen, wat boven gezegd is, dan mogen wij er het besluit »uit afleiden, dat de stelling, volgens welke alle soorten » van organische wezens op den weg der ontwikkeling uit » andere vooraf bestaande hunnen oorsprong hebben genomen, » ofschoon gesteund door eenige niet verwerpelijke waar- »schiinliikheidsgronden, toch op geenen hoogeren rang aau- » spraak mag maken, dan op dien eener vernuftige gissing, ( 2/ ) » welke vooralsnog eveumin oen grondig bewijs, als eene af- » doende wederlegging toelaat." Hij voegt daaraan toe, wat Lij weinige jaren later nog wel eens glimlachend zal hebbeu overgelezen : !f>Of de wetenschap immer zulke groote vorderingen maken »zal, dat zij daaromtrent tot eene eindbeslissing zal komen, »laat zich niet voorzien, maar vermoedelijk zullen noch de » schrijver, noch de lezers van dit boek zulks beleven." Hetzelfde scepticisme, dat Hauting hierboven zoo duidelijk uitspreekt en dat zoowel de afwezigheid van het grondige bewijs als van de afdoende wederlegging erkende, vinden wij door HuxLEY omhelsd, waar hij zegt (1. c. p. 196): »T »took refuge in that »thatige Skepsis" which Goethe has so »well-defined I usually defended the tenability of the »received doctrines wheu I had to do with the trausmuta- »tionists, and stood up for the possibility of transmutation »among the orthodox." Is het dus te verwonderen dat juist deze beide, critiscli gestemde geesten, nog zooveel beter dan anderen waren voorbereid om al het gewicht van Darwin's machtige ar- gumentatie te voelen en dat zij beide van den beginne als bekeerde discipelen de nieuwe leer niet alleen aanhingen, maar krachtig daarvoor in de bres traden? Harting deed dit met jeugdig vuur, niettegenstaande zijne oudere ambt- genooten Sciilkgel en van der Hoeven ten einde toe de oude vaan getrouw bleven. Eigenaardig trof mij eene vraao", door RuDOLF Wagner te Göttingen in een zijner brieven in 1863 tot Harting gericht, en bewijzende hoe ook in Duitschland de invloed der nieuwe beschouwingen zich iu verschillende mate deed gelden. Wagner vraagt: »Wassind »Ihre Ansichten über Darwin? Bei uns ist es nacli Uni- »versitaten verschieden ; in Jena schwarmt Alles dafür, hier »ist Alles dagegen. lm Allgemeinen aber nimrat die ganze »jüngere Generation zu Darwin's Gunsten Parthei." Voor eene verdere bespreking van Harting's werkzaam- heid op het veld der wetenschap laat de lijst van dit opstel ( 28 ) geeu ruimte. Dat hij op botanisch, op geologisch, op anthro- pologisch, op physiseh gebied niet alleen heeft rondgezien, maar zelfstandig gewerkt, is van algemeene bekendheid en blijkt ten overvloede uit de lange lijst van geschriften, die als bylage aan dit herinneringswoord is toegevoegd. Tot de besprekiug daarvan mis ik eenerzijds de bevoegd- heid, andererzij ds zou ik daardoor ruimte te kort komen en moeten afzien van mijn voornemen om u ten slotte nog te schilderen, hoe Harting ook buiten het gebied der weten- schap een zoo machtigen invloed heeft kunnen uitoefenen. Die invloed hangt echter te nauw samen met Harting's geheele persoonlijkheid, dan dat zr\ in eene herdenking als deze onbesproken zou mogen blijven. In den aanvang is het wellicht hem zelven eene onthulling geweest, dat hij de gave van te boeien in zoo hooge mate bezat. Hij wist zich uitermate klaar en duidelijk uit te drukken en verstond het, op onderhoudende wijze ingewik- kelde verschijnsels begrijpelijk te maken. Meer nog dan andere gaven zijn het deze, die den populairen schrijver maken : den schrijver door wiens invloed de resultaten der weten- schap bij een grooter kring belangstelling wekken — eene belangstelling, die vroeg of laat ook der wetenschap weder ten goede komt. En toen hij in 1849 eene reeks voorlezingen, te Utrecht gehouden, onder den titel »de macht van het kleine" in het licht gaf, had hij daarmede een eersten stap gezet op den weg, die hem naar een schoon verschiet gevoerd heeft, den weg waarlangs hij niet alleen het oor, maar vooral ook het hart zijner landgenooten bereikte en veroverde. Zijne populair wetenschappelijke geschriften zijn meesterstukken in hun genre en, naast het zooeven genoemde, zijn er nog drie, die in hooge mate de aandacht trokken en wel »de voorwereldlyke scheppingen vergeleken met de tegen- woordige" (1857) waaruit ik zoo straks reeds geciteerd heb, »de bouwkunst der dieren" en het onder den pseudonym van Dr. Dioscoiudes verschenen: Ajmo 2065, dat later in ( 29 ) een tweeden druk: ^??»o 2070 geworden is. Over den inhoud van deze vier geschriften, ons allen welbekend, zal ik hier niet uitweiden. Dat zij herdrukt en bovendien in het Duilsch, Eugelsch en Deensch vertaald werden, bewijst hoe groeten opgang zij gemaakt hebben. Sedert Ha.rïing ze in het licht zond, is er geen populair schrijver onder ons opgestaan, die het bem, ook maar in de verte, heeft nage- daan. En uift licht zal iemand dermate den gemoedelijken toon weten te treffen, vermengd met de fijne ironie en met den geestigen spot, die vooral in het laatste der vier be- doelde werkjes zoo in haar volle kracht schitteren. Wat Harïing daar over examina, over algemeen stemrecht, over emancipatie der vrouw, over koloniale exploitatie, in den fantastischen vorm eener toekomst-profetie behandelt, het is alles zóó actueel, al werd het reeds voor meer dan twintig jaren geschreven, en het is zóó onderhoudend behandeld, dat een nieuwe oplage zeer zeker binnen korten tijd door het Nederlandsch publiek zou zijn uitgeput. Men kan van Harting als popularisator niet spreken, zonder zich de lange rij deelen voor den geest te roepen, die wij kennen als het Album der Natuur. Harting was hiervan niet alleen de oprichter, maar inderdaad de ziel. Zijne groote belezenheid, ook in andere takken van natuur- wetenschap, dan de meer bepaald door hemzelf beoefende, maakten hem tot het ideaal van een redacteur voor zoodanig tijdschrift, en het heeft onder zijne leiding eene periode van grooten bloei doorleefd. Verschillende artikelen, die van zijne hand in het Album verschenen waren, zagen nogmaals in een Duitsch kleed het licht en wel als een tweetal bundels »Skizzen aus der Natur." Alweder nopen, mij de grenzen, die deze schets niet mag overschrijden, hier af te zien van eene meer uitvoerige be- spreking, hoe gemakkelijk het mij ook zou vallen in dat Album grepen te doen. die uw belangstelling zouden wekken. Was het wonder dat Harting, toen hij eenmaal bemerkt had dat het Nederlandsche volk zoo goed en zoo gaarne ( 30 ) naar hem luisterde, uaar hem in wiens gemoed zooveel al- gemeen raenschelijks welde, naast het exacte weten, dat zijnen geest vervulde; was het wonder, zeg ik, dat hij spoedig in de verzoeking kwam om ook op het gemoed zijner mede- burgers in te werken, waar het gold iets te bevorderen, dat hij voor goed en waar hield ? En was het wonder dat hij aan die verzoeking geen weerstand bood? Mij dunkt, wij Nederlanders hebben alle reden ons over dit laatste te verheugen. Op menig punt en in menige omstandigheid zijn wij door Harting's altijd wakkere hand uit den dommel opgeschud. Zóó in zake het onderwijs, toen hij met zijnen broeder en andere gelijkgezinden het school- verbond oprichtte; zóó toen hij voor de Transvaalsche repu- bliek, die tijdelijk voor Engelsche overlieersching had moeten buigen, alarm sloeg, zoodra hij de teekenen waarnam, dat de oud-HoUandsche vrij heidsgeest ook daar ontwaakt was en het juk poogde af te schudden; zóó ook toen hij na zijn emeritaat de pen opvatte om in een dagblad het goed recht der natuurwetenschap te verdedigen tegenover een bepaalden vorm van theologie, die zich geheel teu on- rechte met de godsdienst tracht te vereenzelvigen. Wat Hartikg ten opzichte van de hier aangestipte punten ver- richt heeft en hoe hij daarbij is opgetreden, werd ook door anderen reeds uitvoerig en voortreffelijk geschilderd. Liev(!r dan in eene nieuwe omschrijving daarvan te treden, wil ik trachten, door enkele aanhalingen uit brieven zijner laatste levensjaren, u een beeld te geven van den man, den agi- tator, zooals hij zich zelf gaarne noemde, die met den geleerde in de persoon van HAUTl^'G zoo eng was samen- geweven en die uit den aard der zaak weder krachtiger op den voorgrond kwam, toen zijn taak als leermeester en als voorganger op het gebied der wetenschap was afgeweven. Laat ik beginnen met eene schets, die hij van zichzelf ontwierp, toen hij in antwoord op een brief, waarin hij op- timist genoemd Averd, in Maart 1885 schreef: ( 31 ) »Gii schrijft mi] eene optimistische gezindheid toe, die »niii, heUias, niet toekomt. Ik zeg, helaas, want juist zijn » onwankelbaar optimisme maakte mijn besten vriend Schröder »VAN DKR Kolk zulk een gelukkig en beminnelijk man. Ik i ben veeleer een pes>imist." In dienzelfden brief geeft hij eene karakter-beschrijving van zichzelven, die hier zeer zeker verdient woerffecreven te worden en die het verschil tusschen idealist en optimist, dat wel eens in het spraakgebruik uit het oog verloren wordt, zoo scherp omschrijft. Hij zegt dan: »^" "^' noemde mij, toen hij mij onlangs bezocht, een » idealist. Ik vertrouw dien naam te verdienen en ik hoop »dat hij en al mijne vrienden ook idealisten zijn, want » zonder idealen, waarvoor men leeft en werkt, houdt de »mensch op mensch te zijn. Een paiird zelfs maakt zich »een ideaal wanneer het den stal ruikt en harder gaat »loopen. Van den beginne des tijds af, waartoe mijne her- »innering teruggaat, was mijn hoofdideaal: » felLv rjui »poterit rerum cognosrere causas^\ En dab ik tot de ver- » wezenlijking daarvan ruimschoots gelegenheid heb gehad, »weet gij. Andere persoonlijke idealen, zooals rijkdom, eer, » macht zijn voor mij nooit idealen geweest. Integendeel, ik » vreesde deze veeleer, omdat zij eene grootere verautwoor- »delijkheid met zich brengen en ik altijd groot respectvoor »den kathegorischen imperativus heb gehad. Gij ziet dus, » waarde vriend, dat ik mijn over het algemeen werkelijk » gelukkig leven niet aan eene optimistische levensbeschou- jwing wijten kan, maar meer aan de afwezigheid van wen- »schen naar dingen, die voor mij weinig begeerenswaardig » schenen, al mogen zij dit ook voor anderen in hooge mate »zijn... maar tevens de bron van veel ongeluk dat hen treft. » Dit belet echter niet, dat ik voor het laatste zeer gevoelig »ben en onder elke domheid en dwaasheid, die daartoe aan- i> leiding geeft, werkelijk mede lijd, omdat mijne levendige » verbeelding de gevolgen voorziet en zoo het cognoscere »caiiüas niet altijd gelukkig maakt. Daardoor wordt miju ( 32 ) » hemel dikwijls bewolkt en trek ik mij zaken aan, die voor » andereu van minder beteekeuis scbrjnen, of die zij van »zicii afwerpeu, omdat » men er toch niets aan doen kan."" Hier hebben wij in Harting's eigene woorden kunnen naspeuren, hoe de ontvlambaarheid, waarvan hij zoo vele blijken gegeven heeft, meer aan zijn fijn besnaard en gevoelig geuioed, dan aan eene zekere natuurlijke strijdlustigheid moet worden toegeschreven. Tn zijn laatste levensjaren waren in dat gemoed gewaar- wordingen aan de oppervlakte gekomen, die waarlijk niet medewerkten om die levensjaren te verhelderen. Hij meende zeer duidelijke teekeuen waar te nemen — en wie onzer durft zeggen, dat hij zich vergist heeft? — van een terug- gang op geestelijk gebied, ^an een verlies aan zelfstandig- heid en van een bereidwilligheid tot blinde volgzaamheid bij het individu en diensvolgens ook bij de menigte, waar- van door de drijvers en de heerschzuchtigen, zoowel op kerkelijk als op sociaal gebied handig gebruik wordt gemaakt. Hoor slechts hoe hij in ]\ovember 1884 schreef: ^>Ik zie de toekomst van ons vaderland met groote zorg » tegemoet, minder omclat de tegenwoordige dorainocratie »mij tegen de borst stuit, dan wel omdat het niet missen »kan of er moet ieis vroeger of later eene reactie volgen, » waardoor andere volksleiders een gewillig oor vinden, tei- »wijl het volk, dat men niet heeft willen leeren denken, »maar alleen gelooven, onvoorbereid is en natuurlijk zeer » geneigd om alles aan te nemen, waardoor liet eene betere » toekomst wordt voorgespiegeld, die onmogelijk verwezen- »lykt kan worden. De zoogenaam Ie anti-revolutionnairen 5> hebben zelve de revolutie voorbereid, door aan onbe- » schaafden en onbevoegden znlk een grooten invloed op 's lands » zaken te verschaffen." In een brief van acht dagen later (29 Nov 1884) lezen wij : »Het in den laatsten tijd hier te lande gebeurde heeft »mij wel eens doen twijfelen aan den vooruitgang van het ( 33 ) > menscbelijk geslacht". Sprekende van de groote voorgangers op het gebied van het raenschelijk denken op het einde der vorige eeuw, voegt hij daaraan toe : » Ook in hun tijd > waren zware wolken aan den hemel, maar zij konden niet » voorzien, dat een eeuw later, in het zich beschaafd noemend » Europa, de verlichting blijken zou nog zóó weinig ge- »vorderd te zijn, als thans helaas het geval is bij de groote » meerderheid, en niet enkel bij //la vile multitude" van »Thikrs, maar ook bij hen die zich gerechtigd achten als » leiders op te treden ! Tweederlei vorm van beschaving ! » Ziedaar het groote gevaar. De eene vorm begrijpt de andere » niet en kan haar niet begrijpen. Het mysticisme, dat men »waande overwonnen te hebben, heft weder overal het hoofd »op en zoekt zich een bondgenoot in het zeer begrijpelijk » socialisme van den grooten hoop, die door de te snelle » vermeerdering van de bevolking gestadig aangroeit." Wanneer wij bedenken, dat deze woorden neergeschreven werden drie jaren vóór de bekende verkiez.ing té( Schoter- land, dan moet men erkennen dat Harting een scherpen blik op komende gebeurtenissen had. Zal zich ook bewaarhedeu wat hij nog in dienzelfden brief schreef?: »De menschheid » zelve en met haar de ware beschaving en verlichting zullen »uiet ondergaan, ofschoon het volstrekt niet onwaarschijnlijk »is, dat deze periode van achteruitgang lang zal duren en »dat de brandpunten van werkelijke beschaving zich zullen » verplaatsen onder achterlating van uitgestrekte ruïnes. Het » denkbeeld van zulk een toekomst voor Europa en met name »voor ons vaderland is benauwend en bedroevend." Brachten dus zijne laatste levensjaren den altijd werk- zauien man teleurstellingen en bezorgdheid, als de hierboven door hem beschrevene, daartegenover heeft hij toch zeker de groote voldoening gesmaakt, dat zijn optreden in de Trans- vaalsche aangelegenheden met zoo goeden en voor velen zoo onverwachten uitslag bekroond is geworden. Ook moest het tot zijn bewustzijn doordringen, hoe hij, Jaakrobk 1888. 3 ( 34) die van zija jouge jaren af voor de hoogere neigingen van den menschelyken geest persoonlijk iu de bres was getreden en daaraan een groot deel van zijn leven had gewijd, nu ook van alle zijden geëerd en geliefd werd, als een strijder die zich niet alleen in dieust van de wetenschap, maar ook in dienst van de menschheid had aangegord. Naast de spreuk, die hij hierboven in een zijner brieven tot zijn lijfspreuk gekozen heeft, mogen wij het Homo sum en wat daarop volgt, in vollen omvang op hem toepassen. En waar zijn beeld in onze herinnering ons voor den geest treedt, als dat van den eerwaardigen grijsaard met de trouwe oogen en met de welluidende stem, daar züllen wij niet vergeten, hoe wij dat oog wel hebben zien bliksemen en hoe wy die stem hebben hooren trillen van verontwaardiging. Hem, die van zoovelen onzer de voorganger was op weten- schappelijk terrein, hem hebben wij niet altijd gevolgd waar hij als strijder tegen het verkeerde, ook buiten de weten- schap, optrad. Deels uit gemakzucht, deels uit misplaatste bescheidenheid, deels uit het beginsel, zoo straks door hem gewraakt: »dat men er toch niets aan doen kan." Van harte hoop ik, dat er nog iemand opsta die ons Harting hier in zijn volle wapenrusting schildere, eene schildering waartoe zijne brieven, ook die van politieke strekking, alsmede wat door hem in dagbladen in het licht gegeven werd, ruimschoots materiaal zullen aanbieden. Be- drieg ik mij niet, dan zyn door hemzelf ten aanzien van een deel zijner omvangrijke correspondentie reeds maatregelen genomen, die dit gemakkelijk zullen maken. Zoodanig beeld van Harting zal misschien, meer nog dan het hierboven door mij ontworpene, kunnen medewerken om dat gedeelte van het Nederlandsche, volk dat niet aan het wachtwoord van eene ecclesia militans gehoorzaamt, te over- tuigen van de noodzakelijkheid eener nauwe aaneensluiting, die thans — tengevolge van halfheid en gemakzucht, beiden door Hartikg zoozeer verfoeid, — dikwijls zoo onvoldoende wordt nagestreefd. ( 35 ) En waarlijk, hij was niet door zwartgalligheid beneveld, toen hij den ernst der tijden met donkere kleuren geschil- derd heeft. De lange lijst zijner werken zou ook voor hem hare beteekenis verloren hebben, zoo hij de zekerheid had gehad, dat de achteruitgang, waarop hij doelde, werkelijk onvermijdelijk was. En waar ik heden hulde bracht aan den geleerde, lid van onze Akademie en van talrijke binnen- en buitenlandsche instellingen van wetenschap, die licht ontstoken heeft op zoovele duistere punten, kan een woord van waardeering niet misplaatst zijn van dat onderdeel zijner persoonlijkheid, dat de duisternis in geheel andere schuil- hoeken opspoorde en meedoogeuloos vervolgde. Wat hem in dien strijd zoo krachtig maakte en waardoor hij zoo overwegenden invloed op het denken en streven van zoovele land- en tijdgenooten verworven heeft, het is zijn volkomen belangeloosheid, zijn volkomen onbaatzuchtigheid. Diezelfde eigenschap heeft zijn geheelen levenswandel ge- kenschetst : zij moge nog velen die na hem komen ten voor- beeld en ter opwekking bly ven ! 3* HARTING'S GESCHRIFTEN. Eene volledige lijst wordt reeds aangetroffen in het levens- bericht van Haeting, dat Buys Ballot gegeven heeft in de berichten van de Maatschappij der Nederlaudsche letter- kunde te Leiden, 188G/7. Die lijst is chronologisch gerang- schikt : de onderstaande, die overigens met die van Buys Ballot overeenkomt, is op andere wijze gegroepeerd, ten einde het overzicht van Harting's veelzijdige werkzaamheid op zoo velerlei gebied gemakkelijk te maken. Van de opstellen in het Album der Natuur zijn hier al diegene vermeld, die ook in de inhoudsopgave onder Hauting's naam verschenen ; niet al de kortere aanteekeuingen, die met het welbekende Hg gewaarmerkt waren. A. DIEEKUNDE EN VERGELIJKENDE ONTLEEDKUNDE. 1852. *Het lichten van dieren, p. 225. „ *Iets over vischfokkerij. p. 374. 1854. Handboek der vergelijkende ontleedkunde, naar het Hoogduitsch van Oscar Schmidt. Tiel, H. C. A. Campagne. *) De met * geteekeude opstellen zijn afkomstig uit het Album der Natuur en het cijfer daarachter verwijst naar de bladzijde van het deel, ( 37 ) 1854. Over kunstmatige uitbroeding van vischeieren. (Aauteckeuiugcii vau het verliaudeldc iii de sectievcrgaderingen van het Provinciaal Utrechtsch Genootschap, 26 Juni. p. 35). 1856. *De staart der gewervelde diereu. p. 299. 1857. *De borende schelpdieren, p. 289. 1858. *De kameleon, p. 49. » *De honigdauw. p. 257. » Note sur les corpuscules sanguins du Cryptobrancbus Japonicus. (Vcrsl. CU Mcdcd. der Kou. Akadcraie vau Weteusch. Deel VII, p. 368). 1860. Verslag over den paalworm, uitgegeven door de Na- tuurk. Afdeeling der Kon. Akademie van Weten- schappen. Amsterdam, C G. van der Post. (Versl. en Meded. der Kon. Akademie van Wetensch.) üe Commissie bestond uit de H.H. W. Vrolik, P. Harting, D. J. Sïorm-Buijsing, J. W. L. van OoRDT en E. H. von Baumhaübr. » Remarques sur la maniere dont les Tarets perforent Ie bois. (Aunales des Sciences naturelles. Zoölogie. Vol. XIV, p. 127). 1861. Description de quelques fragments de deux Céphalopodes gigantesques. (Verhand. der Kon. Akademie van "Wetensch. Dl. IX). » Verslag van de Heeren P. Harting, F, A. W. Miquel en J. van der Hoeven over een in hunne handen gesteld, uit zee opgehaald organisch voorveerp, over gronden door diepzeeloodingen in de Banda-zee opgebracht en over passaatstof. (Versl, en Meded. der Kon. Akademie vau Wetensch. Dl. XI, p. 286). » De nestbouw van Arachthera longirostris. (Versl. en Meded. der Kon. Akademie van Wetensch. Dl. XII, p. 95). 1862 — 74. Leerboek van de grondbeginselen der dierkunde In haren geheelen omvang. Tiel. Campagne. 1862. Deel I. Schets der algemeene dierkunde. ( 38 ) 1864. Deel II. l'^ Afd. Natuurhistorisch overzicht der Rugge- mergs-dieren of gewervelde dieren. 1867. Deel II. 2^ Afd. Morphoiogie der Ruggemergs dieren of gewervelde dieren. 1870. Deel III. 1^ Afd. Natuurhistorisch overzicht der onge- gewervelde dieren. 1871 — 18 74. Deel III. 2e Afd. Morphoiogie der ongewervelde dieren. (De tweede Afdeeliugen vau Deel II eu III ook ouder den bijzouderen titel van: Leerboek der vergelijkende ontleed- kunde). 1862. *Nog iets over den lionigdauw. p. 95. 1864. Bijdragen tot de kennis der mikroskopische fauna en flora van de Bandazee, naar aanleiding van eenige door diepzeeloodingen van 990 — 4000 va- demen uit die zee opgebrachte gronden. (Verband, der Kon. Akademie van Wetenscb. Dl. X). 1864. L'appereil épisternal des oiseaux. (Publié par la Société des Arts et Sciences d'Utrecbt. Utrecht C. V. D. Post). 1867. *De Mammout. p. 322, 354. 1868. Notices zoölogiques, anatomiques et histiologiques sur I' Orthragoriscus ozodura, suivie de considérations sur Tostéogénie des Téléostiens en général- (Verband, der Kon. Akademie vau Wetenscb. Dl. XI). 1869. Observations sur Tétendue relative des ailes et Ie poids des museles pectoraux dans les animaux ver- tébrés volants. (Archives Néerl. des Sciences exactes et naturelles. Dl. IV p. 33). 1870. Mémoire sur Ie genre Potérion. (Publié par la Société des Arts et Sciences d'Utrecbt. Utrecbt C. V. D. Post). » *Eeu zoölogische excursie naar de Roode Zee. p. 207. 1871. *De diepten der zee en hare bewoners, p. 1. » Blik op de uitbreiding der zoölogische kennis naar aanleiding der vergelijking van verschillende stelsels. (Versl. en Meded. der Kon. Akademie van Wetenscb. 2e R. Dl. V. p. 252). (39; 1871. Schets van eeu uieuw stelsel van zoölogische nomen- clatuur. (Versl. en Medcd. der Kou. Akadcraie van Wetensch. 2e R. Dl. V. p. 311). Vertaald iu Arcli. f. Naturgcscli. Dl. XXXVII, p. 25. 1872. * Hydrostatische toestellen in het dierenrgk. p. 353. » De physometer, een nieuw werktuig tot bepaling van veranderlijk volumen van lucht en van andere lichamen. (Versl. en Meded. der Kon. Akademie van Wetenscb. 2e R. Dl. VI. p. 288). » Le physomètre, nouvel instrument pour la détermi- nation de volumes variables d'air ou d'autres corps, surtout de la vessie natatoire des poissons. (Archivcs Néerl. des Sciences exactesetuatarelles. Dl. VII. p. 289) » Brief aan de Fransche Akademie, naar aanleiding eener mededeeling van Boussingault over den honigdauw. (Coraptes Rendiis de l'Académie des Sciences. T : LXXIV, p. 472). 1873. Das Physometer. (Poggendorff's Annalen für Physik und Chemie. DL CXLVIII, p. 126). » *Een zoölogisch station, p. 143. 1874. Brief aan de Fransche Akademie over de werking van de zwemblaas bij de visschen. (Comptes Rendus de TAcadéniie des Sciences. T. LXXVIII, p. 1064). » * Dierlijke vermomming, p. 1. 1882. *Een zoölogisch station in Oost-Indië. p. 380. B. SYNTHETISCHE MOEPHOLOGIE. 1840. Etude microscopique des précipités et de leurs raé- tamorphoses appliquée a l'explication de divers phénomènes physiques et physiologiques. (Bulletin des sciences physiques et naturelles en Néerlande. p. 287). ( 40 ) 1841. Gissingen betreffende de eerste vorming der cellen en derzelver kernen in plantaardige en dierlijke weefsels, gegrond op het onderzoek van anorga- nische praecipitaten. (Tijdschrift voor natuurlijke geschiedenis en physiologie. Dl. VIII. p. 179—202). 1843. Over de wijze van ontstaan, den oorspronkelijken vorm en de opvolgende veranderingen der door praecipitatie voortgebrachte organische en anorga- nische vaste stoffen, inzonderheid over de verschijn- selen bij de vorming van kristallen. (Tijdschrift voor natuurlijke geschiedenis en physiologie. Dl. X. p. 151—238). » Over den invloed, welken de warmte uitoefent op de metamorphüse der praecipitaten. (Tijdschrift voor natuurlijke geschiedenis en physiologie. Dl. X. p. 239—288). 1851. Over de vorming van kunstmatig bindweefsel uit eiwit. (Nederlandsch Lancet. 3e Serie. I, p. 164). 1872. Recherches de Morphologie synthétique sur la production artificielle de quelques formations calcaires organiques. (Verhand. der Kon. Akademie van Weteusch. Dl. XIII). » Sur la production artificielle de quelques unes des principales formations calcairea organiques. (Archives Néerl. des sciences exactes et naturelles. Dl. YII. p. 1 86). C. WEEFSELLEEE EN MICEOSCOPIE. 1839. Bijdrage tot de mikroskopische kennis der zachte dierlijke weefsels. (Tijdschrift voor natuurlijke geschiedenis en physiologie. Dl. VI. p. 1—45). » Description d'un microscope a lentilles fortement grossissantes et d'un microscope solaire portatif, suivie par quelques observatious pour servir a 1' his- toire microscopique des tissus moux des animaux. (Bulletin des sciences physiques et natui-elles en Neerlande.p. 353). ( 41 ) 1840. Mikrometriache bepalingen en mikroskopisclie aan- teekeningen. (Tijdschrift voor natum-lijke geschiedenis eu physiologie. Dl. VII. p. 1G5— 256). » Liinites de la sensibilité de quelques réactif?. (Bulletiu des scieuecs physiques et naturelles en Néerlande. p. 45). » Description d'un procédé pour construire des lentilles microscopiques fortemeut grossissantes. (Bulletiu des sciences physiques et naturelles en Néerlande p. 370.) 1841. Over eene door mij vervaardigde balans. (Kunst- eu Lcttcrl)odc, p. 25S.) 1843. Middel om mikroskopische voorwerpen te bewaren. (Tijdschrift voor uatiim-lijke geschiedenis cu physiologie. Dl. X. p. 289). 18 i5. Kecberches micro niétriques sur Ie développement des tissus et des organes du corps humain, précédées d'un examen critique des dififérentes methodes nii- crométriques. 4^. Utrecht. Kemink & Zn. » Over getalsontwikkeling der elementaire deelen. (Aauteekeuingeu van het verhandelde in de sectievergaderingeu vau het Provinciaal Utrechtsch Genootschap, 1 Juli, p. 28). 1840. Bydragen tot de geschiedenis der mikroskopen in ons vaderland. Utrecht. Van Paddenberg & C^. 1847. Over de grenzen der zichtbaarheid der voorwerpen, zoowel met het ongewapend als met het gewa- pend oog. (Aauteekeuingeu van het verhandelde iu de sectievergaderingeu van het Provinciaal Utrechtsch Genootschap. 25 Juni. p. 40). » Bepaling van den brekingsindex van vochten. (Aanteekeningen vau het verhandelde in de sectievergaderiugen van het Provinciaal Utrechtsch Genootschap. 28 Juni. p. 55). 1848—1854. Het mikroskoop, deszelfs gebruik, geschiedenis en tegenwoordige toestand. Utrecht. Van Padden- berg & co. Dl. I. Theorie en algemeene beschrijving der mi- kroskopen. 1848. Dl. II. Het mikroskopisch onderzoek. 1848. ( 42 ) Dl. ITI. Gescliiedenis en tegenwoordige toestand der mikroskopische werktuigen. 1850. Dl. IV. Handleiding tot oefening. Plantaardige weef- sels, dierlijke weefsels. Tiel. Campagne. 1854. 1849. Over varikeuse haarvaten. (Nederlaudsch Laucet. 2e Serie, Dl. IV, p. 65). 1850 Beschrijving van een nieuwen verlichtingstoestel voor doorschijnende mikroskopische voorwerpen. (Nederlaudsch Laucet, 2e Serie, Dl. VI. p. 457). 1851. Iets over de bloedschijfjes. (Nederlaudsch Laucet, 2e Serie, Dl. I. p. 224). » Over het gebruik van gerectificeerde steenkolenolie als bewaarmiddel van de anatomische praeparateu. (Aauteekeuiugeu vau het verhaudelde iu de sectievergadcriugeu vau het Proviuciaal Utrechtsch Geuootschap. 22 Juui. p. 18). 1853. Vulling van been- en tandkanaaltjes met een aftreksel van alkannawortel en terpentijnolie. (Aauteekeuiugeu vau het verhaudelde iu de sectievergaderiugen vau het Proviuciaal Utrechtsch Geuootschap. 27 Juui. p. 155). » Verslag over den vermoedelijken uitvinder van den mikroskoop. (te zameu met C. J. Matthes.) (Versl. eu Meded. der Kou. Akadeiuie vau Weteusch. Dl. I. p. 64). 1858. De nieuwste verbeteringen van het mikroskoop en zijn gebruik sedert 1850. Tiel. Campagne. 1859. Hoogduitsche vertaling der drie eerste deelen van het hierboven genoemde werk onder den titel: Das Mikroskop, Theorie, Gebrauch; Geschichte und gegen- wartiger Zustand desselben, übersetzt von Dr. Theile. Braunschweig, B. Vieweg & Sohn. 1861. De nieuwere lensenstelsels van Meez en van Hartnack en de grenzen van het optisch vermogen onzer hedendaagsche mikroskopen. (Versl. eu Meded. der Kou. Akademie vau Weteusch. Dl. XI. p. 265). ( 43 ) D. BOTANIE. 1842. Bijdrage tot de anatomie der Cacteën. (Tijdschrift voor uatuiurlijke geschiedenis eu physiologie. Dl. IX. p. 181—244). 1844. Waarnemingen over den groei der planten en de omstandigheden, die daarop betrekking hebben. (Tijdsclirift voor uatmirlijkc geschiedenis eu physiologie. Dl. IX. p. 290—248). » Over de ontwikkeling der elementaire weefsels ge- durende den groei van den éénjarigen dicotyledo- nischen stengel. (Tijdschrift voor natuurlijke geschiedenis en physiologie. Dl. XI. p. 229—235). t Vertaald in Ann. des Sciences natur. Botan. 1845. IV. p. 210 en Linnaea 1847. XIX. p. 465. 1846. Recherches sur la nature et les causes de la maladie des pommes de terre en 1845. (Nieuwe Verhand. v. d. Ie klasse Kon. Ned. Instituut v. Wetensch. Dl. XII. p. 203—298). Uittreksel in de Aunales des Sciences uatiur.Botanique 1846 p. 42. » Over de ziekte der aardappelen. (Aanteekeningen van het verhandelde in de sectievergaderingen van het Provinciaal Utrechtsch Genootschap 25 Juni p. 8). » Michrochemische onderzoekingen over den aard en de ontwikkeling van den plantaardigen celwand. (Scheikundige Onderzoekingen gedaan in het Laboratorium der Utrechtsche Hoogeschool. Dl. III. p. 31). 1847. Brief an Hrn. H. von Mohl zur Beantwortung seines Aufsatzes : Ueber das Wachsthum der Zellmembran. (Botanische Zeitung. Dl. V, p. 337). 1848. Ueber das Wachsthum der vegetabilischen Zellmembran. (Hollaudische Beitrage. Dl. I, p. 185). 1849. Over het maaksel der graankorrels, met het oog op de voeding (met Donders). (Aanteekingen van het verhandelde in de sectievergaderingen van het Provinciaal Utrechtsch Genootschap. 25 Juni. p. 53). 1850. Over sapbeweging in den wijnstok (met Krecke). (Aanteekeningen van het verhandelde in de sectievergaderingen van het Provinciaal Utrechtsch Genootschap. 25 Juni. p. 18). ( 44 ) 1852. *De plantengroei in de keerkringsgewesten, p. 1. 1853. Monographie des Marattiacées, suivie de Recherches sur l'anatomie, Torganogéuie et Thistogénie du genre Angiopteris et de considérations sur la structure des fougères en général. Leide et Dusseldorf, Arntz & Co. (lu vereeniging met W. H. de Vriese, die het systematische gedeelte heeft bewerkt). » Verslag over de voortgezette onderzoekingen aan- gaande de sapbewegingen van den wijnstok. (Aanteekeningen van het verhandelde iu de sectievergaderingen van het Provinciaal Utrechtsch Genootschap, 27 Juni p. 40. Voortzetting van hetzelfde p. 156). » Proven over de bron der stikstof voor de planten. (Aanteekeningen van het verhandelde in de sectievergaderiugen van het Provinciaal Utrechtsch genootschap. 27 Juni. p. 156). 1855. Spectroskopisch onderzoek van Chlorophyll. (Aanteekeningen van het verhandelde iu de sectievergaderingen van het Provinciaal Utrechtsch Genootschap. 26 Juni. p. 38). » Onderzoekingen over de bron der stikstof voor de planten en het ammoniakgehalte der dampkrings- lucht ('door J. W. Gunning en P. Harting). (Versl. en Meded. der Kon. Akademie van Wetensch. Dl. III. p. 38. Uittreksel in de Comptes Rendus 1855. Dl. XII. p. 942). » Tegenbedenkingen op het betoog van den Heer G. J. AJuldee: Vanwaar bekomen de niet-bemeste planten hare stikstof? (Versl. en Meded. der Kon. Akademie van Wetensch. Dl. III. p. 88). » Ueber das Absorptionsvermögen des reinen und des unreinen Chlorophylls für die Strahlen der Sonne. (Poggendorff's Anualen für Physik und Chemie. Dl. XCVI. p. 543). 1858. Naamlijst der planten op de eilanden Texel en Wie- ringen verzameld door eenige leden van het ge- zelschap Natura dux nobis et auspex. (Versl. en Meded. der Kon. Akademie van Wetensch. Dl. VII. p. 257). ( 45 ) E. GEOLOGIE. 1848. Over Forarainifereu en Diatomeën ia onzen vader- landscheii bodem. (Aauteekeiiiugcn van het verhandelde iu de sectievergaderingen van het Provinciaal Utrcchtsch Genootschap, 26 Jani. p. 23). 1850. Over den bodem van Amsterdam. (Aantcekeningen van het verhandelde in de sectievergaderiugen van het Provinciaal Utrcchtsch Genootschap, 24 Juni. p. 7). 1851. Beschrijving van het Breukelerveen. (Aantcekeningen van het verhandelde iu de sectievergaderingen van het Provinciaal Utrcchtsch Genootschap, 22 Juni p. 20). 1852. De bodem onder Amsterdam, onderzocht en beschreven. (Nieuwe Verhand. Ie klasse van het Kon. Ned. Instituut v. Wetensch. 3e R. D. V, p. 73—232). 1853. Het eiland Urk, 7.v\n bodem, voortbrengselen en be- woners. Utrecht, Van Paddenberg & Co. » De bodem onder Goriuchem. (Verh. der Commissie v. d. geologische kaart van Nederland Dh I. p. 103). 1854. Het eiland Urk (uittreksel door Staring). (Verhand. der Commissie v. d. geologische kaart van Nederland Dl. II. p. 157). 1855. Over de daling van den Nederlandschen bodem in den voorhistorischen tijd. (Versl. en Meded. der Kon. Akademie van Wetensch. Dl. III. p. 278). 1858. Description d'un diamant reraarquable contenant des cristaux. (Verhand. der Kon. Akademie van Wetensch. Dl. VI). 1866. *De St. Pietersberg bij Maastricht, p. 257, 289). 1872. Een woord over eenige diepe putboringen te Utrecht. (Versl. en Meded. der Kon. Akademie van Wetensch. 2e R. Dl. VI. p. 181). 1874. Notice sur un cas de formation de fulgurites et sur la présence d'autres fulgurites dans Ie sol de la Neer- lande (Verhand. der Kon. Akademie van Wetensch. Dl. XIV), ( 46 ) 1874. De bodem vau het Eemdal. (Versl. en Meded. der Kon. Akademie vau Wetensch. 2e R. Dl. VIII. p. 282). 1S75. Bijdrage tot de kennis der geologische gesteldheid van den bodem onder Utrecht en van het Eemdal. (Versl. en Meded. der Kon. Akademie van Wetensch. 2e R. DL IX. p. 42). » Le système Eemien. (Ai-cliives Néerland. des Sciences exactes et naturelles. Dl. X. p. 443). 1877. De geologische en physische gesteldheid van den Zuiderzeebodem in verband met de voorgenomen droogmaking. (Versl. en Meded. der Kon. Akademie van Wetensch. 2e R. Dl. XI. p. 301). 1878. Nieuv^e proeven over de doordringbaarheid van zand en van klei door water en beschrijving van een zandschifter. (Versl. en Meded. der Kon. Akademie van Wetensch. 2e R. Dl. XIII. p. 228). 1879' Temperatuurbepalingen in een 3ü0 M. diepen put te Utrecht. (Versl. en Meded. der Kon. Akademie van Wetensch. 2e R. Dl. XIV. p. 394). » Déterminations thermométriques faites dans un puits de 369 Mètres de pro fon deur a Utrecht. (Archives Néerl. des Sciences exactes et naturelles. Dl. XIV. p. 463). F. ANTHROPOLOGIE. 1856. *Een stad der dooden in Noord-Amerika. p. 59. 1857. *Nog een w^oord over de zoogenaamde Azteken. p. 372. 1859. *Nog iets over de Niam-Niams. p. 251. 1860 *Iets over voorhistorische chronologie en den vermoe- delijken ouderdom van het menschelijk geslacht op aarde. p. 22. ( 47 ) 1860. Verslag van een onderzoek van luensclielijke been- deren, opgegraven aan de zuidzijde van den Wage- ningschen berg. (Aautcekeuiugen vau het verbaudclde iu de sectievergaderiugen vau liet rroviuciaal Utrechtscli Gcuootscliap. 25 Juui. p. 5. 1801. Le Képhalographe. Nouvel instrument destiné a dé- terminer la figure et les dimeusions du crane ou de la tête humaine. Publié lors du CCXXV'ne anniversaire de l'Université d'Utrecht. O. v. d. Post. 18G3. *Iets over vergelijkende niaatsehappijkunde. p. 1. 18G0. Sur une asymmetrie du squelette humain se transmet- tant héréditairement. (Arcliives Néerl. des Sciences exactes et naturelles. Dl. IV. p. 44). 1874. Le plan médian de la tête Néerlandaise masculine, déterminé d'après une methode nouvelle. (Verband, der Kon. Akademie van Wetensch. Dl. XV). 1882. * Vermindert de omtrek van het hoofd? p. 05. 1883 * Omtrek van het hoofd. p. 283. G. GENEESKUNDE. 1835. Dissertatio medico-practica inauguralis sistens ob- servationes choreae sancti viti et febris puerperalis. Utrecht, Van Paddenbeug & Co. 1842. Bedenkingen tegen eenige punten van het rapport der Commissie belast met de herziening der ge- neeskundige staatsregeling hier te lande. Utrecht. Van Paddenbeug & Co. 1868. De verplaatsing der kweekschool voor militaire ge- neeskundigen naar Amsterdam. Utrecht, L. E. Bosch & Zoon, » Rapport aan den Koning van de Commissie tot onderzoek van het drinkwater te 's Gravenhage. Leden der Commissie waren : J. A. Betjerinck, J. F. Boogaard, H. van Capelle, L. J. Egeling, A. W. M. VAN Hasselt, J. C. Jüger, L. C. Levoir, W. C. H. Staeing, J. W. Gunning en P. Haeting. ( 48 ) 1873. * Hallucinatiën en verwante verschijnselen, p. 161. 1875. *Hoe zorgen wij het best voor onze dooden? p. 161. 1882. Brief aan H. Milne Edwards over het gevaar eener hypnotische behandeling van menschen. (Comptes Reudus de FAcadémie des Scieuces. T. XCIV, p. 386). G. PHYSICA EN METEOROLOGIE. 1849. Over twee nieuwe physische werktuigen, een drijf- balans en een atmometer of verdampingsineter. (Aanteekeuingen vau het verhandelde iii de Sectievergaderingen van het Provinciaal Utrechtsch Genootschap. 25 Juni. p. 6). 1853. *De hagel. p. 33. 1855. Over kleine maalstroombewegingen in mengsels van water met vluchtige stoffen. (Versl. en Meded. der Kon. Akademie van Weteusch. Dl. III. p. 445. Vertaald in Poggendorff's Annalen 1856. Dl. XCVII p. 50). 1859. * Lichtbeelden, p. 97. 1859. ^Veenroök en andere drooge nevels, p, 194 » * De twee gewichtigste Nederlandsche uitvindingen op natuurkundig gebied, p. 323 — 355. 1 867. *Oude optische werktuigen, toegeschreven aan Zachakias Jansen en eene beroemde lens van Chuistiaan HuYGENS teruggevonden, p. 257. » * De tienvoetskijker van Chkistiaan Huygens hersteld. p. 313. 1871. *Een hagelbui in Noord-x\merika. p. 124. H. BIOGRAFIE. 1868. Cheistiaan Huygens, in zijn le^^en en werken ge- schetst. Groningen, Gebk. Hoitsema. » *Christiaan Huygens, in zijn leven en werken ge- schetst, p. 33. ( 49 ) 1868. Levensbericht van Jan van der Hoeven. (Jaarboek der Kou. Akaclemie vau Wetensch.). 1869. * Chrtstiaan Huygens in de Parijsche Akademie van Wetenschappen, p. 16. 1871, Iets over van Doornik en zijn aandeel aan de ont- wikkeliugshypothese, gevolgd door eenige opmerkin- gen aangaande den tegen woordigen staat der laatste. (Versl. en Meded. dor Kou. Akademie vau Wetensch. 2e R . Dl. V. p. 367). 1876. * Levensschets vau Joh. Swammerdam. p. 1. 1877. ^Darwin. p. 129. » *Odoardo Beccari. p. 258. » *Gauss en Laplace. p. 370. 1878. *PiETER Camper in zijn leven en werken geschetst, p, 1. » * Nogmaals Christiaan Huygens. p. 308. 1882. ^Bij Darwin's dood. p. 227. 1883. Charles Darwin. (Aliuanak van de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen. » Thomas Henry Huxley. (Mannen vau beteekeuis). » *J0HANNES FlORENTIUS MaRTINET. p. 1. 1885. * George Everarü Rumphius. p. 1. I. POLEMISCH. 1845. De handelingen der vergaderingen van de 1ste klasse van het Kon, Nederl. Instituut op den 28 Nov. 12 en 24 Dec. 1846 toegelicht door J. Harting. (Niet in den handel). 1848. De Heer Jac. Moleschott privaat-docent te Heidelberg in zijne verhouding tegenover de geneeskundige faculteiten in Nederland. Utrecht, Van Padden-- BERG & Co. 1867. Lettre a M. Leverrier (in de zaak van Huygens). (Comptes Rendus de TAeadémie des Sciences T. LXV. p. 987. 1868. Rapport fait a l'Acadéraie royale des Sciences (door Jaarbobk 1888. 4 ( 50 ) P. Harting, P. Kaiser ea J. Bosscha in de zaak van Christiaan Huygens). (Versl. eu Meded. der Kon. Akadciuie vau Weteuscb. 2e R. Dl. II. p. 349). 1871. *Eeue terechtwijzing, p. 282. 1874. *Vivisectiën. p. 65). » *Eene psychologische studie naar aanleiding van een hangend vraagstuk, p. 161. 1881. Natuurwetenschap tegenover theologie. Natuurwetenschap en theologie met een toevoegsel. Zijn er vaste natuurwetten? door Dr. Dioscorides. (Artikelen in liet Utrechtsch Dagblad). 1885. De natuurwetenschap tegenover de theologie. (Utrechtsch Dagblad. April en Mei). K, POPULAIR-WETENSCHAPPELIJK. 1849. De macht van het kleina, zichtbaar in de vorming der korst van onzen Aardbol, of overzicht van het maaksel, de geographische en de geologische verspreiding der polypen, der foraminiferen of polythalamiën en der kiezelschalige baciliariën of diatonieën. Utrecht, Va.n Paddenberg & Co. Tweede verbeterde dnii. Arasterdam, Bruchman 1866. (Hoogduitsche vertaling door Dr. A. Schwartz met eene voor- rede vau M. J. ScHLEiDEN. Lcipzig. Engelmann 1851. 1853. *De wonderboom in den Haarlemmerhout, p. 145. » *De delfstoffen, p. 193. 1854. "^ Waterdroppels. Schetsen naar het leven. p. 1. » ^Het sluimerende leven. p. 147. 1854—57. Skizzen aus der Natur, aus dem Hollandischen übersetzt von J. E. A. Martius mit eiuem Vorwort von M. J. Schleiden. Leipzig, Engelmann. T. 1854. IL 1857. 1855. *Kurk en kurkvorming. p. 13. » * Het verst verledene en de verste toekomst Een blik in de schepping van het Heelal, p. 225. (51 ) 1857. *De oorsprong der parelen, p, 120. » *Iets over zeespinners. p. 348. » *Tooueeleu uit hefc leven van een reizenden natuur- onderzoeker, p. 353. » De voorwereldlijke scheppingen, vergeleken met de tegen- woordige. Tiel, H. C. A. Campagne. (Hoogdiiitschc vorüiliuf;^ door J. E. A. Martius met ccue voorrede van M. J. ISculeiden, Lcipzig, Engelmann.) 1860. *Een gedenkteeken voor Christiaan Huygens. p. 55. » * De bouwkunst der dieren, p. 277. (Vervol- p. 289. 321. 353. 1801. p. 207.225.281.293.325.370). 18G2 De bouwkunst der dieren. Een boek voor allen die de natuur liefhebben. Groningen, Erven Bolhuis HoiTSEMA. 1870. Tweede driik, Volksuitgave. 1863. De inktvisschen. (VoUcsalmauak voor het jaar 1SG3 uitgegeven door de Maat- schappij tot Nut van 't Algemeen^. » De taal en stom der dieren. (Jaarboekje uitgegeven door het Genootschap „Natura Artis Magistra"). » Het snoeien der boomen. (Practische Volksalmanak.) 1864. *Een bezoek aan het Schollevaars-eiland, p. 243. » ^ Smithson's Stichting te Washington, p. 303 en 314. 18H5. *Een blik op het Amazone-gebied, p. 321. » Anno 2865. Een blik in de toekomst door Du. Dioscorides. Utrecht, J. Greven. Tweede druk. Tweede, veel vermeerderde iiitgave. 1866. 1806. In het Hoogduitsch vertaald onder den titel van: Anno 2066. Ein Bliek in die Zukunft Weimar. Derde vermeerderde druk. (Anno 207»)). Utrecht. 1870. Engelsche vertaling van A. Bikker. 1867. ^Vliegen, p. 97. 129. 161. Is 69. * Denken de diereu bij hetgeen zij doen? p. 73. » * Omvang der literatuur op het gebied der dierkunde. p. 158. » *Eeu tweede wonderboom. p. 351. 4* ( 52 ) 1869. *Het tuighuis der dieren, p. 353. 1871. *Acclimatatie der dieren in Nieuw-Holland, p. 61. » *Eene praktische toepassing der gevoelige vlammen, p 62. » * Merkwaardige japansclie metalen spiegels, p. 63, » *Een schaatsenrydersproef. p. 156. » *Hoe Pelouse professor werd. p. 157. » * Middel tot dooding van insekten in de bouwaarde. p. 159. *Nieuwe methode tot bewaring van vleesch. p. 254. •>•> * Waken en droomen. p. 237. » * Gevoeligheid der hedendaagsche sterrekundige meet- werktuigen. p. 288. » * Geheugen van een hond. p. 350. » *De Victoria waterval, p. 382. 1872. *De pseudonym »Dioskorides". p. 63. » * Hebben de eendvogels een scherp reukvermogen ? p. 124. » * Geleerde honden, p, 129 en 185, » *Eene ontmoeting, p. 155. » *Eene verklaring, p. 188, » *Een waarschuwend voorbeeld, p. 192. » * Noorderlicht bij daglicht gezien, p. 224. » *Boerinnen aan het mikroskoop. p. 247. » * Bijdragen tot de dierlijke psychologie, p. 304. 1873. *Eene nieuwe industrie, p, 10. » ■^Nieuwe toepassing der photographie. p. 1-3. » * Teekenen van overleg en andere zielshoedanigheden. bij dieren, p. 23. » *Een gevecht tusschen een hyena en een man. p. 30, naschrift p. 31. » * Dynamiet als ijsbreker, p. 52, » *Eene waardige meerderjarigheidsverklaring, p. 114. » *Eene merkwaardige vrouw. p. 91. » *Twee verdienstelijke Nederlanders door een Engelsch- man herdacht, p. 115. » *Een sigarenfabrikant in Noord- Amerika, p. 229. ( 53 ) 1873. *EeD Collegieproef. p. 230. » * Belangrijke palaeontologisclie ontdekkingen in Noord- Amerika. p. 315. » *De otter als jachtdier. p. 318. » *Alumiuiuni als pasmunt, p. 319. » *De struisvogel van Eduard Mohr. p. 320. » * Eigenaardige werking van liet zand tot vorming van schijnbaar door nienschenhanden gemaakte steeneu werktuigen, p. 346. » *Eigendommelijke wijze van voortbeweging van sommige visschen. p. 348. » *De stem van den Manitoe. p. 352. 1874. *Hoe een koe een krokodil ving. p. 32. » *Hoe de Italianen hunne groote meesters vereeren. p. 157. » * Nieuwe sterftetafels. p. 189. » *Nieuwe toepassingen der photografie. p. 191. » *De inktplaut. p. 291. » *De zijderupsteelt een bron van welvaart voor huis- gezinnen, p. 293. » *Eeue nieuwe nestbouwende visch. p. 321. » * Klem-blindheid, p. 324. 1875. *Een eigendommelijk middel om telegraafdraden te bewaren, p. 27. » * Kleurend vermogen der aniline kleurstoffen, p. 28. » * Goedkoop stoken, p. 29. » * Wat de verbeelding al doet. p. 50. » * Invloed van schapen op het karakter der vegetatie. p. 59. » *Iets over de zeelt. p. 64. » *Een geleerde olifant, p. 105. » * Geheugen bij bijen. p. 106. » *Eeu nest van jonge visschen. p. 110. » *Een regenboog in een bosch. p. 112. » *Een merkwaardige bliksemslag, p. 126. » * Zelfmoord van een scorpioen. p. 127. » * Zonnevlekken en wijujareu, p. 128. ( 54 ) 1875. *Eene vernuftige toepassing, p. 152. » *De honigmieren. p. 158. » *Een Amerikaansche telephone. p. 159. » *Hoe men in Indië ijs maakt. p. 184. » * Hout-industrie in Rusland, p. 191. » * Bespoediging der rijpwording van vruchten, p, 222. » *Nog iets omtrent het mogelijk voorkomen van steen- kolen in het oosten van ons vaderland, p. 223. » *Een ouvrillige lof vau 's llijks Museum, p. 224. » *Door den bliksem getroffen, p. 254. » *Boom aanplauting op het eiland Ascension (Een naschrift op het vorige), p. 285. » * Bewaren van eieren, p. 316. » * Hagelbui vau 8 Augustus, p. 355, » *Grot in Mexico, p. 378. Naschrift p. 383. » * Invloed der wortels van levende planten op de rot- tingsverschijuselen. p. 384. 1876. '■ Sprinkhanen als voedsel, p. 56. > *De gorilla in Europa, p. 93. » * Een zonmachine. p. 94. » * Nieuw bewaarmiddel van vleesch. p. 96. Naschrift p. 114. > *Een eendenkooi, p. 115. » *De toetssteen, p. 125. » * Wederom een goed voorbeeld, p. 127. » * Erfelijke genegenheid van een kat voor een hond. p. 222. » ^CoUodion-gebit. p. 287. » ^ Middel om te herkennen of een boom gedurende den zomer of gedurende den winter geveld is. p. 288. » * Kunnen honigbijen kleuren onderscheiden? p. 288 » *Het asbest, p. 289. » *Een merkwaardige visch. p. 290. » *De kaarsenboom. p. 321. » * Mosselen, p. 321. » *Hoe week ijzer het hardste staal snijdt, p. 375. ( 55 ) 1877. *Iets over de ammoniéik-kwestie iu verband met de lijkverbrauding. p. 44. Naschrift p. 92. » *De keizerlyke universiteit van Tokio iu Japan. p. 126. » *Een merkwaardige zonsopgang, p. 127. » *De geologie en palaeontologie in Noord-Amerika. p. 319. * * Nestbouw van den Goerami. p. 321. Naschr. p. 340. » * Gebruik van de kracht van vallend water. p. 348. » * De Meteoriet van Stülldalen. p. 349. » *Hoe snel de mensch spreekt, p. 351. » * Uitroeiing van de amerikaansche bisons, p. 352. » * Ontstaan van een zwavelbron door den invloed der planten, p. 354. » *Eeue bergstorting. p. 382. » * Een telegraafkabel vernield door een walvisch. p. 384. » * Bescherming van ijzer tegen roest. p. 385. » * Uitbreiding der photografie. p. 386. 1878. =*Een slimme kreeft, p. 24. » * Natuurkeus (?) ter bestrijding der zijdeworm-ziekten. p. 30. » * Snelheid van een stormwind, p. 64. * * De manen van Mars door Homerus benoemd, p. 64. » * Eigendommelijke wijze van lijkverbranding, p. 94. » *Een collegie-proef. p. 95. » * Toeneming der aardwarmte in de diepte, p. 96. » *De sprekende phonograaf. p. 126. » * Kunnen insecten kunstbloemen onderscheiden van natuurlijke bloemen? p. 128. » *Inkt om op glas te schrijven, p. 164. » * Ongelykmatige afslijting der rivieroevers, p. 228. » * Weder zichtbaar maken van onleesbaar geworden inkt. p. 246. ? *De Minhocao. p. 320. 1879. *De groei van den haring, p. 52. » *De klimaten der poolstreken. p. 63. » * De uitvinding der slingeruurwerken, p. 126. ( 56 ) 1879. * Een zonderlinge gewoonte van bijen en wespen, p. 128. » *De Amerikaansche stormvoorspellingen. p. 156. » *Een redeneerend paard. p. 157. » *De ontdekker der Mars-satellieten, p. 158. » * De heliostaat in den oorlog, p. 219. » * Een nieuwe uitvinding van Edison, p. 220. » *Eene voorgestelde vivisectie, p. 235. » * De honigby in Nieuw-Holland, p. 235. » * De verwoesting in Noord-Amerika aangericht door sprinkhanen, p. 282. » * Snelheid van zeer sterke geluidstrillingen, p. 314. » * Melkkleuring van het mikroskoop. p. 315. » * Zwaluwen en spreeuwen, p. 316. » *Een kat rattenmoeder. p. 818. » * Ouderdom der Kalifornische reuzenboomeu. p. 318. » * Hoe snel de telegraaf werkt. p. 319. » *Oude plataan, p. 320. » * Een kanoe uit het paalbouw-tijdperk. p. 350. » * Een nieuw nuttig iusekt. p. 350. » * Een telegrafische vuurtoren, p. 351. » *Een vleeschetende gans. p. tib2. » * Madera en madera wijn. p. 391. » "^Een reuzenvijgeboom. p. 392. 1880. *I)e huiskat, p. 15. > * De tooverlantaarn bij chemische voorlezingen, p. 30. » *De ziekte der koffijboonen, p. 58. » *Een photometer voor photografeu. p. Cl. » * Zelfontbranding der steenkolen op schepen, p. 64. » * Een groot hol in Amerika, p. 87. » *De radiometer in de photografie. p. 91. » * Een woord over de flora en den physischen toestand van Midden-Europa tijdens het tertiaire tijdvak, p. 92. s * Hardheid der termieten -woningen, p. 95. » * Versnelling der photographie. p. 119. » *Een merkwaardige rijpvormiug. p. 120. > * Zelfmoord van een scorpioen, p. 159. ( 57 ) 1880. * Metallotherapie. p. 254. » *De Aeolusharp. p. 257. » * Gehoor van een wesp. p. 258. » * Azokleurstoffeu. p. 258. » * Oplossing van een oud vraagsl.uk. p. 289. » * Zelfmoord bij dieren, p. 312, » * Het trekken der vogels, p. 317. » * Werktuigen door olifanten uitgedacht, p. 318. » *Een reusachtige dissociatie-toestel, p. 319. » *Een storm in Missouri. p. 321, » *Soya, p. 322. » *In het land der Tembladores. p. 323. » * De zoogyroskoop. p. 351. » * De ziekte der koffiebladeren op Java, p. 353. » *Het Britsch museum van natuurlijke historie, p. 378. » * De worgboom op Matapolo. p. 379. » "^De Surinaamsche sidderaal, p. 380. 1881. ■'^De beteekenis der zoölogie voor de hedendaagsche beschaving p. 23. » * Hoe op een les een chemische kromme te tooueu. p. 44. » *Hoe het gewicht van een olifant te bepalen, p. 76. » * Reusachtige inktvisch. p. 104. » "^ De philosophie der natuurkennis, inzonderheid der geologie, p. 105. 133. » *Eeu paradox versch^nsel verklaard, p. 130. » *Een kompasplant. p. 131. » * Bescherming tegen vliegen, muggen, muskieten, blad- luizen, enz. p. 132. » * De Menhadeu. p. 161. » * Vroege uitvinding van een elektrische telegraaf, p. 162. » *Een strijd met een Octopus, p. 163. » * Roodgekleurde stokvisch. p. 322. » * Verschynselen in een donderwolk, p. 323. » * Gephotografeerde bliksemstralen, p. 324. » * Oude Amerikaansche reuzen, p. 353. ( 58 ) 1881. *Illusiën. p. 354. » * Oogenblikkelijke photografie. p. 378. » ■^Verbetering in den scheepsbouw, p. 386. 1882. *De electriciteit aangewend ter ontdekking van de plaats van een kogel in een wond. p. 32. » "^Een zeeslang. p. 66. » *Een astronomisch en meteorologisch instituut, p. 127. » * Philotherie of Philanthropie. p . 131. » "^Leonaeda da Vinci, uitvinder van den schroef als een voortstuwingswerktuig, p. 184. » "^Nogmaals bevers in Nederland, p. 192. » *Een vrouwelijke dokter in China. p. 194. » * Een herbarium van vijf en dertig eeuwen, p. 224. » ''^ Lichtverschijnselen bij het breken van zee-ijs. p. 226. » *Het Lick-Observatorium. p. 274. » *Een val van meteorieten, p. 289. » ■^Eerste meridiaan, p. 290. » *Een merkwaardige putboring. p. 321. » "^Schatting van de grootte van lichamen op afstand. p. 355. » * Gevaren der elektriciteit, p. 382. » * Telephoon-verbinding op grooten afstand, p. 386, » *Nut van mieren in den tuinbouw, p. 387. 1883. * Chemische stoven, p. 93. » *De groote komeet van 1882. p. 212. » * De aardschudding van 17 Maart. p. 223. » * Blazende putten, p. 254. » *Een opmerkelijke boom. p. 256. » * Bestaat er eene traditie bij de diereu. p. 283. » * Rollende planten, p. 288. * *Een kitiderweger, p 336. » * Natuurlijke sneeuwballen, p. 383. 1884. *De boom van Kum-Bum. p. 31. » * Raadselachtige voetsporen, p. 63. » *De ontdekking der bacteriën, p. 131, » *De uitbarsting van den Krakatau en hare gevolgen. p. 218. ( 59 ) » * Gevaar der uabeelden. p. 237. » * De saeeuwflora vau Zwitserland, p. 288. » * Aardbeving te Enkhuizen in 1G02. p. 34-5. » Humor in de natuur, een blad in het album vau NicoLAAs Bkets. p. 355. 1885. *Een onthuld geheim, p. 66. » *Japansche tooverspiegels. p. 227. » *De kameel als tijd- en afstaadsmeter. p. 264. 1886. *net Eemdal en het Eemstelsel. p. 95. L. KEDEVOERINGEX. 1844. Over de belangrijkheid van mikroskopische onder- zoekingen voor de geneeskunde. (Rede iiitgesprokeu bij gclegeuheid dor openiug vaii eeueu cursus over de mikroskopische histologie. Utrecht Van Paddenberg eu Co. 1864. Redevoering over den voorhistorischen mensch tot opening der algemeene vergadering van het Pro- vinciaal Utrechtsch Genootschap. Juni 1864. » * Fragment uit eene redevoering, uitgesproken bij ge- legenheid van het 50-jarig bestaan van het Natuur- kundig Genootschap te Utrecht, p. 1. 1868. De inhoud der dierkunde, geschetst in eene openbare les, gehouden bij gelegenheid van zijn 25-jarig hoogleeraarsambt aan de Utrechtsche Hoogeschool. Utrecht. P. W. v. d. Weijkr. (Niet in den handel). 1870. De strijd des levens. Rede uitgesproken bij de opening zijner lessen op 26 September. Utrecht, I. Greven. 1875. * Redevoering bij gelegenheid van het 200-jarig feest der herdenking van Anth. van Leeuwenhoek's ontdekking der mikroskopische wezens, p. 357. 1876. Wetenschap en geloof, een ernstig woord, gesproken tot zijne leerlingen op 25 en 26 September 1 876. Utrecht, I. Greven. ( 60 ) 1881. Rede, uitgesproken in de vergadering ter opricliting der Nederlandsclie Zuid-Afrikaansche Vereenisiug. Utrecht. L. E. Bosch en Zoon. * * De beteekenis der zoölogie voor de hedendaagsche beschaving. Rede bij de opening der lessen, p. 23 1882. *Hoe men tot wetenschap komt, een blik in haar verleden, heden en toekomst. Rede bij de opening der lessen, p. 1. M. GESCHKIFTEN VAN VEESCHILLENDEN AAED. 1855. * Natuurkennis als opvoedingsmiddel, p. 363. 1858. Gedachten over hooger onderwijs in ons vaderland. Tiel. Campagne. 1869. *Iets over materialisme en materialisten in verband met opvoeding en onderwijs, p. 129. 1878. Voorheen en thans, herinneringen, opmerkingen, wen- ken, door een oud-student. Utrecht. J. Greven. 1880. ^ Bescherming van nuttige diersoorten bij de wet. p. 215. 1881. Ernstige woorden tot zijne landgenooten. Amersfoort. Slothüuwek, en Zoon. » "^Eene belegering van de poolstreek. p. 349. 1882. *Het internationaal onderzoek der poolstreek. p. 85. » *Een gedeukteeken voor Darwin. p. 325. 1883. "^Welkomstgroet aan Dr. M. Snellen en zijne tocht- genooten. p, 353. 1884. "^Het Trans vaalsche goud. p. 18. 1885. "^Natuurkennis als opvoedingsmiddel; een afscheids- woord, p. 393. LEVENSBERICHT VAN R. A. MEE S. H, KAMERLINGH ONNES. RuDOLF AüRiAAN Mkes werd deu 27»^en September 1844 te Rotterdam geboren. Hij was verwant aan verscheidene hoogst begaafde mannen *). Mr. G. Mees, eerst hoogleeraar te Deventer, daarna rechter te Rotterdam, en Mr. I. Ackers- DiJK f), hoogleeraar achtereenvolgens te Luik en te Utrecht waren zyne oudooms ; zijn vader eindelijk was Mr. W. C. Mees§', president van de Nederlandsche Bank. De verdien- sten van deze geleerden, welke de Koninklijke Akademie van Wetenschappen onder hare leden mocht tellen, zijn in hare jaarboeken geschetst. Niet minder verplichting dan aan hea heeft de wetenschap aan Dr. R. A. Mees, in leven hoogleeraar te Groningen **). *) Voor het geslacht Mees, zie de levensschets vau Mr. G. Mees Az. door C. J. G. Boot, Jaarb. v. d. Kon. Akad. v. Weteusch. 1S83. f) Ter gedachtenis van Mr. J. Ackeksduk door H. J. Koenen, Jaarb. V. d. Kon. Akad. v. Wetensch. 1861. §) Levensbericht vau Mr. W. C. Mees door N. G. Pierson. Jaarboek der Kon. Akad. v. Wetensch. 1884. **) Aan allen, die mij hunne vriendelijke hulp bij liet samenstellen vau deze levenschets hebben verleend, iu 't bijzonder aan den broeder des overledenen, deu Heer A. W. Mees, ingenieur te Utrecht, betuig ik hier gaarne miju hartelijken dank. Jaarboek 1888 5 ( 62 ) Een beknopt overzicht van de levensjaren, waarin hij zich tot zijne eervolle loopbaan voorbereidde, moge voorafgaan aan het bericht over zijn wetenschappelijken arbeid. Ixeeds jong moest Rudolf de liefderijke leiding van zijne moeder Jacoba Claudina Van dkn Ham (overleden 5 Decem- ber 1853) ontberen. Mr. W, C. Mees echter » vader en moeder tegelijk voor zijne kinderen" *) besteedde aan hunne opvoeding de teederste zorg. Te Amsterdam, waarheen in 1849 het gezin verhuisd was, bezocht Rudole aanvankelijk alleen de Fransche school van den heer L. Patoir. De Latynsche school aldaar was in 1847 in een gymnasium veranderd en velen kouden zich met de nieuwe regeling niet vereenigen. Zoo ontstonden verscheidene privaatinrichtingen voor het Latijn en Grieksch, terwijl velen, waaronder Dr. Bruining, een man van groote taalgeleerdheid, privaatlessen gaven. Het onderwijs, dat Rudole op de school van den heer Patoie, genoot, werd dan ook in 1857 aangevuld met privaatlessen in het Latyn en Grieksch van Dr. Bruining en van 1859 tot 1863 in de wiskunde van Dr. Va^n Lankeren Matthes. Onder de leerlingen van den laatste was Rudolf een der uitnemendste ; hij onderscheidde zich niet alleen door buitengewonen ijver, maar ook door groote scherpzinnig- heid, en Dr. Van Lankehen Matthes voorspelde reeds toen, dat hij eenmaal eeii goeden naam in de wetenschap zou krggen. Gedurende een paar winters voordat Rudolf student werd, woonde hij een cursus in de natuurkunde bij, die vanwege de Maatschappij »Felix Meritis" door Mr. J. A. VAN EiJK voor een 30 a 4 O tal zoons en pupillen der leden werd gegeven. Aan 't einde van dezen cursus werd na gehouden examen aan een zeven- of achttal leerlingen een prijs, bestaande uit een of ander physisch instrument, toege- kend Telkenmale heeft Dr. Van Lankeren Matthes als bestuurder dien prijs aan Rudolf uit kunnen reiken. Heeft dit hem zeker in de studie der natuurkunde aangevuurd. *) Levensb. door N. G. Pierson, Jaarb. 1884. p. 100, ( ^•'' ) de kring waarin Rudolf opgroeide, was reeds op zichzelf bij uitstek geschikt om den lust tot deze studie te ontwik- kelen. De beoefening der wetenschap stond daar hoog aan- geschreven. Mr. W. C. Mees was een fijii opinerker, die zijne kinderen in het nauwkeurig waarnemen der natuur heeft opgevoed. Op zijue reizen zag men hem planten verzamelen en drogen. Zijne kleinkinderen moesten later bloempjes voor hem plukken en ze van elkaar leeren onder- scheiden. Zijne liefde voor de natuurwetenschap was zelfs zoo groot, dat hij soms het gevoel had zijne loopbaan gemist te hebben door de natuurstudie verlaten te hebben *). Met zulk een man om te gaan was voor de vorminc; van den jongen uatuuronderzoeker goud waard. De studiën van Mees met liefde aansrevansen, namen een voorspoedig verloop. In 18(51 deed hij admissie-examen en ging hij aan het Athenaeum te Amsterdam studeeren. Wel was in 1862 zijne gezondheid minder gunstig, althans zijn vader oordeelde het nuttig, dat hij eenigen tijd -- de maanden Juli en Augustus — te St. Moritz en Rio^i-Sehei- deck in Zwitserland vertoefde in gezelschap van zijne ooms R. P. Mees en L. Mees. Hij kon echter in 't laatst van 1863 te Utrecht zijne studiën in de philosophie vervolgen en in 186-1 caudidaatsexamen afleggen. In het studenten- leven heeft Mees nooit veel gedeeld. Zich bij velen aan te sluiten was voor hem geeue behoefte en voor de bekoring der luidruchtige vroolijkheid was hij niet ontvankelijk. Lichaams- oefeningen als paardrijden, zwemmen, schermen verrichtte hij meer uit plichtsbesef dan uit liefhebberij, doch hij genoot van wandelingen. Het verblijf aan de academie beschouwde hij bij voorkeur als het tijdperk, waarin men leert zich niet binnen de enge grenzen van het eigen vak op te slui- ten, en waarin men eeue veelzijdige ontwikkeling moet ver- werven Steeds ijverig studeerende en lezende onttrok hij zich niet aan den gezelliij^en omgang met zijne vrienden. En van *) Leveusbericht door N. G. Pierson, Jaarboek ISSl. 5* ( 64 ) de sympathie, die hij in latere jaren voor de studeutenmaat- schappij bleef gevoelen, gaf hij een aandoenlijk blijk toen hij, door den dood bedreigd, den wensch uitsprak, dat het Corps bij zijn heeugaan niet den rouw zou aannemen, waar- door het vieren der Groninger lustrumfeesten anders verhin- derd zou kunnen worden. Toen Mees in Maart 1864 candidaatsexamen had afgelegd kon hij zich — ofschoon hij verscheidene colleges *) bleef volgen — meer op de beoefening der natuurkunde toeleggen. Op een paar omstandigheden, die voor zijne vorming gunstig waren, vestig ik hier gaarne de aandacht. Het waren in de eerste plaats de gesprekken met Buys Ballot over diens Schets eener Physiologie van het o nbe werktu ig de rijk der natuur tj welke de schrijver gelijk ook in andere jaren met zijne beste leerlingen, toen met Mees samen las. Het is bekend, op welke welwillende aanmoediging en vriendschap- pelijke belangstelling elk wetenschappelijk streven bij den Oud- Voorzitter onzer Afdeeling kan rekenen. Had Mees echter eene andere aanbeveling noodig gehad, dan dat hg zich met liefde op de natuurkunde toelegde, hij zou deze ge- vonden hebben in de omstaudigheid, dat de wederzijdsche familiën door oude vriendschapsbanden verbonden waren. Zeer gaarne sprak Buys Ballot met Mees over physica ; de grond- toon van die gesprekken §) was » allerminst dorre geleerd- heid" maar het »streven om tot zelfonderzoek op te wekken". Zü deden Mees deelen in het enthousiasme van den schrijver der Physiologie voor het vraagstuk der dissociatie **}, *) O. a. ook die van Mulder over chemie en Miq,uel over geologie. f) Utrecht, Kemisk & Zoon, 1849. §) H. W. ScHROEDEE, V. D. KoLK, Over het meten van den galvaui- scheu geleidingsweerstaud, inzonderheid bij metalen. Utrecht 1860, pag. xni. **) Versl. en Mededeelingen 1857, werd door Buys Ballot het eerst het bewegelijk evenwicht der heterogene atomen voor de verklaring der dissociatie gebruikt. Dit wordt door latere schrijvers ten om-echte over het hoofd gezien. ( 6& ) in zijne belangstelling voor al wat op den aard der ether- trillingen betrekking had. Hoezeer die lessen van Buys Ballot hem tot nadenken en onderzoek geprikkeld hebben, blijkt reeds uit verscheidene van zijne stelliugen. Mees werd er niet alleen van overtuigd, dat » niets, ook niet het klein- ste deeltje in rust is", hij heeft ook later de beweging dier kleinste deeltjes — blijkens zijne onderzoekiugen over de wet van Avogadro, over de voortplanting van het geluid, en over den radiometer — met voorliefde bestu- deerd. De leiding van de studiën van Mees was echter uit den aard der zaak in handen van den hoogleeraar Van Rees. Het deed Mees in later jaren goed toen hem na afloop van eene zijner voordrachten in het Natuurkundig Genootschap te Groningen den herhaalden indruk werd medegedeeld, dat zijne wijze van vraagstukken te behandelen herinnerde aan die van Van Hees, Ons medelid Grinwis heeft bij het ne- derleggeu van het rectoraat der Utrechtsche Hoogeschool in 187(3 het beeld van dezen natuurkundige in levende trekken geschilderd *). » Die uitnemende Hoogleeraar blijve — zoo eindige Geinwis zijn rede — ook in ruimer kring voor onze wetenschappelijke mannen een ideaal. Waarlijk ons onderwijs moet kostbare vruchten dragen, wanneer zij, die als leeraars optreden het voorbeeld volgen van dien voor- treffelijken, eenigen leermeester, van den onvergetelijken Rijk van Rees". Ook Mees heeft dit voorbeeld nagevolgd, in som- mige opzichten in het laatst zelfs overtroffen, en de kost- bare vruchten zyu niet uitgebleven. De studiën van Mees te Utrecht werden afgebroken in Februari 1865 toen hij met zijne zuster en zijn broeder naar Montreux vertrok. Het verblijf te Montreux, ofschoon alleen voor zijne oudste zuster noodig geoordeeld, werd ook voor hem nuttig geacht. In den zomer teruggekeerd hervatte hij *) Het leven vau deu Hooglecraar R. Van Rees, door C. H. C. Grujwis, Utrecht, Kemink & Zoon, 1876. ( 66 ) zijne studiën eu deed hij zijn doctoraal examen. In October 1866 begaf hij zich naar Zürich. Eene teleurstelling was het voor hem dat Clausius alleen een college over experimenteele physica gaf, waaraan hij niets had. Hij volgde om zicli verder iu de wiskunde te bekwamen de colleges vau prof. Christoffp:l over differentiaal- eu integraalrekening eu par- tieelc differentiaal vergelijkiiigeu, van prof. Prym over ge- tallen theorie, eu van prof. Zeuner over toegepaste warm- tetheorie (theoretische Masehinenlehre), benevens een paar liefhebberijcolleges over kunst enz. Het is zeer te be- treuren, dat Mees niet de gelegenheid gevonden heeft aau eeu Seminarium deel te nemen ; misschien was hij daar- door meer met het eigenlijke wetenschappelijke leveu aau Duitsche universiteitea iu aanraking gekomen, wellicht ook er toe gebracht om zich langer uitsluitend iu wiskunde te verdiepen. De behandeling van sommige vraagstukkeu, welke zich later aan hem voordeden, zou hij dan waarschijnlijk meer iu den trant van Boltzmann hebbeu aangevat. Nadat hij den 23*''^" Maart 1867 uit Zürich teruggekeerd was, voltooide hij zijn proefschrift, zoodat hij kou promo- veeren op den 12^'*^" Juni 1867. Het behoeft ons niet te bevreemden, dat wij iu de voor- rede van zijne dissertatie lezen: » proeven omtrent het on- derwerp, dat ik hier ga behandelen, zijn er reeds vele gedaan eu ik gevoel mij niet in staat om naast de te ver- melden zoo nauwkeurige proeven vau geoefende waarne- mers er andere en even nauwkeurige aau toe te voegen". Immers de opleiding daartoe had hem ontbroken. Wel had Van Rees bijvoorbeeld eeu Vorselman de Heer tot leer- ling gehad maar iu het experiment was deze autodidact. Harting in dit opzicht eeu man vau den lateren tijd stond met zijü practischen cursus te Utrecht vrij wel alleen. Er werd slechts bij uitzondering door philosofen practisch in natuurkunde gewerkt. Drie tafels op een corridor van het toenmalige gebouw voor physica waren daarvoor beschikbaar, en de noodige hulp werd door den amanuensis Van Deeeven ( 67 ) verleend. Het kostte Van Uels m,:)cite belang te stellen in de eenvoudige proeven. Wat experiuienteele onderzoekingen betreft, vinden wij *) in de dissertatie van Sciiroedek van DER Kolk over de bepaling van den galvauischen weerstand opgeteekend, dat hij de proeven verrichtte »op de sectie- kamer der anatomie te Utrecht daar de zaal van het physisch kabinet voor deze proeven minder geschikt was" en dat hi] door Dr. Bosscha, toen Ie Leiden, met het experimenteeren vertrouwd werd f). Mees heeft zich dus de bekwaamheid, welke het verrichten van zyne fraaie proefondervindelijke onderzoekingen later vor- derde, eerst te Groningen met groote volharding en toewij- ding zelf verworven. lu het zooeven genoemde Proefschrift §) over » de tril- lingsrichting in het rechtlyuig gepolariseerde licht" bepaalt Mees zich tot een kritisch overzicht van den stand vaa het vraagstuk. Er worden enkele verkeerde gevolgtrekkingen uit onderzoekingen, in de literatuur van dien tijd te vin- den, juist weerlegd ; daarbij stil te staan kan echter thans na twintig jaren weinig belang meer inboezemen. Het vraag- stuk in het algemeen is geheel verschoven, want terwijl Mees zyue dissertatie schreef werd reeds door Maxwell de electrische lichttheorie ontworpen, welke de vraag trillingen in of loodrecht op het polarisatievlak, ether van standvastige dichtheid of standvastige veerkracht verdrongen heeft door de ruimere: moet de leer van het licht gegrondvest worden op de eigenschappen der veerkrachtige lichamen of op die der diëlectrica **). Ongeveer tegelijkertijd gaf het onderzoek van Sellmeijer in aansluiting aan de proeven van Kundt en Christiansen een anderen blik op de betrekking tasscheu *) Loc. cit. pg. 47. t) Loc. cit. pg. XIV. §) R. A. Mees, De trillingsrichting in het rechtlijnig gepolariseerde licht. Amsterdam, P. N. van Kampen, 1867. **) Zie H. A. LoKENTZ, Over de theorie der terugkaatsing cu breking van het licht (proefschrift Leiden) 1875. ( 68 )■ de ponderabele stof en het medium, dat de liclittrillingen overbrengt. Het kost ons dus moeite ons te verplaatsen in den stand van de kwestie toen zij door Mees behandeld werd en waarvan zijn proefschrift met vermijding van ma- thematisch apparaat een helder en bevattelijk overzicht geeft. Met het oog op de elasticiteitstheorie van het licht echter hebben mij ook nu bij de lezing ean paar denkbeelden ge- troffen. De aberratietheorie van Stokes wordt door Mees aangevallen *) en inderdaad heeft Lorentz f) naderhand in plaats vau die theorie eene meer algemeene opgesteld. Doe- lende op de beteekenis, die Cauchy voor den voorrang van Fresnel's hypothese heeft gehad, zegt Mees verder §) » mocht eenmaal een even krachtige steun aan Neumann te beurt vallen het ware denkbaar, dat de stand van den stryd ge- heel anders werd." Dit nu is het geval geworden. Sinds KiRCHHOFF door zijn Prinzip der Oberflachenkrafte den weg daartoe aanwees, vormden Voigt en anderen eene school van aanhangers der elasticiteitstheorie, die allen de hypothese vau Neumann aannemen. Wel is waar kan hun werk de overtuiging niet schokken, dat door de electrische lichttheorie heen de weg loopt naar eene verklaring van het mechanisme der lichttrillingen door spanningen en drukkingen, door be- wegingen der kleinste deeltjes ten slotte. Doch binnen de grenzen der elasticiteitstheorie is de stand van den strijd ö-eheel veranderd in den zin door Mees bedoeld. Na zyne promotie vertoefde Mees de tweede helft van 1867 en het begin van 1868 te Amsterdam, voor zichzelf studeerende. Hier schreef hij zijne verhandeling *) over de dispersietheorie van Briot, als 't ware een vervolg op zijne dissertatie. Had Mees in de laatste alle formules achterwege *) Loc. cit. p. 117. I) Versl. en Med. der Kon. Akad. v. Wetensch. 1886, p. 197, Dl. II. §) Loc. cit. pg. 50. **) Ueber die von Ch. Briot aufgestellte Dispersionstheorie. Pogg, Ann. 134. p. 118. sq. ( 69 ) gelaten, thaus verdiepte hij zich iu de uitvoerige berekenia- gen, die het uitwerken van de theorie van Briot vordert. Briot was iu zijue verklaring der dispersie door periodieke wijzigingen in den toestand van den ether ten gevolge van de werking der ponderabele moleculen, blijven staan by amorphe stoffen. Mees begreep, dat deze theorie niet mocht wor- den aangenomen, tenzij ook de dispersie in kristallen daar- door kon worden verklaard. Door het onderzoek der lichtbe- wegiug in kubische kristallen bewees hij, dat dit niet het geval was. Bij de tessulaire rangschikking der ponderabele moleculen kan het wel niet anders dan dat ook de periodieke ongelijkheden, die daarvan het gevolg zijn, eene overeenkom- stige regelmaat vertoonen. Hieruit volgt, dat niet alleen licht van verschillenden trillingsduur bij dezelfde trillingsrichting, maar ook licht van denzelfden trillingsduur maar verschil- lende trillingsrichting in 't algemeen eene verschillende voort- plantingssnelheid in 't kristal moet hebben. Door de studie van de theorie van Briot was Mees a priori tot de overtui- ging gekomen, dat die dubbele breking vrij aanzienlijk moest zyn. Een nader analytisch onderzoek bevestigde dit vermoe- den ; alleen iu de richting der assen en in die der grootste diagonalen zoude zich het licht in het kubisch kristal zonder dubbele breking voort kunnen planten ; in alle andere rich- tingen echter levert de theorie het bedrag der dubbele bre- king zoo groot, dat zij in lijnrechte tegenspraak met de waar- nemingen is. Ook zoude de theorie vorderen, dat in sommige richtingen van voortplauting de roode stralen meer dan de blauwe, iu andere de blauwe meer dan de roode gebroken worden, terwyl men duidelijk het tegendeel waarneemt. Hier- mede was de theorie van Buioï veroordeeld. Ook is het vol- gens de redeneeriugeu van Mees verre van waarschijnlijk, dat men met eene andere wet van wisselwerking tusschen stof en ether dan die welke Briot aanneemt, toch uit periodieke ont^elijkheden in den ether de dispersie in verband met de andere lichtverschijnselen zou kunnen afleideu. De erkenning van de verdiensten van dit onderzoek van ( 70 ) Mees liet uiet lang op zich wachten. In den zomer van 1868 had hij zich met een paar vrienden op reis begeven. Hij was voornemens na zijne terugkomst naar de betrek- kinoj van leeraar aan de eeue of andere Hoogere Burger- school te dingen. Reeds had hij dit bij eeue vacature te Amsterdam willen doen, doch het werd hem ontraden, omdat er voor een pas gepromoveerd jongmensch weinig of geen kans bestond. Niet gering was zijne verbazing toen hij, van zijne reis teruggekeerd, geheel onverwachts zijne benoeming tot hoogleeraar vond. Daar men zijn reisplan niet kende, had men hem hiervan geen bericht kunnen zenden. Nog geen 24 jaren oud was het geen wonder, dat hij aarzelde de betrekking te bekleeden »die hem als eene der schoonste en begeerlijkste, welke de maatschappij ople- vert bij zijne studiën steeds voor oogen stond *)". Hij volgde den raad van zijn vader en aanvaardde den 7*-^ Octo- ber 1868 het hoogleeraarsambt aan de Hoocreschool te Groningen met eene redevoering over »het onderwijs in de natuurwetenschajipen een noodzakelijk bestanddeel van elke beschaafde opvoeding". Van een jong geleerde, versch van de academie gekomen na slechts zes jaren studie, mocht zeker geen soort pro- gramma als oratie worden verwacht, te meer niet omdat men toen bij het verlaten der universiteit in den regel nog mathematicus, physicus en astronoom in den dop was, en dus weinig gelegenheid had gehad om de beteekenis van verschillende richtingen in hetzelfde vak scherp te onder- scheiden. De rede van Meks spiegelt de groote belangstelling voor de natuurwetenschap af, die toen, gelijk telkens wan- neer de beteekenis van nieuwe gezichtspunten tot leeken kan doordringen, de beschaafde kringen vervulde en gewekt was zoowel door de destijds ontdekte natuurverschijnselen en verklaringen, als door de vruchten, welke de exacte *^ Redevoering ter aauvaardiug vau het hoogleeraarsambt. pg. 3é. ( 71 ) wetenschappen voor de nijverheid afwierpen. De liefde van den redenaar voor de natuurwetenschap, zijne overtuiging dat de schoonheid en belangrijkheid harer uitkonit^ten door de voortreffelijkheid haver methode wordb geëvenaard, hleek er ten duidelijkste uit. Een woord van iunigen dank richtte Meks bij deze plechtigheid tot zijn vader als den leidsman zijner studiën. Totdat de dood hen scheidde zyu beiden innig aan elkaar gehecht gebleven. Eene drukke briefwisseling over persoon- lijke aangelegenheden en over staatkundige gebeurtenissen werd door hen onderhouden.. Beiden stelden belang in veel wat niet tot hun vak behoorde, ook wederkeerig in eikaars studiën, in 't bijzonder volgde de zoon de economische na- sporingen des vaders. Gelijk de vader dweepte de zoon met DiCKENS en Walter Scott en maakte hij gaarne kennis met de nieuwste voortbrengselen der letterkunde; met zijne col- lega's onderhield hij eene geregelde uitwisseling van boeken, liet belangrijkste wat nieuw uitkwam zocht hij te lezen, hij las dat goed, hield het scherp in het geheugen en gaf er eene juiste oordeelvelling over. Met zijn vader had hij ook de liefde voor reizen gemeen ; in Zwitserland, Duitschland, Italië, Frankryk en Engeland was hij goed bekend. Beiden waren zeer gevoelig voor natuurschoon en verzuimden geene gelegenheid om eene rijke verzameling schilderijen te be- zichtigen. Hield deze eeulieid van smaak het verkeer leven- dig tusschen vader en zoon, de algemeene ontwikkeling, die Mees op deze wijze verwierf, maakte veel indruk op de studenten en werd door zijne ambtgenooten zeer gewaardeerd. Het meest kwam zij aan het licht in een kleinen kring van vrienden en collega's van geheel verschillende studierichting, tot welken men het zich eene eer rekende te behooren. Mees was bg zijne collega's bemind. Hij had zonder twijfel een warm hart. Doch het kostte hem veel moeite zich te uiten. Eene zekere zenuwachtige verlegenheid en teruggetrokkenheid heeft hij nimmer overwonnen. Zijne stem was gewoonlyk beschroomd, doch er trilde iets harte- ( 72 ) lijks in eu zyne oogeu vroegen: weet gij wel hoe goed ik het met u meen. Hij was helder, weldoordacht en eeuv oudig in zijne woor- denkeus. Men begreep steeds wat hij bedoelde, en daar hij uitersten vermeed werd niet licht eene redetwist door hem uitgelokt ; althans leverde de aanrakinoj met hem zelden die wrijving op, welke ook onbestemde gedachten geheel doet bloot- leggen en de levendigste herinneringen achterlaat. Ofschoon praktisch en ktindig liet hy in vergaderingen bij voorkeur anderen het woord voeren ; aan de overtuiging, die hij zich na scherp toeluisteren gevormd had, bleef hij onwrikbaar trouw. Hij moest eerst geprikkeld worden voor hij er waarde aan hechtte om zijne zeer besliste nieening over personen of zaken zelfs tegenover goede vrienden uit te spreken en dan met vuur te verdedigen. Hij deed dit zonder aanzien des persoons. Bescheidenheid en eenvoudigheid waren hem in hooge mate eigen ; nimmer liet hy zich op den voorgrond plaatsen. Hij had waarheid lief en werd boos als iemand niet oprecht was. Zijne beschouwingen over godsdienst en maatschappij waren zeer vrijzinnig. Hij was een recht ge- aard natuuronderzoeker, op wien men rekenen kon, waar de krachtige en ongestoorde ontwikkeling van het intellectueele leven verdedigd en bevorderd moest worden. Zijne begin- selen in ruimeren kring voor te staan, daartoe achtte hij zich niet geroepen. Hij wilde voor het publiek niet anders zijn dan een wetenschappelijk man, die naar zijn beste we- ten de plichten vervulde, welke hij met het professoraat op zich had genomen. Laat ik thans beschrijven onder welke omstandigheden hij te Groningen optrad. Aan Seerp Brouwer, een driftige Fries, van wien mij ver- haald werd, dat hij voor eene slecht isoleerende Leidsche flesch geene andere behandeling wist dan deze op den grond in stuk- ken te werpen, was daar in 1835 J. W. Ermerins opge- volgd, wiens verdiensten door C. J. Matthes in het Jaarboek dezer Akademie van 1870 zijn geschetst. De colleges werden aanvankelyk ook door Ermerins gegeven in een huis in ( 73 ) de St. Jansstraat *) dat tegenwoordig dient voor een lief- dadig gesticht. Men denkt daarbij onwillekeurig aan het vroeger meer dan thans voorkomende geval, dat geleerden, ja zelfs mannen buiten het vak in hun eigen studeer- of woonvertrek proeven deden en daarbij nieuwe uitkomsten verkregen. Huiselijk als de omgeving was toen te Groningen ook de beoefening der natuurkunde. Ermebins ijverde er voor om het peil daarvan te verheffen. Van stelselmatige oefening in experimenteele physica was echter bij hem niet veel meer dan bij Van Rees sprake. Hij zelf had die oplei- ding niet genoten. Mij werd van iemand, die met Ehmerins dezelfde leerschool had doorloopen, namelijk van zijn vriend Hubee, overgeleverd, hoe deze, toen hij de natuurkundige oefeneningen te Leiden, voor dat door Rijke aldaar zulk een grooten omkeer werd gebracht, wilde roemen, vertelde, dat men de proeven over mechanica met de toestellen van 'sGrave- SANDE herhaalde, eu dat die » o, zoo nauwkeurig" uitkwamen. Alleen wanneer men dit alles in aanmerking neemt kan men begrijjien, dat Ermerins er genoegen mede nam toen voor de beoefening der physica in het nieuwe academiegebouw te Gro- ningen eene bovenverdieping werd bestemd. Hier bevond zich eene ruime eu zeer bruikbare collegekamer, waarin de proeveutafels en het bord door een stevig hek gescheiden waren van de studenten, toenmaals zeker nog woeliger dan thans. Op deze collegekamer en alleen door deze te bereiken, volgden eene werkkamer en eene zitkamer voor den hoogleeraar, alle op het westen, terwijl zich langs die drie vertrekken en al- leen van uit de beide eerste te bereiken eene groote zaal zonder stookplaats uitstrekte, die slechts naar de oostzijde uitzicht had en wel op eene binnenplaats. Hier stond in kasten langs de wanden de fraaie verzameling van instrumenten opgesteld, welke Ermerins had bijeengebracht, en waarvoor hij een jaarlijksch subsidie van /800 had verworven. Hier *) Zie JoNCKBLOET, Gcclciikboek der Iloogcschool te Grouingeu. Gro- niugcu, J. B. WoLTEXis 18G4, p. 405. ( 74 ) vondeu verder enkele van de toestellen voor de geregelde datTelijkselie meteorologische waiiruemiugen en de sterreklok Imuue plaats. Hier prijkte eindelijk een fraaie magneto- electrisclie toestel, aan Ermeiuns blijkens eene inscriptie ver- eerd toen hij voor den aangeboden leerstoel te Leiden be- dankte, en getuigende van 's mans liefde voor de Hoogescbool en het Kabinet waaraan hij zich had gewijd. Aan de ach- ting, welke hij daarom genoot, mag hetgeen ik opmerkte om- trent de ongeschiktheid van de lokalen voor de nieuwe eischen van het natuurkundig onderwys geen afbreuk doen, evenmin als mijne overtuiging, dat het voor Groningen noodig was, dat nieuwe richtingen met jonge krachten vertegenwoordigd werden. Mees heeft die taak met zooveel energie aangevat, dat men reeds terstond bemerkte eene groote schrede voor- waarts gedaan te hebben. Eene uitstekende hulp vond Mees daarbij in den voortreffelijken amanuensis Deutgen, die reeds voor Ermerims een onmisbare steun was geworden. Deuïgen wist de fraaiste collegeproeven gereed te maken, aan hem was het ook voor een groot deel te danken, dat het gezelschap van vrienden der natuurkunde, waaraan mannen als iSïRATiNGH en Alings deelnamen en waarvan hem later het eerelidmaatschap als welverdiende hulde werd aangeboden, voortdurend op belangrijke proeven onthaald konde worden. In het souterrain van het gebouw voor chemie en physica wonende, had hij daar eene bloeiende instrumentmakerszaak gevestigd. Winzucht en inhaligheid kende hij niet, dikwijls stond zijne geheele werkplaats belangeloos den hoogleeraar ten dienste. Twee ondergeschikten waren door hem gedrild om de zooeven genoemde meteorologische toestellen af te lezen en de waarnemingen te herleiden ; hij zelf kwam kort voor twaalven plechtstatig zijn horloge met de sterreklok verge- lijken om daarna het Groninger torenuurwerk te gaan regelen. Met eene uiterlijk aangenomen onverstoorbare bedaardheid vereenigde hij een altijd strijdvaardig vernuft. Men uioesc op zyne hoede zijn om ï er niet in te loopen". Het ver- vaardigen van instrumenten met hem te bespreken was eigen ( 75 ) vernuft op den besten slijpsteen te scherpen. Dat er veel van hem te leeren was, werd in proefschriften herhaaldelijk dank- baar erkend. Ongetwijfeld had deze man {j;rüote beteekenis voor het natuurkundig leven te Groningen. Hij was, zooals men dat noemt, met twee rechterhanden geboren. Hij had Crameu geholpen bij zijne proeven over het accomodatie vermogen, verwierf eene medaille voor eeae der eerste*) gal - vanoplastische afdrukken en heeft in vele toestellen belang- rijke verbeteringen aangebracht. In wetenschappelijk onderzoek had hij veel genoegen; daarvoor had hij altoos tijd en moeite over. Hij stelde in den gang der proeven met het oog op het resultaat evenveel belang alsof hij ze zelf deed en er zelf de vruchten van kon plukken. Mees moest sympathie hebben voor iemand, die zulk eene hooge opvatting van zijne zij het dan ook zeer ondergeschikte betrekking had. Hij sprak met groote waardeering over Deutgen en betuigde hem in de Verslagen en Mededeelingen dezer Afdeeling openlijk zijn oprechten dank f). Van de hulp van Deutgen maakte Mees een uitstekend ge- bruik om het college over experimenteele physica eetiigzins te schoeien op de leest van lezingen. Wat Mees mededeelde had terstond gedrukt kunnen worden en zou een leerboek gevormd hebben geheel gegrond op de nieuwste deukbeelden. Hij miste alleen het talent om nette figuren op het bord te schetsen en calligraphische formules neer te schrijven. De voordracht van Mees was keurig. Op het juiste oogenblik verrichtte Deutgen onberispelijk de proeveu, die in het betoog eene plaats vonden. De redeneering was volkomen helder. Mees wist het staudpunt zijner hoorders te vatten ; het heeft hem dan ook heel wat hoofdbrekens gekost dat in den regel de jongelui, die de colleges voor het eerst bezochten, mathe- matisch zoo weinig ontwikkeld waren. Zonder den schijn van geleerdheid aan te nemen wist Mees toch voeling te houdyn met de nieuwste literatuur over elk vraagstuk. Telkens ging *) Misscliieu de eerste ! t) Dl XVI p. 131. ( 76 ) meu naar huis met de gedachte dat er nog zooveel te onderzoe- ken bleef op elk gebied. Dit was ook het kenmerkende van zijne uitstekende voordrachten in het Natuurkundig Genoot- schap te Groningen. Wie op zijne colleges niet tot kritiek werd opgeleid moest er al heel weinig aanleg voor hebben. Als hij eenige minuten aan 't woord was, geraakte h^ in vuur en sprak hij met boeiende geestdrift. Geen wonder, dat zijne colleges zeer trouw bezocht werden. De werkzaamheid van Mees te Groningen kan gevoeglijk in twee perioden gesplitst worden, waarvan de eerste van zijne benoeming tot aan de afkondiging van de nieuwe wet op het Hooger Onderwijs reikt. In dit eerste tijdvak hebben wij, wat wetenschappelijke onderzoekingen betreft, naast eene verhandeling, die op de intensiteit der trillingen uitgezonden door eene bewegende trillingsbron betrekking heeft, en op welke wij nog terugkomen, slechts een polemiek met Jülius Thomsen over de wet van Avogadeo *) te vermelden. De krachten van Mees werden geheel in beslag genomen door het uitwerken van zijne vele colleges. Behalve de experimenteele en de mathematische physica, waren hem ook de populaire en de mathematische astronomie, benevens de waarschijnlijk- heidsrekening opgedragen, endeze kostten hem zeer veel tijd. Doch dit verhinderde niet, dat hij zich in sommige ge- vallen nog beschikbaar heeft gesteld om met het oog op de studiën van enkele zyner leerlingen een extra college over deze vakken te geven op een uur, dat den tijd, dien hy aan eigen werk kon besteden, zeer versnipperde. Aan het verzoek van de studenten om een responsiecollege over natuurkunde te openen, gaf hij eveneens gaarne gehoor. Ofschoon de astronomie buiten den kring van zijne studie lag, blonk in de behandeling vau dit vak de lust uit, om door een helder college de verplichte studie aanmerkelijk te vergemakkelijken. Ook wist hij daardoor aan zijne leerlingen de overtuiging te *) Bericht der Deutscheu Chemischeu Gesellschaft. 1871, p. 196, 525, 843. ( 77 ) Bcheuken, dat, schoon talrijke malen herhaald, elk onderwerp toch steeds frisch en aantrekkelijk kan worden voorgesteld. Mkes had in de jaren, die wij tot het eerste tijdvak reke- nen, geen assistent. Toch heeft hij terstond voor philosofen de gelegenheid tot geregelde practische oefening in de natuur- kunde opengesteld. De behandelde onderwerpen waren in de eerste jaren zeer eenvoudig, zoodat hij er zich toe kon bepalen om door zijne aanwezigheid zijne belangstelling te toonen. De noodige hulp werd door den amanuensis, met wien hij de regeling der oefeningen had overlegd, aan de studenten verleend. Deutgen wist, om een voorbeeld te noe- men, eene dampdichtheidsbepaling in het oliebad volgens DuMAS met een zekere virtuositeit voor te doen. De hoos:- ^eeraar, die gedurende deze oefeningen zijne colleges prepa- reerde, werd alleen te hulp geroepen als het bepaald noodig was. In latere jaren kreeg Mees langzamerhand gelegenheid om meer zorgen aan dit practicum te besteden en kwam hij, toen Dedtgen oud begon te worden, zelf voortdurend raadgeven. Mees was zeer welwillend als men proeven wilde onder- nemen en, hadden hem de noodige hulpmiddelen ten dienste gestaan, hij zou ze met de meeste vrijgevigheid hebben be- schikbaar gesteld. In een brief, geschreven in 1874 aan een vriend, met wien ik spreek gelijk met mijzelven, vind ik over een onderzoek naar den kritischen toestand van zwaveligzuur en ammonia, dat ik te Groningen niet tot een goed eind heb kunnen brengen, het volgende: »Bij het inrichten van den toestel, heeft Prof. Mees mij &.teeds de grootste bereidwilligheid en voorkomendheid betoond, en het is een geluk voor mij, dat er zulk een uitstekend professor voor natuurkunde te Groningen is." Mees had er echter geene behoefte aan zich in het werk, dat een ander bezig hield, te verdiepen of in den gang daar- van in te grijpen, evenmin als hij hemel en aarde zou be- wegen om toestanden, die met zijne talenten geheel in tegen- spraak waren, te veranderen. Hij ging het liefst met eigen Jaabbokk 1888. 6 ( 78 ) werk kalm voort en was voornamelijk een kritische geest. Of Mees met eene richting in het onderwijs, die in de eerste plaats de studenten nieuw werk wil laten leveren en die in het volbrengen van een enkel oorspronkelijk onderzoek het krach- tigste middel tot outwikkcling ziet, ingestemd zou heb- ben, kan ik niet bi slissen Met het geven van ziJQ oor- deel over niet afgesloten onderzoekingen van anderen was hij in het algemeen terughoudend; wilde men zijne mee- ning kennen, dan moest men er bepaald naar vragen. Nim- mer echter werd zijne hulp te vergeefs ingeroepen. Hij be- studeerde het onderwerp, waarover men hem geraadpleegd had, met liefde en nauwgezetheid en gaf een degelijk antwoord op de gestelde vraag. Mees wist van de mathematische physica aan zijne leerlingen een hoog denkbeeld te geven. Eene geleerde inkleeding vond hy altijd onaangenaam. Had men getracht eene verhandeling te schrijven en gaf men hem het stuk ter lezing, dan kon men alleen op ingenomenheid rekenen, wanuetr de kern nieuw en het omhulsel sober was. Daardoor prikkelde hij ieder om zijne uiterste krachten in te spannen. Mees was even helder in zijn ondervragen als lu zija on- derwijs, doch de gedachte, dat hij over mijne kennis van physica zou oordeeleu, was voor mij voldoende, lusschen het candidaats- en doctoraal -examen een paar jaar lauger dan men gewoon was te laten verloopen. Van de andere zijde herinner ik mij levendig, hoe ik van het tentamen terugkwam met eene zekere teleurstelling, omdat ik meende, dat ik voor zulke eenvoudige vragen als Mees stelde, zoo vreeselijk lang niet had behoeven te studeeren. Ik bad bij dat tentamen in mathematische physica geene enkele yhu al die formules behoeven op te schrijven, die ik zoo zorgvuldig in het ge- heugen had geprent. Later heb ik eerst begrepen, hoezeer Mees in deze ondervraging getoond had, de kunst van exa- mineeren te verstaan. Gelijk met dezen indruk is het met vele andere indrukken van Mees gegaan. Daar hij altijd met de beste bedoelingen handelde, doch dit zonder ophef deed, voelde men dikwijls ( 79 ) eerst later, welke hartelijklieid hem bezield had. Zoo is bij velen van zijne leerlingen de achting, die zij hem in den studietijd toedroegen, naderhand tot piëteit gestegen. Ik besprak tot nog toe niet liet college over mathema- tische physica. Dit was het glanspunt in bet onderwijs van Mi;es. Hier kwam hij uit in zijne volle kracht. Elke formule moest zich voor Mkes in ten gethichtengang oplossen *), elk symbool in eene voorstelling. Hij was niet tevreden, vóór zijne toehoorders door alle wiskundige ontwikkelingen beenzagen; be- grepen, waarom zij op moeilijkheden waren gestuit, en hoe men tot bet hart eeuer kwestie moest doordringen. Het meest kwam bij in vuur bij moeilijke plaatsen, zooals men die in de werken van Thomso:n en Maxwell aantreft; dit heugt mij in 't bijzonder van een college over elecLriciteit, waarbij het leerboek van Grinwis ter inleiding gebruikt was. De be- zieling voor de helderheid en doorzichtigheid van zijn vak wist hij in zijne leerlingen over te storten. Ieder werd door- drongen van bet besef, dat een vraagstuk, goed bekeken, altijd eenvoudig is. Docenten te vormen, dat moet hem voortdui'eud en in de eerste plaats voor den geest hebben gestaan. Met wien van zijne leerlingen ik later ook van ge- dachten wisselde, allen roemden om strijd zijne leerwijze; velen getuigden mij, dat, wat zij aan methode van onderwijs goeds bezaten, aan Mees te dankeu was. De weikzaamheid van Mees bad ongetwijfeld nog meer vruchtdragend kunnen zijn, indien hem een assistent ter- zijde had gestaan, het laboratorium aan de eischen des tijds had beantwoord, en voldoende hulpmiddelen waren aange- schaft. De laatste jaren voor de invoering van de nieuwe wet op het Hooger Onderwijs waren echter zware jaren voor de Groningsche Hoogeschool. Aan alles was daar gebrek. De derde universiteit van ons land stond als eene schamele naast eenige der kleinste Duitsche universiteiten en wachtte *) E. A. Mees, Nieuwe denkbeelden op Datuurkuiidig gebied. Gro- ningen 1877. p. 18. 6* ( 80 ) elk oogenblik den hongerdood. Er bleven daar toestanden bestaan, er ontstondea verhoudingen, die aan het onge- loofelijke grenzen. Wil ik deze na ongeveer vijftien jaren nog schetsen, zoo is het wel niet anders mogelijk dan door de stof uitsluitend uit herinueriagen, die mijzelven betreffen, te putten. Vergun mij das een greep uit eigen ervaring in en om het physisch laboratorium. Gelijk ik reeds verhaalde, bevond zich de physica op de bovenverdieping van het academiegebouw. De woning van den amanuensis voor de natuurkunde lag daarvan afgescheiden in het souterrain ; de sleutels van het physisch kabinet wer- den hier bewaard. In eene andere inrichting hield de be- diende te 12 uren eene razzia naar studenten en wees hen, onverschillig wat hen bezig hield, »kalmpjes" tot half twee de deur; een enkele genoot er slechts het privilege van opgesloten te worden. Ten zeerste moest ik dus de welwil- lendheid van Deutgen en zijne zuster op prijs stellen, die mij altijd even vriendelijk den sleutel voor de physica deden ter hand stellen, als er geen college gegeven of voorbereid werd eu de toegang dus afgesloten was. Werd er college gegeven, dan waren de werkkamer en instrumentenzual feitelijk eveneens afgesloten. Immers, men kon ze slechts door de collegekamer bereiken of verlaten. Met de meeste welwil- lendheid veroorloofde Mees dan wel is waar, dat men door de collegekamer de werkkamer en instrumentenzaal in- en uitging. Docli wie zou een lichtvaardig gebruik maken van dit welwillend toegestaan verlof en eene storing bren- gen in colleges, die zoo hoog door ons werden gewaar- deerd. Ik herinner mij zeer goed, hoe ik gewoonlijk voor de deur stond te luisteren om het oogenblik, geschikt tot binnen komen of ontsnappen, af te wachten. Deze opsluiting zoude minder lastig geweest zijn, wanneer er op de werk- kamer maar geree'^^'^chappen en hulpmiddelen geweest waren. Maar de meeste hulpmiddelen waren slechts in één exemplaar voorhanden ; dit vond natuurlijk zijne plaats in de college- kamer, eu was dus niet te bereiken. Gereedschappen ont- (81 ) braken geheel. Zelfs voov de mt>est onbeduidende instru- meutruakei'swerkzaambeden, welke een experiuieutator in den re^el zelf verricht, moest hulp van de werkplaats worden ingeroepen. Daar deze deel uitmaakte van de verafgelegene woning van den amanuensis, was het natuurlijk eene gun^t, dat men er werd toegelaten. Het was inderdaad eene groote gunst, dat ik bijna geheel vrij in die werkplaats bezig mocht zijn. Ik heb verscheidene werkzaamheden op eigen kosten laten verrichten, en die kosten werden door Deutgen zoo matig berekend, dat zij materiaal en arbeidsloon wel niet zullen hebben gedekt. Later heeft Mees zijn wensch kunnen ver- vullen om mijne toestellen over te nemen, natuurlijk wederom voor een bveukdeel van den prijs. Veel gebrekkiger dan de hulpmiddelen was echter de lokaliteit. Toen ik naar eene plaats zocht om een cardanischen slinger vrij van trillingen op te hangen, was er geene andere te vinden dan de muur van een smal turfhok. Ik had van uit dit hok wel het ge- zicht op eene flinke ruimte, die in de benedenverdieping den amanuensis voor bergplaats van glas, metalen en rommel diende. Maar ik mocht er niet aan denken den man, wiens welwillendheid ik reeds zoo zeer noodig had, lastig te vallen om mij deze ruimte af te staan. Zij behoorde immers onbetwistbaar tot zijne woning en was voor hem, in zijne omstandigheden, onmisbaar. Toen het bleek, dat de zooeven genoemde cardanische slinger onafhankelijk van het gebouw moest worden opgesteld, kon Mees niet anders dan met mij betreuren, dat hij niet bij machte was mij de gelegenheid daartoe te verschaffen. Ik moest mij reeds ge- lukkig prijzen, dat ik in eene andere bergplaats van rommel en beenderen, ressorteerende onder een andereu amanuensis, in gezelschap van deszelfs jachthonden, een plaatsje mocht vinden. Daar werd mij, na veel twijfelingen over bevoegdheid, oogluikend toegestaan een paar steenen uit den vloer te lich- ten om er paaltjes in den grond te heien ; ook mocht ik in dit vochtige hol op mijne kosten eene kachel plaatsen, en de kachel- door een venster naar buiten leiden. Doch genoeg om de (82 ) toestanden te scliil deren, onder welke te Groningen de we- tenschap beoefend moest worden. Men klaagde niet gaarne over dat, wat den hoogleeraar zelf griefde. Men wist dat men zich in het onvermijdelijke moest schikken. Men deed het samen en dat gaf een hartelijken band. En met grooten eerbied waren wij vervuld voor de mannen, die onder deze omstandigheden ons met ouverflauwden ijver en onverdroten toewijding voorgingen. Ouder die mannen nam Mees eene eerste plaats in. Ofschoon bijna doodgeknepen, is de 'Groningsche Universi- teit tot nieuwen bloei herleefd, zoodra haar voortbestaan was verzekerd. Eene golf van vreugde ging door Groningen, toen de tijding kwam dat die zekerheid veikvegeu was; burgers, pro- fessoren eu studenten zag men op straat elkander in de armen vallen. De dierbare Alma Mater was gered, de parel aan Groningens stedekroon behouden, het bolwerk van ons volksbestaan in het Noorden gehandhaafd. Meu heeft er be- hoefte aan te gelooveu, dat de volksvertegenwoordiging dit besluit nam met iets van de geestdrift, waarvan het de harten der studenten deed gloeien. Wie den wetenschappelijken arbeid van Mees vóór en na de invoering van de nieuwe Wet op het Hooger On- derwijs vergelijkt, zal overtuigd zijn, dat deze wet voor het verheffen der natuurwetenschap in ons land van groote be- teekenis is geweest en zal alleen betreuren, dat hare ruime opvatting zoo schoorvoetend bij het uitvoeren wordt gevolgd. Eerlang werd Mees, in gevolge deze wet, tot zijne ongeveinsde blijdschap ontheven van het onderwijs in de astronomie eu de waarschijnlijkheidsrekening, werd hem een assistent ter zijde gesteld, en het subsidie verhoogd, wel is waar slechts met 200 gulden. Ook werd van de instrumentenzaal op zijn aandringea een ruime werkkamer afgescheiden, en deze met al de geriefe- lijkheden van een laboratorium op doelmatige wijze voorzien (1880). Zoo werden er twee werkkamers geschikt voor de praktische oefeningen ; in eene van deze kamers werden voortaan de studenten door den hoogleeraar, in de andere ( 83 ) door den assistent geholpen. Voor onderzoekingen werd echter geene andere plaats dau deze beide kamers beschik- baar. Over 't geheel werd de gelegenheid om de studenten bij hunne verdere studiën voor te lichten, ruimer en ook kon Mkes thans meer aan eigen onderzoekingen denkeu. Geenszins was het voor hem eene aanleiding om zijne taak lichter op te vatten. Uit eigeu beweging opende hij eeu cursus in meteorologie. Aan een student, die anders de leer der electriciteit door Mees niet in samenhang zou hebbeu hooren voordragen, bood hij aan, hem als eenigen toehoorder dit college te geven. Zonder de hulp vau een assistent, was het Mkes uiet mogelijk geweest, ook meilici aan de praktische oefeniugeu te laten deelnemen. Het verlangen om zijn werkkring in deze richting uit te breiden, had Mees reeds eeu paar jaren voordat een assistent bij het natuurkundig on- derwijs werkelijk op de Staatsbegrooting verscheen, aan een zyner leerlingen, dien hij tot assistent gewenscht had, mede- gedeeld. Zoodra dan ook een assistent benoemd was (1879), stelde Mees de aanstaande geneeskundigen iu de gelegenheid, wekelijks gedurende twee middagen zich met de meest een- voudige natuurkundige verschijuselen vertrouwd te maken, door zelf proeven te verrichten. Al werden in veel vroegereu tyd door medici aan onze hoogescholeu ook wel natuuvkim- dige proeven verricht, zoo komt toch aau Mees de eer toe van het eerst in Nederland getoond te hebben, hoe groot nut practische oefeningen in physica voor aanstaande ge- neeskundigen bij de tegenwoordige regeling hunner studiën afwerpen. Honderden artsen zijn hem dankbaar voor het grondige begrip, dat zij van de voor hen zoo onontbeerlijke hulp- wetenschap door zijn onderwijs gekregen hebben. Zien wij aldus Mees langzamerhand in staat gesteld zijne taak broeder op te vatten, de vervulling van zijn wensch, dat hem in eeu uieuw gebouw de gelegenheid mocht worden gegeven om de physica naar eisch te doen beoefenen, heeft hij niet mogen beleven. Die wensch, reeds in zijne rectoral^ ( 84 ) rede uitgesproken, moest eerst nog vele jaren met steeds meer klem door volgende rectoren herhaald worden. Nu te Groningen vreldra het schoonste laboratorium voor natuur- kunde in Nederland verrijst, zal de herinnering aan de omgeving, waarin Mees werkte, spoedig verbleekt zijn. Ik heb daarbij dan ook met eeiiige uitvoerigheid in dit levens- bericht stil gestaan. Over tijd en geld, twee onderge- schikte, maar daarom niet te versmaden, factoren van weteoschappelijk welslagen, gaf zijne betrekking hem wer- kelijk niet ruim te beschikken. Toch wist Mees, vooral in het tweede tijdvak van zijne werkzaamheid, verschillende on- derzoekingen te voltooien, met welke hij de Verslagen en Mededeelingen der Koninklijke Akademie voortaan bijna elk jaar verrykte. Was zijne benoeming tot lid van deze Akademie in Mei 1874 reeds een e bron van vreugde voor Mees geweest, het grootste geluk viel hem ten deel, toen hij den 29*^" November 1876 met Mejuffrouw Henriette Elisabeïh Gockinga in den echt verbonden werd. Eene innige huiselijkheid werd hem daardoor bereid. Hoe aangenaam was het, als men op de studeerkamer, te midden van een schat van boeken en in een nevel van sigarendamp, met Mees over wetenschappelijke onderwerpen misschien minder vlot van gedachten gewisseld had, zich naar de vriendelijke huiskamer te verplaatsen en daar, soms naast het wiegje van een der kleinen, een ge- sprek te voeren over onderwerpen van algemeenen aard, over kunst en natuurgenot. Dan leerde men de gezonde levenslust, den hartelijken lach van Mees kennen. Een uit- gelezen vriendenkring vereenigde zich gaarne in zyne gastvrije woning. Waarlijk, in de eerstvolgende jaren werd hij be- schenen door de heerlijkste zon van voorspoed in huiselijk geluk en vruchtdragend werken. Van dien tyd dagteekent de rede over nieuwe denkbeelden op natuurkundig gebied, weldra gevolgd door een onderzoek over de vlammen en over de theorie van den radiometer; in dien tijd werden verscheidene experimenteele en theoretische dis- ( 85 ) sertatiën *) geschreven; in uieu Lijd werd ook het groote ouderzoek over de bepaling' vau de sameudrukbaarheid vau water op touw gezet. Lateu wij thaus bij verschillende onderzoekingen van Mkes eenige oogenblikken stiltaan. In 1875 deelde Mees zijn onderzoek mede over den in- vloed van de beweging eener trillingsbron op de intensiteit der door haar uitgezonden trillingen. Dit onderzoek heeft betrekking op het verschil tusschen de uitkomsten, waartoe EöTVüs in eene verhandeling over hetzelfde onderwerp is gekomen en de stellingen, welke Kktteleu in zijne as- tronomische ündulationstheorie heeft toegepast, ofschoon dit vraagsttik voor de behandeling der aberratie geen be- teokenis heeft. Mees vestigt er de aandacht op, dat het brginsel waarvan Eöïvös uitgaat, namelijk dat eene trillings- bron in bewe<^ing dezelfde levende kracht zal uitzenden als wanneer zij in rust bleef, wel waarschijnlijk is, maar toch niet geheel zeker. Het schijnt mij dan ook toe, dat de hier besproken quaestie behoort tot diegene, waarvan Rayleigh de tegenwoordige behandeling van het beginsel van Doppler vrijmaakt in N^. 298 van zijnen Theory of Sound. Uit het genoemde beginsel had Eütvös afgeleid, dat de maximum- snelheid der trillingen op dezelfde wijze afhangt van den zoogenaamden werkzamen afstand, als dit volgens Ketteler het geval was van den oogenblikkelijken afstand. Mees ontwikkelt nu de meest alcremeene uitdrukkingen voor de trillingsnelheid en trillingsnitslag, die aan het beginsel der levende kracht voldoen, wanneer men alleen deze hypothese invoert, dat de trillingssnelheid bij bewegende trillingsbron evenredig is aan diezelfde grootheid bij stilstaande trillingsbron. In de zoo verkregen formule blijkt eene constante, n, voor te komen, waarvan de waarde alleen door waarneming ge- *) 1877. De warmtegeleiding in gassen. C. Mensinga. 1878. Thermo- diffussie van gassen. J. S. S. Gleuns. 1879. De poteutiaalfauctie van geleidende vlakke platen onder influentie van eene electrische massa. J. KoRs. De wrijving van gassen in vloeistoffen. L. Steenhuis. Nieuwe bewijzen voor de aswenteling der aarde. H. Kamerlingh Onnes. (86) i^'onden kan worden. Mees acht het echter niet waarschijnlyk , dat bepaalde met dit doel ondernomen proeven veel zullen opleveren. Stelt men deze constante m: O, dan komt men tot de veronderstelling van Eötvös; neemt men haar = 2, dan komt men tot de veronderstelling vati Ketteler. Eindelijk blijkt de strijd van Ketteler en Eötvös zich op te lossen in een verschil van de tweede orde ten opzichte van de verhouding tusschen de snelheid van de trillingsbron en die van de voortplanting der trilliugen. Was in deze verhandeling een theoretisch vraagstuk uit- gewerkt, een experimenteel onderzoek werd door Mees in 1877 aan deze Afdeeling medegedeeld. Aanleiding tot zijne proe- ven, die ditmaal de vlammen betroffen, gaven de onderzoe- kingen van Frankland omtrent de sterkte en de spectrale samenstelling van het licht der waterstof- en kooloxydvlam onder hoogen druk. De hypothese van Davy, welke het lichtgevend vermogen der koolwaterstofvlam aan gloeiende kooldeeltjes in vasten toestaud, daarin aanwezig, toeschreef, was door die onderzoekingen op dea achtergrond gedrongen. Mees toonde aan, dat men al de waargenomen verschijn- selen door de theorie van Davy even goed, zoo niet beter, kon verklaren dan door die van Frankland, mits men maar altijd goed lette op de betrekking tusschen de snelheid van dissociatie, waardoor de kooldeeltjes geleverd worden, en die van de verbranding, welke ze weder vernietigt. Zeer duidelijk bleek dit ook bij de discussie der proeven van Wibbl, die een niet lichtgevende vlam uit eeue platinabuis liet branden, en de vlam weder lichtgevend maakte, door dit platinabuisje te verhitten. Ook verschillende wijzigingen, door Mees in de proef van Wibel gebracht, sluiten zich telkens ongedwongen bij de theorie van Davy aan. De waarschijulijkheid van de aanwezigheid van vaste kooldeeltjes wordt eindelijk bijna tot zekerheid door het groote terugkaatsend vermogen van de koolwaterstofvlam, welke zich in dit opzicht sterk van de overige vlammen onderscheidt. Over de reflexie door de koolwaterstofvlam had Soret proeven genomen. Deze had een ( 87 ) zeer duideljik zonnebeeMje iii de vlam gespiegeld gezien, hetwelk iu het iuvalsvkk der stralen gepoluriseerd was, zooals dan ook overeenstemt met de waanieiniiigeu van Tyndaij, bij de actinische nevels. Deze proeven werden door Mkes tot andere vlammen uitgestrekt, lu de eerste plaats tot dezulke, waarbij het zonder twijfel was, dat alleen gas- vornige producten der dissociatie kouden optreden, en welke dan ook nooit terugkaatsing bleken te vertoonen. De ge- volgtrekking dat de vlammen, die vaste deeltjes kunnen bevatten, het licht terugkaatsen en dat die, welke enkel gasvormige producten opleveren, dit vermogen missen, vond Meks bij de antimoonwaterstufvlam. die tot de eerste en bij de arsenikwaterstofVlam, die tot de laatste soort behoort, zeer duidelijk bevestigd. In hetzelfde jaar, waariu Mees deze proeven verrichtte, wfis hij als rector der Groniugsche Universiteit opgetreden. De redevoering, bij de overdracht van zijne waardigheid op den leu October 1877 uitgesproken, behandelde „nieuwe denkbeelden" omtrent liet mechanisme der natuurverschijnselen. De FARADAY-MAXWELL'sche Opvatting der electrisehe ver- schijnselen, de electrisehe lichttheorie, en de stand van het vraagstuk der werking op een afstand, met inachtneming der herleefde kinetische hypothese van Lesage, en van de vortexatoomhypothese van Thomson, werden achtereenvolgens door den feestredenaar bevattelijk voorgedragen en beoordeeld. Mees juichte het toe, Avauneer men er zich toe bepaalde, met behulp van de spanningen en drukkiugen tusschen kleine belendende voluumdeeltjes eener middenstof, de verklaring te zoeken voor de werking tusschen van elkander verwijderde lichamen, die door deze middenstof van elkander gescheiden zijn. Maar, bij zijne bekende behoedzaamheid, is het niet te verwonderen, dat hij niet meê kon gaan, waar men meent op die wijze ook de werking tusschen de nabijgelegen, maar daarom nog niet elkaar aanrakende, moleculen en atomen te kunnen missen. Mees begreep, hoever dergelijke hypothesen liggen achter den gezichtskring der vraagstukken, die iu (88) de kinetische gastheorie voorshauds onze aandacht vragen. Zulk een vraagstuk behandelde Mees in 1878, toeu hij eene theorie van de verschyaseleu in den radiometer ont- wierp. Er bestonden toeu voornamelijk drie soorten van verklaringen. In de eerste plaats de verdampiugstheorie van Reynolds; dan de theorie, welke de werkiug der licht- stralen alleen aan gasstroomiugen toeschrijft, welke theorie vooral door Neesen werd voorgestaan, en eindelijk de ver- klaringen, die op de kinetische theorie vau de stationnaire warmtegeleiding door de aanrakingsplaats van een vast lichaam en gas berusten. Tot de laatste behoorde bijv. eene door OsBORNE Reykolds Opgestelde theorie. Mees onderwierp al deze theorieën aan eene zorgvuldige kritiek en bewees dat geen der verklaringen steekhoudend was. In 't byzonder stond hy stil bij de onderstelling, op welke de laatste der genoemde theorieën berust, nl. dat er een overdruk in den stationairen toestand van warmtegeleiding door het gas in de richting van het war mte-af gevend lichaam zou worden uitgeoefend, en toonde hij aan, dat deze onderstelling ou- vereenigbaar is met de voorstelling, die Clausius van de warmtegeleiding heeft gegeven. De door Mees uitgedachte verklaring komt nu op het volgende neer. De drukkiugsverschillen, van welke hg aan- getoond had dat zij in het gas bij de stationnaire warmte- geleiding niet op kunnen treden, kunnen wel hun invloed doen gevoelen, wanneer in het gas, gelijk binnen den radiometer het geval is, stroomingen met de warmtegeleiding gepaard gaan, en deze stroomingen door de eigenaardige constructie des radiometers aan beide zijden der wiekjes eene verschillende snelheid hebben. Een meer samengestelde toe- stand van snelheidsverdeeling over de gasmoleculen dan die met eene stationnaire warmtegeleiding overeenkomt, wordt geboren, zoolang het tot de wiekjes naderende gas nog niet in stationaire warmteuitwisseling met deze is gekomen. De duur van dien overgangstoestand neemt, volgens de voor- stelling van Mees, toe by grootere verdunning en dus bg ( 89 ) geringer aantal botsingen der moleculen onderling; de snel- heid der stroomingen daarentegen neemt af, maar daar dit, tot zekere grenzen althans, in mindere mate het geval is, kunnen by bepaalde dichtheden van het gas de verschijnselen van den radiometer optreden. Al die verschijnselen vinden gereedelijk hunne verklaring, wanneer men den gedachten- gang van Mees aanvaart; hij bewijst dit in zijn uitvoerig stuk, door zijne theorie aan al de zoo verschillende en tal- rijke proeven met dea radiometer te toetsen. Het komt mij voor, dat ook Keynolds in zijne latere verhandeling //on the dimenisonal properties of gases" tot de zienswijze van Mees overhelt. In allen gevalle wordt de verklaring, die Mees van de radiometer- verschijnselen heeft gegeven, thans algemeen aangenomen. Op de theorie van den radiometer volgden al spoedig de » onderzoekingen over de samendrukbaarheid van water, vol- »gens de methode van Jamin en met behulp van den ma- nometer van Regnault," door Mees in 1879 gepubliceerd. De proeven voor dit onderzoek begonnen reeds in 1876; zij werden voortgezet in de jaren 1880 tot 83, en hebben Mees tot kort voor zijn dood bezig gehouden. Outegeuzeo-- gelijk is het zijn meest belangrijke wetenschappelijke arbeid. Men zou het bijna niet gelooven, dat zulk een onderzoek in de omgeving en met de hulpmiddelen, die ik beschreven heb, tot een goed eiude was te brengen. Met de grootste volharding wist Mees die bezwaren te boven te komen en een onderzoek te leveren, dat een sieraad is van de Nederland- sche literatuur met betrekking tot experimenteele natuur- kunde. Met den manometer van Regnault behielp Mkes zich, omdat het laboratorium, zooals na mijne schildering niet te ver- wonderen is, geene gelegenheid aanbood om een open mano- meter op te stellen. Het bleek gelukkig, dat de aanwijzingen van dat instrument geheel betrouwbaar waren. Voor de samendrukbaarheid van water werd eene waarde gevonden, die, na eene later aangebrachte correctie, in hoofdzaak de ( 90 ) uitkomsten bevestigde, welke Grassi, werkende met de toestellen en onder toe/icht van TIegnault, verkregen had. Afwijkend van Geassi vond Mees, dat de samendrukbaarheid vau water met hoogeren druk afneemt, terwijl zij volgens Grassi standvastig is. Bij de voortzetting van dit onderzoek kwam Mees tot eene zeer verrassende uitkomst. Jamin had zijne methode medegedeeld als eene vereenvoudiging van de methode van Regnault, en als geschikt om de absolute samendrukbaar- heids-eoëfificiënt op zeer eenvoudige wijze, vrij vau elke theo- retische beschouwing over de veerkrachtige eigenschappen vau het glas, te leveren. Amaury en Descamps hadden dan ook hunne uitkomsten, volgens de methode van Jamin bere- kend, als absolute samendrukbaarheids-coëfficiënten medege- deeld. Reeds in 1868 waren die uitkomsten bekend gemaakt ; niemand had er aan gedacht, dat zij slechts schynbare samendrukbaarheden deden kennen. Een oogeublik was ook Mees het slachtoffer van deze dwaling. De beroemde naam van Jamin had hem er toe gebracht, diens methode, als eenvoudiger, te verkiezen boven de methode vau Regnault. Doch de ware toedracht der zaak ontsnapte bij nader on- derzoek niet aan den kritischen blik van Mees. Hij ging nauwkeurig de verandering van het piëzometervat na en toen bleek het hem, dat de methode van Jamin slechts de schijn- bare samendrukbaarheid onmiddellijk leverde. Wilde men daaruit de ware saraeudrukbaarheid afleiden, dan deed zich ook bij deze metliode hetzelfde moeilijke vraagstuk over de elastische deformatie van het piëzometervat voor, als bij de methode van Regnault. Op deze uitkomst had de belang- rijke mededeeling van Mees in 1880 betrekking. In het laatste onderzoek over hetzelfde onderwerp, ia 1883 gepubliceerd onder den titel » waarnemiLigen met den piëzomeier," voltooit Mees de kritiek vau dit meetwerktuig ; hij gaat verschillende storende invloeden na eu onderzoekt in 't bijzonder de veerkrachtige nawerking vau het piëzo- metervat. De proeven werden, om den invloed van tempe- ratuur-verschillen te voorkomeu, met water bij 'S^.o C. verricht. ( 91 ) Hij vintlt tlat de nawerking beantwoordt aan dezelfde wetten als Kohlrausch gevonden heeft voor de elastische nawerking van verschillende draden. In hetzelfde stuk be- handelt Mees nog uitvoeriger het vraagstuk van de veer- krachtige vervorming van den piëzonieter. Zijne hulpmiddelen lieten hem niet toe, reeds terstond den lineairen uitrekkincrs- coëfficiënt of den coëfficiënt van Poisson volgens de methode van KiRCiiiiOTF, welke iu de wijzigingen van CoiiNu en VoiGï Aveder zoo zeer de aandacht heeft getrokken, Ie bepa- len. Hij kon dit slechts doen door de geluidstrillingeu van zgne buizen op de wijze van Kunüt te onderzoeken, waarbij, naar ik meen, door Mkks het eerst kurkpoeder is gebruikt. Door de discussie van deze metingen, in verband met de proeven en berekeningen van Grassi over diens piëzometers, toont Mees wel voldoende aan, hoezeer eene reeks van af- zonderlijke bepalingen over de samendrukbaarheid van het glas, waaruit het piëzometervat vervaardigd is, noodig is, om bijv. de samendrukbaarheid van kwik tot op een tien- millioenste te bepalen. Uitgaande van kwik zou men dan verder voor alle andere stoffen en piëzometervaten de ab- solute samendrukbaarheid kunnen vinden. Dit standaard- onderzoek te verrichten, was de wensch van Mkes. Zijne piëzonieter- waarnemingen waren slechts de eerste stap in de behandeling van een der belangrijkste vraagstukken uit de leer van de elasticiteit, en hadden de kennis van den coëfficiënt van Poisson tot einddoel. Reeds in 1873 zag ik Mees maanden lang bezig met in groote glazen piëzometer- vaten kwik te koken. Het was een wanhopig werk. Ge- woonlijk sprong na eenigen tijd een der bolvormig geblazen segmenten af, waarmede telkens een lange arbeid verloren ging. Ook herinner ik mij in dien tijd gezien te hebben een piëzometervat, vol stukjes voetstaai, terwijl de overblijvende ruimten waren aangevuld met kwik. Van dit staal wilde Mees de elasticiteit door uitrekking bepalen. Het onderzoek zou zich bij Kirchhoff's bepaling van den coëfficiënt van Poisson aansluiten. Het is zonder twijfel dit experimenteel onderzoek, ( 92 ) waarop Mees doelt in den aanhef van zijn eerste stuk. *) Ware hem een langer leven geschonken, dit standaardwerk zoude door Mees voltooid zijn. Hij was er de man voor. Ingewikkelde theoretische vraagstukken durfde hij aan, en bij het verrichten van proeven werd hij beheerscht door het gevoel, eene "wetenschappelijke taak op zich genomen te hebben, die hij niet mocht laten varen, voordat hij daaraan al zijne krachten had gewijd. De voldoening van dit werk te mogen voleindigen werd niet aan Mees geschonken. lu zijne jeugd j en ook nog als jong professor, was hij wel altijd zwak en onderhevig aan kleine ougesteldheden, maar was zyne gezondheid toch niet slecht te noemen geweest. In het voorjaar van 1879 werd hij voor 't eerst aangetast door de borstaandoening, die hem weinige jaren later ten grave sleepte. In Juni daarop be- gaf hij zich naar Baden, vanwaar hij tijdelijk geheel hersteld terugkeerde. Spoedig daarna vond Mees zelfs weder de ge- legenheid, een theoretisch onderzoek over de voortplanting van vlakke geluidsgolven volgens de kinetische gastheorie te on- dernemen, hetgeen in de Verslagen en Mededeelingen van 1880 is opgenonaen. Het moeilijkste deel van dit vraagstuk, hetwelk reeds velen had bezig gehouden, bestaat in de verkla- ring, hoe de beweging in eene geluidsgolf volgens de kinetische gastheorie mogelijk is, of met andere woorden, eenmaal be- staande, zichzelf onderhoudt. Mees deelt betreffende deze mogelijkheid slechts afgekort enkele berekeningen mede, welke niet in alle opzichten tot eene beslissende uitkomst voerden. Hij achtte die berekeningen echter voldoende om aan te tooneu, dat de bewering van Rink, als zou de voort- planting van het geluid in een gas in strijd met de ki- netische gastheorie zijn, op eeue dwaling berust. Gelijk be- kend is, werd eerst door Lorentz bewezen, dat de voortplanting van vlakke geluidsgolven volgens de gastheorie mogelijk is. •) Versl. eu Med. Dl. XIV. p. 108. ( 93 ) Die mogelijkheid neemt Mees als gegeven aan. Hij behandelt dan het vraagstuk, hoe men dien bewegingstoestand van geluidsgolven in gassen volgens de kinetische gastheorie heeft op te vatten, m. a. w. hoe men de denkbeelden, die men langs experimenteeleu en theoretischen weg omtrent den aard dier golfbeweging verkregen heeft, in de taal der kinetische gastheorie behoort over te brengen. De behandeling van dit vraagstuk sluit zich nauw aan h'\] den weg, dien Claüsius gevolgd heeft in zijne verhandeling over de warmtegeieiding. Het verband tusschen de snelheid van voortplanting van het geluid en de gemiddelde snelheid van voortbeweging der moleculen eenerzijds, de waarde van de maximum-trillingsnel- heid in een bijzonder geval anderzijds, zijn de belangrijkste uitkomsten, welke Mees in deze verhandeling verkreeg. Of- schoon kampende met de voorboden van een vroegtijdigen dood, bleef hij dus onvermoeid werkzaam. Immers, de piëzo- meter- onderzoekingen, waarover ik reeds gesproken heb, wer- den ook in dezen tijd door hem verricht. In 1884 kreeg Mees weer een aanval zijner kwaal, en bracht hij daarom met zijn gezin den zomer te Scheveningen door; maar in plaats van te herstellen, werd hij er ernstig ziek, en hoewel hij deze aandoening weder eenigszins te boveu kwam, moest hij toch voor den volgeuden cursus verlof aan- vragen. Dit werd hem natuurlijk zeer welwillend verleend. In October van hetzelfde jaar zocht h^ genezing te Moutreux ; hij had het ongeluk er slecht weder te treffen. Daarenboven heeft de diepe indruk, dien het verlies van zijn vader op hem maakte, aan df werking der kuur veel afbreuk gedaan. In Juni 1885 te Gro- ningen teruggekeerd, nam hij echter zouder moeite examens af; ook ging het college geven na de vacautie aanvankelyk goed. Weldra moest hij het helaas weer opgeven en werd hij, overeen- komstig zijn verzoek, op eigen kosten vervangen door Dr. F, G. GiioNEMAN. Dat Mees vol ijver voor zijne taak was, belioeft aan het einde van dit levensbericht niet meer gezegd te worden; toen hij niet anders dan fluisterend mocht spreken, had hij nog de dissertatie van een zijner leerlingen be- Jaarboek 1888. ' ( 94) handeld. Hij was met hart en ziel bg zijn werk. Daarom had hem wel geeu zwaarder leed kunaen treffen dan de kiekte, die hem reeds eenmaal dwong den winter in een zachter klimaat door te brengen, en die hem, nu zyn toe- stand in het laatst van 1885 weder zoo verergerde, noopte tot het besluit om ontslag uit zijne betrekking te vragen. De dood heeft hem echter, nog voor hij aaa dit voornemen gevolg had gegeven, weggerukt. Tn Januari hadden velen reeds geene hoop meer. Hij werd daarna steeds zwakker, doch bleef tot het laatst helder van hoofd. Betrekkelyk nog onverwacht overleed hij den IS^leii Februari 1886. Kort slechts was het leven, dat aan Mees werd toege meten. Doch hem was het voldoende om eene schoone blad- zijde te vullen in de geschiedenis der Groningsche Universiteit. De belofte om zijne krachten » geheel en onverpoosd aan haar heil en bloei te wijden", *) had hy niet beter kunnen nakomen. Met liefde en dankbaarheid omkranst, wordt het beeld van dezen trouwen dienaar der wetenschap in de harten zijner leerlingen bewaard. *) R. A. Mees. Redevoering ter aanvaarding enz. GESCHRIFTEN VAN Dr. R. A. MEES. 12 Juni 1367. Academisch proefschrift: de Trillingsrichting in het rechtlijnig gepolariseerde Licht. Poggekdokff's Annalen der Physik und Chemie, Bd. 134: üeber die von Ch. Briot aufgestellte Dispersionstheorie. 7 Oct. 1868. Redevoering ter aanvaarding van het Hoog- leeraarsambt. Het onderwijs in de Natuurwetenschappen een noodzakelijk bestanddeel van elke beschaafde opvoeding. Volksblad. 15^^ Jaargang. N"^. 50 en 51 (15 en 22 Dec. 1870). Meugelwerk: Eene schijnbare tegenstrijdigheid op het gebied der kleuren -theorie. Berichte der Deutschen Chemischen Gesellschaft, 27 Febr. 1871. Ueber das Avogadrosche Gesetz. Berichte der Deutschen Chemischen Gesellschaft, October 1871. Erwiderung. Maandblad voor Natuurwetenschappen, Jaarg. 4, N*'. 5. Mei 1874: Een paar collegeproeven. Versl. en Med. Kon. Akad. v. Wet., Afd. Natuurk. 2de Reeks, Dl. IX, 1875: Over den invloed van de beweginff der trillingsbron op de intensiteit der door haar uitgezonden trillingen. Archives Néerlandaises. T. XII. Vertaling van het voorbaande. Versl. en Med. Kon. Akad. v. Wet., Afd. Natuurk. 2^^ Reeks, Dl. X, 1876: Onderzoekingen omtrent de theorie der vlammen. ( 96 ) Archives Néerlandaises. T'. XII. Vertaling van hei voorgaande. 1 Oct. 1877. Redevoering bij de overdracht van het Recto- raat : Nieuwe denkbeelden op natuurkundig gebied. Yersl. en Med. Kon. Akad. v. Wet., Afd. Natuurk. 2