/"^

LE PSAUTIER

DE

SAI.AJT HILAIRE DE POITIERS

Nihil obstat

E. Leyesque.

Imprutiatnr

l'arisiis, die 21 julii 191(3.

H. Garriglet, s. s. s., Vie. gén. de Paris.

V

4PR 2^.

LE PSAUTIER ^^^^^^

'^.

DK

/,

SAINT HILAIRi: l)i: POITIERS

TEXTE PRÉCÉDÉ D'UNE INTRODUCTION

PAR

y

Henri JEANNOTTE

PRLTIÎE DE SAINT-SULPICE PROFErir^ELP. AU GP.AND SÉMINAIRE DE MONTRÉAL (CANADA)

PARIS

LIBRAIRIE LECOFFRE

J. GABALDA, ÉDITEUR

î»0, p. LE RON APARTE, KO 19 17

Digitized by the Internet Archive

in 2012 with funding from

Princeton Theological Seminary Library

http://archive.org/details/lepsauOOhila

LK TKXTE DU PSAUTIER

SA [AT HFLMRE DE POITIERS

L'histoire de l'ancienne version latine de l'Écriture n'est pas encore faite et elle n'est probablement pas près de l'être. A l'heure actuelle, on peut dire qu'elle pose plus de problèmes (|u'elle n'en résout. Non seulement nous sommes mal rensei- gnés sur sa diffusion et sur les diverses modifications qu'elle a pu subir depuis son apparition jusqu'au moment elle fut définitivement supplantée par la version de saint Jérôme, mais nous ne savons presque rien de son origine. Nous ne savons ni où, ni quand, ni par qui, ni sur quel texte grec elle a été faite. Nous ignorons si toute l'Écriture a été traduite en même temps, et nous ne pouvons même pas dire s'il y eut plusieurs versions indépendantes ou bien si les textes que nous possé- dons ne sont qu'une même et seul^i version plus ou moins retouchée et corrigée. VA pourtant il faudrait savoir à peu près tout cela pour utiliser à coup sùi- les anciens textes latins pour la critifiue textuelle de l'Ancien et du Nouveau Testa- ment.

Si nous ne sonunes pas mieux informés, il ne faut s'en prendre qu'à l'obscurité et à la dilïicullé du sujet, et ce n'est pas faute de travaux et de recherches. In coup d'o'il jeté sui-

VIII LE TEXTE DU PSAUTIER DE SAINT IIILAIUE.

les indications bibliographiques de Corssen, Nestlé, Kennedy, Méchineau, suffit pour s'en rendre compte (1). L'histoire de ces travaux a été faite trop souvent pour qu'il soit utile de la recommencer ici. On n'a pas abouti encore, pour le moment du moins, à reprendre les grandes synthèses de Sabatier et de Bianchini. On ne discute même plus sur l'origine africaine ou non africaine de ïltala, ou encore sur l'unité et la pluralité des anciennes versions latines. On a compris qu'avant de proposer avec quelque chance de vérité des réponses à ces questions complexes, tout un travail préliminaire s'impose. Les solutions doivent être préparées par un inventaire métho- dique et complet et par un classement préalable de tous les documents, ainsi que par des monographies sur quelques points de détail bien choisis, qui jalonnent la route et per- mettent au futur historien de s'orienter, en lui fournissant des points de repère sûrs et bien déterminés.

C'est de ce côté qu'ont porté les plus récentes recherches des savants. On s'est vite aperçu qu'il y avait intéi'ét à diviser la question, à étudier séparément l'Ancien et le Nouveau Tes- tament et à commencer par le Nouveau. Car il est infiniment j)robable que tous les livres de l'Écriture n'ont pas été tra- duits en même temps et n'ont pas eu la même circulation. Appliquer à tous un traitement uniforme serait s'exposer à des mécomptes et à des confusions regrettables.

On s'est occupé presque exclusivement jusqu'ici du Nouveau Testament. Aussi faut-il bien se garder d'apphquer à toute la Bible les affirmations éparses qu'on rencontre çà et sur les

(I) CoKSSEX, lierUJit iïber die lateinischen Bibe!i(berset:,iingen, dans .jahrcshericht iiber die Forschritte der hlassischen Allerlunisnussenchafi, Leipzig, 181K), t. CI, p. 185 ss. Nesti.e, Bibeluberselziou/eii {latemische], dan? liealencylilopndie fàr protcstantische Théologie utid Kircheji knï., (. III. Ki:.\NKDY, Latin versions (The old), dans llastings, Dictionary of Ihe Bible, t. III. Mixhineau, Latines [versions] de la Bible, dans Vigou- uuL.v. Dictionnaire de la Bible, t. IV.

I,K TEXTI! m l'SAlTlKIi l»E SAIM illl.MIii;. ix

aiicitMines vei-sions latines, car il ne s'agit la plupai't du temps (|ue du Nouveau Testament, et même à vrai dii'e des seuls Kvaugiles sur lesquels nous possédons les documents les plus nombreux et les mieux connus. Le premier pas décisif vers une solution durable a été fait en 18SI, par deux savants anglais, Westcott et llort, dans lintroduction à leur édition «Mitique du texte grec du Nouveau Testament (1). Les im- menses donné(;s qu'ils avaient recueillies pendant vingt ans leur permirent de tenter une classification des anciens textes latins. La division en textes africains, européens et italiens (|u"ils ont proposée a bien suppoité le feu de la critique (2). Les études postéi'ieures ont confirmé la justesse de leur in- duction, au moins pour ce qui concerne les textes africains, lii point parait être définitivement acfpiis à l'bistoire : LAfricjue avait une version paiticulière du Nouveau Testament. Cette version ou recension, nous la connaissons parfaitement. Le l»'xte en a été prestjue entièrement l'econslitué. Déjà Westcott <'t Hort avaient signalé la parenté des manuscrits fio/;/>/>/zs^(k) et Palatinua (e) avec Tertullien et saint Cyprien. Sandav en avait fait la démonstration dans la préface de son édition du Bohbiensu (3). Mais c'est à Paul Monceaux que revient le mérite d'avoir établi l'existence de la recension africaine et d'en avoir indiqué les principaux caractères (4). Knfin Hans von Soden nous en a donné une édition, précédée d'une intro- duction très développée dans laquelle il reprend le travail de

;1 Westcott and IIokt, The Sew Tcsfament in Grée/,. Cambrid-e. I8^<l Inlrod., pp. 78-84.

,'2 Cf. Mkchixeac, Latines {versions de la Bible, dans Vigocroux, Dicl. de la Bible, t. IV. pp. 119-12'2. Voir les réserves de i.om de Brdv.ve, Hev. Béa., 1911, pp. 79-80, au sujet de la division en textes européens et italiens.

(3 Old-Latin biblical texts, 11. Oxford, 1886, Inlrod.. pp. 45-98.

i) Monceaux, La Bible latine en A/'rif/ue, dans la Revue des éludes juives. 1901. ef Histoire littéraire de l'Afrique clirrtienne, Paris. 1901. t. I, pp. 97-177.

X LE TEXTE DU PSAUTIER DE SAINT HIUIRE.

ses devanciers avec un luxe de détails inouï. Cette minutieuse érudition alourdit un peu la thèse, niais elle a l'avantage de rendre la démonstration sans réplique. Et nous pouvons croire que celle édition représente fidèlement le Nouveau Testamenl tel qu'on le lisait en Afrique au milieu du troisième siècle, au temps de saint Cyprien.

Dans une thèse récente sur le psautier latin en Afritjue, M. Capelle vient de faire une démonstration analogue pour l'Ancien Testament. Il n'a pas eu de peine à démontrer que l'Afrique avait aussi une version du psautier olï'rant absolu- ment les mêmes caractères que la recension du Nouveau Tes- tament, il a eu la bonne fortune de reconnaître et de nous signaler un manuscrit qui contient ce texte africain tel qu'il était à l'époque de saint Augustin, le Veronensis, auquel on n'avait accordé jusqu'ici que peu d'attention et qu'on était plutôt porté à classer parmi les textes européens ou italiens (i i. Il eût peut-être été préférable de nous donner simplement le texte de saint Augustin et de remettre à plus tard une his- toire qu'il peut être prématuré d'écrire, avant que l'étude des autres textes ait été faite et permette de se rendre compte des rapports et des réactions réciproques.

Les textes africains, qui sont les mieux caractérisés et les plus faciles à reconnaître, devaient être les premiers étudiés. .Mais il faut maintenant que des recherches analogues soient entreprises dans une autre direction, afin de continuer la véri- fication de l'hypothèse de Weslcott et llort. On vient de voir tout le parti qu'on a pu tirer de l'étude des citations de saint Cyprien et de saint Augustin. Les citations de saint Hilaire de Poitiers ne sont pas moins importantes à étudier. Nous espé- rons le montier au cours de cet exposé, elles peuvent et elles doivent jouer poui' les textes européens le même rôle que

(1) C*PEi,r,K, Le texte du Psautier latin en Afrique. Home, 101."».

LE TKXTK ni PSAUTIKIl DE SAINT HILAIIŒ. m

celles de saint (lyprieii pour les textes africains. Le texte des Évangiles de saint llilaire a déjà fait l'objet d'une publication spéciale (1). Le texte du psautiei', qu'il a longuement coui- menlé et avec beaucoup de soin et d'érudition, mérite sur- tout une attention spéciale, et Ibistoire de l'ancienne version latine ne peut que profiter largement d'une édition soignée des citations nond)reuses ((u'il en a faites au cours de son commentaire.

Nous allons d'abord montrer l'importance des citations du psautier faites par saint llilaire et le parti que nous pouvons en tirer pour reconstituer le texte courant en Gaule au milieu du quatrième siècle, puis nous étudierons le caractère de ce texte.

g I. Texte ul i'Saltier de saim Hh-aihe de Poitiers d'après ses citations.

On a dit que quand même tous les manuscrits de l'Écriture seraient perdus, il serait encore possible d'en reconstituer le texte au moyen des citations des anciens Pères. En supposant que tous les versets de l'Ecriture aient été cités, ce qui n'est guère vraiseniblal)le, la tâche de les réunir et de les ordonner ne serait assurément pas facile. Elle l'est davantage, quand il s'agit de tirer le texte d'un seul livre très connu, cormne le psautier, des œuvres d'un seul Père, et que ce Père a com- menté le psautier, en reproduisant à peu près intégralement dans son commentaire le texte qu'il voulait expliquer.

Saint Hilaire de Poitiers a en effet écrit vers 365 une volu- mineuse exposition du psautier. Il y suit d'un bout à l'autre une méthode uniforme. Cette méthode consiste à prendre à la

(1) BoNASsiKu\, Les L'raugiles si/noplif/ues de saint Hilaire de Poitiers. l.von, 1906.

XII LE TEXTK DU PSAUTIER DE SAINT HII.AIRE.

suite cliacun des versets du psauuie qu'il veut comnieuter et à en donner une interprétation allégori(jue. Cette uiétliode d"exégèse a perdu pour nous beaucoup de son intérêt, mais elle nous a valu la citation textuelle de tou'^'. les psaumes ainsi commentés. Et il suffit de mettre à la fde les versets successivement commentés pour l'econstituer le texte iniégral d'un psaume depuis le titre jusqu'au dernier verset. Si saint liilaire avait commenté les 150 psaumes, nous aurions le texte complet de son psautier. Mais il n'en a guère commenté que 55, ou du moins nous n'avons le commentaire que de ces 55 psaumes ( !'.

Cependant ce ne sont pas les seuls éléments dont nous puis- sions disposer. Saint Hilaire, con.mie tous les anciens Pères, cil<' avec profusion tous les livres de l'Écriture et il a cité abondamment les psaumes qu'il n'a pas commentés. Il n'y a que 29 psaumes dont il n'a cité aucun verset. C'est surtout au cours de son exposition du psautier, dans ses Traclatus super psdlmos, qu'il a cité les psaumes. Mais on rencontre aussi quelques citations dans le De Trinitate et ses autres ouvrages. En réunissant toutes ces citations, on constate que saint Hilaire a cité textuellement dans ses œuvres les deux cin- quièmes de tout le psautier (2). ?Jous avons le texte à peu près

[\: Il est certain que saint Hilaire a eu l'inlentiou de faire un roni- nienlaire de tout le psautier. Il est même probable que le commentaire de (juelques psaumes qu'il nous dit avoir composé, s'est perdu. Dom Constant, Tédileur bénédictin, espérait retrouver ces fragments inédits au fond de quelque bibliothèque. Mais ses recherclics sont restées sans résultats, et lirn n'a été découvert depuis. Il est possible que la mort ait surpris saint Hilaire avant qu'il eût terminé son ouvrage, et il faut re- noncer à Tespoir de jamais posséder le reste de son commentaire.

'"i) Nous nous sommes servi pour le relevé des citations des Trac- tatus super psalmos, de l'édition de Zingerle, qui est la dernière et la moilloure. Mais outre qu'elle manque d'index biblique (l'index de l'édi- tion de Vérone est incomplet et souvent fautif), on n'y trouve que les ré- férences de l'édition bénédictine. Or quel qu'ait été le soin de l'éditeur b('nédictin, plusieurs citations, dont quelques-imes assez importantes, ont

I-E ThXTi: W PSAniKI'. I)i: saint IIILAIUE. Mil

Complet (le 55 psaumes (il manque (juehpies veisels aux psaumes cxxw et cl), soit 787 versets, et 215 versets pi-ove- iiant de 66 autres psaumes (environ 1/6 ou 17 "/(,). Enfin il y a 29 psaumes dont rien n'a été cité. En tout 1.002 versets sur 2.515 que comprend tout le psautier, c'est-à-dire les 2/5 ou 40 ^/q, se lisent épars dans les œuvres de saint Ililaire sous forme de citations. C'est largement suffisant pour servii- de base à une étude du texte du psautier latin, tel qu'on le lisait en Gaule au milieu du quatrième siècle, et poui- nn-rifer, semble-t-il, une édition à part.

Ce ne sera toutefois qu'à la condition qu'il soit l)ien établi que cette é^lition repi'ésente fidèlement le texte du quatrième siècle. Il faut pour cela démontrer d'une part qu'elle repré- sente bien le texte que saint Ililaire a écrit, et d'autre part que le saint docteur a transcrit sans le modifier le texte du manuscrit dont il se servait et que nous supposons être le texte courant en Gaule à cette époque. En d'autres termes, il faut nous demander quelle est la valeui' critique de nos édi- tions actuelles de saint Ililaire au point de vue des citations bibliques, et en second lieu avec quelle précision et quelle exactitude saint Ililaire citait l'Écriture.

La plus grande partie, la presque totalité des citations du j)sautier faites par saint Ililaire se trouvent dans les Tractatm super psalmos. C'est surtout de cet ouvrage que nous devons nous occuper. La dernière édition des Tractatus est celle de Zingerle dans le Corpus de Vienne en 1891. Les principaux manuscrits collalionnés sont : un manuscrit de Saint-Gall, Sanyallensis 722 (G), du vi^ ou vn*^ siècle; un manuscrit de Vérone, Veronensis XIII, 1 1 (V), du vn^ siècle; et un manusciit du Vatican, Valicanm Regiiiensis 95 (R), du siècle. Les

échappé à son aUeiition. Nou? en avons retrouvé quelques-unes dans les psaumes. Il est re^^rettable que le dernier éditeur, qui voulait faire œuvie urable, n'ait pas été plus vigilant.

XIV LE TEXTE DU l'SAUTIEK DE SAINT HILAIUE.

autres manuscrits sont plus récents et de moindre valeur. Le critique disposait donc en somme de moyens excellents. Un manuscrit important du vi*' siècle lui a malheureusement échappé, le LiKidunemis 45'2 (1). S'il l'eût collât ionné, il eût sans doute eu moins de confiance dans les leçons de ses manuscrits préféré •*, le Saiigallensis et le Verouensis. Les manuscrits qu'il a utilisés sont cependant suffisamment nom- hreux, anciens et corrects pour assurer une restauration très satisfaisante du texte de saint Hilaire. Le gros œuvre avait d'ailleurs été déjà fait par le bénédictin dom Constant dans une très bonne élition en 1095. Cette éilition, surtout la réimpression de Vérone avec les leçons du Verotienais, garde toujours sa valeur et c'est encore la meilleure et la plus utile édition d^s œuvres complètes de saint Hilaire.

Le cas des citations bibliques demande à être examiné à part. Car les citations bibliques, celles surtout de l'ancienne version, ont été tout particulièrement exposées à être corri- gées et harmonisées avec le texte qui était familier aux co- pistes ou aux correcteurs. Et il peut se faire que les leçons de la Vulgate aient été substituées aux leçons originales dans des manuscrits par ailleurs excellents. On sait l'aventure qui est arrivée à Hartel dans l'édition des Tesiinwnia de saint Cyprien du même Corpus de Vienne. Égaré par un manuscrit qu'il croyait de grande valeur, il a totalement défiguré le texte de saint Cyprien en mettant à la place des leçons les plus carac- léi'istiques le tt^xte de la Vulgate. Rien de pareil n'est arrivé à Zingerle. Il a très bien reconnu que le manuscrit \\, dont le texte est en général excellent, a été corrigé sur la Vulgate

(1) \.e Lugdunensis 45'2 (381) contient le commentaire du Pu. i.i, au P.v. cxxxvi. Cf. Dclisle, Notices et exlrails des manuscrils, t. XXIX, '2" part., pp. 3()i-506. Quelques feuillets de ce manuscrit se Inuivent maintenant à la Bibliollièiiue Nationale à Paris [Nouv. aaj. lat., l.V.»3). Ils contien- nent le commencement du l*.s. cxvni jusqu'à la lettre gimel. Cf. Delisle, Catalogne des manuscrits Libri et Harroi, Paris, -1888, p. 19.

LE TEXTE DU PSAUTIER DE SAINT HILAIUE. xv

pour les cilalions bibliques, et il a raison en règle générale de lui préférer les leçons de G et de V. Mais, comme nous l'avons déjà dit, il s'est peut-être attaché trop servilement à ces deux manuscrits et il a fait trop peu de cas des autres. Sans doute, il laut se mettre en garde, en matièie de critique textuelle, contre l'éclectisme, qui n'est souvent que de l'arbi- traire. Mais d'un autre côté, il est absolument certain que d'excellentes leçons peuvent être conservées dans des manus- crits tardifs et même incorrects, et qu'on ne doit pas hésiter à les adopter contre le témoignage des meilleurs manuscrits. Nous croyons que c'est le cas de R en particulier, qui a con- servé un certain nombre de leçons qui nous ont paru origi- dales. Zingerle, qui préfère toujours a priori le texte de V ou de G, ne nous donne pas alors le véritable texte de saint Hilaire.

Zingerle ne parait pas non plus avoir attaché a>sez d'impor- tance au témoignage du commentaire lui-môme. C'est un témoin de contrôle de premier ordre. .Nous ne parlons pas uni- (juement des remarques de critique textuelle, malheureuse- ment trop peti nombreuses, qu'on rencontre çà et et qui mettent hois de doute le texte de saint Hilaire. H ne peut alors y avoir dhésilation possible. Mais le commentaire ordinaire permet la plupart du temps de coiitiôler les mots les plus im- portants du texte. Saint Hilaire procède toujours de la inème manière : il reprend chacun des mots du texte, il les tourne et les retourne, les analyse, les compare avec d'autres pas- sages de l'Écriture, afin d'en découvrir le sens qu'il appelle (( spirituel », de telle sorte que les mots de valeur reviennent invariablement dans l'exposition deux ou trois ou qualre fois avec un sens allégorique ou sous foi'iue d'application morale. In peu d'attention fait tout dt; suite découvrir le terme précis quil vise. L'examen du contexte est donc un moyen de con- trôle qui, pour être délicat dans l'application, n'en est pas

XVI LE TEXTE DU PSAUTIER DE SALNT HJLAIUE.

moins un des plus sûrs. Une leçon qui s'harmonise parl'aite-' ment avec le contexte est excellente; une leçon dont les mots sont entièrement étrangers au conunentaire devient immédia- tement suspecte, alors même qu'elle se trouverait dans tous . les manuscrits.

Citons quelques exemples l'édition de Zingerle paraît être en défaut. Zingerle a adopté pour Ps. u, 5 la leçon de V, et proiciamus a nobis iugum ifjsorum. Nous n'avons pas hésité un seul instant à revenir à la leçon de U, jugée avec raison meilleure j)ar les éditeurs de Vérone. En effet, il n'y a pas à craindre ici queR ait été corrigé sur la ViU gâte, puisque proi- ciamus est la leçon de la Vulgate. De plus pour quiconque est au courant des habitudes de saint Hilaire, il n'est pas douteux que le commentaire ne suppose ahiciamus. De même pour Ps. Lxxxviu, 28, cité In Ps. cxxxi, 19. Zingerle a adopté la leçon excehum prae reges ierrae avecYGPT, mais la véritable leçon nous a paru avoir été conservée par R excelsum super reges terrae. Car il n'a pu être corrigé sur la Vulgate qui porte e.rce/sam prae regibus terrae, et c'est la leçoninvariable de ïn Ps. Lxix, 2 et de In Ps. cxlui, 21, le même texte est cité. Nous n'avons aucune raison de mettre saint Hilaire en contradiction avec lui-même. Au Ps. cxvui, 6, Zingerle, d'ac- cord avec les meilleurs manuscrits L'VR, retient la leçon non confundar cum respicio in mandata tua. Et pourtant il sem- ble bien que la véritable leçon soit non confundar cum res- picio in omnia mandata tua. C'est en elîet celle que le com- mentaire exige impérieusement (1). Or celte leçon a été conservée seulement dans un manuscrit de Cologne (C) du ix*^ siècle, et dans un manuscrit de Paris (p) du xi'^ siècle. Un ne peut donc poser en princi|)e absolu que les leçons de Y ou de G doivent être toujours préférées à celles de \\ ou même

(1) lu Ps. cxviii, alcpli, 15. Zinf;erle a d'ailleurs aclo|)té la leçon oninin à cet endroit.

LE TEXTE DU PSAUTIER DE SAIM HILAIRE. xvii

(le manuscrits de valeur secondaire. Ces quelques réserves faites, nous croyons l'édition deZingerle satisfaisante, et nous pensons que les citations du psautier que nous en avons tirées représentent le texte même de saint flilaire. Au surplus, nous nous sommes etîorcé d'améliorer le texte de Zingerle quand nous avons cru que cela était possible. Dans tous les cas, au nombre d'environ vingt cin(j, nous avons cru devoir nous en écarter, nous en avons indiqué en note les raisons et mis ainsi le lecteur à même de juger par lui-même de leur valeur. Nous avons aussi la plupart du temps donné en note la leçon des autres manuscrits, quand Zingerle s'appuie sur V ou G seulement. Nous avons également signalé en note les leçons divergentes que le commentaire semble supposer.

11 importerait peu de lire dans leur teneur originale les citations du psautier faites par saint Hilaire, si nous n'étions certains qu'elles sont conformes au manuscrit qu'il avait entre les mains. En effet, s'il change le texte, elles ne sont plus d'aucune valeur pour la connaissance de l'ancienne version. Mais si nous parvenons au contraire à établir qu'il cite tex- tuellement son manuscrit sans le corriger ou le modifier en aucune manière, elles constituent un témoin de premier ordre du texte du psautier au milieu du iv*^ siècle.

lîemarquons d'abord qu'il ne s'agit pas de savoir si, oui ou non, saint Hilaire citait de mémoire. La question est ainsi mal posée. On peut en effet citer de mémoire et reproduire un texte avec la plus grande exactitude, et on peut au contraire consulter un texte manuscrit ou imprimé et le modifier arbi- trairement. Ce qu'il nous faut savoir, et ce que nous allons essayer de déterminer, c'est si saint Hilaire cite textuellement, ou s'il se permet des libeités avec son texte biblique, s'il le modifie pour le besoin de son argumentation, s'il le corrige sur le grec, s'il change les termes vieillis ou peu compris et les remplace par d'auti'es plus modernes, moins barbares, plus

h

xviii LE TEXTE DU PSAUTIER DE SAINT HILAIRE.

flairs. Nous ne faisons d'ailleurs aucune difficulté de recon- naître que la citation faite les yeux sur le manuscrit donne plus de garanties, et que la citation faite de mémoire ofl're plus de dangers. Avec les meilleures intentions du mofide, on peut être trahi par sa mémoii'e. Quand on cite de mémoire, un mot est facilement remplacé par un synonyme, une expres- sion par une autre équivalente, deux textes semblables se fondent en un seul, en un mot la citation cesse d'être littérale, bien que la pensée reste intacte. C'est ce que nous ne devrons pas perdre de vue, car un bon nombre de citations de saint llilaire rentrent probablement dans cette catégorie.

Une première raison qui nous porte à croire que saint llilaiie citait l'Écriture avec une très grande exactitude, c'est l'extrême importance qu'il attache dans son commentaire à la lettre même et aux détails en apparence les plus insignifiants du texte. Ainsi par exemple, commentant Ps. cxxxvii, 2, ado- rabo ad ternpium sancium Inuni, il nous fait remarquer que le texte porte ad templiim et non in templo, ce qui pourtant en soi ne donne pas une nuance de sens bien appréciable (1). Un peu plus loin dans le commentaire du psaume cxxxvui, il fait une autre observation du même genre : non de longe inteUigis, ait..., srd de longe inteUexisli (2).- Il voit une grande diffé- rence entre psalmns cantici et canticum psalnii (5), entre illius Dauid et illi Dauid (4), entre super nianitm dexteram ttiani et super manum dexlerae luae{h). Nous citons à dessein des exemples les différences ne sont que d'ordre textuel. On pourrait les multiplier. Voilà certainement quelqu'un qui

(1) 1)1 Pu. cxxxvn, 6.

d) In Ps. cxxxviit, 8. ")) hi.sfruct., 17.

i4) In eo tameii quain non illius Dauid, sed iili Dauid praesci'ibitur... In Ps. i.xvin, 1.

(5) Absoluta res essel, si dictum esset; super manum dexteram fuam. At ueio cum ita dicitur : s\iper manum dexlerae luac... In Ps. cxx, 11.

LE TF.XTE OU PSAl TIKU DE SAINT IIILMIti:. x.x

ne plaisante pas avec l'exactitude. Nous devons donc supposer chez saint Ililaire l'intention liahilnelle de reproduire (idèle- nient avec la dernière précision la lettre même du texte (juil commente ou qu'il cite, surtout quand il a son manuscrit sons les yeux.

Nous en conclurons tout dabord que, pour le texte des jisaumes qu'il a commentés et dont il repi'odnit intégralement le texte dans son cornmentaire, il ne s'est pas écarté, même dans les moindres détails, de son manuscrit. Car il n'y a pas à se demander ici s'il cite de mémoire. 11 est bien évident qu'il n'a pu écrire son commentaire qu'en tenant pour ainsi dire C(mstamment les yeux sur son manuscrit. D'ailleurs nous avons en quelque sorte la preuve de sa scrupuleuse exactitude dans les remarques de critique textuelle que la comparaison do son manuscrit avec le «^'^rec ou avec d'autres manuscrits l'ont amené à faire. 11 signale les divergences, mais il ne se croit jamais autorisé à changer son texte. Par exemple, il trouve que praecipila. Domine, et diuide linguaa eorum, Ps. f.iv. 10, ne traduit pas avec assez de précision le grec xaxa- -ovT'.cov, qu'il faudrait rendre d'après lui par demerge in pro- (undiim, mais il conserve néanmoins praecipita dans son texte (I). 11 sait qu'il y a des variantes dans les manuscrits latins. Il nous avertit qu'il y a deux leçons pour le titre du psiume Liv, hijinnia et carminibus, soliludine et deserto au V. 10 du même psaume, praeparauerunt et fin.verimt, Ps. cxviii, 75, replebuntur et formnbunttir, Ps. cxxxviii, 16. Il constate que la plupart des manuscrits latins lisent et herbam serui- luti Iwniinum, Ps. cxlvi, 8. Mais il s'en tient toujours au texte de son manuscrit et répond aux objections qu'on pourrait lui faii'e que ces divergences sont insignifiantes et qu'on peut

'I Propriet.itein uerbi siue hebi-aici sine graeci lutiiiilas. ut in mullis, non elocuta est. In Ps. liv, 11. Voir d'autre remarques du même ^eiire : In. Ps. cxvni, lamed, 2, 14; daletti, 12; lxv, 3; etc.

XX LE TEXTE DU PSAUTIER DE SAINT HILAIRE.

adopter indifféremment l'mie ou l'autre leçon (i). Principe de critique discutable, mais qui nous garantit que saint Hilaire n'a pas modifié le texte dont il s'est servi. Nous pouvons doue regarder le texte des 55 psaumes qu'il a commentés comme ayant presque la valeur d'un manuscrit contemporain.

Nous ne devons pas nous attendre à une aussi grande fidé- lité dans les citations proprement dites, c'est-à-dire dans les versets des psaumes apportés comme autorité pour éclairer ou confu'mer l'exposition. Mais elles ne sont pas sans valeui*. Nous l'avons déjà fait remarquer, ces citations sont très nom- breuses, puisqu'elles ne comprennent pas moins de 215 ver- sets tirés de C() psaumes différents. Ce serait assurément se priver de précieux éléments que de les négliger. Essayons de déterminer dans quelle mesure elles sont textuelles.

11 est très probable que saint Hilaire citait habituellement de mémoire comme tous les anciens. Comment aurait-il pu vérifier chaque fois ses textes dans d'énormes manuscrits, il n'y avait encore ni divisions ni chapitres? Son procédé est d'ailleurs mnémotechnique. C'est le mot qu'il explique qui lui rappelle et lui suggère le texte ou les textes qu'il cite. Toute- fois ses citations ne sont certainement pas toutes faites de mémoire. H y en a qui sont tellement développées qu'il est difficile de croire qu'elles ont été faites uniquement de mé- moire. La citation du psaume lxxxvui, par exemple, ne com- prend pas moins de dix-neuf versets, 20-58 (2). Frappé par le contexte, après avoir vérifié sa citation il se sera laissé en- traîner à transcrire tout le passage. D'autres fois, il indique avec tant de précision le psaume (|u'il cite qu'il nous invite

(1) lu ([iiibusdaiD codicibiis ila legimiis : dio fonnabunlui'. Nec multiim dilferl roplcri et formai'i. In Ps. cxxxviii, 7)7.

(2) In Ps. cxxxi, 19. Dans le De Trinilale, il y a trois citations de / Cor. de neuf versets : Trin., m, 24; / Cor , i, 17-25: Trin.. n, 5i; / Cor., \n, 5-11; Trhi., xr, 22; / Cor., xv, 20-28.

LE TEXTE l)V fSAUTIEK l>E SAIM IIII,AIME. xxi

à penser qu'il a aloi's consulté son manuscrit (1). lin commen- tant le psaume xci, il devait avoir sous les yeux le chapitre v de l'Évangile de saint Jean, car tuus les textes qu'il cite sont tirés de ce chapitre, (hi voit que s'il n'a pas toujours pris la peine de se reporter au manuscrit, il n'a pas toujours négligé de le faire.

Hors quelques cas que nous supposons assez rares, nous accordons volontiers que les citations proprement dites de saint Hilaire ont été faites de mémoire. S'ensuit-il de que nous devions leur refuser toute valeur critique? Peu importe (juune citation soit faite de mémoire ou non, pourvu qu'elle soit textuelle et littérale. Cela n'est pas impossible. Les an- ciens, qui avaient moins à apprendi'e et à retenir que nous, savaient mieux que nous. La lUble en particuliei-, qui était jiratiquemenl leur unique livre docliinal, leur devenait rapi- dement familière, et ils en savaient la majeure partie pai' cœur. Qui n'a connu des personnes qui citent ahondanmient tous les II vies de la |]ible avec une fidélité parfaite? On ne -aurait donc opposer une fin de non-recevoir à ces citations. Saint Hilaire a pu citer de mémoire et citer textuellement.

Nous ne pi'étendons pas qu'il toujours fait. Et il est méine certain que c'est le contraire qui est vrai. Très souvent il n'a pas l'intention de citer textuellement. Il procède par allusions. Il se contente de rappeler le passage de l'Kcriture (|u'il allègue par quelques mots })rincipaux qu'il incorpore à sa phrase, et il est impossible de dire commence el se termine la citation. Quand il cite le mêuie texte sous deux formes différentes, il est bien certain que dans l'un ou l'autre cas, ou peut-être même dans les deux, sa citation n'est pas littérale. Le Ps. cm, 25-26, est cité deux fois, la première fois textuellement : Hoc mare mafjnum et spaiio- sum : illic serpentes quorum non est minier us, aiinnal la pusilla

\ 1 Sicut in eo psalino qui priinus pro his qui inmutnljuntur est scriptus. t il ajoute après sa citation : el rursum in eodein... ïn Ps. i.ix, '2.

XXII LE TEXTE DU PSAUTIER DE SAINT IIILAIHE.

el magna, lllic naues pertranslhunt ; draco Iste qnem formait l ad inludenduni el (In Ps. u, 13); la seconde fois, sous celte forme : Hoc mare magnum et spaliosum; ibi requie^cet draco quem figurastiad hilndendnm ci In P.s. lxiv, (10). Le Ps. lxiv, 5, replehimur in bonis domiis tuae, est ainsi cité In Ps. cxxxviri, 7)1 : replebimur ab ubertate domus tuae. Saint Hilaire a été trahi par sa mémoire : ab ubertate vient de Ps. xxxv, 9, ine- briabuntur ab ubertate domus tuae. En commentant Ps. cxviii, 150, tabescere me fecit zelus tuus, quia obliti sunt uerborum tuorum inimici mei, il s'efTorce de montrer que nos ennemis doivent être les seuls ennemis de Dieu, et il rappelle à cette occasion l'exemple d'Abraham. « Abraham quoque Dominus dixit : Qui te maledixerit, maledictus erit, et inimicus ero ini- niicis tuis et aduersantibus te aduersabor. Si Abrahae inimici Deo inimici sunt, quales nobis esse oportet quos Deo uidemus inimicos? » (1). Il n'y a pas le moindre doute qu'il veut citer Gen., XII, 3, et la première partie de sa citation est en elîet tirée de ce passage. Mais la seconde partie provient iYE.r., xxiii, 22, il n'est nullement question d'Abraham. C'est Moïse qui parle ici au nom de Dieu, et c'est du peuple juif qu'il s'agit. La similitude des exj)ressions a engendré une confusion qui ne s'explique que par une citation faite de mémoire Un autre exemple caractéristique est celui de Ps. l, 10. Ce verset très connu est cité en tout ou en partie à cinq reprises différentes. I^a véritable leçon paraît avoir été : optimum sacrificium Deo cor conlribulatuni; cor contrilmlatum et huniitiatum Deus non spernit. Mais In Ps. cxviii, gimel, lO, saint Hilaire se (ie à sa mémoire et il brouille tout : cor enim humiliatum Deus non spernit et sacrificium optimum cor contribulatu}n{2).

(1) /;/ Ps. cxviii, sadé, 4.

(2) Comparer un cas analogue d'interversion des sliques, Ps. xxi, '"i'i. libéra me de ore leoiiis et de manu canis animam meam. Ce verset est cité ainsi trois fois : In Ps. i.vi, 4; lvui, 7; cxx, 11.

I.F, TEXTE nr PSAITIEI'. F>E SAINT lllI.All'.E. xxrii

A côté (le ces citations il est clair que saint llilairc re- produit son texte avec une précision très relative, il y < n a d'autres, et nous pensons que c'est le grand nombre, qui sont absolument textuelles. Ce qui nous permet de l'affirmer, c'est que la plupart des versets qui (tnt été cités plusieurs fois n'of- frent aucune variante. Il y a environ 250 citations qui portent sur 160 versets ou demi-versets, qui appartiennent aux psaumes commentés, ou bien qui ont été cités au moins deux fois ' I ). Or sur ces 250 citations, il y en a 150, soit 00 7n» <loiit le texte est partout identique. Les 100 autres ou 40 "'„ ont des variantes. La proportion de ces dernières parait à première vue considérable. Mais il faut retrancher une dizaine de cita- tions qui n'étaient dans la pensée de saint Hilaire que de sim- ples allusions. Un ceitain nombre d'autres, croyons-nous, sont attribuables non à saint Hilaire, mais à ceux qui ont transcrit ses œuvres au cours des siècles. Et pour le reste, il est possible et même souvent il n'est pas douteux, que l'une des deux citations divergentes soit textuelle. Cest-à-dii-e qu'il n'y a peut-être pas plus de iO ou 50 de ces citations qui ne sont pas littérales.

Quelques exemples donneront une idée plus juste de la pré- cision de saint Hilaire dans ses citations. Il a cité quinze fois différents versets des psaumes f et ii ; son texte est toujours identique. Le psaume n, 8 est cité avec la variante posce a me {Vulg. : postula a me), quatre fois ailleurs que dans le com- mentaire de ce passage. Le psaume vu, [A^sagittassuasai-auris operatus eut Vvly. : ardenlibus eff'ecit), est cité à quatie en- droits différents de la même manière, Iji Ps. ii, \X; u\. \:

1 Nous disons a environ '250 cit;ilions », parce que le nombre do '24.S que nous avons trouvé ne serait pas plus précis, puisque la manière de coijipter peut faire varier le total do qiielquL-s unités, et les nombres <' londs » Irappent davantage rima^ri nation ot rendent la pensée plus facile à saisii".

XXIV LE TEXTE DU PSAUTIER DE SAINT HILAIRE.

cix, 12; cxxvi, 19(1). Le psaume lxmii, 25, qui contient un doublet, fiât mensa eorum coram ipsis in laqueum et in ccij)- iionem et in retributionem et in scaiidalum, est cité sous cette forme In Ps. cxxvii, 10. Ajoutons enfin un exemple qui nous paraît tout à fait remarquable. Il s'agit de Ps. lxxvii, 2, ape- riam in parahola os meum. Saint Hilaire cite ce texte deux fois, In Ps. I, ô, et In Ps. cxxxvi, 2 ce dernier endroit lire parahola avec R, et non paraholam avec G suivi par Zingerle). On sait que ce verset est aussi cité par saint Mathieu, Mt., xui, 55, avec une légère variante, aperiam in paraholis os meum. Saint Hilaire ne l'ignore pas et quand il cite ce passage de saint Mathieu, il cite toujours le texte avec cette variante, In Ps. I, 3 et In Ps. cxviii, nun, 12. On remarquera que dans le premier cas, il accole les deux textes ditîérents sans se préoccuper de les harmoniser et de les mettre d'accord. Voilà assurément un bel exemple de sa précision.

Nous savions déjà que saint Hilaire était consciencieux et (ju'il ne se permettait pas le moindre changement à son ma- nuscrit, nous pouvons affirmer maintenant qu'il n'était pas moins exact quand il citait de mémoire. Ses citations sont habituellement textuelles et littérales. Il est malheureusement impossible de donner une règle générale pour distinguer celles qui ne le sont pas. Il y a des cas il est évident que la cita- tion n'a aucune prétention à la précision, ils ont été signalés dans les notes. Les citations parallèles ont été relevées avec soin et indiquées, et, dans le cas de divergences, les variantes ont été citées en note afin que le lecteur soit averti de l'in- certitude du texte et puisse se faire une opinion personnelle sur la leçon adoptée. Si l'ensemble représente bien le texte de saint Hilaire, il plane nécessairement sur les détails un

(1) Cf. Ps. LxxxviH, 93 et filius iniquitatis non adiciel noc&i^e eufn, cité trois fois : In Ps. cxxxi, 19, au milieu d'une citation de 19 versets; Jii Ps. cxxxvMi, I, et In Ps. cxxxix, 11.

IV. TKXTE DU PSAUTIKH DE SAINT lIllAllii:. xxv

cejtain doule et on ne devra s'en servir qu'avec réserve.

Flésuinoiis nos conclusions. Les nombreuses citations que >ainl llilaire a faites du ps«uliei% surtout dans ses Traclatus super psalnios, nous sont |»aivenues sans altérations considé- l'ables, et nous les lisons, dans nos (klitions crilicjues, si on a soin d'y apporter quelques corrections opportunes, dans leur teneur originale. D'autre part, nous avons constaté que saint IMaire est très attaché à la lettre du texte et qu'il a suivi très lidèlement le texte de son manuscrit, au moins dans les psaumes qu'il a commentés et dont il reproduit intégralement le texte dans son commentaire. Quant aux citations isolées des autres psaumes, bien qu'elles aient été faites généralement de mémoii'eet qu'un certain nombre manquent de précision, elles sont loin d'être sans valeur et peuvent contribuer, quoique dans un moindre degré, à nous faire connaître le texte de ^aint Hilaire. H suffisait donc de réunir toutes ces dilïérentes citations et de les ordonner, pour avoir sous les yeux une ]jarlie considérable du texte du psautier en usage en Gaule au milieu du quatrième siècle.

Nous avons essayé de le faire et nous avons l'espoir de mettre sous les yeux du lecteur, qui voudra bien tenir compte des nuances que supposent les leçons alternatives du bas des pages, la physionomie d'un texte qui ne s'écarte guère de celui du quatrième siècle.

i:J II. C\RACTh:nE du tf<:xte du rsAUTitr. df smm IIilmi'.e DE Poitiers.

Puisqu'il est bien établi que lAfiique avait une veision ou 1 ecension particulière du psautier, la première question que nous devons nous poser est celle des rapports du texte de >aint Hilaire avec ce psautier africain. .Mais avant de com- mencer la comparaison des textes il ne .sera pas sans intérêt

XXVI LE TEXTE DU PSAUTIER DE SAINT HILAIRE.

de résumer à grands traits l'iiistoire du psautier africain et de rappeler ce que les études récentes nous ont appris sur l'état du psautier en Afrique à l'époque de saint Hilaire.

L'origine de la version en Afrique est très obscure et elle le restera sans doute longtemps encore. (1 paraît assez certain que Tertullien, vers la fin du ii'' siècle, utilisait une version latine des psaumes. Mais plusieurs indices nous font soup- çonner qu'il existait déjà à cette époque ancienne plusieurs manuscrits ayant des leçons dilîérentes, et que le texte n'avait pas ce caractère d'invariable fixité que nous lui connaissons chez saint Cyprien. Lorsqu'il est question du texte africain, c'est à proprement parler du texte d*^ saint Cyprien qu'il s'agit. Chez lui en effet le texte présente une unité et une fixité qui mettent hors de doute l'existence d'une version latine des psaumes en Afrique au milieu du siècle, version qui n'avait peut-être pas de caractère offi- ciel, mais qui n'en était pas moins communément l'eçue et adoptée par tous. Cette version suivit nécessairement les évolutions de la langue et le progi'ès des études exégétiques et théologiques, les corrections se faisant insensiblement de manuscrit à manuscrit, sans l'intervention de l'autorité ecclé- siastique. On peut assez bien distinguer chez les écrivains africains postérieurs à saint Cyprien les traces de cette lente transformation à côté de la persistance apparemment inex- plicable d'éléments anciens depuis longtemps corrigés et abandonnés ailleurs. Tel était l'état de la version des Psaumes au début du iv*^ siècle au moment Lactance, vers 505-510, composait ses Divinne Institutiones. Les citations des Dona- tistes, dont le schisme remonte à 550, nous mettent à même de constater le même phénomène. Mais à la fin du iv siècle, le texte a subi de profondes modifications. Ce texte nous esl connu par les citations des Emiryatioues de saint Augustin. Bien (jue ce grand ouvrage soit ()ostèrieur aux deux recensions

I,E TEXTE DU PSAUTIER DE SAINT IllUIRE. vwii

fie saint Jérôme (7i^7), psautier romain ; 592, sur les Ileuaples d'Oi'igène, psautier gallican), le texte dont il se sert n'en est pas moins exempt de toute influence des corrections liiéj'o- nymiennes. Ce texte, qui est substantiellement le vieux texte africain, se retrouve également, et, à cei'tains égards, mieux conservé, dans un manuscrit du vi'" siècle actuellement à Vérone. Entre ce texte africain de la fin du iv' siècle et celui de saint Cyprien et même celui du commencement du iv« siè- cle, il y a des divergences trop grandes, troj) importantes, trop caractéristiques pour qu'on puisse les attribuer à la lente évolution dont nous avons parlé plus haut. Nous sommes donc ainsi amené à admettre vers le milieu du iv^ siècle une im- portante revision de la bible africaine, au moins pour ce qui regarde le psautier.

Cette dernière conclusion de M. Capelle, dans son Histoire du Psautier latin eu Afrique, ne paraît pas dépasser les bornes d'une hypothèse plausible, mais dont la démonstration reste à faire. Nous aimerions mieux rapprocher la ti'ansformation réelle que subit le texte africain, d'un fait considérable qu'on n'a peut-être pas assez mis en lumière jusqu'ici. C'est précisé- ment à cette époque, c'est-à-dire vers le début du iv*^ siècle, sous la poussée des circonstances et à la suite du prestige acquis à l'Église par l'édit de Milan, que la langue latine rein- place peu à peu la langue grecque comme langue officielle et liturgique de l'Église d'Occident et (jue d'importanles commu- nautés latines se multiplient partout, en Italie, en Caule. en Espagne, et dans l'ancien monde latin. Ces conditions nou- velles suffisent pour expliquer l'évolution un peu plus accen- tuée du texte de la version afri-aine, si on ne veut pas l'alhi- buer à Tactivité de saint Augustin lui-même.

S'il n'existait pas encore à cette époque de vcM'siori latine en dehors de l'Afrique, on ne tai-da pas à en faire une, à moins qu'on ne se soit contenté de corriger la latinité de la version

xxvni LE TEXTK DU PSAUTIER DE SAINT HILAIRE.

africaine (1). Cette nouvelle version ou recension européenne ou italienne dut aussi exercer une certaine influence sur la bible africaine. Mais nous ne connaissons pas encore assez les dilTérents types de textes pour déterminer cette influence et pour en démêler les réactions réciproques.

(j'est donc au moment la version africaine évoluait dans le sens d'une latinité plus classique, vers le milieu du iv« siè- cle, que saint Hilaire insérait dans ses Tractatm le texte du manuscrit de son Église de Poitiers, et nous conservait ainsi le texte du psautier en usage dans les Gaules à cette époque.

Quel est le rapport du psautier gaulois au psautier a'ricain? Est-ce le psautier aff icain aucicn, celui de saint Cyprien, ou celui du début du iv^ siècle, ou bien est-ce celui de la fin du i\<^ siècle, celui que nous révèlent les citations de saint Au- gustin et le manuscrit de Vérone? Et si c'est un texte difTé- rent, quelle est la nature de cette différence? S'agit-il d'une version nouvelle ou d'une simple recension? A quel type de texte faut-il le rattaclier? Voilà autant de questions qui se posent naturellement et auxquelles nous allons essayer de répondre.

C'est par l'étude de leurs traits particuliers, ou de leurs divergences avec un texte donné, que nous parviendrons à saisir leurs relations intimes et leur degré de parenté. Nous allons donc comparer le texte de saint Hilaire avec les textes

(1) Ou ne peut guère s'expliquer l'insistance qu'on a mise à nier l'exis- tence d'une latinité africaine. Il ne s'ag^it pas d'un dialecte latin. Le latin de l'Afrique était celui qu'on pai-lail et qu'on écrivait dans tout le monde lalin. Mais ce n'est pas dans ce sens, à notre avis, qu'il faut parler de latinité africaine. C'est dans le sens de provincialisme. L'anglais qu'on parle aux États-Unis, le français qu'on parle au Canada, ne sont pas des dialectes dilférents de l'anglais d'Angleterre, et du français de France. El pourtant on ne s'y trompe jamais. 11 y a dans l'emploi favori de cer- tains mots, dans l'usage fréquent de certaines expressions, des signes infaillibles qui trahissent le pays d'origine. On com()rtM)d i)arfaitement, on connaît ces mots, ces expressions, mais on ne s'en sert i)lus.

LE TEXTE DU PSAUTIER DE SAINT HILAIRE. xxix

de saint Cyprien et de saint Augustin, en nous servant des variantes groupées et étudiées par M. Capeile dans son His- toire du Psautier latin en Afrique. Nous y ajouterons la colla- tion du psautier romain. Dans le tableau qui suit, la première colonne contient les leçons de la Vulgate, c'est-à-dire du psautier gallican ou de la seconde revision de saint Jérôme; la deuxième, les variantes du psautier romain ou de la pre- mière revision de saint Jérôme, Migne, t. 29. Les autres colonnes donnent les variantes de saint Cyprien, de saint Au- gustin et de saint Hilaire.

Ps. Gai.

l*s. Rom.

C'jp.

Aurj.

nu.

II, 1 Quare

Ad quid

It (luid

Iremuerunt

tuinulluatae £unt

2 coiiuenerunt

collecti sunt

3 proiciamus

abiciamus

abiciainiis

abiciamus

ipsorum

eorum

7 genui

generaui

8 postula

posée

posée

12 apprelieiulilo

coiitinele

ne quando

ne foile

ne l'orle

et

ne

de uia iusta

a uia recta

13 in breui

cito

eius

eius super uos

beati

felices

iii eo

in eum

iii euiii

in eum

V, quoiiiani

om. quoniam

in infeino

ad iiileros

in infeniuin

in iufernu

nec

nequc

corruplioncni

interitum

ir. 10 sanrtus

cas tu s

ca>lus

permanons

permauet

perseneraus

saeculum

saecula '

saeculi

sapculorum

1, -4 unani

unum

liane requiram

Il oc exquiram

iiihabitern

liabitem

omnibus diobus

peromnesdies

omnes dies

omnes die

V. 7 sedt s tua

thronus luus

saeculum

saecula

saecula

saeculi

sa.culoniiu

saeculoruiii

direclioiiis

recta est

aequitalis

aeciuitatis

S odi>ti

odio liabuisli

LE TtXTE DU PSAUTIER DE SAINT HILAIRE.

/>.s. Gai.

iuiquilateni

oleo

laotitiae

j)iae

consortihuîi 1 i immola If, (lixil

quare IG eiiarras

iuslitias 17 uero

(iiscipliaam

l>roieci>li

relrorsuta '25 hoaoriticabil

illic

iler

(jUO

7 iiiiqniialibus p.'ccatis conce|)il 1." m iledixisset ^usliniiisseni qui oderal me ahscoudissom . I ('|iulentur

(li'lccienlur lai:titia 7 cleus ijui mianimes qui educil uiiiclos loilitiidiue cos qui exa<|)e

lialMtaiil s('|)ul(liris S egrcdorcris in coll^<peclu cum ])erU"aiisires

in doserlo 20 iuuiMicuiai'Uiii

. i; ..xcrl^i

P.s. Rom.

post te

iler est in quo

delictis peperil

supporlassem

abscondercm

Cl/P

eos qui iuiram prouocaul

coram

iiurn

transgrederi'-

per dcspilum iuupuum

iuiustiliam oieiim exultationis uper

participes sa cri fie a dicil ni <}uid expoiiis iustilicaliones aulem

abiecisti

rcli'o

clarilicahit

nia

in (|ita lacinoi'f

aluil in uleio def.

uiciiiidontur

lucuiuiilate

pi'oduceus

uirlute

eos (jui inama-

néant inliabilant inonuMienlis

tnni>eundo

in eremum (lof.

altissimi

A 11(1.

cxullalioiiis

parlici|iibii>

dicit ut quid

erudiiionem

posl le

glorilicabil

il)i

nia

in qua

in ulero aluit exprolirasset

;(l)->coMdereiii iueuiiileiilur

unius inodi conipedilos amaricaulcs

coiam

enni

transires

in de>eito adnlesceiilul;

rnm altissimi

////.

cxuilationis participes

reiecisli relro

liiKiuo) (1)

deliclis

peperit

imprnperasset

snpiiortassem

odiens me

absconderem

laetentur in

laetitia f'pulentur

om. qui

nnimores

educeas

cos (]ui exa- cerbant inbabitant

egredieris coram dum transgredieris

in deserto inuenum

l) l.rçon (le plusieurs iiiaiiuscrils M. P. T. E.

I.K TEXTE I>r PSAITIEU HE SAINT IIILAIIU:

l>s. r.ni.

/'.N-. lioin.

('!//>■

.1 NI/.

un.

1.XXX1M. 2 dilecta

auiahilia

dilectissimae

dileclissima

amabilia

SUIlt

SUIlf

surit

sunt

lahernacula

liai)italione>

domine

deus

('nncu|)i>cil

concui)init

(lesi'leiat

(lelicit

properat

in atria

ad atria

(ioinini

dei

xxwiii. 53 l'aciani irrita

det.

leprobabo

fin. -i») diaco istc

def.

draco hic

lorma^ti

"

(inxisti

(lif,aiiasti In Ps. i.xiv, 10)

.:i\, 1 dixil

dicit

a doxiris moi*

ad dexterain meani

donec

quaodusque

scahellum

subpedaneuni

scamillum

3 genui

gênera ui

o et

om. et

poeiiitebil

poonilebitur

..w, Vi j)reliosa

pretiosa est

sancloruni

iusloruin

<:xviit, 1 beati

lelicps (|ui

imiiuiculali

i m macula li

siint et qui

qui

lop.

uia

-2 l.eati

felices

scriitantur

perscrutaiilur

scrulante>

testimonia

martvria

105 elnquia

"del".

uerha

Miel

iiK'l et lanuiu

»

mel et lauum

ori lueo

in ore iiieo

1-20 c-oiilige

iiili;ie

conlif^e clauis de

con(ij:o clauis

de

liinore

inetu

13'.» lahescere lecil

def.

labeh'cil

zelus meus

zelus (loiiiu- tuae

"

zelu< (MUS

uerba

iieibonim

uerbormii

«:ïr\, 5 heii mihi

heu me

def.

bru ii.e

heu me

quia

qiiod

quod

|trolou>ialii>

»

lonninquiis

est

factus est

7 odei-unt

oderaiit

(1er.

odeiani

impu^nahaiit

..

debellaiiaiit

<;\xin. 7 ftre[)ta e^t

def.

erula f-t

la(j ico

i>

iim^^cipiila

nenantiiini

..

ueuatnriim

i.\\\i. cuntes ibant

ambiilniiLi's

LE TEXTE DU PSAUTIER DE SAINT HILAIRE.

Ps. Gai.

ilebant

cum

portantes

Mianipulos

CXXXI

11

dominus

dauid

frustrabitur

eam

de

^^edeni luani

CXXXII

1

ecct' quam quam* iucundum habilare

CSXXllI

2

misera

cxr.

5

corripiet increpabit

10

singulaviter

Ps. Rom.

'VP-

amlmlabaiil

in tollenles

in toUeutes

f^remia deus

ipsi dauid reprohauit

gremia

poenitebil eum

e ihronuniluum

ex

seilem meam

ecce quid

om. quam * uoluptobile ut liabitent

def.

def.

inl'elix

emendabit

arguet

..

singularis

Aug.

un.

Nous avons réuni un total de 155 leçons tirées de celles que M. Capelle a éludiées et qu'il donne comme caractéristiques du texte de saint Augustin et de son caractère africain, et nous les avons comparées au texte de saint Hilaire. Pour lOD de ces leçons nous avons le contrôle du texte de saint Cyprien. Ce nombre, en soi peu considérable, est néanmoins suffisant pour servir de base à des conclusions générales, l'expérience ayant plusieurs fois démontré que la proportion des variantes reste à peu près la même pour un même livre et un même texte. D'ailleurs, ces leçons sont tirées de toutes les parties du psautier.

Voici les remarques auxquelles ces comparaisons peuvent donner lieu. Sur 155 leçons examinées, saint Hilaire a 47 va- riantes, saint Augustin 60, et le psautier l>omain 25. Si l'on s'en tient aux 109 leçons pour lesquelles nous avons le texte de saint Cyprien, saint Hilaire a 54 variantes, saint Au- gustin 40, le psautier Romain 18, et saint Cyprien lui-même 06. Ceci signifie (jue saint Cyprien a le texte le plus carac- téristique, celui qui présente le plus de traits différents de

LE TEXTE DU PSAUTIER DE SAINT IIILAIRE. xxxni

notre Vulgnte. Viennent ensuite les textes de saint Augustin et de saint Hilaire avec une proportion de variantes à peu près égale. Enfin le texte Romain, comme on doit s'y attendre, s'écarte encore moins de la Vulgnte.

Leçons examinées. Ililairo Augustin Cyprien Romain

135 var. : 47 GO 25

109 var. : 54 40 Of> 18

L'examen des variantes de saint Hilaire nous apprend qu'il V en a 1 1, ou 16 dans le premier cas, c'est-à-dire envir-oti un tiers qui lui sont propres. Les autres lui sont communes avec les autres textes dans la proportion suivante :

d'Hilaire.

II

HC

HCA

HCAR

HA

II A R

HR

54

47 (17

11

; 16

6

-(6)

6

2

-(2)

.4 6

1

2

4 (6) 8(10)

La conclusion la plus frappante qui paraît se dégager de ce tableau, c'est que le texte de saint Hilaire n'a aucun rapport avec le texte africain contemporain, ou du moins avec le texte africain de la fm du iv« siècle représenté par saint Augustin, puisqu'il ne se rencontre avec lui que onze fois sur 100 leçons. Les trois ou quatre variantes c'ommunes aux seuls textes de saint Hilaire et de saint Augustin sont absolument insigni- fiantes ; in infernum pour ia inferno au Ps. xv, 10 (Cyp., ad inferofi); in deserto pour in desertum au Ps. i.xvii, 8 (Cyp., eremum); fruHralibiir enm, Hil., et ])aenitehit eum, Aug., au Ps. cxxxi, 11, rencontre purement accidentelle lomnes dies au Ps. xxvi, 4 pour cninihm diebus (Cyp., per cmnes dies) est une variante sérieuse, mais le texte de saint Hilaire n'est pas ici très sûr. Nous aurions une variante assez caractéristique au Ps. cxvHi, 139, obliti sunt uerborum tuorum, mais nous ne savons pas si les deux textes sont isolés, car le texte de saint Cyprien fait ici défaut (cf. Cypr., Ps. xliv, 11, obliuiscere po- puli lui, et le manuscrit de Vérone, Ps. cwnr, \i),obliinscebor

xxxiv LE TEXTE DU PSAUTIER DE SAINT HILAIRE.

uerhorum luoruni). Ainsi donc quand saint Hilaire se ren- contre avec saint Augustin, c'est toujours sur des variantes communes soit avec l'ancien texte de saint Cyprien, soit avec le psautier Homain. Si le texte de saint Hilaire a quelques rapports avec celui de saint Augustin, ce n'est donc que par rintermédiaire d'un ancien fonds commun africain, ou de leçons conservées par saint Jérôme dans sa recension romaine. Une comparaison avec le Veronensis, qui paraît être aussi un témoin du texte africain de la fin du iv^ siècle, conduit à peu près aux mêmes résultats. Sur un total de l.Ool variantes de saint Hilaire et de 1.299 du \ eronensis, nous n'avons trouvé que 593 leçons communes, et encore faut-il retrancher de ce nombre 253 variantes qui se lisent aussi dans le psautier de Saint-Germain. En réalité, ce n'est que dans 140 cas qu'il y a une concordance qui pourrait être révélatrice. Ce nombre est insignifiant quand on le met en regard des 1.957 leçons com- parées Il serait encore moindre s'il fallait s'en tenir aux seules variantes de valeur. Nous devons en conclure qu'il n'y a entre les deux textes aucun lien de famille et même aucune parenté autre que celle que peuvent avoir tous les anciens textes latins, s'ils proviennent d'un ancêtre commun.

Une seconde conclusion non moins intéressante, c'est que le texte de s liiit Hilaire contient une proportion plutôt consi- dérable de leçons africaines ou cyprianiques, soit 12 leçons sur 109 examinées, dont la moitié exclusivement communes à saint Cyprien et à saint Hilaire. Ce fait est d'autant plus digne de remarque que le texte de saint Augustin, qu'on nous donne comme africain, n'en a guère plus, soit 21 dont une quin- zaine lui sont exclusivement communes avec saint Cyprien. Et encore ne faut-il pas oublier que ces variantes ont été choisies pour montrer le caractère africain du texte de saint Augustin. 11 est piquant de voir que saint Hilaire est souvent plus africain que ses contemporains africains eux-mêmes.

LE TEXTE DV PSAUTIER DE' SAINT HILAIRE. xxxv

11 y a certainement plusieurs leçons de saint Ililaire que nous sommes habitués de rencontrer surtout chez les auteurs de l'AtVique. Nous citerons quelques-unes des principales. Telles sont par exemple :

Aileuatio, Ps. cxl, 2, lnizG'.ci; VuUj., eleuatio. Leçon de saint Cyprien, Aug., Ver., Sang., Rom., ont tous eleualio.

Animatio, Ps. lwih, 25 ; cxxiii, 4 (animus) (ii, 5, indigna- tio), 6'juLÔç, pour furor, ira est un mot cyprianique. Cypr., Oral. y XIX. Cf. Rônsch, Itala und Vulgata, 2 Ausg., Marburg, 1875, p. 505.

Gogitatio, Hs. liv,25, asp-.fxvx; Vulg.^ cura. Nous n'avons pas le texte de saint Cyprien, mais le mot est africain d'après von Soden,Drts lateinische Neue Testament inAfri/ca, Leipzig, 1909, p. 536. Cf. Rônsch, op. cit., p. 308. Sang, et Roui, ont cogi- talus.

Inauriri, Ps. lui, 4; i.iv, 2; cxxxix, 7, £vtoT!,'^£<70x'. ; Vulg., auribus percipere.Nous n'avons pas le texte de saint Cyprien, mais le mot est employé par Lactance, Epit., xlv, 2. Cf. Rônsch, op. cit., p. 195.

lunior, Ps. lxvii, 28 (cxvni, 141, adulescentior), vewTcpoç, se lit également chez Cypr., Ps. xxxvi, 26, et / Tini., v, 11, iuniores autem uiduas pvaeteri.

Poscere, Ps. ii, 8, -xl-ibr, Vulg., postulare. Leçon de saint Cyprien. Tous les autres ont postulare.

Pro nihilo habere, Ps. lmii, 9; lxiii, 9, ^^ouoeveïv, avec Ver., Sang., Rom., peut probablement être rapproché de nihil facere de Cypr., Ps. u\. 6.

Ces quelques leçons auxquelles on peut encore ajouter r/o/o- sitas, Ps. Liv, 2i, Ver. Aug., (cf. Rônsch, op. cit., p. 52); machaera, Ps. i.vi, 5, Ver., Sang., Rom., pour gladius ; semio, Ps. LMII, [7^, Sang., Rom., pour Herhum\ turres grattes, Ps. cxxi, 6, pour turres \muscipulum, Ps. c\\\i\, 6, \er., pour laqueus, si elles suffisent pour faire reconnaître la présence

xxivi LE TEXTE Dl' PSAUTIER DE SAI>T HILAIRE.

d'un élément africain, sont trop peu nombreuses et trop peu caractéristiques pour nous permettre de conclure à l'existence d'une parenté un peu étroite avec saint Cyprien et l'ancien texte africain. Distinct du texte de saint Augustin, le texte* de saint Hilaire ne l'est donc pas moins de celui de saint Cyprien, et les quelques pâles ressemblances que nous avons pu réunir à graiid'peine n'ont absolument aucune signification en com- paraison des nombreuses divergences que nous avons consta- tées et qu'une comparaison plus complète ne ferait qu'aug- menter. Nou*^ sommes donc en mesure de conclure que le texte des Psaumes de saint Hilaire n'est pas celui des Afri- cains ses contemporains, et qu'il s'écarte encore plus de l'an- cien texte africain, dont il a conservé çà et quelques élé- ments qu'on ne trouve pas ailleurs. Quelle est l'explication qui rend le mieux raison de ces faits? S'il n'est pas nécessaire de recourir à un ancêtre commun, il semble qu'il faille au moins admettre une influence ancienne du texte africain sur celui qui devint, après une longue évolution indépendante, le texte de l'Kglise de Poitiers, et sans doute aussi de toute la Gaule.

Enfin la proportion des concordances avec le psautier Ro- main peut nous renseigner sur les rapports du texte de saint Hilaire avec celui qui était en usage en Italie, et tout particu- lièrement à Rome. Car il faut sans doute prendre très à la lettre ce que saint Jérôme nous dit de sa prea*iière correction du psautier : Psalterium Romae (Indu m positus ememlaram, et jnxta Septuaginla interprètes, licet ciirsim, magna illnd ex parte correxeram (1).

Cette recension ne parvint pas à supplanter, même à Rome, l'ancienne version, et saint Jérôme lui-même le constatait avec ses confidentes romaines, Paula et tustocbiuin, quelques an-

(1) Uieron., Praef. in Uh. Psalm.

I.t TEXTE l)L l'SALTlEK DE SAINT IIILAIRE. xixvii

nées à peine plus tard, quand il se mit au trav;iil pour faire une recension plus s- rieuse et plus complète sur les Ue.mjjles d'Origone : Videtis plus antifjtiuni errorem quam novain emeiidationem tuilere ( I ).

Nous pouvons donc, au moins provisoirement, considérer le psautier l'.omain comme représentant en gros le texte ordi- naire de l'Église de P.oine, à une époque pas de beaucoup pos- térieure à saint Ililaire, et à ce titre son étude doit nous inté-

resser

Les 25 variantes que nous avons relevées se partagent ainsi :

Variantes du l^s. Hovi. W P.H UHA UllAC P.A

18 8 4 (G, 1 2 1

25 9 X (10 2 2

Les points de rencontre avec le texte de saint Ililaire sont un peu moins nomiireux qu'entre saint Augustin et saint Hilaire, 8 ou H) contre il. Mais les concordau.-es exclusives sont plas nombreuses et surtout plus significatives ei il n'y a pas de doute que saint Ililaire soit plus près du psautier Romain que -aint Augustin. Les concordances avec les afri- cains S'.nt rares et sans portée. Les deux seuls points de contact avec saint Cyprien sont absolument banals et encore sont-ils communs à saint Hilaire et saint Augustin. 11 n'y a donc plus rien de cyprianique dans le psautier italien ou romain. Efc'est le premier caractère par lequel il se dis- tinj^ue du texte de saint Hilaire qui en a conservé quelques vestiges.

Ce n'esl pas le seul. Le texte de saint Ililaire, tout en n'of- frant pas un relief très puissant, pai-ait cependant se distin- guer nettement du psautier romain. Sur 109 leçons les

i\i Hieron., ih.

xxxviii LE TEXTE DU PSAUTIEIl DE SAINT HILÂIRE.

anciennes versions présentent des variantes, saint Hilaire et Je psautier Romain en ont à eux deux 43. Or ils n'ont que A va- riantes, plus deux douteuses, exclusivement communes. C'est bien peu. Par contre, ils ont 19 vaiiantes qui leur sont exclu- sivement propres. Traduit en formule générale, cela signifie qu'ils ne peuvent avoir qu'une parenté assez éloignée et qu'ils ont de notables différences.

Une comparaison des deux textes portant sur environ quatre cents leçons prises dans toutes les parties du psautier, et dont il est inutile de donner le fastidieux détail, a conduit aux mêmes conclusions. La proportion des variantes est à peu près la mêmer partout. C'est saint Hilaire naturellement qui en a le plus. La moitié des variantes du psautier Romain se trouvent aussi dans saint Hilaire. Les trois quarts de toutes les va- riantes observées sont dans saint Hilaire, et la moitié seule- ment dans le psautier Romain. Un quart de ces variantes sont communes aux deux textes. Saint Hilaire a le double de va- riantes qui lui sont propres. Variantes propres à saint Hilaire : 50 "/o

Variantes communes aux deux textes : 25 7o? totales : 50 % Variantes propres au psautier Romain : 25 %' totales : 50 7o Ces faits nous permettraient de conclure, si nous ne le sa- vions déjà, que la première recension de saint Jérôme n'a pas été bien profonde, puisque tant de leçons anciennes ont été con- servées. D'autre paît, même en tenant compte des corrections que saint Jérôme a pu faire à l'ancienne version en usage à Rome, la proportion des divergences est trop considér^le pour que nous ne soyons pas invités à reconnaître deux types de texte différents.

Nous savions déjà que le texte du psautier de saint Hilaire n'est pas le texte africain, nous venons de voir qu il est aussi distinct du texte italien. La division en textes africains, euro- péens et italiens, proposée par Westcott et Ilort, parait donc

LE TEXTE DU PSAUTIER DE SAINT HILAIRE. xxxii

devoir être appliquée aussi à l'Ancien Testament ou du moins au Psautier. Toutefois, en raison de raffinifédes deux derniers groupes, on rendrait mieux compte des faits en appelant euro- péens tous les textes qui ne sont pas africains. On pourrait ensuite les diviser en texte italiens et gaulois. Le texte de saint Hilaire est en effet gaulois par définition, et il a une physionomie assez distincte et assez accusée pour que nous en fassions un type à part et un terme de comparaison (1). Nous l'appellerons donc désormais gaulois.

Les constatations que nous venons de faire nous ont permis d'affirmer que le texte de saint Hilaire n'est pas un texte afri- cain ou italien d'impoitation récente en Gaule. Devons-nous en conclure qu^^ la Gaule avait un texte partiiulier, que tous les manuscrits gaulois avaient un texte à peu piès identique à celui de saint Hilaire, sauf ces inévitables divergences qu in- troduisait sans cesse l'incurie des éditeurs, et que saint Jérôme leur reprochait avec tant de mauvaise humeur? Nous l'avons constamment supposé. Le moment est venu d'examiner la chose d'un peu plus près.

Nous avons signalé dans les notes accompagnant l'édition du texte de saint Hilaire un certain nombre de cas, une trentaine environ, ou saint Hilaire paraît avoir eu en vue deux leçons divergentes. Quelquefois il parait simplement obsédé dans son commentaire par le souvenir de deux leçons <|ui reviennent alteinalivement sous sa plume, et dans lesquelles nous recon- naissons les variantes familières des anciens manuscrits (2).

^l) Une étude étendue de toutes les parties de la Bible de sai>.t Hilaire nous a permis de cniislater que son texte offre à p*^u prés pirtmit les mêmes caractèi-es, à l'exception pourfam des Arles et des Kpitres l'ac- cord avec 1'- texte cypriani(jue, suitoul dans les citations du De Ti iuitate, est assez considérable.

'1) V.iir par ex»'mp|p In Ps. i. 13, 16, 17, les deux variantes decidet. Sang., Hom., et deflxiPt, Ver., Viilg., servent également à inspirer le commentaire.

XI. LE TEXTE DU PSAUTIER DE SAINT HILAIRE.

Y a-t-il une pure coïncidence de hasard? L'est peu probable. Ailleurs il est évident qu'il est préoccupé de concilier deux leçons plus ou moins divergentes (1). Enfin il nous dil positi- vement qu'il y a des manuscrits latins qui s'écartent du sien, et il nous en a conservé les variantes. Étudions ce» derniers cas qui sont les plus instructifs.

Hil.

Ps. cxvni, 75 praeparaue-

runt

aut. mon. :

raixei'unt(2)

cxxxviii, 16 replebuntur

oui man. :

for mabuii-

lur (3)

cxLvi, 69 om. et herliam seruiluti lio- minum aut. man. : ad. et her- bam... (i)

Sang.

praeparaue riint

lirmabuntur

Rom.

plasmaueruiil

formabunlur

ad.

Ver

errabunt

Vulg.

plasmauerunt

fonnabuiitur

S'il est facile de conclure de ce qui précède qu'il y avait une certaine variété dans les manuscrits gaulois de 1 époque de saint Hilaire, il n'est pas aussi facile de dire jusqu'où elle s'étendait, et encore moins de démêler les caractères et les affinités de ces manuscrits. A la vérité, les renseignements que nous donne saint Hilaire, tout précieux qu'ils sont, ne sont pas suflisants pour en tirer des conclusions générales. Le fait qu'il signale si peu de divergences nous laisse entendre que

(1) Par exemple, caseatos. Ver., et coagulatos, Vulg.., P.s. lxvh, 17; « utiuiiique i<i unus j^raecilatis serino complectitur. » In Ps. lxvh, 16.

(2j In aliquibiis codicihus ita scriplum deprehendimus : niaiius tuae feceiuiii me el liiixeruiit me. In Ps. cxvm, iod, 4.

5) In quibusdani cocidibus ita legimus : die formabuntur. In Ps cxxxvnr, 37.

(4) In pluribus cocidibus insertnni bunc uersum deprebendimus : et berbani seiuitiui bominum. In Ps. cxi.vi, 10.

LE TKXTE 1)1 l'SACTIEH DK SAINT IIILAIKE. xli

les manuscrits avaient un texte à peu près identique, et que les difîérencesne dépassaient pas celles que nous devons nous attendie à renc^ontrer dans des manuscrits d'un même type et d'une même époque, alors que le texte n'avait pas la fixité qu'il a aujourdhni.

A s'en tenir tout d'abord aux trois indications précises que nous possédons, on distingue un second groupe de manuscrits se rapprochant du Ver., du psautier Romain et de la Vulgate, tandis que saint Ililaire est d'accord avec le Sangermanensis. En réalité, nous n'avons que deux exemples. Car il faut écarter le cas de Ps. r.xxwiii, 16. Sans doute replehunlur de ////., et err)sibunt de Ver., peuvent n'être que des variantes particu- lières et accidentelles, supposant au fond un même texte (•:TÀY,'j6-/,ffovTa'. et TÀavY/jYj^ovTa'. pour -Àaa^/^aovTai), mais cela n'empéclie pas que l'accord observé ailleurs ne se vérifie pas ici. L'exam^^n des autres leçons alternatives de saint Ililaire ne permet pas d'arriver à des conclusions plus nettes. La leçon qu'il paraît préférer et qui doit être celle de son manuscrit est celle tantôt de l'un tantôt' de l'autre groupe. Les manus- crits de Gaule se ressemblaient donc plus ou moins et conte- naient des variantes de toute sorte et de toute provenance. C'est le caractère des textes mêlés, recensés, ayant subi pendant plus ou moins longtemps des influences diverses. Il faut donc nous résigner à comprendre sous le nom de textes gaulois quelque chose d'un peu complexe et d'assez mal défini.

Un point qui paraît se dégager avec plus de netteté, mérite de nous retenir. C'est l'accord avec le Psautier de Saint-Ger- main {Sang.) maintenant à la Bibliothèque Nationale de Paris [fonds latin 11 947).

Il y a longtemps que le fait a été observé. Dorn S^batier, qui a édité ce manuscrit, l'a signalé et s'est appliqué à le démontrer. Si cet accord était parfaite s'il était bien éiabli que

xLii LE TEXTE DU PSAUTIER DE SAINT HILAIRE.

le lexle du Sang, est celui de saint Hilaire, il serait daté par le fait même, et nous aurions le texte complet du psautier gaulois du milieu du iv^ siècle.

Mais l'accord, pour être réel, est loin d'être parfait. Assuré- ment, pour établir la parenté des textes, l'accord sur quelques variantes importantes est plus significatif que les divergences sur vingt leçons secondaires. Il n'est cependant pas toujours décisif et peut être quelquefois trompeur. Il ne dispense pas d'un examen détaillé.

Remarquons que le texte du Sajig. contient beaucoup de doublets, qui trahissent un texte relativement postérieur et de seconde ligne. On connaît le procédé. Au lieu de faire un choix entre deux leçons alternatives, le copiste les garde toutes deux et les me! à la suite l'une de l'autre. On a alors le même mot, quelquefois le même verset, traduit deux fois. II n'y a pas de signes plus évidents d'un texte recensé. Capelle a cru voir dans ces doublets l'influence d'un texte africain (li. Cela nous met un peu en défiance contre la prétention dw^ang. à représenter le texte du milieu du iv^ siècle. Aussi bien ces doublets sont absents du texte de saint Hilaire. Malgré la tendance de saint Hilaire à concilier facilement les leçons divergentes, nous n'avons rencontré dans son texte qu'un seul doublet, qui d'ail- leurs n'est pas dans le Sang. : fiai mema eorum coram ipsis in laqueumetincaptioneme//// retributionem(^). Ps.lxviu,25.

Nous avons vu plus haut que le texte gaulois du milieu du quatrième siècle était plus ou nipins composite, mais il n'a- vait certainement pas le caractère de redondance du texte du Sang.

Enfin, pour en avoir le cœur net, nous avons fait une com-

(1) Elle est très faible ou le texte était bien peu africain.

(2) Il f;tut peut-être ajouter : ne comimpas rel disperdas. Ps. lvi, 1. ye corrianpns que semble préférer saint Hilaire dans son commentaire, est la leçon du Ver., ne di.sperdus celle du Stmg.

LE TEXTE DU PSAUTIER DE SAINT IIILAIHK. xl.m

paraison assez étendue dos deux textes. Voici les résultats de cette enquête. Sur environ l.OOO leçons examinées, nous n'a- vons trouvé que 500 leçons communes contre 1.100 leçons divergentes. Et encore la moitié de ces 500 leçons se lisent- elles également dans le Ver., et ne sauraient par conséquent être comptées au même titre comme démontrant la parenté intime du texte du Sang, avec celui de saint Hilaire. Hil. et Sang, n'ont donc en réalité que '2^0 variantes exclusivement communes contre 1.100 leçons divergentes. C'est, semble-t-il, trop peu pour conclure que les deux textes sont très étroite- ment liés.

Il faut d'ailleurs attendre l'édition du Sang, que projette la Commission Bénédictine pour la Revision de la Vulgate et qu'elle a confiée aux doctes soins de dom de Bruyne, et nous nous abstiendrons de préciser davantage le caractère de ce texte.

H y a longtemps que tous les renseignements directs con- cernant l'histoire de la version latine de l'Écriture avant saint Jérôme ont été recueillis et discutés, et nous n'avons plus guère à espérer de lumière nouvelle que de la patiente ana- lyse des anciens textes eux-mêmes et de leur comparaison avec les citations des Pères latins antérieurs aux recensions hiéro- nymiennes. Un peu négligées jusqu'ici, les citations de saint Hilaire de Poitiers ne le cèdent pourtant en importance à celles d'aucun autre Père, pas même à celles de saint Gypri» n.

Ce sont les citations du psautier, dont il a commenté une partie considérable, qui sont les plus abondantes. A peu près les deux cinquièmes de tout le psautier peuve t être recons- titués au moyen de ces citations. Elles ont ét^ faites avec une exactitude suffisante, et elles ont été sulli-amment préservées d'altérations dans la transmission manuscrite, pour que nous

xLiv LE TEXTE DU PSAUTIER DE SAINT IIILAIRE.

les regardions comme représentant fidèlement le texte dont sest servi saint Hilaire et qui n'était autre que le texte ordi- naire de la Gaule au milieu du iv*' siècle.

Ce texte gaulois n'a pas le relief et les traits accusés du texte africain. Mais il a cependant une physionomie assez ca- ractéristique pour constituer un groupe à part. 11 se sépare très nettement des textes africains anciens et XîOdtemporains, il se distingue moins nettement des textes italiens. Il faut donc diviser les textes en africains et européens, et ceux-ci en gaulois et italiens. Le type gaulois est le plus rapproché des deux, ou plus exactement le moins éloigné, du texte africain.

Qu'est-ce que ce psautier gaulois du milieu du iv^ siècle ? D'où vient-il? Est-ce une version indigène? Est-ce un texte importé directement d'Afrique, et modifié lentement par les corrections des recenseurs locaux? Est-ce un textn italien, un texte africain émigré d'abord en Italie, qui a ensuite traversé les Alpes? Nous nous étions promis, en commençant cette étude, de ne formuler aucune opinion sur cette question d'ori- gine et sur les rapports des dilTérents textes. Nous voulions simplement faire connaître le texte du psautier usité en Gaule au milieu du iv^ siècle. Au surplus nous n'avons rien observé de bien frappant qui nous engage à sortir de la réserve que nous nous étions imposée.

Il est cependant un point qui paraît assez clair. Personne n'admettra facilement que le psautier gaulois soit une version indigène. Du moins, si c'est une version indigène, elle ar été tellement modifiée et harmonisée avec les autres textes qu'il nous est absolument impossible de la reconnaître. D'ailleurs, l'unité remarquable de tous nos anciens textes est un fait qui domine toute cette question, et c'est précisément ce qui constitue l'énigme de leurs rapports réciproques, et nous laisse hésitant entre les deux hypothèses, de versions multi- ples d'un même texte, ou de plusieurs recensions de la même

LE TEXTE DU PSAUTIER DE SAINT HILAIRE. xi.v

version, qui rendent à peu près également bien compte des faits observés.

Version indépendante ou simple recension, le texte du psautier gaulois du n" siècle nous intéresse à plus d'un titre, et nous devons savoir gré à saint llilaire de Poitiers de nous en avoir conservé une partie si considérable, en l'incorporant à son commentaire sur les psaumes.

-4

SIGLES ET ABRÉVIATIONS

Zing. =: Zingerlc : S. Hilarii episco\n Pictaviensk Tractatus super Psalmos receiisuit Aiitonius Zingerle, Vindoboiiae 1891.

Les manuscrits dont s'est servi le recenseur ont été quelquefois cités. Voici les sigles qu'il leur a donnés et qui ont été ennployés : G = Sangallensis 722 (VP ou VIl^ s.). V = Yeionensis, bibliothèque du chapitre de Vérone, XIII, 11

(VII^ s). R = Aaticanus Ueginensis Ub (X^ s.). P = Parisinus 1691 (IX^ ou X^ s\ T = Turonensis (X'' ou XI' s:). G = Goloniensis XXIX, Darmst. 2025 (IX« s.). p = Parisinus 1605, anciennement Mazarin. (XPs.). b := édition bénédictine.

E = toutes les éditions, y compris l'édition bénédictine, e = toutes les anciennes éditions avant l'édition bénédictine. L = Lngdunensis452 (581) (VPs.), manuscrit omis par Zitigerle. Rom. = Romanum Psalterium (première recension de -saint Jé- rôme, 585), iMigne, t. 29. Sang. = Sangermanense psalterium (Bibl. Nat. de Paris, fonds latin 11947). Il a été édité par Sabatier, Bibliorum sa- crorum lalinae versioncs antiquae, Reims, 1745-1749, Le manuscrit lui-même a été consulté. Ver. = Veronense psalterium, mjiuuscrit de la bibliothèque du chapitre de Vérone. Il a été édité par Bianchini, Vin- diciae Canonicarum Scripturarum Vulgatae latinae editionis, Romae, 17 iO. C'est aussi le manuscrit cité dans l'édition du Psautiei- Romain de Migne, t. 29, enti-e parenthèses [ms. qui). Ps. =: Le livre des Psaumes. Ps. 54, 17, signifie verset 17 du

psaume 54. inPs. ^ Le commentaire de saint Hilaire {in Ps. 5i, 17, signifie

TraUalus in Ps. 54, paragraphe 17). / = Indirpie une variante de quelques manuscrits, decidet /

detïuet RE doit se lire : dectdel est remplacé par defluet dans RE.

LIBER PSALMORUM

PSALMUS l

^ Beatus uir qui non abiit in consilio impiorum, et in nia peccatorum non stetit, et in cathedra pestilentiae non sedit;

2 sed in lege Domini fuit uoluntas eius, et in lege eius meditabitur die ac nocte.

3 Et erit tanquam lignum ({uod plantalum est secus decur-

'sus aquarum,

quod fructum suum dabit in tempore suc ;

et folium eius non decidet,

et omnia quaecumque faciet prosperabuntnr. * Non sic irnpii, non sic;

sed tanquam puluis quemproicit uentus a facie lerrae. ^Propterea non resurgunt impii in iudicio,

neque peccatores in consilio iustorurn, ^quia cognoscit Dominus uiam iustorurn;

et uia impiorum peribit.

Ps. 1 : in k. loc. (1 et 2) cités aussi m Ps. 118, lamed, 10. (ô"*) decidcl defluot RE ; in h. loc, 15. doflimt. 16. Dans le commentaire, saint Hilaire emploie indilTércmment decidel et defluel\ piospembuntur V R, benedirigentur E, dans le commentaire, une fois prospère dirigentiir. in h. loc, 18. 5) resurfrniit/resurtrenf b, et le commentaire, ut vid.: ( ité aussi in Ps. 118, capli, 5.

1

2, 10.

'SAI.MI s

^ Quare freiiiueruïit génies.

et populi mediUli sunt inania? * Adstiteiiml reges terme,

et principes conuenerunt in unum aduersus Doniiniini,

et aduersus christuni eius. Iliapsalma. ^Disrunipanius uincula eoruni

et ahicianuis a nobis iuguni ipsorurn. ''Qui liahilal in caelis inridel)it eos

et iJoininus subsannal)it eos. "Tune loquelur ad eos in ira sua,

et in indignai ione sua conturbabit eos. ''Ego autem conslitulus suni rex ab eo

super Sion, montem sanctum eius,

adnuntians praeceptuiu eius. ■^ Dominus dixit ad me : Filius meus es tu;

ego hodie genui te. M*osce a me, et dabo tibi gentes hereditatem tuam,

et possessionem tuam terminos terrae. " Ueges eos in uirga ferrea,

tanquam uas fîguli confiinges eos. •" Et nunc, reges, intellegile ;

erudimini, qui iudicatis terram.

i's. 2: in h. loc. ('2). Api'ès in unnni Ziii^erle ajoute id ipsum, mais cette addition manque dans RE, et elle n"a aucun appui dans le coni- nienlaiie, in h. loc, 5. (3) Diapsalma : licet m libiis Ilebraeonnu « non contineretui' ». Au lieu de abiciamus UE, Zingerle a adopté prni- ciamus, le commentaire suppose ahicianuis, in h. loc, 9. (6) cité aussi in Ps.6i.2; 144, 1.— (7) cité aussi Trin., 8,25; 11,18. (7'') cité aussi in Ps. 58.G; 67, 19; 144,1. (8) cité aussi in Ps. 07,19; 120,17; 144,1. (8») citéaussi Trin., 4, .37. (9-^) citéaussi in Ps. 144, 1. Au lieu de io)i/'rin(f('s. saint llilaire prélV-rerait conteres, in loc, 58; forte in h. lue. 42/(iii:uid.. in h. loc, 48.

Ps. 2, 11. 5, 7. 3

''Seruite Domino in timoré,

et exultaté cum tremore. •* Adpi eliendite disciplinam, ne forte irascatur Dominus,

et pereatis de nia iusta. •"' Cum exarserit in breui ira eius,

beati omnes qui confidunt in eum.

PSALMUS 5

(Psalnui:? I)auid,cum lu«iei'et a lacie Abe^saion,...;

•■' Ego doi miui, et somnum cepi ; et surrexi, quoniam Dominus suscipiet me.

dentés peccatorum contriuisti.

PsALMUS 4

■' iJesignatum est super nos lumen uuitus tui, Domine. Dedisti laetitiam in corde meo, «a tempore frumentiet uini et oiei sui multiplicati sunt ' in idipsum.

PSALMIS 5

uirum sanguinum et dolosum abominabitur Deus.

Ps. 5 : TH. Cf. '•. sicut iii p^almo tertio, iji quo a fade eius, (jui nunc perseciui scribitur Abcssalon), fugerit », in Ps. 142,1. (G) cité in Ps. 1.11,8.— (8) cité/» Ps. 56,5.

Ps. 4 : (7') cité in Ps. 65,14; 66, 3. (7-9) cités in Ps. 121,12.

Ps. 5 : (7 } cité in Ps. 17.8,44.

l's. 5, 11. 7. 11.

*^ Sepulcrum patens est guttur eorum.

12

In aeternum exultabunt, et inhabitabo in illis.

f^ALM us 6

In inferno autem quis confitebitur tibi?

Lauabo per singulas noctes lecluni nieuni lacrimis stratum nieum rigabo.

PSALMLS 7

10

Scrutans corda el renés, Deus. .

'M)eus iustus index, fortis et magnanimus;

numquid irascetur per singulos dies? l'Nisi conuertimini, gladium suum uibrabit

arcum suum tetendit et parauit illum ; *^ el in ipso parauit uasa morlis,

sagittas suas arsuris operatus est.

Ps. 5: (11) cité m Ps. \7S, 11. {11^) cité in Ps. 151,6 (in illis V/in his RGPTU

Ps. 6 : (C) cité in Ps. 51, 25. (T»») cité in /V. 118, zaïji, 6 (meis RCpï). 118, phe, 15 ^ineis (lE).

Ps. 7 : [W) cité in Ps. 150, 5 ; 158, 8. (12) cité in Ps. 2, 18.— (12») rrm.,4,8, index iustus... paliens.Cf. « Ilunc iustuin iudicem...». i7/. (12'') in Ps.hd, 4.— (15) cité in Ps. 2,18. (15'')59,4 cum. (14) cité in Ps. 2,18 (in 00 RE); 59.4 in ro. (14) 119,12; 12(5, 19.

Ps. 8, 5. 15, 7 Ps.VLMUS 8

^ Quid est liomo, quod iiiemor es eius, aut filius hominis, quoniam uisitas eum?

PsAF,MIS 9

'In finem pro occulta filii, j)salmus Dauid.

*^qui exaltas me de porlis inorlis, lU adnuntiem omnes laudes tuas in portis filiae Sion,

^* Domine, constitue legislatorem super eos, sciant gentes quoniam homines sunt.

PSALMUS 15

* In finem iliius David. Dixit insipiens in corde suo : Non est Deus. ^tibussuis; Corrupti sunt, et abominabiles facti sunt in uolunta- non est qui faciat bonum, non est usque ad unum.

Quis dabit ex Sion salutare Israhel

Ps. 8 : (5) cilé in Ps. li.", 8.

Ps. 9 : (Ij in h. loc. (15) cité in Ps. 126, 21. (21) cité in Ps. 418, mem, 10.

Ps. 15 : (1) m h. loc, 2 in finem ; cité aussi in Ps. 52, 1 : « tertius decimus ita inscribitur : in finem iliius David ». (!•=) 52,5 in adinuen- lionibus suis. 7) in h. loc. ; (7») 58, 9. Le commentaire de ce psaume, ainsi que celui du psaume suivant, n'est pout-étrc pas de saint Ililaire.

Ps. ir>, 7. 16. ti.

Dum auertU Dominus captiuitatem plebis suno, laetetur lacob et exultet Israhel.

PSALMUS 14

* Psalmiîs Dauid.

Domine, quis habitabit in tabernaculo tuo,

aut quis requiescet in monte sancto tuo? Hjui ingreditur sine macula,

et operatur iustitiam ; ^qui loquitur ueritatem in corde suo; ^

qui non ogit dolum in lingiia sua;

nec fecit proxinio suo nialuin,

et o])probnum non accepit aduersus proximos suos. ^Ad nibilum deductus est in conspectu eius mali^nus ;

timenles autem Dominum magnificat.

Qui iui'at proximo suo et non decipil ; ■^qui pecuniam suam non dédit ad usuram,

et munera super innocentes non accepit.

Qui facit haec non mouebilur in aeternum.

PSAI.MIS 15

'^Quoniam non derelinques aniinam meani in internum, nec dabis sanctum tuum uidere corruptionem.

PSALMIS \(S

Oculi tui uideant aequitates.

Ps. 14 : in h. loc. . Ps. 15 : (10) citô m Ps. G8, 15 (iii inlenio RPE, cf. Sabader II, 50) 159,10infenio;(10') 50,1.

Ps. 10: ('2'') cil.' in Ps. 05. li.

Ps. 17, 5. 17, 18.

[•SM.MIS 17

Cii'cLiiiidedL'i'Uiil me l;c'iiiiIu6 iiiuiiis.

Audiiiil de teiuplo saiiclo suo iioceiii lueaiii, Leius.

et clanior meus in conspectu eius introiuit in aures *^Conimota est et contremuit terra;

et l'undanienta inontiuni conlurhata sunt

et commota sunt, quoniam iralus est eis Ik'us. '^ Ascendit fumus ab ira eius,

et ignis a facie eius exardescet,

et carbones accensi sunt ab eo. ^"^ Et inclinauit caelum et descendit,

et caligo sub pedibus eius.

^^ i'rae lulgore eius in cunspeclu eius niijjes Iransierunt.

'Misil sagitlas, et dissipaiiit eus; el fulgura multiplicauit, et conturbauit eos.

'■ Misit e siuniiio. el accupit nie ;

et adsumpsit me de multitudine aquaruiu. '^ Eripuil me de inimicis meis Ibrtissiniis.

l's. 17 : (5', cité in /'*•. loi), Li. j'^cilé /// Ps. 1 T), .". ^8j cilr in Ps. 64,8 (+ol RPE); (8''')i45,3 et commota ost. ;0) tifé in p5. 01, 8 ; 04, î) a conspectu eius ardescet ; 67.2 in ira... oxai-dcscil ; 14.->,9. —(10) cité in Ps. 64, 8. (10») 140, 9. (i:») cité in Ps. 140,8. (15) cité inPs. 04 (+ suas RPE) ; 67,2 + suas; ir),9. (15^) 120.18 4- suas. (17 cl IS) rites in l's. 14"», 0.

s Ps. l'i, t>lJ. 18, 7,

^^Cum sanclo sanctus eris.

et cum peruei'so peruerteris.

'^Qui doces manus meas iri praelium, et posuisli ut arcum aereum brachia mea.

"Clainaueruiit, nec eiat quisaluos faceret,

ad Dominum, nec exaudiiiit eos. *^Et comminuam illos ut puluerem ante faciein uenti ' ut lutum platearuin delebo illos. *^Eripies me de contradictionibus populi ;

constitues me in caput gentium. *-^Populus, queni non cognoui, seiuiiiit mihi ;

audilu auris obaudivit mihi.

46

filii alieni inueterauerunt.

PSALMUS 18

^Dies diei erucluai iieibuui.

^ in omnem terram exiuit sonus eorum.

Exullauit ut gigans ad curreiidani iiiain,

a sunmio caelo egressio eius.

et occursus eius usque ad summum eius.

Ps. 17 : ('26* et 27'^) cilés in Ps. 120,9. (35 el 42) cités in Ps. 145, 3.

(43) cité <n Ps. 143,3; 1, 19 comminuam oos. ' (44 et 45) cités in Ps. 143, 3. (45») 1,1 ; 143,6. (40) cité in Ps. 143,15.

Ps. 18: (3») cité in Ps. 118, tau, 2 (crucluat VR). (5^) cité in Ps. 65, 19.

(6-) cité m Ps. 58,5; ,59.0. (7) cité in Ps. 58,5.

Ps. 18, 8. 21, 22. 9

^Lex Doiiuni inniaculata, conuertens animaiii : testimoniuni Doniini lidele, erudiens paruulos;

Mustitiae Domini rectae, laetificantes corda; praeceptum Domini lucidum, inluminans oculos ; 'Mimor Domini sanctus, permanens in saeculum saeculi; iudicia Domini uera, iustificata in ipsum.

Domino, adiulor meus et ledemplor meus.

PSAI.MLS 21

^Deus, Deusmeus, quare me deielicjuisli?

tauri pingues obsederunt me.

^^Effusus >um tanquam aqua et dispersa sunt ossa mea. Factum est cor meum tanquam cera liquefiens in medio uentris mei.

et in puluerem mortis deduxisti me.

'* Diuiserunt ueslimenla mea sibi et super uestem meam miserunt sortem.

"Libéra me de ore leonis, et de manu canis unicam meam.

1»>. 18: (8 à 10) cités ut Ps. 118, 5. (0^ 118, alepli, 6; 120,5.— (15) cité in Ps. 51,20.

Ps. 21 : f2") cité in Ps. G8, 2; 141, 6. (15^ cité ùj Ps. 67,31 ; 159,14. (15) cité in Ps. 57,4. —(15^) 140, 15 omnia. (10^) cité in Ps. 118, laletli, l ; 118, io«i, 15. (19) cité in Ps. 1, 1. (19") 158, 12 uesti- iiientum meuin. 22) cité in Ps. 56, 4 ; 58, 7; 120, Il (sic).

10 Ps. ^21. 23. 2 4, 7.

*" Adnunliabo nomen iuum IVatribus meis, in média ecclesia laudabo te.

Populo qui nascelur, (juem fecil Dorniinis.

PSALMLS 22

2

Super a(juani refeclionis eimtriuit me.

PSALMUS 27)

2 ... ipse super maria fundauil eam

et super ilumina praeparauit eam. ^Quis ascendit in monteniDomini

aut quis stabit in loco sancto eius?

^ Tollite portas principis uestri, et eleuamini, portae aeternales, . et introibit rex gloriae.

^^Quis est iste rex gloriae? Dominus uirtutum ipse est rex gloriae.

PsALMUS 24

■^ Delicta iuuentulis meae, Domine, ne meminei'is.

l's : 21 : (23) cité in Ps. 51, 3. (23») Tnn., 11,15 iiarrabo. (32') Trin., 12,14.

Ps. 22: (2'') cité in Ps. 5i,i8.

Ps. 23 : (2) cité in Ps. 2,3l>. (3) cité in Ps. 14,5. (9 et 10) cilés in /*s. 67,27. /

Ps. 24 : (7^') cité in l's. 118, hcih, 2.

Ps. 25. 5. '20, G. M

''Odiui congregationem nialignorum, et cum impiis non sedebo. ^Lauabo inter innocentes manus meas.

® Domine, diiexi decorem domus tuae, et locum tabernaculi gloriae tuae.

''Ne perdas cum impiis animam meam, et cum uiris sanguinum nitam meam.

PsAùius 26

* Unani petii a Domino, banc requiram, ut inbabitem in domo Domini omnes dies iiitae meae, utuideamuoluntatem Domini, et uisitem templum eius.

In petra exaltasti rue.

-Circumiui, et immolaui in tabernaculo eius bostiam

[iubilationis.

Ps. '25 : (5 et 6) ciiés hi Ps. 07, U. « cilé in I'm. llM, ."» ^llalJila- lionis RE). (9) cité in Ps. 57,6.

Ps. 26 : (4) cité in Ps. 121,5 [7Àn^er\e : omnibus diebus; onincs dies liPTE; Aug., Ver.]. Au lieu de Volunlalem, RTE ont drlrclnlioncs. -~ (6») cité in Ps. 135, 2. (G) 65. i.

it> Ps. 29, 4. 32. 6.

PSALMLS 29

'* Tu, Domine, abstraxisti ab infero animam meain; seruasti me a descendentibus in lacum.

Aduesperam demorabitur fletus, et ad matutinum laetitia.

8

Auertisti faciem tuam, faclus sum conturbatus.

Ouae utilitasin sanguine meo, dum descende in corruptionem?

PSALMUS 51

* Beati quorum remissae sunt iniquitates,

et quorum tecta sunt peccata.

i

in aerumnam incidit, dum configitur spinn. Mniquitatem meam ego agnoui et peccatum meum non abscondi. Pronuntiabo aduersum me iniustitiasmeas, Domine.

l*sAF.:\irs 7)^^

** rei'J)o Domini caeli lirniati suni,

Ps. 20 : (4) cité in Ps. 142, 9. (6-^) cité in Ps. 142, 10. (S'') cité /«Pa. 05, 14. (10) cité in Ps. 118, gimel, 18.

Ps. 51 : (1) cité /// Ps. 129. 8. (i"-) cité in Ps. 57,. 5, citation faite de mémoiie. (5») cité in Ps. 129, 8. (5"=) 118, daleth,4.

Ps. 52: (0) Trin., 12.51».

Ps. 53, 8. 54, IS. 13

et spiritu oris eius oiiinis iiirtus eoruin.

PSALMIS oi)

' ... angélus Doinini in circuitu timentium eum,

" Diuites eguerunt et esurierunt;

inquirentesautemDominumnonminuenturomnibono. '^Uenite, filii, audite me;

timorem Domini docebo uos.

^^Oculi Domini super iuslos

et aures eius in preces eorum. ^''Uultus Domini super facientes mala,

ut expugnet de terra memoriam eorum.

*^ Frope est Deus lus qui tribulato sunt corde. '^"Multae Iribulaliones iuslorum.

^* Custodit Deus omnia ossa iustorum. imum ex his non conteretur.

PSAI,MUS 54

in populo graui laudabo te.

Ps. 55: 8') cité in Ps. 157, b. (11! cité in Ps. 151,25. 12) cité in Ps. 127, 2.— (16) cité m Ps. 65, U. (IG*) Trin., 12,9. 17j cité in Ps. 118, phe, 12. (17») 158, 21 Del. (19») cité in Ps. 157, 44. (20») cité in Ps. 118, caph. 7, muUae enim. (21) cité in Ps. 52, 16 (Do- minus lîPTE .

Ps. 54 : 18') cité in Ps. 121, 14.

14 Ps. 55, 7. 40, 4.

PSALMUS 35

7

Iiidicia lua siciit abvssus muUa.

10

Va in luinino iiidel)iiniis liunen.

PSALMUS 56

'^ Lingua intellegentis meditalur sapientiam.

■'^ L'idi impium siiperexalfaluin

et eleuatum super cedros Lil)ani; "'^et transiui, et eccc non era(.

PSAI.MUS 59

Statuit super petram pedes meos

Ilostram et oblationem noluisti ; perficis auteni mihi corpus.

PSALMUS 40

Uniuersum stratum suum uersasti in infîrmitate eius.

Ps. 7.5 : (7'') cité in Ps. H8, botli, 8; 118, iod, 11. (10'') cité in Ps. 118, gimel, U.

Ps. o6 : (30*) cité in Ps. 51, 7, Ungua doit avoir été emprunté à la seconde partie du verset. (55 et 50») cités in Ps. 128, 12.

Ps. 59 : (5«) cité in Ps. 155,2. (7) cité /// Ps. 55, 15.

Ps. 40: (4'') cité //J Ps. 151,7.

Ps. 41. 5. 4i, 2.

Ps.u.m'jS 41

"Sitiuit anima iiiea ad Deiiiii iiiimin ;

quando iieniam et parobo anie facieiii Dei? ^ Fuerunt inihi lacriniae inoae panis die ac nocle,

dum dicitur mihi cotidie : Ubi est Deus tuus? "Haec recordatus sum, et effudi in me animani meam.

8

Omnia excelsa tua et lluctus lui super me transierunt.

Ps.VLMUS 45

^- ... humiliata est in puluere anima mea.

PS.U.MLS 44

- tructauit cor meum uerbum bonum.

Lingua mea calamus scribae uelociter scribentis.

l's. 41 : .")/ cité in l's. 62, .3 (laciem tuiiin RPTK . 4 el 5»j cilés in P.S. 01, 6. (8") cité in Ps. 08, 5. Ps. : (25-) cité in /».s. 118, d.ileth, 1. Ps. 4i : (2»; cité in l's. 118. tîtu, 2. [f] ^l.T.

10 Vs. 4i. 7. 46. 2.

' Sedes tua, Deus, in saeculum saeculi ; uirga direclionis uirga regni tui. ^Dilexisti iustitiam cl odisti iniquitatem ; propterea unxit te Deus,. Deus tuus, oleo exuUationis

[prae participes tuos. •■•••■••■"••••••

'•Audi, filia, et uide, et inclina aurem tuam ;

et obliuiscere populum tuum et domum pat ris tui. '-quoniam concupiuit rex speciem tuam.

•' Pro palribus tuis facti sunt tibi filii ; constitues eos principes super omneni terrani.

PsAnns 45 ^' Fhiminis inipetus laetilîcat ciuitatem Dei.

PSALMUS 46

* Unines génies, plaudite manibus; iubiiafe Deo in noce exuUationis.

Ps.4i: (7) in l's. 144,1 aoiiuilatis; Trin., 4,35 directiouis tiiae. (7'') in Ps. 2,r>7. (8) Trin., Il, 18. Voir la note do r.'dilion de Vôrono. 1750, p. Ô80; ib. : 19 consortihus, mais dans le contexte participihus. %^)inPs. Il8,heth. lOconsortes, mais le commentai le suppose ;mr//c//;<'«. Cf. m P.s. \±1, 7; 102,4; 144,1; Trin., i.oo; 11,10. (11, 1-2' et 17] cités in Ps. ôO,2.

Ps. 45 : (5>) cite in /'.v. Gi, 14.

Ps. 46 : (2j cité in Pu. 05, T,.

Ps. iO, 9. 50, b. 17

PSALMUS 49

^iNuiî accipiaiii de domo tua uitulos, neque de gregibus tuis hircos.

'^ Numquid manducabo carnes tauroruin

aut sanguinem hircorum potabo? *Mmmola Deo sacrificium laudis.

^^ Peccatori enim dixit Deui : Qiiare lu enarras iuslitias et adsumes testanientum meum per os tuum? [meas

^' Tu auteiu odisti disciplinam, reiecisti sermoiies meos rétro.

21

Arguam te et statuam haec contra faciem tuani.

^^ Sacrificium laudis honorificabit me ; et illic iter quo ostendam illis salutare Dei.

PSAI.MUS 50

'-^ Ecce iniquitatem meam ego agnosco, et peccatum meum contra me est semper.

Ps. 49 : (9 et 15) cilés in Ps. 65, 24. (14') cité in Ps. 62, 8. (10 et 17) cités in Ps. 118, caph, 6.— (16») 118, iiau, 5 (narras iustili- catioiies, Zingerle avec V). (21 j cité in Ps. 149, 4. (23) cité in Ps. 68, 26. ';25^) 02, 8.

Ps. 50 : '5 cité in Ps. 58, 4.

Ts. 50, 7. 51, i.

■Ecce enim in iniquitatibus concepliis sum, et in delictis peperil me mater mea.

Inuisibilia et occulta sapientiae manifestasti mihi. ^ Asperges me hyssopo et mundabor.

** Aiierte faciem tuam a peccatis eorum.

^HJuoniam si uoluisses sacrificium, dedissem utique;

holocaustis non delectaberis. Optimum sacrificium Deo cor contribulatum;

cor contribulatum et humiliatum Deus non spernit. 2^ Bénigne fac, Domine, in bona uoiuntate tua Sion,

et aedificentur mûri Hierusalem.

^ In finem intellectus illi Liauid, - cum uenit Doec Idumaeus, et adnuntiauit Saul et dixit ei : l'enit Dauid in domum Abimelech.

^Quid gloriaris, in malitia qui potens es,

iniquitatem tota die ? ^ Iniustitiam cogitauit lingua tua, sicut nouacula acula fecisti dolum.

l's. 50: (7) cité in Ps. 58,4; 118, tau, 6. (8 M cité ùi Ps. 118, mm, l^i. (9») cité in Ps. 53,5. (11») cité in Ps. 65, 14. (18) cité in Ps. 02,8; 65,24 holocaustis + autem. (101 cité in Ps. 118, gimel. 16; (10») 122, 15; 150,1 opfimiini sacriliciiiin Deo cor contribulatum ; (lO**) 2,58; 157,14 cor contribulatum et humiliatum fieus non spernit. /?j Ps. 118. gimel, 16, saint Ililaire cile sans doute de mémoire et intervertit l'ordre des stiques : cor enim humiliatum Deus non spernit et sacrificium optimum cor contribulatum. (20) cité in /'s.. 54,12.

Ps. 51 : in h. loc. (2) «Abimelech, interpretatione verbi, fralris mei imperium significat » in h. loc.o. (5) in malitia potens, iniquitate tota dieE, leçon peut-être excellente. (4) Iniustitiam, dans le commentaire inins/iliani cl ini/jiufafc)n. in h. lor..^.

Ps. 51, o. 52. i. i9

^Dilexisti maliliani super benignitatem. iniustitiam super quam loqui iustitiani. Diapsalma.

^ Dilexisti omnia uerba praecipitationis, linguam dolosam :

propterea Deus destruet te in finem, euellat te, et emigret te de lal)ei'naculo, et radicein tuam de terra uiuentium. Diapsalma.

* Uidebunt iusti, e\ tiinebunt,

et lident super eum et dicent : ^ Ecce homo qui non posuit Deum adiutorem suum,

sed sperauit in multitudine diuitiarum suaruni,

et praeualuit in uanitate sua. '"Ego auteni, sicut oliua fructifera in domo Dei; [saeculi.

speraui in misericordia Dei in saeculum et in saeculum '^Coniitebor tibi. Domine, in saeculum, quia fecisti;

et expectabo nomen tuum.

quoniam bonuiii anfe conspectum sanclorum tuorum.

PSAI.MLS 52

* In finem pro Maelelli intellectus illi Dauid. Dixit stultus in corde suo : Non est Deus.

- Corrupti sunt et abominaliiles facti sunt in iniquitatibus ;

non est qui faciat bonitatem. "'Dominus de caelo prospexit super filios hominum,

ut uideret si est intellegens aut requirens Deum. ' Omnes declinauerunt, simul inutiles facti sunt;

non est qui faciat bonitatem, non est usque ad unum.

rs.51 : :5) Le commentaire suppose iniustitiam, saint Ililaire rappelle le texte de saint Paul, / Cor., 1,30, faclus est nobis iustitia. JO) in Inc., '2"2 aeternum au lieu de saeculum*, mais le commentaire, in loc, '2j, suppose saeculum. il) bonuni ant».' conspectum, ailleurs, in loc, 25-, et dans l'exposition, bonum est in conspecfu.

Ps. 52 : in h. lor. '1) stultus/insipieiis. in h. loc, 2, mais le com- mentaire suppose '•/'///j^v. "2, iniquitatibus, -f- suis VPTE.

20

^ Nonne sciunt omnes qui operaiilar iiiiquitateni, qui comedunt populum uieum ut cibunf panis?

^Deum non inuocauerunt ; ibi trepidauerunt timoré, ubi non fuit timor. Quoniam Deus dissipauit ossa hominibus placentium confusi sunt, quoniam Deus spreuit illos.

' Quis dabit ex Sion salulare Israhel? dum auertit Dominus captiuitatem populi sui, exultabit lacob et laetabitur Israhel.

PsALMUS 55

Mn finem intellectus ilii Dauid,^ cum uenerunt Ziphaei et dixerunt ad Saul : Nonne ecce Dauid absconsus est apud nos? ^Deus, in nomine tuo saluiiîca me,

et in uirtute tua iudica me. *Deus, exaudi orationem meam,

inaurire uerba oris mei. ^ Quoniam alieni insurrexerunt aduersus me,

et fortes quaesierunt animam meam,

non proposuerunt Deum an te conspectum suum. Dia ^Ecce enim Deus adiuuat me [psalma.

et Dominus susceplor est animae meae : ■^ conuertit mala inimicis meis.

In ueritate tua disperde illos.

Ps. 52: (5') cilé aussi in l's.bij.h clouoiaiit plebem. J) populi/plobis. in h, loc, 18, mais le commentaire suppose partout populi, 19, 20. Cf. Ver., Sang. (7") cité aussi in Ps. 58,9.

Ps. 53 : in h. loc. (1) in cju'ininibus. de la Vulgate, semble étranger au commentaire. (4) inaurire paraît être la leçon à retenir, cf. in h. loc, 6 \\e. (o) adversus, saint Ililaire connaît aussi la leçon super nie, [Ver., Sang.], in h. loc., 8, 9.

Vs. 55, 8. r.4, 11. 21

^Uoluntarie sacrificalio libi, confitebor nomini tiio, Domine, quoniam bonum est,

* quoniam ex omiii tribulalione eripuisti me,

et super inimicos meos despexit oculus meus.

* In finem in hymnis intellectus Dauid. Mnauiire, Deus, orationem meam,

et ne despexeris deprecalionem meam : ■' intende mihi et exaudi me. Contristalus sum in exercitatione mea et conturbatus suni

* a noce inimici et a tribulatione peccatoris, quoniam declinaiierunt in me iniquitatem, et in ira molesti erant mihi.

'^Cor meum contiirbatum est in me

et formido mortis cecidit super me. ® Timor et tremor uenit super me,

et contexit me tenebra. "^ Et dixi : Quis mihi dabit pinnas sicut columbae?

et uolabo et requiescam.

* Ecce elongaui fugiens

et mansi in deserto. Diapsalma. ^ Expectabam sahiificantem me

a pusillanimitate et tempestate. **^Praecipi(a, Domine, et diuide linguas eorum :

quia uidi iniquitatem et contradictionem in ciuitate; *' die et nocte circumdabit eam super muros eius,

et iniquitas et labor in medio eius,

l's. 55: (9) Le commentaire suppose despexit, in h. loc, 14; le texte cité porte respexif.

Ps. 54 ; in h. loc. (1] in hymnis, in h. loc, i ; saint llilaire connaît aussi l'autre leçon in carminibm. (C) Uenit super me UPE, et in h. loc., 6; Zingeiie In h. loc, 5, intravit in me. (7) cité aussi in Ps. 118, nun, 18. (8; Saint llilaire connaît deux leçons deserto et solitudine, mais il semble préférer deserto, in h. loc, 8.

22 Ps. 54, 12. 5i, 25.

**et non defecit de plateis eius usura et dolus. '

^^Quoniam si inimicus meus inproperasset mihi,

supportassem utique ;

et si odiens me super me magna locutus fuisset,

absconderem me utique ab eo. ^* Tu autem bomo unianime,

dux meus et notus meus, ^^ qui simul mecum dulces capiebas cibos,

in domo Dei ingressi sumus cum concordia. *^Ueniat mors super eos

et descendant in infernum uiuentes,

quoniam nequitia in bospitiis eorum, in medio eorum. *' Ego ad Dominum clamaui

et Dominus exaudiuit me. ^^Uespere et mane et meridie narrabo, renuntiabo;

et exaudiet uocem meam. ^^Liberauit in pace animam meam ab bis qui adpropiant

quoniam inter multos erant mecum. [mibi,

-^ Et exaudiet me Deus

et bumiliauit eos, qui est ante saecula. DiapsabTia.

Non enim est iUis commutatio,

et non timuerunt Deum. ^' Extendit manum suam in retriijuendo;

contaminauerunt testamentum eius : ^' diuisi sunt ab ira uullus eius ;

et adpropiauit cor eius

MoUierunt sermones eius super oleum,

et ipsi sunt iacula. '^lacta in Deum cogitationem tuam, et ipse te enulriet;

non dabit in aeternum fluctuationem inslo.

Ps. 54: (20) liumiliabil IIPTE, in h. lac, 15; non timuerunt + Deum PTEj et le commontjiire suppose cette leçon, in h. loc, 16. (25) Deum/ Dominum RPTE ; cop:itatioiicm, dans Je commentaire ciiram. in h. loc, 18.

00,

10. 23

2' Tu iioro, Deus, doducos illos in puleum interitus. Ciri sanguinumet dolosilalis non diiuidiabunt diessuos; ego auteni sperabo in te, Domino.

l'sAI.MLS 55

Mn finem pro populo qui a sanclis longe factus est, Dauid

in lituli inscriptione, cnm teniierunt eum Allopliyli in Geth.

-Miserere moi, Domine, quoniam conculcauit me home;

Iota die pugnans, tribulauit me, ^ conciilcauerunt me inimici mei tota die. * Ab altiludine dieruni non timebo,

quia multi qui debellant me timebunt.

Ego uero in te sperabo, ^ in Domino laudabo sermones meos tota die ;

in Deo sperabo,

non timebo quid facial mibi caro. '^Tota die uerba mea execrabantur,"

aduersus me omnia consilia eorum in malum Habitabunt et abscondent,

ipsi calcaneum meum obseruabunt.

Sicut expectauerunt animam meam, . "^ pro nibilo saluos faciès illos ;

in ira populos deduces.

Deus, ^uitam meam nuntiaui tibi,

posuisti lacrimas meas in conspectu tuo

sicut in promissione tua. *'^ Conuerlentur inimici mei reirorsum,

in quacumque die inuocauero te.

l^cce cognoui quia Deus meus es tu,

l's. 5i: 'ii, diniidiabunl lU'T et If coiuiiient.iirc in h. loc, iU, exdiiiii- diabunl V, Zingerle. (^i», cit.> aussi m /'.s\ OS, 1.") Domine ... eos. Ps. .')5 : in II. loc.

2i Ps. 55, 11. 50. 7.

'* et in Deo laudabo uerbuin.

In Domino laudaho sermonem,

in Domino sperabo :

non timebo quid faciat mibi homo. *^ [n me sunt, Deus, nota

quae reddam laudationis tibi, *^ quoniam eruisli aniniam meam a morte

et pedes meos de lapsu,

ut placeam coram Deo in lumine uiuentium.

* In fmem,ne corrumpas uel disperdas, Dauid tituli inscrip- tio, cum fugit a facie San! in speluncam. ^Miserere mei, Deus, miserere mei,

quoniam in te confidit anima mea.

Et in umbra alarum tuarum sperabo,

donec transeat iniquitas. ^Clamabo ad Deum altissimum,

Deum qui benefecit mibi. Diapsalma. '^Misit de caelo et b'berauit me,

dédit in obprobrium concuicantes me.

Misit Deus misericordiam suam et ueritatem suam, ^animam meam eripuit de medio catulorum leonum;

dormiui conlurbatus.

Fiiii liominum, dentés eorum scutum et sagittae,

et lingua eorum macbaera acuta. ^Exaitare super caelos, Deus,

et super omnem terrain gloria lua. "Laqueos parauerimt pedibus meis

Ps. 56 : in h. toc. (1) ne corrumpas uel disperdas, « ulrunique grae- cus sermo complexus est » : il semble bien, quelque étrange que cela puisse p.iraitre, que saint llilaire n'a pas simplement en vue une leçon alt(n'na- live. Toutefois, c'est ne connnipas qu"il paraphrase dans son commen- taire, 7/1 fi. lor., 1. (5) cité aussi in Ps, 54, 17.

Ps. 50. 7. 57. 7. 25

et incin Liauerunt animam nieani.

FodeiTint ante faciem ineain foueam

et inciderunt in eani. Diapsalina. ' Paratiim cor meum, Deus, paratuni cor meum,

cantabo et psalmuin dicam tibi. * Exui'ge, gloria mea,

exurge, psalteriuni et cilliara:

exurgam diluculo. "' Coniitel)or tibi in populis, Domine,

psalmum dicam tibi in gentiliiis, " quia magnifrcala est usque ad caelos misericordia tua

et usque ad nubes ueritas tua. " l']xaltare super caelos, Deus,

et super omnem terram gloria tua.

l'sALMUS 57

In finem, ne disperdas, Dauid in tituli inscriptione. ' Si uere utique iustitias loquimini,

directa iudicate, filii liominum. ^Etenim in corde iniquilates operamini ;

in terra iniquitatem conplecluntur manus uestrae. 'Alienati sunt peccalores ab utero,

errauerunt a uentre, locuti sunt falsa. '•Furor illis secundum similitudinem serpentis,

sicut aspidis surdae el ol)turanlis aures suas, ^quae non exaudit uocem incantantium,

medicamenti medicati a sapiente. ' Deus conteruit dentés eorum in ore ipsorum,

molas leonum confregit Dominus.

Ps. 50: (11'') cité aussi in Ps. 140, 8.

Ps. 57 : in h. /oc. 2'^ cité aussi I-rag., 0,5 iusia. Cj exaudit/ exaudiet PTE, i>i h. loc. 5.

26 Ps. 57, 8. 58. G.

**Spernenlur uelut aqiia decurrens,

intendet arciim siiuni donec infirmentur, ^ sicut cera liquefacta auferentur,

supercecidit ignis et non uiderunt solem. *^ Priusquam producat spinas uestras rliamnus,

sicut uiuentes sicut in ira absorbet uos. ^^Laetabitur iuslus cum uiderit uindictam,

manus suas lauabit in sanguine peccatoris. *^Et dicet homo : Si utique erit fructus iuslo?

utlque est Deus iudicans eos in terra.

Ps.VLMUS 58

Mn finem, ne disperdas, Dauid in tituli inscriplione, quando misit Saul et custodiuit domum eius, ut eum interficeret. * Eripe me de inimicis meis, Domine,

et ab insurgentibus in me libéra me. ^ Eripe me de operantibus iniquilatem,

et de uiris sanguinum li))era me. *Quia captauerunt animam meam,

inruerunt in me fortes. ^Neque iniquitas mea, neque peccatum meum, Domine;

sine iniquitate cucurri et direxi. ^ Exurge in occursum mihi

et uide tu, Domine, Deus uirtutum, Deus Israhel;

intende ad uisitandas omnes gentes : [psalma.

ne miserearis omnibus qui operantur iniquitatem. Dia-

Ps. 57 : (8») cité aussi in Ps. 143, 15 perierunt sicut aqua praeter- Jlueus inleiidel/intendit R, in h. loc, 4, et inf. VRP. (12) si utique PTE, sic utique Zingerle, in h. loc, 6; le cominentaire on fructus erit iusto suppose évidemment si iilique.

Ps.58: in h loc. (1) ne disperdas uel corrumpas, in h. loc, 1. Cf Ps. 50, 1.

Va. 58, 7. 58. 18. 27

' Conuorlenliu' ad uosperarn et fainein pationlur ut canos

et clrcumibunt ciuitatem. ** Ecce loquentur in ore siio

et gladius in labiis eoruni.

Quoniam quis audiuil? ^et tu, Domine, deridebis cos,

pro nihilo habebis omnes gentes. ^'^Fortiludinem meam ad te custodiani,

quia, Deus, susceplor meus es. '^Deus meus, misericordia eius praeueniet me, •^Deus meus ostendit mihi inter inimicos meos.

Ne occideris eos, nequando obliuiscantur legis tuae.

Disparge illos in uirtute tua

et destrue eos, protector meus. Domine, *^delicta oris eorum, sermonem iabiorum ipsorum;

et compreliendantur in superbia sua

et de execratione et mendacio conuellentur ^Mn consummatione; in ira cotjsummationis non erunt,

et scient quoniam Deus dominatur lacob fmium terrae.

[Diapsalma. ^^ Et conuertentur in uesperum et famem patientur ut canes

et circumibunt ciuitatem. '•^ Ipsi dispergentur ad manducandum ;

si autem non saturabuntur, et murmurabunt. *^ Kgo autem cantabo uirtuti tuae,

exaltabo mane misericordiam tuaîn,

quia factus es susceptor meus

et refugium meum in die tribulationis meae. '^Adiutor meus tibi psaliam, quia Deus susceptor meus,

Deus meus misericordia mea.

Ps. 58: (10) esRrTE,ost Zingeiic avec V, in h. lac, 10. (17) e.xaltabo/ et exultabo R, in h. loc, 15.

28 P"^. 50. 1. 59. 12.

PSALMLS 59

Mn finem, pro liis qui inmutabuntur, in tituli inscriptioiie Dauid, in doctrinam, -cuin succendit Mesopotamiam et Syriam Sobal, et coniiertit loah, et percussit nalleni Sali- narum duodecim milia.

•" Deiis reppulisti nos et destruxisti nos ; iratus es et misertus es nobis. * Commoiiisti terram et conturbasti eam; sana contritiones eius quia mota est. •'^Ostendisti populo tuo dura, potasti nos uino conpunctionis. '"' Dedisti metuentibus te signilicationem, ut fugiant a facie arcus. Diapsalma. Ut liberentur dilecli tui, '' salua dextera tua et exaudi me. ^ Deus locutus est in sancto suo : Laetabor et partibor Sicimam, et conuallem tabernaculorum dimetibor. ^ Meus est Galaad et meus est Manasses et Epliraem adsuniptio capitis mei, luda rex meus, ^^ Moab oUa spei ineae.

In Idumaeam extendam calciamentum meum : mihi allophyli subditi sunt. *' Ouis deducet me in ciuitatem circumstantiae?

quis deducet me usque in Idumaeam? *^ Nonne tu, Deus, qui reppulisti nos

Ps. 59: in h. lac. (I' lituli inscriptio in doctrinam Dauid, in h. /oc, 2. - (9) adsumptio T, fortitudo VRPE, in h. loc, 6, mais le commentaire Cïige («Isumptio, in h. loc. 9. 12) Deus après egiedieris esl omis par nPTE, in h. loc, 13,

Ps. 59, 12. f)l. 1. '2«J

et non egredieris in uirliilihus nostris? '^Da nobis auxiliuni de tribulatione,

et uana salus hominis. **In Deo faciemus uirtutem,

et ipse ad nihiluni doducct Iribulantes nos.

PSAI.MLS 00

Mn linem hymnus Dauid. - Exaudi, Deus, deprecationeni meam,

intende orationi meae. ^ A iinibusteriae ad teclamaui, dumanxiaretur cormeum.

In petra exaltasti me,

deduxisti me, ^ quia faclus es spes mea,

turris fortitudinis a facie inimici. MIabitabo in tabernaculo tuo in saecula. Diapsalma.

Protegar in uelamenlo alarum tuarum, ^'quoniam tu, Deus, exaudisti orationem meam.

Dedisti hereditatem timentibus nomen tuum. 'Dies super dies régis adicies,

annos eius usque in dies generationis et generationis. * Permanet in aeternum in conspectu Dei.

Misericordiam etueritatem eius quis requiret eorum? ^ Sic psallam nomini tuo, I)eus, in saeculum saeculi,

ut reddam uota raea de die in diem.

PsAI.MLS Gi

' In linem pro Idithun psalmus Dauid.

Ps. 60 : in h. ioc. (P faiitum hymnm in finrm o<\. in h. loc. , 1. (2) Le commentaire suppose exaudi precationeni meam intende ora- tioni meae, in h. loc, 2. (5) saecula, d'après les manuscrits otlecom- inontaire, saeculum Zingerle, in h. loc, 3. (7) dies^) d'après UPTE et le commentaire, in h. loc. 5.

Ps. 01 : in h. loc (i) « Hic psalmus pro Idithun a Dauid cantatur »,

in h. Inc.. 1.

p.. 01. '2. 61. 13.

2 Nonne Deo subdita erit anima mea?

ab ipso enim salutare meum. "Etenim ipse Deus meus est, saluator meus,

susceptor meus : non mouebor amplius. *Quousque inruitis in bominem, ' interficitis uniuersi,

tanquam parieti inclinato et maceriae inpulsae? ^ Uerumtamen honorem meum cogitauerunt repellere,

[cucurri in siti ;

ore suo benedicebant et corde suo maledicebant. Dia- " Uerumtamen Deo subiecta est anima mea, [psalma.

quoniam ab ipso est patientia mea; ■^ quia ipse est Deus meus et saluator meus,

adiutor meus, non emigrabo. ^In Deo salutare meum et gloria mea,

Deusauxilii mei, etspes mea in Deo meo. ^ Sperate in eum, omnis coetus plebis,

et effundite coram illo corda uestra,

quia Deus adiutor noster est. Diapsalma. '■' l'erumlamem uani filii hominum,

mendaces filii hominum in stateris,

ut decipiant ipsi de uanitate in idipsum. " Nolite sperare in iniquitate

et in rapinas nolite concuspiscere ;

diuitiae si fluant, nolite cor adponere. *- Semel locutus est Deus,

duo haec audiui :

Quia potestas Dei est, *"' et tibi. Domine, misericordia,

quia tu reddis unicuique secundum opéra eius.

Ps. 01 : (15; i'eddi>, liPE deux fuis n-ddes, in h. lue, 9.

I»s. G2. 1. 62. 12. Tsi

PSALMLS 62

' l'salmus Dauid, cuinesset in deserlo Idumaeac. M)eus, Deus meus, ad te diluculo uigilo.

Sitiuit libi anima mea, quam simpliciter et caro mea, ^ in terra déserta et iniiia et inaquosa.

Sic in saucto apparui tibi,

ut uiderem uirtutem tuam et gloriam tuau), quia melior misericordia tua super uitam.

Labia mea laudabunt te, ^ sic benedicam te in uita mea,

et in nomine tuo leuabo manus meas. *■' Sicut adipe et pinguedine replealur anima mea,

et labia exultationis laudabunt nomen tuum. ' Si memoratus sum tui supra stratum meum,

in matutinis meditabor in te. ^ Quia fuisti adiutor meus,

et inuelamento alarum tuarum sperabo. ^Adhaesit anima mea post te,

me suscepit dextera tua. '"Ipsi autem in uanum quaesierunt animam meam,

introibunt in inferiora terrae, " tradenlur in manus gladii,

partes uulpium erunt. ^- Rex autem laetabilur in Domino, laudabitur omnis qui iurat in eo,

quoniam obstructum est os loquentium iniqua.

Ps. 62 : in h. loc. (1^ Saint Ililaiie connaîL deux leçons: diluculo. in h. loc, 4, et de luce, 9. (4») cité aussi in Ps. 51, 25 ; 59, 14. In li. loc, 7, saint Hilaire arjriunpnte comme s'il lisait uitas : « est enim et ui'a post uitam». (8) sperabo oxultabo T et le commentaire in h. loc, 9. (9»' cité aussi in Ps. IIR, dalotli, 2.

32 Ps. 67). 1. G4, 1.

PSALMI'S 63

* In fineni psalmus Dauid.

^ Exaudi, Deus, orationem meam cum tribulor,

a timoré inimici eripe animam meam. ^ Protexisti me a conuentu malignantimn,

a multitudine operantium iniquitatem, *qui exacuerunt ut gladium linguas suas,

intenderunt arcum rem amaram, ''ut sagittent in obscuro inmaculatum. ^ Subito sagittabunt eum et non timebunt,

firmauerunt sibi uerbum malum.

Disputauerunt ut absconderent laqueos,

dixerunt : Quis uidebit eos? ' Perscrutati sunt iniquitates,

defecerunt scrutantes scrulinio.

Accedet homo et cor altuni, *^ et exaltabitur Deus.

Sagittae paruulorum factae sunt plagae eoruni, ^et nibil habuerunt contra ipsos linguae eorum.

Conturbati sunt omnes qui uidebant eos, *^ et timuit omnis homo.

Kt adnuntiauerunt opéra Dei

et facta eius intellexerunt. " Laetabilur iustus in Domino et sperabit in eo,

et laudabunlur omnes recti corde.

Psalmus (ii

* In fmem psalmus canlici Dauid.

Ps. 63: in. h. loc. (8) cité aussi in Ps. 119, 12 ; 145,15.

Ps. 64: in h. loc. (1) «inanteriore(Ps. Qi) psalmus canlici cdïtus (est)

Ps. 64, 2. 01, 11. 33

-Te decet hymnum, Deus, in Sion, et tibi reddetur uotum in Hierusalem. "' Exaudi orationem : omnis caro ad te ueniet. '^Uerba iniquorum praeualuerunt super nos,

et impietatibus nostris tu propitiabeiis. ^Beatus quem elegisti et adsumpsisti ut inhabitet in tabernaculis tuis. Ueplebimur in bonis domus tuae, sanctum est templum tuum, ^mirabile in aequitate. Exaudi nos, Deus, saiutaris noster, spes omnium finiuni terrae et in mari longe. " Praeparans montes in uirtute tua accinctus potentia, ^ et conturbans fundum maris, sonum flucluum eius. Turbabuntur gantes, ^ et timebunt qui inhabitant fines a signis tuis.

Exitus matutini et uespere delectabis. '*^ Uisitasti terram et inebriasti eam, multiplicasti locupletare eam. Fiumen Dei repletum est aqua, parasti cibum illorum, quoniam ita est praeparatio tua. '* Riuos eius inebria, multiplica generationes eius ; in stillicidiis eius laetabitur cum exorietur.

in Ps. 65. 1. (3) cité aussi iii Ps. 59, V2. (4) et impiotates tu pro- pitiabis RPE ui h. loc, 4. (5'') cité aussi in Ps. 138. 37 iji bonis/ab uberlate. (5''et6)citésaassimP5. 126, 7.— (7) potentia Y^KPE et le com- mentaire, in potentia Zingerlc avec Y, in h. loc, 8; cité aussi in Ps. 145, 11.

1

54 Ps. 64, 12. 65, 9.

*- Benedices, Domine, coronam aiini benignitatis tuae,

et campi tui replebuntur ubertate. *^ Pinguescent fines deserti,

exultatione colles accingenlur. ^Mnduti sunt arietes ouium,

et conualles abundabunt frumento ;

etenim clamabunt et hymnum dicent.

PSALMUS 65

^ In fuiem canticum psalmi.

lubilate Deo omnis terra, -psallite nomini eius,

date gloriam laudationi eius, "'dicite Deo : Quam terribilia sunt opéra tua;

in multitudine uirtutis tuae mentientur tibi inimici tui. Omnis terra adorent tibi et psallant tibi,

psahnum dicant nomini tuo, Altissime. Diapsalma. ■* Tenite et uidete opéra Dei,

terribilis in consiliis super filios liominurn. "Qui conuertit mare in aridam,

in flumine pertransibunt pede.

Ibi laetabimur in ipso, 'qui dominabitur in potentia sua in aeternum.

Oculi eius super gentes respiciunt:

qui in iramprouocant non exaltentur in se. Diapsalma. ^ Benedicite, gentes, Deum nostrum

et obaudite uoeem tandis eius; '•■qui posuit animam meam ad uitnm

et non dédit commoiieri pedes meos.

Ps. 64: (14») cité aussi in Ps. 65. 2i.

Ps. 65 : in h. loc. (2) psallite, in h. loc, 5, ol le commentaire. (5) quam terribilis, in h. loc, 11, 16. (7) potentia, ailleurs et dans le commentaire uirlutc, in h. loc, 12, 15.

Ps. 65, 10. 06. 4. 55

*°Quoniam probasti nos, Deus;

igné nos examinasti, sicul igné examinaturargeni uni. ^' Induxisti nos in laqueum,

posiiisti triJjulationes in dorsum nostrum, ^-inposuisli homines super capita nostra,

transiuiinus per ignem et aquam ;

induxisti nos in refrigerium. '^ Introibo in domum tuam in holocaustis,

reddam tibi uota mea '*quae distinxerunt lahia mea,

et locutum est os meum, in trihulatione mea : *^ Holocausta meduUata offeram tibi cum incenso et arie-

offeram tibi boues cum hircis. Diapsalma. [tibus,

^^ L'enite et audite, et enarrabo uobis, omnes qui timetis

quanta fecit animae meae. [Deum,

^' Ad ipsum clamaui ore meo

et exaltaui sub linsfua mea. 'Mniustitiam si conspexi in corde meo,

non exaudiat Deus. *' Propterea exaudiuit me Deus,

intendit uoci orationis meae. -^Benedictus Deus, qui non amouit deprecationem meam

et misericordiam suam a me.

PSALMUS 66

* In fmem (hymnus) psabnus cantici. - Deus misereatur nobis et benedicat nos,

inluminet uultum suum super nos et misereatur nobis. " li cognoscamus in terra uiam tuam [Diapsalma.

et in omnibus gentibus salutare tuum. 'Confiteantur tibi populi, Deus,

Ps. 66 : in h. lor. I) (hyinniis . sans ap[)iii dans le commontair.'.

36 Ps. 66, 4. 67, 8.

confiteantur tibi populi omnes. ^ Laetentur et exultent génies,

quoniam iudicabis populos in aequitate,

et gentes in terra diriges. Diapsalma. ^ Confiteantur tibi populi, Deus,

confiteantur tibi populi omnes : ■^ terra dédit fructum suum.

Benedicat nos Deus, Deus noster, ^ benedicat nos Deus,

et metuant eum omnes fines terrae.

PSALMUS 07

* In fmem psalmus cantici illi Dauid. ' Exurgat Deus, et dispargantur inimici eius

et fugiant odientes eum a facie eius. ^Sicut déficit fumus, deficiant; [tores a facie Dei.

sicut liquescit cera a facie ignis, sic pereant pecca- *Et iusti laetentur in laetitia, exultent in conspectu Dei,

epulentur in laetitia. ^ Cantate Deo, psallite nomini eius,

iter facite ei qui ascendit super occasum.

Dominus nomen est illi, et exultate in conspectu eius.

Turbabuntur a facie eius, ^ patris orphanorum et iudicis uiduarum.

Deus in loco sancto suo : ' Deus inhabitare facit unimores in domo,

educens uinctos in fortitudine, [cris.

similiter eos qui exacerbant, qui inhabitant in sepul- ** Deus, dum egredieris coram populo tuo,

dum transgredieris in deserto,

Ps. 67: in li. loc. (-4) epulentur, voir le commentaire, in h.loc.,i.

Ps. G7. 9. 67, 2-2. 57

Herra mota est; etenim caeli destillauerunt

a facie Dei, mons Sina, a facie Dei Israhel. '*^ }*luuiam uoluntariam segregabis, Deus, hereditati tuae ;

et infirmata est, tu uero perfecisti eam. '' Animalia tua habitabunt in ea,

parasti in dulcedine tua pauperi. ^- Deus Dominus dabit uerbum

euangelizanlibus uirtutibus niultis, '"'rex uirtutum dilecti,

et pulcbritudini domus diuidere spolia. ^* Si dormiatis inter medios cleros,

pinnae columbae deargentatae,

et posteriora dorsi eius in uiriditate auri. *^Dum discernit caelestis reges super eam,

niue dealbabuntur in Selmon, ^^ monte Dei, monte uberum;

mons consecratus, mons pinguis. ^" Ut quid suscepistis montes caseatos?

Mons in quo beneplacitum est Deo habilare,

in eo etenim Dominus habitabit usque in fmem. ^'^Currus Dei decem milium multiplex, milia laetantium;

Dominus in illis in Sina, in sancto " ascendit in altum, cepit captivitatem,

dédit dona in homini])us,

etenim non credentes inhabitare. ^"Dominus Deus benedictus de die in diem,

prosperum iter nobis faciet Deus salutarium nostrorum. -' Deus noster, Deus saliios faciendi,

et Domini exitus mortis. ^- Uerumtamen conquassauit capita inimicorum suorum,

uerticem capilli deambulantium in delictis suis.

Ps. 67 : (15) iiiitiitium, Zi^^^ (17) cité aiissi<«/^'. 145, Ocoagalutos. Saint Hilaire connaît deux leçons : caseatos et coagulatos, in h. loc, 16.

38 Ps. 67. 25. 67, 50.

■-'' Dixit Dominus : Ex Basan conuertar

in profundum maris ; 2^ ut intinguatur pes tuus in sanguine,

lingua canum tuorura ex inimicis ab ipso. -^ Uisa sunt itinera tua, Deus,

itinera Dei mei, régis qui est in sancto. ^^ Praeuenerunt principes coniuncti psallentibus,

in medio iuuenum tympanistriarum. ^■^ In ecclesiis benedicite Dominum

de fontibus Israhel. ^^ Ibi Beniamin iunior in pauore,

principes luda duces eorum,

principes Zabulon, principes Nepthalim. -^ Manda, Deus, uirtuti tuae,

confirma, Deus, quod operatus es in nobis. A templo tuo in Hierusalem

tibi offerent reges munera. ^' Increpa feras siluae,

concilium taurorum inter uaccas populorum;

ut non excludantur hi qui probati sunt argento :

dissipa gentes bellum quae uolunt. '"^ Uenient legati ex Aegypto,

Aethiopia praeueniet manu sua. "" Deo régna terrae ;

cantate Deo, psallite Domino. ^^PsalliteDeo, qui ascendit super caelos caeliadoricntem;

ecce dabit uocem suam, uocem uirlutis. '"^ Date honorem Deo ;

super Israhel magnificentia eius, et uirlus eius in "^''Mirabilis Deus in sanctis suis; nubibus.

Deus Israhel ipse dabit uirtutem et fortitudinem plebi

Benedictus est Deus. [suae.

Ps. 67 : (25) régis in sancto, in k. loc, 27,28. (50) offerent R, et tout le commentaire suppose cette leçon, in h. loc, 50; Zingcrle: adferent.

Ps. G8, 1. 08. 13. 39

PSALMUS 68

' In finem pro his qui inmutabualur, psalmus ipsi David. -Salua me, Deus,

quoniam intrauerunt aqiiae usque ad aniiuani ineani ; ^infixiis sum in limiim profnndi, et non est substanlia.

Ueni in proi'unduni maris, et tempestas demersit me. ^ Laboraiii clamans, raucae factae sunt fauces meae ;

defeceriint oculi mei dum spero ad Deum meum. ^ Multiplicati sunt super capillos capitis mei

qui oderunt me gratis.

Conualuerunt qui persecuntur me inimici mei iniuste;

quae non rapui, tune exsoluere repetebar. ^Deus, tu scis insipientiam meam,

et delicta mea a te non sunt absconsa. ^tutum;

^Non confundantur in me qui expectant te, Domine uir-

non uereantur super me qui quaerunt te, Deus Israhel. ' Quoniam propter te sustinui inproperium,

operuit reuerentia faciem meam : ^ exter factus sum fratribus mei s

et hospes fdiis matris meae, ^"quoniam zelus domus tuae comedit me.

Et obprobria exprobrantium te ceciderunt super me; *^ et operui in ieiunio animam meam,

et factum est mibi in obprobrium. '- Lt posui uestimentum meum saccum;

et factus sum illis in parabolarn. ^^Aduersum me detrahebant qui sedebant in porta,

et in me psallebant qui bibebant uinum.

Ps. 68 : in h. loc. (i) ipsi V, in h. Inc., 1. (2 et 5 cités aussi in Ps. 54,10 et G7/2Ô altitudincm. (3) liirio dans le coiiimentaire ; (3'') cité aussi in Ps. 51,15 et Gi, 10 altitudinoni ; 120,2. Saint liilaire connaît les deux leçons profunduni et nUiludinem,nVi\\<, il senil)Ie accor- der la préférence à jnnfunduin . in h. loc, 5. (10») cité aussi in Ps. 118, sade, 5.

40 Ps. 68, 14. 68, «25.

*^ Ego uero oratione mea ad te, Domine ;

tempus beneplaciti, Deus, in multitudine miseri-

exaudi me in ueritate salutis tuae. [cordiae tiiae;

*^ Eripe me de luto ut non haeream,

et libéra exodientibus me, et de piofundo aquarum. i^Non me demergat tempestas aquae,

neque absorbeat me profundum,

neque contineat puteus super me os suum. ^■'Exaudi me, Domine, quoniam suauis est mihi miseri-

[cordia tua;

secundum multitudinem misericordiae tuae conspice *^Ne auertas faciem tuam a puero tuo; [in me.

quoniam tribulor, uelociter exaudi me. *^ Intende animae meae et libéra eam ;

propter inimicos meos eripe me. ^^ Tu enim scis inproperium

et confusionem et uerecundiam meam ; ^^ in conspectu tuo omnes tribulantes me;

inproperium expectauit cor meum et miseriam,

et sustinui commaerentem et non fuit,

et consolantem et non inueni. 2^ Etdederunt in escam meam fel,

et in siti mea potauerunt me aceto. 2^ Fiat mensa eorum coram ipsis in laqueuin

et in captionem et in retributionem et in scandalum. ^* Obscurentur oculi eOrum ne uideant,

et dorsum eorum perpetuo incurua. ^^ Eiïunde super eos iram tuam,

et animatio irae tuae conprehendat eos.

Ps. 68: (14) salutis meae/tuac RPE, in h. loc, 15. (IG) cité aussi ni Ps. 54,19 super me puteus, comme aussi dans le commenlaire; (16'') 141, 7. (21) consolantem, d'après le commentaire m h. loc, 18. consolantes Zin-. (25) cité aussi in P.^. 127,10.

Ps. 68. 2(). 09, 1. 41

^^ Fiat hal)itatio oorum déserta,

et in tabernaculis eorum non sit qui inhabitet. ^'Quoniam quem tu percussisti persecuti sunt,

et super dolorem uulnerum meoruni addiderunt ^- Adpone iniquitateni super iniquitatem ipsorum,

et non intrent in iustitiam tuam. ^^Deleantur de libro uiuentium

et cnm iustis non scribantur. ^^Pauper et dolens sum ego;

et salus uultus tui, Deus, suscepit me. ^* Laudabo nomen luum cum cantico,

magnificaboeum cum laude; ^- et placebit Deo super uitulum nouellum

cornua producentem et ungulas. ^* Uideant pauperes et laetenlur ;

quaerite Dominum, et uiuet anima veslra, "^ quoniam exaudiuit pauperem Dominus

et uinctos suos non spreuit. ^^Laudent eum caeli et terra,

mare et omnia repentia in eo. ^•^ Quoniam Dominus saluificauit Sion,

et aedificabuntur ciuitates ludae.

Et inhabitabunt in ea et hereditabunt terram. ^' Et semen seruorum eius possidebunt eam :

et qui diligunt nomen eius inhabitabunt in ea.

PSALMLS 69

^ In finem psalmus in illum Dauid, in rememorationem quod saluum me fecit Dominus.

Ps. 08 : (29) cité aussi in Ps. 158, 50. (56) saiuificabit RPTl::, in h. loc, 29, cf. 30; saluificauit Ziny. iudaeac R et le commentaire, in h. loc, 30.

Ps. 09: in h. loc. [\\ Psalmus in illum Dauid, in h. loc. 1.

42 Ts. 69, 2. 71, M.

2 Domine Deiis, in adiutorium meum intende;

^ Confundantur et reuereantur, ^

qui quaerunt animam meam. '■* Auertantur retrorsum et erubescant,

qui cogitant mihi mala.

Auertantur statim erubescentes

qui dicunt mihi : Euge, euge. ^Exultent et laetentur in te omnes qui quaerunt te,

et dicant semper : Magnificetur Deus, qui diligunt ^ Ego autem egenus et pauper sum, [salutare tuum.

Dominus adiuuat me.

Adiutor meus et liberator meus tu,

Domine, ne tardaueris.

PSALMUS 71

^ et ante lunani

generationes generationum. ^ Et descendit sicut pluuia in uellus,

et sicut stillicidia stillantia supra terram.

^ In conspectu eius procident Aethiopes,

et inimici eius limum lingcnt. ^^ Reges Tiiarsis muuera offeient,

reges Arabum et Sabain munera adducent. ^* Et adorabunteum omnes reges.

Ps. 71 : (5) cité Trin., 12, U. (G) citù in Ps. 67, 10 desccndet/des- cenditPTE. (9 et 10) cités Trin., 4, 58. (11) cité in Ps. 144,1.

Ps. 71, là. 7 5, 5. *^ . . . ot dabitiir ci do. aiiio Arabiae

^"Erit nomen eius benedicUun in saccula, ante solem permanet nonicn eius. Et benedicentur in eo oiniies Iribiis terrae, omnes gentes niagnificabunt oiiin.

l'SALMlS i'I

^ Mei autem paulo minus moti sunt pedes.

10

et dies pleni inuenientur in eis.

PSALMUS 75

^* Quare auertis faciem tuani

et dexteram tu a m?... ^-Dominus Deus autem, rex noster, rex ante saecula.

operatus est salutem in medio orbis terrae.

PsALMUS 74

*l)ixi eis (jui l'aciunt facinus : i\o i'ecei'itis facinus, et delinquentibus: Ne exaltaueritis cornu.

(15) cité Trin.. i, 58. Saint llilairecite sans doute de mémoire et joint ce verset aux vv. 9 et 10. (17) cité in Ps. 144,1. (17'>) Triu., i'Ijôi.

Ps. 72 : (2^1 cité inPs. 120, 7. (lOM cité in Ps. 54, 19.

Ps. 75 : (11) cité in Ps. 65, 14. (12) cité in Ps. 154, 19.

Ps. 74: (5-6) Frag., 4,5. Celte citation est empruntée au décret du Concile de Sardiqne, mais c'est saint Hilaire qui est responsable de la version et il a reproduire celle de son psautier.

44 Ps. 74. 6. 77, 25.

^Nolite in altiim tollere cornu uestrum, ne loquainini aduersus Doniinuni iniqua.

PSALMUS 75

Et faclus est in pace locus eius. Inluminanstu mirabiliter de montibus sanctis.

PsALMUS 76

Uiderunt te aquae, Deus, uiderunt te aquae et timuerunt.

PsALMUS 77

* Adtendite, populus meus, in legem meam ;

inclinate aurem uestram in uerba oris mei. ^ Aperiam in parabola os meum :

loquar propositiones ab initio.

^^Panem angeloium manducauit homo.

Ps. 75: (3») cité in Ps. 67,14 ; 147, 2. {b') cité in Ps. 118,hetli, 9.

Ps. 76: (17) cité in Ps. 125,5.

Ps. 77: (1) cité in Ps. 1, 3; 156, 2 adtendite Tb/adtcnde GRP. (2) cité in Ps. 136, 2 ; (2») 1, 3; cf. in As. 118, mm, 12 saint Hilaire cite Mt., 13,35, en l'attribuant au «prophète». (25») cité in Ps. 67,9.

Ps. 78, 1. 81, 6. 45

PSALMUS 78

1 Deus, uenerunt gentes in hereditatem tuam, poliuerunt templum sanctum liuim, posuerunt Ilierusalem uelut pomorum custodiarium.

PsALMUS 79

^ Cibabis nos paneni lacrirnarum, et potum dabis nobis lacrirnariiin in mensura.

'*Deuastauit eam aper de silua; et singularis férus depastus est eam.

PsALMUS 80

Dilata os tuum, et adinpiebo illud.

PsALMUS 81

Deus stetit in congregatione deorum, in medio autem deos discernit.

•^ Ego dixi : dii esiis et filii excelsi omnes.

Ps. 78 Ps. 79 Ps. 80 Ps. 81

(1) cité in Ps. 156, 1.

(6) cité in Ps. 126, lô. (14) cité in Ps. 67, 7)1; 151. 15.

(11^) cité in Ps. 118. plie, 5.

(l)cité in Ps. 154,9 ; 155,6 synagoga. (6^ cité in Ps.

155,5; Trin., 6,18 Altissimi/Excelsi Y; (6») 7,10.

''*6 Ps. 83. 2. 88, 16,

PSAT.MUS 85

2Quam amabilia sunt tabernacula tua, Domine uirtutuin! ^Coiicupiscit et déficit anima mea in atria Domini.

" depovd^mint in iialle plorationis.

PSAI.MUS 84

« Ostende nobis, Domine, misericordiam tuani, et salutaro tnum da nobis.

" Misericordia et ueritas sibi obuiauerunt.

PSALMIJS 85

^ Quis simiHs tibi in diis, Domine?

PSALMUS 88

"Beatus popiilus qui scit iubilationem.

l's. 85 : (2 el5*) cités in Ps. 14, 5 airia Kb, atriis V, Zin<;-. (.>) Gi,5. (7) cité m Ps. 59,7, citation de mémoire. Vs. 84 : (8) cité in Ps. 15, 5. (11») cité in Ps. 56,4. Ps. 85 : (8») cité in P.ç.58,9. citation de mémoire. Cf. Ps SH 7 Ps. 88: (16») cité in Ps. 65, 4. (20-58) cités in Ps. 151 * 19.

Ps. 88, 20. 88, 5:). 47

2(1

Posui adiutorium super poleiilem,

exaltaui electum de plèbe mea. ^Mnueni Dauid, seriiuni ineuni,

in oleo sancto liniui eum. ^^Manus enim mea auxiliabitur illi,

et brachium iiieum confortabit eum. -■'Mhil proliciet inimicus in eo.

et filius iniquitatis non adiciet nocere eum. ^^ Et concidam inimicos eius a facie ipsius,

et odientes eum in fugam conuerlam. -"Et ueritas mea et misericordia mea eum ipso,

et in nomine meo exaltabitur cornum eius. ^*"'Et ponam in mari manum eius,

et in fluminibus dexteram eius. -"Ipse inuocabit me : Pater meus es tu,

Deus meus et susceptor salutis meae. -^ Et ego priraogenitum ponam illum,

excelsum super reges terrae. -^ In aeternum seruabo illi misericordiam meam,

et testamentum meum fidèle ipsi. "'° Et ponam in saeculum saeculi semen eius

et sedem eius sicut dies caeli. ^^ Si dereliquerint filii eius legem meam,

et in iudiciis meis non ambulauerint, ■'- si iustificationes meas profanauerint

et mandata mea non custodierint, "'uisitabo in uirga iniustitias eorum

et in uerberibus peccala eorum.

(20) cité in Ps. 69,2; 140, 21. (20«) 1, 1. —(21) citù ùi Ps. 1, 1 nnxi ;

158. \bom. in; 145,21 mco unxi ; (21^)69, 2. (22 cité in Ps. 158,15;

159, Il ci; (22') 145,14 ei. 21. (25) cité m Ps. 158,15; 159,11. '27) cité in Ps. 1,1 : li3. 2 om. ot. f28] cité in Ps. 1,1 oinnes rcges ; <)0.2; li5,21 ; 151. 19 super HE/i.i-ae (JVPT. Zin-.

48 Ps. 88, 34. 91. 2.

^* misericordiam iiero meam non dispargam ab eo,

neque decipiam in ueritate mea. ^^Neque profanabo testamentum meum,

et quae procedunt de labiis meis non faciam inrita. ^^ Semel iuravi in sancto meo, si Dauid menliar : ^^ Semen eius in aeternum manebit, ^^ et sedis eius sicut sol in conspectu meo,

et sicut luna perfecta in aeternum,

et teslis in caelo fidelis.

Sicul iurasti Dauid in ueritate tua, ^* memor esto, Domine, obprobii serui tui, quod continui in sinu meo multarum gentium ; quod exprobrauerunt inimici tui. Domine, quod exprobrauerunt commutationem Ghristi tui.

52

PSALMUS 90

Liberate uos ex laqueo uenatorum, et a uerbo conturbationis.

cum ipso sum in tribulatione.

PsALMUS 91

* Psalmus cantici in die sabbali. ^ Donum est confiteri Domino,

Ps. 88: (58) sedis G, Zing., sedos VRPTE; cité In Ps. G9, 2 manet (in aeternum). (50''-52) cités in Ps. liô, 21.

Ps. 90 : (ô) cité in Ps. 118, mm, 17, cilalion de mémoire. (15'') cité in Ps. 158,26; 159,11.

Ps.91 : (1 et 2) in h. loc.

Ps. 1)1. li. 07. 1. 49

Et psallere noniini tuo, Altissime.

^^Plantati in domo Domini, in atriis Dei nostri florient.

PSALMUS 9i

Sicut iuraui in ira mea :

Si intrabunt in requiem meam.

PsALMUS 95

Cantate Domino canticum nouum, cantate Domino omnis terra.

Adnuntiate inter gentes gloriam eius, in omni populo mirabilia eius.

Commoueatura facie eius omnis terra, '°dicite in nationibus : Dominus regnabit.

PsALMUS 9'

Cantate Domino canticum nouuni,

Ps. 91 : (14) cité in Pt. 15.'», 3.

Ps. 94 : (11) cité m Ps. 91,2. (11»-) 54,8.

Ps. 95 : (1) cité in Ps. 145,17. f.j) cité in Ps. ir),17; l.">,5 ad- nuntiate in gentibus gloriam eius et in omnibus ])opulis salutare eius 'salutare vient du v. 2). (9'' lO*) cités in Ps. 14", 17.

Ps. 97 : (1) cité in Ps. 140,18. (1"^) !.",.',.

50 Ps. 97, 2. 101. 26.

quia mirabilia fecit Dominus. Liberaiiit eum dexlera eius, et brachium sanctuin eius. ^Notum fecit Dominus salutare suum ; ante conspectum gentium reuelavit iustitiam suain.

PSALMUS 98

^Moyses et Aaron in sacerdotes eius, et Samuel inter inuoeantes nomen eius.

■^ In columna nubis loquebatur ad eos.

PSAI.MUS 101

^'^Respexit super filios pauperuni, et non spreuit deprecationem eorum.

Dominus de caeio respexit in lerrani, ^^utaudiret gemitum uinculatoruin, et soluat filios interemptorum.

Opéra manuum tuarum sunt caeli.

Ps. 97 : (2) cité m Ps. 17), 5 notum fecit/ostendit ; li"), 18.

Ps. 98 : (6) cité Ins., 4. —(7^) cite Ps. lU,lb.

Ps. 101 : (18,20S 21) ciléA in Ps. WH, plie, 7. (26') cité 7V/»., 12,12.

Ps. 10'2, 10. 105, 52. 51

PSALMUS 102

^"Non socuiidum peccata nostra fecit nobis,

neque secunduni iniustitias nostras reddidit nobis. ^^Quia secundum altitudinem caeli a terra,

12

elongauit a noljis iniquitates nostras, *' quia ipse cognouit ligmentum nostrum.

PSALMUS 105

VA posiiit nubem ascensum suum

faciens angelos suos spiritus,

et ministros suos ignem urentem.

^ ' Hoc mare magnum et spatiosum :

illic serpentes quorum non est numerus,

animalia pusilla et magna. '^^ Illic naues pertransibunt ;

draco iste quem formasti ad inludendum ei.

"'-Aspiciens terrain, et t'aciens eam Irumere.

Ps. 10-2: (10, 11% I2S M'] cités in Ps. 118. -iinel, 1.

Ps. 103 : (S"») cité in Ps. 1 i6, 8.— (i) cité Trin., 5,11 (lui facit. (4-) cité in Ps. 134,17. (25) cité in Ps. 51,15 ; (25») 04,10. (20) cilé /// Ps. 51.13 ; (20'') 04,10 ibi requi(^cet draco (juem figui-asti ad inludeiidiiiii ei. (52») cité in Ps. 118, plie, 6.

52 Ps. 105, 54. 109, 7.

'^'* Suauis ei sit laudatio meâ.

PSALMUS 105

^5 ... exacerbauerunt spiritum eius.

*^ Fréquenter liberaui eos, ipsi uero me exacerbauerunt.

PSÂIMUS 109

Dixit Dominus Domino meo :

Sede a dextris meis,

donecponaminimicostuos scamillum pedurn tuorum.

Ex utero ante luciferum genui te. * lurauit Dominus, non poenitebit eum : Tu es sacerdos in aeternum secundum ordinem Melchisedech.

' De torrente in uia bibet ; propterea exaltabit caput.

Ps. 105 : (54») cité ùi Ps. 64, 12.

Ps. 105 : (33») cité in Ps. 65, 5. (43) cité in Ps. 65, 15.

Ps. 109 : (1) cité in Ps. 2, 25 dixit HE, dicit Zin^^crle ; 118, lamed, 8 ; sede ad dextcram meam, For?n. Syrm., Syn., 58 et 50; (1») 122,7. (3) cité Tr/n., 6,16; 12,8.— (4) cité in Ps. 14^ 3 ; {4^) 119,5. (7) cité »j Ps. 50, 9.

Ps. 110. 10. 115. 7. 53

PSALMLS 110

'Mnitiuiii sapientiae timor Dei.

PsALMLS m

^ Dispersit, dédit pauperibus. lustitia eius nianet in saeculum saeculi,

PSALMUS 115

Montes exultauerunt ut arietes.

* Simulacra gentiuni argentum et aurum,

opéra manuum liominum. ^Os habent et non loquentur;

oculos habent et non uidebunt; " aures habent et non audient ;

nares habent et non odorabunt: " manu.< habent et non palpabunt ;

pedes habent et non ambulabiint:

non clamabunt in gutture suo.

Ps. 110: (10»; cité in Ps. 118, he, 16.

Ps. 111 : (9; cité in Ps. 118. nun, 9.

Ps. 115: (4»i cité in Ps. 124,5 ; 146,9 sicut. (4ss.) Ces versets pro- viennent d'une addition au psaume 154,15. Nous nous croyons autorisé à les restituer au psaume 115 par saint llilaire lui-même: a fréquenter et in aliis psalmis id ipsum de simulacris gentium dictum est ». in Ps. loi, 20.

Ps. 115, 17. 115. 17.

*' Non mortui laudabunt te, Domine,

neque omnes qui descendunt in infernum; ** sed nos qui uiuimus, benedicimus Dominum.

Ps.VLMUS 114

' Conuertere, anima mea, in requiem tuam,

quia Dominus benefecit miiii. *Eripuit animam meam de morte,

oculos meos a lacrimis,

pedes meos a lapsu. ^ Bene placebo Domino

PSALMUS 115

Omnis homo mendax.

^^ Pretiosa in conspectu Domini mors sanctorum' eiùs.

10

Disrupisti uincula mea,

^' libi sacrificabo hostiam laudis.

Ps. 113 : (17-18M cités m Ps. 62. 7.

Ps. 114: (7-9) cités m Ps. 65,22 ; 118, tau, 6 quia/quoniam, + quia (eripuit), de morte/a morte, om. bene (placebo) ; 146.4 —quia (eripuit), o?7i. bene (placebo). (9)cité in Ps. 51,17 bene/ot; 118,giincl, 3, bene/et; Domino/Deo ; 118, iod, 15, et conplacebo Dec in regione uiuorum.

Ps. 115 : (lit) cité in Ps. 145,4. (15) cité in Ps. 62, 6. (16-= et 17») cités Ps. 68,27.

Ps. Il;), 18. 118,

'H'ota mea Domino roddam '^ in atriis domus Domini, in conspectu oninis populi élus, in medio tui, llierusalem.

l*S\I.MLS 117

*^ Circumdantes circumdederunt me, ^- circumdederunt me sicut apes. '•'' Dextera Domini fecit uirtutem.

^"Haec est porta Domini, iusti intrabunt in eam.

PSALMUS 118

Aleph. * Beati inmaculati in uia,

qui ambulant in lege Domini. ^ Beati scrutantes testimonia eius,

in toto corde exquirent eum. ^Non enim qui operantur iniquitatem

in uiis eius ambulauerunt. * Ju mandasti mandata tua

custodiri nimis.

P.S. 115 : ;i8et 19: cités in Ps. 60,7.

Ps. 117: fil» et 12'| cités in Ps. 139,14.— (16') cité iii Ps. 59, o. 20) cité in Ps. 126, 21.

Ps. 118 : in h. loc. (1) cité aussi in Ps. 118, lie, 5. (2) scrutantes, in h. loc, alopli, 1, 4, 7, 9; exquirent, in h. loc, 9. (4( nimis/valde, in h. loc, 1 1.

56 Ps. 118, 5-18.

■' Utinam dirigantur uiae meae

ad custodiendias iustificationes tuas. ^ ïunc non confundar,

cum respicio in omnia mandata tua. "Gonfitebor tibi in directione cordis,

in eo quod didici iudicia iustitiae tuae. Mustificaliones tuas custodiam;

non me derelinquas usquequaque nimis. Beth. ^ In quo corrigit adulescens uiam suam?

in custodiendo sermones tuos. ^^ In toto corde exquisiui te ;

ne repellas me a mandatis tuis. ^' In corde meo abscondi eloquia tua,

ut non peccem til)i. ^^Benedictus es, Domine ; '

doce me iustificationes tuas. *^ In labiis meis pronuntiaui

omnia iudicia oris lui. ^Mn uia testimoniorum tuorum delectatus sum,

sicut in omnibus diuitiis. ^^ In mandatis tuis exercebor,

et considerabo uias tuas. ^'"' In iustificationibus tuis meditabor,

non obliuiscar sermonum tuorum. GiMEL. 1" Rétribue seruo tuo ;

uiuam et custodiam sermones tuos. ^^Reuela oculos nieos, *

Ps. 118 : (6) omnia omis par plusieurs manuscrits L*RC est exigé par le commentaire, in h. loc, 15, 14. (7) cordis ad. mei rZing-., mais le commentaire suppose simplement cordis, in h. loc, 14. (8) nimis/valdc, dans le commentaire, in h. loc, 15. (9) adulescens/ iunior, in h. loc, belli, 1, et L. (14») cité aussi in Ps. 118, lie, 5. (17) custodiam obseruabo, in //. loc, gimel, 5; le connnentairc suppose custodiam. (18) cité aussi in Ps. VU), 5 cognoscam ; (18'') 118, lie, 2.

Ps. 118. 19-32. 57

et considerabo mirabilia de lege tua. ^''Adcola sum in terra,

ne abscondas a me mandata tua. "-^ Concupiuit anima mea ut desiderem

iudicia tua in omni tempore. ^' Increpasti superbos ;

maledicti qui déclinant a mandatis tuis. ^-Aufers a me obprobrium et contemptum,

quia testimonia tua exquisiui. [bant ;

2^ Etenim sederunt principes, et aduersum me detrabe-

seruus autem tuus exercebatur in iustificationibus ^^Nam et testimonia tua meditatio mea est; [tuis.

et consilia mea iustificationes tuae. Daleth.2^ Adhaesit pauimento anima mea:

uiuifia me secundum uerbum tuum. 2^ Uias meas pronuntiaui, et exaudisti me ;

doce me iustificationes tuas. *^Uiam iustificationum tuarum fac ut intellegam,

et exercebor in mirabilibus tuis. ^■^Dormitauit anima mea prae taedio ;

confirma me in uerbis tuis. ^Hïarn iniquitatis amoue a me,

et lege tua miserere mei. ^^ Uiam ueritatis dilexi ;

et iudicia tua non sum oblitus. ^* Adhaesi testimoniis tuis, Domine ;

noli me confundere. ''Mn uia praeceptorum tuorum cucurri,

cum dilatasti cor meum.

(23) cxercebatur/exercebar Zing. avec L', in li. loc, giinel, 20. (24") Ce stique n'est pas cité, mais il est néanmoins supposé i)ar le commen- taire, in h. loc, gimel, 21. (29=') iniquilatis/iniiistitiae, in h. toc, daleth, 11. (.'2\ cité aussi in Pt>. 118, lie, 3; praeceptorum/mantia-

58 Ps. 118, 55-44.

Hk. "^Legem statue mihi, Domine, iiiae iustificationum

exquiram eam semper. [tuarum,

^*Da mihi intellectmn, et scrutabo legem tuam,

et seruabo eam in toto corde meo. ^^Deduc me in semita mandatorum tuorum,

quia ipsam uolui. ^Mnclina cor meum in testimonia tua,

et non in utilitatem. ^' Auerte oculos meos, ne uideant uanitatem,

et in uia tua uiuam. ^^ Statue seruo tuo eloquium tuum

in timoré tuo. ^^Circumcideobprobrium meum quod suspicatus sum,

nam iudicia tua iucunda. ^'-^ Ecce concupiui praecepta tua ;

in aequitate tua uiuifica me. Uau. "^^Et ueniat super me misericordia tua, Domine,

salutare tuum secundum uerbum tuum. "Et respondebo exprobrantibus mihi uerbum,

quia speraui in uerbis tuis. [^quaque nimis,

^^Et ne auferas de ore meo uerbum ueritatis usque-

quia in iudiciis tuis speraui. *^ Et custodiam legem tuam semper in saeculum

et in saeculum saeculi.

torum, in h. loc, daletli, 12; cf. ib, tl. (55) uiac : « constanter liabeiil ^codd.) uiae, sicque legendum liquet ». C'est, à n'en pas douter, cette' conclusion de l'éditeur bénédictin qu'il faut retenir. 6\ Ililarii op., Yeronae, 1750, t. I, p. 505, note. Zingerle, p. 599, préfère la leçon iiiani, mais la raison qu'il en donne ne paraît pas concluante. IN'est-ce pas au contraire, à cause de la difficile leçon uiac, que saint Hilaire a recours au grec et développe en trois paragraphes sa laborieuse explication? in h. loc, he, 1. (56) Saint Hilaire connaît deux leçons, utilitatem, qu'il préfère, et auaritiam, in h. loc, lie, t5; iustiticationes, ib., mais le commentaire suppose testimonia. (37) uiuam (^riTOfxai pour Çf,«7Ôv {/.e, erreur de transcription ex ore dictanlis], est certainement la leçon qu'explique le commentaire, in h. loc. lie, 15. (44; Cf. « cum ait:

Ps. lis. 4:)-r)7. .M)

■^^ Et ingrediebar in dilatatione,

quia mandata tua exquisiui. "^Et loquebar in testimoniis tuis in conspeclu regum,

et non confundebar. " Et meditabar in mandatis tuis,

quae dilexi ueliementer. ^^Et tuli manus meas ad mandata tua, quae dilexi

et exercebar in iustificationibus tuis. ^ualde,

Zai.n. '^Memorare uerbum tuum seruo tuo,

in quo mibi spem dedisti. ^^ Haec me consolata est in bumilitate mea,

quoniam eloquium tuum uiuificauit me. ^^ Superbi inique agebant usquequaque,

a lege autem tua non declinaui. ^2 Memoratus sum iudiciorum tuoium a saecuio

et exhortatus sum. ^^ Defectio animae tenuit me,

a peccatoribus derelinquentibus legem tuam. " Cantabiles mibi erant iustificationes tuae

in loco incolatus mei. -'^^Memor fui in nocte noministui, Domine,

et custodiui legem tuam. °^ Haec facta est mibi,

quia iustificationes tuas exquisiui. Heth. ^''Portio mea Dominus;

S(?mper in saeculum... » in h. toc, iiau, 7. (45 ingrediebar, dans le commentaire : in amplitudine amhiilal, in h. loc, uau, 9, antbulans in latiludinc, ib., 10. (49) memorarc uerbum tuum (peut-être une leçon fautive pour uerbormn (uonint, R ; cf. tcôv Àôytov aou, N*) n'est pas supporté par le commentaire : « ut uerbi siii scriio buo memor sit ». in 11. loc, zain, 1. Même remarque à propos de niemomlus sum du v. 5'2. Dans les deux cas, il est probable que saint llilaire a lu Mc/nnr csto. et Memor fui. (57) Au témoignage de saint Hilaire, les manuscrits latins et quelques manuscrits grecs rapportaient ce verset, à savoir Porlio mea Dominus, à la lettre précédente, in h. loc, helli, 1. Le conunentairc

60 Ps. 118. 5?-71.

dixi: custodiani legem tuam. ^* Deprecatus suin faciem tuam in toto corde meo ;

miserere mei secundum eloquium tuum. "^ Quia cogitaui uias meas,

et auerti pedes meos in teslimonia lua. Paratus sum et non sum turbatus,

ut custodiam mandata tua. ^^ Funes peccatorum circumplexi sunt mihi,

et legem tuam non sum oblitus. '^- Media nocte surgebam, ad confitendum tibi

super iudicia iustificationis tuae. ^^ Particeps sum ego omnium timentium te,

et custodientium mandata tua. *^^ Misericordia tua, Domine, plena est terra ;

iustificationes tuas doce me. Teth. "^^Bonitatem fecisti cum seruo tuo, Domine,

secundum uerbum tuum. ^^ Bonitalem et disciplinam et scientiam doce me,

quia mandatis tuis credidi. ''" Priusquam humiliarer ego deliqui,

propterea eloquium tuum ego custodiui. •"'MJonus es, Domine, et in bonitatetua

doce me iustificationes tuas. ,

'■'^Multiplicata est super me iniquitas superborum ;

ego autem in toto corde scrutabo mandata tua. '^Coagulauit sicut lac cor eorum ;

ego uero legem tuam meditatus sum. "'^ Bonum mihi quod humiliasli me,

(ut discam iustificationes tuas).

supposerait plutôt Porlio mca Deiis. (60) credidi parui Zing., l'édition bénédictine a retenu credidi, et elle a pour elle le commentaire, in h. loc, telh, 3. (70) cité aussi in Ps. 67, 16. (71) Le commentaire suppose évidemment la deuxième partie du verset, quoiqu'elle ne soit pas

Ps. 118, 72-85. 61

" Boniim mihi lex oris lui

super milles auri et argenll. loD. "Maiius luae fecerunt me et praeparauerunt me ;

da mihl Inlellectum, et dlscam mandata tua. ■'^ Qui liment te uidebunt me et laetabuntur,

quia in uerba tua speraui. ■^^Cognoul, Domine, quia aequitas iudicla tua,

et uere humlllasti me. ''^Fiat misericordia tua ut exhortetur me,

secundum eloqulum tuum seruo tuo. '^Uenlant miseratlones tuae, et uluam,

quia lex tua medltatio mea est. [runt super me ; '^ Confundantur superl)l qui inluste Inlquitatem fece-

(ego autem exercebor in mandatis tuls). ^^ Gonuertantur mihi qui timent te,

et qui cognoscunt testimonla tua. ''^ Fiat cor nieum inmaculatum in iustlficationlbus tuls,

ut non confundar. Caph. *'! Defeclt In salutare tuum anima mea,

et in uerbum tuum spero. ^^Defecerunt oculi mei in eloqulum tuum,

dicentes : Quando exhortaberls me? ^MJuia factus sum slcut uter In pruina;

iustificationes tuas non sum oblltus. "^Quot sunt dies serul tui?

quando faciès mllil de persequentibus me iudicium? ^^ Narrauerunt mihl Inlqul exercltationes,

sed non ita ut lex tua.

citée, in h. loc, totli, 8. 75) Saint Hilairc connaît deux leçons, praeparauerunt cl, finxerunt, qu'il trouve dans « (}uelques manuscrits », in h. toe., iod, 5. Manus tuao fecerunt me, cité aussi in Ps. 137, 17. 78) Zinperle omet iniuste. voir le commentaire. Le second stique n'est pas cité, mais le commentaire le suppose : « ipse autem

6^2 Ps. 118, 86-90.

^•^Oinnia iudicia tua ueritas.

Inique persecuti sunt me, adiuua me. ^' Paulo minus consummauerunt me in terra :

ego autem non dereliqui mandata tua. *^ Secundum miserationem tuam uiuifica me,

et custodiam teslimonia oris tui. Lamed.^Mu saeculum. Domine,

permanet uerbum tuum in caelo. ^" In generatione et generatione ueritas tua ;

fundasti terram, et permanebit. ^^ Ordinatione tua perseuerat dies,

quoniam omnia seruiunt tibi. ^^ Nisi quod lex tua meditatio mea est,

tune forsitan perissem in humiliatione mea. ^Mn saeculum non obiiuiscar iustificationum tuarum,

quia in ipsis uiuificasti me, ^'Tuus sum ego; salua me,

quia iustificationes tuas exquisiui. ^^ Me expectauerunt peccatores ut perderent,

testimonia tua intellexi. ^^Omni consummationi uidi finem,

latum mandatum tuum uebementer. Mivw. '-'" Quomodo dilexi legem tuam, Domine.

Tota die meditatio mea est mibi. [tuo,

^^ Super inimicos meos prudenlem me fecisli mandato

quoniam in saeculum milii est. ^^ Super omnes docentes me intellexi,

cxercelui' in mniulalis Dei », in h. loc, iod, 10. (89) Saint. Hilairc préférerait la leçon tu aetenium à celle de son manuscrit in saeculum. comme plus conforme au grec. (90) Zingerle retient la leçon in genc- ralionem et (jeneralionem, contre le contexte, semble-t-il : « veritas er»o Dei in solis liis duabus generationibus manet ». in h. loc, lamed, 0". (98) « Supcrius ait quoi super inimicos suos prudenlior a Deo in man- datis suis eius esset elfectus ». in h. loc, mem, .5. Saint Ililaire lisait-il

Ps. 118, 100-114. 05

quoniam testimonia tua méditât io est. '^^ Super seniores intellexiV

quia mandata tua exquisiui. , *"^ Ab omni nia mala prohibai pedes meos,

ut custodiam uerbuiii tuum. "^'A iudiciis tuis non declinaui, ^

quia tu legem posuisti mihi. *^'^ Quam dulcia faucibus meis eloquia tua :

super mel in ore meo. ^^■'' X mandatis tuis intellexi;

propterea odiui onmeni uiani iniquitatis. Nlw. *^^Lucerna pedibus meis uerbum tuum,

et lumen semitis meis. ^"•^ luraui et statui

custodire iudicia iustitiae tuae. ^^■^ Humiliatus suni usquequaque, Domine;

uiuifica me secundum uerbum tuum. *"^ Uoluntaria oris mei fac beneplacita, Domine,

et iudicia tua doce me. ^^^ Anima mea in manibus luis semper.

et legem tuam non sum ol)litus. *'^Posuerunt laqueum mihi,

et de mandatis tuis non erraui. *** Hereditaui testimonia tua in saeculum,

quia exultatio cordis mei sunt. ^'^ Declinaui cor meum ad faciendas iustificationes tuas

in aeternum propter retributionem. SAMECH.^'Mniquos odiui,

et legem tuam dilexi. *^* Adiutor et susceptor meus es tu,

et in uerbum tuum spero.

in-udenliorcni! Cf. iO., 5. '103') cité aussi in Ps. 07, 11 ; lilation faite

Oi Ps. 118, 115-150.

^'^Declinate a me, maligni,

et scrutabor mandata Dei mei. ^•*^Susdpe me secmidum eloquium tuum, et iiiuam,

et non confundas me ab expectalione mea. '*' Adiuua me, et saluus ero,

et meditabor iustificàtiones tuas semper. *^^Spreuisti omnes discedentes a iustificationibus tuis,

quia iniqua cogitatio eorum. ^'^Praeuaricantesdeputaui omnes peccatores terrae;

ideo dilexi iustitias tuas. ^^'^Confige de timoré tuo carnes meas;

a iudiciis enim tuis timui. Ain. '^^ Feci iudicium et iustitiam,

non tradas me nocentibus me. ''^ f^xcipe me seruum tuum in bonum ;

non calumnientur me superbi. *^^Oculi mei defecerunt in salutare tuum,

et in eloquium iustitiae tuae. '" Fac cum seruo tuo secundum misericordiam tuam,

et iustificàtiones tuas doce me. 1-^ Seruus tuus sum ego, da mibi intellectum,

et sciani testimonia tua. ^^^ Tempus faciendi Domino ;

dissipauerunt iniqui legem tuam. ^^' Ideo dilexi mandata tua

super aurum et topazion. ^^MVopter boc ad omnia mandata tua dirigebar;

omnem uiam iniquam odio babui. PiiE. i29^iirabilia testimonia tua,

ideo scrutata est anima mea. *"'^ Declaratio sermonum tuorum inluminat

de mémoire. (130) Le commentaire in h. (oc, plie, '2, 5, 4, semble supposer : « Declaratio uerbonim tiionim inluminat et iulelligentiani

Ps. H8. 151-lir;. 05

151

't intcUectuni dat paruulis. ''Os meuui aperui et adtraxi spiritum

quia mandata tua concupiscebam. '^^Respice in me et miserere mei,

secunduin iudicium diligentium nomen tuum. '^^Gressus meos dirige secundum eloquium tuuiii,

et ne dominetur mei omnis iniustilia. '^'*Redime me a calumniis honiinum,

et custodiam praecepta tua. '^M^'aciem tuam inlumina super seruum tuum,

et doce me iustificationes tuas. '^''Exitus aquarum transierunt oculi mei,

quia non custodierunt legem tuam. Sade. *^' lustus es, Domine,

et iustum iudicium tuum. '^^Mandasti iustitiam testimonia tua,

et ueritatem tuam ualde. '''^ Tabescere me fecit zelus tuus,

quia obliti sunt uerborum tuorum inimici mei. ^^Mgnitum eloquium tuum ualde,

et seruus tuus dilexit illud. ^*^ AdulesCentior sum ego et contemptus :

iustificationes tuas non sum oblitus. •'^-lustitiae tuae in aeternum,

et lex tua ueritas. *^^ Tribulatio et angustia inuenerunt me,

mandata autem tua medilatio mea est.

dat paruulis ». il'd) respice/aspice, in h. toc. plie, 0, mais loul le commentaire exige re.y)ice. (156) custodierunt/seruauerunt. in h. loc, plie, 13. il40) « ignita u^/icnienler », in h. toc, sade, 5. 141) adu- lesceiitior, d'après son commentaire, saint llilairc [tarait avoir lu iunior : « ex iuiiiore atque contempto...», et « iunior est et ante contemptus... », in II. loc , sade. (3. 7, 8, 9.— 14'2) iusfitiac tuae/iiistilia tua Zin;^.. mais

m Ps. 118. 144-157.

^'•"Aequitas testimonia tua in aelernum:

intellectum da mihi eorum, et uiuifica me. CoPH. ^*^Clamaui toto corde meo : e.xaudi me. Domine;

iustificationes tuas requiro. *'*' (Clamaui ad te ; saluum me fac),

et custodiam mandata tua. ^*' Praeueni in maturilate et clamaui,

in uerba tua semper speraui. *'^Et praeuenerunt oculi mei diluculo,

ut meditarer eloquia tua. [Domine,

'^^ l'ocem meam exaudi secundum misericordiam. tuam,

secundurn iudicium tuum uiuifica me. ^^^' Adpropiauerunt persequentes me iniquitati,

a lege aulem tua longe facti sunt. '•'• Prope es, Domine,

et omnia mandata tua ueritas est. ^"-Initiis cognoui de testimoniis tuis,

quia in aeternum fundasti ea. Res. ^''Uide humilitatem meam et eripe me,

quia legem tuam non sum oblitus. ^^'Mudica iudicium meum et redime me,

l^ropter eloquium tuum uiuifica me. *^^ Longe est a peccatoribus sains,

quoniam iustificationes tuas non exquisierunt. ^"^^ Miserationes tuae multae. Domine, ualde,

secundum iudicia tua uiuifica me. '"' Multi qui persecuntur me et tribnlant me;

de testimoniis tuis non declinaui.

cf. in h. loc , sade, 8. (148) L(3 premier stique n'est pas cité, mais le commentaire le suppose, in h. /o^., coph, 5. (147) semper speraui, voir le commentaire iu h. loc. y coph, 4; cf. Vulg., snpersperaui. (150^ iniquitiJti/iniqui Zing., mais cf. in h. loc, copli, 7. (l'>2) initiis/in

principio, une fois au cours du commentaire, in h. loc, copli, 12.

(157) de testimoniis, dans le commentaire : a testimoniis, in h. loc, 7, 8.

Ps. 118. 158-17;. 67

'^U'idi non semantes pactum et tabescebam,

quia eloquia tua non custodîerunt. *59 lide quoniam mandata tua dilexi, Domine:

in tua misei'icordia uiuifica me. ^°" Principium uerborum tuorum ueritas;

in aeternum omnia iudicia iusiitiae tuae. Si-N. ^^^ Principes persecuti simt me gratis,

et a uerl)is tuis formidauit cor meum. ^'^-Laetabor ego super eloquia tua,

sicut qui inuenit spolia multa. *'■■" Iniquitatem odio habui et abominatus sum,

legem autem tua m dilexi. ^■' Septies in die laudem dixi tibi,

super iudicia iustitiae tuae. ^'^M^ax multa diligentibus nomen tuum,

et non est illis scandalum. *^^ Expectabam salutare tuum. Domine,

et mandata tua feci. ^^' Custodiuit anima mea testimonia tua,

et dilexi ea ueliementer. ^^^Custodiui mandata tua et testimonia tua,

quia omnes uiae meae in conspectu tuo. T.\u. ^"^Adpropiet oratio mea in conspectu tuo, Domine;

secundum eloquium tuum da mibi intellectum. *''• Intret postulatio mea in conspectu tuo, Domine,

secundum eloquium tuum eripe me. ^'^ Eructauerunt labia mea hymnum,

cum docueris me iuslificationes tuas. ^■-Pronuntiabit lingua mea eloquia tua,

qui omnia mandata tua aequitas. ^" l'^iat manus tua ut saluuni me facial,

quoniam mandata tua elegi. ^'*Concupiui salutare tuum, Domine,

68 Ts. 118, 175. 120, 2.

et lex tua meditatio mea est. 1''^ Uiuet anima mea et laudabit te,

et iudicia tua iuuabunt me. l'^Erraui sicut ouis quae périt, uiuifica semum tuum,

quia mandata tua non sum oblitus.

PSALMLTS 119

Canticum graduum.

^ Ad te. Domine, cum tribularer clamaui,

et exaudisti me. 2 Domine, libéra animam meam a lal)iis iniqui

et a lingua dolosa. "Quid deiur et quid adponatur tibi

ad linguam dolosam? ^ Sagittae potentes acutae,

cum carbonibus desolationis. ^ Heu me quod incolatus meus prolongatus est.

Habitaui cum habitantibus Cedar ; «multum incola fuit anima mea. ' Cum his qui oderant pacem eram pacificus;

cum loquebar illis, inpugnabant me gratis.

PSALMUS 120

Canticum graduum.

1 Leuaui oculos meos in montes, unde ueniet auxilium mihi. ^ Auxilium meum a Domino,

Ps. 119 : in h- loc. Le^ quinze psaumes qui suivent ont tous le même titre : quorum et continua et aequalis inscriplio est. in h. loc., 1. Cf. jT,.^ 6. (4) Il ne parait pas douteux, d'après le commentaire, que saint Hilaire a lu desolationis ai\ec le manuscrit T (au lieu de desolatoriis VR). Cf. tn h. loc., 12, li, 17.

Ps. 120 : in h. loc. (1 et 2) cités aussi in Ps. 51, 20, adintoriuin :

àl

Ps. 120, 5. 1-21. G. GO

qui fecit caelum et terrain ^i\e det in commotioneiu pedeni tuum,

neque dormitet qui custodit te. ^ Ecce non dormitabit neque dorniiet

qui custodit Israhel. MJominus custodiet te,

Dominus protectio tua super nianum dexterae tuae. ^ Per diem sol non uret te,

neque luna per nocteni. ' Dominus custodiet te ab omni malo ;

custodiet animam tuam Dominus. ** Dominus custodiet exitum tuum et introitum tuum,

ex hoc nunc et usque in saeculum.

Psâlml's I'21

Canticum graduum. ^Laetatus sum in his quae dicta sunt mihi :

In domum Domini ibimus. ^ Stantes erant pedes nostri

in atriis Hierusalem. ^ Hierusalem,. quae aedificatur ut ciuitas,

cuius participatio est in idipsum. Mllic enim ascenderunt tribus, tribus Domini,

testimonium Israhel, *

ad confitendum nomini Domini. ''Quia illic sederunt sedes in iudicmm,

sedes super domum Dauid. ^ Rogate quae ad pacem sunt Hierusalem,

(1») in Ps. 146, 9. (4; cité aussi in Ps. 118, dalelli. 7, dormit... dor- mitabit. — (6) cité aussi in Ps. 147, 5.

Ps. 121 : in h. loc. |4) Saint Ililairc commente comme s'il lisait in testimonium Israhel. in h. loc, 7,8.

70 Ps. 121. 7. 125, 2.

et abundantia diligenlibus te. ' Fiat pax in uirtute tua,

et abundantia in turribus grauibus tuis. « Propter fratres meos et proximos meos,

loquebar pacem de te. ® Propter domum Domini Dei mei,

quaesiui bona tibi.

PSALMUS 122

Canticum graduum.

*Ad te leuaui oculos meos,

qui habitas in caelo. ^Ecce sicut cculi seruorum

in manus dominorum suorum ;

et sicut oculi ancillae

in manus dominae suae :

sic oculi nostri ad Dominum Deum nostrum,

donec misereatur nobis. ^Miserere nobis, Domine, miserere nobis,

quia multum repleti sumus aspernatione ; *quia multum repleta est anima nostra,

obprobrium abundantibus et aspernatio superbis.

PsALMUS 123

Canticum graduum Dauid. ^Nisi quod Dominus erat in nobis,

dicat nunc Israliel, ^ nisi quod Dominus erat in nobis ;

cum insurgèrent homines in nos,

s. 122 : in h. lac.

Ps. 123. 5. 12 L 3.

^ forsitan uiuos dcgluttissent nos ;

in eo cum irasceretur animus eorum aduersus nos, * forsitan aqua absorbuisset nos. ^ Torrentem pertransiit anima nostra;

forsitan pertransisset anima nostra

aquam inmensam. ^ Benedictus Dominiis, qui non dédit nos

in capturam dentibus eorum. ^ Anima nostra sicut passer erepta est

de laqueo uenatorum ;

laqueus contritus est,

et nos liberati sunius. ^Adiutorium nostrum in nomine Doinini,

qui fecit caelum et terram.

PSALMLS 124

Canticum s:raduum.

1 Qui confidunt in Domino, sicut mons Sion : non commouebitur in aeternum, qui habilat Mn Hieru- Monles in circuitu eius [salem.

et Dominus in circuitu populi sui, ex hoc nunc et usque in saeculuni.

^Quia non relinquet uirgam peccatorum super sortem iustorum,

Ps. 123 : m h. loc. (3) forsitan, cf. in li. Inc., 3, 4. (5j cité aussi in Ps. 68, 5, ... anima mea, et perlransiuit anima mea... inmensam, cf. « liaec intolerabilis aqua animam non transit, in qua habitat Deus ». in h. loc, 6. (7) uenatorum, saint llilaire entend ce mot au passif : « non utique uenantium, scd eorum quibus in uenatione tensi sunf laquai », in h. loc, 9. (7») cité aussi in l's. 118, nun, 17, sicut passer liberatus ex laqueo uenatorum. (8) cité aussi Frarj. 2, 12, 5.

Ps, 124 : in h. loc.

Ps. 124. \. 11):,. 0.

ut non extendant iusti

in iniquitatem manu s suas. '' Benefac, Domine, bonis

et rectis corde. 'Déclinantes autem ad ohligationes,

adducet Dominus cum operantibus iniquitatem.

Pax super Israhel.

PSALMUS 125

Canticum graduum. Mn auertendo Dominum captiuitatem Sion,

facti sumus tanquam consolati. ^ Tune repletum est gaudio os nostrum,

et lingua nostra exultaliono.

Tune dicent inter gentes .

Magnificauit Dominus facere cum illis. •' Magnificauit Dominus facere nobiscum;

facti sumus laetantes. ^Conuerte, Domine, captiuitatem nostran),

^Qui seminat in lacrimis,

in gaudio metet. ^Euntes ibant et Hebant,

miltentes semina sua.

Uenientes autem uenient in exultatione,

portantes manipulos suos.

Ps. 1L>5 : in h. loc. (4) Lo second stiquo siciit torrem iii aiislro est omis sans aucune allusion dans le commentaire.

i

Ps. 120, 1. l'iT. 1. 75

PSALMUS \2()

Canliciim graduum Salomonis. ^ iNisi Dominiis aedificauerit doinuiu,

in uanum laborauerunt qui aedificant eam.

Nisi Doiniuus custodierit ciuitatem,

in uanum uigilauerunt qui custodiunt eam : *

^ In uanum est uobis diluculo surgére.

Surgite cum sederitis,

qui manducatis panem doloris.

Cum dederit dilectis suis somnum, ^ ecce hereditas Domini, filii ;

merces, fructus uentris. ^ Sicut sagittae in manu potentis,

ita fdii excussorum. ^,

^ Beatus uir qui inplebit desiderium suum ex ipsis :

non confundentur cum loquentur inimicis suis in porta.

PsALMUS 127

Canticum graduum. ^ Beati omnes qui timent Dominum, - qui aml)ulant in uiis eius.

Ps. l'iG : in h. loc. Tit. « litulus antelatus auctorcm eum Saloinoneni) l)salini huius esse demoiistrat », vi li. loc, 3. ^1) Tous les manuscrits, à l'exception de R, ajoutent sihi avant domimi, et Zingerle adopte cette leçon, niais elle semble tout à fait étrangère au texte que coinmente saint llilaire. Ce verset est aussi cité avec quelques variantes, laborant, uigilabit, custodit, m Ps. 146, 1. Le début est cité in Ps 151, 5. Cf. in cassum laborauerunt aediticantes eam, in h. toc, 3. (2) cum sederitis, cf. in h. loc. y li, 15. Zingerle adopte les leçons somnium, et fili au verset suivant, mais voir le commentaire in h. loc, 15, iO, 17. (5 Le com- mentaire suppose une dittograpliie de e.v ipsis dans le manuscrit de saint Hilaire, in h. loc, 20.

Ps. 127 : in h. loc

74 Ps. 127. '2. 128, 8.

^Labores fructuum tuorum manducabis,

beatus es, et bene tibi erit. ^ Uxor tua sicut uitis abundans,

in lateribus domus tuae.

Filii tui, sicut nouella oliuarum,

in circuitu mensae tuae. '^ Ecce sic benedicelur omnis bomo

qui timet Dominum. ^ Benedicat te Dominus ex Sion,

et uideas quae sunt bona Hierusalem omnibus diebus ^ et uideas fdios filioruni tuorum : [uitae tuae,

pax super Israhel.

PSALMIS 1-28

Canticum graduum.

* Saepe inpugnauerunt me a iuuentute mea, dicat nunc Israbel ;

^ saepe inpugnauerunt me a iuuentute mea :

etenim non poterant mibi, ^ Supra dorsum meum fabricabant peccatores ;

prolongauerunt iniquitatem ipsorum.

* Dominus iustus

concidet ceruices peccatorum. ^ Confundanlur et reuertantur retrorsum

omnes qui oderunt Sion. '^ Fiant sicut foenum aedificiorum,

quod priusquam euellatur aruit ; Me quo non inplebit manum suam qui metet,

et sinuni suum qui manipulos colliget. ^ Et non dixerunt qui praeteribant :

Ps. 128 -.1)1 h. loc. 8) benedicamus (iVR/l)en('dicani PT ; lo commen- taire est peut-être plus favorable à la leçon boirdicam.

Vs. lt>9. 1. 150, 1. 75

Benedictio Domini super uos. Benedicamiis nos in iiomiiie Domini.

PSALMLS 129

Canticum gradimm. ^ De profundis clamaui ad te, Domine : - Domine, exaudi uoeem meam;

fiant aures tuae intendentes

in uocem orationis meae. ■' Si iniquitates obseruabis,

Domine, quis sustinebit? ' quia apud te propitiatio est.

Propter legem tuam sustinui (te^ Domine;

sustinuit anima mea in uerbum luuni. ^ Sperauit anima mea in Domino ''a custodia matutina usque in noctem.

Speret Israliel in Domino, " quia apud Dominum misericordia,

et copiosa apud eum redemptio. "* Et ipse redimet Israhel

ex omnibus iniquitatibus eorum.

PSALMUS 150

Canticum graduum Dauid). ^ Domine, non est exaltatum cor meum, neque elati sunt oculi mei. Xeque ambulaui in magnis,

Ps 129 : in h. loc. (4) (te), cette leçon semble étrangère à saint llilaire. Cf. « propter legem ipse sustinct », in h. loc, 10.

Ps. 150 : in II. loc. Tit. (Dauid), rien n'indique que le tilre avait cette addition.

7(5 l's. 150, 2. 151. 9.

neque in mirahilibus super me. ^Si non humiliter sentiebam,

sed exaltaui animam meam.

Sicut ablactatum super matreni suani

ita rétribues in animam meam. ^ Speret Israhel in Domino,

ex hoc et usque in saeculum saeculi.

PSALMIS loi

Canticum graduum. ^Mémento, Domine, Dauid,

et omnis mansuetudinis eius ; ^ sicut iurauil Domino,

uotum uouit Deo lacob : ^ Si intrabo in tabernaculum domus meao

et si ascendero in lectum strati mei ; '*si dedero somnum oculis meis,

et palpebris meis dormitationem, ^ et requiem temporibus meis,

donec inueniam locum Domino,

tabernaculum Deo lacob. ^ Ecce audiuimus eani in Ephrata ;

inuenimus eam in campis siluae ; ^ intrabimus in tabernacula eius ;

adorabimus ul)i steterunt pedes eius. **Exsurge, Domine, in requiem tuam,

tu et arca sanctificationis tuae. ^ Sacerdotes tui induantur institiam,

et sancti tui laetentur.

Ps. 151 : ùi 11. Icc. (4) cité aussi in Ps. 118, tlaletli, 7. (4» et 5''), 14, 5, non dubo. (7) Le coiiimen(airc emploie toujours inlroire, in h.

Ps. 151, 10. 15-2, 1. 77

"^Propter Dauid, seruum tuum,

ne auertas faciem Christi lui. ^^ luraiiit Dominiis Dauid ueritatem,

et non frustrabitur eiim :

De fructu uenlris lui

ponam super sedem meam. '^ Si cuslodierint filii tui testamentum meum

et testimonia mea haec quae docoho eos,

et filii eorum usque in saeculuni

sedebunt super sedem tuam. '"'Quoniam elegit Dominas Sion,

praeelegit eam in babilationem sibi. ^'* Ha«>c requies mea in saecula saeculorum ;

hic habitabo, quoniam praeelegi eam. »•• Uiduam eius benedicens benedicam ;

pauperes eius saturabo panibus. ^*' Sacerdotes eius induam salutari,

et sancti eius exultatione exultabunt. ^' Illic producam cornu Dauid;

paraui lucernam Chrisio meo. 1^ Inimicos eius induam confusionein ;

super ipsum autem floriet sanctificatio mea.

PSALMUS 15*2

Canticura graduum Dauid. ^ Ècce quam bonum et quam iucundum, habitare fratres in unum.

loc, 14. (13 et 14) cités aussi in Ps. 121, 2, saecula saeculorum; (14), Ioq' 7, _ (15) Uiduam, saint Ililaire connaît une autre leçon cuplioncm ër.'pav au lieu de -/Y.pav, N*\ mais il ne l'approuve pas, in h. loc, 24. (16 i salutari, Zingerle adopte la leçon salulare, mais cf. « hoc erg:o salutari sacerdotes induuntur ». in h. Ioc.,'Hj. (17; illic, cf. Zingerle, p. 682, not.

Ps. 152 : in h. Inc. Tit. Dauid), voir la note du Ps. \.A).

7{< Ps. 152. 2. 154. 5.

-Sicut unguentum de capite,

quod descendit in barbam Âaron,

quod descendit in ora uestimenti eius : ^ sicut ros Hermon,

(^i descendit in monte Sion.

Quoniam illic mandauit Dominas benedictionem

et uitam usque in saecula.

PsALM us 155

Canticum graduum. ^Ecce niuic benedicite Dominum, omnes serai eius

qui statis in domo Domini,

in atriis domas Domini. . - In noctibus extollite manus ueslras in sancta,

et benedicite Dominum. ^ Benedicat te Dominas ex Sion,

qui fecit caelum et terram.

PSALMUS 154

1 Alléluia.

Laudate nomen Domini ; laudate, serai, Dominum :

2 qui statis in domo Domini, in atriis Domini Dei nostri.

^ Laudate Dominum, quia benignus est Dominas ; psallite nomini eius, quoniam suaue est

Ps. 132 : (2'i ora. au pluriel, voir le commentaire, in h. loc, 5.

Ps. 135 : in h. loc. (1) eius. cette leçon des anciennes éditions semble préféral)le à Domini. Cf. in h. loc. 1; in atriis domus Domini, saint Ililaire nous avertit que quelques-uns, noui interprètes. pensent que ces mots auraient été ajoutés par les Septante, in' //. loc. i.

Ps. 134: in h. loc

Ps. 154, 4-17. 79

*Ouoniam lacob elegit sibi Domiruis,

Israhel in possessioneni sibi. ^Quia ego cognoui quani niagnus est Dominus.

et Deus noster prae omnibus diis. ''Omnia quae iioluit fecit,

in caelo et in terra, in mari et in abyssis. ' Educens nubes ab extremo terrae,

fulgura in pluuias fecit;

qui producit uentos de thensauris suis. ^Qui percussit primogenita Aegypti,

ab homine usque ad pecus, »et misit signa et prodigia in medio tui, Aegyple,

in Pharaonem et in omnes seruos eius. *^Qui percussit gentes multas,

et occidit reges fortes : ^^Sehon, regem Amorraeorum, et Og, regem Basan,

et omnia régna Chanaan occidit; 1- et dédit terram eorum hereditatem,

hereditatem Israhel populo suo. *^ Domine, nomen tuum in saeculum,

et memoriale tuum in generatione et generationèm. *''Quia iudicabit Dominus populum suum,

et in seruis suis consolabitur. ^^Simulacra gentium argentum et aururn,

opéra manuum hominum. *^0s habent et non loquentur;

oculos habent et nonuidebunt; ^' aures halient et non audient ;

nares habent et non odorabunt ;

manus habent et non palpabunt ;

pedes habent et non ambulabunl:

l's. 134 : 7; pluuia>, leçon de saint Hilaire, cf. in h. /oc. 10; sup., 12, pliuiiam, 15 et 16' in h. loc, 8.

80 Ts. 154, 18. 455, 10.

non clamabunt in gutture suo ;

neque est spiritus in ore eorum. *^ Similes illis fiant qui faciunt ea,

et omnes qui sperant in liis. *^Domus Israhel, benedicite Dominum;

domus Aaron, benedicite Dominum; ^^Domus Leui, benedicite Dominum;

qui timelis Dominum, benedicite eum. ^^Benedictus Deus ex Sion,

qui babitat Hierusalem.

PSALMUS 155

* Confitemini Domino, quoniam bonus,

quoniam in saecula misericordia eius. ^ Confitemini Deo deorum,

quoniam in saecula misericordia eius. ^ Confitemini Domino dominorum,

quoniam in saecula misericordia eius. ^ Qui facit mirabilia magna solus,

^ Qui fecit caelos in intellectu,

quoniam in saecula misericordia eius. ^ Qui firmauit terram super aquas,

quoniam in saecula misericordia eius. '^ Qui fecit luminaria magna solus,

quoniam in saecula misericordia eius :

^^ (Qui percussit Aegyptum cum primogenitis eorum, quoniam in saecula misericordia eius.

l>s. 155 : in h. loc. (G") cité aussi in Ps. 2, 52. (8-22) Saint llilaire se dispense d'expliquer ces versets, à l'exception du verset 15, en ren- voyant au commentaire du psaume précédent, in h. loc, 14.

f's. 155, ll-'JÔ.

' Oui (Mluxil Israhel de medio eoriim,

quoniani in saecula misericordia cius , 'Mn manu polenti et bracliio excelso,

quoniam in saecula misericordia eius.) '"'Qui diuisil mare Rubrum in diuisiones,

quoniam in saecula misericordia eius; *'*(et eduxit Israhel per médium eius,

quoniam in saecula misericordia eius; *^et excussit Pharaonem et uirtutem eius in mari Rubro,

quoniam in saecula misericordia eius. '^ Oui tradnxit populum suum per desertum,

quoniam in saecula misericordia eius. 1' Qui percussit reges magnos,

quoniam in saecula misericordia eius ; '** et occidit reges fortes,

quoniam in saecula misericordia eius : i^Sehon, regem Amorraeorum,

quoniam in saecula misericordia eius: 20 et Og, regem Basan,

quoniam in saecula misericordia eius; ^' et dédit terram eorum hereditatem,

quoniam in saecula misericordia eius: ^* hereditatem Israël, seruo suo,

quoniani in saecula misericordia eius). ^^In humilitate nostra memor fuit nosiri Doruinus,

quoniam in saecula misericordia eius ; 2^ et redemit nos de manu inimicorum nostrorum,

quoniam in saecula misericordia eius. ^^Qui dat escam omni carni,

quoniam in saecula misericordia eius. ^^Gonfitemini Deo caeli,

quoniam in saecula nn'sericordia eius.

8-2 Ps. lôG. 1-0.

PSALMUS 150

(Hieremiae.)

^ Super flumina Babylonis illic sedimus et fleuimus,

dum recordaremur Sion. ^In salicibus in medio eius

suspendimus organa nostra ; [nos,

^qiiia illic interrogauerunt nos, qui captiuos duxerunt

uerba cantionum;

et qui abduxerunt nos : *

Ilymnum cantate nobis de canticis Sion. ^ (Juomodo cantabimus canticum Domini

in terra aliéna? ^ Si oblitus fuero tui, Hierusalem,

obliuiscatur dextera mea. •^Adhaereat lingua mea gutluri meo.

si non meminero tui ;

si non praeposuero Hierusalem

in principio laetitiae meae. ' Mémento. Domine, filiorum Edom

in diem Hierusalem.

qui dicunt : Exinanite, exinanite

quoadusque fundamentum in ea. 'Filia Babylonis misera, beatus qui retribuet tibi

retributionem tuam quam retribuisli nobis. ^ Beatus qui tenebit

et allidet paruulos luos ad petram.

l's. 150 : /// 11. loc. « Quibusdum (plaoïiit^ eiim praesentein psalinuui) tamriuaiii titiilo Hieremiae inscribi ». in h. loc, 1. '5) Le commentaire sujjpose romission de ine après obliuixratur. in h. loc. 10.

I>s. 157, i. 138, I. 83

PSALMUS Io7

* Psalmus Dauid.

Confitebor tihi, Domine, in toto corde meo,

quoniam audisti uerba oris mei,

et in conspectu angelomm psallam tibi. ^Adorabo ad templum sanctum (uum,

et confitebor nomini tuo super misericordiam tuani et

[ueritatem tuam,

quoniam magniflcasli super omnia nomen sanctum ^ In quacumque die inuocauero te, exaudi me ; [tuum.

multiplicabis me in anima mea in uirtute tua. '' Confiteantur tibi, Domine, omnes reges terrae,

quia audierunt omnia uerba oris tui : "^ et cantent in uiis Domini,

quoniam magna est gloria Domini; ^ quoniam excelsus Dominus, et humilia respicit,

et alta de longe agnoscit. 'Si ambulauero in medio tribulationis, uiiiificabis me.

Super iram inimicorum meorum extendisti manus tuas, ^ et saluum me fecit dextera tua : "^Dominus retribuet pro me.

Domine, misericordia tua in saeculum ;

opéra manuum tuarum non omittas,

Psalmus 158

' In fmem psalmus Dauid.

Domine, probasti me et cognouisti me ;

l's. 137 : in h. loc. (3^ Cf. « multiplicahitur ipsc in aniiiuic iiirtiitr ». ut h. loc, II. (7) manus suas, dans le coinnienlaire, saint Ililaire emploie conslamment le singulier, in h. lor., 13. 17. S cité aussi Trin., 12, 12. .

84 Ps. 158, 2-15.

^ cognouisti sessionem meam et resuiTectionem meam. ^ Intellexisti omnes cogitaliones meas de longe; seinitam meam et directionem meam inuestigasti ; *et omnes nias meas praeuidisti, quia non est dolus in lingua mea. [qua :

- Ecce tu, Domine, cognouisti omnia, nouissima et anti- tu formasti me, et posuisti super me manum tuam. •' Mirabilis facta est scienlia tua ex me ; confortata est, non potero ad eam. ' Quo ibo a spiritu tuo et a facie tua quo fugiam? ^ Si ascendero in caelum, tu illic es ;

si descendero in infernum, ades; ^si sumpsero pinnas meas ante luceni,

et habit auero in postremis maris, i^etenim illuc manus tua deducet me,

et tenebit me dextera tua. *^Et dixi : forsitan tenebrae conculcabunt me;

et nox inluminatio in deliciis meis. *^ Quia tenebrae non obscurabuntur a te, et nox sicut dies inluminabitur; sicut tenebrae eius, ita et lumen eius. ^^Quia tu. Domine, possedisli renés meos;

suscepisti me de utero matris meae. ^Mlonfitebor tibi, quia terribiliter mirificalus sum;

mira opéra tua, et anima mea nouit ualde. *^Non est occultatum os meum a te, quae fecisti in et substanlia mea in inferioribus terrae. [occulto;

Ps. 158 ; in h. lac. (2) resuiTeclioiiem, le commentaire ne se comprend bien {jne si on suppose la leçon surrcclioneni, in h. Inc., 7. (5) omnes, aucune allusion dans le commentaire, in li. loc, 8. (7-10) cités aussi Tiin., l, 6, abibo... aut a facie [ces leçons se relnmvenl aussi clans le commentaire, in loc, "20, 21, 22); et ibi ades; 4, 8, abibo. (9 et 10^) cités aussi in Ps. 54, 7.

2U

Ps. 158. IG. 159, 5. 85

^•^Inperfectum luuin uîderunt oculi niei,

et in lil)ro luo omnes scribonlur :

(lie replebunlur, et neiiio in liis. *' Mihi autem nimis lionorificati sunt amici lui, Deiis;

nimis confortati sunt principatus eorum. *M)inumerabo eos, et super liarenaui multiplical)unlur.

Surrexi, et adhuc tecum sum. ^'Si occidas, Deus, peccalorem,

uiri sanguinuni, declinate a me;

(juoniam dicis in cogitalione :

accipient in uanitate ciuitates suas. ^*i\onne odientes te, Domine, odiui

et super inimicos tuos tabescebam? ^^ Perfecto odio oderam eos,

inimici facti sunt mihi. ^MVoba me, Deus, et scito cor meum:

interroga me et scito semitas meas. ^*Et uide si uia iniquitatis in me est;

et deduc me in uiam aeternam.

PSAF.MUS 159

Mn finem psalmus Dauid.

- Eripe me, Domine, ex bomine malo;

a uiro iniquo libéra me. Hjui cogitauerunt malitias in corde,

tota die constituebant praelia. ^ Acuerunt linguas suas sicut serpentes ;

uenenum aspidum sub labiis eorum. Diapsalma. "Custodi me, Domine, de manu peccatoris,

Ps. 158 : 16; replebuntur. saint llilaire connaît une .iiilro leçon /br- niabiintiir. m h. loc, 57. 'il et 22" cilés aussi in /N. 118. sade, 4, illos

86 Ps. 159, 6. 140, 1.

et ab hominibus iniquis eripe me :

qui cogitauerunt supplantare ^ressus meos. ^ Absconderunt superbi laqueum mihi,

et funes extenderunt muscipula pedibiis meis;

continuata semitis scandala posuerunt mibi. Diapsalma. ' Dixi Domino : Deus meus es tu ;

inaurire, Domine, uocem orationis meae. *^ Domine, uirtus salutis meae,

obumbrasti super caput meum in die belli. ^Ne tradas, Domine, a desiderio meo peccatori ;

cogitauerunt aduersus me;

non derelinquas me, ne quando exaltentur. Diapsalma. ^'' Caput circuitus eorum,

labor labiorum ipsorum operiet eos. ^^ Gadent super eos carbones ignis,

et deicies eos;

in miseriis non subsistent. ^^ Uir linguosus non dirigetur super terram ;

uirum iniustum mala capient in interitum. ^"^Cognoui quia faciet Dominus iudicium inopis,

et uindictam pauperum. ^*Attamen iusti confitebuntur nomini tuo ;

et habitabunt recti cum facie tua.

PSALMUS 140

* Psalmus Dauid.

Domine, clamaul ad te, exaudi me ;

intende uoci orationis meae, dum clamabo ad te.

Pp. 150 : in h. loc. (11) et deicies eos/super terrain deicies eos, in h. loc , 14.

Ps. 140 : in h. Im:. ti") cité fiussi in Ps. 65, 2i, liât... taiiquam ;

Ps. I4U, 2. 141, 5. 87

^Dirigatur oratio inea sicut incensum in conspectu tuo,

[Domine,

alleiiatio manuinn mearum sacrificiuni uespertinum. ''Pone, Domine, ciistodiam ori meo.

et ostium circumstantiae labiis meis. ''Non déclines cor meum in uerba mala,

ad excusandas excusationes in peccatis

cum hominibus operanlibus iniquitalem;

et non combinabo cmii electis eorum. "^Gorripiet me iustus in misericordia, et increpabit me;

oleum autem peccaloris non inpinguel caput meum.

Quoniam adbuc et oratio mea in beneplacitis eorum, ^ absorpti sunt continuati petrae iudices eorum.

Audient uerba mea, quia potuerunt. ' Tanquam crassitudo terrae eruptum est super lerram ;

dissipata sunt ossa nostra secus infernum. M^uia ad te. Domine, oculi mei;

in te speraui, non auferas animam meam. ^Custodi me a laqueo quod statuerunt mibi,

et a scandalis operantium iniquitalem. ^'^Cadent in retiaculo eius peccatores.

Singulariter sum ego, donec transeam.

PSALMLS 141

' Intellectus Dauid, cum esset in spelunca, oratio -Uoce mea ad Dominum clamaui ;

uoce mea ad Dominum deprecatus sum ; ■' effundo in conspectu eius orationem meam

et tribulationem meam ante ipsum pronuntio,

"2^) 64, 12, et 1Ô5, 5, elcuatio. ^4) coinbinaho. cf. la note de I rditioii bénédictine, p. 595. 5') cité aussi ïn Ps. 54, 17.

88 Ps. 141, 4. 142, 3.

Mil deficiendo ex me spirilum meum.

Tu cognoiiisii semilas meas :

in uia bac qua ambulabam

absconderunt laqueos mibi. " Considerabain ad dexteram et uidebam,

qiiia non est qui cognoscat me.

Périt fuga a me,

et non est qui requirat aniniam meam. •■'Clamaui ad te, Domine,

et dixi : Tu es spes mea,

porlio mea in terra uiuentium. Mntende orationem meam,

quia bumiliatus sum nimis.

Libéra me a persequentibus,

quia confortali sunt super me. '^Educ de carcere animam meam,

ad confitendum nomini tuo. Domine :

me expectant iusti donec rétribuas mibi.

PSÂLMUS 142

^ Ipsius Dauid. quando persequebatur eum Abessalon.

Deus, exaudi orationem meam ;

auribus perçipe obsecrationem meam in ueritate tua ;

exaudi me in tua iusfitia. - Et non intres in iudicium cum seruo tuo,

quia non iustifîcabilur in conspectu tuo omnis uiuens. "'Quia perseculus est inimicus animam meam,

Ps. 441 : in h. loc. (7) ZingeJ'le rcliont me après persequentibus, mai? il est proljable qu'il faut l'omettre avec le manuscrit R, voir le commentaire, in h. loc . 6.

Ps. 142 : in U. loc. TH. Saint Hilair(' pense que le titre a été ajouté par le? Septante, in h. loc. 1.

P>. 142, 4. 145, 1. 89

humiliauit in terra uitam nieain,

collocaiiit me in ol)Scuris, sicut mortuos saeculi. ^*Et anxiatus est in me spiritus meus,

in me turbatum est cor meum. •'Memor fui dierum antiquorum;

meditatus sum in omnibus operibus tuis,

in factis manuum tuarum meditabar. '■' Expandi manus meas ad te ;

anima mea sicut terra sine aqua. Diapsahna. ' Uelociter exaudi me, Domine ;

defecit spiritus meus.

Non auerlas faciem tuam a me,

et similis ero descendentibus in lacum. - ^ Auditam fac mihi mane misericordiam tuam,

quia in te speraui, Domine.

Notam fac mihi uiam in qua ambulem,

quia ad te leuaui animam meam. ^Eripe me de inimicis meis, Domine,

ad te confugi. *^ Doce me facere uoluntatem tuam,

quia tu Deus meus es. .

Spiritus tuus bonus deducet me in terra m rectam ■" propter nomen tuum, Domine.

Uiuificabis me in aequitate tua :

educes de tribulatione animam meam *- et in misericordia tua disperdes inimicos meos ;

et perdes omnes qui tribulant animam meam,

quoniam seruus tuus ego sum.

P SALMIS 145

*Psalmus Dauid. In (ioliam.

Benedictus Dominus Deus meus,

90 Ps. 143, i>-l'i.

qui docet maniis ineas in bellum,

et digitos meos in praelium. ^ Misericordia mea et refugium meum,

susceptor meus et liberator meus es tu:

protector meus, et in ipso speraui :

subiciens populum meum sub me. ^Domine, quid est homo, quod innotuisti ei,

aut filins liominis, quod députas eum? * Homo uanitati similis factus est ;

dies eius sicut umbra praetereunt. 'Domine, inclina caelum et descende,

tange montes, et fumigabuntur. ''Corusca coruscationes, et dissipabis eos ;

emitte sagittas tuas, et conturbabis eos. ' Emitle manum tuam de alto;

. eripe me de aquis multis et de manu iniqua filioFum ** quorum os locutum jest uanitatem, 'alienorum,

et dextera eorum dextera iniquitatis. ^ Deus, cantionem nouam cantabo tibi,

in psalterio decacbordo psallam tibi, ^"qui das salulem regibus,

qui libéras Dauid, seruum tuum.

De gladio maligno *^ erue me....

quorum os locutum est uanitatem,

et dextera eorum dextera iniquitatis. [sua;

*^ Quorum filii sicut nouella plantatio stabilita a iuuentute

filiae eorum compositae, circumornatae quomodo simi-

[litudo templi.

Ps. 145 : in h. loc. Tit. D'après saint llilaire, le titre aurail été ajouté par les Septante: « cum neque in liebraicis libris reperiatur neque translatores alii quicquam aliiid quam simpliceni tilulum pi-aescripserint, id est : Dauid » . in h. loc, 1 . (11; Le coninieiilaire ne tait aucune allusîon à l'incise et erue me de manu filiorum alienonim. 11 est probable que saint llilaire lisait : de gladio malignonnn erue me, quorum... Voir in h. loc, 22.

Ps. 145, 15. 14i, 0. 91

''• Et promptuaria eorum plena, eructuaiitia ex hoc iii illud ;

oues eorum fetosae, abundantes in egressionibus suis; '^ boues eorum crassi.

Non est ruina maceriae, neque Iransitus :

neque clanior in plateis eorum. *^ Bealum dixerunt populum oui haec sunt :

beatus populus cuius Dominus Deus eius.

Ps\LMUS 14 i

^ (Laudatio ipsi Danid.)

Exaltabo te, Deus meus et rex meus ;

et benedicam nomen tuum in saeculum el in saeculum ^Per singulos dies benedicam te, [saeculi,

et laudabo nomea tuum in saeculum et in saeculum "'Magnus Dominus, et laudabilis ualde ; [saeculi.

et magnitudinis eius non est finis. 'Generatio et generatio laudabit opéra tua,

et potentiam tuam pronuntiabunt. ^Et magnificentiam maiestatis tuae et sanctitatem tuam

et mirabilia tua narrabunt. loquentur ;

'^ Et uirtutem terribilium tuorum dicent,

et magnitudinem tuam narrabunt. "^ Memoriam abundantiae suauitatis tuae eructiiabunt.

et iustitia tua exultabunt. '^Miserator et misericors Dominus esl,

patiens et multae misericordiae. ^ Suauis Dominus uniuersis ;

et miserationes eius super omnia opéra eius.

Ps. 144: in h. toc. 'Aï. '^Laudatio ipsi Dauid). Tel esl le tiliv (i';iprès le commentaire : « pronomine ostendit illum Dauid. isto laudjnle, lau- dari ». in h. loc, 1. [Cf. in Ps. 145, T;. Le Ver. a Iniis, le Sonr/.. laudatio: c'est cette dernière leçon qui parait celle de saint llilair(\ (][. in h. loc.

92 Ps. 144, 10-21.

^^ Confiteantur lil>i. Domine, omnia opéra tua :

et sancli lui confiteantur libi. ^^ Gloriam regni tui dicent,

et potentiam tuam loquentur ; ^- ut notam faciant filiis hominum potenliam tuam,

et gloriam magnificentiae regni tui. ^^ Regnum tuum regnum omnium saeculorum ;

et dominatio tua in omni generatione et progenie.

Fidelis Dominus in uerbis suis,

et sanctus in omnibus operibus suis, •'Suffulcit Dominus omnes qui ruunt,

et corrigit omnes elisos. ^^Oculi omnium in te sperant;

et tu das escam illorum in tempore opportun o. ^*^Aperis tu manum tuam,

et inples omnem animam benedictione. ^' lastus Dominus in omnibus uiis suis,

et sanctus in omnibus operibus suis. *^ Prope est Dominus inuocantibus eum,

omnibus inuocantibus eum in ueritate. ^Holunlatem timentium se faciet ;

et orationem eorum exaudiet, et saluos faciet eos. ^^Custodit Deus diligentes ipsum,

et omnes peccatores disperdet. ^^ Laudationem Domini loquetur os meum ;

et benedicat omnis caro nomen sanctum eius in saecu-

[lum et in saeculum saeculi.

2, 7). (13) in omni generatione et progrenie, cf. « dominatus etiam in gênerai ionem et generationem ostenditur ». in h. /oc, IG. (14) elisos, peut-être faudrait-il lire al/isos, cf. in h. loc, 18, 11), 20. (18*) cité aussi i)i Ps. 148, 8. (21) Au lieu de benedicat omnis caro, le com- mentaire suppose peut-être hcnedicant omnes, in h. loc, 25.

i

1-9. 05

PSAF.MIS 1 \b

Alléluia, Aggaei et Zacliariae. -Lauda, anima mea. Dominum.

Laudabo Dominum in uita mea;

psallam Deo meo quamdiu ero.

Nolite confidere in principibus, ■• et in filiis liominum, quibus non est salus. *Exibit spiritus eorum, et reuertentur in terrain suam

in illa die peribunt omnes cogitaliones eorum. ^ Beatus cuius Deus lacob adiutor eit,

spes eius in Domino Deo ipsius : ^ qui fecit caelum et terram,

mare, et omnia quae in eis sunt. " Qui custodit ueritatem in saeculum : - facit judicium bis qui patiuntur iniuriam;

dat escam esurientibus.

Dominus soluit conpeditos,

8 Dominus sapientificat caecos. Dorainus erigit elisos; Dominus diligil iustos.

9 Dominus custodit proselytum ; pupillum et uiduam suscipiet,

et uiam peccatorum exterminabit.

Ps. 145 : in /'• loc. Tit. D'après saint Hilaire, le texte hébreu ii a pas d'autre titre que alléluia, ce sont les » traducteurs », les Septante, qui ont ajouté Aggaei et Zachariae, in h. loc, 1. ('i principibus, d:uis le couunentfiire, regibus, in h. loc, 5,4. —(8) elisos. saint Hilaire emploie toujours adlisoê, in h. loc, 6: voir la note sur le psaume précédent,

V, 14. 9j S;iint Hilaire connaît deux leçons : proselytum et aduenaiu,

in h. loc, (j; cf. a uia peccatorum disperditur o, comme dans la Yulgate. loc cit.

9i Ps. Uo. 10. lit;. 10.

*^ Regnabit Dominus in aeternum. Deus tiiiis, Sion. in generationem et generationeni.

PSALMI-S 146

* (Aggaei et Zachariae .

Laudate Dominum, quoniani bonus est psalmus;

Domino nostro sit iucunda laudalîo. ^Aedificans Hierusalein Dominus,

et dispersiones Israhel congregans ; ^qui sanat contritos corde,

et alligat contritiones eorum : ^numerans multitudinem stellarum,

et omnibus his nomina uocans. ^ Magnus Dominus noster. et magna uirtus eius ;

et sapientiae eius non est numerus. ^ Suscipit enim mansuetos Dominus ;

humiliât autem peccatores usque ad terram. Inclioate Domino in confessione,

psallite Deo nostro in cithara. ^ Oui operit caelum nubibus,

et parât terrae pluuiam ;

({ui producit in montibus foenum, ^dat iumentis escam ipsorum:

et herbam seruituti hominum;

et pullis coruorum inuocantibus eum. '''Non in uiribus equi uoluntatem habel,

nec in tabernaculis uiri beneplacitum est ei.

Ps. liC) : in h. loc Til. Aggraei et Z;icliai'iai\ addition des Septante, d'après saint llilaire, in h. loc.^ 1; voir la note du psaume précédent. 9) « In pluribus auteni codicibus insertum huncversum deprehendimus : l'I herbam seruituti hominum. . Hic enim ordo dictoruni est», in h. loc, 10. Saint Hilaire signale cette addition sans laccepter ni la condamner.

Ps. 140, 11. 14S. 1.

Ilenoplacitum est Domino super ti mentes eum, et in omnes qui sperant super misericordiam eius.

Ps.M.MlS 147

(Àggaei et Zachariaej. "Lauda Hierusalem, Dominum ;

lauda Deum tuum, Sion. *'^Quoniam confortauit seras portarum tuarum,

benedixit fdios tuos in te. ^'Oui posuit fines tuos tuos pacem,

et adipe frunienti satians te. *'^Qui emittit eloquium suum terrae,

uelociter currit sermo eius. *'''Qui dat niuem sicut lanam,

nebulam sicut cinerem spargit. ^".Mittit crystallum suum sicut trusta panis :

ante faciem frigoris eius quis siibsistit? '^Emittit uerbum, et liquefaciel ea ;

flauit spiritus eius, et fluent aquae. '^ Pronuntians uerbum suum in lacob,

iustitias et iudicia sua in Israhel. -^Non fecit taliler omni nalioni,

et iudicia sua non manifestauit eis.

PSALMDS 148

' Laudate Dominuin de caelis ; laudaie eum in excelsis.

I»s. 147 : in II. lac. TH. Afrgaoi et Z.icli.iriao, v.vir I,^s notes des deux psaunif's précédents et le comnicntairi' in h. lac. 1.

90 Ps. 148, 2-14.

^Laudate eum, omnes angeli eiiis;

laudale euin, omnes uirtutes eiiis. Mandate eum, sol et luna;

laudate eum, omnes stellae et lumen. ^ Laudate eum, caeli caelorum ;

et aqua quae super caelos est^ laudet nomen Domini.

Quia ipse mandauit, et rreata sunt,

ipse dixit, et facta sunt; •^Et slatuit ea in saeculum et in saeculum saeculi;

praeceptum posuit, et non praeteribit. ' Laudate Dominum de terra :

dracones et omnes abyssi ; « ignis, grando, nix, crystallum, spiritus procellae,

quae faciunt uerbum eius; ^ montes et omnes colles ;

ligna fructifera et omnes cedri ; bestiae et uniuersa pecora ;

serpentes et uolucres pinnatae ; ^^ reges terrae et omnes populi;

principes et omnes iudices terrae, ^-iuuenes et uirgines, seniores eum iunioribus laudent ^'' quia exaltatum est nomen eius solius, [nomen Domini, ** confessio eius super caelum et terram ;

exaltauit cornum populi sui.

Hymnus omnibus sanctis eius ;

filiis Israhel, populo adpropinquanti sibi.

Ps. 148 : in II. loc. (4] cité aussi in Ps. 1">5, 10. caeli caelorum et aquae, quae super caelos sunt, laudent Dominum. (4'') 125, 5, et aqua, quae super caelos est, laudet Dominum. (5) mandauit/praecepit, in h. loc, 3; cité aussi Trin., 4, 16, inter. dixit... mandauit, comme dans la Vulsate.

PSAI.MIS U9

' «.aiitate l»omino cantieuin nouum : laudatio eius in ecclesia sanctoruin.

- Laetelur Israhel in eo qui fecit eum,

el filii Sion exultent super regem snuuj. ■• Laudent nonien eius in choro.

in tympano et psalterio psallant ei. H^uia beneplacitum est Domino in populo suo.

exaitahit inansuetos in salufem.

Exuitabunt sancti in gloria,

laetal)untur in cubilibus suis. ' Exultationes l>ei in gntture eoruni.

et gladii bis acuti in manibus ipsorum : ' ad faciendam uindictam in nationibus,

obiurgationes in populis ; ^ ad alligandos reges eorum in conpedil)u>,

et nobiies eorum in manicis ferreis : ^ ut faciant in bis iudicium conscriptum :

gloria baec est omnibus sanctis eius.

PSALMUS 150

' Laudate Dominum in sanctis eius ; laudate eum in tirmamento uirtutis eius.

- Laudate eum in potestatibus suis ;

' Laudate eura in cymbalis benesonantibus ; laudate eum in cymbalis exultationis. ' Omnis spiritus laudet Dominum.

I'>. 149 : in h. loc. ;4''-9) cités nussi in Pu. 145, Il>: v. S, iii.uiici et coiTipedibus... uinculis, cf. le cnmiiientaire, /// /i. /oc. i.

Iv-. 150 : in h. loc (2 ss.) Il y ;j une lacune dans le coniniontnin- C^-pt.'ndant on peut reconnaître des al4<Jsions aux versets qm- n«»iis d«»iinon;

TABLE [)KS MATIKhES

Le texte du Psautier de saint Ililairo de IVtifieis vu

Si<;les et abréviations xi.vii

Liber PsaLmorum. Psalmus 1 I

Psalmus 2 -1

Psalmus 3, 4, 5 7}

Psalmus 6, 7 4

Psalmus 8, 9, 15 :>

Psalmus -14, 45, 16 0

Psalmus 17 7

Psalmus 18 N

Psalmus 21 t>

Psî.lmus 22, 25. 24 10

Psalmus 25, 2b Il

Psalmus 29, 31, 32- Ti

Psalmus 53, 54 \~>

Psalmus 55, S6, 59, 40 I i

Psalmus 41, 43, 44 i:.

Psalmus 45, 4t)

Psalmus 49, 50; 17

Psalmus 51 In

Psalmus 52 Mi

Psalmus 55 20

Psalmus 54 21

Psalmus 55 27»

Psalmus 56 2i

Psalmus 57 25

Psahuus 58 2ti

Psalmus 59 2S

Psalmus 60, 61 i"»

Psalmus 62 7,1

Psalmus 65, 04. . . 7,-i

Psalmus 65 .... ~>■'^

Psalmus 06 55

Psalmus 67 "r>

100 - TABI.K DES MATiÈKES.

Psalmus 68 59

Psalmus m ^*

Psalmus 71 ^^

Psalmus 72. 75, 74 ^5

Psalmus 75. 76, 77 ^'*

Psalmus 78. 79, 80. 81 45

Psalmus 85, 8 i. 85. 88 46

Psalmus 90. 91 48

Psalmus 94. 95, 97 49

Psalmus 98, 101 -><>

Psalmus 102. 105 5'

Psalmus 105. 109 ? 52

Psalmus 110, 111, 115 55

Psalmus 114, 115 54

Psalmus 117, 118 55

Psalmus 119, 120 68

Psalmus 121 ^^

Psalmus 122, 125 "'^^

Psalmus 124 "'^

Psalmus 125

[2

Psalmus 126. 127 "5

Psalmus 128 '^

Psalmus 129. 150 ^5

Psalmus 151 , "^

Psalmus 152 . p

Psalmus 155. 15i '^

Psalmus 155 80

Psalmus 156 82

Psalmus 157. 158 85

Psalmus 159 85

Psalmus 140 86

Psalmus 141 8i

Psalmus 142 88

Ps;ilmus 145 89

Psalmus 144 '^J

Psalmup 145 ^;J^

Psalmus 146

Psalmus 147. 148

95

Psalmus 149, 150 •^'^

7;-iS5-2. ImpriniPiir Laiichk, <», nu- de Flourus, à Pari>.