i

9

LITTERAB CUADRIMESTRES

r

EX UNIVERSIS

PRAETER INDIAM ET BRASILIANI

ROMAM MISSAE

TOMUS SECUNDUS

(1552-1554

1

flte

«a»

MATRITI

EXCUDEBAT AUGUSTINUS AVRIAL via S. Bernardi , 92 1895

CLXV1II

P. Leonardus Kessel Patri lgnatio de Loyola. Colonia, 31 Augusti 1552 ».

IHS

Gratia et pax xi. dni. sit semper cum omnibus nobis. Re.de in X.° PJ :

Cum in hac nostra Societate consuetudo sit ut quarto quo- que mense singula , quae ad Dei gloriam et ad consolationem confratrum esse possunt, scribantur, conabor paucis P. V. indi- care quicquid hoc quadrimestre Coloniae actum est.

In primis, Re.de P.r , quoad tempora in quibus degimus, piena sunt bellis ac turbationibus. Colonienses nostri multum timuerunt et adhuc timent ; omnes fere portae civitatis per mul- tum temporis clausae fuerunt; vigiliae quoque die ac nocte di- ligentes factae sunt. Istis mensibus religio Christiana multum decrevit in his locis et decrescit in dies magis. Nam lutherani sive haeretici Maguntiam occuparunt, Episcopus maguntinus, religiosi et sacerdotes omnes fugere coacti sunt, quorum do- mus et ecclesias haeretici incendunt tam in civ itate quam extra civitatem jacentes. Tandem haeretici occuparunt etiam Treve- rim. Iam aliud non restai nisi ut episcopatum coloniensem de- vastem et Coloniam penitus subvertant , quod valde timetur et facile fieret, quia inter populum et clerum maxima est contro-

1 Tota autographa , unico folio, sub num. 125, ex voi. Epist. Quadrìm., 1547-1552.

6

LlTTERAE QUADRIMESTRES

versia , ita ut periculum sit ne tumultus fiat in populo contra clerum et religiosos omnes. Non possem litteris explicare quo- modo hic religiosi et sacerdotes sint exosi, quomodo post eos clametur in plateis sine aliqua verecundia.

Nos pacifici manemus apud templum divae Ursulae. Istis mensibus multis de causis coacti fuimus nos magis domi conti- nere et nostra studia tractare. Tamen dominicis diebus et festis bis semper exhortationem habui diversis in locis '.

Quidam promoti in artibus et sacerdotes saepe nos invisant (sic) aut consulendi aut confitendi gratia , inter quos est qui- dam filius consulis promotus in artibus , qui valde Societati est addictus. Apud communem populum berte audimus, libenter nos audiunt. Sed aliqui magistrorum nostrorum 2 admodum aegre nos ferunt, quorum unus in publicis concionibus suis quantum potest contradicit nobis, ab aliis male informatus, et ita inhaeret suae opinioni , ut quicquid contrarium audiat , non credat. Speramus omnia brevi meliora Dei gratia.

Nihil adhuc percepimus de Andrea Phrysio 3, quem cum Se- bastiano 4 ante aestatem Romam misimus. Intelligo ipsius patrem bene contentum quod se Societati dederit , et omnia ne- cessaria esse illi paratum mittere, modo sciat ubinam agat.

Haec sunt quaeP. V. scribenda occurrunt , cui unice com- mendatos nos cupimus.

1552, ultima Augusti.

R. V. servus indignus,

Leonardus Kessel.

Super script io : R.d0 in X.° Patri Dno. Ignatio a Loyola, Ge- nerali Praeposito Societatis Iesu , Romae.

Manu J. Ph. Vito: lesus. 1552. Colonia, de M.ro Leonardo Kessel, del ultimo de Augusto.

1 Haec fusius et clarius habes in Polaxco, Chronic. Socict. Jesu, tom. n, pag. 585. 8 Quid nomine Magistrorum nostrorum hic veniat habes in Cartas y otros escritos del B. P. Pedro Fabro, 1. 1, pag. 103 et 224. 3 Vide supra, 1. 1, pag. 546, not. 2.

* De hoc Sebastiano, cujus, suppresso nomine, meminisse videtur Polaxcus Citrón., t. il, pag. 535, n. 397, nihil adhuc certi addere valemus.

An. 1552

7

CLXIX

P. Petrus del Pozo Patri Ignatio de Loyola. Burgis, 1 Septembris 1552 ».

IHS

Muy R.do padre mio en Xpo.

La gra. , salud y pas de Jesu Xpo. nro. Señor , y la conso- lación del espíritu sancto sea siempre en el alma de V. P. y con todos nosotros , amen.

Por anemie mandado el padre maestro estrada tubiesc cargo de escriuir cada mes , y cada quatro meses á V. P., y ser este uno de los quatro meses , por esta daré aniso á Vra. P. de lo que en esta tierra y cibdad el Señor por síís sier- vos se a dignado y digna haser.

El padre maestro estrada fue este verano á visitar á los pa- dres, y hermanos de Oñate, y pasando por un monesterio de frayles geronimos que se llama Sant Juan de Ortega , ordeno el Legado a de su sanctidad que se halló allí que el padre maes- tro predicase y hizo un sermón de admirable edificación con el qual el Señor movió aquellos frayles en gran manera, y des- pués importunaron mucho al padre maestro que quedase allí, porque dello el Señor seria grandemente seruido , porque que- rían que el padre m.° los reformase, pero el padre pasó ade-

1 In voi. Epistolae Qitadrimestr es ,1547 ■ 1552 , colee, rom. Aulographum in duplici folio sub nn. 192 et 193. Est etiam in eodem voi. apographum unico folio constans sub n. 191 , in quo desiderantur ea, quae, ut mos erat (vide supra , t i, pág. 280, not. 2), lineis, ne exscriberentur, occlusit Polancus et nos hic italicis litteris describimus.

2 Joannes Poggio, qui hoc ipso anno cardinalitia dignitate fuit insignitus

8

LlTTERAE QUADRIMESTRES

lante y llegó á oñate, donde se vio con el padre provincial 1 y el padre m.° francisco de borja con los demás, hizo el padre m.° muchos sermones en aquella tierra con grande aprouecha- miento y edificación de los oyentes.

Venido el padre m.° á burgos predicó en esta yglesia 2 hasta el domingo ultimo de Jullio con muy gran concurso de gente. En este dia vino al padre después del sermón una calentura con gran cargamiento de que fue necesario purgarse , y quedó con una flaqueza de piernas que casi le a durado fasta agora, antique de salud está ya bueno. Con toda su flaqueza en este tiempo que no ha predicado a hecho muchas confesiones. La condesa de osorno 3 y otra señora muy principal desta cibdad se an confesado generalmente con el padre m.°

También el conde de osorno 4 3^ un su hijo maiorazgo 5 y otros señores principales desta cibdad se confiesan á menudo con el padre maestro: tienenlo por gran priuilegio los que se pueden confesar con el padre.

Una donzella principal desta cibdad la qual tenia muy cab- dalosa dotte se confesaba con el padre maestro y mouióla el Señor á dexar el mundo, y ansí con su dotte se offresció á ser- uir al Señor en un monesterio donde está agora con grande edification de las monjas y maior aprobechamiento de su alma. Paresceles á las monjas que ha mucho tiempo que no ha en- trado monja en aquel monesterio con tan grande fundamento: llamanla la monja del padre maestro estrada.

Viene mucha gente á comunicar casos de conciencia con el padre m.° lleuan grande satisfacion y edificación de su doctri- na. Sea el Señor por todo glorificado. Oy primero de Setiembre ques la fiesta desta yglesia de S.r Sant Gil a predicado el p.e m.°

1 P. Antonius de Araoz.

"2 Templum Sancto Aegidio dicatum, de quo paulo inferius expresse fit mentio.

3 Mai ia de Velasco et Aragon "Dama de la Princesa de Portugal, Señora de Vi- llalva del Alcor y del mayorazgo que la fundó la Duquesa de Frias Doña Juliana An- gela de Velasco y Aragon su tía Era hija de D. Juan Hurtado de Mendoza , V Señor de Moron .., y de Doña Luisa de Velasco su mujer, Dama de la Reina Católica. „ — His- toria Genealógica de la Casa de Lara, por D. Luis de Salazar y Castro.

* D. Pedro Fernandez Manrique, IV Conde de Ossorno, Señor de Galisteo, Villa- sirga, Valle de Gama, S. Martin, Villalva, el Arquillo, Baños, Villavieco, Passaron, y Toiremenga, Comendador de Rivera, y de Mon-Real, y Trece de Santiago. — Ibidem.

5 D. Gaici Fernandez Manrique, II del nombre, V Conde de Ossorno, Señor de Ga- listeo, Valle de Gama, Villasirga, S. Martin, el Arquillo, Baños, Passaron y Torre- M e n ga .— Ib ide ni .

An. 1552

9

un sermón de praeparatíone mortis con el mayor auditorio que me paresce auer visto en esta yglesia, y con ser dia feriado se juntó tanta multitud por el grande deseo que ya tenian de oir al p.e m.° que desde el último de Jidlio no aína podido predicar por su enfermedad.

Ay algunos mouidos con gran feruor que desean entrar en la compañía y otros muchos que entrarían sino por no aber casa se detienen con esperança. El padre hernandálvarez 1 es tan ocupado en confesiones , que si él pudiese ser diez ternía bien que hazer; pero ansí no se puede cumplir con la devoción de tantos: confiesa también á muchos generalmente: van todos muy edificados.

Bienen también muchos á llamar á los padres para aiudar á morir; edifícanse mucho de ver el trabajo que en ello los padres toman por solo el servicio de Dios y el probecho de los pró- ximos.

A tres leguas de aquí ay un monesterio de monjas de la hor- den de Sant benito que es em palacios 2, y ha mucho tiempo que el abbadesa y algunas de las monjas traen grandes pleytos y diferencias contra el obispo desta cibdad , que es su superior, y entre ellas también ha auido grandes dissensiones por ser las mas delias de la parte del obispo ; y estando ansí a ydo el padre hernandálvarez dos vezes á communicarlas y hazerlas algunas pláticas y exortaciones á la obediencia , con lo qual se an mo- bido á gran sentimiento y lágrimas , viendo las grandes discor- dias que entre ellas a auido ; anse confesado y comulgado mu- chas delias con grande devoción, y el Señor a querido ablan- dar el coraçon de la abbadesa y las de su parte de manera que están agora para pasar por un buen medio que se dé en el ne- gocio , lo qual será para grande vien de sus almas y edificación de muchos. Dase calor en el negocio de la casa en esta cibdad para la compañía ; hágalo el señor como sea á su mayor glo- ria y honrra.

El padre maestro y todos los demás nos encomendamos en los santos sacrificios y oraciones de v. p. y de todos los padres

1 P. Ferdinandus Alvarez del Aguila De ejus cognominis mutatione , vide supra, tom i, Quadr., pag. 540, not. 1.

2 Palacios de Venaver.

10 LlTTERAE QUADRIMESTRES

y hermanos desa scinda casa: con todos sea la grada y amor de Jesn Xpo. nro. señor , amen.

De burgos 1 de Setiembre 1552.

De V. P. Indigno hijo y siervo en X.°,

t

P. Pozo.

Super ser iptio.= Al muy R.do en xpo. padre el padre maestro ignacio prepósito general de la compañia de Jesus en santa maria del estrada.

En Roma.

Alia manu: burgos, Set.e 1552, Q. S. Manet adhuc in 4.a pag. cera rubra sigilli.

CLXX

Theodorus Peltanus, Ex commissione Patris Nicolai Bobadilla, Patri Ignatio de Loyola. Neapoli, 1 Septembris 1552

Gratia et pax Domini nostri Jesu Christi sit nobiscum sem- per. Amen.

R.de in Christo P.

Pervolutis jam quatuor mensibus, breviter quae clementis- simi illius Patris beneficio hic operata sunt transcribimus, inde ordientes ubi nuper destitimus *, hoc est, ab ipsis studiorum ac studiosorum nostrorum exercitiis, quae sane, si unquam ante,

1 Apographum, in foi. 98 Codicis 1551. Vide supra, 1. 1, pag. 274, not. 1.

2 Vide supra, t. i , pag. 625 et seq., litteras, quas ipse Peltanus Ignatio dedit 5 Maji 1552, ubi agit de scholarum in urbe Neapoli instauratione facta mensis Februarii die 14,

An. 1552

lt

in praesentiarum quam felicissime procedunt. Numerus quidem gymnasia nostra frequentantium , quam initio fuit, aliquanto rarior nunc ; verum hujus rei rationem hic adscribí non atti- net, cum nulli dubium sit aestum, totius hujus regni tumul- tuili regium denique de peregrinis edictum -, facile copias nostras in arctius contrahere potuisse; verum, quod numero decessit, profectui accessisse manifesto videmus, quandoqui- dem non jam in singulos menscs confitentur , sed quamplurimi etiam in hebdómadas et celebriores solemnitates utcumque ad confessiones et sacrosanctae Eucharistiae sacramentum acce- dunt. Quantum vero hac via promoveant, indicio sunt qui pau- cis abhinc diebus Christo et religioni sese devoverunt, et pleri- que alii qui vel in nostra Societate idem factitare summopere desiderant 3. Ex litteris autem quem fructum retulerint et in dies referant , experimentum dant qui, leviter modo litterarum fuco illiti , nostra frequentantes nunc earumdem professionem faciunt. Multi etiam alii qui vixdum balbutiendo latinuni ver- bum sonabant , nunc declamatoriae functioni satis idonei cen- sentur.

Sed quoniam litterarum tyronum nostrorum confessionis et communionis sacrae supra mentionem facimus, lubet hic ali- quid de exterorum religione monere. Cum igitur singulis diebus festivis copiosus satis qui sacra haec petunt sit numerus , tum sane copiosissimus fuit in jubilaeo nuperrime hic celebrato, nec multo minor in aliis celebrioribus festis esse solet. Patres etiam quorumdam generalem confessionem audiverunt. P.r item An- dreas 4 plerosque infirmos cum multo illorum fructu et visita- vii et eorum confessionem audivit. Domi et foris in diversis locis non sine magno audientium fructu spirituali concionatum

1 Turbae aliquae excitatae hoc anno Neapoli fuere occasione secessionis Principis Salernitani, qui ab Imperatore ad Galliae Regem transfugit, et occisionis Antonii Gri- sonis, qui illius Principis partes agebat. Vide Miccio, Vila di Bon Pietro de Toledo, cap. 40 et 41.

- Mos illis temporibus frequens erat ut, cum bellum natio aliqua adversus aliam nationem indicebat, exulare juberet omnes, qui apud se degebant, adversae nationis indígenas. Et si immineret urbibus obsidio, excederé illis cogebantur peregrini omnes et advenae quique ad illarum defensionem censebantur inútiles. Simile quid Neapoli hoc anno contigisse, cujus tamen non meminere historiographi, ex his Peltani verbis satis liquet.

5 Vide Schinosi, Istoria della Compagnia di Giesù appartenente al Regno di Na- poli, parte i , 1, 1 , cap. 8.

4 P. Andreas de Oviedo, Collegii Neapolitani Rector.

12

LlTTERAE QUADR1MESTRES

est. Quidam etiam in publico carcere salutare illud divini verbi semen plurima captivorum consolatione seminarunt, quidam etiam cives exercitia nostra fecerunt. Doctrina Christiana, quae pueris et aliis adeuntibus declarari consueta est, continua - tur. P.r N.r M.r Bobadilla 1 eadem dexteritate et auditorum fre- quentia qua coeperat epistolam ad Romanos finivit , verum non ille felicius destitit quam P.r Andreas psalmorum interpreta- tione illi successit , nec et minori concione, quantumvis etiam temporis hactenus magna fuerit intemperies ; speramus quoque fore ut multum multi vivent.

Fratres, etsi hucusque partim eorum languidiores fuerint, nunc omnes, gratia Dei, validi ac vegeti sunt et quod maxi- mum est, universi sua sorte contentissimi, singuli sua officia domestica habent, inque iis, temporibus studio non perinde idoneis, sese cum charitate et diligentia exercent.

Accepimus juvenem quemdam Siculum, egregium illuni quidem, sive litteras, sive alias, quae in eo plurimae relucent, corporis et animi dotes spectes, et alii duo jam accincti sunt profecturi Romam, ad V. P. gremium.

Aliud magni quod scribam non occurrit , immo maximi ut sci- licet omnes nos minimos tuos in Christo servulos plurimum in P. V. orationibus commendatos habeas. Idem ab aliis omnibus, tam praesentes quam futuri , quam possumus humillime obte- stamur.

Vale.

Neapoli, Calend. Septembris. Paternitatis V.rae R.dae, jussu sup. Minimus servulus , •>

Theodorus Peltanus.

1 P. Nicolaus Bobadilla sociis omnibus, qui Neapoli versabantur, quasi Provinciali* praeerat, et Collegii Neapolitani superintendens erat.

An. 1552

CLXXI

P. Dionysius Vazquez Patri Ignatio de Loyola. Compiuto, 2 Septembris 1552

t

IHS

Muy R.d0 en Chro. P.e

La gratia y paz de Nuestro Señor sea contino en nuestras ánimas. Amen.

En la última carta que á V. P. embiamos de los quatro me- ses, dimos cuenta de algunas de las misericordias que Nuestro Señor nos haze continuamente, assi á los que en este collegio residimos como á otros muchos que á él vienen á aprovecharse en los exercicios y confessiones y otras obras y spirituales exercícios, lo qual todo, como (gloria al Señor) nunca cesse, antes vaya en contino augmento, no será menester aquí más de proseguir adelante lo que en las passadas se dixo 2.

Hay veinte 3^ dos hermanos en este collegio, y entre ellos cinco sacerdotes, los quales van en virtudes y letras aprove- chando y creciendo cada dia : entre ellos hay algunos que han entrado poco há, á los quales Nuestro Señor ha dado grandes habilidades para letras, y facilidad y blandura de alma para mejor imprimir en ellos toda bondad; los quatro destos entraron este verano acabándose de hazer bachilleres , y entre más de ciento que iban en su curso, son ellos los mejores estudiantes y

1 Autographa, duplici folio, nn. 156 et 157, in voi. Epistolae Mixtae, 1551-1552. - Vide supra, t. i, pag. 617.

14 LlTTERAE QUADRIMESTRES

más hábiles : para Navidad habrán acabado de oir su philoso- phía y comenzarán la theología. Otros cinco, que también han entrado este verano, empiezan ahora las artes l. Todos muy escogidos , entre los quales están un sobrino del patriarcha y presidente del Consejo 2, hijo de un caballero principal de Si- güenza; es subjecto muy bueno y para toda virtud accomoda- do. Todos están desseosos de hazer mortificationes públicas y lo han pedido con instantia al P.e Villanueva; mas él, teniendo algunos buenos respectos y fines , no ha condecendido hasta ahora con este su desseo; pero en casa se exercitan bien las mortificationes y penitentias.

En estos quatro meses se han movido muchos á se aprove- char en los exercicios spirituales , y ha habido tanto concurso, y de personas graves, que no se ha podido satisfazer á los des- seos de la mitad de los que estaban movidos , aunque ordina- riamente habia en exercicios siete ó ocho personas y á las ve- zes más, casi todos venidos de fuera desta tierra y arzobispa- do : entre ellos hubo algunos letrados y caballeros , y Don Luis de Bibero y Don Antonio, hermanos de Don Hierónymo de Bibero, que está en casa. Fueron también curas de iglesias y estudiantes y religiosos de San Francisco y de S. Domingo, personas muy señaladas en su Orden, especialmente un P.e do- minico Presentado y Lector muy antiguo de S. Thomas; y lo ménos que tiene, con ser tan docto, es ser letrado, según su bondad y recogimiento es mucho.

Mas como entraba ya el verano, que según el pueblo pare-

3 Sex tantum Compiuti admissos hoc anno fuisse expresse asseritili- in Historia del Colegio de la Compañía de Jesús de Alcalá, auctore P. Christophoro de Castro, non- dum in lucem edita, lib. IV. cap. 12 et 13: Alphonsus Lopez, qui, postquam Theologiae •curriculum emensus est, a Patre nostro Ignatio comes Patris Joannis Nuñez de Barreto, Aethiopiae Patriarchae, fuit electus. Alter fuit Frater Petrus de Falces, paucis post annis e vivis sublatus. Tertius P. Enriquez, frater P Emmanuelis Lopez, qui Salman- ticae plus viginti annis Theologiam legit. Quartus Joannes de Carrera . vir poenitentia insignis. Quintus Gaspar de Salazar in gubernandi scientia apprime docius, qui cuni Superior Collegii Abulensis fnissct nominatus, magno adjumento et consolaiioni fuit Sanctae Theresiae, quae semper omnium suorum dubiorum solutionem ab hoc Patre exquirebat. Fuit postea Rector Collegiorum Matriti, Marchenae, Conchae et Belmon tis, et Praepositus Domus Professae Toletanac. Postremus fuit Joannes Emmanuel, vir magnae pictatis et animi demissionis. Fuit Rector Collegii Murciensis per decem Ínte- gros annos et postea Praepositus Domus Toletanac. Historia Complutensis Collegii ejus vi r tutes enarrat.

4 Patriarcha et Consilii Regii Praeses erat Dominus Ferdinandus Niño de Guevara, Siguntinus Episcopus.

An. 1552

15

cen deberse dexar por los calores, quiso nro. P.e Villanueva que cessasen, y él y el P.e Tablares fueron á dar exercícios á unas personas principales de la iglesia de Toledo, y á un Doc- tor theólogo, collegial en este Collegio Mayor y á otras per- sonas qualificadas y religiosos ; y fueron para esto á una forta- leza * del Conde de Melito 3, que está catorze leguas de aquí, donde el Conde les hizo dar todo buen recabdo y hizo todo buen tratamiento , no sólo á los de la Compañía , mas á todos los que iban á hazer los exercícios , offreciéndose á hazer lo mismo por todos los que quisiessen ir á hazellos. Sirvióse mu- cho Nuestro Señor en esta ida , assi en aprovecharse aquellas ánimas, como en otros buenos successos que de su salida suc- cedieron.

De allí se fueron á Cuenca nro. P.e Villanueva y el P.e Ta- blares á instantia del Doctor Vergara 4, que pidió estuviessen en Cuenca un mes, donde se hizo notable fructo spiritual, dando á unos los exercícios y á otros confessándolos generalmente, dándoles algunas preparationes por no dar el tiempo lugar para más , y quedando muchos movidos para tomar adelante más de propósito el aprovechamiento spiritual ; entre otros fué uno el hijo heredero del Conde de Pliego 3, que fué muy apro- vechado, y assi mismo muchos caballeros de Cuenca.

A la vuelta vino nuestro P.e Villanueva por Toledo, donde fué muy importunado de muchos señores de la iglesia y de otras personas que se detuviesse allí algún tiempo, poniéndole en concientia el fructo que por no quedar él se perdía; de donde se conoce el mucho fructo que de aquella cibdad se sacará

1 Sermo est de Gaspare de Quiroga, canonico Toletano, mox hujus ecclesiae Ar- chiepiscopo et Cardinale. Hist. Colleg. Compi., lib. iv, cap. xiv.

2 Castellum dictum de Almenara. Ibidem.

3 Didacus Hurtado de Mendoza , Comes de Melito, mox Dux de Francavilla et Ara- goniae Pro-rex. Vide Liti. Quadrili!., tom. i, pp. 296 et 621.

* Doctor Alphonsus Ramirez de Vergara , de quo vide Litterae Quaârim., tom. i, pag. 293, not. 2; item Polancx Chron. et Cartas de San Ignacio, passim.

3 Hic erat Ludovicus Carrillo de Mendoza, VIII Comes de Priego, juxta A. de Bur- gos, Blasón de Esparta, IX vero juxta Salazar et Castro in Historia Genealógica de la Casa de Lara. Ejus pater fuit Ferdinandus Carrillo de Mendoza, Comes de Priego et Dominus de Cañaveras.

Animadvertendum est nomen hujus tituli ab Orlandini , Polanco, Rivadeneira, ab auctore Historiae Collega Complutensis , et generatim ab omnibus rerum nostrae So- cietatis scriptoribus male semper scribi. Non enim Comes de Pliego vel Piego, sed de Priego dicendum est.

16

LlTTERAE QUADRIMESTRES

quando á V. P. le pareciere ser ya tiempo de enviar obreros á la siega.

Una persona illustre y de muchas letras , inquisidor en una cibdad del reyno, se ha offrecido servir á nuestro Señor en esta Compañía : es persona de quien se espera grande exemplo y edification de muchos señores que le conocen. Ha venido ya, y está en esta casa , y ha escripto al Consejo que provean el officio que él vaca.

Algunas personas de qualidades de letras y nobleza han de- terminádose , según dizen, para la Compañía , las quales no es- pecifico porque no están aquí. De todo se dará más larga rela- tion á V. P. á su tiempo.

Habia en este pueblo grande falta de doctrina Christiana para los niños y simples y sin letras; y el P.e Manuel 1 fué á una iglesia, que es la principal parrochia del pueblo, y empezó á enseñar allí cada dia la doctrina, á la qual, no solamente ve- nían los chicos, mas los grandes y ancianos, con grande edifi- cation del pueblo y universidad. Aunque ha parecido cosa bien nueva que un theólogo se quiera emplear en semejante humil- dad. Conocido el fructo que se hazia, el cabildo dela iglesia mayor 2 envió con el cura á pedir con instantia á nuestro P.e Villanueva que les enviasse á su iglesia al P.e Manuel á en- señar en ella la doctrina; y diziendo nuestro P.e que no era razón (habiendo comenzado en una iglesia) dexalla, respondie- ron que pusiessen en aquella iglesia otro y que el P.e Manuel fuesse á la mayor, donde el mayor fructo se esperaba ; lo qual pidieron con tanta instancia, que no pudo el P.e Villanueva ne- garles lo que pedían, aunque no les ofreció que seria por mucho tiempo, por amor de los studios ; y assi el P.e Manuel la conti- núa en San Iuste , no sólo doctrinando á los chiquitos con los mandamientos y oraciones communes, mas aun á los grandes da su doctrina Christiana , haciéndoles también una plática en declaration de lo que ha dicho á los niños ; y á la iglesia adonde ántes iba el P.e Manuel va ahora otro Hermano á enseñar la doctrina á las mismas horas. Ha parecido muy bien y muy

» P. Emmanuel Lopez.

* Collegiata ecclesia Sanctis Justo et Pastori, martyribus, dicata, ideoque infra San Juste dicta.

An. 1552 17

necessario. Nuestro Señor tenga por bien de servirse de sus ministros en estos orificios, y á V. P. en su sanctíssimo servicio augmente.

De Alcalá, segundo de Septiembre de 1552. Indigno hijo de V. P. ,

Dionysio.

t

Super scriptio: IHS. Al muy R.do en Chro. P.e el P.e M.° Ig- nacio, Prepósito General de la Compañía de Jesus, en Roma. Alia manu: 1552. De Alcalá 2 di Settembre.

CLXXII

P. Nicolaus de Lanoy Patri Ignatio de Loyola. Vienna, 3 Septembris 1552

t

IHS

La gra. et pace de Jesu X.° Sgre. nro. sia et cresca semp. nelli cuori nri. Amen.

R.d0 Padre: Dopo la morte del P. don Claudio 2 questa mu- tatone si è fatta. Il P. Nicolao Gaudano li è successo nella let- tione publica in San Paulo alli Romani ; nel Govverno generale de case li Sacerdoti nostri de casa et Scorrichio 3 hanno voluto che io li succedesse fin a tanto che Vra. R. havesse provisto de

1 Autographum in volum , cui titulus Epistolae Mixtae , 1551-1552 , duplici folio sub num. 115.

- P. Claudius le Jay (Jajus).

3 Mag. Petrus Schorrichius, alibi Schorichius dictus , et etiam Scorichius.

T. Il . 2

18 LlTTERAE QUADRIMESTRES

questo officio. Il che vi habbiamo scritto per diverse lettere dal principio, hora spettiamo de giorno in giorno le lettere di Vra. R. per consolatione nra. maggiore nel Sgre. , Padre di ogni vera consolatione. Dopo vi habbiamo fra altere cose scritto de la tentatione de mgro. Jacomo de Aldenardo per par- tirse de qui per la patria sua , et per stare in Lovanio ; hora lui legge tutta via con celerità come vogliãdo espedirse de sua dia- léctica inanzi che se parti o per Roma o per fiandra , io spero che sopra de queste cose haveremo la risposta et ordine di Vra. R. avanti che questa sia giunta a mezza via.

Maestro Erardo 1 hoggi tornerà a la tavola commune nostra essendo guarito de sua terzana et dolore de testa. Il coco nostro Veccio 2 Wolfango, todesco, anchora patisce dolore in sue gambe, del resto sta bene; non tamen ci può fare servitio ve- runno, anzi li è de besogno che se fermi nella infermaria. Christoforo , il suo compagno tudesco , anch' è cascato de la febre in gomfiatura de gambe et de corpo de modo che tre o quatro dì fa che li demmo V Estremauntione ; dipoi hebbe un puocco meiglio ; pure non sta fuora de periculo di morte al no- stro parere, et del medico. Le febre et la peste regnano assai in questa terra et ne sono morti scholari in buon numero ; per schiffare il pericolo , la città ha fatto serrare le scole de putti per la terra et alchuni collegii; se pensa che anchora se serra- ranno tutte le schole publiche se la cosa va inanzi. Nostri fra- telli humaniste senteno una lettione publica il dì Ciceronis ad Herennium, in che pare che se rallegrano et prometteno de far maggior proietto in humanità che stando sempre intra pa- rietes sentendo soi fratelli , etc. Se li bisognasse de esser pri- vati di quella , il Padre Canisio potria supplir in casa in questa lettione de retorica senza scomodità de soi studii et essercitii soliti. Pensiamo de non gravar più M.e Erardo de leggere in publico in casa a tutti li fratelli nostri grammatici et a fore- stieri, per la debolezza et spessa infirmità sua de testa, ma poterà leggere in secreto a Suetonio et a soi compagni più de- boli in grammatica , che sono quatro o cinque, essercitandoli in compositione de epistole et in lettione de authori più facili.

' Erardus Dawant (Avantianus). 4 Sic; ut videtur, pro Vecchio, sene.

An. 1552

19

Nicolao 1 legge sempre a le 7.e hora la mattina a tutti li gram- matici de casa et a forestieri la copia de Erasmo. Li auditori fuora de casa seminuisconoperl' occasione de queste infirmitadi et rumori de queste guerre del turco. Si lasciassemo il leggere fuor de casa , anzi pare che non sarrebbe cosa disutile che impa- rassimo da buon senno la lingua todesca, massimamente noi altri fiaminghi, la cui lingua convenne col la todesca nelle lettere ra- dicali, ma qui sarebbe necessaria 1' autorità et commandamento de Vra. R. , altramente non durarebbe la cosa anchora ben in- comminciata. De 1' utilità Vra. R. potrà giudicar. Questa set- timana stavo io mangiando con il R.mo Labacense 2 con certi sacerdoti et theologi; lui diceva come puoco tempo é che il Re de romani fece visitare per il magistrato de questa cità le paro- chie de questa Austria inferiore. Loro trovarono ducente, et in- circa de cinquantequatro parochie senza pastori et ancho senza sacerdote ; nel vescovato de Passao o Patavia non se potrebbe credere quante ce ne sono così desolate, imo, che è peggio, che hanno per veri pastori lutherani et veri lupi. Li vescovi non havendo altri , li permetteno fare al modo loro : in parte osser- vano le ceremonie del colto di Dio , in parte non , et la predi- cation loro spesse volte dal tutto contraria a la dottrina de la S.ta Echesia. De la vita non besogna de parlare: li maestri de scole non sono dissimili a questi pastori. Leggono libri de Me- lanchton et de Luthero et de altri lutherani. Ecco il male nostro. Veggiamo il remedio che se da. Il Re nostro mosso da buon zelo ha fatto venire al studio cinquanta giovani da diverse Pro- vincie de questa detta Austria. Pocchi de loro sono fondati in grammatica , senteno diverse lettioni in humanità et alchuni in theologia. Nel collegio loro non hanno rettori ne rettore che li sia a proposito. Li è un maestro giovane lettor de greco , il quale è stato parrecci anni in Allemagna alta, et quello è il principale rettore. Insoi studii non sono indirizzati, et fanno a posta sua. Similmente quanto alli essercitii nel colto de Dio gli manca 1' institutione, et forsi non la lutherana, perche può esser che molti de loro hanno havuto quelli maestri lutherani de li

1 Hic probabilius est ille alius a Gaudano, de quo sermo factus est supra, t. i, pag. 185, not. 2.

- Urbanus Weber (Textor), Labacensis Episcopus.

20

LlTTERAE QUADRIMESTRES

quali sono stati infetti. Per cavare adonca quella aversione che hanno alli sacerdoti catholici, li sarebbe de bisogno uno o più rettori et maestri nel collegio loro il quale li insegnasse la ve- rità con parolle et più con laudabile et santa conversatone. Altramente mai se faranno sacerdoti, mai saranno utili ne a se stessi ne al populo, quando dicono de le prediche de M.e Cani- sio: "che volete sentire? lui è papista.,, Imperò non le senteno. Oltra de questo per aggiutar questa miserabile gente , si è giu- dicato espediente che per questi provinciali et altri studenti et anche per quelli che adesso hanno pigliato 1' officio de pastori nelle provincie sotto il dominio del Re, se componesse, leg- gesse et stampasse un compendio de theologia , il quale si co- minciò inanzi la morte del P. don Claudio , se componeva et se leggeva : qui insieme anchora lo legge doi volte la settimana don Canisio , dove se trovano forsi tre o quatro de quelli pro- vinciali; se li altri per chi se fa questa opera sono stato ben disposti a capire questa dottrina , come paiono esser nostri pro- vinciali, se può giudicare quanta utilità reuscirà de questa fa- tica, et avenga che tutti questi studiami cinquanta, et si volete altri tanti, stano ben et sinceramente fondati nella religione catholica et che tutti dopo il studio loro saranno atti al sacer- dotio et che de fatto saranno fatti sacerdoti et pastori al tempo suo, sarà provisto a le anime de queste pecorelle smarrite. Pare che periculiun est in mora , et che non se debbe fare al- tramente che nella India, dove non se predicano li evange- lii comme occorreno ogni domenica, nè li alti mysterii de Jesu Xo. , ma la simplice dottrina del fondamento ad ogni uno necessario , et per questo non è di besogno de moltiplicare li predicatori secondo il numero delle parocie, nè ancho delli castelli , dico più , nè de le citadi , ma un buon predicatore potrebbe fare comme li nostri in India, et comme li Apostoli, predicare in questa terra un advento , in quella altera una quaresima , in questo loco più o manco ; quello che sarebbe compagno o sarebbono compagni , potrebbono seminare an- che al suo modo il seme de la dottrina Christiana, et disponer la terra a far frutto , et così imparar 1' arte delle arti. No- stri jovani todeschi tengono buone parti per fare frutto pre- sto in questa patria ben che la strada ordinaria de Vra. R. sa- rebbe che ogni uno scholare se fundasse nel studio de theolo-

An. 1552

21

già per quatro anni. Imperò non voglio dire che simili giovani de buona speranza lasciasseno le scole de la sacra theologia, ma che solamente tal volta , come verbi gratta nel tempo delle vacantie , de la messe , et de la vindemia , quando li altri vanno qui a la ricolta corporale , se andassero a la messe spirituale, et come incirca de la pascha et del natale.

Questi giorni passati , quando se diceva che il Re nostro facea gente per andare personalmente a defendere la Honga- ria , incominciarono a dubitare alchuni de nostri sacerdoti si, accadendo questo, doveressimo non solamente esser apparec- chiati de servir al Re nella sua armata in quel che potressimo, ma anchora offerirci inanzi de ser richiesti de sua Maestà. Di- ceva m.e Vittoria 1 che il P. Don Claudio haveva ricevute certe lettere de Vra. R. sopra de questo, cio è che accadendo che il Re domandasse un confessore (non so se più) per 1' armata de soi italiani o altri, che il Padre lo adiutasse in quel che potesse immo che li offerisse inanzi de esser richiesto : del primo ponto non pareria difficultà grande de satisfare a una petitione tanto giusta senza licentia expressa di Vra. R.; essempio se ritrova- rebbe nel P. Laynez, quando se ne andò con Giovanni de Vega al assedio de Affrica. Del secondo se può dubitare per che se soa Maestà domandasse un sacerdote per li todeschi non c' è qui altro che li sarebbe al proposito seno il P. Canisio, il quale pare di esser destinato a Trento, se lì si prencipiasse un colle- gio, o ad altre bande per maggior frutto. Vra. R. di gratia presto degnisi scriverci sua volunta. Noi siamo pronti de fare F obedientia.

Sta sera ne sono apportate lettere del Vescovo de Eystet 3 il quale male se contenta de la partita de Joanne Durscio 5, dis- cepolo de m.e Canisio et Gaudano, et compagno quando se partirono de Ingolstadio per Vienna. Lui sa comme sono ve- nute lettere per lui. Domane doppo la communion il suo con- fessore li mostrará. Il giovane stava quasi apparecchiato de fare li voti a questa Natività de la Madonna. Vorressimo an- chora sapere se lui ha de fare tanto presto gli voti , et che cosa

1 Joannes de Victoria. * Mauritius von Hutten.

3 A Polanco in Chronico S. J., yol. n, pag. 565, appellatur Joannes Dirsius.

22

LlTTERAE QUADRIMESTRES

havemo de responderé al Vescovo d' Eystet per placarlo. De sue lettere, che vi mandiamo, Vra. R. potrà intender come soa S.ria R.da sia affectionata a la Compagnia et darci aviso in questo et in simili casi. Il giovane li porta molto gran rispetto et per questa sua pavura ci è apparso non troppo constante in quello che ha ben comminciato. Iddio lo adjuti de sua miseri- cordia infinita. Et che quel rispetto che porta al suo Mecenate et benfattore, in quanto è carnale, se scancelli. Altro.

Vra. Paternità R.da se ricordi sempre de gratia de soi figlioli nelle sue orationi.

De Vienna a 3 de septembre 1552.

Humile servitore de Vra. R. ,

Nicol Aus de Lannoy.

Alterius /olii prima pagina nitida est.

Super scriptio in altera alterius /olii pagina: Al molto R.do in X.° Padre il Padre Ignatio de Loyola , Prepósito de la Compagnia de Jesu, apsso. de S.t0 marco.

In Roma.

Alia manu : Jesus. 1552. Vienna, del P.e Nicolao Lanoy de 3 de Settembre.

Manet adhuc vestigium cerae rubrae et sigilli.

An. 1552

23

CLXXIII

P. Adrianus Adriaenssens P. Ignatio de Loyola. Lovanio, 4 Septembris 1552

Gratia et pax Christi cum omnibus. Amen.

R.de ac amantissime in Christo P.: ut sanctae obedientiae faciam satis, paucis acta quatuor mensium repetam. Quod ad frequentem confessionem et communionem attinet, in sola no- stra parochia, etiam in simplici dominico die, confitentur ac communicant circiter centum.

Tres illi insignes et docti viri , de quibus scripsi aliquando quod habent animum erigendi nobis collegium , quotidie magis in hoc sancto desiderio crescunt, efjam brevi inter se conferre hac de re coeperunt; sic tamen ut duo ex his non indicent suum animum tertio, videlicet Regenti liliensi , sed agunt cum eo, quibus mediis ipsum Collegium liliense cum omnibus bonis mobilibus et immobilibus adhaerentibus , fratribus applicetur. Ipse Regens est contentus ut partem unam dicti collegii occu- pemus; sed intra paucos menses, spero, videbimus an ipse Re- gens manebit seu judicabitur verus ac pacificus dicti collegii possessor necne. Quamvis autem collegii hujus locus sit valde amplus, tamen, ob multitudinem studentium ibidem habitan- tium seu visitantium , non est hortus. Sic paratus est idem Regens nobis concedere , et post mortem suam donare, amplis- simum quemdam hortum, undique lapide quadrato cinctum, cum domo omnino lapidea majore quam sit haec nostra prae-

1 Autographum in folio unico, n. 145. Habemus et apographa antiqua tria : unum in Historia varia, voi, 1, fol. 289, quod nonnisi quatuor verbis, quae nihil sensum imrau- tant, ab autographo differt ; alterum in Cod. 1551, fol. 9; tertium deniqu« autographo assutum, n. 146.

24

LlTTERAE QUADRIMESTRES

sens; et hortus iste non procul ab hac nostra domo et a dicto collegio distai. Hortus ille tam est amp4us, ut etiam ampio col- legio sufficere posset, sed modicum situs est extra communem viam, in oppido tamen, nec tam procul a nostra parochia, quam apud vos Sanctus Marcus a vestro collegio \ Quod si placet R. V. ut dicti domini pergant in hoc opere, rogamus ut nobis significare dignetur. Norunt fratres romani , qui ali- quando Lovanii egerunt, quid sit de hoc Collegio seu paeda- gogio Liliensi. Cuperet Regens nos ibi habitare, constituere regentem, et plenam jurisdictionem habere, sicut Standonici in Paedagogio Porcensi *. De hoc ergo satis. Hoc solum ad- dam , quod hi dicti domini optarent unum ex patribus nostris, qui Germanice concionaretur; sic nimirum futurum ut licentiam ab Imperatore, et oppido et vulgo facile impetraretur.

Quod ad exercitantes attinet , solum unicum istis mensibus habuimus in exercitiis qui est primus domus (ut vocant) dicti Paedagogii Liliensis, hoc anno cum fratribus nostris promo- vendus, Deo volente.

Est juvenis viginti annorum, corpore magnus ac robustus, valde boni ingenii et bene doctus , probus et modestus , qui et se nobis adjunxit et nobiscum habitat. Praeterea adhuc quatuor alii se nobis adjunxerunt , ex quibus duo videlicet sacerdotes ante hos menses habuerunt exercitia : reliqui duo non habue- runt, quia instabat tempus quo Romam cum aliis profecturi erant.

29 Augusti R.dus P.r Dominus licenciatus Quintinus 5 cum duobus aliis sacerdotibus , publicis confessoribus , et cum sex non sacerdotibus , charissimis in Christo fratribus nostris, ex sancta obedientia hinc Romam versus ad P. V. profecti sunt; et remanemus hic octo fratres. Sacerdos quidam in artibus promotus, qui et ipse habuit exercitia et jam confessorem et concionatorem in sua patria agit, his diebus scripsit mihi, se velie Societati adjungi. Alius quidam filius confessionis no- strae , brevi in utroque jure licentiandus , istis diebus consuluit me eadem de re , sed commode ante suam licentiam fieri non

> Intellige quantum distai Sancti Marci templum Romae a Romano Societatis Collegio.

* De his vide supra, t. i, pag. 565.

s P. Quintinus Charlart, de quo saepius facta est fietque mentio.

An. 1552

25

poterit. Alius quidam utriusque júris Doctor, et Praesidens collegii Sancti Donatiani multum incipit affici Societari, ita ut quaerat modum suscipiendi exercitia. Tstis quoque diebus no- bilem quemdam juvenem vigiliti annorum, Hispanum natione, filium confessionis nostrae, susceptis exercitiis nostris, colloca- vimus apud fratres franciscanos, et induit ibi habitum illorum. Multae virg'ines nobis confitentes vellent quidem religionem ingredi, sed boni regiminis monasteria ubique sunt piena.

Haec sunt, pater R.de , quae pro tempore scribenda occur- runt. His valeat in Domino Jesu R. V. , et suis omniumque Pa- trum ac Fratrum orationibus nos commendatos habere di- gnetur.

Raptim.

Lo vanii 4 Septembris, anno 1552. R.ae V.ae Servus in Domino,

Hadrianus Hadriani ,

ab Antuerpia, t

Super scriptio in altera folti pagina. IHS. R.d0 in X.° patri Mgro. Ignatio de Loyola, gnali. praeposito Societatis Jesu. Apud S.m Marcum in S. Maria de Strada, Romae.

Franco.

Alia manti: Quad. Lovanio, 4 Sept. Q. S.

26

LlTTERAE QUADRIMESTRES

CLXXIV

P. Antonius Vinck Patri Ignatio de Loyola. Messana, 20 Septembris 1552 ».

IHS

Gratia ex pax Domini nostri Jesu Christi nos perpetuo foveat et protegat. Amen.

Quae mini jam elapsi quadrimestris rationem reddituro, R.de in Christo P. , scribenda sunt, ea quam brevissime fieri poterit, perstringam. Ab ea autem cura exordiri placet, quam R.dus in Christo Pater Hieronymus Natalis pauperibus suble- vandis adhibuit. Cum igitur hic maximus [esset] career atorum numerus et plurimum paterentur, adeo ut nonnulli eorum fame aliquando morerentur, et frequenter in gravissimos in- ciderent morbos , egit Pater apud Proregem ut hospitale car- ceratis aegrotantibus erigeretur , quod jam a Prorege coeptum fuerat. Verum ñeque locus aegrotis conveniebat, neque erant a quibus illi curarentur , quod pecuniae ad id opus necessariae non suppeditarentur. Ita cum locus salubrior esset [paratus], et eo infirmi jam deducti essent , curam totius hospitalis , ita Prorege decernente , Pater suscepit , quam postea uni ex Col- legio mandavit , qui quotidie mane et vespere hospitale visita- turus cum duobus ex his , qui in domo probationis sunt , profi-

1 Apographum in duplici folio, nn. 34 et 35, Cod. 1551. Quae in his litteris continen- tur, breviter a Polanco narrata reperies in Chrotiico, t. il, pag. 536 et seq., ad an. 1552, n. 290 et seq.

An. 1552

27

ciscebatur, ubi infirmis bini per hebdómadas, cum maxima eorum qui videbant aedificatione, servierunt. Huic autem operi intendimus doñee ea cura a jurisperitis et notariis suscipere- tur, ad quos in primis pertinere videbatur : aequum enim est ut , quorum illi controversiis ditescunt , eorum quoque miseriis subveniant. Haec res ita demum confecta fuit. Pater curavit ut jurisperiti et notarii simul ad Proregem convocarentur. Quod cum factum fuisset, convenerunt omnes : negotium illis propo- nitur : demum nullus est qui non consentiat. Huic autem operi tantum singuli eorum, una cum curia (quam hic curtam ma- gnani 1 nominant) et civitate Messana, singulis annis contri- buere statuerunt ut his reditibus, qui perpetui erunt, non solum hospitale sustentari possit , sed etiam illi quoque carcerati sub- levabuntur, quibus praeter miseriam nihil superest. Illi vero, quibus opus curandi hospitale incumbit, statuta inter se con- scripserunt, Procuratores et ministros ut fieri solet, crearunt, ut omni cura jam nos absolverint. Nunc tantum aliquis ex Pa- tribus mittitur, qui diebus festis infirmis celebret 2 aut alicujus confessionem, si necesse sit, audiat. Quamvis et haec nobis post- ime omittenda erunt, cum lectiones coeptae fuerint.

His diebus , cum Turcarum classis huc Neapoli pervenisset, antequam ad suos navigatura discederet , de redimendis aliqui- bus captivis actum fuit, cum et ipsi nonnullos ex suis , qui Messanae haberentur, redimere cuperent. Hac in re Pater duo- bus diebus ita laboravit , ut 400 fere áureos quamprimum colle- gerit. Verum cum Turcarum insolentia et improbitate effectum fuisset ut nihil hac de re fieret , Prorex servari pecuniam jus- sit, cui tune ex poenis damnatorum tantum addere statuit ut mille ducatorum summa habeatur, quam postea ad redimendos Christianos Constantinopolim missuri sunt.

Credo P.m Tuam scire D. Isabellam, filiam Proregis, his diebus Corniti de Luna 3 nuptui traditam fuisse. Harum igitur nuptiarum , procurante Patre, ne unum quidem pauperem fuisse existimo qui per muitos dies laetitiam non senserit. Ete- nim tot eleemosynae datae fuerunt , ut non solum qua die nu-

La gran Corte efella nobile Città di Messana, Coram infirmis Missae sacrificium peragat. Petrus de Luna, qui et Dux de Bibona.

28

LlTTERAE QUADRIMESTRES

ptiae celebrarentur, abunde omnibus pauperibus datum fuerit, verum etiam per quindecim fere dies vix cuiquam defuit quod necessarium esset.

Plurimum hac aestate dubitavimus (praesertim cum huc turcarum classis eo animo adventasset ut omnia ferro perde- rei:, et igne consumerei) ne bello turbaremur. Sed ita Deus sua bonitate huic regno prospexit , ita orationes , quae sine inter- missione fiebant, audivit, ut ne in una quidem una 1 hujus clas- sis molestiam senserit. Quod Prorex ita misericordiae tribue- bat , ut supplicationes fieri et eleemosynas dari in gratiarum actionem statuerit. Quapropter triginta pauperibus vestes con- fecerunt: duae vero processiones publicae decretae fuerunt, quarum altera cum mane fieret, in majori ecclesia Benedictus "J concionatus fuit (quo maxima populi pars convenerat), itaPro- rege postulante, ut omnibus beneficium magis innotesceret. Altera autem vespere, in ea partem crucis Domini, quae hic habetur, per civitatem tulerunt, quam Prorex aperto capite, cereum album in manu ferens , cum magna devotione sequeba- tur. Idque ab omnibus primariis observatum est, ut hujusmodi ■cereis accensis crucem Domini revererentur.

Curavit autem idem R. in Christo P. Hieronymus 3 ut mons pietatis (ita enim dicere consueverunt) erigeretur, qui alioquin sibi providere non valent *, ut inde omnes civitatis pauperes alerentur. Non possum scribere quantis provisum fuerit dili- gentia Patris ex his qui , verecundia impediti , potius usque ad mortem pati quam mendicare eligunt. Quot etiam egenos apud Proregem adjuverit praeter eos , qui omni patrocinio destituii gravissimis incommodis afiìcerentur. Nequecredat R. P. T. pau- cos fuisse de quibus loquor; nam, si de singulis scriberem, quando litterae legerentur? Omitto quoque quantae hic idem P. Hieronymus apud omnes auctoritatis sit, quantam ei Pro- rex tribuat, quantopere omnes operam ejus expetant. Quibus

1 Sic; sed forte vox haec una hic pro voce urbe posita est. Melius Polanco : "sic di- vina bonitas regno Siciliae prospexit ut nullam prorsus ab ea (classe) molestiam sit passa.,, 1. e, n. 291.

2 Benedictus Palmius. s Hieronymus Natalis.

* Ita apographum. Melius Polancus, 1. e, n. 293: "erigeretur, qui pauperibus civita- tis provideret , qui non haberent aliunde sustentandi se facultatem„.

An. 1552

29

certe rebus fit ut, mirum in modum occupatus, vix unquam possit quiescere. Ad alia calamum convertamus.

Hic autem occurrunt, primum qui ex inimicis facti sunt amici, ex quibus paucos notare sufficiet. Cum igitur nonnulli quadam die armati convenissent ut sese mutuo interficerent, ita odium inter eos exarserat, statim unus ex Patribus nostris eo adductus fuit, cujus adventu ita mutantur, ut ab odio ad be- nevolentiam , a feritate ad mansuetudinem , depositis armis sese quamprimum converterint. Neque vero alterum tacebo, qui multis anuis cum alium persecutus fuisset, eum certe occi- surus, si facultas daretur, quod patruum ille suum interemisset, tandem odium evomuit, quod diu in pectore habuerat. Quid autem scribam de duabus mulieribus et illis quidem nobilibus, quartini altera , cum diu in adulterio vixisset , spiritu Domini commota , adeo in carnem quae peccaverat saevire coepit , ut a flagellis non cessaret priusquam inde sanguinem extraxis- set ; altera A^ero, quae alterum, quem domi alebat nomine pro- curatoris, et illuni quidem sacerdotem, quod longe gravius est , a se expulit , vitae honestatem toto animo amplexa? Utra- que nunc sacramenta frequentai ; quamvis prior secundam spiritu et devotione superet , haec nunc , nisi mandato confes- sam prohiberetur, frequenter usque ad sanguinem [flagellis] uteretur. Sed quid de obsessis? Mirum certe est quid in eis con- tingat , etenim cum muti 1 ad nostram ecclesiam conducti fue- rint, confessi statim inde liberati discedunt. Quidam sic diu apostémate labora vit ut, muitos in médicos pecuniis erogatis, sanitatem tamen nunquam obtinuerit. Persuasum igitur illi est ab amicis ut nostris confiteretur, quod ita sanitatem consecu- turus esset; obedivit bonus vir, neque spe sua frustratus fuit; brevi namque sanitatem corporis et animae simul, ut spera- mus, obtinuit. Cum autem hic jubilaeus publicatus fuisset , qui pro pace inter christianos principes concilianda concessus a summo Pontifice est, cárceres omnes visitamus, incarceratos ad illum suscipiendum cohortaturi. Cum autem multi eorum non haberent quod in eleemosynam elargirentur , dedimus quantumcumque necessarium erat. Patres vero nostri ita occu- pabantur ut eorum omnium confessionem audire non possent,

» Multi?

30 LlTTERAE QUADRIMESTRES

quamvis multorum audiverint. Egit Pater ut ex aliis quoque religionibus aliquot sacerdotes mitterentur, quod cum factum fuisset, fere omnes carcerati, qui sane multi erant, jubilaeum acceperunt.

Non commemorabo virgines, quae his diebus Deo se de- voverunt. Taceo quot confessi fuerint, qui a multis annis jam non confitebantur. Multi quoque accedunt ut in nostram religionem recipiantur, quos ut non rejicimus, ita nec admitti- mus; sed quid quisque valeat considerantes, quos meliores judicaverimus , cum licuerit , cogitamus recipere , satius arbi- trati bonis quam multis abundare : qua in re hucusque pluri- mum nobis Deus favisse videtur, ut neminem adhuc receperi- mus, quem recepisse quemquam nostrum certe poeniteat. Omnes enim, qui student, in spiritu et litteris proficiunt; re- liqui suo quique numeri, Spiritus Sancii gratia, diligenter satisfaciunt. Non scribam P. T. quam hic frequentes sint ad conciones, quae diebus festis et dominicis, et lectiones Evange- lii Divi Matthaei, quae singulis diebus veneris in nostro [tem- pio] haberi solent. Quoties autem viros et mulieres videas effu- sis lachrymis summa cum devotione suscipere Sacramentum! Qua in re quis non gaudeat et laetetur? Vacant orationibus, incumbunt jejuniis , pauperes misericorditer visitant , et eos, si aegrota verini , amantissime tractant, eleemosynis sublevant; nihil denique refugiunt , quod per eos fieri possit.

De studiis nihil his litteris agam , quae nondum coepta sunt, quamvis semper aliquid in singulis classibus lectum fue- rit. Hoc autem anno quando lectiones coeptae fuerint, quod brevi fiet , fore speramus ut multi in hebraeis , graecis et latinis litteris docti evadant. Cumque hoc de aliis pollicemur, si stu- duerint , maxime de domesticis promittemus , quos diligenter studiis invigilaturos certo scimus.

Sed quid? mauros enim duos praeterii, qui a Prorege ad nos missi , cum in fide quantum oportuit instituti fuissent , ba- ptizad sunt : de quibus ob eam causam maxime bene speramus, quod a Turcis, a quibus capti erant, ad nos ut baptizarentur confugerunt. Idque ita esse, laetitia, quam prae se ferebant, quamdiu apud nos fuerunt, aperte demonstrabat: et nunc quo- que in Palatio non minus laeti serviunt. Qui fecit ut converte- rentur, ita eos corroboret ut usque in finem perseverem.

An. 1552

31

Sed hic litterarum finis sit , ne prolixitas fastidium pariat. Dominus noster Jesus Christus nobis perpetuo faveat, ut quan- tum hucusque nostra negligenza defecimus, tantum posthac sua gratia adjuti proficiamus, quod ut fiat, R. T. P. Patrum, Fratrumque omnium, qui istic commorantur, orationibus simul omnes nos commendamus ex toto corde, tuamque in primis, R.de in Christo Pater, benedictionem , P. T. pedibus provoluti, ex animo petimus atque efflagitamus.

Datae Messanae, xx Septembris, A. 1552.

R. P. T. servus inutilis et ingratus filius ,

Antonius Vinck.

CLXXV

Onuphrius Cavallerius , Ex Commissione Patris Joannis Alvarez, Patri Ignatio de Loyola. Salmantica, 22 Septembris 1552

IHS

Admodum Reverende Pater in X.° Gratia et pax Domini nri. Ihu. Xi.

Literis , quas elapsis mensibus misimus , ie certiorem red- didimus quae hic Patres Societatis , divino afflati numine , in excolenda Domini vinea, et a vitiorum tribulis per pur ganda

« Epist. Quadrim., 1547-1552. Tota autographa in duplici fòlio sub nn. 182 et 183. —Est et apographum in eodem voi., in ea parte quae Codex 1551 appellata est , unico constans folio n. 67; in ilio ea desiderantur quae in autographo sunt lineis occlusa, quae- que nos italicis litteris hic describemus.

32

LlTTERAE QUADRIMESTRES

agant. Quae modo nuntianda sese offerunt (ut obedientiae , cui morem ger ere piis desideriis optamus , faciamus satis) paucis perstringemus.

Qui in Collegio hoc degunt, suppresso nostro venerando P. Torres l, duobusque fratribus alibi commorantibus , vigesi- mum numerum complent, quorum decem intra sex menses So- cietari se devoverunt ; bonaque pars illorum sacram profitetur theologiam ; quos ad maxima esse natos dices , inter quos unus annumeratur qui , esto quindecim tantum sit annorum, probi- tate tamen et acri judicio est cohonestatus ; nam et artium liberalium curriculum mira cum dexteritate et omnium ap- plausu peregit , et , antequam se Societati consecraret , per anni spatium octavo quoque die , a sordibus , si quae in ilio erant , purgata conscientia , Eucharistiam pia veneratione su- mebat. Duo vero alii cum apprime divites arte foeneratoria irretiti essent , in urbeque (cui est nomen inditum Medina del Campo) victitarent, et P. Baptista 2, vir rarae probitatis, cum in foro concionem haberet, et firmissimis lateribus in foenera- tores inveheretur , metu consternati divino , domum pergentes indicarunt ipsis in votis esse Societatem ingredi , supplicesque postularunt ne aditus eis clauderetur ; et exploratis animis fa- ctoque periculo an divino agerentur spiritu , ad nos , ne cogna- torum non minus improbis quam blandís precibus flecterentur, miserunt ; et esto ab amicis et consanguineis undique obruenti- bus , ut aliquid veneni in illorum ánimos insibilarent , varia passi sumus, ne id fieret non mediocri a nobis adhibita cura effecimus.

Nuperrime vero duo alii ad nos sunt intromissi , quorum unus , cursu juris canonici emenso , ad baccalaureati gradum fuit promotus. Alium insuper juvenem nostro associavimus gregi , corpore pariter et animo robustissimum , ut rei familia- ris curam gereret. Omnes vero virtutis allerti amore, miro cum fructu ac aestuantibus desideriis, muñera abjectíssima tractant , et ab hominibus , ut stercora conculcari eisdemque

< P.Michael de Torres. "In Salmanticensi Collegio bonam partem hujus anni Do- , ctor Turrianus exegit: quàmvis aliis in rebus et in valetudine recupcranda, nam Sal- manticae dolore capitis diu vexatus fuerat , aliqnot nn nses extra Saliiiaiilicam fue- rit.„ Polancus, Cliron., t. 11, pag. 613, an. 1552, n, 455.

2 P. Joannes Baptista Sanchez.

An. 1552

33

ludibrio esse pectore anhelo optant ; et ne tam pio defrauden- tur desiderio , nullum non movent lapidem , varia mortificandi genera , cum intra domésticos parietes , tum publice acturi me- ditantes; quae omnia a Superiore, modo próximo oífendiculo non sint , humillimis precibus extorquent. Insuper in rite per- agenda obedientia et in abnegatione propriae voluntatis adeo propensi sunt , ut , pia contendentium aemulatione , nullus alteri locum cedat.

Fratres , qui in praesentiarum literis non insudant , singulis diebus per duas horas deprecationi vacant; qui vero studiis incumbunt, per unam tantum; omnes tamen ante prandium et somnum vigilanter in quibus eo die defecerint scrutantur, ut, per displicentiam depuratis animis, ad meliora evehantur. Omnibus eadem praescribitur meditatio ex novo instrumento 1 petita, quam, finito prandio, excutiunt ; unusquisque quem ex ea decerpserit fructum patefacit; et, ut ingenue fatear, ludus hic fit miro cum provenni; nam fratres, qui adhuc in hac Christi militia tirocinium agunt, a veteranis instruuntur; et demum nullus est qui , auditis Fratrum ac Patrum meditationibus , ad meliora quasi stimulis aureis non concitetur.

Hactemis, quae domifiunt, circumscripte indicavimus; quae vero foris a Patribus , ut fideles Christo lucrifaciant , exequun- tur (sic) , non exigua sunt; nam in dies confitentium ac com- municantium accrescit numerus , adeo ut, seclusis his, quibus de more est octavo quoque die communicare, hoc exacto iubi- laeo tot poenitentes ad nos confluxerunt, ut vix omnibus satis- fieri potuerit. Illorum etiam , qui in vinculis sunt , non oblivi- scuntur ; nam in confessionibus audiendis illorumque negotiis gnavitèr peragendis et animis corroborandis ut adversa quae- que pro Christo sustineant occupantur, necnon in litibus diri- mendis paceque componenda dant operam ; et his exactis die bus tam atrox dissensio fuit inter quosdam suborta ut a nullis civitatis huius proceribus potuerit sedari ; unus tamen Patrum divino munitus praesidio flammam tanti incendii extinxit, dis. sidentium ánimos fraterno conglutinans amore; et non raro

1 Ita bonus Onuphrius, qui, fortassis adversarium a se vel alio confectum descri- bens, scripsit hic instrumento pro Testamento. Materies enim illis temporibus , ut et nostris, in meditatione seu consideratione matutina usitatior, erat de mysteriis vitae Christi.

34 LlTTERAE QUADRI.YIESTRES

cum plebeii , tum nobiles , ut patres morituris divinas suppetias- ferant accersiri rogant, et tam pio videntur nosprosequi amo- re , ut etsi alii religiosi suspiciendae probitatis adsint , Patres tamen incredibili desiderio precantur, ut agonizanti quidpiam utile impartientes , ejus animum ad viriliter dimicandum corro- borem. Noster suspiciendus P. Torres iam duo menses sunt, aut eo amplius , qui bine profectus , Compostellam versus iter facit diligenter curaturus ea quae ad Collegium ibi SocietaÚ dicatum pertinebant, ibique plus aequo coactus est immorari, quoniam patronus illius Collegii, Comes de Monterrei (hoc enim est illi nomen) 1 ad decimum septimum kalendas Septembris cum illue se perventurum fuisset pollicitus, ut rei extrema impo- neretur manus, domesticis tamen praepeditus curis ad praescri- ptum tempus non affuit. P. vero Torres cum Lusitaniam versus pergeret, Collegium Conimbricae contemplaturus, Regem est allocutus, cui cum cujus rei gratia Compostellam repeteret in- sinuasset , grato audivit animo et res ut di vinis fieret auspiciis Dominum deprecabatur. Inde profectus urbem Sanct Finz % ubi nonnulli fratres Conimbricenses degunt , ex quibus duos ad noslegavit: unus presbyter est, alius nobilis, Teutonius nun- cupatur, frater Ducis de Vergança 5, ambo vero viri probatae fidei expectataeque probitatis , quibus visis , omnium animi fue- runt laetitia non mediocri perfusi.

Praefecti in urbe Granatae, ubi P. Joannes Alvarez, per annum immoratus , concionibus crebris plebem instruebat , ad nos miserunt epistolas ut illue aliquot Patres mitterentur pre- cantes et indicantes posse optimam messem ibi Domino colligi:, et quantum coniicere possumus, quamprimum Pater Torres Salmanticam repetet, aliquot mittentur; nani quidam Pater Societatis (Sancta Crux nomine) , qui Conimbricae nunc degit, a Granata oriundus, ut ibi Collegium erigeretur, bona sua lega- vit , et huius frater grato ac magnifico animo se idem praestitu- rum est pollicitus ; et si literis credendum est, circiter viginti ibi pacato animo 4 spiritimi ducere poterunt. Non alia scribenda sese offerunt: quare finiam, illud modo si adiecero nos omnes te

1 Hieronymus Acebedo Zúñiga et Ulloa, IV Comes de Monterey.

2 San Fins, seu Sancti Felicis, oppidum.

Rectius Bragança; quamvis veteribus saepius erat Bergança. * Sic; scilicet, quieti, tranquilli, commode, aut quid simile.

An. 1552 35

oratum velie ut, dum deprecationi vacas, nostri immemor non sis.

Salmanticae , 10 kalendas Octobris , anno a partu Virgíneo 1552. Imperio R. Patris Joannis Alvares. Indignus filius tuus ,

f Honophrius Cavallerius. f

Super ser iptio- Admodum reuerendo in X.° Patri M. igna- tio de loiola, Praeposito generali Societatis de Ihs. Romae.

Alia marni: Ex Salmantica. Tpris. Et alia: Q. Salaman. Oct. 1552. Extat vestigium cerae rubrae.

CLXXVI

P. Petrus del Pozo Patri Ignatio de Loyola. Burgis, 1 Octobris 1552

Sacado de otra del mismo, también de Burgos, 1.° de Oc- tubre.

Prosigue el P. M.° 2 sus sermones en esta iglesia con el con- curso, satisfacción y aprovechamiento acostumbrado. El dia del glorioso P.e Sant Gerónimo hizo el P. M.° un sermón en ün monesterio de frailes de su órden, de admirable doctrina y edi- ficación , porque el Prior de aquella casa vino aquí á pedirlo con grande instancia por dos vezes desde su casa , que es una legua desta ciudad.

' Epist. Quadrim., fol. 191 v.° Fragmentum apographum. - P. Mag. Franciscus de Estrada (Strada).

36 LlTTERAE QUADRIMESTRES

Exercítanse también los demás en obras de charidad con grande aprovechamiento y edificación de los próximos: con- fiéssanse muchos muy á menudo , que no lo usaban hazer, y sienten grande aprovechamiento en sus almas.

CLXXVII

P. Everardus Mercurianus Patri Ignatio de Loyola. Perusio, 1 Octobris 1552 *»

IHS

Gratia et pax Domini nostri Jesuchristi sit semper nobis- cum. Amen.

Cum apud me tacitus , inter alia obedientiae officia , hoc quo- que persolvendum mihi proponerem , ecquid nimirum in cultu divino proximique aedificatione jam inde a discessu nostro ab Urbe hactenus promovissemus , breviter aperiendo, nescio quo pacto prima facie haereret animus meus, veluti quid magni aggrediendum immineret ; maxime cum sub haec initia vix oc- currat, quod vel patientem uspiam aurem impetrare posse exi- stimemus , potissimum ab iis qui intellexissent quanta fide agrum Domini excolant alii Patres ejusdem nobiscum profes- sionis, quamque confertos manipulos undique reportent in dies in horreum Domini. Verum enimvero cum operariorum ilio- rum sive in agendo dexteritatem , sive proventuum ubertatem spectes , Domino tandem quicquid est acceptum feratur opor- tet, qui sua elargiri solet ut vult, aliquanto liberius, quae a

» Tota autographa in duplici folio, sub nn. 23 et 24 — Habemus et apographum in Cod. 1551, fol. 95 et 96.

An. 1552

37

nobis exiguntur, qualia qualia sunt, huc proferemus, etiamsi exiguitate minutulam illius viduae superent, modo ejus libera- litatem quoquomodo imitari gestiant. Tametsi hac ratiocina- tione omnino nolim ignaviam nostram sarcire atque eadem opera fidei illorum quicquam detrahere, qua et haec Dei benefi- cia impetrant exponuntque eadem sánete in usuram.

Dimissi itaque ab Urbe, statim de legationis nostrae officio a fratribus cogitan coeptum est , ac in primo diversorio protinus declamali, proposito themate , satis ut videbatur apposito: Vivitur ex rapto, non liospes ab hospite tutus l. Eo vero hoc avidius conveniebant hospites , quo minus se a nobis expectari judicabant, quod studiose fiebat, veluti expectaremus tantum donec aestu paululum remisso pergeremus; atque hac arte non solum audiverunt de justitia servanda , injustitia , avaritia caeterjsque idgenus, quibus humana studia infici solent, ve- rum etiam et cujusmodi esse debet officium hominis christiani, hoc in mundo peregrini, idque duobus aliis fratribus disseren- tibus ; altero ex his Apostoli verbis ; Didici in quibus sum con- tentos esse 2. Altero vero ex oratione dominica, Panem no- strum quotidianum da nobis hodie. Atque simili industria curatum est, ut ubique pro diversis hominum conditionibus, in quos incidebamus, appositus deligeretur cibus , tam in pri- vatis cohortationibus , quam publicis concionibus , idque modo in agris , modo in pagis , oppidulis , atque adeo in ipsis civitati- bus ; hoc , inquam , studebatur omnibus illis ut a suis erroribus unusquisque ad verità tis asylum rediret, hic a seditionibus me- ditandis blasphemisque sermonibus , ille vero ab odio a multis jam annis contracto similibusque vitiis; quod Dei beneficio con- tigit nonnumquam , ut pluribus non dicamus. Etiam de hospiti- bus nostris , quos pie et sánete , quae nobis illac transeuntibus acceperant , etiam nunc servare retulerunt quidam ex fratribus nostris , qui Roma hac iter fecerunt.

Perusiam itaque tandem appulsis occurrit homo quidam So- cietatis nostrae peramicus, qui obviis ulnis ac osculo sancto nos excepit, tractat humanissime statimque ad R. D. Vica- rium perducit , qui et ipse eodem officio nos amplectitur ac

1 Ovid.

2 Sic, sensum tamen et non verba, prout hic adhibentur, in Pauli epistolis invenies.

38

LlTTERAE (CUADRIMESTRES

illieo praesentat Rmo. D. Cardinali Urbinati, Legato Aposto- lico et is quoque magna humanitate officium ac operam pol- licetur. Jam vero cum ad locum essemus deducendi , qui certo nobis praeparatus ab omnibus credebatur, ut in eumdem mul- tam jam comportassent supellectilem , de quo s demum contro- verti coeptum est", ob idque tandem nobis minime contigit. Quae res D. Vicarium coegit ut hactenus apud se detinuerit, non absque jactura rerum quidem spiritualium, tum quod mui- tos nondum usque adeo provectos suppudeat toties nos adire, maxime in loco publico, quod initio quidem factitabant ma- gna et frequentia et diligentia, quando alio quamnunc pretextu licebat, tum vero maxime, quod certum templum non habueri- mus ubi sacra peragerentur ministrarenturque Sacramenta, sed modo huc, modo illue itaverimus , quo mittebat nos D. Vi- carius, vocabant amici nonnulli.

Caeterum putamus Deo propitio pensandam propediem hanc jacturam non mediocri foenore , si successerit quod ad- modum sedulo moliuntur duo doctores hujus Academiae ac in primis in ea professores. Contendunt siquidem illi , idque pro- priis impendiis , apud Rmum. Cardinalem Perusinum 3 ut So- cietari nostrae designetur locus quidam jam aedificiis abunde ornatus ac in óptima civitatis parte situs , quo nimirum facil- lime concurret populus undique sacrificiorum gratia sive con- cionum aut lectionum audiendarum; ac óptimo denique aeri is expositus est. Hac itaque spe, jacturam quam fecimus, utique non levem , rerum quippe spiritualium , facilius aliquanto per- ferimus. Siquidem ex tot tamque variis rationibus in exco- lenda vinea Domini nostrae Societati adeo familiaribus , pau- cis admodum uti hactenus contigit , iisque generalibus fere, quibus non ita foecundus proventus reportan solet , ut primum ex sacrificiis nostris, quae variis in locis ex insperato celebra- bantur, nihil prope accedere videbatur, praeter praesentem illum fructum aedificationis, ut more nostro loquar, quam tamen variis argumentis colligere licebat, veluti ex reverentia, qua longe majori erant nomines ob praesentem divinam maje-

1 Julius de la Rovere, Urbini Episcopus et Cardinalis, Perusii Apostolicus Legatus. Vide Polanco, Cìironic. Soe. Jesu, tom. n, pag. 433.

2 Sic; rectius fortassis eo.

3 Fulvius de la Corna (Corneus) Cardinalis et Episcopus Perusinus.

An. 1552

39

statem , majori ac modestiori attentione moribusque magis compositis et desiderio denique , quo illi nostra quaeritare so- lent. Hisce tamen nunc longe majora polliceri videntur ubi certo loco rebus omnibus, quae tum ad divinum cultum, tum ad animarum promotionem pertinent , suo ordine rite composi- tis , divinorum sacrificiorum suavitatem gustare dabitur ; et non tantum externa observare, quaque in praesentiarum ad pietatem egregie provocantur promoventurque, fratrum reli- giosa ubique modestia. Sed et plurimum puerorum, quos et instituendos suscepimus, incremento tam in numero, quam moribus praesertim, quod in dies cernitur, dum vident eos co- ram altari prostratos atque levi labellorum murmure enume- rantes recitantesque coronelías B. Virginis, quas circumferunt omnes; et qui inter ipsos jam sunt grandiusculi , praeceptores suos ipsimet sollicitare solent, liceatne peccata saepius confiten ac sacram synaxim quoque sumere, quod sane vel duriora alioqui pectora emollire possit. Est praeterea concionatum ali- quoties in monasteriis , templis parochialibus , plateis , ac in ipso denique foro , ut tempori maxime putabatur servire , quod et multis perplacuisse intelleximus. Confessionibus porro au- diendis vacatum est quidem, at in monasteriis tantum fere hactenus. Quamobrem excipiemus (credo) propediem reforma- tionem unius, ubi post confessiones omnium peractas atque crebro etiam repetitas, Sacramenti quoque Eucharistiae sum- ptionem ac exhortationes, hac de re sedulo meditantur. Lubet et hic pauperes mendicos annumerare , quorum plerique con- fessi sunt peccata sua idque in summo tempio, quo maximus hic solet esse concursus, postquam provocati essent et insti- tuti crebris exhortationibus fratrum, quae omnia hoc majori tum admiratione, tum aedificatione gesta sunt, quo rarius hu- jusmodi videntur. Tractabantur siquidem haec maxime in loco publico. Nunc vero diebus dominicis nos adeunt doctrinae christianae interpretationem audituri. Vocamur tandem sub- inde ad confessiones audiendas aegrotantium , quibus iñvi- sendis plurimum occupamur jam ab aliquot hebdomadis. Id- ipsum praestatur a nobis et in carcere, ubi non desunt qui frequenter adducantur, etiam ad Sacramenti poenitentiae pe- riodum. Doctrinae christianae intepretationi non raro interest R. D. Vicarius; item et sacerdotes; sed et subinde etiam nobi-

40 LlTTERAE QUADR [MESTRES

les eives alii nonnunquam et religiosi, tametsi locus sit mul- timi importunus ob rationes praedictas. Ea est scholae nostrae utilitas ut , praeter puerorum fructum , quo in dies recreamur in Dòmino, parentes tantopere afficiantur, ut eorum quidam occurrentes nos per plateam veluti amplexaturi videantur ac veluti adgratulantes filiólos suos modo tantum ab iis distare, quos initio nobis commiserant , quantum a tenebris lucem ipsam. Multi etiam ab illis parentibus parvulorum scholas no- stras adeunt observandae methodi gratia , qua in illis instituen- dis utuntur nostri (imitantur piane Romanam), quae adeo illis placet, cum vident plane animosas digladiatiunculas , ut ad easdem domi etiam irritare delectet. Eorum numerus in cente- narium facile exerevit ; hoc tamen vindemiarum tempore multi desiderantur. Tametsi nonnulli cives qui , tametsi integram familiam ad praedia abducant , pueros tamen vicinis commit- tant, ne diutius ferientur a studiis ac rnoribus perdiscendis. Licet tribus classibus distinguantur, omnes tamen jaciundis fundamentis latinae grammaticae incumbunt, ut provectiori- bus praelegantur Ciceronis Epistolae familiares ac Bucolica Virgilii tantum.

His autem nostris exercitatiunculis ánimos civium ita pascit sua liberalitate Dominus , ut Societatem nostram hic vicissim illi hactenus alant, absque externa aliqua nostra sollicitudine, quantumeumque nos eo nostra studia non referamus, quod facile advertunt dum munuscula non admittimus ab iis , quibus nostra communicamus, licet ea, nunc quadam importunitate, nunc autem vel ex insidiis, mittitent. Illam autem curam ipso- rum ac liberalitatem erga nos inter Dei beneficia non vulgaria reponendam putamus. Qua, in primis tamen Dei beneficio, hactenus et vivimus et valemus, suppeditanturque ea, quae ad supellectilem domus sunt necessaria. Quamquam initio omnes fere nos febriculis quibuscìam exercuit Dominus ; sed ea provi- dentia aliunde sarciebat ut ab hisce servis ejus nihil eorum omnino omitteretur , quae ad consolationem nostram posse fa- cere judicari potuissent. Adeo impense curabant illi ne quid de- siderátum esset, ut et ipsi diligentissime nos visitarem, addu- ctis quoque et medicis et pharmacopolis. Hanc opinionem^ quam de Societate nostra conceperunt homines hi, summopere ad Domini laudem profuturam confidimus, in rebus potissi-

An. 1552

41

mum spiritualibus , ut ipse non semel accepi a viris primariis hujus Academiae : hujusce nimirum Societatis viros non hae- rere in cortice rerum, quae ânimos ad genuinam puritatem promovent, sed in eis penitius philosophari ac próximo bona fide communicare. Quamobrem et ipsorum aliquot indicarunt parare se ad institutionem exercitiorum spiritualium suscipien- dam, peractis vindemiis hisce. Hoc ideo annotavi in hisce no- stris , quod plerosque ipsorum veluti remoram quamdam pas- sos subolfecerim quorumdam persuasionibus, sed parum tan- dem persuadentibus.

Quantum ad studia fratrum attinet, non usque adeo litteris hactenus desudatum est , quod consulto factum est ob rationes jam semel adductas. Interim tandem cessatimi est minime ab aliis exercitationibus, quae absque sanitatis detrimento fieri po- tuerunt, veluti orationibus, contemplationibus , sacrosanctis sacramentis suscipiendis poenitentiae et Eucharistiae, concio- nibus aliisque id genus, quibus nostri ad divinum cultum pro- ximique aedificationem efformari solent. Jam vero, praeter haec, et studia suscepta diligenter prosequuntur , tametsi ab iis numquam prorsus cessatum sit. Sub initia studiorum, jam in hac Academia propediem resumendorum, publice declamaturi sunt , Deo propitio , aliquot ex nostris ; ac septem psalmorum poenitentialium interpretationem , a R.a V. , Vicario ac P. Sal- merone nobis decretam, simul aggrediemur.

Atque eo quidem pacto, R.de P., nos hactenus exercet Do- minus, isque est rerum ac studiorum nostrorum status, ut praeter paucula , quae huc aliata sunt , ad agrum suum illum excolendum, quem nunc primum submonstrare videtur, nos tantum parare hactenus voluerit; videmus siquidem labores nequáquam mediocres nos manere , quos hoc animosius ac (ut spero) felicius aggrediemur, quo, Sancta obedientia ubique praeduce , animo puriore sectari conabimur.

Sacris interim R. P. T. sacrificiis et excitati et continuo pro- veed, quorum suffragia in primis caeterorumque R. P. ac Fra- trum charissimorum importune semper effiagitabimus.

Perusiae, Cal. Octobris 1552.

De V. R.

Servo inutile ,

Everardo Marcuriano.

42 LlTTERAE QUADRIMESTRES

Super ser iptio .— f Al molto R.d0 in X.° P.e il Padre M. Igna- tio de Loyola prepósito generale della Comp.a de Jesu. In Roma.

Alia manti in margine: Di Peruggia del 1552 p.° de Ott. et A i Q. V.

Et in medio pagellae: R. 1552. Quad. ex Perusio. Manet sigilli vestigiiim.

CLXXVIII

Leo del Giglio Patri Ignatio de Loyola. Florentia, 8 Octobris 1552 ».

JESUS

Gratia et pax, etc.

Hoc oneris mihi imponitur, P. R., ut ad te iterum ea perscri- bam, quae hoc quadrimestri proxime revoluto, ad animarum salutem proximorumque aedificationem summi Dei largitate ac muñere hic inciderunt.

Eadem consuetudo visitandorum in hospitali pauperum, idem studium in his consolandis, qui in custodia habentur, eadem perseverantia qua antea usi sumus ut de more nostro aliqui patrum aut fratrum aegrotos visitent, quorum nonnulli, audito sacro , atque Eucharistiae sacramento, ad daemonis ím- petus sustinendos ac repellendos, muniti, ex hominibus pla- cide constanterque abiere. Hic in primis quum de aegrotis mentio facta est, duo mihi tacita relinquenda non sunt. Pri-

» Apographum, in fol. 93.° v.° et 94.° Codicis 1551.

An. 1552

43

mum est , quidam iniqua valetudine triennium conflictatus, morbique pertinacia animo fractus, coeperat de divina mise- ricordia non solum diffìdere , sed etiam ita existimare ut jam nigra inferni caligine modo involvi ac opprimi sibi videretur. Itaque noctem vigil agebat, ad maximam noctem abstinebat parvoque (erat enim pauper) ac semel in die se sustentabat. Hanc vitae rationem quidam religiosi viri corrigere ac emen- dare voluerunt, sed nullis precibus flecti poterai , ut solus su- peresse videretur P. Philippus \ qui hominem, spe divinae gra- tiae destitutum, ad communem vivendi normam revocaret. Hinc igitur coepit P. Philippus alterais diebus, saepe singulis, hunc hominem invisere, eamque diligentiam ac curam adhibuit, ut parvo negotio ad peccatorum confessionem pellexerit; quod illi cum persuasisset , facilius quodammodo fuit in animum in- ducere ut certis horis ad communem usum cibum caperet, cae- teraque perficere, quae ad pereuntis animae salutem pertine- bant. Ut in summa dicam, eo profectum est, ut tam animae quam corporis sanitatem sit a Deo consecutus. Rei difficultas hunc exitum sortita est, ut loco miraculi haberetur. Alius quidam tam inconstanter ac iniquo animo valetudinis ferebat incommoda , ut animum desponderet. Cujus quoque uxor cum Deum saepe precata esset ut se calamitate premente subleva- rei suarumque rerum misericordia caperetur; nihil minus ta- men irritae preces surdis auribus respui [cum] viderentur, ani- mum abjecit quasi numquam impetratura. Indignataque hujus- modi cogitare ac loqui coepit , ut in hanc erumperet verborum contumeliam, se a Deo incommodis affici , de quo sit benemerita.

Huic simul et marito P. Ludovicus a magno fuit adjumento, cum amantissimis verbis eos solaretur moneretque dolores et infirmitates Christi nomine bonoque animo sustinendas , qui nostri amore sauciatus denudari , flagris concidi , mortem atro- cissimam perpeti voluit. Ita demum aegrotus fortem animum, vires novas collegit ut morbos fortius toleret et corporis dolor ac infirmitas in mentis atque animi robur redundare videatur Confitentur saepius sacrumque Eucharistiae sacramentum per- cipiunt, ac mulier praecipue ad vitae perfectionem magno gradu contendit.

1 P. Philippus, belga; vide Polanco, Chronic. Soe. Jesu, tom. ir , pag. 512. - P. Ludovicus de Coudretto, Collegii Rector.

44

LlTTERAE QUADRIMESTRES

Quod autem ad confessionem attinet, multi utriusque sexus confiten solent ; utque plures confiterentur , facultatem audiendi confessiones summo in tempio canonicorum suffragio consecuti sumus. ltaque loci commoditas praestat ut isthuc frequentes confessuri veniant. Ex confessione porro duo inter caetera his litteris inscribenda occurrunt. Primo mulieres pleraeque nobi- les conscientiam , maculis praeteritae vitae denigratam , gene- ralis confessionis nitro candidare voluerunt. Item aliae crebrius suasae ad altaris Sacramentum accedunt. Mirum sane est, quam magnas in dies hae religiosissimae foeminae divini amo- ris flammas concipere enitantur.

Secundo loco admirantur alii quod hujus Societatis sacerdo- tes pecunias recusent, si quae in mercedem auditarum confes- sionum offeruntur, aut pro re divina facienda nullum prae- mium in laborum compensationem adeo non expectent , ut nec admittant.

R.dus D. Vicarius, qui sacrarum Deo foeminarum saluti in- columitatique animarum consultum voluit, cum R.d0 P. Al- phonso 1 effecit ut aliqui nostrum illis praedicent. Speramus eam rem magnos pietatis fructus secum allaturam. Urbis vo- luntas in nostra commoda satis propensa visa est ; ad volunta- tem illud accessit ut quaedam nobiles inter se statuerent Excel- lentissimam Ducem 2 convenire, nobis certam habitationem precaturae. Templum quoddam in hujus propemodum civitatis umbilico nobis communi voce destinabatur , destinatumque ut consequeremur cura diligentiaque Ducis certe quidem non de- fuit. Sed novis bellorum motibus cum divi Benedicti Monachi monasterio pellerentur, huc commigrarunt. Quo eventu cives, quorum domus eo in loco sitae sunt , moleste tulisse illud sit argumento quod affirmarent ad Ducem nostra causa se ituros fuisse si rem integram paulo ante cognovissent. Quin etiam audio eos , ad quos illud templum pertinebat, indignos dixisse se qui a Deo tali muñere donarentur. Quaedam nobilis matrona 3 ab ipso principio tanto amore nos omnes complexa est, ut nostrae paupertati opem tulerit : atque in dies maior in ea

1 P. Alphonsus Salmeron.

2 Eleonora de Toledo, Florentiae Ducissa ; ejus maritus, de quo jam saepissime fuit sermo, eral Cosmus I de Medicis.

3 Domina Maria de Gondi. Polanco, 1. e, n. 246.

An. 1552

45

•erga nos nascitur atque adolescit chantas. Domini Joannis medici 1 atque ejus uxoris indeffessam liberalitatem Christi nomine appellabo, qui sedulo pugnantut quicumque Societatis Jesu hac iter habent apud se divertant. Alii quoque plurimis ex locis nobis, quae ad necessitates hujus vitae inevitabiles fa ciunt, administram. Jam vero desiderami urbis ac communem in nos voluntatem proniorem propensioremque effecit adventus R. P. Alphonsi, cujus praeclaris concionibus ac lectionibus mirum in modum capiebantur omnium animi ac delectabantur. Probat ipsa frequentia in tantis caloribus , attentio in audiendo singularis. Nam licet illis mensibus aestas magnis exardesce- ret caloribus, tanta tamen multitudo ad audiendum convenie- bat , ut pauciores in hac quadragesima , huic negotio attribu- ta, coire dicantur. Atque inter eam multitudinem aliqui tam a pietate alieni ut eos dicant numquam quodammodo antea in templo visos fuisse. Attentio porro tanta quanta in mentem ve- nire potest. Nullus strepitus sub ingenti magnitudine templi, nullus excreatus, nulla tussis circumsonabat. Tum, sublato vultu , fixis luminibus intentissimos videres ad audiendum. Intererant saepe quidam Episcopi, Canonici, Aulici Ducis, a quibus profluxit pulcherrimus Societatis rumor. Quidam a Pa- tre petiverunt ut quasdam lectiones per typos evulgaret , com- munesque multis faceret ; is tamen illis numquam obsequi vo- luit. Verum quo gratior fuit ac nobis fructuosior, plures gravio- resque causas reliquisset et desiderii et doloris, nisi R. P. Pro- vincialem 2 expectatissimum optatissimumque reddidisses. Cu- jus adventus Duci, nobis, urbi, maximae fuit voluptati. Is lectionem a P. Alphonso institutam prosequitur tanto spiritu divinae sapientiae ac efficacia, ut merito dicant, intra 40 annos fuisse concionatorem nullum, qui nostris patribus non facile cedat. Bone Deus , quos fructus , quos proventus , quae egregia incrementa pollicetur.

Superest ut pauca dicam de nostris studiis. Lectiones eae- dem interpretantur , quas instituísse nos ad te scripsit P. Ludo- vicus, idque fit non sine fructu domesticorum ac extraneo- rum, quos his artibus conamur instruere, quibus' eruditione

1 Joannes de Rosis. - P. Jacobus Laynez.

46 LlTTERAE QUADRIMESTRES

ornatiores, vita meliores evadant. De reliquo Christus Jesus nos sua gratia opituletur atque excitet ad ea cogitanda et prae- dicanda, quae suae voluntati sunt maxime consentanea. Quod ut tu, R. P. (cujus preces Deo gratas esse et probatas puta- mus), nobis ab ilio suppliciter petas, nos a te diligenter petimus ac postulamus.

Florentiae, die 8.a Octobris 1552.

T. P. R. indignus filius,

Leo Lilius.

CLXXIX

P. Leonardus Kessel Patri Ignatio de Loyola. Colonia, 31 Octobris 1552

t

IHS

Gratia et pax X.* Domini sit semper cum omnibus nobis.

R.de in X.° P.r Secundum laudabilem nostrae Societatis consuetudinem ad Dei omnipotentis gloriam narrare conabor quae Deus Opt. Max. hoc mense Octobris operari dignatus est.

Primo igitur de studiosis adolescentibus dicemus, qui ma- gno numero hoc mense nos accesserunt causa intelligendi ra- tionem instituti novi Collegii Germanici; huius enim bona fama per totam Coloniam pervulgata est ; quare maxima nobis fuit oblata occasio admonendi iuventutem de vita et studiis ordi-

1 Tota autographa, duplici folio, sub n.° 127 ; sed prima alterius folii pagina nitida omnino est.

An. 155'2

47

nandis ad debitum finem, nec parvo cumfructu, ut intelligo; plurimi enim vitam in melius corrigere incipiunt, et saepius nos frequentare. Multi hoc mense Romam profecti sunt , qui- bus literas commendatitias tradidimus ; bona spe profecti sunt, in Domino confidentes quia nos nihil ipsis certificavimus (de inferioribus Germanis loquor), quia dubium illud adhuc nos tenet an inferiores recipiantur necne. Si enim ab hoc dubio re- soluti essemus, plurimi adolescentes naturalibus bene dispositi, in ianuario romano itineri sese accing'erent 1 .

Plurimi etiam sacerdotes seniores cum iunioribus nos acce- dunt corrigendae vitae rationem quaerentibus. Numquam in Domino tantam concepi spem bonam de nostra Colonia sicuti modo ; bonus odor Societatis in dies spargitur magis ac magis ita ut adversarii , velini nolint, obmutescere debeant. Benedi- ctus sit Dominus in omnibus.

Egregius adolescens, naturalibus bene dotatus, in politiori- bus literis bene instructus, Lovanio huc ad nos venit causa faciendi exercitia, cui M. Gerardus 2 dat exercitia. Bene profi- cit ; est enim in prima hebdómada ; iam brevi alius quidem venturus est promotus Lovaniensis, de quibus alias plura.

Hisce diebus affuit nobis mulier quaedam peior meretrice aliqua, quae mirabili Dei gratia ita vitam in melius commuta- vi , ut omnibus sit exemplo et admirationi , Deum laudantes (sic) de tam mirabili conversione huius mulieris, quae antea omnia , quae ad corpus pertinebant, in abundantia ac delicatis- sima habuit, iam aqua et pane, supra stamina per aliquot ho- ras quiescendo, magis confortatili" quam antea omni habita abundantia; nocte ac die dies vitae suae in amaritudine cordis sui multis cum lachrymis recogitare incipit , ut intellexi , supra modum mirata Dei erga eam immensam bonitatem et erga omnes peccatores quantumvis magnos , cupientis suo paterno affectu omnes amplecti ulnis charitatis suae ac fovere in gre-

1 "Significatum est tamen nostris ne in posterum Flandros et Ollandos aut Braban- tos ad hoc Collegium mitterent, quandoquidem illi Lovanii catholicam et praeclaram habebant Universitatem; immo et Clevenses et Juliacenses, Geldrenses et Frisii , qui per constitutiones hujus Collegii non excludebantur, non esse araplius mittendos scri- ptum est nisi prius P. Ignatio consulto, ut locus superioris Germaniae adolescentibus major relinqueretur.„ Polancus, Chron.,t. il, pag. 424, an. 1532, n. 14 — Vide etiam n. 398 et not. 1 in pag. 586.

4 Mag. Gerardus Cools (Brassica\ Dordracensis , "theologus , qui hoc anno votum. suum Romam misit,,. Polancus, ibid., n. 391.

48

LlTTERAE QUADRIMESTRES

mio suae bonitatis; non possem exprimere fervorem spiritus huius mulieris. Nobiles et alios nomines desperatae vitae , qui aliquando ipsi noti fuerunt, ad puriorem pertrahere conatur, nec parvo cum fructu ; tantum enim ipsis incutit horrorem di- vinae iustitiae ut sibi persuadeant, nisi vitam commutent in melius, Deum Opt. Max. illieo eos puniturum aut lepra aut alio incurabili morbo. Verba mulieris in admonendo sunt ut gladius ab utraque parte findens. Sed de hac alias plura. Haec sunt quae P. V. scribenda occurrerunt, cui unice nos commen- datos cupimus. Bene valeat P. V. in X.°

1552 ultima Octob.

R. V. servus in Domino,

Leonardus Kessel.

$uper script Ho in quarta pagina: R.d0 in X.° patri dno. Igna- tio a Loyola praeposito generali Societatis Iesu. Romae.

Alia manti: Jesus, 1552, Colonia, di Leonardo Kessel, ultimo d' ottobre.

Exstat et vestiginm sigilli.

An. 1552

4Q

CLXXX

P. Alphonsus Barreto Patri Ignatio de Loyola. Ebora, 31 Octobris 1552

MS

Muy R.doen X.° Padre.

La gratia y amor de Christo N.ro Señor sea siempre en nues- tro contino favor y ayuda. Amen.

Los quatro meses passados escribí algo largo lo que n.ro Se- ñor se dignaba hazer por su bondad, por los Padres y Herma- nos , que en este colegio de Ebora están. Todo él por su mise- ricordia lleva adelante. El P. Melchior Carnero trabaja en con- tinuas confessiones , á las quales por ser muchas no puede satisfazer. Da también los exercitios, como tengo escrito, en lo que n.10 Señor le ayuda mucho, en tres monasterios, en donde por instancia delias monjas los ha dado. Hizo nuestro Señor muchas mercedes por su medio á las que los tomaron , que fue- ron buena parte , y á todo el monasterio ; porque , como des- pués he oydo, entraron en mucha más quietud in Domino. Dos Padres venieron después del Collegio de Coimbra, y uno dellos predica en la iglesia mayor, con mucho movimiento del pue- blo, y en otras partes de la ciudad 2; el otro connessa: visita

1 Tota autographa, unico folio, cui num. est 294.

2 Hic erat P. Emmanuel Fernandez.

T. il

4

r>0

LlTTERAE QUADRIMESTRES

también las cárceles. Los hermanos proceden en sus sólitos exercitios de virtudes y letras. El Collegio seva haziendo. Inte- rim estamos en unas casas que el Cardenal tenia comprado; pienso que no passará mucho tiempo que no seamos para él transmudados.

N.ro Señor por su misericordia enderece todo á mayor gloria suia y servicio.

La bendition de V.ra Paternidad humilmente demandamos. Oy, derradero 1 de Octubre de 1552, inutilis filius tuus,

Alfonsus Barreto.

Super script io : f Al muy R.d0 en Christo padre el padre- Maestro Ignatio praeposito general de la Compañía de Jesus. En Roma.

Alia marni: 1552, Euora, Quadrimestre ultimo d' ott.e

1 A lusitano de* radeiro , quod hispanice est último, postrero, latine tilt ¿mus, po- st rem US.

An. 1552

51

CLXXXI

Melchior Cotta, Ex commissione Patris Emmanuelis Godinho, Patri Ignatio de Loyola. Conimbrica , 11 Novembris 1552 !.

IHS

Muy R.d0 en Chro. P.e

La suma gracia y amor de Jesu Chro. sea siempre en nues- tras almas. Amen.

Esta no es ordinaria de las de cada mes ni de quatro me- ses 2, mas sólo es para dar parte á V. P.d dalgunas cosas par- ticulares que estos dias an socedido acá ; piega al Señor que sea para maior gloria suia y augmento spiritual de nuestras almas.

Sintiendo mucho el P.e Manoel godino algunas deseficaçio- nes que deste Collegio tenia recebido toda esta ciudad, y pen- sando por quántas vías él podia auer sido causa dello, propuso hazer alguna satisfaçion ; y primero mandó dizir missas y ha- zer oración por esto; y consultando con algunos Padres, deter- minó ir él por toda la ciudad disciplinándose y pidiendo perdón de lo que parecia auer faltado. De manera que el mártes, que fué octaua Omnium Sanctorum, después dauer dicho missa,

1 Tota autographa , duplici in folio, nn. 287 et 288. -Est et apographum duplici item in folio, nn. 285 et 286, in cujus quarta pagina haec leguntur: Treslado de Jiña carta pera o p.e Ignatio das cousas que agora socederão è Coimbra.

2 Quamvis haec ita sint, reperitur haec epistola inter quadrimestres et eas compiei nec opportuniorem hoc locum, ut edatur, habere videtur.

52

LlTTERAE QUADRI MESTRES

llamó los hermanos, y díxoles que se fuesen á la capilla y ro- gasen á Nro. S.r diese fuerças á una persona que lo auia me- nester, pidiendo también perdón á Nro. Señor de los peccados de todos los que estauamos en la Compañía , máxime de Portu- gal, juntamente con los que se auian salido de casa man- dando que no nos saliésemos de la capilla hasta él nos embiar recado. Estando allí juntos oiendo una missa del P.e Tiburçio 2, llegó el P. Godino disciplinándose, que venia de la ciudad. Acabada la missa , nos dixo publice de dónde venia y la cau- sa, con muchas lágrimas, que causó en los hermanos gran sin- timiento y deuoçion. Después pidió el [P.] Tiburçio á todos los hermanos, con muchas lágrimas y sintimiento, le aiudasen á pedir al P. Godino le dexase hazer otro tanto, porque se sentia muy obligado delante de nro. Señor y temia mucho su juizio.

Fueron todos los hermanos con él á pedir al P.e les diese aquella licencia , y quasi todos pedían también por sí mismos hazer lo mismo. El P.e Godino respondió que no se podia deter- minar en aquello así fácilmente por la cuenta que era obligado á dar á Dios y á los superiores de la Compañía, lo que le ponia mucha dificultad de una parte, y de otra temia que nro. Señor le pidiese muy estrecha cuenta de no se poner en execucion tan santos deseos, como mostrauan tener, de satishazer á los scándalos y desedificaciones, que se auian dado á toda la ciudad y aun á todo el reyno los tiempos pasados. Finalmente, resol- uióse en que se ajuntasen y lo consultasen , mirando si era ex- pediente. Juntos los hermanos, tomó sus pareceres; y, miradas las circunstancias, pareció que V. P. lo auria por bien, sa- biendo en particular todo lo que ha pasado ; y, como los scán- dalos eran públicos, era menester que también la penitencia fuese pública. Así que, mirando esto, se ordenó que con toda honestidad fuesen aquellos á quien nro. S.or diese os y spiritum para ello; y los que quisiesen dixo el P.e que pidiesen licencia. Concedió á LX y tantos 3 para ir todos en procesión discipli- nándose á la Misericordia 4 de la ciudad, donde él diria la

* Sensus est, eliam veniain petemio pro peccatis eorian, qui domum nostrani reli- querant, e Societate egredientcs.

2 Tibuitius de Quadros, postea dictus Antonius. Vide supra, t. i, pag. 70, not. 2, et Polanco, Chron., t. n, pag. 697.

3 LX y tantos, plures se.xaginta

* Ad templum Misericórdias dictutn.

An. 1552

53

caussa daquello. Todo esto pasó antes de comer. A la mesa dixo hun hermano sus faltas, con liçençia, para su confusión. Después llamó el P.e los hermanos y fueron á la capilla á pen- sar una hora en aquel paso de la Passion, scilicet, Hecce (sic) homo, y de cómo nro. Señor lleuara la cruz por las placas de Hierusalen. Acabando esto, amonestó el P.e que ninguno lle- uase rosetas 1 en las disciplinas para que no se hiziesen daño notable, declarando cómo el intento no era tratar mal el cuerpo de manera que quedasen dibilitados, sino que tuuiese cada uno moderación y interiormente trabajase de sentir lo que haçia. Encomendó que por el camino fuesen como que aiudauan á lleuar la cruz á Jesu X.° Salimos todos en procesión , con hun Crucifixo delante y dos hermanos pequeños en el medio di- ziendo las letanías alta uoce de manera que pudiesen los otros oir para responder. Llegados á la Misericordia , donde ya nos seguia mucha gente, después de hazer oración dentro en la iglesia, nos acercamos con el P.e á la puerta, y él con gran sin- timiento pidió perdón á la gente de las desedificaciones que auian recebido del Collegio de Jesus , atribuiéndolo todo á sus peccados, pidiendo á todos que nos aiudasen á pedir misericor- dia y perdón á nuestro Señor. Esto causó en todos grandes llantos. Tornando otra vez para dentro de la iglesia, dixo el P.e delante del altar algunas oraciones, y después con grandes lágrimas y clamores pidimos misericordia á nro. Señor. Piega tenga por bien de nos oir. Después boluimos de la misma ma- nera á nro. Collegio. La gente pienso que se edifiquó de todo; pero no creo que faltaria á quien no le pareciese bien. Aquella noche nos aiuntamos y encomendó el P.e Godino que nos con- fesásemos y comulgásemos el día siguiente, dando gracias á nro. Señor, como se hizo.

Al otro dia después de comer llamó el P.e los hermanos para les auisar dalgunas cosas que podían acontecer, y estando jun- tos, algunos de los hermanos se acusaron de muchas faltas, en las quales quasi todos auiamos caido, en lo que se trató, que- dando con propósito de emmendar todo con la aiuda de nues- tro Señor.

1 Roseta, echinatus globulus seu parva rota, quibusdam quasi aculéis hispida, quae pars esse solet extrema in calcaribus.

:»4

LlTTERAE CUADRIMESTRES

Tratosse también de hun cierto auiso spiritual que tenemos acá, de cuia mala intelligentia nos han venido grandes males, pues jusgáuamos el negro por blanco y el blanco por negro. El auiso es : todas las cosas que se vieren se interpretarán siempre á la mejor parte, escusando, quanto con buena razón pudiere ser, el acusado y reprendido. Y fué tanto nuestro mal, permit- iéndolo nuestro Señor por nuestros peccados, que no uíamos ni creíamos ser malo cosas que los Príncipes virtuosos y santos nosestauan notando compadeciéndose de nosotros, como al pre- sente lo han dicho, scilicet que veiã sermos muy regalados. No me alargo en esto, porque creo avisará a V. P.d de todo por otra uia largamente.

Algunos hermanos an pedido licencia para descobrir sus defectos pasados, de que no solían hazer cuenta, y lo hizieron publice en el refitorio. Ellos reciben confusión, y á nosotros auísanos el Señor por aquel modo para que nos guardemos ; de los quales yo podia también dezir mi culpa y de muchos otros, de que no tengo verdadero sintimiento, siendo ellos harto graues. Nesta plática propuso el P. Godino si seria bueno que se der- ribase un cierto miradero, que él, teniendo cargo en casa, auia mandado hazer para recreación de los hermanos, acusándose dello y de otras cosas, en que él se sentia muy culpado. Algunos fueron de parecer que no, por buenos respectos: fueron tamen muchos de parecer que sy, y que también se deshiziese una torre, de donde nasció mucha desedificacion y scàndalo; pero, por no parecer que se mostraua ir contra el que la mandara edifiquar ', no se hizo. Aunque cierto todos eran de parecer que era necesario hazerse para cumplir á lo que se deue á la edifi- cación y prouecho spiritual, no solo de la ciudad, pero aun de todo el Rey no, praesertim para memoria y exemplo de los que soccedieren; porque es ella tal, que los que la miran se espantan de nosotros. Sobre esta fueron las excomuniones y censuras, etc. , como V. P. aurá entendido 2. Seria tanto el prouecho spiritual y edificación de toda la Compañía quitar estas cosas, que dezian muchos no se deuia tener cuenta conio temporal, aunque fuera mucho más, ni con otro ningún respecto humano; quanto más que todo esto importa poco, ni es necessario, immo superfluo.

1 "ipse scilicet Provincialis.,, Polanco, 1. c, n. 700.

2 Vide sequentes Patris Godinho litteras, pag. 56.

An. 1552

55

No creo yo fué esta la causa de no se hazer, mas, como dixe, dudarse si era tocar en tercero.

Están al presente los hermanos , á lo que se puede jusgar de lo que muestran, aptos y aparejados para se imprimir en sus almas todo lo bueno ; porque hasta hora se trabaja lo possible por quitar yerros y faltas, que auia, no sólo en la voluntad, mas aun en el entendimiento, cerca las cosas de perfection y per- fecta abnegación de sí mismo. Quando algunas uezes veo este Collegio ahora, y considero cómo lo he visto en otro tiempo, no puedo dexar de creer que fué esto mutatio dexterae excelsi. El qui incoepit in nobis opus bonum, perficiat usque in diem Oír isti Je su.

En los sanctos sacrificios de V. P.d nos enconmendamos, por los quales tenemos por cierto hazernos nuestro Señor tan espe- ciales mercedes, y esperamos in dies recibirlas maiores, máxi- me viendo ahora que especialmente nos toma V. P.d á su cargo, por lo qual damos infinitas gracias á nuestro Señor.

De Coimbra, xi de Nouiembre de 1552.

Por comisión del P.e Manuel Godino,

innútil sieruo y hijo indigno de V. P.,

Cotta.

f

Super script io. IHS. Patri Ignatio.

Alia manti, f 1552, Coynbra, de Cotta, 11 de Nouiembre.

56

LlTTERAE QUADRIMESTRES

CLXXXII

P. Emmanuel Godinho Patri Ignatio de Loyola. Conimbrica, 14 Novembris 1552 K

IHS

Muy R.do em Chro. padre.

A graça e amor de X.° N. S.or seia sempre en nosso continuo favor e ajuda. Amen.

Porque o q. escreve o Irmão cota 2 da disciplina no podera deixar de parecer cousa nova e estranha, e principalm.te por quã postos estamos em communicar a V. R. ainda as cousas muy meudas e particulares, me pareció cõveniete dar disso algüa mais informação a V. R. , peraque entendendo o princi- pio e causas possa melhor julgar o q. lhe pareçe.

A sete deste Novêbro, vespora da octava de todos os setos, a tarde estandome encomendando a Ds., ainda q. asaz friamête, se me offereçeo a o pensam. t0 quãta razão avia de satisfacer- mos aa çidade p. algüa manr.a os escándalos e desedificações que de nosoutros tem reçebido maxime p. las q. causarão as excomunhões entre nos e o mõst.0 de S.ta ^ :, e algüs edifi- çios supérfluos e pouco necessários. E porque en tudo isto me achava notabelm.te encarregado e cõ muita culpa, mais q. ou- tro algü devia eu satisfacer indo per la cidade disciplinándome e ê algüs lugares mais públicos declarando alta voce como eu

» Epist. Mixtae, folio duplici, nn. 279 et 280. Apographum. * Melchior Cotta. Ejus litteras habes sub n. praecedenti.

An. 1552

57

e meus pecados lomos causa e occasião de tudo, e q. toda a culpa eu a tinha; e per tato a toda a cidade pedia disso perdão. E sentindo nisto algü fervor e facilidade em o fazer, por outra parte represêtandoseme algü horror , me sentia fraco e com poucas forças e offereçindoseme como ja outra vez avia sêtido em my esta mesma võtade e deseio, por q. e dez.ro de 50, vindo eu de S. Fins pera Cuimbra , encôtrando no caminho hü mêsa- geiro cõ cartas do p.e Urbano 1 pera my, ê que me dava cõta e parte das ditas excomunhões e censuras, desordês, que nisso ouve sê o elle poder impedir, achandome cõ asaz sêtim.to disso p. quã culpado me achaba por diversas vias, me veo, como digo, grande võtade e deseio cõ conhecim.10 de minhas culpas de entrar polha çidade disciplinándome e dando vozes ser eu o culpado ê tudo e a principal occasião de tudo, pera q. asi ê algüa man.ra entendesse a gête nõ dever imputar ao Collegio o escandalo e desedificação que recibião. Mas asi per algüas razões q. então me occorrerão, como por me achar de- masiadm.te fraco e cheo de spirito de posilanimidade , nõ ousey fazelo. De man.ra q. cõ esta lembrãça de aver ja sêtido isto outra vez , se me tornou a accender a voutade e parecióme bem fazelo visitándome N. S.or per sua bondade con forças pera ysso. E nisto me começarão a vir por outra pte. temores se o averia asi per bem a obediencia, e achandome cõ isto angustiado por q. tãbem, se deixara de o fazer, me pareçia q. nõ perderia tan asinha a tristeza e escrúpulo disso, començey a offereçer a N. S.or minha ambiguidade, e sendo sua vontade, me desse a entender como poderia vir a fazelo. E offereçendoseme a via comü da obediêçia , me occorreo comunicalo cõ o cõfessor e cõ algüs, q. o p.e Doctor Torres 2 me deixou nomeados cõ quê comunicasse as cousas q. soçedessê e cõ seu pareçer as deter- minasse. E nisto tangerão a a mesa e em toda ella e asi aca- bada estando esperando bom espaço p'o cõfessor pera me cõ- fessar , me achey visitado de N. S.or cõ me ocorrir asi mesmo q. devião de ir tãbem os irmãos disciplinándose para satisfação de muitas cousas e causas q. se me represêtavão asi de nossos peccados como pera satisfazer a os escândalos e desedificações

1 P. Urbanus Fernandez. 4 P. Dr. Michael de Torres.

58

LlTTERAE QUADRIMESTRES

que a cidade tinha recebido de nos , e pollos males e culpas dos expedidos e saidos de casa , como por muytos outros resp.tos particulares para os quaes vemos ja quãto isto tem aproveitado; o que tudo sêtia cõ asaz conhecim.to e affeito de võtade e devo- ção; vindo o confissor, me cõfessei, sêtindome por bondade de N. S.01' na cõfessão como nüqua e outra me achei e dando nella parte do q. se me avia offereçido e esperando a reposta delia da qual dubidava m.t0 ser cõforme ao que eu estava deseianclo per o confessor ser dos mais timidos e escrupulosos na obedien- cia de quãtos creo ay ê casa. Elie responde que nõ via por que o deixase de fazer , antes lhe pareçia neçessario pollos escân- dalos q. havian preçedido , e que todavia podia comunicalo aos mais para que eu ficase nisso mais seguro. Day a un pouco chamando os q. o Doctor me deixou nomeados , lhes propus a cousa, e finalm.te concluirão que o podia fazer e afora as cau- sas q. avia pera isso dizião q. pois a obra nõ era maa de si, antes boa, q. N. S.or tiraria pveito. della, e sêtindo en mi grande gozo e o S.or por ver que ordenaba nõ se impedir isto que tam de verdade sêtia ser obrigado far', depois de deitados os irmãos, nos cinquo asi como estávamos nos fomos a a capella e diate do sãcto Sacramêto lhe estuvimos encomendando o ne- gocio ate a m.a noite tomando no fine da oração hüa disciplina. A o outro dia m.t0 p. la manha torney a dizir missa pedindo a algüs irmãos me encomendasse a Ds. por q. tinha disso muyta neçessidade e como elles saõ taes N. S.01' os quisou ouir por q. quasi toda a missa me deu N. S.or tanta consolação e tanto sêtirn.10 de lagrimas que na epistola, evangelho, orações e ou- tros passos da missa nõ podia ir per diãte e pedia a N. S.or me desse lugar para acabar. Despois as 8 horas ajuntei os irmãos na capella e lhes faley; e aqui entra a carta de Cota. Como se forão a a capella eu me parto con minhas disciplinas pêlaçidade, e creo que ê doze lugares della me pus ê glolhos pedindo perdão e diz.d0 alta voce : "gête nobre e povo de Coim- bra, per las chagas, morte e paixaõ de X.° redemptor nosso vos peço me perdoeis todos os escândalos e desidificações que recevistes do Colegio de Jesu que diãte de Ds. confeço ser minha a culpa por q. eu e meus pecados forão a causa de todos elles;,, e quasi todas as vezes que dezia isto me dava N. S.01' tan- tas lagrimas q. nõ o podia lo dizir; e nõ he m.t0 por q. por mui-

An. 1552 59

tas vias concorrião ê my diversas causas de cõpunção e sê- tim.t0 e asi me torney a casa. E ao sabbado seguite levey hü irmão comigo e me fuy aos da cam.ra e lhes pedi perdão de todos os agravos que de nosoutros tinhão recebido q. erão muy- tos declarandolhes como daqui pê diãte se nõ faria cousa ê q. lhe déssemos descõtentam.t0; e se algüa cousa nos fosse neces- sario fazerse q. tocase a a cidade se nõ faria sê seu cõtentam.t0 Creo q. nõ podia dãnar isto, principalm.te tendoo eu prim.10 consultado cõ os nomeados p. lo p.e doctor.

Entre outros m.tos effeitos bõos de tudo isto tirou N. S.01' hü nõ pouco essencial qual he andarmos lheos de hü bom spirito de paz na conscietia e de apartarmos de nos todos os escândalos e desedificações, o q. m.t0 sinto ser necessario ainda q. nos custasse a metade da renda q. o collegio tem, e ainda que cus- tasse toda, sendo Ds. disso servido. Nesta materia estive m.t0 têpo engãnado e a võtad demasiadam.te ligada a o tporal. con pretexto de acrecentar cõ que podessé ser sustentados mais irmãos que tanto proveito am de fazer as almas ; mas agora veio que isto era engãno por q. ainda q. seia grande servigio de Ds. aver m.tos na Cõp.a, como seia pera pveito. das almas, quando o terem renda vay cõtra este pveito. parece que a nõ devemos querer senaõ a que sê este dãno se pode susten- tar; e pola bondade do S r me alho vazio deste veneno e sinto q. devemos dar corte a tantos negoçios e embarazos cõ que tato têpo ha andamos implicados sê aver quê se posesse a dar- lhes remedio, ainda que muytos o deseiavão e lho derão se es- tivera ê suas mãos, sed non erat eis potestas. Tudo isto me atrevi escrevir a V. R. tam meudam.te p. la conscietia asi me ditar e a obediêtia me obrigar a ysso, p. que ha vendóse de es- crevir a obra e novidade da nossa disciplina, pareçeo que convinha declarar os pñcipios e motivos della, pera que tendo V. R. int.ra notitia de tudo, nos mostre e faça escrevir todo o mao q. nisto ouve e ha, pera o chorarmos et fazermos peniten- tia. Nosso Senhor nos de graça pera que inteiramente a faça- mos de todos nossos peccados , a qual esperamos ver por meio dos sãctos sacrificios de V. R. , ê os quaes m.t0 ê o S.or nos en- comendamos.

De Coimbra a xm de N.ro 1552.

60

LlTTERAE QUADR1MESTRES

Alia manti in superiori paginae primae ora: Emm.el Go- digno.

Alia in quarta pagina: Treslado de hüa carta do p.e M.el go. R.tor do collegio de Jesu de Coimbra pera o p.e Ignatio. — 14 de octubro (sic).

CLXXXIII

P. Petrus Sevillano Patri Ignatio de Loyola. Methymna Campi , 28 Novembris 1552

IHS

La gra. y paz de Jesu X.° nro. S.r sea siempre en el continuo favor y ayuda de V. P.

En la del mes pasado mucho á la larga dimos aviso á V. P. de todo lo que el S.or por acá se digna obrar por medio destos ins- trumentos y hijos mínimos de V. P. Después acá muy mucho más el S.or nos ha consolado con la muestra que nos ha dado de quererse mucho servir de los Padres de la Compañía en esta villa, porque el dia de S. Martin por la mañana envió aquí á nuestra casa el abbad 2 desta villa con un su notario un manda- miento, que ninguno de nosotros fuese osado á confesar ni pre- dicar en las iglesias ni plazas ni otro lugar alguno sin primero ser por él examinados. El notario se entró en nuestra capilla y

* Tota autographa, duplici constans folio, sub nn. 199 et 200.

2 Hic ille est Dominus Didacus Ruiz de la Cámara, de quo Cienfuegos, Vida del Grande San Francisco de Borja, lib. iv, cap. vui, § i. — Unde corrige id quod in Po- LANCi Chrpn. , t. nr, pa<r. 308, annot. 3, asseruiraus. Ule enim postremus quidem, ut ibi dicitur, Abbas fuit ; sed nonnisi multis post hunc (1552) annis illa dignitate potili coepit.

An. 1552

61

leyó el mandamiento á un padre que se estaba desnudando des- pués de haber dicho misa , y luego fuese y dióme el portero aviso dello, y fuimos el P.e Doctor Castillo 1 y yo á ver lo que el S.or abbad mandaba. Luego como llegamos, sin querernos oir otra palabra , empezó á llamarnos ladrones, robadores, enga- ñadores (y desto mucho), mandando juntamente á los suyos que nos llevasen al cepo. Yo le dixe que me oyese su Señoría, pues habia visto nuestras bulas, y sabia era confirmada por nro. muy S.t0 P.e Jullio tercio nra. Compañía. Respondióme: esas bulas son burlería y vellaqueria, que no bulas. Y con esto tiróme con entrambos brazos un palo, que á darme, como faltó por mis pecados poco, hubiérase mi alma mucho más consolado, enten- diendo que el S.or ya se servia de que empezase este peccador á pagar lo que debo; mas todavia el S.or nos envió de allí con- solados, porque echaron mano de nosotros sus criados y llevá- ronnos á la cárcel á donde estuvimos hasta la tarde ; y un devoto nuestro lo supo y se fué á hablar y á pedir nos soltase. El nos soltó y dixo juntamente que no confesase ni predicase ninguno sin que él primero le examinase. Yo viendo que todavía es- taba apasionado, por entonces no le respondí, aunque después acá he tomado otros medios de hablarle por terceros para que nos oiga ; y no se puede acabar con él otra cosa sino que ha de trabajar quanto pudiere por echarnos de Medina. No obstante nada de lo dicho, hemos tomado por medio intimarle las bulas, y tampoco ha aprovechado, antes trató muy mal de palabras semejantes á las dichas al escribano y á un Padre de casa, que juntamente fué con él á intimárselas á; de manera que, no que- riéndolas oir, el escribano tomó por testimonio cómo no las que- ria oir y que respondia que ya él las habia visto y todo lo de- mas que allí pasó. Acaeciónos que teniendo determinado de in- timarle las bulas, no las teníamos, porque las auténticas que en Salamanca tenían, pienso que el P. Doctor Torres 3 se las ha lle- vado en este camino que ha hecho á Portugal , porque enviamos por ellas y no las pudieron hallar. Fué N. Señor servido que un dia ántes que llegase el mensajero, llegasen las que V. P. nos

« P. Dr. Didacus Castillo.

- Hicerat ipse P. Petrus Sevillano, qui has litteras scribit, quique Rectoris munus •obibat. Vide Polaxco, Chronic. Societ. Jesu, tom. ií, pag. 626. 5 P. Dr. Michael de Torres.

62

LlTTERAE QUADRIMESTRES

mandó, junto con los exercícios 1 y con diez reales de porte, lo cual echó el sello á nuestra determinación. El Señor sea por todo mil vezes bendicto por el cuidado que á V. P. da en el mi- nisterio y necesidades de todos sus hijos. Una cosa se echó mu- cho de ver en estas contradicciones, y es que, miéntras ellas más crecen , crece mucho más la devoción en los sermones y confesiones, y aun el número de Padres y Hermanos nuestros, porque estamos aquí ahora de asiento 22 Padres y Hermanos, como V. P. más largo verá por la lista que con esta va de las partes de cada uno ; y todos de cada día van más aprovechando y creciendo in utroque homine. Piega á Dios nro. guardarnos muchos años á V. P. para que á sus migajas se crien muchos hijos tales que parezcan y respondan al instituto de tal Padre, y á las muchas y grandes necesidades que hay en el mundo todo y en Medina del Campo. 28 de Noviembre 1552.

El inútil y mínimo hijo y siervo.

De V. P.,

t Pedro Sevillano.

t

Supcrscrtptio in quarta pagina. IHS. Al muy R.do en Xpo. p.e nro. el p.e M. Ignatio prepósito general de la Comp.a de Jesus en S.ta Maria del estrada.

En Roma.

t

Alia fttanu : IHS, 1552, Medina del Campo, di Pietro Sevi- llano, de 28 de novenbre.

Extat vestigium cerae rubrae.

1 Clarius in Polanco, Chronic. Societ. Jesu, tora, a, pag\ 627, hisce verbis: "curavit (P. Sevillano) ut nostrarum bullarum rationem haberet, quas eodem tempore, scilicet, pridie quam intimarentur, simal cuín exercitiis spiritualibus excussis et approbatis , Roma missas acceperat.. ...

An. 1552

63

CLXXXIV

Gerardus Cools, Ex commissione Patris Leonardi Kessel , Patri Ignatio de Loyola. Colónia, 1 Decembris 1552 *.

IHS

Gra. et pax Domini Nostri Iesu Christi sit in cordibus no- stris. Amen.

Pulcherrimum sane et laudabile institutum est , Reverendis- sime in Christo Iesu Pater, sanctissimae Societatis nostrae, quo admonentur filii singulis mensibus, aut saltem quadrime- stribus, omnia, quae apud se gesta sunt, fideliter perscribere: cui ut satisfaceret R.dus Pater Leonardus, ipse, serioribus oc- cupatus , id mihi negotii iniunxit , meis humeris etsi impar, tamen pio desiderio eum onere aliqua ex parte levandi incita- tus, pro nostrae parvitatis modulo id ipsum aggrediar.

In solito habitáculo pacifice et tranquille permanemus. Su- mus autem quatuor numero fratres. P. Leonardus, tamquam fortissimus Atlas, solus curas domus et varios labores inde- fesse sustinet. Nam singulis diebus multi, tum scholastici bac- caulerei (sic) magistri, tum religiosi, patriarchae vestalium 2 eum frequentant , quorum alii Consilia salubria petunt, alii ad confessionis remedia confugiunt ; accersitur etiam nonnum- quam ad aegrotos in spiritualem medicum ad medendum ani- mae morbis. Ipse autem Pater hac messe Domini magis gaudet quam agricola opimis et gravibus aristis segetibus ; paratissi-

1 Tota autographa, duplici folio, n. 128.

- Sacerdotes monialium monasteriis praefecti.

LlTTF.RAE QUADRIMESTRES

mus quippe est omnibus se in omnibus impartire nullosque gravatur labores subire pro amantissimo Iesu nomine; saepe- numero doleo tam gnavo operario non abundantiores messes offeri. Supplicandus autem nobis potius ille seminator evange- licus ut et hunc agrum nostrum ita subigere , sarrire ac ster- ■corare dignetur ut aptus sit semina suo gremio _suscipere, sus- cepta calore suo confovere, ut demum, firmiter actis radicibus, laetas atque uberes segetes, eodem incrementum dante, produ- ct. Nunc autem gravibus distinetur negotiis; sollieitat enim apud Reverendissimum Episcopum Coloniensem 1 ut nostram Societatem in tutelam suam suscipiat, libertatemque concedat libere sua negotia insequendi; et iam bona affulget spes.

Nunc autem ipse ordo postulare videtur ut de studiis fra- trum nonnihil attingat. Quomodo autem sese nostra habeant, ultimis litteris satis Tuae Paternitati explicui; quare nunc prae- terire statui. Magister Ioannes Ried , coloniensis , antiquam non commutavit habitationem , ut latius T. R. ex ipsius litteris discet. Illud tamen minime silentio involvendum sentio quod ipsius infantes, quos summa dexteritate et vigilanti industria in Bursa nova 3 Christo Iesu parturit, iam etiam P. Leonar- dum accedunt crebrius ei confessuri , inter quos quidam stem- mate nobilis ac naturae dotibus nobilior, qui bonam spem Patri de se excitavit. Adolescens ille (de quo in superioribus litteris P. Leonardus mentionem fecit), qui, nobis minime spectanti- bus, gratissimus tamen et acceptissimus sese huc ad nos con- tulerat , feliciter exercitiis colophonem imposuit , tantoque animi fervore, nobis insciis, se totum Deo obtulit in holocau- stum suavissimi odoris, ut omnis illi mora longa visa fuerit, nec flammas urentes ferre potuerit. In prima hebdómada sic satis magnam (ut speramusì habuit contritionem, quod et la- •crymae interdum fusae testabantur. Nunc animo tranquillo et óptimo est magnaque alacritate culinae res procurat, quem P. Leonardus tamquam sollicita nutrix ablactatum a lacte, enutriendum tuae paternae curae offerì. Est iuvenis bonae in- dolis, bene versatus in litteris graecis et politioris litteraturae. Lovanii operam navavit Logicae , iam iam ad Physicam gra- dum facturus; quare et hic apud nos ei studet, unamque lectio-

» Adolphus von Schauenburg, Coloniensis Archiepiscopus.

- Vide Reiffenberg, Historia Soc. Jes. ad Riunum ìnferiorem, lib. in, cap. i.

An. 1552

65

nem a nobis habet; flagrat enim desiderio principio huius anni tuam paternitatem et fratres ac patres romanos invisendi.

Addixit et se totum nostrae societati alumnus quidam ado- lescens , magister artium nobiscum eo honoris gradii insigni- tus, quondam studiorum nostrorum intimus socius, cuius con- versionem et tractum utpote qui mirabilis fuerit , latius perse- qui charitas instigai non studio alicuius iactantiae, sed glorifi- candi et quodammodo gratificandi tam benigno et liberali Domino , qui nos tantis bonorum cumulis onerai , ut simul R. V. maioribus gaudiis delibutam reddant. Erat hic animo totus aversus a nostra Societate , ne dicam contrarius , cum ei me darem, verum meo exemplo commotus, subito totus com- mutatus: quid multa? totus deinceps in flammas conversus, insalutatis omnibus , insciis parentibus , incomitatus et in ma- gna aéris intemperie, quippe impatiens morae, 7 iduum No- vem. incolumis ad nos ad vexillum Christi advolavit, cuius iter mirum in modum clementissimus Iesus fecundavit. Postri- -die eius diei exercitia aggreditur. Quid multis moror? In prima dominica Adventus Domini vere benignus Iesus fre- •quentavit eum , siquidem tantum lumen gratiae ilium circum- fulsit, ut quasi apertis oculis clarissime cerneret miseriam suam, in qua consepultus iacuisset. Et exuto veteri nomine, Iesum Christum induit dedicans se totum ei in nostra Societate. O stupendam metamorphosim ! O inexhaustam Dei Opt. Max. bonitatem! Venit ad me, o in quanta humilitate! Iucun- dum sane spectaculum Deo et toti hierarchiae coelesti ! expan- sis brachiis, o quoties me amplectitur, o quanto fervore strin- gebat pectus meum, o quanta aviditate sancta imprimebat oscula indignis maxillis meis , illud saepius congeminans: o, mi Gerarde, quid referam tibi pro tantis beneficiis, qui mihi occasio fuisti perveniendi ad hanc sanctam Societatem; oh, oh, nunc demum intueor miseriam; donec in gratiarum actio- nem erupimus simul óptimo Iesu Te Deum laudamus canen- tes. Iam vero in incoepto proposito strenue pergit, nihil prius habens quam in omnibus sese submittere, nihilque ardentius desiderans quam humilia officia culinae exercere. Parentes eum per nuntios et blandis technis eum retrahere ac revocare conati sunt. Verum obturatis auribus istas syrenas praeterna- vigavit, illicoque suboluit dolos quantumvis fucatos.

66

LlTTERAE QUADRIMESTRES

Brevi quidam Phrysius ad exercitia se venturum certissime constituit de quo et nonnullis aliis óptima nos habet spes. Sit nomen dulcissimi Iesu benedictum.

Cum vicinis nostris magna pace fruimur. Omnes nobis mul- tum favent, praesertim D. Abbatissa S. Ursulae, quae non cessai nostras partes tueri, cuius vel hoc argumentum est, quod multum gaudeat venerabile Corpus Domini ex manibus R.di Patris Leonardi accipere , eiusque missam audire. Domi- nica prima adventus simul cum fratribus in aurea camera 1 communicavit in admiranda humilitate , nullis pedissequis sti- pata, humi instar pauperculae prostrata. Dignetur humilis Ie- sus hacce celebri solemnitate in ulnas suas amplecti.

Pestis multum coepit hic Coloniae grassari, praesertim in nostra parochia. Tueatur nos Dominus Christus pro sua boni- tate. Interim nos totis praecordiis commendamus flagrantissi- mis T. P. precibus et purissimis sacrificiis. •

Coloniae ipsis calendis Decembris 1552.

Ex commissione R.di patris Leonardi, tuus indignus filius,.

Gerardus Brassica Dordracensis.

His addidit manti propria Leonardi/ s Kessel:

R.de Pater: nuncius expectabat et tempus erat ut amicos R dissimi Epis. nri. accederem; sic non scribo, sed brevi omnia, quomodo successerint scribat (sic) ad p. v.

Super scriptio , Gerardi manu , in quarta pagina: R.d0 patri Ignatio a Loiola.Societatis Iesu antistiti vigilantissimo, Romae.

Alia manti: Colonia 1552, de Gerardo Brassica, primo de decembre.

Est et vestigium sigilli.

» Aurea camera (Golden Kammer). Sic vocatur locus sacris reliquiis destinatus, aliis in locis Thesaurus dicitur, in quo reliquiae S. Ursulae Coloniae asservantur. In- númera sociarum ejus ossa, praecipue in superiori chori parte , in parvisaureis capsu- lis sunt collocata.

Am. 1552

67

CLXXXY

Fr. Antonius Gou Patri Ignatio de Loyola. Compiuto, 21 Decembris 1552

1HS

Sacado de una de Ant.° Gou de Alcalá 21 de Diciembre ìòo'Z.

Lo que de acá hay que escrebir, después de la última que escrebí de Medina , es como después de haber el P.c Doctor 2 predicado algunos sermones en Medina y visitado aquellos Padres y Hermanos nuestros , que allá están con mucha edifi- cación de todos y particularmente de todos los Padres y Her- manos, nos partimos para Salamanca, donde llegamos á 27 de Noviembre. Todos aquellos Padres y Hermanos se consolaron en extremo con la vista del P. e , y mucho más con las pláticas spirituales que hizo en casa. Predicó tres sermones en la Igle- sia de S.1 Martin de mucha doctrina y edificación, y con muy buen auditorio , y specialmente de studiantes y gente docta ; y iba cresciendo tanto el auditorio , que creo que si perseverara más el predicamo habían de caber más en la iglesia. Los Doc- tores de la Universidad le enviaron á rogar que les predicasse en la Universidad, y por tener determinada su partida para acá no pudo hazerlo. Sperábase muy gran fructo si allí estu- viera por algunos dias. El S.or Don Antonio de Córdoba, her-

1 Episi, quadvim., 1547-1552. Apographum, urico folio, n. 200, olirti 443. ! P. Dr. Antonius de Araoz, Hispaniae Provincialis , quem comitabatur coadjutor frater, Antonius Gou. De hoc vide Cartas de San Ignacio, t. v, pag. 40.

68

LlTTERAE QUADRIMESTKES

mano dei Conde de Feria le vino luego á visitar, y continuó después el visitarle casi cada dia, y se confessò y comulgó dos vezes con el P., y le convidó algunas vezes á comer en su casa: es devotíssimo á la Compañía y tuvo muy particulares pláticas con el Padre. El Doctor Sanxo *, que tiene lugar de inquisidor, vino también á visitar algunas vezes al P., y le convidó á comer en su casa, y trataron muy extensamente las cosas de la Compa- ñía ; y con lo que el P. le platicó , quedó muy satisfecho de todo, y vió los exercícios , y quedó muy affectado y con propósito de hazerlos, viniendo el P. Dr. Torres 3, y de escribirse con el P. como á muy familiar amigo.

El fructo que en aquella ciudad se haze por ministerio de los nuestros es mucho , y particularmente en los studiantes , los quales vienen á confessar y comulgarse cada domingo y en las fiestas, tantos que no caben en la capilla, ni bastan todos aque- llos Padres , aunque todos se occupen en ello, á confessar todos los que vienen , que muchos , por no poder haber recado , se van á otras partes ó lo dexan. Su modestia y mutación de vida muestran y dan gran testimonio de lo que el Señor obra en sus almas. Todos parecen unos religiosos ; muchos piden la Com- pañía ; empero no se pueden recebir todos por ser el lugar es- trecho. De Salamanca partimos á 10 deste para esta villa, y pasamos por Villacastin, y dixeronnos que los regidores del lugar (no obstante que habia venido para predicar aquel dia un Prior de Dominicos) quedan venir á rogar al P. que les predi- casse ; empero por no hazer agravio al Prior, se dexó. Todavia un hombre principal y rico del lugar quiso confessarse con el P.; y aunque no le pudo el P. tratar más del tiempo de la confession, obró el Señor por su bondad mucho en breve tiem- po, porque habiendo mucho tiempo que el penitente estaba reñido con un hijo suyo, y le tenia echado de casa, y no bas- taban intercessores ni medios para ponerles en paz, que pocos dias habia que dizen habia venido á ese effecto un P. Dominico, y que estudió ocho dias en ello y no pudo acabar con ellos, acabó

> Vide Polanco, Chron., t. in, pag. 349.

* Sic; sed sermo est de Doctore Dno. Francisco Sancho, qui anno 1577 ad episcopa- lem Ercavicae (Segorbe) sedem promotus est postquam Inquisitoris officio annis plus triíjinta Salmanticae functus fuerat. Biografia eclesiástica, t. xxv, pag. 872.

3 P. Dr. Michael de Torres, Salmanticensis Collegii Rector, qui hoc tempore Compo- stellam et inde in Portugalliam abierat.

An. 1552

69

el P. con el penitente la reconciliación con el hijo, y fue contento de le recibir en casa , y assi el P. Doctor imbió el hijo á casa de su padre. Gloria á Dios por todo.

El Sr. D. Hurtimo 1 de Çarauz 2, que sirvió al P. Francisco 5 de diácono ó subdiàcono en la missa solemne que dixo en Ver- gara, nos dixo en Salamanca que el concurso de la gente, que fué presente á la missa , fué tanto , que no la pudo dezir en la iglesia, sino enei campo; y que subian por los árboles y' teja- dos y por las heredades, y que habia más de doze mil perso- nas, y que el P. Francisco solo comulgó de su mano mil y dos- cientas y cuarenta y tantas almas, estas contadas, y predicó, y después se fué á comer al hospital, no queriendo posar en casa de ninguno , aunque se le offrescian hartas ; sperase muy grandíssimo fructo por toda aquella tierra por su doctrina y exemplo.

De Granada escribieron al P. Doctor Araoz el Obispo de Avila 4, presidente de aquel Reino , y otros rogándole que por el gran fructo que en aquella ciudad se haze por los sermones y exercícios del P. M.e Juan Alvarez y del P. Gonçales, que en ninguna manera les saque de allí 5.

El P. ha mandado ir á Burgos al P. Hernandálvarez 6 de Sa- lamanca , y al Hermano Pozo 1 de Valladolid , para ayudar al P. Estrada.

El Señor nos de á todos su gracia. Amen.

1 Sic ; et snspicamur esse non nomen sed cognomen.

2 Oppidum in provincia Guipuzcoae.

3 P. Franciscus Borgia.

4 Vide Polanco, Chron., t. n, pag. 327, an. 1551 , n. 331. K Vide Polanco, Chron., t. n, pag. 621, an. 1552 , n. 473.

6 Ferdinandus Alvarez del Aguila. Vide supra, 1. 1, pag. 540, not. 1.

7 Petrus del Pozo, nondum sacerdos. Vide Cartas de San Ignacio, t. v, pag. 544, et Polanco, Chron., t. ni, pag. 320.

70

LlTTERAE QUADRIMESTRES

CLXXXVI

P. Michael Govierno, Ex commissióne Patris Joannis Baptistae de Barma, Patri Ignatio Loyola. Gandía, 29 Decembris 1552 ».

IHS

Muy Reverendo P.e n.ro en Christo.

La gracia del Señor sea siempre con todos. Amen.

Desde la otra que escribí á V. P. al fin de Agosto 2 hasta esta no habido mudanza notable en la salud corporal de los hermanos, ni ha crescido el número, aunque hartos han des- seado y pedido á nuestro Padre que los admitiesse y entre ellos personas nobles y de hartas letras, y no las ha recibido ó ha diferido de recibirlas por no tener todas las partes que eran me- nester para ser admittidos, conforme al rigor de que ahora usa en examinar y probar los que ha de admittir.

Un solo hermano ha recibido en este tiempo vencido de su mucha humildad y perseverancia , porque habiéndole despedido Nuestro Padre dos veces y habiendo él puesto rogadores para ser admitido, al fin se echó â los pies de nuestro P.e perseve- rando en pedir hasta que le fué otorgado. Llámase Antiquo Roca 3 ; será de hasta 24 años, muy buen subjecto y muy exer-

1 Autographum in voi. Episl. quadrim., 1547-1552, duplici in folio, nn. 210 et 211.— Est et in voi. Epist. quadrim. 1553-54, latina versio, quam infra dabimus. - Vide supra, t. i, pag. 741, n. clxvii.

3 Nomen hoc Antiquo, quod in harum litterarum latina versione, quam mox subji- ciemus, scriptum est Antichius et a Polanco, Chron., t. n, pag. 661 antiquus, opinamur esse debere Antioco , Antiochus , quod in insulis Corsica et Sardinia, eo tempore quo hae litterae exarabantur, dicebatur Autiogo. Vide in Nieremberg, Varones ilustres de la Compañía de Jesús, vitam Patris Sylvestri Landini et Patris Petri Spiga.

An. 1552

71

citado latino y algo griego y muy buen philósopho y mathemá- tico.

Entre otros despidió nuestro Padre dos caballeros principa- les de Cuenca, que habían venido á hazer los exercícios spiri- tuales, y después de recebidos el mayor de ellos (que eran her- manos carnales) pidió con mucha instancia y lágrimas que le rescibiesse para los más viles y trabajosos officios que hubiese; y viendo N. P.e por una parte sus grandes desseos y su nobleza, y por otra que , aunque era de perfecta edad, era delicado para passar trabajos y no tenia letras, le despidió por entónces, dán- dole esperanza de recibirle después y consolándole con esto.

El Vicario también desta villa , que es un doctor theólogo muy buen letrado y predicador, se ha exercitado y salió (según creemos) con propósito de descargarse poco á poco de los im- pedimentos y venirse á nuestra Compañía. Quando viniere y le recibieren, daremos á V. P. cuenta.

El dia del S.or San Lucas dixo un hermano nuestro, el de menos edad, una oración para incitar los ánimos de los estu- diantes al amor y exercícios de las letras, como suele hazerse cada año, y los dos dias siguientes se tuvieron conclusiones ge- nerales de lógica, philosophía y theología, y vinieron á ellas el S.or Duque 2 y el S.or Maestre de la Caballería de N.a S.a de Mon- tessa 3 con muchos de sus Comendadores y caballeros, y gra- duáronse entónces cinco bachilleres y un maestro, y después comenzaron las liciones de latinidad y artes y theología y griego con el mismo orden y diligencia que hasta allí; y, passado algún tiempo, vino el S.or Maestre de Montessa á N.ro Padre D.or Baptista 4 con desseo de oir artes; y nuestro P.e , conci- biendo buena esperanza de aquellos desseos, dió el cargo á un hermano , y les comenzó á leer lógica á él y á sus hermanos, y á algunos de sus comendadores; y, cebado Su Señoría con aquel estudio, pidió á nuestro P. una celda en el dormitorio, y con estos principios se ha estado en nuestro Collegio recogido hasta ahora , quasi sin salir de él , sino es á comer , y á la noche muy

1 después de recebidos , hoc est, postquam acceperunt seu fecerunt exercitia. 9 Carolus, V Gandiae Dux et Sancti Francisci Borgia filius.

3 Petrus Ludovicus Galceran de Borja, Sancti Francisci Borgia frater. Vide Monum. histor. Soe, Jesu, S. Franciscus Borgia, 1. 1, pag. 432.

4 P. Joannes Baptista de Barma, Rector Universitatis Gandiensis.

72

LlTTERAE QUADRIMESTRES

tarde á dormir. Comenzóle luego á agradar el silentio y la quie- tud del Collegio y dessear y procurar la conversación con los hermanos, especialmente la de n.ro Padre, cuyas pláticas y ser- mones lo traen muy suspenso, y se va muchas vezes entre dia y de noche á la celda de n.ro Padre á comunicarle sus negocios. Anda pidiendo á los hermanos la palabra que han de rogar por él al Señor, y hácenlo así los hermanos. Entrasenos algunas ve- zes en la cozina, edificándose y confundiéndose de ver á n.ro Pa- dre y á los otros , á quien él tiene en mucho , servir á la mesa y fregar y entender en otros officios de humildad; desecha ya aquellas blanduras de almohadas que le traen á la iglesia , y ai fin muestra por muchas señales que el Señor va plantando en él de cada dia nuevos y mejores propósitos , especialmente desde este otro dia que le dió el Señor por experiencia á sentir el peli- gro en que vivimos y quan incierta nos es la hora de la muerte; porque , yéndose él con toda su gente y caballeros en compañía del S.or Duque á una villa de esta comarca (dándonos primero cuenta de su ida y diziendo que luego volveria) , estando en la fortaleza de aquella villa, se cayó súbitamente en el suelo como muerto , perdida totalmente la figura de vivo, quedándose tan hecho tierra, que no bastaban siete hombres á levantarlo, con grande terror y dolor del S.or Duque y todos los caballeros y de los criados, que ya comenzaban á cortar las barbas para ves- tirse de luto ; y estuvo allí por muy grande espacio hasta que el S.or, que por su gran misericordia le puso en aquel trance, con la misma misericordia le volvió luego vida, y le restituyó á la sanidad y buen color que ántes tenia. Y ya desde entónces ha comenzado á tener más cuenta con la oración que con el es- tudio, y dura en la meditación de rodillas por espacio de un hora, que no es poca mortificación para su cuerpo, que no es acostumbrado ; y después de su meditación se va á n.ro Padre á darle cuenta de lo que ha meditado, y persevera en estos exer- cícios quedándosenos en casa hasta comer con nosotros en el refitorio, y muéstrase tan humilde con qualquier hermano que paresce el menor de todos. Por lo ménos se ha sacado este fructo de su buena mudanza , que los comendadores y todos sus pajes y criados se han confessado para esta Pascua, que son mucho número, aunque ha ya despedido todos los cantores y menestrilles, que de solos estos nosdizen que tenia diez y ocho.

An. 1552

73

Espérase también otro grandíssimo fructo ; que cessarán por su parte unos grandes bandos, que al presente hay en este rei- no, que tienen divididos los condes y señores y caballeros de este reino en dos partes, y de la una delias es él el más princi- pal, después de la cabeza del bando, la qual está también muy marchita, viendo lo que el Señor obra, y cómo muda las cosas según su sancta voluntad mortificando los vivos y vivificando los muertos l. Gloria al Señor de todo.

N.ro P. Doctor Baptista ha predicado comunmente todos los domingos y fiestas algunos sermones en el Collegio ; pero los más en la Seu a, siguiéndole con mucha devoción, y de cada dia con mayor, todos del pueblo, y los señores , y también todos los ecclesiásticos ; porque cierto, de poco tiempo aquá, parece que ha recebido del Señor un tan grande don para predicar entre es- pañoles, que, diziendo muy claramente á todos las verdades, las dice con tal gracia y efficacia y con tanto sabor de los oyentes que, no dexán dolos airados, sino contentos, los dexa sentidos en el corazón; y con esto se siguen en todos los estados tanta reforma- ción y conformidad entre todos, y tan gran frequência en rece- bir los Sacramentos y apartarse de los vicios, especialmente de juegos y murmuraciones, que tenian destruido este pueblo, que ellos mismos se maravillan de ver la gran mudanza que hay en tan poco tiempo, viendo que los que más nos perseguían y mé- nos caso hazian de los sermones de N.ro P., aquellos nos mues- tran ahora más amor y le oyen con mejor gana, lo qual todo ha ido siempre en augmento desde que el Señor Obispo 3, que vino á visitar esta villa, nos mostró el amor que nos tiene en el Se- ñor, viniéndose al Coltegio á visitarnos y confirmar en nuestra iglesia, y pidiendo á nuestro P. predicase en la Seu el domingo, que dezia missa de Pontifical; y assi, desde aquel sermón, co- menzaron todos á cobrarle afficion, y cessar on las murmura- ciones, y se convirtieron en grandes alabanzas, y de cada dia en mayores gracias al Señor por mercedes tan grandes; por- que, aunque para nosotros era mejor estado ser murmurados, pero era con grande detrimento de la salud espiritual de nues-

1 De his vide opus supra cit. S. Franciscus Borgia, t. i, part. i, pag. 432 et seq. - Vide supra, t. i, pag. 742, not. 1.

3 Hunc opinamur fuisse Joannem Segrian , Valentini Archiepiscopi suffraganeum seu potius coadjutorem. Vide supra, 1. 1, pag. 664.

74

LlTTERAE QUADRIMESTRES

tros próximos, y aun de la corporal según paresce; porque antes la adversidad del tiempo que les hazia les destruia las ha- ciendas, y ahora tienen el tiempo tan concertado de agua y sol y frio y templanza, todo á sus tiempos, que no lo saben pedir mejor, y les es assi bien necessario por haber mucha gente po- bre. El Señor augmente de cada dia las mercedes según su bon- dad y poder.

Para estas fiestas de Navidad escribió la Condessa de Cocen- tayna 1 á nuestro P. fuesse á predicar en aquella villa y por ha- berle ya tomado la palabra los de aquí de Gandía, no pudo ir. Hay allí muchos que perseveran en la frequentacion de los Sa- cramentos, desde que N.ro P. passò por allí y predicó en una peregrinación, y dexó allí á un buen sacerdote el cargo de solli- citarlos; y la Sra. Condessa haze lo mismo con palabra y exem- plo, y N.ro P. les ayuda con cartas, que los animan mucho por serles muy acceptas.

Ya comienzan en esta villa á sentir la falta que les hará N.ro Padre esta quaresma, porque ha de ir á predicar á un gran pueblo, que está aquí cerca, como en la otra escribimos; y, pesándoles mucho, proponen que no le dexarán ir otra qua- resma, procurando tomarle con tiempo.

Allende de los comunes exercícios del estudio , oración, exámenes y capelos , procura siempre N.ro Padre de mezclar entre nuestros exercícios algunos actos de mortificación de propia voluntad y juizio, proponiéndonos un mes una cosa ó otra, en que nos exercitemos cada dia; y el domingo primero del Adviento, ayuntados todos los hermanos , diziendo cada uno un aparejo, que le parescia debíamos hazer por todo el Ad- viento para que nasciesse el Señor en nuestras ánimas, colligió nuestro Padre de lo que todos dixeron, que hiziésemos cada dia cinco mortificationes de voluntad y cinco genuflexiones , pro- curássemos con mayor diligencia andar siempre en la presen- cia del Señor, sospirando por él algunas vezes , y que diessen la obediencia un hermano á otro, cada uno al que le fuesse assignado, por tres dias, y por otros tres hiziessen lo mismo la

* Domina Beatrix de Mendoza, illius Bernardini de Mendoza filia, qui apud Impera- torem et Neapoli et in Sicilia Societatis partes strenue egit. Vide Cartas de San Igna- cio, passim, sed praesertim t. v et vi.

An. 1552

75

otra mitad que habían sido superiores. Esto es lo que hallo de nuestra salud y exercícios para escribir á V. P.

El Señor nos dé á todos su sanctíssimo amor y temor. Amen.

De Gandía á 29 de Deziembre de 1552. De V. P. indigníssimo siervo en el S.or Por mandado de N.ro Padre D.or Baptista ,

Govierno. f

Super ser iptio. IHS. Al muy R.d0 Padre N.ro en Christo el P.e M. Ignacio de Loyola Prepósito General de la Compañía de Jesus en Roma.

Alia manir. Q. Gandía. 52. 29 Diciembre.

Praecedentium Michaclis Govierno litterarum latina versio

Gratia et pax etc.

Ex eo tempore , quo pridie calendarum Septembris scripsi- mus de fratrum salute, eorum numerus non crevit; permulti tamen extitere, qui anxie desiderar unt et a nostro P. petie- runt ut in nostram religionem reciperentur. Taceo insignes vi- ros et variae eruditionis , qui quod dotibus omnibus necessariis non essent insigniti, nostri Patris judicio nunquam fuere ad- missi. Solum quemdam fratrem P.r admisit victus quidem illius simplicitate et constantia; nam cum bis P.r ab eo se ex- pedivisset et multis pro eo laborantibus se excusavisset , ad

1 In voi. Epist. quadrim., 1553-54 , folio duplici, nn. 495 et 496.— Vide etiam supra, t. i , pág. 6 , quae de his latinis versionibus lectorem monuimus.

76

LlTTERAE QUADRIMESTRES

genua tandem Patris supplex devenit , cujus importunitati resisti non potuit; vocatur Antichius Rocha, firmíssima cor- poris habitudine, vigesimum quartum annum attingens, in latina lingua non parum, in graecis nonnihil , in philosophicis et mathematicis satis exercitatus.

Duo equites Conchenses et quidem claro sanguine nati, germani fratres , ad hoc nostrum Gandiense oppidum se contulerant , ut possent in spiritualibus meditationibus sub P.e exerceri; majorem natu movit desiderium ingrediendi Re- ligionem et sollicite cum lachrymis petivit ut admittcretur: non sibi quietum in religione optabat otium sed in duris et laboriosis operibus vitam agere exoptabat : et quamvis ad per- fectam devenisset aetatem , erat tamen teneris ac delicatis membris et minime labori aptis, quodque majus est, litteras ne viderat quidem. Hinc nata est occasio Patri repudiandi eum, injecta tamen in futurum spe aliqua ; sic tristis et lachry- mabundus abiit , adeo ut nos etiam in lachrymas commoverit. Vicarius hujus oppidi , Doctor in theologicis disciplinis , inter litteratos minime contemnendus, concionator perelegans, etiam sub P. se exercuit, qui (ut credimus) decrevit pedetentim a curis, in quibus est involutus, se explicare et postea nostrae se mancipare religioni ; quicquid contigerit , per meas litteras scies.

Habuit latinam orationem ad populum in festo Divi Lucae (ut solet singulis annis fieri) unus ex nostris fratribus natu mi- nimus cum summo omnium, qui aderant, applausu , ad exci- tanda adolescentum ingenia in otio marcescentia. Oppugnatae deinde sunt Logicae , Philosophicae ac Theologicae Theses pu- blice, praesente quidem illustri virorum corona. Illustrissimus namque Dux aderat et perquam venerandus militaris Religio- nis Monteziae praefectus , Ducis patruus ; aderant et ejus ordi- nis milites ( Commendai or es vocant) permulti equitesque alii et viri nobiles : accesserant et cónsules et de plebe plurimi. Ad gradus Bacchalaureatus vel magisterii aliqui ex fratribus promoti sunt. Deinceps coeptum est in scholis latine graece- que interpretari atque artium et theologiae studia , ut solebant antea, tractari. Venit post aliquot dies Illustrissimus ille prae- fectus, cujus memini supèrius, venit (inquam) ad nostrum Pa- trem Baptistam cum summo audiendi liberales artes desiderio:

An. 1552

77

concepit quidem magnarti Pater tanti desiderii expectationem, delega vitque curam uni ex fratribus, qui cañones et rudimenta logices praefecto, ac ejus fratribus, necnon aliquibus Religionis commendatoribus explicat. Quam magna et mirabilia sunt opera Dei ! allectus paulatim spiritualis pacis dulcedine vir Illustrissimus, in dormitorio cubiculum a Patre petivit , in quo posset se interdiu recipere illicque diligenter literis dare ope- ram. Bone Deus, quam elegans occasio colendi Christum! semper in cubiculo se continet: ad prandium et ad coenam solum proficiscitur domum. Illi silentium placet, Collegii quies est jucunda, grata omnium fratrum consuetudo et praecipue P. nostri, cujus quidem consuetudine delectatur et concionibus veluti suspensus tenetur. Saepenumero nocte ac die ad Pa- ttern venit , ei sua negotia aperit , fratres vocat ac orat ut sui in orationibus recordentur. Tarn pulvinos in tempio séricos re- pudiai, jam gemmas et clavos áureos contemnit, jam venatio- nes et concursus equorum parvipendit, multaque alia signa ostendit, ex quibus quid interius Deus in eo operetur licet col- ligere. Audi jam (quaeso) quid illi superioribus diebus conti- gerit. Cum fuisset profectus simul cum Duce ac magno equi- tum agmine ad quoddam confine oppidum, animi (ut arbitror) [relaxandi] gratia , in arce illius oppidi in terram subito ceci- dit: quid dixi subito? imo fere mortuus a nativoque colore mutatus et pallidus sine sanguine jacuit ; cadaveris illi facies, corpus proprii elementi erat mutatum, vix septem homines ad stratas culcitras asportare potuerunt : ululabant intus clamori- bus palatia , Dux lugebat , fratres illius sibi comam ac barbam evellebant, haerebant columnis ac postibus famuli, cognati ultro citroque exangues et perturbati currebant, lúgubres jam parabantur vestes , sed tandem misericordia Domini pristinum colorem et corporis eamdem quam prius habitudinem recupe- ravit. Ex eo tempore contemplationi se dedit magis quam stu- dio et meditatur ac orat flexis genibus reverente!" : quid medi- tatus fuerit, quid senserit, quidve eum agitaverit, postea aperit P.': coenationem ingreditur et nobiscum gaudet discumbere. Demum haec anima, sine lege antea vivens, est recuperata.

Festis Natalitiis commendatores omnes ac ejus famuli (turba quidem satis copiosa) confessi sunt de peccatis , missos fecit choraulas et músicos , qui illius animum cantu et dulci armo-

78

LlTTERAE QUA DRIM ESTRES

nia prius oblectabant, quos numero decem et octo extitisse nobis fuit relatum. Speramus sedanda etiam esse bella inte- stina, quae totum hoc regnum divisum tenebant in duas factio- nes; hic caput hujus orti erat dissidii cum alio Illustrissimo viro, qui etiam quam sit mutatus mirare, et quantum de ira abjecerit. Quam potens est Dominus, qui vivos mortem facit sentire et mortuos reviviscere !

Noster P. Baptista saepius in Collegio diebus dominicis ac festis ad populum concionatur et aliquando in summo tempio cum tanta hominum et virorum illustrium ac sacerdotum ad- miratione ut plenis undique viis ad eum eatur. Hunc solem lunamque faciunt summisque laudibus (quamvis in pulpito eos acriter reprehendat) super astra ferunt. Mirarere si hominum frequentiam in sumendo Divinissimo corporis Christi Sacra- mento cerneres , si a ludo hominum semotos ánimos , si sopitas detractiones, si totum hujus reipublicae statum quietum , sino- strae religionis persecutores, jam tandem fautores factos. Unde quaeso haec metamorphosis et tam magna mutatio? Audies. P. Baptista rogatus ab Episcopo in tempio máximo est concio - natus, cum Episcopus cum summa pompa sacrum faceret; hinc coeptum est hominum odium deponi , hinc detractores proclive ingenium ad maledicendum mutarunt , hinc ludi propter Chri- stum odio sunt habiti; coeli ac temporis injuria, quae antea hominum mentes perturbatas tenebat, in tranquillissimam aeris temperiem est mutata ; mirantur plebeji homines , mirantur or- phani, mirantur denique pauperes tantam gratiam tam subito de coelo delapsam.

Sed ad alia pergamus. Mulier, Concentaynae Comes, ad P. Baptistam epistolam festis Natalitiis scripsit ut eo conciona- timi se conferret, verum maluit Gandiensi populo stare pro- missis. Sunt etiam et Concentaynae permulti qui alacri animo ad divinissimum corporis Christi Sacramentum accedunt. Pa- ter noster cum eo peregrinus se contulisset , concionibus sus- pensas illorum mentes reliquit. Sentiunt jam Gandienses Pa- tris discessum tempore proximae quadragesimae , qui ad quod- dam vicinum oppidum, frequens quidem et numerosum , con- cionari decrevit.

Vale in Christo , nostrae religionis praeses et auctor , et , ut consuevisti , filios hos indignos Deo commenda.

An. 1552

79

Ex nostro Gandiensi Collegio, 4 Calendas Januarias 1553. Paternitatis tuae servus in Christo indignissimus. Ex commissione P. nostri Doctoris Baptistae,

Govierno.

Abscissa maxima parte postremi j "olii , desideratur super - script io. Invemuniur tamen haec pauca alia manti scripta: 1553, quad. Gandia, Januar.

Et paulo inferitisi Januarii.

CLXXXVII

P. Joannes Gamero

Patri Ignatio de Loyola. Valentia, 29 Decembris 1552

IHS

Muy R.d0 padre en Christo. Pax Christi sit in cordibus no- stris perpetuo.

Por la carta de los quatro meses pasados 2 hezimos saber á Vra. paternidad cómo el padre maestro Jerónimo Domenech se partió de aquí para Barcelona (según que la obediencia se lo mandaba) á veinte y quatro del mes de agosto; y dexó el cargo á mí hasta que ntro. padre el doctor Araoz proveiese. Hízome ordenar de misa (porque de evangelio yo me avia or-

1 Autographum in voi. Epist, vtixtae, 1551-52, duplici in folio, n. 231. 8 Vide supra, 1. 1, pag. 736, n. clxvi.

80 LlTTERAE QUADRIMESTRES

denado en el mundo, en el tiempo de mi desorden) el dia de San Bartolomé. Dixe misa el primero domingo de setiembre en nuestra yglesia , y predicó el padre Baptista l, rector del colle- gio de Gandía. Ubo gran auditorio y muy honrrado, y creo que se aprovecharon del sçrmon. Gloria al Señor de todo. Po- cos dias después de la ida del p.e Domenech (cuya absencia sintieron mucho sus hijos y hijas en Christo) llegó nuestro pa- dre maestro Simon 2 á Barcelona y estuvo allí hasta el segundo dia de noviembre, que se partió para aquí, do llegó á nueve del dicho : y estuvo hasta dezisiete de diziembre , que se partió para tener la navidad en Alcalá de Henares. El tiempo que es- tuvo le fatigaron mucho sus enfermedades, de manera que aun visitar no podia : y por esto se determinó en nos dexar huérfa- nos y se ir. El alegría y consolación, que su venida causó en los de casa y los de fuera, parézeme que seria superfluo expli- carla, pues fácilmente la podrá cada uno conoscer: y ansí mesmo la tristeza y desconsolación de su ausencia. Estas mu- danzas, muy reverendo padre, an sido causa que estas ovejas de V. p.ad hayan tenido, en lugar de buen pastor, muy ruin mercenario r'. El Señor por su bondad se le envie tal, qual les conviene. Amen. Amen.

El número de los que frequentan la confesión y comunión, así en casa como en otras yglesias y monesterios , crece siem- pre y se aprovechan en el espíritu. En el monesterio de los pa- dres de Santo Domingo ha predicado uno dellos , docto y de buen exemplo, las fiestas después de comer, con gran audito- rio: y en casa se ha hecho lo mismo, donde viene también mu- cha gente. El Señor sea en todo glorificado.

Un mancebo de hasta 23 años , que a ya acabado el curso de artes y philosophía, á quien el señor arzobispo 4 queria dar el cargo del collegio que ha hecho, se a determinado para la ' Compañía. Es docto y de buen juizio. Otros creo avrian en- trado si ubiese disposición para los admitir. De otro, que se partió para Portugal , no scrivo por no saber cosa cierta dél

' P. Joannes Baptista de Barma. - P. Simon Rodriguez.

5 Fuerat his mensibus domus Valentinae Superior , dum aberat , Gandiam profe- ctus, P. Barma, ipse harum litterarum scriptor, Joannes Gamero. '' S. Thomas de Villanueva.

An. 1552

81

después que se fué. El padre Lozano 1 y el hermano Marcelo 2 an acabado agora la philosophía : pienso que entrarán presto en la theología.

No tengo al presente otra cosa qu£ hazer saber á V. p.ad To- dos estamos buenos de salud corporal, con gran deseo que V. paternidad pida al Señor nos dé la del ánima. Yo me des- ocupo lo que puedo para oir mis liciones de theología. El Se- ñor dé á V. p.ad muchas y muy buenas pascuas, según los hijos y siervos de V. p.ad lo an menester.

De Valencia 29 de Deciembre: año 1552.

De Vra. P.ad indigníssimo siervo en Christo.

. f Gamero, f

Super script io. IHS. Al muy R.d0 en X.° padre e1 p.e maes- tro Ignacio de Loyola , prepósito general de la Compañía de IHS. en Roma.

Alia manu: 1552. Valencia. De Gamero 29 di Xbre.

1 P. Alphonsus Lozano.

2 Marccllus de Salazar.

T. ir.

6

S2

LlTTERAE QUADRIMESTRES

CLXXXVIII

P. Petrus Sevillano Patri Ignatio de Loyola. Methymna Campi, 30 Decembris 1552 \

IHS

La gra. y paz de Jesu X.° nro. S.or sea siempre en el conti- nuo favor y aiuda de V. P.

Pues en la pasada di más larga quenta acerca de las parti- culares, en esta diré lo que Dios nro. S.or se a dignado obrar por estos sus hijos después de la larga que á V. P. se escrevió estando yo en portugal , de donde , quando di la vuelta , hallé muy movida esta villa con los nuevamente recibidos en esta casa, así por ser tantos en número , como por ser hijos de mer- caderes ricos y tan grandemente mudados en tan poco tiempo; y es así que no sólo á los de fuera tienen edificados, mas á los de casa nos tienen muy confundidos con verlos tan aprovecha- dos en todo género de mortificación. Asimesmo ay mercaderes muy aprovechados en los trages, juegos y juramentos; y en todo esto y en sus tratos tan enmendados , que admira mucho á los que los an visto en sus tratos y en los demás vicios tan sinfreno, verlos aora tan corregidos en todo y ocupados en muchas obras de misericordia , tiniendo tanta quenta con sus- conciencias, edifícanse mucho. Hablávase al principio desta

1 In voi. Epist. Mixtae , 1551-52, tota autographa, duplici foi. sub nn. 200 et 201.— Eadem fere continent ac eae ejusdem Sevillano, quas supra dedimus in hoc t. ri, pag. 6i lr n. CLXXXiii.

An. 1552

83

feria de Otubre en el provecho que avia en esto , y dezian los que venían á la feria unos con otros : Mudada está Medina.

Atendemos también á confessar en los ospitales y cárceles y ayudar á morir y á las demás obras á que nos llaman en la villa , y aun en los lugares á ella cercanos , en los quales an predicado algunos sermones , los quales, juntamente con la co- fradía de los juramentos an recevido con mucha devoción, y muéstranla bien los que aquí se vienen á confesar desde sus lugares , movidos por los sermones que han oido de los padres de casa. Mas tenemos por cierto que al demonio nuestro adver- sario le aya esto mucho enojado , pues tanto a procurado impe- dirnos por diversas vías , y en especial porque en medio deste fruto y edificación a tratado el S.01' abbad de Medina de impe- dir que ninguno desta nuestra casa fuese osado á confesar ni predicar sin que primero le examinase él y le diese para ello licencia. Y fué así que el dia de Sant Martin deste mes pasado fueron dos padres de casa á informar al S.or abbad de cómo después que aquí estábamos , siempre hemos querido informar á su Señoría de nuestro instituto y bulas de su Santidad, las quales avia ya él visto , y nosotros usado delias con su ben- dición; mas el señor abbad no quiso oir nada desto. Mas á toda furia empezó á llamallos de ladrones , engañadores y otros vo- cablos semejantes á estos. A lo qual todo solamente le respon- dió uno de los padres nuestros, que fuese servido su S.ría de oyllos. Sólo por esta palabra, si el Señor no le tuviera un palo con que á toda furia descargaría sobre el padre que le habló, uvieran más padecido; aunque todavia mandó llamar á sus criados que asiesen dellos y los metiesen en la cárcel y cepo. Estuvieron en la cárcel desde la mañana hasta la tarde que los soltó, sin corregirles de otra cosa alguna más de que no predicasen y confesasen sin su licencia ; y que no habia de pa- rar hasta echarnos á todos de Medina. Con permanecer, según entendemos, en este parecer, no parece que el Señor le da licencia para impedirnos , pues predican y confiesan todos los de casa con su beneplácito y con muy mayor fruto de cada dia. Dízennos que el Señor abbad está yrritado de algunas perso-

1 Id est, confraternitas, quam uominis Dei vocabant, ad juramenta coercenda. Sic Polaxcus, Chronic. Societ Jesu , tom. n, pag. 628.

84

LlTTERAE QUADRIMESTRES

nas , las quales nos señalan ; mas no damos crédito á ello , por ser tales, que su profesión va muy lexos de sospechar tal cosa delias, ni creello, aunque tanto nos lo afirmen los que dizen que lo saben cierto.

Assimismo esta pasqua de navidad hablando un Padre de la orden de S. Francisco, que se dice Valderrábano , sobre el per- seguir Herodes al niño Jesus, dixo que, aunque havia muchos que le perseguían aora por diversas vias , mas que unos anda- van aquí aora con las caras amarillas que interiormente le per- seguían; y que asilo sentía él; y otras cosas sentía también que no las quería dezir. Mas díxoles, procediendo en su sermón con muy grande fervor, que se guardasen por amor de Dios destas cosas nuevas 3^ se llegasen á las Religiones antiguas y aprobadas. Es mucho para alabar al Señor ver tanto animados á todos los padres y hermanos (con estas cosas) , que no parece sino que se hacen alarde y se ofrecen á dar muy de corazón diez mil vidas , si las tuviesen , en servicio del niño Jesús ; y en señal desto dieron aquel dia muchas misas y otras devociones. El Señor por su gran bondad las acepte , y por su pasión sacra- tíssima se compadezca de las murmuraciones y amaritud, que en las almas de muchos resulta de estas cosas, y á V. P. nos guarde muchos años para que, debaxo de la vandera de la cruz, que V. P. lleva aora tan levantada por la misericordia del Se- ñor, crie muchos hijos, tales, que respondan á los deseos de de V. P. , pues son á mayor gloria divina.

Todos los padres y hermanos, gloria sea al Señor, están buenos y van mucho aprovechando in utroque homine.

De Medina del Campo 30 de Diziembre 155'2.

El inútil y menor hijo y siervo de V. P.

f Pedro Sevillano.

+

T

Super ser iptio. — IHS. Al muy R.d0 en Xo padre el padre M.° Ignacio prepósito general de la compañía de Jesús en sancta María del estrada , en Roma.

Aliamanu: 1552. Medina del campo, del P.e Sevillano.

An. 1552

S5

CLXXXIX

Theodorus Peltanus, Ex commissione Patris Andreae de Oviedo, Patri Ignatio de Loyola. Neapoli, 31 Decembris 1552

Neapolis -.

Gratia et pax Domini Nostri Iesu Christi sit semper cum omnibus nobis. Amen.

Superiorum mensium rationem reddituri, R.de in C.t0 P. illud in primis memorandum venit , quamdam mulierem , quae salutis suae diffidentia ex edito quodam loco praecipitem sese dederat ac vultum suis sibi unguibus conciderat , denique quae omnibus modis suam sibi vitam abrumpere furiose ardebat, ab immanibus istis furiis opera Dei ac R.di P. nostri Andreae r> sedatam esse adeoque mutatam, ut non modo cibum sumeret, sed et peccatorum suorum sarcinam per confessionis Sacra- mentum deponere ardentissime desideraret, quod consequuta usque adeo efficaciter ignitis illis Spiritus sancti telis sauciata fuit, ut in singulas hebdómadas confiten firmissime statue- ret. Praeterea ab eodem P. Andrea cuiusdam haeretici confes- sione audita, Dominus eum non solum ad sanam mentem, sed etiam ad summam errorum suorum detestationem reduxit. Ad haec uterque 4 Pater quorumdam infirmorum confessiones foris audiverunt ; eosdem sacrosancto Eucharistiae Sacra-

> Epist. quadrivi., 1553-1554. Apographum unico, fol. 123.

- Verbura hoc superscripsit Polancus.

r> P. Andreas de Oviedo.

4 Scil. P. Nicolaus Bobadilla et P. Andreas de Oviedo.

!S6

LlTTERAE QUAD RIMES TRES

mento corroborarunt. Nonnulli etiam ex fratribus morienti mu- lieri non sine multo fructu adfuerunt. Plurimi item, pietati et christianae religioni caeteris plus dediti, diebus dominicis et praecipue feriis solemnioribus sacratissimam , ante peccata sua confessi , Domini mensam accedunt. Plures etiam genera- lem totius vitae suae confessionem protulerunt. Aliqui item exercitiorum nostrorum palaestra sese exercuerunt. Insuper praeter tres nuper Romam missos adolescentes quartus ad- huc quidem bonae spei iuvenis hic nobis adiunctus est; de nonnullis etiam aliis non exiguam spem concepimus. P. An- dreas foeminis , quas vulgo conversas vocant, aliquoties con- cionatus est: idem in hospitali incurabilium sigillatim viros ac mulieres ibidem decumbentes, saepiuscule habita concione, ad patientiam fortiter animavit. Praeterea in Adventu in sa- cello nostro concionatus est : diebus veneris more solito doctri- nam christianam legit. Lectionem psalmorum, quam in ae- state incoeperat, prosecutus est usque dum R.us P. noster Sal- meron 2 huc appelleret, qui huic succedens incoepit sermonem Domini in Monte interpretan. Porro, quanto auditorum ap- plausu ac frequentia quantaque authoritate atque gratia in ea lectione versetur, multis hic persequi non attinet ; hoc unum tamen dico universos a minimo usque ad maximum legentem admirari, et sane, quod mirum est, dexteritate, qua in suggestu apud populum versatur, eadem aut etiam maiori inter nos agit, omnia mira quadam industria ac sapientia ponderans, disponens moderansque; sed aut mea me fallii opinio, aut non indiget nostra commendatione : nam qualis vir in rebus geren- dis sit, satis compertum est. Lectiones nostras ad calendas Novembris resumpsimus , quibus tres orationes praemissae sunt, quarum unam Mag. Nicolaus 5, alteram Mag. Leonar- dus *, ultimam quidam e discipulis Nicolai pronunciarunt. In his, copioso satis discipulorum numero, verum fructu, ut spe- ro, uberiori , versamur. Patres et fratres, omnes quindecim numero, bene valent, quorum nomina haec sunt: P. Salmeron,

1 Horum unus fuit Michael Vignes , Hieronymi frater. Polanco, Chron., t. ir, pag. 524, ann. 1552, n. 267.

2 P. Alphonsus Salmeron, qui Neapolim Roma juxta medium Octobrem venerat. IMA., pag. 526, n. 272.

3 Paradensis.

4 Parmensis.

An. 1552

S7

P. Andreas, Nicolaus Paredensis, Leonardus Parmensis, Ioan- nes Franciscus Heraldus , Ioannes Antonius Bononiensis , Lau- rentius Florentinus, Nicolaus Flander, Hieronymus Senensis, Hieronymus Siculus, Alvarus Hispanus et Mag. Theodorus Peltanus.

Praeter hos adhuc duo alii nobiscum degunt , quorum unus Procurator domesticus est 1 , alter vero in probatione, nomine Ioannes Antonius di Mauro, Neapolitanus, qui se Societati dedit.

Mag. Bobadilla in ditione ducis Montis Leonis agit, et, ut intelligimus, magna cum aedificatione et animarum profectu loca illa perlustra vit, ac bene valet.

Nihil aliud quam quod omnes orationibus Paternitatis Ve- strae nos plurimum commendatos cupimus.

Vale. Neapoli, pridie cal. lanuarii 1553.

]^ dae P.tis "y rae

Ex commissione Superioris filius in C.t0 ,

Theodorus Peltanus.

1 Joannes Nicolaus tGiannicolò) Petrella. Vide Polacco , Chronicon , t. m , pagi- na 169.

88

LlTTERAE QUADRIMESTRES

cxc

P. Joannes de Valderrábano Patri Ignatio de Loyola. Vallisoleto, 1 Januarii 1553

Iesus

Reverende P. in Iesu Christo Domino nostro. Gratia et pax Christi.

Non pauca dignatus est Dominus his quatuor mensibus hic per ministros Societatis operari, ex quibus nonnulla quae occur- rerint breviter attingam. Adolescens quidam, qui antea valde . profusus erat ac vanitatibus irretitus, postquam incoepit domi nostrae confiteri (quod prius aegre semel in anno tepidus exe- quebatur) gratia Domini refectus, in omnibus festis praecipuis uniuscuiusque mensis,confessionisSacramentumsuscipit. Quod si in aliquo illorum per occupationes praepeditur, statim accedit lacrimans , et negligentiae praeteritae veniam petens : interim in moribus et vita circumspectior et melior effectus.

Multi vitam suam in melius commutare desiderantes instin- ctu Domini ad nos accedunt , ad suscipienda praeparati quae- cumque censebuntur iniungenda ; qui quidem in moribus sunt reformati, quos prius a se repellere non speraverant, et iam caecitatem suam, qua ferebantur in praeceps, perspecta venta- te, demirantur. In Natali Domini nostri 300 homines circiter con- fessi sunt, deprehensusque est in illis per gratiam divinam non

1 Epist. Quadrìm., 1553-54, apographum unico folio sub n. 381. Est etiam in eodem voi. italica versio, quam more nostro hic supponemus.

An. 1553

89

contemnendus profectus : siquidem nonnulli , qui reprehenden- dam in coniugio ac etiam in divortio vitam ducebant, in bonum statum divinitus instaurati sese receperunt. Alii a concubinis se extricarunt. Porro mulieres quaedam a damnabili statu per Domini fortitudinem emerserunt; inter quas uni praecipue (quae meretriciam vivebat vitam) per vitiorum tenebras vaganti, sic Dominus illuxit, ut vehementer malum illud perosa ac abomi- nata, nollet unquam nisi ad illud deflendum suae memoriae in posterum offerri.

Confessiones etiam pro consuetudine octavis et quintisde- cimis quibusque diebus magnum incrementum susceperunt et in dies augebuntur. Concedat nobis Dominus fervore charitatis inundari iugiter. Amen.

Insuper xeñodochiorum et custodiarum exercida non inter- mittuntur, quinimô modo nata volúntate suscipiuntur, et cogno- scitur nequáquam perdi operam ; idque satis intelligitur ex com- modo quod illis advenit animabus haud vulgari, nam ad vitae diriguntur emendationem, et morbi donum, quod a Domino per- cipiunt, grata mente amplectuntur.

Aliqui etiam ex ignotis 1 invisuntur domi suae, qui sese com- mittentes voluntati Domini, nil aliud asserunt se velie praeter Patris nostri 2 praesentiam, ut hora mortis consolatione ab eo accepta refocillentur. Magnus enim est amor, quo diligitur ab omnibus.

Est praeterea in hoc oppido litteratorum in omnibus scientiis insigne collegium 3. Rector ac alii nonnulli domi confitentur: ex quibus theologus quidam promotus, superioribus diebus exercitia poposcit, expetens erudiri ad puriorem Domini cul- tum. Nobis autem domesticis occupationibus valde praepeditis et exorta Patris infirmitate non potuerunt illi proponi ; missus tamen fuit ad aliam Societatis domum, ut desiderii compos fie- ret, qui, Domino propitio, uberem reportabit utilitatem.

Invisunt etiam hanc domum aliqui religiosi, qui exercitia

1 Sic; sed librarii mendum est pro aegrotis, ut patet ex italica versione infra subji- cienda.

2 P. Joannes Gonzalez , qui caeteris Vallisoleti praeerat.

3 Collegium majus de Santa Cruz. "Los Colegiales posesionados fueron 20: de ellos seis teólogos, nueve canonistas, tres me'dicos y dos capellanes.,, Historia de las Uni- versidades, Colegios y demás establecimientos de Enseñanza en España, por D. Vr-

CENTE DE LA FUENTE, t. II, pag. 22.

90

LlTTERAE QUADRIMESTRES

meditati sunt, viri docti et nominis in religione sua, laetantur- que in audiendis Societatis rebus, eidemque, in quibus possunt, libenter praesto sunt.

Qui demum hic manemus sumus ex alia epistola noti. Vale- mus, de quo Domino gratias agimus, reliqui ; solus P. aegrotat: omnes occupationibus satis abundamus.

Vallisoleti, kalend. Januarii 1553. Indignus P. V. filius,

Valde Ravanus.

Praecedentium Patris Joannis de Valderrabano litterarum italica versio

IHS

Gratia et pax, etc.

Molte cose (R.do in Chr.° P.) si ha dignato il Signore nostro operar' in questi 4 mesi per li ministri di questa sua minima Compagnia, a gloria di sua M.tà et confusión nostra.

Un giovane che soleva molto esser' dato alle vanità et lasci- vie del mondo, adesso per gra. del S.rs' è confessato (qual non soleva spesso confessarsi) ; adesso se confessa ogni festa princi- pale et quando mancassi qualche volta, vene piangendo a diman- dar' perdono a n.ro S,r della negligentia passata, non senza edi- fication' nostra.

Molte persone desiderano mutar' sua vita in meglio, ve- nendo in nostra casa accio se li imponga qualche cosa per esse- guirla et stanno molto riformati nei boni costumi, et admirati della cecità che inanzi stavano, laudando et iubilando al S.r

TI dì della natività del S.r se son' confessati 300 persone poco più o meno, onde non pochi s' hanno mirabilmente aggiutati; spetialmente quelli quali vivevano mal maritati et apartati, si

1 Folio unico, n. 380.

An. 1553 91

sono riformati et ricolti. Et altri han lasciate le concubine; si- milmente donne in mal stato convertite in buono, massime una, eh' era publica, in tal maniera si riformò con la divina gratia, che aborrisce tanto quel vitio che non vorrebbe li venessi in memoria se non per pianger'.

Le confessioni ordinarie di 8 et 15 dì molto s' hanno augmen- tato et ogni dì augmentano.

Similmente li soliti exercitii dell' hospitali et carceri non mancano, anzi pare che di continuo con nuovo fervor' comin- ciano et si sente notabil frutto nell' anime trattandosi di emen- dar' la vita con conoscimento del benefitio che per le infermi- tadi il S-r li fa.

Anchor' si è fatta la visita ad alcuni infermi del populo , et disponendoli con la gratia del Sig.r a far' la sua s.ta volontà, et dicono che non vorrebono altra consolatione se non che N. P. al tempo di loro morte si trovassi presente per il grande amor' che in Christo li portano.

Vi è in questa villa un Collegio che insegna de tutte facultadi et il Rector' et altri si confessano in casa, delli quali un theologo graduato domandò instantemente li essercitii desiderando dis- ponersi nel servitio del S.r et non se li possendo compiacer' qua per le molte occupationi di casa, fu mandato in un' altra casa della Compagnia per farli.

Alcuni relligiosi che hanno fatto li exercitii, persone dotte et di qualità, ci vengono a visitar' congratulandosi con noi del ben' che '1 S.r opera in questa minima sua Compagnia, la quale in tutto quello che possono la favoriscono.

Questo è quel che per il presente mi occorre, ancorché molte altre cose ha operato il S.r, et per non io saperle tutte non si scrivono rimettendomi a quello più scrivirà nostro P. in Christo, quando stia meglio.

De Valladolit p.° di Jen.° 1553.

Indignus filius P. T.,

Valderavano.

92

LlTTERAE QUADR1MESTRES

CXCI

Melchior Cotta, Ex commissione Patris Emmanuelis Godinho, Patri Ignatio de Loyola. Conimbrica, 2 Januarii 1553 l.

IHS

Muy R.do p.e

La suma gracia, paz y amor de Ch.ro N.ro Señor sea siempre en nuestras almas. Amen.

Para cumplir con la santa obediencia , escriviré en esta algo de lo mucho que nuestro Señor se ha dignado obrar en estos quatro meses por los de su santa Compañía acá en estas partes. En el fin de agosto escriví lo que parecia podria dar materia de loar al Señor author y hazedor de todo bien á. Después acá tiene Dios mostrado con tanta evidencia el amor grande que tiene á esta santa Compañía que no sé yo qué lengua ó con qué palavras se pueda explicar.

Quanto á lo del Collegio y aprovechamiento spiritual de los hermanos , así en los exerçiçios acostumbrados , como en otros que se añadieron y crecen cada dia , no creo se puede crer si no se ve , y ansí los que ántes conocían el Collegio , etiam personas de fuera de la Compañía , y le ven aora , se espantan y dizen, vere haec est mutai io dexterae excel si ; especialmente en el re- cogimiento interior y exterior se ve esto claramente.

1 Autographum, duplici folio, nn. 592 et 593.

2 Vide supra, in hoc voi., n. ci xxxi. pag. 51.

An. 1553

93

En los exerçiçios de las letras se prosigue de la misma ma- nera. En casa se ha empeçado este outubre el curso de artes: los que empegaron son dezisiete , ninguno de fuera del Col- legio oye: todos son de casa. El que lee es un H.° que se dize Pedro da Fonsequa. Tienen oido parte de Porfirio 1 , aviendo antes leido los términos 2 y quasi toda la lógica en suma , estu- diase con mucha diligencia : tienen sus repeticiones todos los dias dos vezes, donde les preside hun H.° philosopho, y á los domingos conclusiones ; procuran mucho de se aprovechar en virtud juntamente con las letras , y para esto tienen entre sy muchos exerçiçios spirituales que no [im] piden , antes aiudan al estudio. También predican en el refitorio á las çenas por la orden que el Superior les ordena , el qual les manda avisar me- dia hora antes para que se aparejen. Los dominguos y fiestas predican otros, como son theólogos 3^ philósophos, el Evange- lio de la dominica ó fiesta , y para esto se daa más tiempo para proverse cada uno, porque les avisan el sábado á la tarde. Deste exerçiçio se espera muy notable provecho. Gramáticos ay muy pocos. Estos oien en el Collegio del Rey 3 como ántes; seis oien phiã. : este año acabarán el curso : también prosi- guen como ántes. Los theólogos quasi todos oien en casa una lection de casos de conçiençia , ultra la que se tiene común de plática en ellos; en esto se siente notable provecho. Hasta ora ha leido un H.° canonista y theólogo , que se dice Mar- quos Jorge. En las escuelas oien dos lectiones, de que tienen repetiçion á la noche, y conclusiones las quintas ferias, que no ay lection en las escuelas, y los dominguos ; aora se ha orde- nado otro exerçiçio en los domingos y dias de fiesta, de mucho serviçio de nuestro Señor y proprio aprovechamiento de cada uno, y es, que los theólogos y algunos otros vaian por las aldeas y lugares cercanos á esta ciudad á enseñar la doctrina Chris- tiana á los muchachos del lugar , haziendo pláticas sobre ella etiam á los hombres y mugeres que lo desean y se ajuntan para

1 PoRPHYRii, Isagoge cuín Aristoteli* praedicamentis et libro de interpretatione.

2 Términos, prima dialecticae rudimenta. Hinc qui ea rudimenta addiscebant, vo- cabantur terministae , hispanice termiuistas.

3 Colegio del Rey, Regia Academia seu publicae scholae et generalia , ut voca- bantur, studia, quae Ulyssipona Conimbricam Joannes III Rex transtulerat. Vide Tellez, Çhronica da Companhia de Jesu em Portugal, ubi de Collegio Conimbricensi -agit, et Cartas de San Ignacio, passim.

04

LlTTERAE QUADRIMESTRES

ello en las iglesias, cosa harto necessaria, porque los más no saben de la doctrina Christiana , ni les parece que es menester otro sino saberla de coro : hase empeçado el dia de los Inocen- tes; espérase según la disposición, [que] se ha visto, que se haga en esto muy gran fruto spiritual y ay materia para los hermanos mucho se aprovecharen en el spíritu con estos exercícios , el cual ninguna cosa impide á los estudios , antes creo yo que aiudará en gran manera , porque parten del Col- legio el dominguo ó dia de fiesta oida missa , y llegan temprano, de manera que se puede hazer doctrina y gastar con ellos buena parte del dia y bolver á la tarde al Collegio. Los que aora es- tán ordenados 1 son treze , cada uno en lugar diverso , y aun abria para más, si uviese gente.

En la cárcel se predica los domingos y fiestas, y la maior parte se han confesado esta pascoa de Navidad.

Las confessiones en casa y por la ciudad son continuas y comulgan muchos todos los domingos en nuestra capilla ; mes- sis quidem multa, operarli atitem panei, porque con quanto no son tan pocos en el Collegio , abria para muchos más , si los ubiese. Nuestro Señor los traiga y haga á su voluntad idó- neos para tan alto ministerio como es aiudar ánimas á buscar salud y vida eterna.

Las pláticas de los domingos, quando los hermanos se jun- tan á la noche , se continúan , de diversas materias ; aora en cosas de la fiesta , aora cómo se deve uno aparejar para cele- brar y honrrar las fiestas , aora en descubrir tentaciones y sus defectos para confusión propria. En esto y cosas semejantes se emplean aquel tiempo, y á lo que parece por los effectos, muy bien. De todo sea gloria al Señor, de quien viene todo lo bueno.

Del P.e Maestro Miron a tenemos buenas nuevas. El anda con otro Padre que confiessa que se dice el P.e Pertusa 3, por el arçobispado del Cardenal 4 predicando y haziendo amistades, oiendo confissiones y otras pias ocupaciones en que suelen los de la Compañía ocuparse. Aposiéntanse en el hospital, piden

1 Los que ahoran están ordenados, qui usque nunc ad hoc docendae in vicis chri- stianae doctrinae ministerium designati sunt.

2 P. Jacobus Miron.

5 P. Gundisalvus Pertusa.

•* Nempe percuriebant ditionem Henrici , Infantis Lusitaniae et Cardinalis, qui Eborensis Archiepiscopus erat.

An. 1553

95

limosna ostiatim , de lo que comunmente se ediñqua mucho todo el pueblo ; y estas y otras semejantes obras disponen las almas de manera que las prédicas y confessiones les aprovechan mu- cho, haziendo grandes effectos en ellos, como es de mudar vida y costumbres , frequentar los sacramentos de la confis- sion y comunión. Ellos no nos escriven particularmente por las muchas occupaçiones que tienen; empero no faltan prego- neros que manifiesten las obras santas que se hazen : en algu- nos an aliado contradiçion , no tanto de los seculares como de los ecclesiásticos, en especial de hun cierto fraile predicador, que hizo sermones exprofeso contra ellos y su modo de proce- der. De uno me contaron que, estando el P. Miron presente oiéndole , desdel principio hasta la fin no hizo otra cosa sino dezir lo que le parecia contra la Compañía y los Padres , des- cendiendo ha algunas particularidades. Los de la villa que le oian , como estavan muy afficionados á los Padres y á la Com- pañía, y disgustaban de le oir, tanto que dezian entre sy mal del pobre fraile; y algunos ubo que mandaron llevar las sillas y saliéronse de la predicación; otros dezian al P.e Miron que el fraile era simple , que no devia hazer caso del ni de sus pala- bras, porque ellos le conocían y sabían que no era cosa, etc. El P.e Miron se reia y mostrava mucho contentamiento y alegría. Acabada la predicación, le fué el P.e Miron [á] aguardar, para que en saliendo del púlpito le besase la mano, y hincóse de rodi- llas delante dél, mirándole todo el pueblo y pidióle la mano: el fraile se la dió, y él la besó; y más movimiento hizo esto en los coraçones de los que le vieron que hun muy buen sermón ; por- que muchos se movieron á lágrimas de ver la humildad del Pa- dre. Es verdad que otros con zello grande no podían sufrir lo que vian hazer al fraile y dizian algunas palabras duras contra él. Otras vezes quando de nuevo entran en algún lugar y piden limosna, de que les ven con buenos hábitos, zumban dellos; y muchas particularidades semejantes les acaecen , que no sa- bemos por sus cartas , ni es possible escribirse , porque seria nunca acabar.

El P. Alonso Telez 1 también anda en aquel arçobispado, y reside quasi todo el tiempo en hun lugar que se dize Mora,,

1 Sic; scribitur tamen saepius et rectius Telles.

96 LlTTERAE QUADRIMESTRES

donde nuestro Señor por él tiene hecho mui notable fructo en aquellas ánimas. Estanle muy affiçionados; pidieron con gran instancia al Cardenal que no le dexase ir daquella tierra , de manera que desde la quaresma pasada está allá y pienso que estará aun esta que viene. Lo en que se ocupa es predicar y hazer doctrina á la gente : confiesa y haze amistades, etc.

Del P.e Manoel Leite y del P.e Gonçalo Vaz, que andan en los Algarves, se embian con esta parte de algunas cartas en que escriven algo de lo mucho que nuestro Señor obra por ellos en las almas. De otras partes piden con gran instancia les embien algunos de la Compañía, mostrando grandes deseos de -se aiudar de su doctrina y vida para su salud. Pero no se puede satishazer con todos.

El P. Don Gonçalo f ha estado los dias pasados en Braga, donde se ha hecho mucho fructo, como parecerá por una carta suia que con esta se embia. Al presente está en el Puerto -, donde nos dizen se aprovechan muchos, y á los más prinçipa- les de la çiudad da exerçiçios y haze pláticas spirituales muy provechosas. El aun no ha escrito lo que pasa. El Señor, que se digna obrar tales cosas por instrumentos de su santa Compa- ñía, sea por todo alabado y honrrado. Amen.

Para el reyno de Congo se han embiado los dias pasados dos Padres , uno se dize Cornelio 3, el otro Fructuoso Noguera; espérase que dará nuestro Señor remedio [á] aquellas ánimas por medio dellos , y que las sacará de tan grandes tinieblas de ignorançia como tienen. A El piega aber dellos y de todos nosotros misericordia.

Después de aber escrito esta , se acordó de dizir como los dias pasados se ha reçibido en casa un mançebo estudiante: oia latin ; terná deziocho ó dezisiete años ; ha hecho los exerçi- çios y aora se exerçita en officios en casa ; pareçe , según que muestra, que tiene buenos deseos. Nuestro Señor le conserve y augmente en él sus dones, para que perfectamente le sirva.

1 P. Gundisalvus de Sylveira. * O Porto (Por tus).

3 P. Cornélius Gomesius; hic et ejus comes P. Nogueira , "cum Legato Regis mense Julio Pindam, maritimum Congi oppidum, pervenere,,. Franco, Synopsts Annalium Societ. Jesu in Lusitânia, annus 1553, n. 10. — Vide etiam epistolam ab ipso P. Cor- nelio ex Regno Congensi ad Lusitaniam missam in Cartas de San Ignacio, voi. ni, Append. u, n. 26, pag.528.

An. 1553

97

Dos estudiantes theólogos, personas virtuosas, an pedido les quisiesen dar exerçiçios. Ambos quedan en ellos aquí en el Collegio: creo se aprovecharán en spíritu, porque tienen dispo- sición para ello.

No occurre otro al presente. Nuestro Señor nos dé á todos su gracia y V. P.d nos dé su santa bendición. Amen.

De Coimbra , segundo de henero de 1553.

Por comission del P. Manoel Godino.

Innútil siervo y indigno hijo de V. P.d ,

Melchior Cotta.

In superiori parte ultimae pagellae , alia marni haec scri- pta le gunt ur: Coimbra 2 de henero, 1553. Quad.

CXCII

Robertus Clayssonius , Ex commissione Patris Paschasii Broêt , Patri Ignatio de Loyola. Parisiis, 2 Januarii 1553

Pax Domini Dei nostri Iesu Christi perfecta nos donet libér- tate. Amen.

R.de in X.° P. *.

Quadrimestris spatii transacti se offerens memoria nostri officii, Reverende in Christo Pater, nos commonefacit ut, ex

1 Autographa in fol. duplici, nn. 132 et 133,— Plura sunt in autographo lineis, ut mo- ris erat, ne a librariis exscriberentur, clausa; alia lineis obductis deleta ; pauca, ut de- letorum loco substituerentur, addita. Nos, morem nostrum sequentes, litteras prout a Clayssonio confectae fuerunt, exscribemus. Id autem novi In his emendationibus nunc primum reperimus, videlicet emendantem manum non esse , ut in aliis semper fere, Po- lanci, sed certo flandricam, et, ut nobis videtur, Bernardi Oliverii.

2 Haec verba RA* in X.° P. alia a Clayssonii manu addita sunt.

T. li 7

98

LlTTERAE QU ADR IM ESTRES

Sanctae Obedientiae promulgata lege, oeconomiae nostrae ac domesticae consuetudinis ordinem Reverentiae tuae compen- diaria enarratione explicemus; tum usurae spiritualis, quam R.dus Pater Paschasius, ex quo tempore huc commigravit, ac- cepti a Domino talenti subsidio fretus, uberem quidem ac fru- ctuosam Christo lucratus sit , rationem Paternitatis tuae arbi- trio reddamus ; postremo negotiorum, erigendi Collegii facul- tatem ac rei familiaris adminicula spectantium , successum communibus votis aspirantem nunciemus. Quae singula , quasi ansulae catenatim se consequentes atque annexae, succincta ac perspicua serie a nobis deducentur ac proponentur ad divinae gloriae propagationem ac Paterni tui mandati humilem obe- dientiam.

* Principio igitur, quantum ad domesticae institutionis obser- vationem attinet, filii tui, ex iusto numero hinc ablegato relieti, unanimi consensu atque conatu omnes , inter quos infimum locum etiam indignus occupo , vocationis suae professione probe fungi laborant ad Christianae vitae perfectionem atque internam et externam Religionem omnia sua Consilia ac studia conferentes, qui Christi, Ducis prestantissimi, praesidio freti armisque spiritalibus Christianae militiae insignibus muniti, tela hostis atrocissimi non modo retundere ac seipsos divina protectione incólumes servare, verum etiam alienis periculis contra hostiles impugnationes suppetias ferre et, quod alacrio- ris est fiduciae, misera servitute oppressos, hostis viribus enervatis, in libertatem asserere satagunt, omnibus suadentes ut sub imperatoris clementissimi Iesu Christi crucifero vexillo christianae militiae nomen dare in summis votis habeant \ Itaque nonnulli , partim pietatis affectu , partim profectus lite- rarii spe, ceu hamo quodam inescati, in nostram pelliciuntur fa- miliaritatem, bonam uberioris fructus spem nobis promittentes. Quae quoque ratio, familiae nostrae, fratrum accessione (quae reliquis emolumentis longo intervallo praestat) temporis suc- cessione locupletandae, nos in certam adduxit persuasionem; nec vana spe laetatos nos fefellit nostra opinio, nam spei no- strae votis optatus rei eventus proximis foribus aspirat , duo-

1 Quae a verbis ad christianae vitae perfectionem ad verba votis habeant conti- nentur, linea, ne exseribantur, sunt clausa, sed ut eorum loco substituantur, haec in paginae ora sunt scripta: non sibi dumta.xat sed et aliis gnaviter consulentes.

An. 1553

99

bus spectatae probitatis atque insignis vitae viris se totós So- cietatis instituto sequendo consecrare proponentibus ac iam persuasis , quorum utriusque vivam hypotyposim atque proso- pographiam numeris omnibus absolutam ob óculos mox subii - ciemus. Accedit Patris nostri industriae ac labori indefatiga- bili, qui messem ex Domini agricultura uberrimam (ut ex subiectis exemplis mox aperte illucescet) in horreum Christi collegit, ipsius famuli nostri apud benefactores et amicos So- cietatis commendata probitas atque prudentia, qui, quo pollct linguae beneficio ac spiritalis correptionis atque exhortationis, qua donatus est, gratia, propensos omnium in nos affectus acrius incitai.

Caeterum, quantum ad studii literarii rationem pertinet, brevi oratione id complectar. Charissimus frater noster Iaco- bus Morellus palaestrae philosophicae studium alacri animo faustisque auspiciis ingressus est , qui , labore adversario, ' Christi praesidio, supplantato, victoriam optatam triumphali corona insignitus nobis, peracta curriculi periodo, reportavit. Ego vero sacrae theologiae operam impendo, partito studio tum in scholasticas controversias tum in sacras scripturas, con- iuncta nimirum utriusque theologica lectione : linguae etiam utriusque, et graecae et hebraicae, studium observo. Faxit Do- minus Iesus ut alacriores semper in nostro pergamus officio ad cultum augustissimae maiestatis ipsius , qui nos e mundo sele- git ut sibi toti vivamus.

His, quae oeconomiae nostrae ac privatae et publicae con- versationis formam , ceu ideam quamdam atque exemplar pro- totypon, expresserunt , propositis, próximo ordine formae no- strae quasi imaginem atque effìgiem quamdam, originalis exemplaris imitatricem, partum inquam, qui e nostrae fami- liae utero prosiliens, solido cibo, non lacte nutritur, et Patris nostri negotiosam foecunditatem sua pulchritudine atque copia aperte loquitur, ob oculos subiiciemus.

Prmcipatum igitur iure mentissimo assignabo sacerdoti, Christianae pietatis praeconio multis honorato, flandro natio- ne, singulari modestia ac morum maturitate praedito, Collegii cuiusdam procuratorium munus administranti , qui Patre prae- side, sacrorum exercitiorum catechismo eruditus, in tantam virtutum omnium pcrfectionem exiguo temporis intervallo ex-

100

LlTTERAE QUADRIMESTRES

crevit, ut, quamquam Christianae probitatis ac modestiae, in ipsis moribus relucentis , ìusta ac vera opinione nobis semper probatus extiterit, hominem tamen alterum aut renatum, ob insigne perfectionis evangelicae studium ac frequens de mundi contemptu ac Religionis puntate colloquium, recte censeas ; ut facile liqueat animam ipsius, divini spiritus suavi afflatu, Regni mysterium, prudentiae mundi abstrusum, feliciter edoctum esse. Hic quamquam in ipsis exercitiorum auspiciis Societatis institutum minime sibi persuasisset , tanta nihilominus animum ipsius nostrae consuetudinis cupido post iustam deliberatio nem incessit ut, nisi negotiorum obstacula desiderii impetum remorata fuissent, iam nostro adiunctus numero optata spiri- tus pace in Domino frueretur; atqui, libera communis nobiscum vitae facúltate ad tempus ei negata, nos frequentai, tum con- fessionis, tum familiaris ac spiritalis colloquii gratia , donec, a negotiis expeditus, mundo spreto, novam Christi militiam palam profiteatur.

Próximo loco succedat alter Patris alumnus , prioris colla - ctaneus, qui, sacrorum exercitiorum institutione probe imbu- tus, praevia consultatone legitima, Societatis nostrae institu- tum, divinae vocationis certo impulsu, amplecti quoque de- crevit. Vir annum vigesimum sextum agens, acri praeditus ingenio et summa facundia, sacramenta confessionis et commu- nionis supra annum integrimi nobiscum frequentans , tot animi et corporis dotibus ornatus , ut P. Baptista 1 coram me ali- quando testatus sit se adeo alacris ingenii et excelsi animi virum vix unquam conspexisse. Praxis civilis exercitio, cui mul- tis annis ingenii vires intendit, probe instructus, cuius procul- dubio longa observatione , naturae in ipso dotes ac Dei gratuita beneficia illustriora ac perfectiora evaserunt , tum ad vineae Dominicae excolendae industriam aptior multo ac prudentior redditus est. Est enim, communis iudicii nostri arbitrio, ad prae- clara Christianae militiae stratagemata et ardua Evangelicae professionis officia administranda natus et idoneus. Hic non- dum apud nos habitat, bonorum suorum negotiis, dilationem postulantibus, prohibitus. Est enim honestis natus parentibus,

i P. Joannes Baptista Viola, qui, ante Patris Paschasii adventum, nostris praeerat parisiensibus.

An. 1553

101

quorum altero orbatus est , et ex paterna haereditate et liberali quadam donatione, post matris mortem libera, necessaria vitae impendia abunde ei suppetent. Hunc, controversia qua- dam composita , quae eum remoratur , apud nos commigratu- rum credimus; nos interim frequentissime invisit, et in sacrae confessionis atque communionis observatione perseverai. Fa- xit Christus ut, mundi laqueis abruptis, feliciter ac mature eia- batur.

Tertio ordine nobis constituendus sacerdos probus ac ^pius, primarii Baronis Britanniae domesticus, qui sacris exercitiis institutus , non absque máximo lucri spiritalis foenore, animum appulerat ad Carthusianae Religionis professionem : atqui Pa- ter, considerata eius adversa valetudine, quae longa mora vi- res auxit pene insuperabiles, ac stomachi ex laboris diurni ac no- cturni assiduitate contracta aegritudine, sui arbitrii Consilio, pio alioquin et salutari ipsius affectui minime suffragari potuit, a cu- ius sententia deflectere ei religio fuit; et relieta aulica vita, suo fungi canonicatu instituit, spretis honoribus , qui ei a nobilibus ultro offeruntur. Vir est insigni humilitate ac spiritus fervore conspicuus, a nobilibus amatus et honoratus; frequentissime in nostro sacello divina mysteria celebrai ; negotium Privilegii, Societati a Senatu Parisiensi concedendi, christiano affectu pro- movere sollicite laboravit ; ad omne obsequium Societatis sem- per promptissimus. Haud dubium quin piae vitae exemplo et sacerdotis digna professione muitos ad sui imitationem attra- cturus sit.

Quartus subsequatur, sacerdos hispanus natione, vir gravis ac maturus , qui, generali peracta confessione, novum Domini hausit spiritimi, tanta veneratione nostra exercitia amplexus, ut, inter reliqua exercitiorum sacrorum elogia, coram me profes sus ac pollicitus sit sponte sua se toto vitae decursu diebus sin- gulis semihoram vitae occupationibus suffuraturum , quam spiritali alicui exercitio impendat; adeo familiari societatis consuetudini addictus, ut qui nobis coniunctissimus. Hic, sacer- dotii professione contentus, in priori instituto perseverai, et iam, relicta Lutetia, Lovanium commigravit.

Quinarium numerum compleat vir aetate provectus , pieta- tis opinione apud muitos Celebris, de nobis bene meritus, qui generali confessione praemissa, pii affectus incrementum acce-

102

LlTTERAE QUADRI MESTRES

pit, divini numinis aspirante gratia, proposita perfectioris ac pu- rioris vitae institutione,diversum tamen vitae institutum a caeli- batu, in quo hactenus versatusest, amplecti nondum decrevit.

Sextum locum sexus foemineus , virorum quinarium nume- rum longe excedens, merito sibi vindicat. Videturque ad pie- tatem proclive magis ac propensum muliebre, quam virile ge- nus : cuius evidens exemplum nobis exhibet quinqué viduarum rara atque insignis pietas et quatuor virginum spiritalis profe- ctus, quae, novem numero, spiritalibus exercitiis a Patre edo- ctae, non absque lucri spiritalis emolumento, sacrarum medita- tionum fructum retulerunt. Etenim matronarum illarum una, quae filium, in hac Academia vita defunctum, Societati pepere- rat, post maturam deliberationem Religionis sequelam decre- vit, suam tamen voluntatem Patris nostri submittens arbitrio, animumque ab instituto revocatura , si Patris repugnans iudi- cium deliberato ipsius proposito reluctaretur : atqui Patris suf- fragio electione confirmata , corporis et animi obsequium vero sacrificio Christo Domino oblatura, Monasterium, virginum ac viduarum (a se invicem tamen separatarum loci atque contu- bernii divisione), sub eadem Abbatissa Deo militantium, com- mune receptaculum, accessit; in quo constanti perseverantia permanet; cuius testes aliquot epistolas ad Patrem transmisit, adiunctis literis ipsius Abbatissae Patrem obsecrantis ut, spirita- lis negotiationis causa, monasterium invisere non gravetur. Re. liquae quatuor viduae, quamquam in eodem vitae statu perman- serint, vitam tamen religioni admodum affinem profitentur : ex Patris arbitrio omnia, absque eius consensi! prorsus nihil, agen- tes, sed sub obedientiae ipsius levi iugo Deo servire, licet nullo voto adstrictae, spontaneo Consilio persuasae; quarum digni- tari prima opulenta est, spectatissimi viri ac equestri ordine illustris vidua, quae nobilissimas aliquot matronas ad sacram confessionem patribus nostris peractam pellexit, et quatuorde- cim pauperes , exceptis reliquis eleemosynis privatis impensis, fovet acnutrit; de Societate nostra optime etiam merita, et summo affectu erga nos praedita. Reliquaetres viduae, orationi- bus ac piis operibus deditae, sacram confessionem atque com- munionem diebus singulis , nisi impedimentum pio earum affec- tui obstet , observant una cum priore : quas vere viduas merito appellaverim.

A.v. 1553

103

Caeterum quatuor puellarum una, Religionis institutum am- plecti divinae vocationis instinctu animata , post exactam dis- cussionem tanti negotii, pio aífectu decrevit, ac, iam persuasa, in proposito perseverai, Christo Domino spiritalibus nuptiis, occasione data, consecranda. Reliquae, fructum sacrae institu- tionis cum foenore locupletantes, animarum suarum pretiosum thesaurum sollicite servant ab omni detrimento immune in. Duabus, praeter hasce novem praedictas, matronis coniugatis, honoratis ac divitibus, R.dus P. noster nonnulla exercitiorum dementa, ceu progymnasmata quaedam, pro piae aifectionis earum modulo, tradidit, quae piae sunt et de nobis bene me- ritae. Cernis, Pater observande, messem copiosam ab unico collectam operano. Quantum animarum lucrum superiori emo- lumento accessurum arbitraris , ubi adiutores aliquot Patris industria nacta fuerit et rerum necessariarum (quae bonam temporis partem, aegre conquisitae, sibi vendicant) cornino- dior suppetet facultas ! Sed utrum tot agris animorum exco- lendis Patris (qui solus manum aratro admovet, pondusque diei et aestus sustinet) industrius labor fatigatus remittatur? Quid cessaret aut Christi vineae culturam intermitteret , cui vires exercitio frequenti alacriores succedere ac intendi videntur? Nec hoc quidem temporis articulo alteruter sexus spiritali cul- tura privatus est. Vincit tamen, pro more, muliebris pietas viri- lem constantiam. Nam tres sacrae virgines , ex nobilissima ortae prosapia, monasticum institutum professae, cum unico cer- tant sacerdote, quae, spiritalium exercitiorum militiam exer- centes, hostium strenuae expugnatrices effectae sunt, et Beatis- simi Patris Benedicti sacra sequentes vestigia, Christo sponso interna et externa Religione adhaerent. Sacerdos quoque spiri- talis frugis laetam fiduciam animis nostris persuasit, quem Do- mi nus sua gratia dignetur.

Quantum vero ad reliquos Patris labores pertinet, nec in his explicandis orationis copia nobis subtracta est ; sed epistolae prolixitas , qua animi mei affectus Patris auctoritate interdictus est, finem suadet, ac proinde capita ipsa summatim propone- mus. Diebus singulis confessiones audit Pater in aede Sanctis Martyribus Cosmae et Damiano sacra , quae nostrae est paroe- ciae Ecclesia. Diebus sacris in Abbatia Sancii Germani saluta- rla Poenitentiae et Eucharistiae sacramenta utriusque sexus ac

104

LlTTERAE QUADRI MESTRES

promiscuae vitae seu variae professionis hominibus accedenti- bus ministrai. Infirmos ac moribundos frequentai, quibus con- fessionis ac spiritalis consolationis author est, quorumque con- fessiones audit , nisi secunda illa post naufragium tabula pecca- torum tempestatem incólumes evaserint aut in alterius sinum conscientiae suae onera deponere malint.

Sed ne promissae brevitatis limites spiritalium occupationum enarratio excurrat , ad negotiorum, privilegii consequendi stu- dium et Collega erectionem spectantium, explicationem prope- ramus, quam brevi methodo percurremus. Collegii erigendi facultatem, iam ante biennium fere, a Rege Christianissimo ', Reverendissimi Cardinalis Lotharingi 2 patrocinio, Societati concessam, in Academia Parisiensi, Senatus Parisiensis suffra- gium necdum confirmavit, negotii successus aliquoties facto pe- riculo parum nobis annuente. Atqui R.dus Pater noster, divini praesidii et amicorum fiducia fretus, negotii admodum ardui diu optatum finem faceré próximo Régis adventu sollicitus sa- taget, idque Rmi. Cardinalis altera intercessione efflagitata (quem una cum Rege propediem hic praestolamur ) , utpote, quemadmodum se Societatis protectorem professus, Privilegii a Rege impetrati post Deum nobis author extiterit, ita quoque altera vice persuadeat Regi ut Senatum in Privilegii confirma, tionem inducere et Societatis promotionem ad Evangelii uberio- rem fructum persuadere dignetur, ad Iesu Christi, summi Régis ac Monarchae, gloriosum nomen propagandum. Faxit divina potentia ut opus istud grande, a Patre Baptista prospere huc- usque perductum, Patris Paschasii opera felicissime perficiatur, cuius pios conatus R.dae Pat.is tuae Sanctis orationibus promo- vendos speramus.

Reverendissimus Dominus Episcopus Claramontensis 3, So- cietatis nostrae patronus, domum habitationis nostrae, gratuita ipsius concessione nobis permissam, elapso mense ingressus est: nostro colloquio, Patre absenté, familiariter delectatus : quam nobis dono promittere, habita Collegii erigendi potestate ab ipso Senatu, perseverai, et Dominae Margaretae, Regis sorori pru-

' Henricus II.

2 Carolus de Guisa, Guisanus Cardinalis, sed ab anno 1550 Lotharingius diclus. Vide Polaxco, Chroh., t. fi, pag. 90, not. 1.

3 Guilielmus du Prat.

An. 1553

105

dentissimae , Societatis negotium commendaturum se fidem dedit. Quantam admirationem et pii erga nos affectus incremen- tum Societatis literae, quae passim amicorum manibus circum- feruntur, in animis multorum excitaverint, multorum de Socie- tate testantur elogia, quae praeclara sunt et insignia. Faxit divina bonitas ut animarum vita ubique ac semper incolumis ac integra servetur.

Dominus Iesus Paternitatem tuam universae Societati diu servet incolumem et post huius peregrinationis exitum perpetua cum omnibus filiis tuis felicitate beare dignetur. Sanctis sacrifi- ciis et orationibus charitatis tuae ac reliquorum Patrum et fra- trum charissimorum precibus uno ore commendati esse deside- ramus omnes.

Secundo Ianuarii, anno a partu virgíneo millesimo quingen- tésimo quinquagesimo tertio. Lutetiae Parisiorum. R.dae Paternitatis tuae Minimus in Cristo filius ac servus indignus,

ROBERTUS ClAYSSONIUS.

Ex commissione R.di Patris Paschasii Broet.

Super scriptio :=:R.d0 in Christo Patri Domino Ignatio Lo- yola Praeposito Generali Societatis Iesu, Romae. Et alia manu : 1553. Quad. paris 2 di Genaro. Extat sigilli et cerae rubrae vestigium.

105

LlTTERAE QU A DRIM ESTRES

CXCIII

P. Antonius Vinck Patri Ignatio de Loyola. Messana, 3 Januarii 1553 l.

IHS

Gratia, pax et misericordia dni. nri. Ies. X.¡ sit nobiscum semper. Amen.

Honestius quidem esset, P. in X.° observandissime, nostram socordiam paucis ingenue fateri , nisi nos et sanctissimae lex obedientiae cogeret , et tua benignitas invitaret , ut , quantula- cumque sunt , quae proximis quatuor mensibus hic nostro mi- nisterio Dominus faceré dignatus est, eorum te hisce literis cer- tiorem faceremus.

Quae ut iam aggrediar, illud imprimis habeto ; quod ad do- mésticos attinet (de his enim primum quasi quaedam mihi ratio reddenda est), magna in pace et animi quiete omnes vivere, tum orationi ac caeteris spiritalibus exercitiis diligentius in dies intendere. Quod quidem nihil minus, imo vero (nisi pudor est hoc dicere) multo etiam magis de iis accipere debes , qui in domo probationis vitam agunt. In quibus, etsi multa sunt lau- dabilia, nihil tamen gratius cernitur quam constantia confirma- tioque animi in hoc nostro vitae instituto. Par est et in literis profectus; qui in scholasticis domesticis tantus tamque mani-

1 Autographum , manu Patris Annibalis de Coudreto confectum et a P. Antonio Vinck subscriptum, in folio duplici, nn. 136 et 137.— Est etiara exemplura, item autogra- phum, manu ipsius Annibalis, in folio n. 138, quod ex lituris, emendatis, suppressis, mu- tatis et additis verbis certo apparet adversarium esse tantum alterius autographi.

An. 1553

107

festus apparet, ut non modo nobis, sed externis quoque sint admirationi , et praeceptorum plerumque longe superent ex- pectationem. Miscent autem omnes graeca latinis , praecipue vero inter illos nonnulli iam provectiores admirationem simul et aemulationem exteris excitarunt, ob quasdam odas , quas ad pindaricarum exemplar graece ediderunt in laudem S. Nicolai, ;ic pro templi nostri foribus eius divi festo die affixerunt, prae- ter alia carmina non pauca latina et graeca , quae pro more quotannis emitti solent. Habita est in hocce studiorum exordio latina oratio in laudem trium linguarum, hebraicae, graecae et latinae, quae cum aliis, tum praecipue proregi (aderat enim ipse et magistratus multique eives et scholastici) sicut ex ipso postea auditum est, perplacuit: hanc et scripsit et dixit M. An- nibal *. Nec vero irritus omnino is labor fuit; nam et auditorum numerus postea crevit , et qui prius fuerant in scholis , ferven- tiore animo visi sunt literis operam dare. Qui et ipsi moribus ac pietate proficiunt. Nunc enim diligentius quam solerent unquam leges sibi cum in scholis tum in tempio praescriptas observant: missis et concionibus frequentius intersunt, vel (ut verius dicam) rarius absunt, confitendique morem observant. Nec desunt qui, eo non contenti, frequentius multo confitentur. Eleemosynas quoque pauperibus distribuendas statutis diebus quaeritant nonnulli, colliguntque satis multas, atque interea, dum id agunt, aliquos ad confessionem adducunt. Haec eo gratiora sunt nobis quod a grandioribus atque etiam nobilibus fiunt. Sunt etiam qui, meliore spiritu ducti, religionem affectant, praesertimque Societatem nostram. Unus S. Dominici instituto sese addixit, monasterium iam ingressus. Nec in vivis tantum, sed in mo- rientibus quoque apparet pietas. Quidam enim, qui , si vixisset, Deo in hac nostra Societate se serviturum dicebat, superio- ribus diebus, cum e morbo diutius laborasset, nihil tale tum expectantibusparentibus, orando, placida morte vitam ingressus est aeternam. Hunc erga pietatem animum, non ex lectionibus tantum et praeceptorum monitis, sed multo etiam magis ex con- cionibus hauriunt, quae, singulis diebus festis, non minore fre- quenta quam spiritus fervore, in sacra aede nostra habentur, perdurante 2 interim lectione quae de Christi doctrina diebus

1 Annibal de Coudreto, harum litterarum seriptor.

2 Hac voce perdurante deleta, superscripsit Polancus non intermissa.

108

LlTTERAE QUADRIMESTRES

veneris legitur. Ex his autem mirum dictu fuerit quanta audien- tium animis accrescat devotio. Id enim lachrymae, et suspiria, et quod est omnium maximum , multorum laudabilior vita et longe quam fuisset sanctior ostendit. Proficiunt autem inde illi etiam qui non audiunt. Nani multi, audita concione, privatimi inter amicos ecclesiastes 1 funguntur officio, monent, hortantur, terrent modo hunc, modo illum, factumque est hac ratione ut multi ad meliorem frugem ex vita perdita fuerint revocati. Accedit etiam quod in aliis quoque templis pluribus, maximeque in aede maiori S. Mariae, frequentissimae hac aestate fuerunt conciones, quod quidem in hac urbe prius erat insolitum. Cum- que multa sint , quae probatiorem esse multorum vitam mani- feste declarant , tum nulla re magis quam ex crebris confessio- nibus illucl licet perspicere, quarum apud nos magna diebus fe- stis est frequentia, maxime vero hisce diebus fuit, quae natalitia festa praecessere ; vix enim tum per aliquot etiam horas noctis praeter dies Íntegros 2 audiri poterant, qui confluebant. Ex quo non solum in nostro, sed etiam D. Mariae, tempio tanta fuit com- municantium multitudo , ut admirationem cunctis attulerit. Inter eos qui a nobis auditi sunt , fuerunt aliqui 12 et 15 retro annis non confessi. Paces interea aliquot confectae: concubinis abiectis , aliqui vitam suam melius instituere coeperunt. Alii ad religiosam vitam accensi, e quibus unus capuccinorum se regulae subdidit: tres alii vellent quidem a nobis recipi, sed quia illis non licet (sunt enim alii instituto aptiores quam nostro), illuc quoque aspirant. Convenere etiam ex iis, qui nobis con- fiten solent, in unam societatem viri aliquot probatae fidei ac spe- ctatae pietatis, qui sub noctem pauperum domos circumeant, ac mortuos, si qui fuerint, ipsi suis humeris efferant ad sepulturam et quicquid impensae ad hoc opus est suppeditent; inter quos commodum unus est sacerdos. Fit hoc devotissimo affectu et aedificatione non mediocri. Obsessa quaedam mulier a daemone liberata est, quae deinde alias aliquot ad confessionis Sacra - mentum adduxit: alia, quae et ipsa obsideri credebatur, cum a multis diebus non comedisset, D. Cornelio 5 ad eam vocato, coe- pit vesci cibis: fuit et alia ita debili corpore, ut neque ieiunare

1 concionatoris. Polancus.

- praeter dies íntegros, addidit Polancus.

3 P. Cornélius Vishaven.

An. 1553

100

ñeque aliud aliquid, quod in poenitentiam iniungeretur, faceré posset. Haec vero, ubi aliquoties confessa est, ita vires recupe- ravi^ ut non iam illi satis sint, quae a confessano imponuntur; quin plura quam ab eo permittantur , sua sponte suscipiat. No- bilis quae dam matrona (dicam enim de mulierum etiam pietate, quando huc incidimus, quod occurrit), cum ipsius animum a nostris concionibus vir eius vellet avertere, laudaretque magni- fice, quem ipse audiebat, concionatorem , respondit modeste quidem , sed tamen acute : cur tu igitur quemadmodum ego vi- vendi rationem non mutas? pluat, inquit, saxa; S. Nicolai con- ciones non deseram. Neque vero non etiam alii quam idiotae nobis bene sunt affecti, imo vero et docti et religiosi. Scimus franciscanos fratres, observantiae vulgo dictos, aliquando soli- tos fuisse nobis detrahere multorumque ánimos a nobis avertere. Nunc tamen ita mutatos animo esse constat, ut eius monasterii praeses , qui idem concionatoris nunc fungitur muñere , palam inter concionandum paucis ante diebus lachrymans hortaretur ut ad nos accederent, multa interim et amplissimis et ornatis- simis verbis de nostrae Societatis laude disserens, atque etiam illud adderei numquam defuisse summum pastorem gregi suo, quin ei fidos verbi Dei ministros suppeditaret et doctores , ac nunc quoque istius Societatis opera mundum statuisse restitue- re. Idem professus est vix ab aliis eleemosynam ad monaste- rium deferri, quam ab iis qui apud Divi Nicolai frequenter et concionibus intersunt et confitentur. Haec fere Messanae. In Abbatia vero Dom. Ioannis Osorii D. Philippus 1 diebus domi- nicis more solito concionatus est, et próximo Natalitii festo, diebus aliquot ibi moram fecit audiendis confessionibus impedi- tus. Nihil iam credo superest R. in X.° Pater. Haec sunt no- strae negligentiae et inertiae indicia , quae quidem tolerabilior fuerit , si nos vere inútiles servos agnoscamus demusqUe ope- ram ut deinceps nane emendare et diligentiores esse possimus. Quod ut fiat tuis nos precibus ac sanctissimis sacrificiis voce pariter atque animo supplici commendamus.

Messanae, 3.a Ianuarii, 1553.

P. T. Indignus filius et inutilis servus ,

Antonius Vinck '.

1 P. Joannes Philippus Casinus. Vide Polaxco, Chronic.,t. 11, pag. 541 , n. 305 et seq. - Haec a vocibus P. T. subscripsit marni propria Vinck, Messanensis domus praeses.

110

LlTTERAE QUADRIMESTRES

Super scriptio in quarta pagina: f Iesus f R.d0 in Chro. Pa- tri M.r0 Ignatio de Loyola, praeposito societatis Iesu generali, Romae.

Et alia marni: Ex Messana.

Et alia: Q. Messina 53, 3 di Genaro.

CXC1V

Martinus Gewarts Patri Ignatio de Loyola. Vienna, 6 Januarii 1553 '.

IHS

Gratia Domini Nostri Iesu Christi et pax vera aeternaque nobiscum. Amen.

Etsi difficile mihi et insolitum sit hoc scribendi genus, R.de P. , quo res praeclare gestae patrum fratrumque tractan- tur, non captandae quidem. humanae , sed Christi praedicandac et celebrandae gloriae causa , tamen obedientiae praestandae iure et amore commoveor, ul quod est meis humeris iniunctum onus scribendi, non patienter modo sed lubenter quoque nunc sustineam. Idque tanto lubentius profecto facio, quo maiores illi gratias debeo, qui pro 2 in me bonitate sua non sat habuit

ad purioris vitae viam sordidum revocare, sedetiaminhanc san-

1 Autographum, totura marni ipsius Martini, in folio duplici nn. 107 et 108. In eo attrita nonnihil est charta in medio in qua parte olim plicata fuit ; quare desiderátum* in omnibus paginis quaedam verba; sed curavit ea ipse, ut videtur, Martinus in summa singularum paginarum ora scribere, signo addito ut suo quaeque loco reponi possint.— Habemus etiam in Historia varia, voi. i, fol. 303, castig-atum apographum Roma in Hi- spaniam missum.

2 Abscisa seu attrita chartae ora, deest hic verbum , quod facile quis conjectabit esse magna vel eximia.

An. 1553

111

ctam sanctissimi nominis sui societatem susceptum , quamvis aegrum et indignum adhuc sustinere pergit, tum patrum fra- trumque colendissimorum mentis, quae praedicari satis non posse dixerim, vult testem quotidie oculatum adesse. Igitur ne vel obedientiae vel charitatis desim officio, quae lucra próximo quidem quadrimestri hic nostris in Chro. obvenerint, qua po- terò bre vitate perstricturus , exordiar, R. P., ab ipso collegii nostri capite seu praeposito. Is est R.dusP. et Doctor D. Nicolaus Lanoy, quem nuper Maiestas regia ', intellecta morte R.di P. Claudiilaii, accersitum accepit et humanissime quidem, non secus quam cum dicto P. Claudio piae memoriae agere consue- verat; admonens, ut nostri (quos suos ipse filios appellitat) ad se libere et familiariter accederent, quae opus essent a se peti- turi ; quod si nihil opus esset petere , tamen et Patris et aliorum ex nostris praesentiam et collocutionem sibi pergratam semper fore significavit. Adeo constanter pro sua pietate et ingenita clementia nos amat Rex ille, nec sinit huic collegio quod neces- sarium est deesse quicquam , in summis licet tot bellorum diffi- cultatibus et impedimentis; dignus profecto, cui tota Societas in Christo precetur quam optime, ac nunc praesertim ubi tot bello- rum damna in diversis suarum ditionum provinciis sustinuit.

Sed ad Patrem redeo, cuius erga pauperes curam et charita- tem alii mirari facilius quam ego scribere possim. Est hic fre- quens admodum turba nunc pauperum , tum in suburbiis , tum in civitate, satisque constat permultos egestate et calamitate summa confectos interrisse plurimos , et ex his alios frigore ac gelu impeditos, praesertim hispanos et Italos, non secus ac pe- cudes emorientes, contabuisse. Crevit horum numerus post- quam cladem miserandam accepit Regius in Hungaria exer- citus, cuius reliquiae, praesertim ex Italica legione, triste dictu quales huc redierint. His aliisque cum corpore, tum animo , ve- ' hementer afflictis, cum nullus fere succurreret, multique plagis et vulneribus acceptis morbisque suis non superviverent , coe- pit R.dus Pater non solum hos invisere, licet procul abessent, et variis in locis neglecti iacerent, sed etiam quo tantis illorum necessitatibus consuleret, eleemosynas studuit corradere, lectos procurare, necessaria miserrimis suppeditare. Quod autem ad

1 Ferdinandus I, Romanorum Rex.

112

LlTTERAE QUADRIMESTRES

animae salutem procurandam attinet, id sedulo egit, ut moestis- simos consolaretur , et conscientias afflictissimas peccatorum sarcinis dire gravatas relevarei, constitutis etiam quibusdam e fratribus, qui subinde miseros inviserent et non raro alicunde cibos afferrent, quemadmodum infirmorum quorumdam ratio postulabat. Plurimi profecto, non tantum corpore miseri, sed etiam animorum vitiis gravissime laborantes, decessissent e vi- vís absque ullo poenitentiae et salutis remedio, nisi bonus medi- cus hic pater adfuisset in tempore, ac pereuntium tot animarum ultro pastorem fidum egisset. Nec defuere qui iam inde a decem annis , eum peccandi finem nullum facerent , tamen confitendi rationem ne semel quidem inivissent, ut mundo aegre vivi, sed Christo piane mortui viderentur. Ex his nonnulli vel alta voce testati sunt, divinitus hunc patrem ad se missum esse , quod fa- cile intelligerent quid huic vere patri deberent, per quem tanta peccatorum sanie ac putredine, nec solum corporalis vitae pe- riculis, liberarentur. Tum apud serenissimam Bohemiae Regi- nam 1 curatum est , necnon apud alios in aula Regia nobiles, praesertim hispanos, ut collatis eleemosynis pereuntes illi mili- tes, ac decumbentes pauperes , quotidie refocillarentur. Igitur et Patris cura panni lanei lineique coempti sunt, parata indusia, vestes distributae, lecti concinnati, nummi dispensati. Breviter, pro egentium ratione, tum esculenta, tum vestimenta in alios et alios collata sunt.

De messe quotidiana nunc taceo, quam feliciter, scilicet, agatur cum his qui Patri confitentur, cum horum nonnulli ex foedo concubinam ad honestum matrimonium sese converte- rint , et publica scandala correxerint , et iniuste parta resti- tuerint.

Ad res domesticas venio, quae nunc paulo quam antea rectius procedunt, sive vitae disciplinam, sive studiorum cursum, sive fratrum profectum animadvertas. Nam divina sic nos gratia fo- vet, ut magna et perpetua inter omnes de rebus omnibus persi- stat concordia, nec minor charitatis et obedientiae praestandae cura, domi ac foris, privatim ac publice perseverai. Modo cepit nos mirificus quidam et novus ardor perdiscendae linguae ger- manicae, cui certatim operam damus sive flandri, sive galli.

1 Maria, Caroli V filia, et Maximiliani II, Hungariae et Bohemiae regis, uxor.

An. 1553

113

Cum enim audimus, certoque intelligimus, neglectas et desertas circumquaque iacere ecclesias , in quibus ne unum quidem sacerdotem retiñere populus queat, ac proinde sine sacris, sine concionibus et sacramentis, tam corporaliter quam spirituali- ter pereant miserrime, dedit hoc nobis desiderium Christus, ut, percepto semel idiomate , ad vicinos illos pagos et populos ex- curramus. Utinam vero qui voluntatem nane et sitim honestam indidit, vires etiam et successum suis tribuat, ut iactum Evan- gelii rete magnum nobis proventum, id est, animarum lucrum, adferat. Nunc desunt parvulis qui frangant panem. Nec solum ad lutheranismum, sed etiam ad paganismum, propensi plane (si nondum depravati) vulgi animi comperiuntur, adeo ut de animi immortalitate coeptum sit addubitari. Sed praestat hic alieno et probatissimo quidem viri summi testimonio uti, qui nuper ex aula Regia ad nos in haec verba scripsit: "Quantum (inquit) ad universum Religionis negotium, et in quae misera, imo afflictissima inciderimus tempora, et in quam irrecupera - bilem Ecclessiae nostrae iacturam pertracti sumus, quis satis dolere potest? Quae cogitatio, quod consilium, et unde reme- dium quaerendum vel quomodo suecurrendum (proh dolor) nullibi invenio. Nani omnes fere sub catholico et clementíssimo nostro Rege sic habent, ut vix decima pars recte credentium et sentientium inveniatur. Tantum abest ut aliquis cordi haberet collapsam nostram christianam professionem, illique manum porrigeret auxiliatricem.,, Sic ille vir, fide dignissimus et Regi nostro intimus, simul et Episcopus. Tantum ergo malorum, quae in dies magis magisque suecrescunt, quotidiana nostros memoria sollicitat, eoque commovet, ut ad concionandi múnus novo etiam animi fervore quotidie instruant sese.

Qui hoc anno ad nos venerunt germani et optimae quidem indolis adolescentes duo, se nunc totos dediderunt Societati, ideoque suis literis agunt apud R. T. ut pia ipsorum vota reci- piantur atque confirmentur. Accesserunt post hos ahi duo, qui bonam de se spem et ipsi praebent fore ut in vinea Domini ali- quando frugifere operentur. Mutatus quidem ordo studiorum est, et in diversas classes studiosos, ut coepimus, ita pergemus distinguere, ubi primum novara et publicam scholam aperueri- mus. Qua in re nihil moratur nostros amplius, Regis enim con- sensus et Episcopi simul et Magistratus favor accessit, nisi T. li. 8

114

LlTTERAE QUA DRIMESTRES

quod saeva pestis hic scholis omnibus occluserit ostium, et praeceptores alios cum studiosis et aulicis omnibus hinc proni- gavit. Interea vero, dum permulta hominum millia hic peste intereunt, et paucos quidem intra menses, sani adhuc ac laeti nos, favente Christo, vivimus. Patres ad infirmos accedimi in- trepide nullisque hactenus sui copiam denegarunt , parati sem- per et expositi ad dispensanda quibusvis, etiam peste laboranti- bus sacramenta. Diebus veneris, cum ex decreto Regio ad precandum publice cuncti convenire debebant , nostri fere soli ex toto gymnasio et clero cernuntur, qui stationi illi publicae in summo tempio 2 continenter intersint , idque non sine magna bonorum aedificatione et consolatione.

Addam de R.d0 P.e Canisio, qui, praeterquam quod inferio- rum classium est domi praefectus , curam etiam sedulam gerit eorum, qui in carceribus detinentur \ Hi, cum vix toto quidem anno semel antea, mine eidem saepius confitentur, quemadmo- dum et alii ex plebe complures. Nuper cum e vinculis quidam ad supplichimi educeretur, Pater idem fidus illi hortator et con- solator adfuit, et sic adiuvit miserum in publico morientem, ut spectanti undique populo non parvae fuerit aedifieationi; ubi concionatur, plures ad eum quam antea conveniunt auditores, bonaque nobis simul et aliis spes est fore ut fructus inde redeat amplissimus: adeo ferventem Patris animum et zelum indefes- sum erga proximi salutem admirari incipiunt modo germani. E monasteriis virginum hic duo sunt, et praecipua illa, quae P.-Canisium asciverunt, et iam receperunt patrem atque con- fessorem, eumdemque sibi cupiunt concionatorem. Sed senatus Viennensis rogavit et exoravit per consulem suum ut in alio tempio, quod in tota civitate mihi videtur esse post cathedrale divi Stephani commodissimum et pulcherrimum *, iam deinceps concionetur.

Die sancto Natalis Christi cum idem Pater vix ante lucem

1 etiam peste laborantibus. Haec Polancus sub^tituit loco vocabuli pestileuticis, quod scripscrat Martinus.

2 aede maiore. Martinus.

3 gerit iucarceratornm. Martinus.

4 Hoc erat templum Sanctae Mariae ad Ripam, ut videre est in Historia Società- tis, Prov. Austr. a P. Socher , lib. i — Unde male transcripsit haec. Polanci librarius, qui in Chron., t. n, pag\ 574, ann. 1552, n. 373, sic ait: ut in templo D. Stephani, quod post cathedrale commodissimum erat, deinceps concionaretur,,.

An. 1553

115

sacrificasset (in quo sacro muitos habuit communicantes utrius- que sexus nomines), statim egressus e templo currum expe- ctantem invenit, ut in pagum querndam et illic sacrificaturus et concionaturus sese conferret. Cum enim multis abhinc mensi- bus nullum illic Pastorem habuissent, enixe rogarunt ut e no- stris aliquem per Natalitias Christi ferias loco Pastoris habe- rent. Quo in loco laete quidem acceptus et retentus est Pater, magnamque sibi messem comperit, tum in visitandis et conso- landis infirmis (quorum etiam confessiones audire , et animas Dominico corpore communire curavit), partim in docenda iu- ventute, quam in templo collegerat, et in admonendis illis ru- sticis, quos concione quotidiana ad pietatem exhortabatur. In- gressus domum quamdam, reperit ibi senem, ac prorsus decre- pitum nonagenarium , qui et lachrymis et gestibus declarabat satis quam grata sibi esset Patris praesentia, de cuius manu posset sacram synaxim suscipere. Diutius quidem illic, quam manere statuerat, detentus est. Abiens autem, vix eos compe- scerepotuit, ut muñera, quae offerebant, sibi ipsi retinerent: multumque illi promiserunt pecuniarum , si festivis redire die- bus vellet ad concionandum.

Viennae ab afflictis et desperatis idem Pater Canisius adiri iam coepit et accersiri \ quod sparsus de eo rumor videatur, quo pacto quibusdam miserrimis, Christo fa vente, subvenerit. Ex quibus una, multo iam tempore decumbens, omnem suae salutis spem amiserat, et neque a medicis curari, ñeque a con- fessariis consolationem accipere potuit, quia se a Deo relictam aiebat , magnisque signis comprobabat se correptam et obses- sam a daemone, ut noster etiam medicus de illa iudicavit. Hinc in terram saepe prosterni , et huc illuc violentei" nocte dieque detrudi, abripique videbatur ; propalabat aperte gravissima prioris vitae peccata , propter quae iuste se damnatam , seque daemoni traditam asseverabat. Quare cum pater ad illam ve- nisset (nullus enim confessorum 2 curam illius habere voluit 3 amplius), eo permovit primum miserrimam, ut integre peccata totius vitae confiteretur; deinde, tum orationibus, tum adiura-

Martinus scripserat: idem Pater iam coepit visitari et accersiri.

2 Sic Martinus; Polancus coiifessariorum,

3 Polancus volebat .

11b

LlTTERAE QUADRIM ESTRES

tionibus et exorcismis , sic vires daemonis , illam corporaliter affligentis , repressit , ut iam domo libere exeat , et quotidie Dei templum visitet, atque uti sana domi suae laboret, et singulis mensibus Eucharistiae communicet, magnamque totius vitae mutationem prae se ferat Quae res nihil mirum si magnae sit multis aedificationi, unde 8 plures etiam matronae nunc ve- niant confessurae.

Hoc vero possumus affirmare , Societatis nostrae institutum magis magisque nunc in dies inclarescere et . ut nunquam an- tea, bonum de nostris odorem in Christo undequaque spargi, ut nunc sentiant tandem non esse nos, uti existimabant prius, Gallos dumtaxat, vel ítalos Hispanosque. Auget hunc populi favorem nobis , quod muñera constanter a nobis videant refu- tan, quae sane nec raro nec exigua hic Patribus obtruduntur. Nuper curru quidam ad nos vehenda curarunt esculenta et poculenta; alii gallinas iubent introduci. Quidam, vitulo in ipsis proiecto foribus , velut indignabundus abcessit ; sed mox cura- tum est ut conductus baiulus vitulum ei, qui miserai, reporta- rei. Alii carnes alias, et fructus, confectiones et id genus alia dona liberaliter offerunt, magnaque contentione, ut recipiantur, instant; sed ab omni muñere (laus Christo) manus excutimus, ñeque libertatem nostram his illecebris vel expugnan, vel im- minui permittimus , licet in refutando sit saepe vel ad conten- tionem usque certandum. Mirantur igitur quod gratis officia, quae requirunt a nobis, sacerdotalia praestemus.

Nec deest R.do Patri Victoriae sua messis, praesertim apud Hispanos et Italos, quibuscum exercetur sedulo magnoque cum fructu quotidie. Pergit adhuc diebus festis italice concionari, et audiunt illuni nonnumquam R.mus Nuntius Apostolicus 5, et legatus venetus 4, praeter nobiles alios. In audiendis confessio- nibus saepe ac multum occupatur; tum valde gratus est in aula Regia, praesertim apud matronas nobiles, quae illi confitentur, ex Reginae familia. Deinde bonam nostrorum partem, domi confitentem, solet audire hebdomadatim.

Circa ferias quidem has Christi natalitias rarae nobis con-

1 Ubi Polancns scripsit prae se feral, scripserat Martinus cunctis exhibere possit ,

2 ut eo, Martinus.

r> Hieroiiymus Martinengus.

'' Michael Surianus.

An 1553

117

solationi fuit tot diebus videre patres in audiendis confcssioni- bus impeditos; et praeclarum suae pietatis exemplum edidit R.mus Nuntius Apostolicus, qui non solum ad Patres confessu- rus accedit nobisque impense favet , sed etiam totam iussit fa- miliam, eamque amplissimam, suam ad Sacramentum altaris, postquam confessi essent domi nostrae, accedere, communem- que christi Natalem nobiscum celebrare. Quibus accesserunt et alii complures, ut non mediocris certe tum confitentium, tum communicantium domi nostrae et alibi cum nostris, numerus extiterit.

Omiseram pene, quod dictum oportuit de incarceratis , qui cum antea difficiles se nobis, et non modo surdas aures, sed etiam rebelles ânimos praeberent, ut etiam bene monentes deri- dere et contemnere viderentur, suique in murmurando similes esse pergerent, nunc tandem, animi posita ferocitate illa et per- vicacia, nos audiunt et amant et colunt ut qui maxime. Itaque ad nos consolandos et confirmandos frequenter imus, festis die- bus potissimum, ibique, nudato capite et porrecta dextera , no- stros humaniter miseri suscipiunt, et de salute sua monentes libenter auscultant reverenterque dimittunt. Novit hoc populus, et probat hanc in nostris curam atque charitatem, quod non solum consolemur afflictos et doceamus ignaros , sed etiam , ut nunquam senserunt antea, frequentes et amplas illis colligamus et apportemus eleemosynas. Effectum est enim a nostris, ut nó- tales quidam in miserorum istorum gratiam muitos áureos con- tulerint nostrisque patribus reliquerint dispensandos. Quare vestes et calceos et indusia praeparari curavimus; atque ut paulo mollius, nocte praesertim, tractarentur, sed et corporali- ter aliquando recrearentur, dedimus operam. Itaque longe pro- fecto nunc alia quam prius forma cernitur carceris, in quo non- nullos etiam invenimus, qui precationem dominicam omnem- que precandi formulam ignorarent ; et rursus empta sunt illis per nostros rosaria, vel coronae 1 (ut vocant), quae nunc in usu frequenti habent , nobisque ostentant adventantibus velut suae pietatis insigne, quo illi haud parum gloriantur.

De schola dixi aliquid supra, cuius quidem fructum nobis amplissimum permulta pollicentur, si, cessante tantum hac pe-

» vel coronae additum a Polanco.

118

LlTTERAE QUADRI MESTRES

stifera lue, profiteri in schola nova nostri publice possent. Nec desunt etiam nunc, qui suosnobis liberos instituendos offerant atque commendent , ut hinc iam ad nos venire coeperint pueri ac nobiscum sane manent perlibenter. Nam et iniussi, cum ex more precamur sub meridiem (ter enim quotidie ad orationem convenimus omnes ut tam multa et dira irati Dei flagella, quae circumquaque desaeviunt , tandem mitiora fiant) , adsunt illi ultro, precationes ipsas curant transcribere, magnaque erga nostros animi propensione feruntur, ut dicant etiam se fieri velie Iesuitas; hoc enim nomine vulgo dicimur. Coepimus autem doctrinam istis christianam proponere , quod vel maxime refe- rat innocentes hos ánimos syncere salutis pabulo reficere, et adversus tot haeresum pestes, quae longe hic lateque grassan- tur, praemunire. Sed finem scribendi fació, Christumque pre- cor optimum max.um, ut quod per nostros hic coepit, gratia sua conservei, augeat promoveatque in gloriam nominis sui sempi- ternam; qua in re valde nos Qonsolatur et animat, quod nobis haud defuturas putemus preces, non modo R. P. T. , sed etiam aliorum omnium Patrum ac fratrum, quemadmodum sane tali- bus nostri egent subsidiis, in hac praesertim Germaniae corru- ptissimae, imo perditissimae , messe. Dominus Iesus cum hoc anno novo novum nobis spiritum ingeneret , ut rite circumcisi veros sui nominis fructus nobis et aliis pariamus.

Viennae die festo Epiphaniae anno Domini 1553.

R. P. T. filius minimus,

Martinus Stevordia.

Alia manti, in marg. 4.ae pagellae: Viennae, 1553, die Epi- faniae, 6.a Ian.

Et paulo inferius: Mandata a Spaygna per duas vias, et Portugalo.

An. 1553

119

cxov

P. Bartholomaeus Hernandez Patri lgnatio de Loyola. Salmantica, o Januarii 1553 '.

Muy R.d0 in X.10 P.e

Gratia et pax Christi sit nobiscum.

Aunque por otras he avisado á V. P. cada mes de lo que acá pasa, agora daré cuenta más en particular de los herma- nos y exercitios de esta casa. Los que agora estamos aquí so- mos quinze con el P. Doctor 2, cinco sacerdotes y los demás hermanos, los xi theólogos; estos todos proceden muy bien con grande aprovechamiento en virtud y en sus estudios ; tie- nen mucha cuenta con la mortificación de sus passiones y con el vencimiento de ellas y con la verdadera resignación de sí mismos, y tratan de esto y procuran de buscar los medios todos que pueden y les dan licencia para alcanzar esto: házense muchas mortificationes en casa. Hanse hecho este verano mu- chas peregrinaciones , yendo pidiendo por Dios y posando en los hospitales, y algunos de los que fueron predicavan por donde ivan con grande edificación de los próximos y con mu- cho spíritu. Hizieron hazer en muchas partes la cofradía del nombre de Dios, que se dice del no jurar. De todo esto parece

1 Epist. quacirim., 1553-1554. Autographum, duplici foi. n. 444.— Est et autographa latina versio, sed a Polanco castigata, duplici item in folio, n. 441 , quam infra subjiciemus.

2 P. Dr. Michael de Torres (Torrensis, Turrianus), Superior.

120

LlTTERAE QUADRIMESTRES

que N.r0 Señor les da mucho aprovechamiento en su spíritu. Tienen agora mucha cuenta con sus liciones y tienen horas se- ñaladas para repetir y para la- reparación 1 de ellas y conclu- siones cada ocho dias. A esto ayuda que los preceptores que agora aquí ay de theología, son muy doctos.

Hanse occupado los Hermanos y Padres muchas vezes este verano y agora en las fiestas en ir á visitar los hospitales y consolar los enfermos, y los Padres an confessado muchos. También se tiene mucha cuenta con los presos de la cárcel con predicar allí los domingos y confessar á los presos , donde avia algunos que no se avian confessado de xn y de xini annos. Van las fiestas á enseñar la doctrina xpiana. otros hermanos á los niños á los lugares comarcanos, y un P.e ha predicado en uno de ellos los domingos, y ha entendido en unas amistades de que parece averse servido N. S.

El numero de los estudiantes que viene á esta casa á se con- fessar y comulgar cada domingo, máxime en estas Pascuas, es grande, y parece notablemente hazerse mucho fructo en sus almas por la bondad del Señor. Mujeres no se admite casi nin- guna para confessiones, por causa que occupan mucho y so- mos pocos , aunque con algunas monjas no se puede dexar de cumplir, que lo piden con mucha instancia. También somos llamados muchas vezes para aiudar á morir á los que están en el artículo de la muerte , y con esto parece mostrar mucha de- voción el pueblo. También vienen aquí á casa muchos á comunicar espiritualmente. De Granada , donde estuvo el P. Juan Alvarez el año pasado con otro hermano, los quales ya son venidos , ha instado mucho el governador, que está en lugar del Arzobispo, y otras personas nobles y cibdadanos, porque vaian allí algunos Padres de la Compañía, poniendo delante el gran fructo que se haria, y para esto an hecho dona- ción el P. Santa Cruz que está en Coimbra , y un otro su her- mano clérigo, que reside allí en Granada, y desta embiaron una escritura aquí; es de unas casas que valen dos mil duca- dos y de otros ciertos censos perpetuos con esta condición,

1 Sic; melius fortasis preparación, cui respondet in latina versione praevideiidis. - P. Santacruz , granatensis , alius a P. Petro Santacruz ; fortassis Jacobus. Vide Polanco, Chronic, t. ir, pag. 621, ann. 1552, n. 473.

An. 1553

121

que vayan á residir allí Padres de la Compañía ; y con lo que otros se offrecen á dar y con esto avrà de presente para más de seis hermanos : no se a podido responder por la falta que ay de los subjectos. También aquí ay muchos y buenos que quer- rían ser admitidos á la Compañía, y por la falta que ay del lugar no lo son. El Señor, que es Provisor universal, lo provea todo como más conviene para su maior gloria. Amen.

De Salamanca á 6 de Henero 1553.

Indigno hijo de V. P. ,

f Hrrz. f

t

Super scriptio: IHS. Al muy R.d0 en X.° p.e el p.e M. Igna- tio, prepósito general de la comp.:l de Ihs. en Roma.

Et alia manti. 1553. Salamanca, del P.e Herrz, 6 de Gennaio. Vesti gium sigilli in cera rubra.

Praccedentium litterarum Bartholomaei Hernandez latina versio

IHS

Gratia et pax X.' sit nobiscum.

Quamquam per litteras, quas ad te singulis mensibus dedi, certiorem fecerim de his, quae hactenus apud nos gesta sunt, reddam tamen in hac tibi sigillatim rationem et fratrum et stu- diorum huius domus.

* In eodem voi., duplici folio, n. 441. Autographa tota est manu Patris Bartholo- maei Hernandez ; sed eam P. Polancus emendavit, quo sic emendata exscriberetur a li- brariis et in Societatis domos mitteretur. Jam vero quia emendationes hujusmodi sen- sual reddunt quandcque nonnihil diversum ab eo quem intendit primarius auctor, operae pretium visum est duplex, ut alias jam fecimus, harum litterarum exemplum transcri- bere, primo scilicet quod scripsit Hernandez, deinde idem sed prout e manibus Polanci castigantis evasit.

122

LlTTERAE QUADRIMEsTRES

Nunc igitur sumus hic quindecim numero , inter quos et pa- trem Doctorem refero; atque ex his quinqué sacerdotes, decem vero tantum fratres , rursus undecim theologiae et morum pro- bitati studiose incumbentes, caeteri ministeriis domus occupati, omnes autem (velut in id coniurati) moderandis, deprimendis et mortificandis animi affectibus ac propriae'voluntati abnegan- dae enixe operam dantes quoad cuique per superioris faculta - tem conceditur. Huc pertinent, quae multae domi fiunt, mortifi- cationes; et extra domum próximo vere factae sunt peregrina- tiones. Et ut nostrorum mortificatio cum aliorum aedificatione coniungeretur, peregrini nostri ultra victus et hospitii mendi- cationem, euntes praedicabant ferventes evangelium cum tanta proximorum aedificatione, ut multis populis persuasum sit ut simul proponerent non amplius nomen Dei nostri assumere fru- stra, sub certis legibus et poenis iurantibus taxatis, quam insti- tutionem confraternitatem nominis Dei (scilicet sanctificandi) vocant : his igitur spiritualibus studiis videntur animi fratrum vegetari.

Litterarum insuper studia vigent , tum quia praevidendis et audiendis, relegendis et'conferendis lectionibus, disputandisque octavo quoque die conclusionibus sunt destinatae horae, tum etiam quia doctores, qui hic nunc theologiam profitentur, sunt egregie et apprime docti.

Diebus festivis, quibus cessant a lectionibus audiendis, va- cant fratres visendis hospitiis et carceribus, consolandis infir- mis et vinctis audiendisque poenitentibus utrisque ; ex vinctis praesertim per conciones aliquas ad ipsos habitas adducti sunt quidam ad confessionem, qui duodecim et etiam quatuordecim annos eam omiserant. Aguntur demum eorum res quantum per occupationes alias fratiibus permittitur. Alii vacant docendis pueris christianam doctrinam in ruribus huic civitati vicinis, et in quodam praesertim eorum pater quidam ex nostris cum concionaretur, composuit pacem inter quosdam rústicos, quod credo fuisse Dno. gratissimum.

Tantus est scholasticorum concursus, qui ad confessionem et sacram communionem suscipiendam accedunt, ut facile con- iicere possis magnos animarum suarum fructus in dies augeri. Foeminarum confessiones non audimus; maior enim esset in ipsis audiendis occupatio, quam pro sacerdotum numero; quam-

An. 1553

123

quam quibusdam monialibus prae ipsarum flagitatione auditum denegare non possumus.

Vocati saepe accurrimus animandis consolandisque his qui in extremis sunt constituti, qua re videtur maxime concitan populi devotio.

Conveniunt insuper ad nos multi propter spiritualem com- municationem.

Pater Ioannes Alvarez et quidam noster frater, qui anno próximo fuerunt Granatae , iam ad nos reversi sunt , a quibus cognovimus quam ardenter cupiant granatenses ut degant apud se aliqui ex nostris. Hoc petiit ardentissime gubernator, Archiepiscopi granatensis locum tenens, et alii proceres et eives, proposita spe maximi fructus; ñeque id solum verbis sed rebus etiam petunt; dona vere enim iam quidam et obtulere alii quantum ad sustinendos plures quam sex fratres sufficiet. Nam pater Sancta Cruz, qui est Conimbriae, et quidam ejus fratrer, qui Granatae degit, donaverunt iam ad hoc per publi- cam et authenticam scripturam, quam ad nos miserunt, do- mum quamdam, quae duobus mille ducatis aestimatur, et cen- sus quosdam perpetuos; alii vero alia promisere hac tantum lege ut sint Granatae aliqui ex patribus Societatis. Nondum po- tuimus ad hoc quiequam certi responderé propter mittendorum fratrum penuriam ; pauci enim hic sumus , ut iam retuli , futuri sine dúbio plures si rerum suppeteret usus. Sunt enim hic multa et literis et bonis moribus satis apta ingenia , quae no- strani Societatem anhelant. Suppleat Dominus benigna largi- tate sua omnia, quae desunt, eo pacto quo magis ad gloriam sui sanctissimi nominis novit pertinere.

Salmanticae, postridie nonas Ianuarii anno Domini mili. mo quingentésimo quinquagesimo tertio.

Paternitatis tuae

Servus inutilis ,

f Hrrz. f

Superscriptio in quarta pagina: Admodum R.d0 in X.° pa- tri M. Ignatio Praeposito generali societatis Iesu, Romae. Alia manu: 1553. Salman. Quadri. Ianu. et A. Q. V. Sigilli et cerae vesti gium.

124

LlTTERAE QUADttlM ESTRES

Praecedentium Bartholomaei Hernandez liiterarum latina versio cum emendationibus a P. Polanco inductis

1HS

Gratia et pax X.1 sit nobiscum.

Quamquam per litteras, quas ad te singulis mensibus dedi, certiorem fecerim de his , quae hactenus apud nos gesta sunt, reddam in hac breviter rationem , R.de P/ , et fratrum et stu- diorum huius domus. Quindecim numero hic sumus, inter quos quinqué sacerdotes; rursus undecim theologiae et morum pro- ibitati studiose incumbentes, caeteri ministeriis domus occupati: omnes autem (velut in id coniurati) moderandis, deprimendis et mortificandis animi affectibus, ac propriae voluntati abnegan- dae enixe operam dantes, quoad cuique per superioris faculta- tem conceditur. Huc pertinent, quae multae domi fiunt, mortifi- cationes. Extra domum próximo vere factae sunt peregrinatio- nes. Et ut nostrorum mortificatio cum aliorum aedificatione coniungeretur, peregrini nostri, ultra victus et hospitii mendi- cationem, euntes praedicabant ferventer evangelium cum tanta proximorum aedificatione, ut multis populis persuasum sit, ut simul proponerent non amplius nomen Dei nostri assumere fru- stra sub certis legibus et poenis iurantibus taxatis, quam insti- tutionem confraternitatem nominis Dei (scilicet sanctificandi) vocant. His igitur spiritualibus studiis videntur animi fratrum vegetari.

Litterarum studia vigent tum quia praevidendis , audiendis, relegendis et conferendis lectionibus, disputandisque octavo quo- que die conclusionibus sunt destinatae horae ; tum etiam quia doctores, qui hic nunc theologiam profitentur, sunt egregie et

' Voces, quas Polanctis propria scripsit manti , italicis characteribus hic descri- bemus.

An. 1553

125

apprime docti. Diebus festivis, quibus cessant a lectionibus au- diendis, vacant fratres visendis xenodochiis et carceribus, con- solandis infirmis et vinctis, audiendisque poenitentibus utris- que. Ex vinctis praesertim, per conciones quasdam ad ipsos ha- bitas , adducti sunt quidam ad confessionem, qui duodecim, et etiam quatuordecim annos eam omiserant. Eorum etiam liber- tas curatnr, quantum per occupationes alias fratribus permit- titur. Alii vacant docendis pueris christianam doctrinam in ruribus et pagis huic civitati vicinis.

Tantus est scholasticorum concursus , qui ad confessionem et sacram communionem suscipiendam accedunt, ut facile con- iicere possis in eis magnos animarum fructus in dies augeri. Foeminarum confessiones rarius audimus; maior enim esset in ipsis audiendis occupatio quam pro sacerdotum numero; quam- quam quibusdam prae ipsarum flagitatione auditum denegare non possumus. Vocati saepe occurrimus animandis consolan- disque his, qui in extremis sunt constituti ; qua re videtur ma- xime concitan populi devotio. Conveniunt insuper ad nos multi propter spiritualem communicationem. Pater Ioannes Alvarez et quidam noster frater , qui anno próximo fuerunt Granatae, iam ad nos reversi sunt, a quibus cognovimus , quam ardenter cupiant granatenses habere apud se aliquos ex nostris. Hoc pe- tiit instantissime gubernator, archiepiscopi grana tensis locum tenens, et alii proceres ac cives proposita spe maximi fructus. Ñeque id solum verbis sed rebus etiam petunt: donavere enim iam quidam et obtulere alii quantum ad sustinendos nos (sic) paucos fratres sufhciet; nam Pater Sancta Cruz, qui est Conim- bricae, et quidam eius frater, qui Granatae degit , donaverunt iam ad hoc per publicwm instrumentum, quod ad nos miserunt, domum quamdam, quae duobus mille ducatorum aestimatur, et census quosdam perpetuos: alii vero alia promisere, hac tantum lege, ut sint Granatae aliqui ex Patribus Societatis. Nondum potuimus adhuc quicquam certi responderé propter mittendo- rum fratrum penuriam; pauci enim hic sumus, ut iam retuli, fu- turi sine dubio plures si rerum suppeteret usus. Sunt enim hic multa et literis et bonis moribus satis apta ingenia, quae ad no- strani societatem anhelant. Suppleat Dominus benigna largi- tate sua omnia, quae desunt, eo pacto quo magis ad gloriam sui sanctissimi nominis novit pertinere.

126

LlTTERAE QUADRIMESTRES

Salmanticae postridie nonas Ianuarii anno Domini mill. quingentésimo quinquagesimo tertio. Paternitatis tuae servus inutilis,

f Hernandez, +

Super scriptio. =Ihs. Admodum R.do in X.° patri M. Igna- tio Praeposito generali societatis lesu. Romae. Alia nianu: 1553. Salaman. Quadri. Ianu.

et A. Q. V.

CXCVI

Gerardus Cools (Brassica) Dordracensis, Ex commissione Patris Leonardi Kessel, Patri Ignatio de Loyola. Colonia, 10 Januarii 1553

IHS

Gra. et pax Domini nostri lesu Chri. sit cum omnibus nobis. Amen.

Quadrimestre tempus expiravit, Reverendissime in Christo lesu pater. Obedientia iubet paternae tuae celsitudini ea, quae apud nos gesta sunt hocce temporis intervallo, breviter per-

1 Autographum inter Litter. Quadrim., 1553-54, duplici folio, nn. 301 et 302. Has litteras decurtavit , ut moris erat , ignoti cujusdam, certo flandri , manus, et earum sic decurtatarum bina habemus exempla , unum inter ipsas Litter. Quadrim., 1553-54, n. 306, quod in quarta pagina haec habet : a Portugalo y a Spagna per duoi vie : aite- rum, Roma Complutum missum, in Historia varia, voi. i, fol. 302.

Ax. 1553

127

stringere , iuxta nunquam laudandam satis almae nostrae So- cietatis consuetudinem , quarti et apostólos et primos patres usurpasse legimus. Ex eodem enim ceu fonte exuberantíssimo plurimae commodorum venae scaturiunt: haec quippe tuae pa- ternae curae filiorum studia tamquam pensum exhibent: filio- rum quoque industriae acria calcaria admovet ne socordes et inertes stertant. Inter fratres vero mutuam concordiam et cha- ritatem alit , notitiam et familiaritatem spiritualem multo soli- diorem corporali conciliat. Hoc internuntio fratres sese in vicem mirabilibus stimulis excitant, monent, docent, consolantur. Si quae gaudia, si quae prosperitates , augentur dum communi- cantur plurimis. Adversa vero minuuntur et leniuntur multo- rum humeris imposita. Proinde R.dus P. Leonardus \ licet oceu- pationum undis obrutus, minime eam intermittendam existima- vit, quin potius id muneris ad me transtulit minimum fratrum meorum et ineptum prorsus hominem. Sed cedat obedientia pu- dori. Suscipiat genitus erga tam pium et fidelem parentem af- fectus quod recusat imbecillitas. Benedictum nomen domini nostri Iesu Christi nunc et in saecula saeculorum , qui nos tam abundanter benedictionibus dulcedinis suae praevenit. Siqui- dem ' omnia nobis hic Coloniae praeter spem succedunt; plures passim invenimus fautores et amicos quam credideramus. Unde magna spes P. Leonardo de Coloniensibus affulget. Multae segetes feliciter quotidie enascuntur. Faxit Deus Opt. Max., cuius est incrementum dare, ut ad maturam frugem perveniant.

Bonus odor in vulgo de nobis spargitur, qui multimi nobis fa- vet, frequentius solito Patrem accedit et libenter audit ipsum. Multi omnem occasionem nobis gratificandi venantur : operam suam pollicentur, pecunias offerunt, et repulsam passi, per alios oblique et ciani nobis obtrudunt. Omnibus votis exoptant san- ctum illum videre diem , quo Societati collegium erigatur , aut quo , concessa potestate privilegiis libere utendi , domus extrua- tur, non parvo desiderio flagrantes eam supellectile exornare et aliis donis dotare, quorum pia animi affectione quis non multum

* P. Leonardus Kessel , sociis Coloniensibus praepositus.

2 Quae ab initio hucusque Gerardus scripsit, ab ignoto flandro, quem supra memi- nimus, lineis, ne exscriberentur, clausa sunt, et eorum loco h;iec in margine scripta: Admonet me bona consuetudo, quam ab apostolis ci primis patribus usurpatam le- gimus, ut quae aptid nos próximo quadrimestri gesta sunt breviter perstringam . Itaque.

128

Luterà e quadrimestres

in Domino gaudeat? Nonnullae matronae nobiles iuxta ac hone- stae Patri xeniola hoc fausto anni principio misere , quae , licet parva, magnam tamen erga nos benevolentiam declarant. Hae etiam parva nostra limina tenere non dedignantur. Porro vi- cini nostri magno honore nos indignos prosequuntur. Multimi nos amant. Lubentissime et cum desiderio Patrem audiunt eius- que consiliis morem gerunt. Omnia meliora promittunt.

Saepius confitendi opportunitatem venantur. Inter quos mu- lier quaedam haud infimae notae, quae usque ad canos vitam non satis probam et honestam duxit; iamque annis decrepita in istis sordibus suis , quasi conclamatum esset de salute , iam Tar- tari foribus propinqua computrescebat , ignitis P. Leonardi ser- monibus adeo excitata fuit , ut subito in aliam mutata sit ; iam flet, iam luget , iam stat in firma animi sententia reliquum vitae in amaritudine animae , peccata sua recolendo , ti^aducere , et singulis hebdomadis expurgato corde per confessionem, saluta- re corpus dominicum sumere in gratiarum actionem pro tantis beneficiis, in propositi constantiam, animae robur et augmen- tum gratiae. Profecto mutatio haec dexterae excelsi. Sapientis enim verissimum dictum: adolescens, iuxta viam suam, sene- scens, non recedei ab ea. Difhcilius enim nihil, ut in proverbio «st, canem veterem assuescere loris. Sed nihil impossibile ei, cuius nutui omnia subiacent. Magnum hoc Dei beneficium At maius quod sequitur.

Famosa quaedam meretrix, ah! quid dixi meretrix? imo ne cum impudicissimis scortis comparanda; cloaca eluvierum et nequitiarum, muitos annos vitam perditissimam duxit, donec eam inedia, paupertas et innumera adversa oppresserunt, quae cordis oculos, quos voluptas occluserat, reserarunt: quid mul- tis? In memoriam sui reducitur, ad cor redit : oh faustissima infortunia! Sed quid? heu! magna peccatorum moles nimio pondere ad desperationis barathrum deprimit : at inexhausta Dei clementia, quae eam in vas suae bonitatis parabat, non destituii Consilio. Etenim eam direxit ad P. Leonardum; lachry- matur amare : intima cordis arcana pandit. At ubi suavissimus

1 Haec etiam , a verbis Inter quos, cancellavit flander et eorum loco substituenda apposuit in margine sequentia: Inter quos mulier quaedam non infimae notae , quae ad canos usque vitam prorsus poenitendaiu duxit , ignitis P. L. sermonibus ita excitata est ut digníssimos poenitentìae fructus non cesset operari , quod silentio brevitatis causa praelereo.

An. 1553

129

rivulus dulcissimi eloquii patris Leonardi, divinae consola- tionis pieni, cor per amaritudinis magnitudinem exsiccatum irrigavit , protinus exsiliunt scatebrae aquae dulcis salientes in vitam aeternam; et tanto cum gaudio sese in domum recepii, quasi ad pedes Domini provoluta salutarem illam vocem audi- visset: Midìer , remittuntur Ubi peccata tua , vade in pace '. Et ex illa hora, exemplo Mariae Magdalenae et Mariae Aegiptia- cae, novam vitam duram et austeram magna animi alacritate aggressa, in qua adhuc fortiter perseverat, et in dies magis ac magis promovet, Patri subinde confitetur, cui gratias non ces- sat agere ingenue confitens colloquium Patris ianuam fuisse aeternae salutis. Miratur tota Colonia; stupent malorum conso- cii , quos quondam pulchritudinis suae hamo ad inferos trahe- bat, iam conversionis suae novitate ad Christum revocai.

Huius generis est illud quod iam referam : lux illa magna de qua psalmista canit Non est qui se abscondat a calore eius, suis misericordiae radiis illustravi cor involutum riis * tene-

bris cuiusdam adolescentis, qui florem adolescentiae suae con- triverat per abrupta libidinis et vitiorum ruendo , per quae solet ferri lubrica illa aetas nisi frenis timoris Dei et capistro virtutis cohibeatur. Est hic stemmate clarus at vera in nobilitate nihii eo ignobilius 3. Incidit hic tandem in lumen verborum P. Leo- nardi et statim illuminatus est. Saepius confitetur. Mirum quan- tum brevissimo tempore mutatus Hectore ab ilio 4, ut Virgilii hemistichio utar.

Plures sacerdotes, canonici, bacchalaurei, promoti et patres Vestalium 5 utuntur Patre confessano. Nuper utriusque iuris

1 Ñeque his pepercit noster flander, sed a vocibus Ah! quid dixi delevit totum et brevius hoc in ora paginae posuit: Famosa quaedam mer., quam magna peccatorum moles innumeris adversitatibus tandem cognita in desperationis barathrum iam deprimebat, ubi intima cordis arcana amare lachrymans P(atri) L(eonardoJ pandit et consolatoria ejus verba audivit, protinus tanto gaudio per/usa in domum se re- cepii, ut ad pedes domini provoluta salutarem illam vocem audivisse videretur: mulier, remittuntur tibi peccata tua, vade in pace.

2 Atramento super fuso velatura adeo est hoc vocabulum ut legi non possi'. Vide- tur tamen scriptum cy mmcriis.

s Etiam haec, a vocibus lux illa magna deleta sunt et eorum loco sequentia in margine ab eodem flandro apposita: Quidam adolescens stemmate clarus, qui florem adolescentiae per abrupta libidinum et omne genus vitiorum turpiter contriverat.

4 .... quantum mutatus ab ilio Hectore... . Aeneid., n, 274 et 275.

5 promoti et patres vestalium , promoti ad gradus in Universitate Coloniensi, se. magistri, doctores, etc., et monasteriis monialium praefecti.

T. li. o

130

LlTTERAE QU AD RIMES TRES

doctor, vir magni nominis et doctrinae praeclarae Patrem in confessarium sibi optavit seque vicissim Patrem nostrae So- eietatis re ipsa exhibet, magnoque ex intimis praecordiis de- siderio res nostras promovere satagit. Hoc adiutore numquam res nostrae cum Episcopo Coloniensi meliore in loco fuere. Est enim Episcopo ab intimis consiliis 1 ; hic cum nonnullis aliis viris egregiis causam nostrani in se transtulit ; verum de his ipse P. latius T. R. perscripturus est.

Innumeri utriusque sexus nomines vehementer desiderant P. Leonardum confessarium, si daretur opportunitas. Templum enim nostrae parochiae rarius patet, proinde vicini, matronae nobiles, et doctores sollicitant ut in summo tempio confessarius succedat in locum nuperrime demortui, ut ipse Pater forte latius T. P. edocebit. Pestis hic Coloniae coeperat grassari, sed iam mitius sese gerit. Dolendum multum quod religio in sancta hac urbe etpietatis quondam arce tantum frigeat et in dies magis de- ficiat. Omnia hic et annonae caritate et belli miseriis perturban- tur. In futuram aestatem novorum bellorum minae intentantur. Oh infelicem Germaniam ! Oh quanti tibi constai vani hominis perversa doctrina ! Homines tamen , proh pudor ! tantis malis non mitigantur sed magis ceu durissima saxa indurantur. Oh pectora adamantina! Oh caecos oculos, quos tantae afflictiones non aperiunt!

Nunc autem ad res domesticas venio. Numerusfratrum ad nu- merum ternarium adauctus est hisce mensibus, non sine prae- sagio multorum bonorum: siquidem hic numerus sacerrimus in Scripturis habetur ; qui omnes, quisque in suis studiis gnavi- ter pergunt adeo ut me, frigidissimum alioqui hominem, suo fervoris igne multum inflamment. Sancta quaedam nec minus iucunda lucta saepe pascit oculos meos, dum grave certamen oritur pro lavandis scutellis et aliis sordidiusculis operibus, dum hic furtim alteri munus praeripit. Tanti quisque facit humilia exercere officia aliisque inservire; nec immerito; persuasum enim habent inde excelsas gratiae divitias promanare.

Obsecro, mi Pater, liceat per tuam paternam pietatem fra- trum Coloniensium commune munusculum fratribus suis Roma-

i Conveniunt cuneta haec Dri. Dno. Joanni Groppero, de quo videndum Polanci Chron., praesertim t. n. - ■

An. 1553

131

nis more patriae nostrae offerre hoc novo anni initio. Oh fra- tres nostri in Christo Iesu dilectissimi, obviis excipite ulnis fra- ternae dilectionis xeniolum, quod pauperculi fratres vestri ex intimis cordis penetralibus offerunt: Mellifluum nomen Iesu cum corolla et ambitu ex hisce floribus et gemmis conserta. Iesu nomen corde colendum, ore laudandum, moribus expri- mendum. Eia igitur, o fratres diarissimi, fortiter pergite (ut feli- citei" coepistis) nomen Iesu ad astra tollere, lesum voce, Ie- sum sana doctrina, lesum operibus praedicare toti terrarum orbi, ex quo iam pene exulavit. Optamus vos communibus vo- tis quam optime in Iesuchristo omnes valere, supplices orantes ut nostrum in sanctissimis vestris precibus memores sitis.

Tuae sanctitatis, observande Pater, flagrantissimis orationi- bus nos omnes devote commendamus, quos T. P. gremio suo confovere non desinat, quam nobis incolumem quam diutissime conservet bonitas Iesuchristi.

Coloniae, anno 1553, 4 id. Ianua.

Ex mandato Reverendi P. Leonardi.

Tuus in Christo Iesu filiolus,

Gerardus Brassica, dordracensis.

Super script io : R.do patri Ignatio de Loiola, Societatis no- minis Iesu antistiti vigilantissimo, Romae. Alia marni: 1553. Quad. Coioni, 4 id. Ian. Et alia: R. — 5.

132

Luterà e cuadrimestres

CXCVII

Hieronymus Galvanelli Patri Ignatio de Loyola. Bononia, Il Januarii 1553

IHS

La gra. del S.re sia sempre cõ noi. Amen.

Benché, R.doin Christo P.e , del tutto innetto mi cognosca a tal officio fare (come in vero è) cioè di racogliere insieme le cose di maggior importanza operate dal S.re per meggio dil nostro R.d0P.e Maestro Fra.c°2 in tutto questo tempo di quattro mesi passati, conciosia che in me non ritrovi cosa alchuna de quelle le quali si richiedono esser' in quello, il qual' debbe trattar' sí- mil cose. Imperhoche si ricerchi in tal persona grande spirito, e non pocha dottrina, le qual cose cõgiunte insieme assai aiu- tano 1' homo e 1' fanno perfetto. Nondimeno per essermi stata imposta da nostro P.e questa cura, al qual' non o havuto ardir di contradire in cosa alchuna, fidatomi adüque più nella virtù santa, cha (sic) nelle mie piccol' forze, mi sono apparechiato a scriver'. Primamente adüque dirò a V. R.da P.tà delle cose che appertegono alla utilitade delle anime in comune et dil frutto

1 Epist. Quadrivi., 1553-1554; tota autographa in duplici folio sub nn. 103 et 104; et quia tota autographa est, orthographiam et interpunctionem, quam adhibuit auctor, in ea transcribenda servabimus.— Est etiam in foliis 106 et 107 harum litterarum exem- plum in latinum versarum ab ipso Galvanello subscriptum, quod infra subjiciemus. Ccrnitur in eo Polanci manus alia emendantis, supprimentis alia. Habemus etiara an- tiquum exemplum apographum litterarum sic a Polanco castigatarum, in folio unico, n. 105.

2 Franciscus Palmius, Bononiensi domui Socielatis praepositus.

An. 1553

133

che si vede di esse. Dipoi brevemente diremo alchune cose delle più notabil' operate da nro. P.e per divina gra. Ultimamente restarãno dir delle schole et dil frutto che nasce di esse, poi della casa nostra.

Quãto adüque al frutto delle anime (dico ciò che sento nel cor mio) mi pare che sera adempito ciò dice il Signore nello Evangelio che gli ultimi seranno e primi et e primi seranno gli ultimi. Tato è, P. in Christo, il fervore delle anime che ci ven- gono a confessare dal nro. P.e che io mi còfondo quando li pen- so, perche certo superano, in devotione et disciplina s.ta, i me- demi relligiosi, cosa degna di grade admiratione; parlo tato de- gli nomini come delle donne. Il numero de tali che si confessano et comunicano ogni festa, è, ben credo, più di ceto. Ma in capo dil mese, perche si acostumano qua le processioni dil S.t0 Sacra- mento, comunemente si sogliono confessare più di duceto per- sone, e nelle feste signalate il numero è assai più grande che quasi nò se li po satisfare séza grãdissimi incòmodi dil P.e Et nel giorno di Natale si comunicarono nella nostra chiesa presso 100 anime. Et questo bastara quanto al frutto delle anime.

Hor vengo alle opere dil P.e nostro; et questo mi occorre primo a dirli come a i giorni passati li fu presentato un judeo acio lo instruesse nelli principii di nostra fede, perche lui havea bon desiderio di volersi far' christiano. Nella quale cosa nostro P.e si affaticò assai et li acresçete il bon' desiderio che havea; dipoi instrutto bene in ogni cosa , lo fece battegiare nel vesco- vato di questa cita con grande concorso dil populo et non pocha edificatione.

Al presente lui persevera et vive christianamête con molta edificatione dil populo, et spesse volte vene al nostro Collegio, dove ode ogni Sabbato la dottrina Christiana insieme cõ i nostri scholari. Anchora nostro P.e , non contento di quel merito che si aquista in udir' tutto il giorno còfessioni et altre opere pie, va spesse volte a visitar' li incarcerati, dove fa grade frutto exor- tado quelli poveri preggioneri alla patienza et altre virtù, per il che, quãdo si parte da essi, ne rimãgono sconsolati, perche vo- rrebono che stasse con esso loro assai più che nò fa. Ma lui per essere domandato da molti per alchune opere pie et altri nego- tri spirituali, nò a tempo. Et spesse volte accade che S. R.anon a tempo de pigliar' refectione corporale per le grande occupa-

134

LlTTERAE QUADRI MESTRES

tioni che a et per esser' richiesto da molte persone di qualità a cõfessar' infermi, a exortar', consolar' et aiutarli a soportare ogni cosa per 1' amore dil suo Creatore. Nõ lasciarò anchor' di dirli come S. R.a persevera nelle sue solite predicationi con molta sodifatione de tutti gli auditori, et a bona audienza, che le feste di cõtinuo vi sono presso trecêto persone alla predica. Il frutto, che ne uscisse, non è pichólo; e tra molte altre predice che a fatto sua R.a , ne fece una questi giorni passati della discre- tione et prudéza dil viver' christianaméte , trattãdo quelle pa- role del' Apostolo Obsecro vos per miserìcordiam Dei ut exhi- beatis corpora vestra etc. Dove gli era molta gête e di bona cõ- ditione molto devote et spirituale, ale quale havendo dismos- trato quãta utilitade e necessità havesse in se la discretione et molte altre cose, subito esse, finita la predica, se ne andorono a casa, et spogliatosi e cilicii che portavano et le discipline con le quali se battevano spesse volte per insino il sangue, le portorono al P.e , perche tutto questo facevano sêza licêtia et comissione di S. R.a Ma tra molte fu ritrovata una, la quale, pensàdosi esser guidata, si ingãnaba. Questa di cõtinuo portava il cilicio, di- giunava molto, et faceva molte altre cose indiscretaméte, per le quali si causava una grade infirmitade et periculo della vita: ma che più è, battevasi con una catena de ferro alchune volte per tre hore di cõtinuo, et diceva che nõ si strachava mai , et che sarebbe anchora andata drieto battendosi , se nõ havesse havuta paura di esser' stata udita da vicini. Dil che laudato sia Nostro S.re, il qual illumina per meggio di servi suoi quelli, che vanno per le tenebre della ignoràtia , et che si regono secõdo e sensi suoi. E anchora ricercato N. P.e da molti monasterii di monache accio li vadi a predicar, ma sua R.a, non potendo sa- tisfare a i boni desiderii e volütade pie delle persone, va al- chune volte a visitarli, et dali alchuni boni documenti spiritua- li, cõ i quali se aiutino per il presente, comme possono et sanno.

Hor vengo alle schole; e po quanto al numero, è pocho più o ver mancho di quello che era 1' altra volta. Tutti si confessano ogni mese, et alchuni de' maggiori si comunicano. Fanno an- chor' assai bon' frutto nelle lettere, e ne i costumi; et nella prima classe vi sonno otto o ver' diece di bona sperãza , e ben modesti, devoti e quieti, di bona cõditione tutti, e figlioli de no- bili della cità. Nella casa nostra niuno delli fratelli sta otioso:

An. 1553

135

ogniuno si sforza di superare il fratello in virtù ; et per gratia dil Signore tutti s' affaticano accio vadino inãzi nel spirito et nelle lettere , e di dar bono essempio al prossimo, et insieme aiutarlo in quello che potemo et sapemo.

Adüque, P. R.do nel S.re, questo bastara al presente. Più cose haveria potuto dire, se io mi pensasse che V. R. P. le deside- rassi , et se sapessi che essa si deiettassi della longezza delle lettere. Ma una sol cosa tutti insieme domãdiamo a V. R. P. cioè, che lei si degni di pregare al S.re per noi indegni servi suoi, acio si degni darci gra. di esser' veri figlioli suoi humili, et insieme veramente obedienti.

Di Bologna alli xn di gienaro, 1553.

D. V. R.a P. servo in X.°

Girolamo Galv anelli.

In postremae pagiuae margine haec leguntur verba: Quadr. Bologna 11 de Genaro 1553.

Praecedentium lilterarura Hieronymi Galvanelli latina versio

IHS

Pax Christi. Amen.

Etsi, Rde. in Christo P., me prorsus ineptum eiusmodi offi- cio perficiendo agnoscerem (ut re certe vera est), hoc est colli- gendi recensendique graviora quaeque hic toto hoc quadrime- stri tempore elapso a P. Nro., divino spiritu praevio, confecta, cum in me rerum illarum , quae tanto muñere functuro inesse debent, deesse scirem. Nam mea certe sententia, is non minori

1 Duplici in folio nn. 106 et 107. Subscriptio tantum est raanu Patris Galvanelli.

136

LlTTERAE QUADRIMESTRES

spiritu pietateque quam rerum peritia industriaque munitus de- coratusque esse debet, quae res si simul connexae in nomine re- periantur, eum perfectum terretemque (sic) reddunt. Attamen cum haec mihi cura ab obedientia demandata esset , ei non pa- rere scelus esse putavi. Magis igitur virtute confisus quam vi propria ad scribendum me composui.

Primum igitur agam, R. P., de rebus quae ad profectum ani- marum attinent et nobis scitu pulchriora occurrent, paucis tuae P. significabimus. Deinceps P.Nri. gesta, addito scholasticorum necnon et fratrum in utroque studio profectu , breviter perse- quar.

Igitur quod ad eorum profectum spectat, quibus P. N. sancta sacramenta solus adhuc hactenus administravit (vera etenim loquor), tantus est in eis animi vigor atque divini amoris ardor studiumque pietatis , ut haec de illis dicere non verear : eritnt novissimi primi et primi novissimi. Et certe dum haec saepius attenta cogitatione complector, a me ipso abhorreo ; etenim in pietatis studio relligionisque observantia , relligiosis ipsis prae- stant, longeque eos antecellunt, quod certe omnes in admirado- nem ducit. Horum numerus de quibus nunc agebam, qui singu- lis diebus festis sacramenta frequentare assolent, est paulo plus centum animarum. Sed cum hic assueverint fieri supplicationes in sanctissimi Sacramenti honorem singulis quibusque mensi- bus, numerus item confitentium communicantiumque condupli- catur. In praecipuis vero solemnitatibus confitentium numerus adeo magis est, ut vix P. N., absque maximis incommodis, omni- bus satisfacere possit; et in die natalis Dni. elapso, in nostro tempio communicantium numerus fuit circiter septingentarum animarum. Sed de his satis dictum sit. Ad alia venio.

Hisce diebus ad P. nrum. deductus fuit quidam iudaeus, ut eum in nrae. fidei rudimentis instrueret; cupiebat enim chri- stianus fieri; qua in re P. N. sedulam operam dedit, illumque magis ad Christi fidem amplectendam inflammavit, atque in iis- omnibus, quae ad christianam religionem faciunt , optime exer- cuit; deinde, paratissimus ad omnia inventus, sacro. lavacro ab- lutus est in aede sacra divi Petri, ubi aderat magna pars po- puli. Hic vero ita pie vivit, ut unicuique christiano sit óptimo exemplo ; saepissime etiam gymnasium nostrum frequentai et singulis diebus sabbati audit doctrinam christianam cum pueris

An\ 1553

137

nostris. Verum P. N. eo merito, quod sibi in audiendis multo- rum confessionibus et in erigendis afiiictis comparat , non con- tentus, saepius adit captivos eosque ad virtutes hortatur, qui- bus certe hortationibus non parum excitantur ; quod, quando ab illis discedit, aegre ferant; vellent enim ut diutius secum ma- neret; sed cum eius consilium a multis requiratur, illi non vacat. Et non raro id accidit ut vocatus ipse ad infirmorum confessio- nes audiendas, ad illos excitandos, hortandos confirmandosque, denique in spem futurae salutis erigendos , illi cibum sumere non liceat. Praeterea perseverai in suis concionibus neque ex illis parum commodum percipiunt auditores , quorum nec exi- guus est numerus; adsunt enim ferme singulis diebus festis con- cioni tercentae animae. Neque illud silentio omittam, ipsum inter alias conciones, quas habuit, liane habuisse de discretione, super illa Apostoli verba obsecro vos per mìsericordiam dei ut cxhibeatis corpora vestra liostiam viventem, sanctam, deo pla- centem , rationabile obsequium vestrum , cui aderant permulti optimae conditionis nomines et matronae, quibus cum ostendis- set quantum utilitatis et necessitatis in se haberet s.a discretio, multi praeterea a concione statim domum properarunt et, exu- tis ciliciis, quibus induebantur, arreptisque flagellis, quibus se caedebant ad cruoris usque effusionem, omnia ad Patrem no- strum detulerunt, quia haec absque eius Consilio faciebant. Ex multis autem inventa est una , quam daemon sub specie recti perdere conabatur : haec perpetuo cilicium gerebat , saepius ie- iunabat, caedebat se catena ferrea, et aliquando persistebat in flagellatione tres horas nec ullam intermissionem faciebat: haec praeterea protulit se numquam minus defatigatam fuisse quam tune temporis ; et iis addebat quod adhuc perseverasset , ni ti- muisset audiri a vicinis suis: multa praeterea faciebat quae longum esset recensere , quibus si perseverasset , in maximum vitae discrimen incidisset. Et quia verebatur ne sibi catena sur- riperetur, seipsam illa super carnem cingebat. Benedictus sit Dominus, qui servorum suorum opera eos, qui in tenebris igno- rantiae ambulant, quique sensuum suorum iudicio male 1 regun- tur, illuminat.

Non desunt etiam monialium coenobia, quae P. Nri. operam

1 Verbum hoc, male, additum est a Polanco.

138

LlTTERAE QUADRIMESTRES

expostulent, ut eo concionatum eat, horteturque moniales ut pietatem relligionemque amplecti velint. Sed cum ipse piis omnium votis satisfacere non possit , ut est eius animus atque sincerus affectus , aliquando ea coenobia adit , ibi nonnulla pia ac santa documenta relinquit, quibus relligiosae illae se exer- ceant.

Sed ne diutius iis quam par sit haereamus, ad gymnasium nostrum venio. Scholasticorum numerus idem pene est quam superioribus litterisR. P. T. scripseramus: omnes singulis men- sibus confitentur et nonnulli ex maioribus sumunt sanctam Eu- charistiam ; nec parum proficiunt in moribus et litteris. In p.a vero classe sunt octo vel decem adolescentes, nati optimis clarisque parentibus, qui nobis non parvam sui spem dederunt. Sunt enim ingenue educati, quieti et valde pii. Domi nostrae nullus otiatur ; unusquisque alterius virtutem aemulatur, cona- turque, Dei ope fretus, quam máximos in utroque studio pro- gressus faceré; deinde ut sit in omnibus virtutis exemplum ope- ram dat. Enitimur etiam pro virili nostra opem ferre próximo in eo quod scimus et possumus. Quamobrem, P. R. , haec tibi sufficient. Plura certe referre possem, si id te optare et si sci- rem te nostra prolixitate delectari. Unum tantum a R. P. T. postulamus, ut Deum Opt. orare velis ut gratiam illam nobis servis indignis elargiri dignetur, qua te, p. opt., agnoscamus veneremurque ut veri fiìii, humiles obedientesque esse possi - mus. Vale, bononiae iii.° idus ian.rii 1553.

R. T. P. servus in X.°,

HlERONYMUS GaLVANELLUS.

Super scriptio in quarta pagina: Al Molto R. in X.° Padre il p. M. Ign.° de loyola, Prepósito gnale. della Compag.a di lesu in Roma.

Alia maini: Ex Bononia.

Et alia: Bologna, del 53. Ianuar.— 53.

An. 1553

139

CXCV1II

P. Arnoldus Hezeus Patri Ignatio de Loyola. Lovanio, 16 Januarii 1553 l.

1HS

Gratia Domini nostri Iesu X.' sit semper cum omnibus nobis.

Elapsum iam esse tempus sanctae obedientiae vinculam ob óculos pomi, Rever end. in X.° Pater , quo ad Domini Dei glo- riam V. P. ut pareamus , quatuor men siimi nobis reddenda est ratio. Rudiori igitur Minerva ea potissimum narraturus, quae máximo Dei beneficio nobis vilibus instrumentis a septembri concessa sunt, a R.do colendoque mihi Patre Adriano 2 primum auspicandum putavi, qui statini post paucos dies mei adventus , videlicet 16 calendas octobr. , ad recuperandum corporis sani- tatem (sine cuius integritate nec animabus debite satis subve- niri potest) Antuerpiam profectus est, eodemque die , quo ma- terna subiit tecta, et ipsum chirurgum , quem aliunde vocave- rat , advenisse percepit, qui omnem suam offerens operam perfectam se , divino adiutorio , absque ulla scisione , corpori sanitatem inducturum pollicebatur. Verum postquam iam duos pene menses sub fidei eius commendatione , ac corporis prote- zione peregerit in multis variisque circa cibum, potum omnium-

» Tota autographa in quadruplici folio nn. 334-337. — In ea clausa sunt lineis pauca quaedam ne transcriberentur, et tria verba mutata. Ita emendatae epistolae duo habe- rnus apographa, unum in eodem voi., nn. 331-333, alterum, in Hispaniam Roma missum, in Historia varia, t. i, fol. 306-308.— Quae in his apographis desiderantur aut mutata sunt , italicis hic nos litteris transcribemus.

- P. Adrianus Adriaenssens, sociis Lovanii degentibus praepositus.

140

LlTTERAE QUADRIMESTRES

que externorum actus observationibus , parum tamen vel quasi nihil se promovisse videns, alium accersivit medicum, sub quo cum plus languoris quam fortitudinis in membris generan sentirei, quasi de medicis desperans, omnibus semotis, ad divinum confugiens patrocinium, iter Lovaninni versus arripit et mirum dictu quanta alacritate ad nos rediit. Nec ullo totius vitae suae spatio (ut asserii) hac usus est sanitatis fortitudine, qua ab ilio die, cum chirurgum, médicos omnemque illorum operam reliquit, in praesentem usque diem fruitur. Insuper et circulum , quem ab ipsis cunabulis circum lumbos portavit, praeter omnium expectationem deposuit , de quo sane multi ante desperantes , Patris proposito multum restiterunt; at quan- tum in Domino ex contrario suae opinioni eventu aedificati sunt non facile dixero.

Interea tamen duos hos menses, etsi domo egredi penitus prohibitus esset, non tamen otio contrivisse vel hinc abunde patere potest quod soror eiusdem patris , vidua pia atque devo- ta , saepius ad salutaria de fonte pectòris eius hauriendum do- cumenta, ad eius latera assistens, quum inter caetera contin- geret Patrem studiorum laudare pietatem, veterumque Patrum frequentem lectionem quantum ecclesìae utilitatis quantumque animae salutis, necnon quantum pi et atis fructus studiosa hinc iuventus exsugeret , si omnes et singuli , sacris musar um stu- diis dediti , universa Eccìesiae Doctorum opera insuis cubiculis tener ent ; quibus auditis ipsa mox, provolutis ante Patrem geni- bus , obnixe orare coepit , sibi ab ilio , a cuius Consilio tota de- pendet , concedi ut omnia antiquorum scriptorum monumenta fratribus Societatis comparare posset. Patre autem recusante, ipsa nihilominus in eodem haesit proposito nec a pio poterai abduci desiderio , quousque facta voti compos haec omnia no- bis comparasset opera, quae haud dubio liberaliter implevit, quandoquidem sexaginta florenorum aut ultra ad nos libros misit. D. Augustini opera iam ter habemus, reliquorum omnium bis , quae quidem et alius Societatis nostrae studiosus adhuc semel emere intendit. Non minorem quoque pietatis affectum et mater eiusdem Patris erga Societatem re et effectu ostendit, quae, praeter omnem patrimonii substantiam, quam adhuc vi- vens annuatim, ad sustentandum societatis studentes, filio enumerat, praeterquam pulcherrima nec minus sumptuosa di-

An. 1553

141

vini officii ornamenta, utpote cálices, ampullas argénteas et similia, quae Societati donavit, omnes etiam expensas et sum- ptus, quae Pater in sua infirmitate habuit, totamque pecunia- rum summam medicis numerandam exsolvit; plura quoque non ipsa dumtaxat, sed et omnes eius amici, Societati exhibere contendunt, quam specialiter suis testamentis inscribunt, licei ex testamento Patris , praeter depictam quamdam tabellam quatuor novissimorum , acceperint nihil , quam in primariis suarum aedium locis , quasi sanctum quid , in speculimi et devotionem omnium ingredientium collocant.

At haec forsan terrena dixeris : verum et spiritualia quae Dominus contulit nec prorsus flocci pendenda esse ex hoc satis constare puto, quod in cubiculo suo seu aula, ubi celebrabat in altari portatili, adeo (quia in publicum exire concessum non erat) communicantes haberet muitos, inter quos mater carnalis nonnullique amicorum bis in hebdómada ; sorores vero singulis diebus, magno fervore et desiderio sanctam frequentant com- munionem. Unde constai non sine foenore Patrem a suis in adversa hac valetudine susceptum fuisse , cum non tantum ab ipsis in corpore roboratus discessit quantum ipsi in spiritu con- fortati manserunt.

Venerabiles Domini Doctores , a quo ex Concilio reduces hic excepti sunt, magnam Societati semper ostenderunt charita- tem. R.dus Dominus Cancellarius 1 statim post reditum suum nos colloquendi gratia ad prandium vocavit, quo absoluto, animum erga nos suum aperire coepit inquiens : "nihil est in quo mea opera vobis prodesse poterò , quin facto exequar, eamdemque ad omnia vos apud me libertatem habere volo, qua ipse usus sum in Concilio cum Reverendis Patribus nostris, M. N. Iacobo Laynez et Alphonso Salmeron, cum quibus vixi quam familiarissime,, , quorum simul et V. P. chiaritati se mul- tum commendat. Eumdem animi affectum ostendit venerabilis Dominus M. N. Tilletanus, qui, in primo ad eum accessu, ex- tensis me amplectens ulnis exosculabatur , sollicite orans ne se V. P. praedictisque Patribus in nostris litteris commendare omitterem, ex quibus quantum in Concilio sint aedificati vix verbis declarare valeam. In festo omnium Sanctorum unus

' Ruardus Tapper.

142

LlTTERAE QU ADR IM ESTRES

fratrum nostrae Societatis, in occulto tamen, theologiae bac- calaureus, in aede sacra Dominicanorum, inpraesentia omnium huius almae Universitatis procerum, adeo piam cultamque, nec- non tanta cum gratia cunctorumque auditorum satisfactione,. orationem habuit , quam sermonem Universitatis appellant , ut se antehac numquam magis aedificativam audivisse protesten- tur. Thema orationis erat illud Evangelicum , Lucae , xin, "contendite intrare per angustam portam , quia inulti quaerent intrare et non poter untn.

Huic accedit et illud nec forsau minore admiratione di- gitimi. Quaedam religiosa ordinis S. Augustini, quae muitos annos mater fuit maioris xenodochii , in quo Pater Adrianus professionem suam celebravit , quam in manibus praef ati Can- cellarii (qui eidem xenodochio spiritualis pater est) Domino Deo summoque Pontifici ac V. P. obtulit, haec, inquam, mater, in sua senectute multis, tam per confessionem quam privatas exhortationes , quas a Patre crebriores excepit , virtutibus im- buta , haud secus ac lucerna cunctis , tum infirmis , tum, sibi subiectis sororibus praefulgebat, ad cuius exemplum sororum magna pars Patri confessa est, nec parum in obsequio infirmo - rum mutata. Huius cum iam e vivorum contubernio migrandi tempus immineret, et tribus diebus in extrema ageret agonia, nos unice sibi adesse orabat ; quod vicissim fecimus. Ultimo autem die, ante lucem misso nuntio, citius nos ad se venire po- stulavi^ ivi, ipsique locutus sum spatium quasi horae unius depatientia, constantia et laboribus S. Pauli, quem unice, ut in vita , ita et in articulo mortis in pectore habebat : auditum quoque, quo multum privata fuerat, tam exacte (ut ipsa mihi retulit) recepii, ut minima quaeque verba intelligeret. Verum morte iam urgente , in ipso separationis conflictu Patrem Adrianum absque mora vocari cupiebat, quasi quid illi com- mendandum haberet ; qui accersitus quum eam graviter nimis laborantem conspiceret, omnes circumstantes, pastorem, so- rores et quotquot aderant, ad orandum pro divino adiutorio hortabatur. Ipse autem ad celebrandum divinum officium se vestibus sacris induebat, nec tam cito missam fìnierat quinad moriendum se vergere coepit; atque ita máximo omnium fra- ctu et stupore ad Dominum migravit. Stupore, inquam, quod in extrema ista necessitate nullius praeterquam nostrorum

An. 1553

mentionem faceret nec cuiusvis alterius praesentiam cuperet, cum tamen Doctores , Canonici , summus huius Universitatis Rector, D. Cancellarius et quaevis personae alicuius auctorita- tis eam in infirmitate sua visitarent. Sed, pleno intellectu , por- recta manu, in praesentia omnium sororum, nostrorum se commendabat precibus, confidens iis cito liberan de poenis purgatorii.

Alius quidam senex sacerdos, qui pastor fuit nostri templi S. Michaêlis, agens in extremis, Patrem ad se vocavit ut sibi iubilaeum communicare dignaretur, quo accepto, summae re- verentiae signo exhibito, Patri gratias agens, mox vinculis corporeis excessit.

Vir quidam spectabilis , utriusque iuris licentiatus, iampri- dem cum quodam Societatis amico ad Patrem veniens , vinum fratribus propinare atque una cum eis prandium sumere desi- derabat ut inde sibi nobiscum familiaritatem, Societatisque no- titiam contraheret. Cui cum a Patre responsum esset fratres suis inhaerere studiis et nequáquam hac externa affici recrea- tione, ab hoc quievit. Sed in alio maioris dilectionis suum erga nos volens declarare animum , pulchras et amplas nobis ad inhabitandum gratis obtulit aedes. Sed commodiores, divina disponente grafia, expectamus. Nani alius quidam vir dives et unicus Societatis amicus aedes amplíssimas sitasque in loco commodissimo nobis comparare disponit , quae tribus fere minibus florenorum inscribuntur ; asserii enim se multum fru- ctus in vinea Domini de Societate expectare; proinde et aptis- simum ad inhabitandum nobis quaesiturum locum, etiamsi quatuor aut quinqué millia florenorum aut amplius exponeret, de quibus speramus proximis littcris V. P. certiorem facie- mus; interim orandns Dominus.

Nunc ad studiosorum ut veniamus exercitationem , hoc pri- mum scribendum offertur : plures adolescentes , non vulgari imbutos doctrina, ad nostrani aspirare Societatem. De his , qui ad V. P. venerunt , aliisque rebus multis , de quibus diversis litteris pieni u? actum est , ne epistola suos excedat limites , in pr aesentiarum scripto opus nihil esse puto. Duo iuvenes in Collegio Castrensi, quorum alter secundus, alter tertius aut quartus domus aestimatur futurus, statim, peracta promotione, ad nos venire constituerunt. Ex eodem Collegio promotus qui-

144

LlTTERAE QUADRIM ESTRES

dam Mechliniensis , doctrina et virtutibus tam corporis quam animi satis dotatus per nos Coloniam profectus est ad Re- verendum Patrem Leonardum -, ne hic, quod timebat, ab ami- •cis et parentibus, quibus unicus est filius, a bono suo proposito impediretur, qui se iam totum Societati addixit; cuius exemplo ex eodem Collegio plures ad Societatem subsequuturos spera- mus. Alium quoque Hollandicae nationis litteris humaniori- bus probe instructum ad eumdem misimus Patrem, qui non mi- nus in virtutibus proficit ; tanto ad Societatem flagravit amore ut , omnibus nescientibus , se illi voto astringerei ; alioquin quietem capere non poterai. Quidam alius in Collegio Liliensi, qui secundus domus habetur, dudum nobis adiunctus esset, nisi promotio impedivisset, qua absoluta, illieo ad exercitia venturus est.

Easdem etiam cum diligentia et fervore pensas (sic) fratres domi nostrae diurnas nocturnasque in suis studiis persolvere nituntur eodem, quo superiore cursu ad promotionem prope- rantes. Quorum unus Joannes de Tilia Geldrensis 3, qui sese devotionis ductu ipsa die Epiphaniae voto Societati adstrinxit, primusque Collegii Liliensis designatur. Alii duo nec Ínfimas liniae (sic) (ut aiunt) partes obtinebunt. Mirum quanto studio charitatisque ardore omnium fere collegiorum promoti et lectores erga nos incenduntur, et vel maxime Collegii Falco- nensis, unde nobis omnes praeteritorum temporum tragoediae exortae fuere. Quidam insignis magister, qui ante annum aut alterum primas huius Universitatis obtinuit, si qua via a pa- rentibus et amicis extricatus, omni studio nobis sociari gliscit, cui Pater respondit , cum magister ad eum veniret contristatus valde, eo quod parentes nulla prorsus hac in parte ratione utantur, ut se totum existimaret esse de Societate, et ita cun- eta sua disponeret donec Dominus provideret. In hoc optime consolatus discessit 4.

1 "Hic fuit Magister Franciscus Costerus.,, Polanco, Chron.,t. n, pag. 593, ann. 1552, n. 412.

3 P. Leonardus Kessel.

5 "Jean Van der Linden (de Tilia), né en Gueldre , docteur enthéologie, admis ù Cotogne en 1552, mort à Lorette le 24 aoùt 1559.,, Delplace, L' établissement de la Compagnie de Jesus aux Pays-Bas, Appendice, 4.*— De eo pluia in Historia Societa- tis et in Cartas de San Ignacio.

* Hic in paginae ora apposuit Arnoldus signum A et haec verba: plnra in fine. Ea

An. 1553

145

Similiter et hi, qui nuper mini nonnihil commotionis excita- verunt apud Rectorem Universitatis , quod alias latins scripsi, malore quam unquam antea in nos benevolentia afficiuntur.

Quidam iuvenis 20 aut 22 annorum ex Collegio theologo- rum his diebus magno cum fructu spiritualia absolvit exerci- da, ex quibus tantum incensus fuit erga Deum, ut ne avelli quidem ab aedibus nostris potuerit, nam semel abductus a quodam fratre, ducente vix reverso, et ipse fores pulsabat, nec domum exire voluit, donec Pater per obedientiam idipsum praeciperet. Voluit enim Pater ut spiritum suum per aliquot dies et extra exercitia probaret, ac tum demum maturo ad nos Consilio veniret. Optimum in suis spargit odorem, qui ibidem circiter 40 morantur. Non dubitamus quin plures secum ad Christum trahet.

Ipsa D. Catharinae festivitate Pater suae captivitatis 1 an- nuum diem celebravit uti sequitur. Venerabili Sacramento in altari solemnitsr expósito, choro haud secus exornato ac si primitiae celebrandae essent, deinde optimis Societatis orna- mentis eodem in loco uterque celebravimus summa cum populi devotione nec rara frequentia, etsi rei causa maiori parti invo- luta penderei; nihilominus peracto Missae sacrificio, ad san- ctissimae Eucharistiae communionem suscipiendam multi ade- rant parati ; altero enim celebrante , alter in confessionibus audiendis persistebat. Ante et post uterque â.

Quanta quidem ex omni genere ad confessionem confluit multitudo ex sequentibus apertius patebit. Me unum in festo omnium Sanctorum praecedentibus et subsequentibus feriis, circiter trecentis a confessione fuisse, cum tamen in eodem templo praeter me tres quoque aut quatuor confessiones audi- rent. Similiter in festo Natalis Domini ab ipso die, qui S. Tho- mae sacer est , io quintam usque feriam post festum , tam ante quam pomeridiano tempore in multum quoque noctis uterque confessiones audivimus, hoc ordine obsérvalo; quod ii, qui ad sacram communionem accedere intendunt, ante prandium con-

autem phira ad epistolae calcem, post subscriptionem eodem signo iterato, quas postscripta exaravit, et nos simili hic loco describemus.

1 Vide Polaxco, Chron., t a, pag. 287, ann. 1551, n. 245, et Litter. Quadritn., t. i, pag. 452, 502 et 507.

s Ante et post iitissam celebratemi uterque in confessionibus audiendis persistebat.

T. n. io

14Ó

LlTTERAE QUADRIMESTRES

fitentur; a prandio vero quotquot sunt, sive studiosi, sive servi, ancillae, scholastici atque pueri ad confessionem ve- niunt; eodem modo omnibus dominicis et festivis diebus in andiendis confessionibns progreditur : hoc enim quotidiano spectaculo tantum hominum animi commoventur, quod non so- lum ecclesiasticum seu religiosum sed vix sutorem invenire est, qui non pro nefario haberet scelere si non, festivis ac do- minicis diebus, vespertinis precibus, concionibus, nec saepius officio missae interfuisset aut a quatuor seu quinqué mensibus confessus non esset , quandoquidem in numerosa hac multiti! - dine vix trigesimus aut 40 a Paschate non confessus repertus est. Idem et sibi contigisse pastor testatur. Sit illi laus a quo omnia proveniunt.

Est hic quidam concionator, vir insignis, maioris ecclesiae canonicus, theologiae Doctor, M. Adrianus a Brouerschauen , summus nostrae Societatis defensor et familiarissimus amicus, qui tum sua auctoritate divinoque, quo pollet, ingenii iudicio, raraque eloquentia, tum novitatis 1 zelo, quo nulli parcere cer- nitur, quasi catervatim populum post se trahit; hic (inquam) omnia, quae a nobis in confessione Jiominibus proponi pos- sunt, maiore multo vigore observanda de suggestu proclamai, adductisque ecclesiae Doctorum auctoritatibus, quibus totus incumbit, ad salutem necessaria esse confirmat, adeo quidem rigide per confessionem , frequentem communionem , luxus de- positionem , ac superflui in pauperes elargitionem , populum inducit ad arctam viam arripiendam , quod , praeter eam, damnationem evitandi nullus restet modus ; et quia circa eam- dem versamur materiam eumdemque scopum tenemus , ad maiorem infirmantium confortationem inter nos conventum est ut ea, quae nos in silentio et aure hortamur, ipse super tecta praedicet, quibus non parum et animi confitentium stabi- liuntur et aemulorum ora obstruuntur, qui inter caetera, ad avocandum a nobis hominum affectus, et hoc machinati sunt se valde dubitare an nobis confessi absoluti habeantur, nec ulla re tanto se velie exponere periculo dicere non verentur, eo quod Episcopi admissionem non habeamus , quibus certe

> Sic perspicue Arnoldus; at forte mens illi erat scribere veritatis aut quid simile. Ni verba haec novitatis scio ita intelligerc vclimus quasi diceret Belo , quo in novita- tes invehebatur.

Ax. 1553

147

non possent non simplicium corda labefactari. At omnia ista his concionibus divinaque directione in nihilum facile redi- guntur; quibus quam larga messis praeparetur quamque ube- rem ex confessionibus in horrea Domini invehantur fructus, populi mutatio et quotidiana declarant exempla.

Matrona quaedam perdives et luxu saeculari abundans, quae, a quo Patri confiten coepit, totum deposuit, nec depo- suisse satis existimabat conservando in scriniis a quo toties conspurcata esset anima, sed quadam vice sola in cubiculo totum, videlicet, aurea cingula aliaque argentea aureaque mu- lierum ornamenta malleo confregit, timens vendere ne aliis su- perbiendi ansam praeberet. Tertiam pretii partem pauperibus distribuit.

Quaedam virgo, eidem Patri confitens, eum consuluit cupiens omnes suas facultates vendere, pauperibus elargiti, ac ita per totum vitae spatium mendicandi pro Christo occasionem habe- re. Sed Pater, ne pium videretur spernere desiderium, nec etiam temere suo consensu puellam in extremam statim proiiceret ino- piam, prudenter ei respondit, inquiens: "tu necdum tantamapud Dominum meruisti perfectionem ; sed potius omnibus tibi preci- bus instandum est ut tandem hac gratia digna inveniaris.,, Tales hic plures sunt: aliquae etiam, multis abundantes divitiis, quas omnes ad nutum Patris resignare et quidquid pro Dei honore fieri posset efiìcere sunt paratissimae.

Quaedam monialis professa, subtilibus quibusdam diaboli commentis male persuasa, ad saeculum redire suaeque profes- sioitis religionem relìnquere clam fugiendo decrevit; eo tamen praetextu quod suo tempore ad eamdem vel similem reverti vellet. Nacta autem occasione et mentis conceptum in actum perducere disponens, intolerabili cordis correpta est angustia, qua cum extricandi se modum quaereret, de nobis animo illabi- tur recordado : mox consurgens ante lucem, ne quam suarum ea offenderei, ad templum nostrum, hoc est, S. Michaèlis pro- perat, ubi omnes liberum ad nos accessum habent, et maxima compunctione lachrymarumque inundatione confiteli coepit, nec inde discessit priusquam mirabili quadam iiluminatione mentis in tantam conscientiae denudationem esset inducta, ut ab infantia numquam tam apte et integre sicut hac vice se con- fessam diceret. Ita hinc atque inde diabolicis detectis versutiis,

US

LlTTERAE QUA DRIA1 ESTRES

in divino confortata amore, omni consolatione ad suas reversa est, citius eligens mori omnesque angustias et iniurias ferre, quam a sua religione apostatare, ut multoties postea ad confes- sionem recurrens, satis demonstravit.

Quamvis enim coenobia hic plurima habeamus, magnam ta- men eorum, monialium praecipue, penuriam patimur ; adeo enim certatim ea ingredi virgines exaestuant, ut quinqué quan- doque, unius, ut ita dicam, morte, loci evacuationem expectent; graviter admodum munclum ferentes, magnam sibi reputant fieri iniuriam eo quod pro voto suum dilectum nudum Iesum amplecti non permittaiitur.

Ad sacram communionem, ut in aliis festis, ita et magis in hoc festo Nativitatis Domini, ingens multitudo accessit, ab ipso die natali usque in quintam feriam non minore libértate ac so- lemnitate, quam si Pascha celebratum fuisset. Quibus diebus, uti singulis dominicis et festivis, in summa pompa, ornatu, ce- lebriate atque luminarium copia Venerabile Sacramentum in altari expositum fuerat ab ipso diluculo in meridiem usque, quod ante duos annos Lovanii nunquam visum est. Unde etiam quot peccatores, quam saxea corda, in dies ad contritionem, devotionem , confèssionem et communionem commoventur, quotidiana nos abunde docet experientia , qui huic operi adiu- trices debemus manus apponere. Quandoquidem de extremis civitatis partibus, tum ad audiendum (praefati M. Nri.) concio- nem, tum ad confèssionem et communionem turmatim nomi- nes confluunt. Novum enim hinc exortum proverbii loco in ore omnium fertur dicterium : in tempio Sancti Michaelis aperta semper invenid promptuaria; quia coelestis ille panis in aeter- num benedictus ,uti quotidianus ab ipso Patrefamilias appel- latus est, ita etiam quotidie filiis eiusdem familiae in spiritua- lem refectionem partitur. Inde eo tandem (quamvis non exiguo labore nec sine oblatrantium mordacitate) devenisse videmus, ut aut omnes aliarum ecclesiarum pastores idipsum in suis ecclesiis exhibere cogantur, aut (quod absit) toto paulatim grege destituantur, quia oviculae, desertis etiam suis pastoribus , pin- guiora sectantur pascua. Ne igitur pastores, quales Propheta 1 depingit, gregem non ducentes reperiantur, nonnulli, retra-

4 Ezechiel, cap. xxiv.

A.N. 1553

ctis tanta ab oblocutione labris, eodem huic morbo medica- mine maturius subvenire consuluerunt; atque ita elaboratimi est ut non solum apud nos sed etiam in ipso eivitatis me- ditullio et cathedrali templo D. Petro sacro, ubi quandoque publice huic communicandi consuetudini contradicere , imo famelicis sanctum negare cibum solebant , iam omnibus domi- nicis festivisque diebus publice in altari cunctis communicare cupientibus paratus exponitur, apposito sacerdote, qui certo stipendio conductus , a prima luce usque in meridiem acceden- tibus Corpus Domini administraturus continuo assistit; ex quo quantum fructus in Domino speramus, mente facilius cogitari quam verbis exprimi potest; hoc namque unico exemplo mul- torum contradicentium ora obturantur, multorumque pusil- lanimum corda confirmantur , apud quos, mox ubi detractóos lingua, nostra de frequente communione instituta damnantur, in saliva natat responsio : "hoc ipsum in aede S. Petri quoque lìeri in qua primatus sceptra tenet,, ; sic nullis ampiius intricari possunt opinionibus. Hoc vero non tam novum quam pium institutum, tantum ad S. Petrum quantum apud nos, aeque pauperes et di vites promovere et magnificare student; hi ex auro, argento pretiosisque vestibus, quibus superbi corpus po- lire solent, Sanctissimo Sacramento velamina et tabernacula contexunt; illi vero vel maiore solicitudine emendicant, quibus céreos, luminaria, aliaque in divini cultus obsequium necessa- ria comparent , imo ut hoc ipsis concedatur multis adirne precibus ab animarum suarum medicis exorant. Est hic quae- dam familia, maritus senio confectus, probus, uxor satis debi- lis; hic vir in virili sua aetate immensis laboribus viribus iam destitutus, domi nendo cum uxore tantum corrasit, quo duos florenos annuos emit: hos cum Venerabili Sacramento dedicare statuerint, uxor Patrem de hoc consuluit, qui eos ad pastorem nostrum, cui maior familiae erat notitia, remisit; et cum nulla- tenus maritus a suo posset avelli proposito, quinqué aut sex ílorenos pro devotione semel largiretur permitientes, summam ipsam pro liberis educandis reservari voluerunt. Quaedam alia vidua Patrem, cui confitetur, oravit sibi consentiret ut velum ex puro auro contextum emere posset , suspendendum in altari supra Venerabile Sacramentum, quando exponitur; simile enim in templo S. Petri habetur, a quibus superari nolunt; sancta

150

LlTTERAE QUADRIMESTRES

profecto superbia, qua Deum puro corde honorificentius coli contendunt !

Multae certe spei nobis hic ostium apertum est messisque copiosissimae in herbis ubertas apparet. Confunduntur iunio- res in pravis suis consuetudinibus (contra quas etiam publice sumus concionati) , superfluitatibus rerumque creatarum abusi- bus, temporis ob iniquitatem introductis, quae vel mordaciter tenere atque defendere conantur , adducentes Patrum avorum- que monumenta, qui etiam christiani fuerunt, nec omnibus tamen abdicatis superfluitatibus pomposis, conviviis et simili- bus spretis, toties confitendi communicandique ritibus observa- tis, quemadmodum nunc volumus, vixerunt, et omnes regna Tartaria petiisse dictu esset horribile. In his regnum coelorum vim pati quis negabit? a quibus, nonnisi confracta natura, vi et violentia, per conciones et confessiones abduci queunt. Senio- res vero hac populi mutatione in stuporem rapiuntur, ut mini narratum est a fidedignis, ab aevo Lovanii visa non esse vel in provectiori aetate fieri , quae iam in ipsa pubertate erga divi- num cultum non sine spiritali recreatione exerceri cernimus. Benedictus sit ille, qui, per vilissima instrumenta sui operis, maiora quandoque operan dignatur. His valeat R.da V. P. nos- •que semper suis orationibus commendatos habere dignetur.

Lovanii, 17 Calendas februarii, ipsis feriis S. Antonii Abb. 1553.

V. P. servus indignus,

Arnoldus Hezeus.

y\ Promotus ille primus Universitatis (de quo supra), civita- tis fere potentissimus, se iam totum resignavit voluntati Patris nostri, paratus proficisci 1 (parentibus, amicis et omnibus post- positis) quocumque terrarum eum mittere voluerit. Verum quo- niam agendum erit cum parentibus, qui ut iuxta mundum valde sunt potentes, ita nec parvam ab iis tragoediam expectamus,

' Proftcisse scripsit Arnoldus.

An. 1553

151

quandoquidem se ipsos prodere voluerunt eo quod Patri confi- teretur aut theologiae studere vellet. De hoc P. T cum ipsius, tum Patris Adriani , speciales litteras expectabit.

Super ser iptio. f R.do in X.° Patri D. Ignatio Gnali. Praepo- sito Societatis Iesu. Romae.

Et aã sinistram paginae oram: Franco. Alia marni : 1553. Lovanii, 17 Cal. Febr.

GXCIX

P. Paulus d' Achillis Patri Ignatio de Loyola. Panormo, 27 Januarii 1553 l.

IESUS f MARIA

Molto R.d0 in Christo Padre.

La gracia e pace di Giesu Christo nostro Signor sempre cresca ne i cuori nostri. Amen.

Per non mancar' de sodisfar' all' obligho dell' obedienza, ciò che la divina Maestà per suoi indegni instrumenti di questo Col- leggio s' è degnato operar' in questi quatro mesi in breve re- ferirò.

Il R.d0 nostro P. M.ro Hieronymo Nadal con la sua venuta e presentia in questo Colleggio è stato molto utile, assettando egli le cose di quello come si desiderava , etiandio servendosi

» Autographa tota manu Patris Pauli d' Achillis in duplici folio nn 170 et 171.

152

LlTTERAE QUADR1MESTRES

Giesu X.° di sua R. non poco in molte opere pie , a quali ha atteso et attende tuttavia. Et tra le altre, si è aggiuttato il Monte della Pietà, opera in questa città molto pia per subventione delli poveri già instituita, et se ne sono per 1' Iddio gratia ag- guatati molti.

Molti priggioni parimente se sono liberati; subito che egli fu arrivato, ne fece liberar' quindeci et al Natale più di cinquan- ta , aggiuttando a pagar' gli loro debiti de certe limosine che egli procurò, et se sono consolate molte anime che erano in gran miseria.

Ha etiam procurato limosine per li poveri bisognosi et ama- lati, et per 1' Iddio gratia dato tal ordine eh' ogni settimana vinti case de simili poveri sono aggiuttate.

Et oltra a questo si provede ogni giorno a 12 poveri d' es- trema necessità infermi, et se sono molto col divino favor' riha- vuti che, stando altrimenti come abandonati, grandemente pe- ricolavano.

Appresso ha aggiuttato che doi case de orfani, una in Cata- nia', P altra in Calatagirona, siano dotate, quale pur per mezzo suo furono fúndate 1' anno passato.

Di più uno monasterio de convertite , che per sua opera V anno passato fu fundato in Trapani , ha procurato e solicitato sia hora de una assai bona entrada dotato; oltra di questo , ha procurato siano fundati alcuni monasterii di capucini.

Item che sua Ex.a con tutto il Regno supplicassi al Impera- dor'conceda gracia si puossi unir' un' altra Abbatia al Colleggio di Messina, come ha concesso per quello di Palermo; et sopra ciò a soa Maestà s' è già scritto \

Ha procurato che un Colleggio de preti secolari con buona intrada e casa s' è unito a quello delli orfani, procurando anche accommodarlo de più intrada; et questa opera et unione si spera sarà per molto servitio del S.or et aggiutto spirituale di quei poveri fanciulli.

Al presente S. R. attende a fundar' in Palermo un monaste: rio de monache riformate per metervi certe gentildonne prin- cipali; et darassi la cura dell' opera alli frati delli scalzi, buoni religiosi; et sperasi sarà per molto servitio del S.or, edificatione

i Vide Polanco, Chron., t. m, pag. 225, ann 1553, n. 493.

An. 1553

153

del prossimo et principio di riformarsi monasterii ad imitatione di questo.

Di più V Archivescovo de Palermo, con tre altri Vescovi del Regno insieme col favore del Viceré, hanno deliberati, mediante la gratia di Giesu X.°, de riformar' li monasterii del Regno , et sua Ex.a ha ordinato chel P. sia con loro et veda come se ha de far' per mettere in effetto questa bona opera.

Sua Ex.a sta molto animato e deliberato di riformar' questo Regno et introdure dottrina et spirito per mezzo della Compa- gnia; et per ciò, dando special cura al P.e M. Hieronymo Dome- nech accio da sua parte a V. P. di questo raguagli et da quella ottenga et ne meni alcuni boni suppositi, accioche possino fon- dar case della Compagnia per tutto il regno , specialmente nelle città et terre grosse, che saranno come Colleggii.

A molte altre opere pie per tutto il Regno anche attende S. R. col favore divino et aggiutto di Sua Ex.a

Nella renovatione delli studii comminciò a legger' hebreo la quale lettione continua, et in quella persevera con buono au- ditorio; et delli auditori che veneno, doi sono dottori in theolo- gia, T uno secolar', V altro dominicano de gran nome in questa città. Predicha anche li giorni di festa et a sempre havuto et ha al presente molti auditori et persone molto principale.

Come s' è fatto per il passato et principio et rinovatione delli studii, in questo M. Rogério hebbe una oratione latina, presente il Magistrato et molti altri gentilhomini, et per favor' et gratia di Giesu X.° T a fatto con molta satisfattone de tutti.

Il giorno sequente li Regenti cominciorono a legger', et hora nelli ordinarli essercitii delle schole, in compositione de versi, epistole et orationi, con fervore et diligentia perseverano, ve- dendosi ogni dì più 1' augmento del frutto delli scholari; et il Padre ha menato un lettore greco di Messina a, il quale legge con molto auditorio et satisfattione et frutto; et tutti li scholari, seghondo il solito delli Colleggii della Compagnia, si confessano ogni mese, et alcuni più spesso, et si communicano. Li Regenti si sforzano colla gratia del S.or instituirli, sì nel spirito sì etiam nelle scientie.

' P. Hieronymus Natalis.

2 "Magister Angelus Policinus, quem Messana, ubi admissus egregie profecerat, secum P. Natalia adduxerat.„ Polanco, Chronicon , t. li, pag. 544, ann. 1552, n. 513.

lt>4

LlTTERAE QUADKIMESTRES

Alli essercitii della Chiesa ritornando, M. Michael 1 ogni do- menica predica et sempre è venuta molta gente et di volta in volta più cresce il numero delli auditori et di persone molto no- bili, tanto nomini, quanto done, et, si come è manifesto, molto satisfa; et claramente è più concorso nelle prediche , dottrina Christiana, confessioni et communioni che mai. Oltra di questo M. Michael alcuna volta va a predicar' ad alcuno monasterio principale di questa città de monache, et per la gratia de Iddio si fa molto frutto, et ogni giorno quasi vengono al Padre a pre- garlo che vogli mandarlo a predicare; se fussino qua più predi- catori, d' altre bande siamo richiesti, a quali, non potendo altri- menti, cola bona volontà si satisfa.

Ogni venerdì io leggo la dottrina Christiana, come solevo, et hora viene assai più gente del solito et , come si spera per la bontà de Iddio nostro Sig.01', non senza frutto spirituale delle anime.

Questo Natale le confessioni sono state in gran numero; li confessori sono stato occupati tutta una settimana; se sono con- fessati et còmmunicati nella chiesa nostra de S.t0 Antonio più de trecento persone , fra qualli molti gentiluomini et gentil- done, et molti notabilmente se sono aggiuttati per la gratia de Giesu X.° et totalmente deliberati de mutar' vita con molta effi- cacia. Molti di quelli che frequentano la confessione molto vano inanti nel spirito, et alcune vergine hano deliberato de viver' in virginità senza voto, altre de intrar' in monasterio et farsi mo- nache professe.

Ogni prima domenica del mese il P.e predica in S.t0 Antonio alle gentildone; si è sempre ritrovata presente la S.ra Contessa, figliola di sua Ex.a 2.

Et ogni primo sabbato del mese parimente io predico in S.t0 Andrea alle peccatrice; sono doi opere pie et molto utili in questa città, et se sono hora riformate.

Quanto allo augmento del Colleggio, il P.e ha ricevuto doi novitii in la casa de probatione; tutti doi de bone parti et atti alle letere, ancorché hora s' essercitano in le opere et servitii di humiltà in casa; molti altri vorebbeno intrar', ma al P.e pare de aspettar' et provar' la constantia loro.

1 Michael Botellus.

2 Elisabeth de Vega, Comitis de Luna uxor.

An. 1553

155

Gli altri novitii, che già da doi anni passati habbiamo rice- vuto, per grada de Giesu X.° vano di bene in meglio: sono qua- tro che studiano, 1' uno in rhetorica, figliolo d' uno gentilhomo principale di Palermo, di bono ingegno et di bona edificatione; un' altro nella 4.a classe; li doi altri nella 3.a Nel Colleggio siamo 20; nella casa de probatione 7; et nelle schole in tutto sono 350 scholari. Ogniuno per la gratia del S.or è occupato seghondo il talento che il S.or Iddio s' è degnato concederli. Degnasi sua divina Maestà in tutto de suoi inutili servi et operarii indegni sempre servirse. Tutti noi sempre si raccomandiamo alle ora- tioni de V. R. P.

In Palermo, alli 27 de Genaro de 1553.

D. V. R. P.

Indegnissimo servo in Giesu X.°

Paolo de Achilli.

Superscriptio in quarta pagina: Al Molto R.d0 in Chro. Pa- dre, il P. M. Ignatio de Loyola, Prepósito Generale della Com- pagnia di Giesu.

A Roma.

Alia manu: Q. Palermo, 53, 27 di Genaro. Vestigium cerae et sigilli.

15b

LlTTERAE QUADRIMESTRES

Praecedentium Pauli d' Achillis litierarum latina versio

t

Gratia et pax Domini nostri Iesu Christi sit semper nobis- cum. Amen.

Ut iniuncto nobis, R.de in Christo Pater, obedientiae muneri satisfaciamus , paucis, quae a Deo opt. max. quatuor his exa- ctis novissime mensibus per fratres nostros gesta sunt, refe- remus.

Reverendus in Christo P. Nata lis huic nostro Collegio non minus ütilitatis quam iucunditatis adventu suo peperit. Nam nonnulla, quae eius praesentiam desiderare videbantur, stabili- vi, et huius nostri Collegii statum stimma diligentia confirma- vit: negotia omnia miro labore et industria confecit: multis piis operibus incubuit, et quotidie, sine ulla soliti laboris remissio- ne, magis ac magis incumbit. Inter caetera maxime opus illud (quod vulgo Mons Pietatis dicitur), hac in civitate summae reli- gionis, quod ad pauperum subventionem fuit institutum, suis consiliis et intercessionibus adiuvit.

Multi, qui diutius carceribus inclusi fuerant, illius beneficio vinculis exempti sunt. Nam simul ac ad nos pervenit, 15 solven- dos , et ad Natalem Domini plures 50 curavit , nonnihil etiam conferens ad illorum aes alienum persolvendum pecuniae, quam variis hinc inde eleemosynis magna sollicitudine collegerat. Qua in re multis, quos miseriarum magnitudo fere in desperationem adegerat, máximo fuit solatio. Ad haec perfecit ut multis , cum egenis, tum infirmis, subveniretur, ita ut, Dei gratia, 20 paupe- rum familiis sive domibus, singulis hebdomadibus, provideatur.

' Autographum in folio duplici, nn. 174 et 175; in eo tantum ultimae lineae , a voce Panormi, et superscriptio sunt manu Patris d' Achillis.

An. 1553

157

His accedit quod infirmis 12, qui praeter extremam, qua cir- cumventi erant, necessitatem , extrema valetudine labora- bant, quotidie succurritur. Et iam divino auxilio convalescunt, cum prius, omni humano destituii praesidio, maxime periclita- rentur.

Insuper ut duae orphanorum domus, quarum fundamenta, unius quidem Gataniae, alterius vero Calatagironii , superiori anno iacienda curaverat , reditibus annuis dotarentur invigi- lavit.

Dedit praeterea operam ut coenobium Conversarum , quod eius impulsu fuit anno superiori Drepani constitutum , sat pin- gui proventu dotaretur; necnon ut ibidem néscio quot Capucci- norum coenobia erigerentur.

Effecit etiam ut Prorex suo totiusque regni nomine , literis ad Imperatorem missis , impetrare conaretur ut abbatia aliqua Messanensi Collegio, sicut Panhormitano eontigit, iungenda concedatur.

Studuit postremo ut collegium quoddam saecularium sacer- dotum domusque, magnorum satis redituum, orphanorum do- mili iungeretur, et conatur in dies illorum proventus adauge- re ; quae unio cedet, ut speramus, in maximum Dei cultum et spirituale orphanorum auxilium.

Nunc intentus est fundamentis iaciendis Panhormi cuiusdam monasterii monacharum vitae correctioris, ut in eo collocentur nobiles quaedam mulieres et principes Civitatis , cuius rei cura demandabitur religiosis quibusdam viris et probatis , qui vulgo de li scalsi vocitantur ; quod et Dei honori et proximi satisfa - ctioni fore confidimus necnon incitamento caeteris monasteriis ad vitae melioris et emendatioris institutionem.

Archiepiscopus Panormitanus , simul cum tribus aliis hujus regni Episcopis, iniit consilium, accedente Proregis favore, monasteria in melius vitae genus reducendi et sanctioribus le- gibus et institutis temperando Qua in re Prorex constituit ut P. Natalis his accederet, qui praestantissimum opus, qua ra- tione perficeretur et ad exitum commodius deduceretur diligen- ter observarent. Miro Princeps piissimus ardet desiderio univer- sum Siciliae regnum Consilio, doctrina atque opera nostrae So- cietatis in meliorem vivendi rationem asserendi ob ìdque R.d0 P. M. Hieronymo Domenech, cum hinc proficisceretur, in-

158

LlTTüKAE QUADRIMEhTPES

iunxit ut haec tecum conferret et aliquot idóneos nostrae Socie- tatis operarios impetrare conaretur, qui variarum domuum per universum Siciliae regnum fundamenta iacerent , et in urbibus praecipue celebrioribus Societatem propagarent.

Pluribus aliis R. P. Natalis piis operibus est occupatus , in quibus Dei favore et Proregis auxilio felicissime progreditili'.

In renovatione studiorum coepit hebraeas literas profiteri, in qua lectione , nullis negotiis hactenus intermissa , frequenti satis auditorio perseverai. Ex auditoribus ipsius , duo sunt do- ctores theologi, unus saecularis, alter dominicanus, uterque magni nominis in hac civitate. Concionatur diebus festis in Divi Antonii magno hominum, non solum tenuiorum sed nobiliorum, concursu.

Pro consuetudine a nobis hactenus observata , in principio renovationis studiorum Magister Rogerius latinam habuit ora- tionem coram magistratu et multis nobilibus ac primariis viris, idque Dei gratia magno omnium applausi!. Postridie praece- ptores suas lectiones aggressi sunt, in quibus diligente!* et feji- citer progrediuntur, adhibitis solitis epistolarum, orationum et versuum exercitiis, ex quibus quantum fructus et utilitatis ema- net quotidie magis percipimus. Profitetur literas graecas , ma- gna discipulorum frequentia profectuque, Magister Angelus, quem Messana secum P. Natalis adduxit. Pro more collegio- rum Societatis discipuli singulis mensibus confitentur, quidam saepius. Praeceptores dant operam ut non minus ad religionem quam scientias humaniores informentur.

Sed , ut ad ea , quae in ecclesia fiunt , exercitia revertamur, magister Michael Botellus singulis dominicis concionatur, cre- scente in dies hominum concursu, praecipue nobilium , cum vi- rorum , tum mulierum ; et , ut signis minime obscuris percipi- mus, cunctis maxime satisfacit: nunc enim plures confluunt ad conciones, lectiones doctrinae christianae, confessionis et com- munionis sacramenta, quam hactenus unquam. In nonnullis etiam monasteriis mulierum nonnunquam concionatur, quibus quantum iucunditatis et utilitatis afferat, indicant creberrimae preces et quasi quotidianae, quibus contendunt ut frequentius sibi concionetur. Si plures hic haberemus, qui concionandi mú- nus obire possent, ardentissimis plurium monasteriorum desi- deriis satisfaceremus: verum , quod opera non possumus, libe-

An. 1533

159

rali promptaque volúntate praestamus. Singulis quibusque die- bus veneris, doctrinae christianae lectionem, quarti multis ab- bine diebus auspicatus sum , prosequor : ad quam multo plures solito concurrunt, et, ut coniicimus, crescente numero, crescit etiam fructus spiritualis , et maior fit in dies animarum profe- ctus.

In festo Nativitatis Domini maximus confluxit confitentium numerus , ita ut una integra hebdómada nostri Patres fuerint audiendis confessionibus occupati: plures enim 300 confessionis et communionis sacramenta susceperunt, inter quos fuerunt plerique nobiles , quorum multis , Dei gratia , non mediocriter subventum est , qui vitam in melius commutare , mira quadam animi inductione, statuerunt. Eorum muitos, qui confessionis et communionis sacramenta frequentant , valde promovere ex- perimur: et nonnullae virgines apud se constituerunt integram sine voto conservare virginitatem: nonnullae religionis ingres- sum professionemque sibi proposuere.

Prima quaque dominica mensis R.dus P. Natalis in Divi An- tonii nobilibus matronis conciones habere solitus est, quibus ab eo tempore, quo rediit Comes, Proregis filia, semper interfuit; ego vero primo quoque die sabbati cuiuslibet mensis habeo concionem ad peccatrices in Divi Andreae, quae duo sunt hac in civitate summae cum pietatis tum utilitatis opera.

Ac ut pauca de nostri Collegii incremento deque statu nostro verba faciam, R.dus P. Natalis duos admisit in domum probatio- nis novitios, utrumque ingeniosum et bene natum: nunc in offi- ciis et exercitiis humilitatis exercentur. Plures alii libentissime vellent admitti; sed Pater dilatione quadam vult eorum con- stantiae periculum faceré. Reliqui novitii, qui a duobus annis admissi sunt, Dei gratia magnos et in litteris et moribus pro- gressus faciunt. Unus ex quatuor, filius cuiusdam nobilis et primarii viri civitatis huius , felici dotatus ingenio facilique na- tura, dat operam rhetoricae: alius humanioribus literis, reliqui duo grammaticae student. In Collegio sumus numero 20; in domo probationis 7; discipuli, qui nostras frequentant señó- las, 350. Omnes, Dei beneficio, patres et fratres , pro concesso sibi, divina gratia, talento, prospere satis occupantur. Digne- tur Deus opt. max. obsequia infirmorum et indignorum opera- riorum placito clementique vultu suscipere. Q.uod ut propen-

160

LlTTERAE QUADRIMESTRES

siusfaciat, tuis, R.de in Christo Pater, apud eum precibus et orationibus obnixissime commendamus. Panormi VI cal. Feb. 1553.

Tuae R.dae Paternitatis indignissimus servus in Christo Iesu,

Paulus Achilleius.

Super scriptio in quarta pagina: Al Molto R.do in Chro. Pa- dre, il P. m. Ignatio de Loyola, Prepósito Generale della Com- pagnia di Giesu. A Roma.

Alia manti: R. Ex Panormo.

Et alia: 1553, 6.° Kl. feb. Panormi.

Vestigium cerae et sigilli.

ce

P. Joannes Nuñez Episcopo Cellensi. 3 Februarii 1553 *,

t

IHS

Ad Episcopum Cellensem 2 tertio nonas Februarii 1553.

Gratia S. Spiritus sit semper nobiscum. Amen.

Iam dudum unas a Patre Ludovico Gondisalvo accepi lite- ras, Antistes Reverendissime, quibus iubebar tuo nomine eos pueros lusitanos redimere, ad quos ducentorum quinquaginta

1 Epist. Quadrivi., 1553-1554. Apographum, in superiori parte folii 520. 8 Cellenses dicti olim sunt quidam Episcopi, qui sedem in Mauritania habuerunt: Honorius et Fortunius, Cellenses Byzacienses, Cresciturus, Cellensis Mauritaniae Si-

An. 1553

161

aureorum summa sufficeret; ad id vero syngrapha tuo signo missa est , cui statini rescripsi singulos nummis quinquagenis aureis, ut tu postulas, obtineri minime posse. Neque ad hunc diem responsi quicquam accepi. Si tibi in animo est hoc pium ac sanctum Deoque óptimo Maximo gratissimum opus per- ficere, ut mini liberiorem potestatem committas, nimirum ad 90 plus minus áureos in singulos , necesse est , quia minoris pueri, foeminae praesertim, lusitani reperiri non possimi *. Lusitanis, quia Mauri eos emunt a Turcis, plus remedii est. Nam quamvis postea maioris a cognatis suis redimantur, saltem a peccato ilio turpissimo, in quo volutantur , per eos eripiuntur. At vero eorum, qui caeterarum sunt nationum , magna perditio est, ac multi turcarum ritus amplexantur. Quapropter gratum Deo praestabis obsequium, si horum aliquot liberari iusseris. Sin- guli, si sumptus, qui fient, numeres, 60 vel ad summum 70 nummis aureis constare possunt.

tifensis, et Cyprianus, Cellensis Provinciae Proconsularis. Gams, Series Episcoporum, pag. 465, Morcelli, Africa Christiana, t.i, pag. 133 et 13-1. Quibusnam autem oppidis hae sedes attribuerentur incertum omnino est; ait enim Morcelli: '"Non unum in Africa oppi- dum gaudebat hoc nomine (Cella): quod a frumento, cujus major alicubi copia condere- tur, impositum arbitror; morem attigit Hirtius, B. Afr. c. xxv, n. 65: Est in Africa con- suetudo incolarttm, ut in agris et in omnibus fere villis sub terra specus, condendi frumenti gratia, ciani habeant.,, Ibid. — Sed hinc facili conjectura quis deducet sermo- nen! hic fieri de Dno. Sebastiano de Obregon , qui hoc tempore Episcopus erat Marro- chitanus, de Marruecos, quique non solum titulum, quasi in partibus infidclium, sed jurisdictionis potestatem habebat et exercebat in illa diocesi. "Era entonces Obispo de Marruecos Don Sebastian de Obregon, el qual assistia en Sevilla en las possessiones de su dignidad, siendo Auxiliar juntamente de el Señor Manrique; y después, de el Señor Loaysa. Este Prelado viendo que no podia assistir á sus Cautivas Obejas, y que no te- nían Ministros, impuso á el Venerable Padre Contreras, en que passasse á Marruecos, y que haziendo allí sus redempciones, exercitasse de camino su zelo Apostólico confes- sando, y consolando aquel pobre Rebaño, que por tantos extravíos andaba sin Pastor.,, Fr. Francisco de S.n Juan de el Puerto, Mission historial de Marruecos, lib. ir, cap. XXII,— Patres autem Nuñez et Gonzalez de la Camara missos in Africam fuisse ro- gatu hujus Ferdinandi de Contreras, qui oneri sibi ab Episcopo Obregon imposito impa- rem se agnoscebat, affirmant quicumque de his scripsere et fuse exponit P. Gabriel de Araxda, Vida del V. P. Fernando de Contreras, lib. ni, cap. xxv et seq.— Fatendum tamen est 1.° nullibi, quod sciamus , hunc Marrochitanum Episcopum Cellensem appel- lare 2.° in Patris Jacobi Miron litteris Octobre ineunte hujus anni datis, infra suo loco transcribendis , sermonem fieri de quodam Episcopo de Sale , qui suis eleemosynis Pa- trem Nuñez in opere redemptionis captivorum adjuvabat. Jam vero, si hic Episcopus de Sale est noster Cellensis (et bene esse potest ;. est enim, justa Ferrari, Lexicum geographicum, oppidum in Mauritania, cui nomen in vernácula Cela, latine Sala), tune alius est ab Obregon. Ule enim non multo ante Octobrem hujus anni tempore Eborae obiit; Obregon vero, juxta Don Carlos Ramon Fort, España sagrada, t. 51, De los Obis- pos españoles titulares de iglesias in partibus infidelium , pag. 209, nondum unno 1560 e vivis excesserat.

1 quia minori pretio pueri, multoque dil'ficilius puellae , lusitanorum redimi non possunt.

T. li. il

162

LlTTERAE QUADR1M ESTRES

Quidam Maurus quinqué hic habet christianos , quatuor tenellae aetatis puellas , quae in máximo versantur discrimine, quarum una annos octo vel novem nata, egregia forma est, quae ubi adoleverit , minoris quam centum aureis aut plus eo non emetur. Et hoc quidem nisi a Mauri filio in concubinam sumpta religionem christianam abiurare cogatur, quod ab aliis multis fieri dicitur. Omnes septuagenis in singulas aureis redi- mentur. Per te 1 Deum immortalem oro ac obsecro ut nos re- demptos velis , simulque necessitatibus , quibus passim ob ca- ptivos , quos aegros et in carcere et in aede misericordiae , ad id per me instituía, habeo, vehementer opprimor, aliquot, quam citissime potueris , eleemosynis subvenías. Vale.

CCI

P. Everardus Mercurianus Patri Ignatio de Loyola. Perusio, 5 Februarii 1553 2.

IHS

La gratia et pace di N.ro S. Giesu Christo sia sempre con noi. Amen.

Penso che nelle ultime letere quadrimestre costà fu rescritto, R.do in Christo Padre, con qual animo questo nostro Collegio fossi sì dagli amici come dal R. do Vicario ricevuto : et anche del procedere nostro in quelli principii, non lassando manco il bene che nelle devote anime il S.re habbia per esso suo Collegio

1 Sic; rectius tamen fortassis Te per.

a Epist. Quadrim., 1553-54; Autographum in duplici fol. sub nn. 45 et 46, in quo tamcn solum subscriptionem sui nominis et superscriptionem apposuit propria manu Everardus.

A.v. 1553

163

operato. Hor una altra volta, corrispondendo all' officio nostro, ingegnaremone darli conto brevemente delle cose che qui per il ministerio nostro, a lode et gloria sua et utilità delle anime, Iddio N. S. s' è degnato fare. Et perche piccole assai furno le fatiche nostre nel principio, richiedendolo 1' instituto nostro così , pur in parte V incommodita del luogho n' era cagione, non potendosi altramente ne far fundamento solido per le schole ne manco così vacar alle cose divine. La onde ci rincresceva sì del' officio nostro, non potendo esercitarlo in gran parte, sì anche del poco frutto nelle anime, essendo così private della conversa- tione nostra. Adesso c' è maggior materia de lamentarne, non essendo ancora fuora de quelli impedimenti del luogo, pur in speranza de breve mutatione lasciaremo ogni cosa.

Seguitando il nostro proposito, dirò adonche a V. R. alcune cose circa il frutto che nelle cose spirituali et augmento nelle lettere fatto hanno li fratelli, essendo anche noi parte del grege del S.reN.roEssi in vero non poco già sono provetti quanto al fine dalla sua vocatione, benché per altri mezzi che altrove nella Compagnia sogliano esser', dico quanto al spirito, perche in questa citta bisognava accommodarsi sì al populo comme anche principalmente al luogo, molto altro de quello che sarebbe biso- gno per fruttificare a se stesso et observatione de i mezzi conve- nevoli per questo, essendo maxime commune a tutti et luogo publico. Pure quello che è manchato in questo, dal' altro canto 1' ha largamente ricompensato il S.re Imperoche oltra del frutto della frequentatone delli Sacramenti, il che da V. R. fu conces- so, a tale cognitione et esperientia sì del' humane infirmità, sì etiam della divina providentia dal Signor' sono perdotti, che non so se con altri mezzi con grande et alte contemplationi ha- vessino potuto conseguire questo. Il che tutto procede per non haver havuto quello che con necessità se richiede per sosteni- mento del' huomo exteriore. Oltra di questo già sono assuefatti et amaestrad di soportar' li assalti et bataglie continue mosse del domestico nostro inimico, non desiderando altro essi se non frasargli 1 el capo in tutto. Usa anche adesso il Signore de me- desimi mezzi in conservare et esercitar' queste vertù da esso piantate, di modo che mi persuado esser' così eletti et asservati a qualche maggior giogo nella vigna del Signore.

1 Sic ; rectius fracassargli.

164

LlTTERAE QUADRIMESTRES

Quanto è delli studii, con grande animo studiano tutti in quanto lo permette la sanità et anche i negotii domestichi, per- che, de dieci che qui siamo, 5 sono occupati nelle scole. Quanto alla sanità, sin adesso è molto poca et poco salda, dico de alcuni non usi a questo aria. Di modo che quasi tutti questa invernata d' alcuni catarri sono stati visitati. Il frutto che s' è fatto circa le scole manifesto assai è, sì per il numero et moltitudine de sco- lari, che da noi vengano senza essere impediti de 1' incommo- dità del luogo, sì anche per il gran frutto che in puochi mesi hanno fatto. Di questo et del' acrescimento nelle virtù danno ogni dì i parenti testimonio con dire che hanno più fatto frutto in doi o 3 mesi che avanti in doi et 3 anni. Communemente tutti hanno la medesima oppinione qua, quelli massime che se deiet- tano veder' la gioventù , alioqui sfrenata, così accostumata et dedita al bene.

Et è da sperare che con la Iddio gratia in breve si vederà l' inganno de molti, i quali se sono ingegnati non solamente im- pedir' cotali frutti anzi del tutto annichilarli et torre li mezzi condecenti per questo, persuadendo et a se et ad altri noi non haver nè eruditione, nè, benché 1' havessimo, non haver' non- dimeno alcuna industria nè methodo de insegnar, sforzandosi dunche impedir' la buona mente del R.d0 Vicario, con assai quidem ragioni, senza ragione.

De qui sonno nati contra di noi molti tumulti et tragedie, le quali pur al fine hanno cessate. Et accio che la verità si cogno- scesse, ne parse buono di monstrarne alcuna apparentia, mas- sime essendo li amici nostri di noi vergognosi per la bassezza che vedeano et sentivano essere da altri palesata. Et per questo procurassimo che il fratello nostro Emondo l, faccessi una ora- tione in latino, la quale con assai apparato fuora de ogni nostra speranza si recitò nel Domo nella presentía del S. Vicario et anche de molti canonici, Dottori et principali cittadini; concor- sero anche tutti quasi li studianti di questa Università. Il che per 1' agiuto del S.re non solamente a satisfatto a gli amici, in cui gratia questo si facea, ma anche a tutti in generale, massime ai dotti studiosi, de i quali parecchi con grande instanza 1' adi- mandano anchora adesso per transcriverla.

1 Mag. EJmundus Augerius.

An. 1553

165

Vivono li fratelli adesso molto consolati nel S.re con rettitu- dine de conscientia, della quale sono premiati da esso per il frutto che delle loro fatiche ogni giorno riesce in gloria Dei. Spesse fiate s' essercitano in esortationi, admonitioni, prediche et altre buone opere ricchieste instantemente dal populo, hor in chiesie, hor in luoghi publici, el che si fa secondo 1' oportunità della cosa presente, et più ferventemente occorrendo qualche pericolo, sì d' error' publico come di scandalo anche, come sa- rebbe de quelli ciarlantani o cantambanchi, li quali assai fre- quentemente vengono in questa città.

Contarò a V. R. una cosa degna de singular gratia, la quale qua accadette poco fa. Laonde, come credo, non una volta il dimonio, et in questa parte suoi ministri, sono stati scacciati dal proprio luogo, anzi del tutto licenciati di questa città. Un giorno vennero alcuni, li quali spiegan le sue baga- telle a canto del Domo, con animo quasi di perturbar et scac- ciar il grege del S.re, non solamente detinevano tutto il populo con parole, ma anche vendevano certe sue diaboliche aque, unguenti, etc., per insino ai preti et Monachi di Christo. 11 che vedendo non senza providentia divina il P. Mag. Giovanni l, non soportando 1' aperta rethorica del demonio, salitte sopra acuti sassi, che vi erano, et con gran zelo del' honor del S.re, cui era ministro et procurator, chiamando il populo a se, prometteva molto più utile medicina et unguenti. Incontinente, sentendo il populo, rivoltossi con grandi applausi al Verbo di- vino, dimenticandosi del padre della bugia. Vedendose così senza auditori et vedendo il Banditor di Christo con grande animo riprehender' et tali mensagieri et li ascoltanti , con dir' che più presto se deveano lapidare che permetter' così le chiese profanarsi , il verbo di Dio despreggiarsi et simili male usanze accettarsi, temendo che il populo non si commovessi contra loro, subito partironsi di la con le sue bagaglie, et il giorno se- quente andorno via della cità, con animo, come penso, de non più tornar'. Seguitò pur il suo proposito il P. , riprehendendo virilmente il populo, il quale dopoi se partì con grande et satis- fatione et admiratione. Con questi et altri simili esercitii il P. M. Giovanni adopra molto fidelmente la gracia a se concessa

P. Joannes Nigcr.

166

LlTTERAE QUADRIMESTKES

dal S.re, hor predicando, hor esortando, etiamdio nelli sacri- ficii et administratione de i sacramenti. Et in questo tanto più è necessario attendere et essercitarsi , quanto maggiore, apresso de più, odor' si sparge della Compagnia. Lasso le inco- modità del luogo.

Questo per il passato solamente si facea quasi nelle pri- gioni, hospitali et monasterii. Ma adesso anche altrove, sì nella chiesa, dove sogliamo fare i sacrificii et dottrina Xna. , sì etiam dove et a quelli i quali non possono uscir fuora , ci esser- citiamo. Vero è che in nissuna maniera più se è scoperta la divina misericordia , che in questi amalati et incarcerati , delli quali molti habbiamo, auspice Christo, tirati a la confessione per molte esortationi. Molti da 5, 10 et 15 anni non s' erano confessati, chi per negligentia, altri per dispreggio delli S.li Sa- cramenti; et pigliato il Sacramento del' aitar', il che mai non haveano fatto, benché già vechi, subito usciti delle prigioni, faceano voto a S.til Maria de Loreto. Tornavansi anche a casa con pregarne de dir' messe per ringratiar' il S.re della loro libe- ratane. Diceano non esser venuti a la prigione corporale per altro se non per scioglier' 1' anima delli longhi lacci del pec- cato.

Il medesimo s' è fatto nelle hospitale , tra soldati indurati, et già invechiati nel male , i quali , puoi la confessione guariti, promettevano mutar la vita in meglio. Alcuni, etiamdio sacer- doti, concubinarii , i quali già per molti anni rimaneano in tale brutezze , hanno fatto la confessione generale , et pentiti , dopoi haver ricevuto i Sacramenti, quiescebant in Domino. Altri sono guariti per ricompensare il mal passato con la penitentia. Eravi anche un muto, il quale, dal S.re sciolta la lingua, s' è confessato con grande admiratione de tutti. Per dire a V. R. brevemente, è quasi un Collegio de la Divina Sapientia, quando i scolari in tanta brevità de tempo così proffittano nelle vertù. Similmente molti cittadini, infermi quidem del corpo, ma molto più de 1' animo sono già d' ogni banda sanati. Deo laus. Cotalì esercitii non ci mancano mai. Molti scrupoli l, tribulati, et quasi desperati, per il ministerio nostro dal S.re quietati, viveno in pace.

1 Sic; scrupiilosi?

An. 1553

167

Più difficile è stato provedere ad alcuni curiosi, i quali, come censori, volevano fare non so che prova delle cose nos- tre , cercando et interrogando qua da noi per trovar' qualche cosa da calumniare. Pur a la più parte ha pro visto il S.re Dio, et non si partivano prima che vedessino et s' accorgessino del loro male , et non come censori de noi , ma di se stessi con de- siderio et maggior capacità de emendatione. Altri anche ven- gono da noi, ma, ne ab hominibus videantur, di notte, nondi- meno con buono animo cercando qui panem frangat. Ma per ogni piccola tentatione si alontanano et perturbano ; alle volte pentiti seguitano, a longe pur, accio non si pentino venire troppo apresso. Di modo che, con grande admiratione, si pos- sono considerare et la diversità delli ingegni, et li molti inganni et astutie del demonio.

Sforzasi etiam V inimico della verità inventare cose nuove, non senza grandissimo danno et periculo del bene delle anime. Et è che procura si raunino in certi conventicoli, et quasi sina- goghe , li più provetti quasi di , tutta la cità nel spirito , non dico huomini solamente, ma anche donne, di sorte che 1' impe- disce dalla vera perfettione, persuadendo esser' la vera per- fettione del spirito in cerimonie grosse, et altri ragionamenti; il che fa tutto per ministerio de quelli che danno di se opinione de grande santità. Speramo nel S.re che queste insidie in breve tempo se manifestaranno, et non permetterà che molti buoni s' affatichino indarno. Questo ho voluto dir' a V. R. acciò in- tenda quali cose impediscono il frutto che si potria fare per questo suo Collegio; et in vero questo non è de poca impor- tanza et impedimento. Siamo occupati tuttavia in confessioni in luoghi così privati come publici. Sono molti li quali non vo- gliano far cosa alcuna, nè spirituale nè temporale, senza il parer nostro et guida. Cresce etiam ogni giorno il numero de quelli, li quali frequentano la communione, et più assai han- nosi communicati per il ministerio nostro nelle feste di Na- tale, che prima. Il S.re con sua solita benignità in queste et altre cose ne esercita, le quale per brevità lassarò. Poco a poco qualche volta per la Iddio gratia verremo a particulari esercitii, non havendo quasi se non in generale fatto per il passato. Speramo magiori cose nel S.re quando il luogo ci agiutarà.

168

LlTTERAE QUADRIMESTRES

Fin adesso diverse cose hanno trattato questi S.ri et altri amici nostri , acciò se eligesse uno luogo proprio et saldo per questo Collegio. Finalmente è parso a Monsignor Vicario et altri Citadini non esser luogo più commodo de quello , dove si tengono le schole publiche. Et di questo hanno avisato il Rmo. et Illmo. Cardinale di Peruggia l, comettendoli tutta la facenda, il quale dopoi assai ha decchiarato per sue letere quanto li piacesse questo , et più con la sua venuta et autho- rità ha demonstrato palesemente 1' animo suo , et già è la cosa deliberata.

Sono per accommodare il detto luogo non so quanti cen- tenarii de fiorini. In breve comminciaranno , come, credo, laborare secondo il desegno già fatto. Per questi et altri segni, si può considerare et chiaramente vedere quanto il S. R.mo col suo vicario amino questo Collegio et quante cose sperano di esso in utilità delle anime. Faccia il S.re che per sua divina bontà, al honor suo, correspondiamo in tutto alla lor espetta- tione in augmento maggior della Christiana Religione.

Resta de humilmente racommandarne tutti a V. R. P. acciò che con sue sante orationi impetri la gratia de Dio di adimpire la volontà sua in questo et in ogni altra cosa. Similmente alle orationi et sacrificii delli PP. et fratelli.

Di Peruggia a 5 de Febraro , 1553.

D. V. R.

Servo inutile,

E ver. Marcuriano 2.

Super scriptio. f Al molto R.d0 in X.° p. il padre M. Ignatio de Loyola prepósito generale della Compagnia de Jesu, in Roma. Alia marni: Peruggia a 5 de febraio 1553.

1 Fulvius de la Corna.

2 Haec ultima verba D. V. R. (Di Vostra Reverenza) servo inutile , Ever. Marcu- riano sunt manu ipsius Everardi, cujus est etiam superscriptio.

An.»1553

169

Praecedentium litterarum latine redditarum fragmentum '.

ministerio eives non in postremis censendi, apud quos non minor animi tabes, quam corporis morbus, invaluerat, pluri- mum levati sunt. Ad similia officia magis in dies provocamur. Advigilatum quoque est ut non pauci, mille scrupulis et animi perturbationibus obruti, conscientiae quieti redderentur. At dif- ficilius multo fuit quibusdam aliis satisfacere, qui nullo alio morbo gravius laborarent quam curiositatis, quippe qui, velut censores, quasi de nobis periculum facturi, accurate nimium variis de rebus, quas ad rem parum faceré viderent , percuncta- turi accedebant. Verum hos plerumque non ante dimittebat Dominus quam probe scirent se intelligi atque astutum in astutia sua comprehendi et proinde qui suo quidem iudicio va- lidus ac sanus accesserat, morbo agnito, morbidus, sanitatis tamen longe quam antea capacior , recedebat. Alii noctu nos adeunt, ne ab hominibus videantur, quos etiam subinde addu- cit religio non ficta , sed eosdem videas vel tentatiuncula fra- ctos statim deturbari, modo vero resipiscere: quidam , ne pro- pius accessisse poeniteat, sequuntur quidem at longo inter- vallo , ut tum varia hominum ingenia , tum daemonis astutiam non absque admiratione hic observare liceat. Aliud item et attentare videtur , longe periculosissimum , veritatis hostis , ut nimirum utriusque sexus paratiores quosque per conventícula quaedam ac rudes quasdam ceremonias , quas ipsi sibi confin- gunt, in quibus summam fere perfectionis collocant, remore- tur, idque eorum ope, qui totius fere sanctitatis videntur com- mina. Speramus autem ut nasce insidias aliquando retegat Dominus, neque enim patietur multorum conatus adeo sedulos in nihilum recidere. Haec tuae P. diximus ut intelligat quid etiam nos ab uberiori proventu impediat ; id siquidem non pa- rum referre putamus.

1 Extat in eodem voi., n. 28, estque apographum.

170 LlTTERAE Qlf ADRIMESTRES

Occupamur in dies magis in audiendis confessionibus, tum domi, in templis, tum etiam in privatis aedibus. Nec desunt, qui totos tum in his , quae ad animum pertinent , tum aliis qui- busvis in rebus, nostrae fidei se credant. Crescit etiam com- municantium numerus, et sane pluribus hisce Natalitiorum festis quam antea sanctam Synaxim subministra vimus.

Hisce hactenus et aliis, quae persequi desinam, Divina be- nignitas nos occupatos exercet. His autem longe graviora ex- pectamus, quum per loci opportunitatem his licebit vacare.

Varia a variis hactenus excogitata fuerunt, quo hac in civi- tate locus commodior huic nostro Collegio deligeretur. Demum autem R.d0 D. Proepiscopo ac primariis quibusdam hujus com- munitatis viris visum est nusquam hic locum instituto nostro aptiorem reperiri posse eo , qui , scholis publicis designatus , a professoribus occupatur; ob idque negotium statim ad Reve- rendissimum Cardinalem nostrum delatum voluerunt. Quae quidem res quam fuerit cordi, litteris huc missis ostendit. Quum, Domino disponente, eum huc advenire contigit, sua authoritate quid animo concepisset , palam demonstravit et iam , re delibe- rata, in loci adaptionem incumbit atque iuxta ideam ab archite- cto iam delineatam aedificium propediem (Deo auspice) aggre- dietur. His atque aliis quamplurimis argumentis ostendit R.mus ille ac R.dus eius vicarius caeterique, tum doctores, tum cives primarii multi quanta a Domino per huius Collegii nostri ministerium expectent in communem animarum utilitatem. Faxit Deus Opt. Max. ut ad gloriam suam ac christianae religio- nis incrementum eorum expectationi satisfaciamus. Ut autem melius id consequamur, tuae R. P. precibus nos plurimum commendamus, omniumque Patrum ac fratrum, quos una et eodem amore complecteris.

Perusii non. Februarii 1553.

R.dae p.tis v.rae servus inutilis

EVERARDUS MaRCURIANUS.

An. 1553

171

CCII

Leo dei Giglio Patri Ignatio de Loyola. Florentia, 11 Februarii 1553 *.

La gratia et pace di Christo N. S. sia sempre nelli cuori no- stri, Amen.

Molto R.d0 in Christo P.

Nelle lettere delli 4 mesi passati tra 1' altre cose scrissemo a V. R. P. eh' il P. Mtro. Alphonso 2 con le sue prediche et let- tioni piene di dottrina ha sparso buonissimo odor' di se et molto ha agiuttato questo Collegio, perche pare che all' hora comin- ciò il nostro studio haver maggior' apparentia et dippoi è stato augmentato, con la presentía del R. P. M. Don Giacomo Lay- nez, non solamente de molti ma de nobili et principali di questa città. Avisassimo anchora del buon' frutto che fanno gli nostri scholari nelle lettere et virtù , delle confessioni che havevano udito gli nostri Padri in diverse lochi, specialmente nelli preg- gioni.

Hora perche è tempo di adempir' la santa obedientia , bre- vemente darò aviso a V. R. P. di quel poccho eh' il Signore Id- dio s' ha degnato operar', servendosi delli deboli ministri della Compagnia che qui sono. Et per cominciar' dalli nostri studii,

1 Epist. Quadrim., 1553-1554. Autographum, unico fol. sub. n.° 58.— Est et aliud exemplum, et quidem autographum. duplici ia folio, nn. 59 et 60; in eo paucissima verba sunt mutata et superscriptio, quae sic se habet: * f Alli Molto R.di in chro. Padri et Fra- telli della Comp.a di Giesu. In Peruggia et Ugubio.„ Juxta quam superscriptionem in quarta pagina alia scripsit manus: "1553, Qua. Florentia, xi di Feb.„

2 P. Mag. Alphonsus Salmeron.

172

LlTTERAE QUADRIMESTRES

il P.re M. Don Giacomo circa mezzo Novembre nel duomo, nel quale leggeva , publicó come il giorno sequente nel nostro Col- legio s' haveriano 3 orationi in renovatione delli studii et con molte parole dechiarò la via et modo che tienne la Compagnia in amaestrar' gli fanciulli et giovani , et insieme dimostrò quanto importa bene accostumar' 1' età puerile. Il giorno con- stituto si recitorno 1' orationi ; la prima de quali trattava della virtù, la 2.a laudava la lingua latina, la 3.a insegnava che le let- tere si debbano imparare con la virtù. Gli auditori restorno molto satisfatti: et in tal maniera laudavano dette orationi, che dicevano esser degne che fussino recitate in presentía de tutta Fiorenza.

Il P. M. Ludovico 1 all' hora cominciò interpretar' la Pare- nesi d' Isocrate et legge tuttavia, et le Domeniche espone 1' Evangelio in greco di Sto. Luca. Quanto alle lettioni non è stata altra mutatione.

Gli scholari (gratia di Dio) proiettano nelle lettere et buoni costumi et si vede manifestamente che lassando le loro fanciul- lezze , si danno alle devotioni et altre virtù , et gli loro padri et madri dicono che sono diventati megliori poiché venghano alle nostre schole. Et accioche si conservi et augmenti in loro que- sto buon' desiderio, speramo aggiutarà molto la charità del nostro P. M. D. Giacomo, il quale ogni settimana insegna a loro la via per aquistar' la vera sapientia -.

Tra gli altri scholari uno nobile et di molto buone parti, mostrandosi in casa riformato interiormente, il suo padre dubi- tando che non volessi intrar' nella Compagnia, offerse 1' altro figliuolo minor', acciò, s' havesse a perder' 1' uno de duoi, non restassi privo del primogenito.

Un' altro scholar', assai provetto nelle lettere et età et molto essercitato nel componer' versi , già è venuto a Roma , deside- rando de esser ricevuto nella Compagnia , et benché havesse non pocchi impedimenti , per gli quali non si poteva così facil- mente sligar' dal mondo, niente di meno niuna difficultà è stata tanto grande che non sia stato maggior' il desiderio della sa- lute dell' anima sua. Il tempo che è stato qui tra gli nostri scho-

4 P. Ludovicus de Coudreto, Collegii Rector.

2 Hoc est, curam habet docendi pueros doctrinam christianam.

An. 1553

173

lari , habbiamo provato un' ingegno molto atto alle lettere et facile a esser' governato. Per respetto d' altre persone il P.e lo intratteniva, prolongando dargli lettere comendatitie a V. R. P., ma crescendo in desiderio della Compagnia , diceva che anda- rebbe senza dette lettere, benché grandemente le desiderasse.

Il Padre sin' hora ha proseguito la lettione nel duomo comin- ciata dal R. P. M. Alphonso; et questo advento ha predichato con molta audientia et satisfattione. Adesso ha comminciato predichar' il predichatore della quaresima, che è frate di S.to Francesco, il quale nella sua prima predicha laudò grandemente il P. M. Don Giacomo, tutta la Compagnia et 1' instituto suo circa gli Collegii, et promesse di parlar' de ciò un' altra volta alla lunga.

Detto P. M. Don Giacomo gli giorni passati preghato fece una predicha a certe monache , di tanta utilità che manifesta- mente mostrò il Signore frutto di essa. Impercioche in quel mo- nasterio si parecchiava una comedia da recitar' in questo Car- nevale, mail sermone et parlar' del P. per boccha del Spirito Santo ruppe quel giorno ogni desegno loro , di modo che niuna vi si ritrovava che non fusse molto alienna da quella comedia.

Et noi privatamente sprimentiamo quanto vaglia nel essor- tar o ammonir' la gravità del Padre, il quale, per 1' amor filiale che S. R. ci porta , non si aggrava una volta alla settimana es- sortarci alla perseverantia nella nostra vocatione, sopra quella epistola de S.t0 Paulo: Obsecro vos,fratres, ut digne ambnlc- tis, etc.

Non manchano persone, che ogni giorno più ci mostrino amor' con molti segni. Il Signor Duca et Duchessa mostrano etiam magior' animo verso noi, il che potiamo attribuire, come ottimo mezzo, al P. Don Giacomo, il quale con la destrezza che usa nel conversar' et con la buontà della vita facilmente gua- dagna 1' animo d' ogn' uno. La vigilia dell' Epiphania vennero al nostro Collegio gli duoi figliuoli maggiori di S. Eccel. acom- pagnati da molte persone nobili, et duoi delli fratelli recitorno due orationi in suo nome, la prima indrizzata al maggior', che ha d' esser Duca , conteneva come il Principe Christiano è pie- namente felice; nella 2.a si laudava la dignità sacerdotale, in- drizzata al minore, il quale, come ci dice, ha d' esser' Cardina- le. Ma tra 1' orationi alcuni fanciulli nostri scholari dissertorno,

174

LlTTERAE CUADRIMESTRES

tenendo Y uno conclusione in greco , altri in latino con le sue oppositioni, alcuni s' interrogavano della dottrina Christiana; furno anchora recitati alcuni versi da uno già delli nostri scho- lari, hora della Compagnia, accomodati al minore.' Tutto gratia del Signore passò con molta satisfattione ; particolarmente al- cuni fanciulli si diportorno in tal modo eh' un Episcopo diceva mai haver' così ben spesso il tempo suo come quel giorno.

Molti desiderano confessarsi con gli nostri et per la gratia de Dio si vede in quelle frutto manifesto. Ritrovandosi uno delli Padri nostri in casa d' uno Medico, amico et benfattor' nostro et quivi essendo anchora un forestiero , il quale diceva haver' inimici mortali, ne mai voler perdonar' a quelli, perche da loro era statto molto offesso , il Padre detto non manchò , hor con preghi , hor con ammonitioni, hor con reprehensioni instar' in- sino a tanto che si disponessi a perdonar' et alla confessione, il che fece quel medemo giorno col medemo sacerdote. Sia lau- dato il Signore et in tutto servito.

Noi tutti humilmente se raccomandamo all' orationi et sacri- ficii di V. R. P.

Di fiorenza XI di Febraro 1553.

D. V. R. P. indeg.mo servo in Chro.,

Leone Giglio.

Super scriptio . f Al molto R.d0 in Chro. P. ilpre. M. Ignatio, Prepósito gnale. della comp.a di Giesù. Alia manti: Fiorenza, 53, xi di Feb.

' Joannes de Rosis.

An. 1553

175

CHI

Franciscus Bordon, Ex commissione Patris Caesaris Aversani, Patri Ignatio de Loyola. Mutina, 11 Februarii 1553 *.

IHS

Gratin et pax Christi Iesu sit semper in nobis. Amen.

Quoniam missi siimus a te , perquam observande in X.° Pr , ad Christi Domini vineam cxcoleudam ex eaqne percipienduin fructum pro viribns ab eodem nobis datis ; tum vero , quoniam adest tempns, in quo soles rationcm exigere fructus percepii et reconditi, ut exploratum habeas quo pacto sese gerani filii tui ac sua se praestent dignos vocatione. Nos quoque, ut san- ctae obedientiac satisfaciamus, cui nos ob Christi amorem de- dimus, ac quo magis declarcmus Dei beni gnitatem, qui patitur uti opera inutilium servorum, quales nos sumus, breviter scri- bam, quae Deus egerit per nos his tribus mensibus, postquam in hanc urbem pervenimus et huius Collegii Societatis nostrae iecimus fundamenta, ut omnes fratres ei gratias agant pro tantis beueficiis ac eumdem supplices pro nostris offensionibus (quae quidem multae et maguae sunt) precent ur. Primum ¿ta- que scribam de Fratribus nostris, qua ratione et Consilio , tutu erga se tum erga Fratres, tum erga próximos in consuetudine se gerani: deinde dicam de ludo literario, hoc est quantus fru-

1 Autographae litterae in quadruplici folio, nn. 89, 90 et 91 , quarto non numerato, quia in ejus prima pagina nihil est scriptum , in altera vero tantum superscriptio. Eas castigavit Polancus, plura delens et aliqua deletorum loco substituenda propria manu scribens. Quae delevit ille, nos hic italicis, ut alias, litteris describemus.

176

LlTTERAE QUADRI MESTRES

ctiis tam in litteris, quam in moribus et virtuiibus hauriatur. Tum vero significado frnctum, qui ex Pai nini et confessioni- bus et concionibus consequutus est grafia Stimmi Dei, a quo uno omnia nobis affluunt bona.

Ut igitur a Fratribus exordiamur, omnes Christi lesti auspi- cio noscunt maximum beneficium vocationis et in ea constan- ter ac honeste permanent. Itaque hac de re sumus tranquilli; frequentam confessionem et Christi Domini mensam non modo semel in hebdómada, ut consuetudinis est Societatis, sed etiam omnibus diebus festis; qua quidem re valde nomines, qui ad no- strum veniunt templum extruuntur 1 et ad id praestandum in- flammantur. Praeterea quidem retinetur ratio temporis, preca- tionibus adscripti, ut positum est in more Collegii Romani. Exercentur concionibus, quas partim inter coen^nÙMm, par tini a coena omnes convocati habent. Quod spectat ad obedientiam, se satis bene habent, ac se submittunt offìciis humilibus, iuxta rationem et formam sibi praescriptam. Conantur abiurare vo- luntatem, anticipai a s opiniones ex animo evellere et traderese totos in rebus omnibus patris nostri sententiae. Reperiuntur in- ter ¿líos tam abstinentiae percupidi, ut saepe numero obsecra- verint Patrem ut sibi facultai em semel in die edendi facer et: at vero Pater eorum studiis minime obsequutus est. Unusquisque magnam diligentiam et curam ponit in officio sibi credito, et cogitai non modo patri, veruni etiam Deo , rationem esse red- dendam. In his autem, quae pertinent ad consuetudinem cum externis, omnes magnum studium iuxta suam conferunt voca- tionem, omni ordine et modo eos adiuvando et adscisceudo viam et rationem, quam Societas ad christianorum salutem tuendam adhibet. Ac te quidem, optime Pater, illud fugere nolo eos quidem, qui iuventutis instituendae muneri sunt praefecti, id, quamvis laboriosum ac molestum , magna industria exercere et sustinere, atque eos , quantumcumque possimi, contendere ut scholastici universi in literis progressum faciant, et unius- cuiusque rationem habeant ac omni via et rat ione ad studium adhortentur , adeo ut nullus sii reliquus, cuius magna non ad- hibeatur opera et cura. Quod quidem re ipsa perspicimus cum

1 Latina quidem vox sed quae minime patitur significationem s' edificano seu, ut emendans Poiancus et Bordoai mentem interpretatus scripsit, ad pietatem excitantuv-

An. 1553

177

per utile tum certe necessarium ut omnes ultra semper progre- diantur. Reliqui fratres, qui huic docendi muneri non sunt prae- fecti, quamvis implicantur domesticis rebus, non tamen prae- termittunt christianorum institutionem. Etenim is, qui res ne- cessárias emit , inter comparandum operam dat quaestum spiritus faceré, adhortans illos, a quibus quid emit, et ad confes- sionem et ad officìum et virtutem: qua quidem arte in primis extruuntur et ad id agendum impelluntur. Idem frater, simul utque in hanc urbem advenimus , patienti et alacri animo plu- rima maledicta et contumelias in viis pertulit , quoad sua pa- tientia ora obtrectatorum occlusit. Alius cum tribus quatuorve distineatur domesticis officiis , ea tamen accurate et honeste tiietur et gerit. Unusquisque consuetudine et humanitate pró- ximos devindos et extructos tenere couatur. Iam vero omnes in literis, quamvis in aliis rebus impediti sint , fructum tamen faciunt. Alii latinis et graecis, alii latinis tantum student, iisque pro viribus se exercent. Quod autem spectat ad numerum eorum, qui hic agimus, iidem manemus, qui a te, Pater, fuimus missi ut hoc Collegium fundaremus. Speramus tamen brevi nume- rum augendum. Etenim est adolescens quidam duodevigint i annos natus, qui se se in hac Societate Christo totum tradidit , necessariorum assensu , atque et iam pater eius ad nos homi- nem adduxit ut in Societatem adscriberetur . Cacterum non adiungitur ad nos, priusquam eius constantia per aliquos dies cernatur. Paucis tamen abitine diebus adveniet ut nobiscum agat: grammaticis est imbutus ac parcntibus honestis et stu- dio sis or tus.

Satis multa videor scripsisse de nostris fratribus; nunc re- liquum est ut paucis te certiorem faciam tum de literarum stu- diis tum de scholasticis, qui nostram frequetitant scholam. Pri- muffi igitur dico numerum studiosorum in quatuor distributum esse classes, et in singulis esse constituios praeceptores, qui pro discipulorum ingenio lectiones habent. In prima classe ex lite- ris haud mediocris percipitur f ructus. Exercentur in compo- nendis orationibus ; easque memoriae commendare, ut diebus festis apud commilitones habeant, incipiunt. Aliarum etiam classium studiosi idterius progrediuntur , et paucis ante die- bus exemimus decem tertiae classis et in secundam redegimus: codem ordine quosdam secundae in primam retulimus. Omnes

T. II. 12

178

LlTTERAE QUADRIMESTRES

imprimis studiosi et parentes nos amant et charos habent. Sunt ex illis nonnulli praeclaro ingenio et animo praediti ac quasi cernuntur modo incipere veruni Dei cultum et religionem sus- cipere. Etenim tam parvi quam grandiores natu sese submisse ac prudenter gerunt, tantamque modestiam prae se ferunt; ut prorsus se Íntegros castosque servare et a mundi illecebris vi- deantur sevocare. Singulis mensibus universi, ut morís est in Societate, peccata confitentur. Plurimi existunt , qui , praeter instituíam confessionem, sunt confessi et ad Domini mensam accesserunt die festo Omnium Sanctorum et in Natali Domi- nico et aliis diebus feriatis. Haud obscure cernuntur in spiritu crescere, cum virtutibus et rectis moribus ducantur et imbuan- tur. Enim vero illud magnani uobis affert admirationem ut, quamvis in hac urbe iuvenes sint flagitiosi ac maledictis et exe- crationibus assuefacti, idque quavis re moti efficiant , nostri ta- men discipuli abhorrent ab liuiusmodi maledictis et iuramentis et in sermonibus et collocutionibus redduntur simplices et man- sueti, nec discordant unquam inter se, sed quieti, tranquilli ac pacifici praeceptoribus operam dant. Diebus dominicis et feria- tis etiam rei divinae et concioni intersunt, quamvis id sit ob fri- goris vim et iniuriam pergrave. Edidimus regulas easque in ta- bula descripsimus, quibus informantur, quomodo sese debeant gerere, tum in ludo literario , tuminviis, tum domi. Ad haec adscripsimus ordinem et modum sese ante tempus quietis exa- minandi et, simulatque surgunt, Deum precandi et ei sese totos tradendi ac dicandi. Ac his quidem rebus maxime ad honesti et virtutis studium nomines inflammantur, cum intueantur nos tan- tam curam et operam in liberorum institutione et salute poneré, ex quibus quidam inveniuntur , qui parentes ad bene vivendum adhortantur, et imprimis ad peccatorum luctum et confessio- nem adcoque id conantur liberi ut plurimae matres adeant no- strum templum et ad confitendum et suscipiendum sanctum Christi corpus. Quod si in offensionem aliquam et culpam inci- dunt, mulctantur. Veruni in id maxime operam damus ut po- tius charitatem, quam scverit atem iudicemus. Illud itaque non praetermittam commemorare quemdam ex discipulis graudio- rem natu paulum difficilem et arrogantcm , in Rectoris con- spectu accusatimi , vcl repugnantem, verberibus esse caesum, qua quidem re tautopcre est correctus , ut modo viucat quasi

Ax. 1553

179

caeteros omnes modestia, et tandem deliberava in quodam mo- nasterio in Dei eitìtu vitam agere. Haec urbs stupore afficitur cimi haec intuetur, et imprimis cum cernit modestiam scholasti- corum, quoniam summopcre Jiis pavtibus desideratili' \ Homi- iies quidem liouesti nostros mores et instituta commendant; im- probissimi autem vituperarli et in invidiam vocaut ac nos et pa- riter discípulos dissimulatores vocitant. Nos autem parvi pen- dimus verba eorum ac maìcdicta .

Habita est in nostro tempio oratio latina , qua tum explica- cabatur mens et animus Patrum in Collegiis constriiendis , tum ratio Societatis in instituenda iuventute, tum studia Immanità - tis et ingenuarum artium laudabantur et ad eas percipiendas incitabatur iuventus, cui interfuit Episcopus 1 et plurimi cano- nici, equites et cives. Verum quoniam in huius vigilantissimi pastoris sermonem incidi, non committam quin narrem quo pa- cto, ut primum in liane urbem ingressi sumus, nos tanquam filios máximo amore complexus, nobis se totum ex animo obtu- lit et studium suum pollicitus est; quod quidem aperte modo perspicitur in cura et sollicitudine, quam in rebus nostris agen- dis suscipit. Iam bis terve invisit scholam, ac magno perfundi- tur gaudio cum pueros tanta humilitate et pietate ornatos cir- cumspiciat nec non haud parvum ex literis eos haiirire fructum intelligat. Solet nonnumquam dicere nomine doctrinae virtutes esse inserendas. Is itaque in cunctis rebus nobis opem et salu- tem fert, ac ille quidem, si divitiis et mundi opibus afflueret, no- bis prorsus consuleret et res necessárias elargiretur. At vero pro suis fortunis in nos maxima confert beneficia. Verum ut ad id, unde discessi, revertar, oratio habita adeo placuit, ut Epi- scopus diceret: Si cognovissem rem tam apte et ornate efficien- dam, convocassem (inquit) universum populum. Oratio satisfe- ci etiam civibus, qui eam audiverunt . Nonnulli vero quihacte- nus odio nos prosequebantur , nunc vero sunt nobis amici ac studiis nostris favent. Oratione igitur perorata, quidam vir ho- noratus adeo fuit commotus ut ad fletum prae gaudio adduce- retur ac palam predicarei Mutinam haud dignam esse nostra consuetudine et studiis, quippe cum locum commodiorem non praeberet. Praeterea sese totum magna amoris significatione

1 Aegidius Foscarari, O. P.

ISO

LlTTERAE QUA D RI MESTRES

Patribus tradidit et quotiescumque nobis in via fit obviam, sin- gularem animum et studium nobis ostendit. In hac urbe opinio Societatis diffunditur et in dies accrescit, et adversarii, qui qui- dem plurimi extabant, in viam redeunt et nobis placantur.

Scripsi breviter de fratribus nostris et literario ludo. Reli- quum est ut paucis dicam fructum, qui in animis adiuvandis per Patres est perceptus, qui quidem certe, ut in nane sunt ingressi urbem, se totos contulerunt, et ad confessiones audiendas , ad ánimos coelesti pane reficiendos, tum ad conciones habendas, quas equidem et in nostro tempio, et in xenodochio, et in custo- dia, apud vulgo vocatas conversas, magno studio prosequun- tur. Quorumdam confessiones generales auditae sunt, quod sane factum est maxima poenitentium utilitate et consolatione. In nostro tempio habetur concio mediocri conventu et frequentia ac praesertim matronarum , in quibus sunt quae procul habi- tant, ac omissa conclone, quae in summo habetur tempio, ad nos confluuiit. In omni quasi concione incitantur christiani ad sacramentorum usum. Etenim in hac urbe potius soliti sunt sese dedere aliis pietatis officiis, nimirum eleemosynis et huiusmodi humanitatis mentis, quam ánimos confessionibus ac vero an- gelorum pane refìcere alereque. Plurimi rerum divinarum per- studiosi, tam viri quam foeminae, octavo quoque die Christi Iesu mensam, confessione praeeunte, adeunt, ac in feriis Nata- lis Dominici valde numerus eorum, qui sordes peccatorum in vita contractas confessione et luctu eluunt , adeo adcrevit , ut plurimi a nobis recederent alio , cum tot rebus gerendis impli- cati , eorum studiis obsequi non possemus. Diebus profestis semper aliquae divini cultus et suae salutis percupidae matro- nae in tempio nostro rei divinae intersunt ac Christi corpore reficiuntur; et hae quidem in dies augentur. Etenim hae matro- nae, puro religionis amore incensae, piscantur alias et capiunt divini verbi retibus, et hac arte captae numquam quidem rece- dunt. Apud conversas uberrimus.///;/c//?//r fructus, non modo in his foeminis, quae in ilio monasterio vitam degunt, quae sane i ìi vir tut ¿bits optime sese habent ; sed et in externis , qui illud templum ac domum frequentant. Quoniam in concionibus, quae illic saepenumero habentur, propter loci commoditatem, est magna hominum frequentia, et confitentur etiam et excipiunt Sanctum Christi corpus tot aut plures, quam in nostro tempio.

An. 1553

181

Itaqiie locus Ule non est alius quam Societatis. Et in id damus operam ut in xenodochio semel in hebdómada, praecedente con- fessione, percipiant Eucharistiam non modo aegroti sed etiam ii, qui firmo sunt corpore, hoc est familia hospitis pauperum et ipse hospes. Diebus dominicis nonnulli ex fratribus invisunt aegrotos et habent concionem in eorum consolationem et in- structionem. Patres quoque eos adeunt et eorum saluti in dando Consilio et audiendis confessionibus inserviunt. In his sunt in- venti milites consuetudine peccandi inveterati, qui multis ante annis neque confessi nec de peccatorum luctu et animae salute unquam cogitarunt. Hi ergo, Christi Iesu auspicio , Patrum ma- nibus traditi, ad sanam mentem et 'pietatem reducuntur; nam effectum tandem est ut ex animis pestem peccatorum máximo dolore vitae transactae eiicerent, eosque confessione abluentes deliberarent rectius deinceps vitam instituere. Ho nini unus mansit tres annos, in quibits nunquam peccatorum pocnituit , nec ea confessus est: alius item no van: alius duodecim , et adro crant a mundo excaecati ut nullam prorsus salutis rationem haberent. Alius etiam, gravi vulnere affectus, monitis et consi- liis Patris rediit in eam mentem et sui ipsius cognitionem, ut non solum confessionis remedium inquisiverit , sed et adversa- ras libenter condonaverit, a quibus artibus et dolis quadam úp- ete fuit vulneratus; quod libe ut issi,' no animo efficiens re mansit maxima mentis tranquillitate et gaudio affectus ; et alius erat infectus perversis opinionibus et erroribus, qui in animum iu- d ucere non poterai existere pur gatorium , cum tamen esset do- ctus et arbit raretur se magis sapere , quam revera sapiebat. Veruni in Patris manus incidit, et ea ratione revocatus est ab erroribus ut posterius adduceretur in magnam suae caecitatis admirationem , ac praedicaret commemoratum Patrem rem praeclaram gessisse, quippe qui eripuisset eius animam ex ho- stis manibus, et tandem peccatorum luctu et confessione illu- stratus removit a se prorsus opinionem, ac quoties Patrem eumdem convenit, illi gratias agit singulari grati animi signi- ficatione.

Invisuntur et hi, qui in custodia tenentur, ex quibus magnus hauritur fructus, quippe cum sua humilitate et submissione ad excipiendum panem spiritualem satis dispositi sint. Apud hos ergo noster Pater verba facit ac hortatur ad peccatorum susci-

182 LlTTERAE QUADRIM ESTRES

piendurn luctum et in miseria patientiam amplectendam. Et ut rectiiis cos dicendo teneat et mentes ad cóelum alliciat , impor- tai secum panem et singulis partem elargitur. Cuncti, Christi Iesu benigniate , sunt confessi et alter alteri condonavi iniu- rias acceptas. At vero cum illic quidam custodiretur , qui nullo modo ac ratione impelli poterai ut inimicis parceret neqne et iam sociornm exemplis commovebatur , qui aiebant : " Igno- sce, diarissime frater , tu et iam ut nos egimusn; at Ule id fieri non posse et pr or sus deliberasse adversarios ulcisci , tum qui- dam Pater ex nostris ad eius pedes se prostravi, ac vehementi spiritus impetu: 'Per amorem (inquit) Christi cmcifixi, qui cruci affixus inimicis peperei, et tu omnia condona inimicis et Deus tibi tua condonabit.,, Repente cor hominis saxeum est de- linitum: et rei stupore captus, clamai se universis ignoscere et amplius nolle ulcisci, sed potius perferre patienter omnem iniu- riam et adversitatem. Erat ibidem mulier quaedam pannis et squalore obsita et prorsus calceis indigebat: egit ergo Pater apud Episcopum ut ei donaret calceos et alia vitae prorsus ne- cessaria. Ea itaque in eorum, qui in carcere versabantur, sa- lute adhibita est cura et opera, ut omnes maxime ad suam sa- l/ítem siut extructi , et maxima in Domino consolatione exple- ti. Praeterea custos carceris et eius uxor Patri peccata sunt confessi. Nam idem custos abitine triennium peccata celaverat neqne in eorum patefactionem et dolorem adduci poterai. Nc- que ttlud silentio praeteribo , Patres apud omnes plurimum va- lere; nam idem Vicarius pietate et reverenda adductus ad Pa- tres accessit, eisque est confessus.

Iam in his, quae supra commemoravi , facile potest per spi- ci, Pater optimc , formam ac mater iam huius urbis ad perci- picndum copiosissimum fr uctum, si mitterentur operarli multi ac pracst antes. Nam si per hos operarios , qui in praesentia hic versamur , patitur optimus ac summus Deus efficere haec ad suam gloriam , quid fieret si line adventarent praestantes ac praestantibus ingeniis et animis praediti operarii , qui cum dignitate excolere vincam Domini , verbum evangeli/' se rere, evellere spinas, quibus segetes opprimuntur , et sana doctrina dicere veritatem in rebus omnibus possent? O quot animae Christo pararentur et in salutis viam reducerentur , quae qui- dem misere pereunt, quia non est qui eas a peccatorum peste

An. 1553

183

deterreat, non est, inquam, qui eas extrahat a densissimis erro- rum tenebris. Sed hac in re nihil aliud possumus agere, prae- terquam quod ipse vineae Dominus Christus Iesus praecipit, hoc est ipsum Dominum messis precari ut mittat operarios in vi- neam suam. Qitocirca modum faciam ac nihil aliud «rfscribam, quam quod omnes nos commendatos precationibus et sacrificiis tuis et totius Societatis esse volumus.

Mutinae, tertio idus februarii 1553.

Inutilis servus,

Imperio Patris Caesaris.

Franciscus Hispanus *.

Super script io. f Al molto R.do in X.° P. il P.re M. Ignatio de Loyola Prepósito de la Comp.a di Iesu. In Roma.

Alia maini: "R. ex Mutina.,,

Et alia: "1553. Modena. Quad. 3 Idus Februari Q. S.„

Est cerae et sigilli vesti gium.

Praecedentes Francisci Bordon litterae a P. Polanco emendatae s.

MUTINA

Gratia et pax Christi Jesu sit semper innobis. Amen.

Breviter scribam, perquam observande Pater, quae Deus egerit per nos his tribus mensibus transactis postquam in nane urbem pervenimus et hujus Collegii Societatis nostrae jecimus fundament^.

1 Franciscus Bordon; sic ipse nomen suum subscribit litteris infra edendis.— Estne hic ille, quem Gordonum fecit Polanci librarius in Chron., t. n, pag. 292, n. 256?

2 Apographae duplici in folio nn. 92 et 93.— Eas ideo edimus ut quid deletorum a se loco substituerit Polancus appareat ; quod quidera italicis typis a reliquo distinguemus.

184

LiTTERAE CUADRIMESTRES

Ut igitur a fratribus exordiamur, omnes Christi Domini gra- fìa rt^noscunt maximum beneficium vocationis et in eo con- stanter ac honeste permanent , frequentam confessionem et Christi Domini mensam non modo semel in hebdómada sed etiam omnibus diebus festis, qua quidem re valde homines, qui ad nostrum veniunt templum , ad pietatem excitantur et inflam- mantur. Praeterea retinetur ratio temporis precationibus ad- scripti, ut positum est in more Collegii romani. Exercentur con- cionibus, quas inter coenandum unus, a coena omnes convo- cati habent. Quod spectat ad obedientiam, se satis bene habent, ac se submittunt officiis humilibus juxta rationem et formam sibi praescriptam. Conantur abjurare propriam voluntatem et tradere se totos in rebus omnibus Patris nostri sententiae. Sunt inter eos aliqui abstinentiae percupidi, et sic de aliis virtutibus intellige. In his autem quae pertinent ad consuetudinem cum externis, omnes magnum studium, juxta suam conferunt voca- tionem ut a ni mas ad Dei cultum et salatcm suam seduto cu- r andam excitent. Ac te optime Pater illud fugere nolo eos qui- dem, quijuventutisinstituendae munerisunt praefecti, ìd, quam- vis laboriosum satis, magna turnen industria exercere atque contendere ut scholastici universi in literis progressum faciant et uniuscujusque rationem habent. Reliqui fratres, qui huic do- cendi numeri non sunt praefecti, quamvis implicantur domesti- cis rebus, non tamen quae edificai io nis sunt praetermittunt. Etenim is, qui res necessárias emit, inter comparandum, ope- ram dat quaestum spiritus faceré adhortans illos, a quibus quid emit , ad confessionem et virtutum opera, qua quidem arte in primis ad ò^z/g agendum impelluntur. Idem frater, simul atque in hanc urbem venimus, patienti et alacri animo plurima ma- ledicta et contumelias in viis pertulit, d once sua patientia ora tandem obtrectatorum occlusit. Jam vero omnes in litteris, quamvis et aliis rebus distineantur , proficinnt. Alii latinis et graecis, alii latinis tantum student, in iisque pro viribus se ex- cercent. Quod autem spectat ad numerum eorum, qui hic agi- mus, iidem manemus, qui a te, pater, fuimus miss^; speramus tamen brevi numerum augendum, quamvis eorum, qui iugres- sum exoptant , constantiam ac virtulcm foris probandam exi- stimamus.

Nunc reliquum est, ut paucis te certiorem faciam tum de

An. 1553

1S5

literarum studiis tum de scholasticis, qui nostram sequuntur scholam. Primum igitur dico numerum scholasticorum in qua- tuor distributum esse classes, et in singulis esse constitutos praeceptores, qui discipulorum captili lectiones accommodant; et sane tum in lectionibus tum in cxercitationibiis componendi ac proniincianái orat iones ac aliis, studiosorum profcctui ido- neis, hand mediocris profectus percipitur. Sunt ex illis non- nulli praeclaro ingenio et animo praediti; et tam parvi quam grandiores natu sese submisse ac prudenter gerunt, tantamque modestiam prae se ferunt, ut prorsus se Íntegros castosque ser- vare et a mundi illecebris videantur omnino sevocare. Singulis mensibus universi, pro more collegio rum Società tis, alii fre- quentili, peccata confitentur. Haud obscure cernuntur in spiritu crescere, et, quamvis in hac urbe juvenes sint flagitiosi ac ma- ledictis, juramentis et execrationibus assuefacti, nostri tamen discipuli, ab his abhorrentes, in sermonibus et colloquutionibus redduntur simplices et mansueti, nec puguant inter se unquam, sed quieti, tranquilli ac pacifici praeceptoribus operam dant- Diebus dominicis et feriatis etiam rei Divinae et concioni inter- sunt, quamvis id sit ob frigoris vim pergrave. Edidimus regu- las, easque in tabula descripsimus, quibus informantur quomodo sese debeant gerere, tum in ludo literario, tum in viis, tum domi. Ad haec adscripsimus modum et ordinem sese ante tem- pus quietis examinandi et, simul atque surgunt, Deum precandi et ei sese totos tradendi ac dicandi. Ac his quidem rebus maxi- me ad honesti ac virtutis studium nomines inflammantur, cum intueantur nos tantam curam ac operam in puerorum institu- tione ac salute poneré. Sunt etiam ex pueris, qui parentes ad bene vivendum hortentur et in primis ad peccatorum luctum et confessionem, quod eos obtinere in nostra ecclesia experi- mur , pi li rimas horum confcssioucs audieudo. Haec urbs stu- pore afficitur cum haec intuetur, et in primis cum cernit mode- stiam scholasticorum, quae, quo rarior in his locis, eo gratior est. Sed ut Optimus quisque magnopere nostros mores et insti- tuía commendai, ita improbissimi quique vituperant, ac nos et pariter discípulos dissimulatores vocitant , sed et hoc ipsuni lucri spiritualis nobis causa est , ut Deo non tantum agendo sed et patiendo etiam placeamus. Habita est in nostro tempio oratio latina, qua tum explicabatur mens et animus patrum in Colle-

186

LlTTERAE QUADRIMESTRES

giis ad mittenti, i s , tum ratio Societatis in instituenda juventute, tum studia humanitatis et ingenuarum artium laudabantur et ad eas percipiendas incitabatur Juventus, cui interfuit Episcopus, et plurimi canonici, equites et ci ves. Veruni quoniam in hujus vigilantissimi pastoris sermonem incidimus , non committam quim narrem quo pacto, ut primum in nane urbem ingressi sumus, nos tamquam filios máximo amore complexus, nobis se totumex animo obtulit et studium suum pollicitus est; quod qui- dem abunde praestare cernitur in cura et solicitudine, quam in nostris rebus agendis suscipit. Jam bis terve invisit scholam ac magno perfunditur gaudio cum pueros tanta humilitate et pietate ornatos circumspicit, nec non haud parum ex literis eos capere fructum intelligit. Solet nonnumquam dicere nomine doctrinae virtutes esse inserendas. Is itaque in cunctis rebus opem fert, ac ille quidem , si divitiis ac mundi opibus afflueret, nobis prorsus necessaria omnia elargiretur. At vero pro tenutbus suis fortu- nis, in nos maxima conferì beneficia. Verum ut ad id unde discessi revertar, oratio habita adeo placuit Episcopo ut dice- ret: "si cognovissem rem tam apte et ornate efficiendam, convo- cassem (inquit) universum populum,,. Oratio satisfecit etiam civibus, unde nonnulli, qui nos odio hactenus prosequebantur, jam sunt nobis amici ac studiis nostris favent. Oratione igitur perorata, quidam eorum, non infimae notae, adeo fuit commo- tus ut prae gaudio flentio palam praedicaret Mutinam haud dignam essse nostra consuetudine et studiis, quippe cum locum commodiorem non praeberet. Praeterea sese totum magna amo- ris significatione Patribus tradidit et , quotiescumque nobis in via fit obviam, singularem animimi ac studium nobis ostendit. In hac urbe opinio Societatis diffunditur et in dies accrescit et adversarii, qui quidem plurimi extabant , in viam redeunt ac nobis placantur.

Reliquum est ut paucis attingam fructum, qui in animis ju- vandis per patres est perceptus, qui quidem certe, ut in hanc ingressi sunt Urbem, se totos contulerunt et ad confessiones audiendas ac ánimos codesti pane reficiendos, tum ad conciones habendas, quas quidem in nostro tempio , et in xenodochio , et in carcere, et apud vulgo vocatas Conversas magno studio prosequuntur.

Quorumdam confessiones generales auditae sunt, quod sane

An. 1553

187

factum est maxima poenitentium militate et consolatione. In nostro tempio habetur concio mediocri conventu et frequentia, ac praesertim matronarum , in quibus sunt quae procul habitant ac, omissa concione, quae in summo habetur tempio, ad nos con- volam. In omni propemodum concione incitantur christiani ad Sacramentorum usum; etenim in hac urbe potius soliti erant viri boni sese dare aliis pietatis officiis, nimirum eleemosynis et huiuscemodi humanitatis mentis ; mine vero plurimi rerum di- vinarum perstudiosi, tam viri quam foeminae, octavo quoque die Christi Iesu mensam, confessione praeeunte, adeunt; ac in feriis Natalis Dominici numerus eorum, qui sordes peccatorum confessione et luctu eluunt, adeo crevit, ut plurimi a nobis re- cedere vel inviti alio cogerentur, cum tot rebus gerendis impli- cati eorum studiis obsequi non possemus. Diebus festis semper aliquae matronae in tempio nostro rei divinae intersunt ac Christi corpore reficiuntur, et hae quidem in dies augentur; etenim hae matronae, puro religionis amore incensae, piscantur alias et capiunt divini verbi retibus, quae captae nunquam ulte- rius recedunt. Apud conversas uberrimus capitur fructus, non modo in his foeminis, quae in ilio monasterio vitam degunt, sed et in externis, qui illud templum frequentanti quoniam in his concionibus, quae illic saepenumero habentur, propter loci commoditatem est magna hominum frequentia, et confitentur etiam nostris et excipiunt sanctum Christi corpus tot aut plures quam in nostro tempio. Damus etiam operam ut in xenodochio semel in hebdómada , praecedente confessione , percipiant Eucharistiam , non modo aegroti, sed etiam ii, qui firmo sunt corpore ; hoc est, familia hospitis pauperum et ipse hospes. Die- bus dominicis nonnulli ex fratribus invisunt aegrotos et habent concionem in eorum consolationem et instructionem. Patres quoque eos adeunt et eorum saluti, Consilio et audiendis confes- sionibus, inserviunt. In his sunt inventi milites consuetudine peccandi inveterati, qui multis ante annis non confessi, nec de peccatorum luctu et animae salute unquam cogitarunt. Hi ergo, Christi Iesu auspicio, Patrum manibus traditi, ad sanam men- tem et pietatem reducuntur; nam effectum tandem est ut ex animis pestem peccatorum máximo dolore vitae transactae eii- cerent, eosque confessione abluentes deliberarem rectius dein- ceps vitam instituere. Quidam autem eorum, gravi vulnere

188

LlTTERAE QUADRIMESTRES

affectus, monitis et consiliis Patris rediit in eam mentem et sui ipsius cognitionem, ut non solum confessione remedium inqui- sierit, sed et adversariis libenter condonaverit, a quibus male fuit vulneratus, maximam mentis tranquillitatem et gaudium inde consecutus: alius infectus perversis contra fidem opinioni- bus (cum tamen esset indicio suo satis doctus) in Patris manus incidit, et ea ratione revocatus est ab erroribus, ut posterius induceretur in magnam suae caecitatis admirationem ac prae- dicaret commemoratumPatrem rem praeclaram gessisse, quippe qui eripuisset eius animam ex hostis manibus ; et tandem, pec- catorum luctu et confessione illustratus, removit a se prorsus opinionem; ac quoties Patrem eumdem convenit, illi gratias agit singulari grati animi significatione. Invisuntur et hi, qui in custodia tenentur, magno cum fructu, quippe cum sua hu- militate et submissione ad excipiendum cibum spiritualem satis dispositi sint. Apud hos ergo noster Pater verba facit hortatus ad peccatorum luctum, et in miseria patientiam amplectandam; importai etiam secum panem, quem singulis elargitur. Cuncti Christi Iesu benignitate sunt confessi, et alter alteri condonavit iniurias acceptas. At vero cum illic quidam custodiretur, qui nullo modo ac ratione vel exemplo aliorum impelli poterat ut inimicis iniuriam condonarci , tum quidam Pater ex nostris ad eius pedes sese prostravit, ac vehementi spiritus impetu, per amorem (inquit) Christi, qui cruci affixus inimicis pepercit, et tu omnia condona inimicis, et Deus tibi tua condonabit. Re- pente cor hominis saxeum est emollitum, et rei stupore captus, clamat se universis ignoscere, et amplius nolle ulcisci, sed po- tius perferre patienter omnem iniuriam et adversitatem. Erat ibidem mulier quaedam pannis et squalore obsita; egit ergo Pa- ter apud Episcopum ut ei donaret necessaria. Ea itaque in eorum , qui in carcere versabantur , salutem adhibita est cura et opera, ut omnes animar um suarum saluti cónsul uerint et ma- xima in Domino consolatione exp\eü fuer int. Praeterea custos carceris, cum uxore, Patri peccata sua triennium celata, ad quorum patefactionem et dolorem prius adduci non poterat, confessus tandem est. Vicarius etiam Episcopi pietate et reve- renda magna ad Patres accessit cisque confessus est. O quot animae, si operarii non deessent, Christo pararentur, et in salu- tis viam reducerentur, quae misere pereunt, quia non est qui eas

An. 1553

189

a peccatorum peste deterreat ; non est, inquam qui eas extrahat a densissimis error um tenebris. Sed hac in re nihil aliud pos- sumus agere praeterquam quod ipse vineae Dominus Christus lesus praecipit, hoc est, ipsum Dominum messis precari ut mittat operarios in vineam suam. Sed iam finem faciam, nec aliud scribam quam quod omnes nos commendatos precationi- bus et sacrificiis tuis et totius Societatis esse volumus et obnixe precamur.

Mutinae 3.° idus Februarii 1553.

Imperio Patris Caesaris.

Inutilis servus ,

Franciscus Hispanus.

CCIV

Joannes Baptista Velati, Ex commissione P. Alberti Ferrariensis, Patri Ignatio de Loyola. Eugubio, 28 Februarii 1553

t

IHS

La gra. et pace de Jesu Christo S.or nro. ci conservi et ac- •crescha sempre nell' suo S.t0 amore. Amen.

R.d0 P. Essendo gionto il tempo per dar conto a V. R. di quanto il S.or Iddio habbi operato in le anime di questa cità per mezzo de soi minimi servi ; et essendo più le nostre negli- gente che le opere fatte, mi confundo : non dimeno per sodis-

1 Autographum in quadruplici folio sub nn. 31-34.

190

LlTTERAE QUADRIMESTRES

fare alla obedientia geterò da parte ogni vergogna et dirò in summa quel pocho eh' si è fatto.

Partiti eh' fussimo di Roma 8 tra Padri et Fratelli (quali anchor tutti siamo qui) per la molta commodità temporale, la qual sempre impedisse la spirituale , pocho si fece nel camino, percioch' (come sa V. R.) andavamo a cavallo et attendevamo a far bone giornate. Pur la guida eh' ci ha vea dato M.or R.mo Santa f 1 si confessò et ricevete il Santissimo Scr.t0 con molta sua et nostra satisfatione. Giunti eh' fummo a Augubio, ci fece il S.or Vie.0 del Vescovo grande acoglienza et eonducendosi prima al Domo, come chi sa che pri'us quaerendum est re- gnum Dei, odete la messa, qual celebrò il P. M.° Oliverio 2. Dipoi ci condusse alla sacristia et fece congregar li signori canonici et altri sacerdoti et ministri del- Domo, et volse si facessi una amorevole et familiar exortatione a tutti in sua presentia , et così lo fece nel modo a me possibile et con sodis- fatione (come credo) di tutti. Doppo aver cibato la anima, volse etiam con noi cibar il corpo, et così disnò nelle nostre habbitationi con lo agente del R.mo S.ta f con esso noi. Il giorno della Commemoratione delli Morti , per principio delle nostre schole, recitai una oratione latina in Sto. Nicolao, alla quale si ritrovò il S.or Vie.0, li canonici et molti studiosi, et fu assai grata per eh' in quella si dichiarava 1' instituto della Compagnia , il beneficio fatto dal R.mo Santa f alla cità per il nostro Collegio da lui mandato. All' prime lettioni similmente, specialmente del P. M.° Oliverio, vi fu grande concorso, et de homini quale veneano più per ensegnare eh' imparare , come di alcuni pedagogi, a quali forsi non era grata la nostra ve- nuta; et alcuni fra li altri volsero dimonstrar de saper anci co- reger il P. M.° Oliverio. Il qual per non li lassar presumere il falso de loro scientia (oservata ogni modestia) li fece capaci di loro ignorantia : et volendo quelli difendersi , parlorno latino talmente eh' mossero a riso gli scholari circonstanti. Comin- ciata la schola con ogni edificatione in S.t0 Nicolao , la com- munità fece instantia perche ricevessimo la schola publica , et noi per consiglio di V. R. P. et pensando di meglio servir

• Marcellus Cervini, Cardinalis Sanctae Crucis. - Oliverius Manare (Manareus).

An. 1553

191

Iddio in quella, la habbiamo ricevuta, et in quella faciamo il poter nostro, ma pocho frutto nelli loro costumi, specialmente nellipiù grandi, percioche sono tanto bellicosi et habbituati nel mal fare, eh' non si possono piegar dalle male consuetudine. Vano per la città a cento a cento in forma di compagnie de sol- dati, etiamdio quelli eh' a pena possono trasinare la spada, con tutti instrumenti bellici, stendardi, tambori, arme, etc., con consenso de parenti et superiori, nè segli po persuadere il contrario. Castigi non vogliono recevere et in 4 mesi che siamo qui non habbiam possuto ritrovar un correctore , ricer- cando etiam per noi la communità, perch' tutti temeno non esser ocisi, anci eh' trova dificulta la communità di ritrovar maestri eh' voglino ricevere il nostro carico. Ci fanno li scho- lari molti insulti, bendi' al presente si sia alquanto remediato, avendo li consuli mandato un bando eh' nisuno presumi venir alla schola publica senza nostra licencia. Et questo basti quanto alla publica et exterior schola.

Nella domestica et interior schola ciascuno procura cores- pondere a sua vocatione exercitandosi li fratelli in spirito et litere et oltre le particolar orationi ogni giorno insiemi in com- mune per alcun spatio di tempo, pregiamo il S.01" Iddio per la tri- butata sua chiesa, in genere et particulare. Esso si degni per sua infinita misericordia exaudirci.

Quanto alle altre opere di charità habbiam visitato alle volte lo hospitale et si sono odite le confessioni de quelli eh' in quello erano (quali erano pochi); et essendovi molte orphane, se vi è fatto una essortatione inflamándole alle virtù et exor- tando le ministre alla vera charità. A questo medesimo an- dammo per insegnare la dottrina Christiana alli putti orphani: ma non vi essendo più eh' doi, non si è seguitato. Le femine orphane sono molte, le quale hanno il medesimo bisogno de esserli insegnato la dottrina Christiana, ma non vi siamo an- dati per esser la cità troppo suspetosa. Non si manca di visi- tare le infirmi, quando si sa dove siano. Circa le confessioni pochi eh' frequentino il Santissimo Sacramento ogni Setimana; vi è però una moltitudine di donne, le quali ogni mese si com- municano nelle mano di nostro P. Alberto le quale con molti

1 P. Albertus Ferrariensis, Collegii Rector.

192 LlTTERAE QUADRIMESTRES

altri serebbono per confessarsi più spesso si noi havesimo loco o chiesa particulare, percioch' la vergogna, over rispetti hu- mani, retirono molti dal ben fare, non volendo loro venir al Domo alli exercitii pii et sancii, nel qual Domo noi officiamo. Nondimeno in questo advento è stato tanto il concorso di con- fitenti per la presentía di nostri Padri , et tanti li communi- canti al Natale, eh' era grande maraviglia et stupore a tutti, specialmente alli canonici et sacerdoti del Domo, li quali dis- sero eh' si tutti quelli, eh' si erano confessati da nostri Padri, si communicassero, serebe come una altra Pascha. Quanto alle predich' quando si è possuto, ogni festa si sono continuate alli 4 monasterii, quali sono sottoposti alla cura dello Episcopo; et le monach' di quelli hano fatto grande mutatione , special- mente quelle di uno particular monasterio, dove il P. R.d0 Al- berto a continuato et a dirli messa et confessarle , percioch' si sono comunicate molte volte fora di lor consuetudine ; et per exempio di queste aspetiamo frutto nelle altre.

Il giorno della Epiphania si predicò in quatro diversi log'hi, a doi de quali li Padri communicorno molte anime ; et quelle eh' si communicavano nelle mano dil P. M.° Oliverio (facendoli quello una devota exortatione) , parte per loro devotione rece- vuta nella communione sacra , parte per compontione dalle parole di detto Padre , cridorno viva voce molte volte miseri- cordia. Quanto al nostro predicare, tardassemo molto nel prin- cipio, percioch' non havemo commodità di chiesa; finalmente parve al S.01" Vicario eh' si predicasi nel Domo. Così io feci doi prediche in quello con asai aplauso de audienti, essen- dovi presente il magistrato et magiori nobili della cita. Mi si gratulò il S.01' Vicario nella prima , parendogli avessi fatto più eh' dalla età giuvenile et presentia exteriore non aspettava; doppo ci venero a ritrovare li frati de Sta. Maria de servi più volte, supplicando volessi predicar nella loro chiesa et consi- derando noi eh' la loro chiesa è molto più commoda eh' la ca- thedrale al populo, per esser in meglio sito della cita, impetra - mo dal S.or Vicario etiam dal Signor R.rao Santa f di predicar in quella ; et così habbiam seguitato ogni dominica in sino alla quadragesima ; et in la predica della dominica doppo la Epi- phania, alla quale si ritrovò il magistrato, avendo li frati apa- richiato per fare una procissione del Santissimo Sacramento,

An. 1553

193

fu tanto il populo a detta predica eh' non poterno passar per la chiesa, a tal eh' turno constretti lassar il Smo. Sacramento al aitar magiore et ivi cantare P cinge lingua et altri cantici, et così por fine alla loro processione.

Habbiamo visitato quasi tutti li religiosi et ci mostravano grande amore nel Signore, et quando andamo a visitare li fran- ciscani observanti , ci diedero materia di mortificatione et va- nagloria insieme , percioch' nello intrar dell' porta disse il Por- tinaro: "sete voi quelli Padri eh' fanno tanto frutto in questa cità?,, et pensando noi eh' quodammodo si ridesse de noi, fum- mo inganati percioch', parlando più alongo con lui, conob- bemo eh' egli parlava in tota cordis simplicitate. Venne poi il guardiano et fece quasi il medesimo; venne un altro vecchio venerando et dotto , il qual doppo molte parole ci exortò alla perseverantia , dicendoci eh' eramo il specchio di questa cità; et volendoci noi difendere , parendoci dicessi più eh' in verità non era , ci risposse con il detto del sapiente : Melius est no- men boni mi quam divitiae multcìc. II. S.01' Dio ci dia gratia che correspondiamo con li fatti alla opinione. Li medesimi Padri ci hanno donato alcuni instrumenti da mortificarci ; et ci hanno im- prestato delli libri , et habbiamo con essi commertio , percioch' sono di bona vita et exempio. Il fratello nostro Symone, per sua mortificatione et frutto del próximo, predicò nelli giorni di carnevale nella piazza con assai gratia et fervore, et havendo predicato una altra volta a uno monasterio , è stato ricercato per predicar altre volte. Questa quadragesima il R.d0 P. Al- berto a cominciato legere la dottrina Christiana nella schola publica , avendo fatto un preludio latino nella prima letione. Il P. Oliverio et io, per commissione del Rmo. S.ta f , siamo andati a visitare (alle feste per non lassare la schola) la dio- cesi; et la prima dominica di quadragesima andamo a un ca- stello, dove io fece una predica et il Padre odete circa a trenta confessione d' anime asai bisognose. La vigilia di Santo Mathia andamo alla Fratta, lontan di Augubio 12 miglia, et per esser un castello asai spatioso , si afermamo li venere , sabbato et dominica. Fece tre prediche ; alla secunda mi venero a ritro- var li defensori della terra, pregandomi volesse restar per la . quadragesima ; tuttavia respondendogli io eh' non potevo dispor di me, subbito expedirno uno messo al S.or Vie.0, il qual li re- T. il i3

194

LlTTERAE QUADRIMESTRES

spose eh' havessero patientia , eh' per altro eramo destinati; sì eh' quando si voleamo partire per venire a Augubio, ci venero a ritrovare , condolendosi della partita et dimonstran- dosi grati de quello eh' havea fatto M.or Rmo. mandandoci la; si dimonstrorono, dico, grati con presenti et parole. Il P. M.° Oli- verio odete le confessione dalla mattina insino alla sera senza moversi della sedia, et ha consolate molte anime aflitte et tri- buíate nel spirito , percioch' molte , eh' dubbitavano delle con- fessioni passate , le hanno replicate de molti et molti anni. Et certo che per il bisogno de quelle anime havrebbe bisognato starci molto tempo; per eh' trovò nostro P. Oliverio eh' per la ignorantia de religiosi et sacerdoti confessori di quel loco si erano molti communicati , et per molti anni, in peccato mor- tale. Habbiam insino adesso visitato doi logi. V. R. giudici quanta necesita fussi di visitare la diocesi. Altro non mi oc- corre al presente se non eh' quella pregi al S.01' Idio eh' ci ri- scaldi talmente eh' con il calor nostro si riscaldino le anime più eh' non hanno fatto questi quatro mesi.

Di Augubio al ultimo di Febraro 1553.

Per commissione di nostro P. Alberto,

Servo in Jesu X.° indegno. ,

Io. Batt.a de Jesu.

Super scriptio. Al Molto R.do In Xpo. P. il Padre M. Ignatio. Alia maini in margine: Quadrim. Augubio, ultimo di febraio 1553.

Et panlo inferius: Lett. Q. V.

An. 1553

195

ccv

P. Oliverius Manareus Patri Ignatio de Loyola. Eugubio, 28 Februarii 1553

t

à

Gratia et pax Domini Nri. Jesu X.1 abundet semper in cor- dibus nostris. Amen.

Quos infecundo quadrimestri elapso nostra hic in X.° Jesu oboriens Societas foetus protulerit (exigente obedientia) narra - turus, R. P., bimembri divisione suscepti muneris pensum absol- vemus. Primum familiaria atque scholastica, deinde spiritualia sincero rerum gestarum ordinis servato progressu commemo- r aturi.

Datus nobis a Rmo. Cardinali de S.ta comes itineris cre- bris frugiferisque Patris ac fratrum nostrorum sermonibus ad sacrosancta confessionis eucharistiaeque sacramenta, gravis- simarum certe ab alio quodam in itinere illatarum injuriarum immemor, animum tandem inclinavit. Quanta cura et sollicitu- dine nostrum, imo suum, curavit negotium, et in itinere et in urbehac Cardinalis, per suos procuratores, reticere quam pa- nini dicere duco satius. Duobus totis diebus in ejusdem Abba- tia, ab Eugubio tribus passuum millibus distante 2, peractis (quamdiu nimirum necessaria supellectili nobis concinnarentur cubicula), Eugubium pervenimus, rectaque ad aedes Domini Vicarii deflectentes, eum salutavimus. Ille vero ante omnia esse

1 Epist. Qxtadrim., 1553-1554. Autographum in duplici fol. sub un. 31 et 35. In eodem voi., in duplici fol. sub nn. 27 et 29 (sic), ^st ejus transumptum exemplar.

2 Vide Polanco, Chronicon, t. n, pag. 170, n. 14.

1%

LlTTERAE QUADR1MESTRES

Dei implorandam gratiam cognoscens, illieo ad ecclesiam cathe- dralem nos conduxit, sacrumque ibidem per nos fieri voluit, quo confecto, in sacristia exhortationem quamdam, qualem Do- minus exegerat Vicarius , noster in Christo frater Joannes Ba- ptista 1 , ex tempore quidem, sed plurimis ibi coactis laicis mixtim cum clericis quam gratissimam protulit. Quantus cujusvis con- ditionis hominum numerus nos eodem die inviserit br evitati stu- dens pertranseo. Invisimus et nos hujus urbis senatores debi- tumque eis officium exhibuimus, quod placidis amplectentes complexibus, maiorem in modum nostro gratulati sunt adven- tui; quinimo, ut perspicuum magis gratulationis esset argu- mentum, omnia palatii loca voluerunt esse demonstrata.

Postridie Calendas Novembres, in aede D. Nicolao sacra, habita est et oratio latina coram Domino Vicario ac omnibus fere canonicis maximoque aliorum peritorum coetu; quibus quantopere placuerit, explicato nimirum hujus Collegii et alio- rum nostrae Societatis instituto in excolenda moribus et literis iuventute, in omnium sane vultu lectum est perfacile. Postridie ad scholas nostras confluxere alii classium ordinem scrutatori, lectiones alii audituri, alii censoriis numeris easdem expensuri, alii professoribus, si forsan possent, aliquam ignorantiae notam inusturi. Veruntamen (duce Deo) unicuique satisfactum est, quod ex ipsa frequentia et assiduitate auditorum et inter caeteros trium ludimagistrorum videre fuit. In lectionibus variis latinae acgraecae linguae, compositionibus ac disputationibus schola- sticos assidue et diligenter exercemus. Publicas scholas ad tem- pus, contendentibus summopere hujus urbis senatoribus, susce- pimus, Domino Rmo. Tuaeque R. P. morem gerentes. Schola- sticorum coetus centesimum et sexagesimum numerum explet.

Quid fructus haec nostra officina scholastica iuventuti adve- hat accipito. In re literaria uberes editos esse non est qui infi- cietur, uberioresque edendos non expectet. In spiritu minores in adultis proveniunt ; causam autem non meorum fratrum scio, sed mei unius existere ignaviam. Accedit et defienda hujus iu- ventutis licentia, quos videas, coactis agminibus, omnibus armis instructos, velut signa collaturos, calcata omni modestia omni-

1 Joannes Baptista Velati, alias Joannes Baptista de Jesu. Vide Polacco, Chronic, tom. in, pag. 25, not. 1.

An. 1553

197

que observantia, per urbem festis diebus militari more ingredi. Iuniores tamen morum suorum reformatione tantum splendoris scholis nostris intulere , ut angelicum a nonnullis nomen sint promeritae. Singulis diebus omnes sacro intersunt. Die lunae doctrinae christianae, quam profiteri coepit R. P. Albertus suavíssimo cibo reficiuntur. Menstruis confessionibus ad con- scientiae puritatem juvantur, privatisque et communibus ex- hortationibus ad virtutes capessendas, invitantur, urgentur, stimulantur.

Sed quid de fratribus nostris domesticis? enimvero hi ad unum omnes (Dei beneficio) et ad litterarum et proborum morum fastigia numquam non aspirantes freno magis quam stimulo indi- geni. Tantusequidem studiorum amor, tantus orationum ardor, tantus mortificandae carnis fervor iis inest, ut excessus, potius quam defectus excitandus, sit per obedientiam reprimendus. Quiescendi, edendi, studendi, orandi, confitendi, communi- candi, eumdem fere ordinem, quem Romani Collegii nostra ha- bent statuta, observant ; quod nimirum sua maxima cum satis- factione et populi aedificatione [exequuntur]. Taceo privatas eorum exhortationes ad ciendos quosque per occasionem obvios ad sacrae confessionis sacramentum, quas certe non fuisse inanes fructus inde relati demonstravit experientia. Taceo omnium ad iniuncta muñera exequenda promptitudinem erga- que se mutuo mirandam charitatem. Hoc tamen non tacebo quodfratrum omnium aetate minimus, in X.° charissimus Si- mon 2, mortificandae carnis juvandique proximi studio efferves- cens , multis re insolita stupentibus , hisce Bachanalibus, in foro hominibus omnis generis frequentissimo, concionando palam declaravit in ore infantium et lactentium sermonem laudemque Dei esse perfectum. Idem fere exhibuit adolescens in uno virgi- num collegio in capite ieiunii 5, earum ita votis respondens, ut ad simile munus praestandum, tum ab iisdem, tum ab aliis saepius invitaretur; repulsam tamen patiuntur, quo eius studiis minus damni ingeratur. Alii, idem faceré gestientes, nane eamdem ob causam arcentur. Sed haec ad secundam partem pertinent: eam itaque aggrediamur.

' P. Dr. Albertus Ferrariensis.

2 Fr. Simon BSrtoli , ille de quo in Polaxci Chron., t. in, pag. 29, annot. 1, et supra, pag. 193.

5 in capite ieiunii, initio quadragesimalis jejunii.

198 LlTTERAE CUADRIMESTRES

Semina verbi Dei tanta cum facundia, fervore, gratia , fra- ter noster charissimus Joannes Baptista diftundit, ut quamli- bet inculta terra sit, non possit non multum fructus referre Bis in cathedrali templo a secunda dominica Adventus ( quo praedicandi munus exorsus est) eadem gratia praedicavit. Offi- ciorum vero decantandorum prolixitas effecit ut aliud tem- plum sane commodius, quod fratres , servi vulgo dicti, offere- bant, praedicandi gratia acceperimns. In hoc dominicis quibus- que diebus tanto confluente hominum numero verbum Domini disseminavit , ut processiones vel pompas in honorem sacro- sancti sacramenti celebran sólitas jam secundo, non loci angu- stia (est enim templum hoc magnum), sed prae turba confertis- sima cessare necesse fuerit.

Hac quadragesima pagi et castella, D. Rmi. dioecesi sub- dita, visitan coepta sunt. In primo pago tantam Dominus fra- tri dedit gratiam ut confessiones plures triginta, praeter inve- teratam loci consuetudinem, prima Dominica nobis audiendas detulerit, pluresque multo audivissemus, si nox intempestivior infestas tenebras non offudisset. In secundo tres praedicationes mira suavitate idem deprompsit, quibus multorum peccato- rum animas, prava etiam contaminatas peccandi consuetudine, ad confessionis antidotum coegit , adeo ut toto die ad profun- dam noctem, ne loco quidem movendi nobis audientibus dare- tur facultas. Tertio die idem factum iri sperabatur, nisi schola nostrani operam repetiisset, iterque longius, utpote passuum duodecim millium, maturioris reditus admonuisset. Quantum Castelli oppidive rectoribus ac oppidanis noster placuerit ad- ventus , ingratus fuerit recessus , non modo verbis cleclararunt etmuneribus, licet non acceptis, sed nuncio ad D. Vicarium misso, quo nostram operam pro tota quadragesima obtinerent.

Sed memoria fere exciderant die Epiphaniae quatuor con- ciones discretis in locis habitae, quarum una ante communi - cationem sacrosancti corporis Dominici tantos plangentium misericordiamque Dei implorantium strepitus suscita vit , ut tantae devotionis auctorem, Deum, laudandi magna sit omni- bus praebita materia. Civium confitentium numerus adhuc

1 Vide tamen, infra, litteras ipsius Oliverii 31 Maii datas et quac ibi aninmdver timus.

An. 1553

199

rarus est quidem; vix tamen dies labitur nulla confessione insignitus. Raritatis tantae rationem putamus nimiam urbis in bene agendo erubescentiam nimiamque zelotypiam. Illa viros, haec mulieres, licet animi propensione vel pulsantis Domini inspiratione impulsos, revocai. Tanta omnes corripuit caecitas ut quod vident bonum malum dicant, et quod malum bonum. Unde filium pater, mater filiam, uxorem vero arcet vir. Hoc tamen Dominus Adventu lapso, permultarum mulierum ma- xime , óculos aperuit , ut fallaces mundi praestigias deprehen- dentes, posita omni verecundia, omnique spreta aliorum suspi- cione , ad confessiones tanto concursu moverentur, ut canonici se tantum sua in ecclesia numquam vidisse asseverarem. Plu- rimi , alibi confessi etiam eodem die religiosis, non sibi satisfa- ctum dicentes, nostrani operam implorabant, qua obtenta, hila- res vultu, animo laetiores abscedebant. Plerique, altius con- fessiones facías repetentes, totius fere vitae insigniora delieta confessori prodebant expendenda. Hoc autem maxime conti- git in castellis et pagis, quae visitamus. Nam, proh dolor ! quot homines invenimus, tum confessorum ineptia vel incuria, tum poenitentium verecundia , in peccatis mortalibus sopitos, mul- tis annis communicantes ! quot vero confessiones multorum an- norum curriculo intermiserant !

Alia officia spiritualia , etsi non accurate satis , exercentur tamen. Xenodochium saepe visitatum est , praesertim per R. P. Albertum, ad quod propter multas, quas habet orpha- nas, facilem accessum damnanda negat suspicio: aegros raros habet prae nimia census tenuitate ; quos vero hactenus ha- buit, et visitavimus, et confessione adversus hostem praehiuni- vimus. Non defuerunt etiam sacrae exhortationes. Aegri pari- ter, et cives et rustici l, ab eodem Patre ardentíssima charitate passim visitantur. Monasteria etiam invisuntur ab eodem Pa- tre et fratre Baptista, et fere quidem festis quibusque diebus eorum aliquot suam spiritualem habent a fratre nostro refectio- nem, saepius vero et potissimum profestis a R. P. Alberto; nec frustra certe; mutatio enim morum omnibus est perspicua, ma- xime unius ab eodem Patre visitati frequentius. Hoc enim inveterata exutum consuetudine suavissimum modo diffundit

et cives et rustici, qui in civitate et qui in ruribus civitatem adjacentibus degunt.

/

200

LlTTERAE QUADRIMESTRES

aedificationis odorem. Paces inter dissentientes componi idem insuper Pater curat, quod, favente Deo, aliquando feliciter successit. Gerit etiam circiter quinquaginta foeminarum spiri- tualium curam, quas mensibus singulis confessione emundatas communicat , communicatas exhortatione ad perseverantiam incrementumque stimulat. Incarceratis visitandis hactenus facilis non fuit accessus: facilior tamen speratili" ; nam solicite id curavimus cum eo, qui id praestare potest. Exercitiis spiri- tualibus duos tresve iuvenes exercere decreveramus ; sed pago- rum visitatio differendum suasit negotium.

Si quomodo hic audiamus, audire cupit T. P. , omnes fere ad unum, honorum exhibitione, mortificationis haud sane exi- guam materiam suggerunt. Dum semel pios quosdam D. Fran- cisci religiosos inviserimus, qui primus eorum salutationem est exorsus in haec verba erupit: "Hem! numquid vos, qui tantos passim fructus facitis?,, Nos velut attoniti, risum suspi- cantes aut ludibrium , ad aliud sermonem transferimus. Sed alterius rursus occurrentis eadem salutatio, ac demum (ut aiunt) Gardiani eo vergens congratulatio , falsae suspicionis nostrae nos admonuit.

Hactenus de elapso quadrimestri , maiorem in sequenti proventum, per Dei gratiam, orationibus R. T. impetratum speramus.

Eugubii, pridie calendas Martias, 1553.

T. R. P.

Filius indignus ,

Oliverius Manareus.

Super sor iptio. Admodum in X.° P. Patri Ignatio de Loyola, Praeposito Generali Societatis Jesu, Romae.

Alia manti: 1553 quad. Augub. pridie kl. Martias.

An. 1553

201

CCYI

P. Desiderius Patri Ignatio de Loyola. Tybure, 14 Martii 1553 *.

f

Sanctificatis in X.° Jesu gratia vobis et pax a Deo Patre no- stro et Domino Jesu Christo.

Quid igitur in rebus (ut aiunt) temporalibus negotiatus fue- rim, primo dicam : quid item in oper[ibus spiritus] exercuerim postremo paucis subjiciam : et ut brevior sim, corticis duntaxat superficiem extremam attingens, quae a mense Decembri gesta sint memorabor.

Dilectae nobis in Christo sororis Luciae 2 litem, taedium, occupationes caeterasque animi molestias, nobis [sibique] illa- tas, haud ignoras. At sicut belli eventus dubius est, huius ita- que sororis postremae litis progres[sus] Deo cognitus habeatur. (Prioris autem, utpote horti contro versiae, victoria non te prae- terit.)

Dilecti nostri Joannis Cocanarii testamentum suae, tum amicitiae, tum charitatis, testimonium erga nos monumento testatur.

1 Autographum in folio unico, n. 574.— Attrita et exesa charta in superiori parte, desiderantur postrema singularum linearum verba tum in initio tum in fine epistolae; et quoniam, ut ex his, quae supersunt, fragmentis eruere licet, nihil praeter excusatio- nes, gratulationes, precationes, et similia extremae hae folii partes continebant, nos ab iis fragmentis edendis abstinebimus, ea solum, quae integra sunt, transcribentes.

2 Lucia Cynthia, de qua vide Polakco, Chrouicon, t. n, pag. 19, n. 35.

Ü02 LlTTERAE QUADR1MESTRES

Praeterea si de nostro antiquo et derelicto nido 1 forsan ignores , scito : S.tae Mariae a Passu horti loc[ationem] non tam amicos, quam nosmetipsos taedio affecisse.

Insuper domus renovata conductio non minorem quam prior attulit laborem.

Vitae nostrae exemplar animarum curam invenerat, cui plu- rium Parochiarum administratio oblata fuit.

Ad haec templorum seu sacellorum structuras, utpote cam- panile et altaría, resarciri curavimus.

Interim in scuola patuerunt musarum januae. Doctum est. Fama praevaluit , postquam gymnasium creverat , quamquam aliorum detrimento, quae quidem res melli fel mi- scuit.

Nec hoc reticebo : oblatos libros gratis acceptavimus : et ac- ceptatio exinde gratior evasit.

Iam superest. R.di D.1 Ludovici Maecenatis 2 suppellex ven- dibilis misso cathalogo proscripta.

Sed ne sacra prophanis, vel Simplicia compositis, pharmaco- polarum more, misceam , negotia spiritualia jam segregabo, iterum coactus pauxillum me (immo Deum) laudaturus.

Quot a confessionibus seu a secretis audiverim , quotve ex- inde Ecclesiae sacramentis participaverint , aliorum esto iudi- cium: memoria enim fallit. Sed non me latet diversorum et plurium monacharum, virginum, Doctorum et divitum confiten- tium devotio.

Non defuit demum piscatio animarum. Adiunctae sunt prae- terea errantium , utpote concubinariorum , blasphemantium et huius farinae miserorum correptiones, exhortationes, necnon reconciliationes. Adde tribulatorum consolationes, amicorum, pauperum, hospitalium infirmorumque visitationes.

Sed ne numero potius quam re ipsa taedium adferam , hoc unum accipe: Daemones exorcismo repulsos: sed non nobis, Domine , non nobis at nomini tuo da gloriam: et regno coelo- rum adscriptis gaudium.

Suscipe praeterea conciones meas nonnullas, nec speme

1 Vide Polanco, Chronicon , t. n, pag\ 166, n. 8.

2 Dnus. Ludovicus de Mendoza, de quo plura Polancus et Orlandinus et in Cartas de San Ignacio.

An. 1553

203

conversationem nostrani. Et si lectiones non satis doctae sint, attamen non minus filiolis meis útiles fuere.

Errantes (si ulterius sciscitans me provoca veris) reduximus: quamquam a bona mente plerique evanuerint. Sed Deus reddat illis suam mentem. Piscatores constituimus ; at unus saltem hamo excellens nobis relictus est.

Contingunt nonnunquam tam a consiliis , quam a confessio- nibus, casus dubii.

Caeterum, quia gratis accepimus, interdum gratis, utpote pauperibus, viduis, orphanis, aliisque pauxillum quid vini, olei et panis elargiri nobis licuit. Ingratitudinis quidem merito ac- cusaremur, si beneficium non rependeremus, cum nobis hacte- nus in dies divina gratia (non Heliseus) auxerit oleum , auctum- que sit ultra meritum quotidie penus triplex, videlicet: panis, vini et olei. A Tiburtinis quid praeter haec requirendum est?

Scholae parietes superius erexi ; sed iam moderationem ac- cipe, et scholarium, a ferocitate mansuetudinem, obedientiam et fere omnium iam auditas confessiones, attende, quaeso.

Sed age tandem, quodmaius est, quamquam obscurius. Hae- reticos impugnatos cernas velim, nonnullosque a leonum catu- lis ereptos.

Sed heu me infelicem, cum iam me ex aliorum criminibus laude titillantem videam.

Utinam et illud mentiar, incantationes superstitionesque nonnullas advertisse: sed D. O. M. gratulor me iis oculis pro- stratas vidisse.

Omitto praeterea contumelias et opprobria, quae pro nomine Xpi. tanquam Saul inter prophetas habiti recepimus.

Quid postremo de me simulque fratre meo Anthonio 1 nar- rem, unumne dicam et alterum reticebo? Dictum intellige]nti sat est, nempe illud: ferrum ferro acuitur vel obtunditur.

Et si quid neglectum vel omissum , veniam precor. [Me]que tuis intercedentibus orationibus devotissime com- mendo. Valete quotquot estis omnes in uno Xpo. Tybure, pridie idus Martii, 1553.

[Hae]c praeterea subiiciam paucis. Nempe me hanc eamdem

Fr. Antonius a Robore, de quo Poi.axcus in Chronico, t. n, pag. 18, n. 33.

204

LlTTERAE QUADR1MESTRES

epistolam extempore , ex improviso et eo die , quo tuas recepì literas , scripsisse : nuncii adepta opportunitate et confitentium concursu posthac tempus scribendi forsan non suppeditatum.

Sed tabellarius sui discessus promissis non stetit. Itaque me fefellit opinio.

Tuus in Christo et inutilis servus,

Desiderius.

Super scriptio: R.d0 in Xpo. P.ri et colendissimo praeposito pri. Ignatio Generali venerabilis Societatis Jesu. E regione S.t¡ Marci basilicae et Capitolii. Romae.

Et alia manu : 1553, Litt. pri. idus mar.

Ex stai et cerae sigilligli e vesti gium.

CCVII

Eleutherius Pontanus, Ex commissione Patris Elpidii Ugoletti, Patri Ignatio de Loyola. Patavio, 25 Martii 1553 ».

f

Gratia et pax Domini nostri Jesu Christi abundet semper in cordibus nostris.

R.di Patres et fratres charissimi 2.

Quandoquidem Sanctae obedientiae visum est ut vos eorum,

1 Tota autographa, duplici folio, num. 79. Castigata est, ut moris erat, a Polanco, et ejus ita emendatae apographum ejctat sub n. 81.

- Haec cancellavit Polancus; recte quidem, nam litterae Ignatio tantum superscri- ptae sunt.

An. 1553

205

quae hic geruntur, quarto quoque mense certiores faciamus, tentabo proxime elapsi quadrimestris acta, non quidem omnia, sed praeclariora tantum ac praestantior aquam brevissime vobis exponere; quorum nimirum commemorai ionem Deo imprimis landi , vobis atitem caeter isque , aã quorum manus ista perfe- rentur , et voluptati et aã virtutum amorem incitamento fore confiãimus

Atque ut a Sacramento poenitentiae initium sumamus , per hoc enim gratiam coelestem in hominum mentes largissime derivari experimur , mulier , quae iam totós octo annos mariti consortio ac contubernio caruerat, eosque turpissime per luxum in prostíbulo consumpserat, post retecta apud nos in confes- sione peccata, huius Sacramenti virtute marito est reconci- liata, quo similiter per confessionem emundato, intermissa a tot annis inter eos mensae domusque communicatio ac societas concordibus utrinque animis est repetita. Nec minus in eodem Sacramento presidii expertus est vir quidam , qui a multo tem- pore ab hoc ipso se alienaverat; nam ex confessione fortior factus iniurias omnes , quae et plurimae et gravissimae erant, iis, qui illas sibi intulissent, ex animo remisit. Duo praeterea' cum huius sacramenti frequentationem , nescio qua incuria ac negligenza, omisissent, ac inde in foedissima quaeque vitia prolapsi essent, puderetque seu pigerei pristinam confitendi consuetudinem resumere , tandem cum a se 2 ut apud nos confi- terentur impetrassem, ita sunt vi sacramenti confirmati ut antiquo more confiten in hunc usque diem cum máximo ani- mar um suar um spirituali project u perseverent. Sed et duo alii, qui aliquot anuos 3 tanto praesidio caruerant, confessi sunt non sine proposito idipsum crebrius in posterum facti- tandi, quorum unius 4 uxor quoque ac filia iam hic etiam eius 5 exemplo confessae sunt. Audita est etiam opulentae admodum matronae confessio, quae cum ruri ageret, conscenso equo, non alia de causa ad nos advolarat; estque reversa animo,

1 Quae italicis descripsimus, a Polanco suppressa sunt.

- Ita; sed clarius haec ipsa reperies apud Polancum, Chronicon, t. ni, an. 1553, pag. 110, n. 207.

7ì integrttìii triennium scripserat Pontanus. 4 alteráis. Pontanus. 3 simili. Pontanus.

206

LlTTERAE QUADRIMESTRES

quam venerai , longe sereni®re et tranquilliore : aline etiam vel occasione filiorum , quos ad scholas erudieudos deducimi \ vel per filios suos , qui nostris fratribus dant operam , ad con- fessionem adductae sunt , inter quas quae d ani , quae bienni uni a confessione abstinnerat % tantoque nunc in ea facienda fer- ventior ac frequentior , quanto hactenus cunctantior ac negli- gentior fuit, neque hoc ipso contenta plurimis ut idem face- rent mulieribus persuasit.

Aegrotis quoque in xenodochio decumbentibus * quam po- tuimus , operam impendimus , quorum tres trium annorum (quibusa confessione abstinuerant) vitiis irretiti, sacramento poenitentiae liberati sunt, inductique ut ad desertas uxores (sin- guli enim suam dimiserant) statim, reddita sanitate, se reci- perent. Alii propterea , qui tres vel quinqué annos 4 variis gra- vibusque peccatis impliciti erant , eodem poenitentiae Sacra- mento 5 curati sunt , nec longo intervallo corporis quoque vinculis quidam eorum est expeditus.

Haec sunt, quae superiori quadrimestri immensae suae bonitatis Deus hic edidit indicia , exigua quidem , ac si cum iis, quae passim a fratribus fieri accepimus, comparentur, prope nulla ; verum si ex sese atque authore ipso aestimentur , non omnino contemnenda.

Quod ad scholasticorum nostrorum mores ac studia attinet, omnia, Dei beneficio, tam prospere se habent, ut, si ex principio define conjicere 6 liceat, summa omnia expectare possimus. Numerus centesimum ac trigesimum excedit, fitque in dies maior 7. Progressus studiorum is est, ut eius neque nos neque ipsos merito poenitere possit; siquidem quatuor his mensibus, quibus ludum aperuimus, maiores firmioresque in literis pro- fectus fecerunt, quam sub aliis praeceptoribus , quibus antea

1 Sed et altera mulier, cum filiutn ad nos erudiendum deditceret , ad confessio- nem reducta est, qua ex re magnopere se adjutam testata est. Simili quoque ratione alteri mulieri auxiliaium est. Pontanus.

2 additcta est, quam totum biennium neglexerat. Pont. valetudinario degciitibus. Pont.

4 Alter ius quoque in peccatis trium annorum jaccntis generalis, ut vocant, con- fessio audita est. Alter quoque. Pont.

s ad quod a quinquennio non accesserat , expeditus est. Pont.

6 pronuntiare. Pont.

7 Crevit sane initio u^que ad centesimum quinquagesimum; at postea temporis pro- gressi! imminutus est ob rationem, quam Polancus, loc. ctt , n. 206, affert.

An. 1553

207

operam dederunt, toto triennio, toto quinquennio, quidam et iam 1 et septennio.

Morum etiam fit quotidie in melius commutatio. Haec sunt, quae de scholae 2 nostrae nascentis adhuc rudimentis et incu- nabulis habui exponenda. Oramus Dominum Deum ut , quo fa- vore principia haec fundamentaque iacere dignatus est , media eodem prosequatur et ultima, ad quod vestrae charitatis preces humillime imploramus.

Ipsi Deo laus, honor et gloria per infinita saecula. Amen.

E Collegio nostro Patavino , octavo calendas Aprilis , anno 1553.

Jussu Patris Elpidii.

Eleutherius Pontanus.

Super script io. f Al molto R.do in Chro. P. il P. M. Ignatio de Loyola Prepósito generale della Comp.a di Jesù. In Roma.

Alia maini: Padoa 1553, 25 di Marzo. Et alia: R. Ex Patavio.

• adde etiam. Pont. - Collegti. Pont.

»

208

LlTTERAE QUADRIMESTRES

CCVIII

P. Michael Govierno, Ex commissione Patris Joannis Baptistae de Barma, Patri Ignatio de Loyola. Gandía, 6 Aprilis 1553

IHS

Muy R.d0 Padre N. en el S.or

La gracia del S.orsea siempre con todos. Amen.

De lo que el S.or ha obrado por acá en estos 4 meses sola- mente scriuiré en uniuersal y algunos casos particulares, por- que scriuirlos todos sería cosa muy larga. Ya sabrá por las otras cartas V. P. el fruto que el Señor ha sacado aquí en Gan- día de los sermones de nuestro P. Doctor Baptista; y el gran nú- mero de los que frequentemente reciben los Sacramentos ha crescido tanto que han dado bien que hazer á los confessores.

En Concentaina también ha perseuerado este exercício desde la peregrination de nuestro Padre, que hizo por aquella tierra el año de 1551 2, porque los mismos Sacerdotes nos han dicho que son tantos que para cada domingo communican treinta .

De Ontinente 3, que es un gran pueblo dos vezes más que Gan- día, de gente muy indeuota, rica y llena de bandos, abundante

1 Epist. Quadrim., 1553-1554. Autographa, duplici foi. 492 et 493.

2 Vide Polanco, Chron., t. n, pag. 346, n. 371, et pag\ 662, n. 553; et Litterae Quadri- mestres, t. i, pag-. 589 et 744.

3 Onteniente communius appellatili". Olim vero Fonteniente et Ontinente dicebatur. De nomine, origine et situ hujus oppidi plura invenies apud Escolano, Décadas de la historia de... Valencia, lib. ix, cap. 37.

An. 1553

209

de juegos y juramentos y otros vicios públicos, han tomado tanta devotion á los sermones de N. P. desde la sobrtdicha pe- regrinaron, que no han parado hasta lleuarle allá esta cuaresma muy contra la voluntad del demonio, que tenia todo aquel pueblo tan rebuelto, que querían ya embiar al Rey por un gouernador y aun habia quien dezia que , aunque viniese el mismo rey en persona y supiese perder diez vidas, no haria pazes con unos ni se quitara á otros el bonete. Estaua todo el pueblo en dos partes diuidido, siéndoles forçado á los indifferentes seguir la una parte por no estar mal con entrambas, que cada uno dezia qui non est mecum contra me est, y todas las diuisiones, que eran mu- chas por ser todos muy promptos á reñir, se reducian á los dos bandos principales, poniéndose el que reñia en el bando contra- rio; y este mal llegaua hasta los sacerdotes.

Todo esto he dicho para que V. P. alabe al S.or por la muta- tation grande que ay aora en aquel pueblo en todos los estados y en todo género de vicios y virtudes; porque los que estauan más fieros han sido tan conuertidos á nuestro Señor de coraçon que ya, después que nuestro P. les ha predicado en esta quares- ma, quieren tener paz con todo el mundo y muchos la han pe- dido de rodillas á sus contrarios, y quien antes estaua muy ene- mistado, está ahora tan conforme á la voluntad diuina, que se anda sin armas y dize que, si sus contrarios le acometiessen, hui- ria si pudiesse, y si no, suplicarles ía de rodillas que no le matas- sen; y quando no le valiesse, rogaría por ellos al Señor que los perdonasse.

Hauiendo pues N. P. predicado comunmente todos los do- mingos y fiestas hasta el domingo de la Septuagésima aquí en Gandia, despidiósse de aquí, poniendo tanto espanto con autori- dades y exemplos en aquel sermón á los que solamente oyessen y no fuessen operarios, que fué gran parte el temor que saca- ron del sermón para aliuialles' el sentimiento que auian de tener de su partida y para que les quedase su doctrina muy impressa. Esse mismo domingo á las dos oras de la mañana nos auiamos leuantado los hermanos y congregados todos en la yglesia y auiendo precedido una disciplina, después de bueltas [á] encen- der las lumbres y sacado el Sanctíssimo Sacramento sobre el altar maior, nos hizo una plática N. P. conbidándonos que fués- semos al S.or que nos estaua conbidando, y nos le diéssemos y T. il 14

210

LlTTERAE QUADRIMESTRES

le recibiéssemos por S.01' y encomendándonos que rogássemos al S.or por toda la Compañía para que le diesse y conseruasse en ella su spíritu y pidiéndonos particularmente rogássemos al S.or que le diesse ciertas virtudes, de que se sentia necessitado. Baxándose del pulpito, se fué delante del altar maior y renouó sus uotos y lo mismo hizieron por su orden todos los hermanos, y el hermano Roca 1 y el hermano D. Pedro de Cabrera 2 los hizie- ron de nuevo auiendo primero pidido á N. P. de rodillas la li- centia: acabado esto y vuelto en su lugar el Sanctísimo Sacra- mento, se abrazaron todos con nuestro P. y entre sí con grandí- ssimo gozo interior y nueuo esfuerço para emplear la uida y fuerças en el seruicio de tan buen S.or

Mucho sintió el S.or Maestre de Montesa 3 la partida de N. P.; tanto que dixo que estaua ya para romper del todo con el mundo y irse con él, y por cierto inconueniente lo dexó.

Passò N. P.e de camino por Cosentaina, dexándolos muy es- forçados y acrescentando el número de los germans (que así los llaman ellos á los que perseveran en frequentar los Sacra- mentos).

El domingo antes de Carnestolendas hizo el primer sermón en Ontinente, reprehendiéndoles las vanidades que en tal tiempo començauan ya á hazer, y mouió tanto que luego. con público pregón fué mandado so cierta pena pecuniaria y de cárcel que ninguno fuesse osado á jugar en toda la quaresma ni en aque- llas carnestolendas ha hazer disfraces, danças, músicas ó can- tares desonestos, arrojar agua ó naranjas, etc. , y seis ó siete mancebos hecharon en la carçel hasta uer lo que N. P. ordenaba dellos; y ansí en la misma noche de carnestolendas auía tanto silençio como si fuera Semmana Sancta. Oíanle con tanta devo- ción que dizen ellos nunca auer visto tanta multitud de gente.

No quiero dexar de poner algunos casos particulares de los muchos que hay: estauan diuididos entre sí los sacerdotes y la justiçia seglar; y nuestro P. con una plática que de parte 4 hizo á los saçerdotes, los assosegó y ellos le rogaron que procurasse

1 Vide Polanco, Chron., t. n, p. 661 , et supra, pag. 70, annot. 3. * Vide supra, t. i, pag. 6C6.

3 Petrus Ludovicus Galceran de Borja et Castro Pinos, frater Sancti Franeisci de Borja. Ejus vitam et praeclara gesta videre est in his Monumcnlis, Sanctus Franci- scus Borgia, t. i, pag. 432 et seq.

4 de parte, de aparte, seor>um.

An. 1553

211

de conçertarlos. Dos saçerdotes , que ni podían hablar , ni aun ver á dos seglares, marido y mujer, porque los auían hecho descomulgar en la yglesia por falsa sospecha, hizieron pazes por medio de N. P. con lágrimas de ambas partes: y fué publicada en la yglesia otra carta , con que se voluía la fama á los saçerdotes.

Acabando el P. el sermón de dilectione inimicorum, le fue auisar un sacerdote que queria hazer paz con su contrario.

Otro hombre fue á casa de un sacerdote su enemigo y de ro- dillas le pidió perdón, quedando el sacerdote confundido, viendo que él lo auia de hazer. Otro fue á casa de su contrario con quien se hauia pensado matar, y dixo le queria hablar dos pa- labras: la habla fue que quedaron grandes amigos y fueron jun- tos á visitar al P. y juntos tratauan otras pazes. Un clérigo, que auía muchos años andaua en malquerencias con su padre con grande desedifficaçion del pueblo, fue pacificado y concertado por medio de N. P. Y otro á quien días ha cortaron una mano y, dándole gran quantidad, nunca había querido perdonarle fué de su motiuo al Padre para hazer lo que le aconsejasse. A uno, que iua por matar á otro hombre, le tocó N. S.or en el corazón y se fue ha hablar al P. muy arrepentido de su peccado. También otro que dos días auía que asechaua á su contrario tras una mata con un arcabuz de pedernal, quiso N. S.01" que nunca passò el contrario; y el día siguiente fue tan mouido en el sermón que se fue al P. luego y con arrepentimiento le contó el negocio.

El más principal del pueblo, que es cabeça de bando, yendo ha hablar con N. P., quedó ia con propósito de se confessar y tener paz con todo el mundo.

Con estos y otros muchos negoçios, que ha concluido N. P., que, por ser cosa larga, no se escriuen en particular, han cobra- do los del pueblo tal crédito del P. , que dizen no ha de tomar ne- goçio que no acabe; y assi le vienen unos que acabe pazes, otros que aiunte casados queestauandiuididos, otros que concluía ma- trimonios clandestinos, otros, que ha muchos años que no se han confessado por algunos peccados particulares, le uan á pedir consejo con propósito de se confessar, otros, que quieren perdo- nar y quitar rencores, se van á poner en sus manos. Al fin no ay negocio que á él no acuda; y graçias al S.or le ha dado tan buena mano, que el odio y rencor de aquel pueblo se ha conver-

212

LlTTERAE QUADRIMESTRES

tido en amor y hermandad, que ia no quieren auer gouernador que les pacifique la tierra, pues queda tan pacífica. No ay quien ose iurar por las calles, antes si uno iura, luego le uan á la mano. Es ia tanta la devoción en oir dezir missa á N. P. [que] no se pueden detener de llorar, y los que antes no tenian en la ygle- sia la deuida reuerençia, ya los uerán con ambas las rodillas en tierra, que no es poco para lo que antes era. Sola esta lástima tiene N. P. y dos compañeros que allá tiene, y es ver tam buena disposición y que no ay operarios que les ayuden á coger el fruto. El P. Parra compañero del P., está tan occupado en con- fessar, y el hermano Maestro Piñas 2 en leerles la doctrina Chris- tiana: comenzóla en el hospital, do están aposentados, y crescia tanto la gente, que huuieron de passar á una yglesia harto grande y ancha y de allí á la mayor: ponen lumbres por la ca- lle para quando sallen, que es á las ocho de la noche. Ha du rado en este exercício cada dia hasta la dominica in Passione, que fué á otro pueblo á enseñarla , y todos le oian con mucho fruto, y quedó en su lugar en Ontinente otro hermano que auia ido á uer el P.

El Domingo de Ramos después de comer se fue N. P. á otro pueblo á predicar secretamente con un compañero, y por secreto que sallió, topó mucha gente en el camino que no se les encobrió su ida y aguardáuanle: fuéronse todos con él despacio, diziendo una letanía é inuocando los ángeles y santos del pueblo á do iuan, y díxoles después el P. que, pues en aquel día auia Hierusa- lem recebido con alabanças al S.or, que también ellos lo alabassen conbidando cada uno á los otros con un particular beneficio; y començó el Padre : dixo que le alabassen porque le auia hecho religioso. Otro dezia que, porque auiendo sido él grandíssimo peccador , se lo auia dado á conoscer y propósito de le servir. Otro , porque auiendo sido moro , le auia trahido á su verda- ro conosçimiento. Otro, porque siendo un gran jurador y blas- femo y que no se hartaua de peccar, le dió una gran enferme- dad, en que se reconosçia, y aora le daua salud y propósito de le servir. Desta manera iuan diziendo todos por su órden tantas cosas y con tantas lágrimas, que era para quebrantar los cora-

1 P. Petrus Parra.

- Vide Litterae Quadvimestres, t. i, pag. 469.

An. 1553 213

cones. Muchos lo oian quitados los bonetes con harto senti- miento; y entretanto lo alcançaron los principales de Ontinente, que sabido el negocio, iuan tras él para oirle, y parándose el P. en una parte, do auia muerto un hombre las días passados, hízoles una breue plática de la certitud de la muerte y incertitud de la hora, y llegados al pueblo, porque no cabían en la yglesia, pu- sieron en la placa una silla sobre un tablero y allí predicó.

Andan los de Ontinente procurando muy de ueras que N. P. acçepte una muy buena yglesia, que está hecha en una muy buena parte, con un Collegio, que quieren hazer; dízenle que es cosa muy conueniente, porque es tierra muy sana y alrededor á una legua ay muchos pueblos y á dos leguas muchos más, do podrían los hermanos hazer mucho fruto: la casa podría tener linda huerta y una fuente en medio. Otras cosas dexo que pu- diera á V. P. scriuir de acá, por no ser más largo.

El Spíritu Sancto dé perseverancia á sus sieruos, y á los de- más los conuierta para que viuan y perseueren en su sancto ser- uicio. Amen.

De Gandía á 6 de Abril de 1553.

De V. P. indigníssimo siervo en el S.or

Por comission de N. P. Baptista,

Gouierno.

Super script io: Ihs. Al muy R.d0 y Char.mo Padre nuestro en elS.01'el P.e M. Ignacio prepósito general de la Compañía de Ihesus,

En Roma.

Et alia manu: Q. Gandía. 53. 6. Aprii.

214

LlTTERAE QUADRIMESTRES

CCIX

P. Joannes Queralt Patri Joanni de Polanco. Barcinone, 22 Aprilis 1553 *.

t

IHS

Muy Reverendo en Christo Padre.

La gracia, paz y amor de Jesucristo nuestro Señor sea siem- pre en nuestras ánimas. Amen.

Recibí la de V. R. de 27 de Enero á 10 de Abril junto con las nuevas de Viena , Nápoles , Florencia y Mesina ; y las otras nuevas que v. re. me acusa en su carta de 5 de deziembre, Mó- dena , perosa y augubio, con una copia auténtica del breue nuevamente concedido á la Compañía 2, no los recebi asta oy. Lo que en este mes se cfresce y en los pasados, ya por las otras lo escriuí.

Estamos agora de presente con mucha prisa de la fábrica de nuestra capilla , la cual començamos á la primera piedra biernes á 14 deste. Parésceme que se a ya señalado esta qua- resma de lo que Dios nro. S.or se a de servir della; porque como asta agora apenas nos querian conoscer en esta cibdad, ni entremeterse de la compañía muy particularmente , paresce que agora a mouido Dios nro. S.or á los coraçones de pie- dras con piedras : que viendo las piedras y otras moniciones 3

1 Epist. quadrìvi., 1553-1554, tota autographa, unico foi. 476.

s Breve Sacrae religioni*,, quo Julius III Societati Jesu concedit confirmationem privilegiorum aliaque nova privilegia. R. ap. S. P., xxn Oct. 1552. Pont. ann. ni.

* Municiones, materiales, materiae congestae ad exstructionem templi necessariae.

An. 1553

215

que se aparejaban para la fábrica de nuestra capilla, se an mu- chos mouido á querer entender nro. instituto de la compañía y aprouecharse de los ministros della , y assi esta quaresma nos han dado mucha prissa en las confessiones y se a mostrado mucho fruto spiritual en algunas ánimas que han mucho mu- dado de vida. Un hombre particularmente, casado, que hazia poca vida con su muger (haunque ella bien honrrada), mucho amigo de los aduersarios de la compañía , y éste tenia tal opi- nion por este pueblo, que le tenían por caporal entre ruines. Confessore el p.e m.° Gesti 1 de gerona, y ale tanto ganado, que agora viene aquí en nuestra casa muchas vezes y nos trae de sus amigos muchos para que les confessemos, conversemos y hauisemos de los engaños del mundo.

En su casa no querría huuiesse ninguno que no se confes- sase ó tratase á los Padres de la compañía. A otros muchos ha mouido Dios nro. S.or con estas piedras, que se aprouechan. Dimos los exercícios á uno que estaua agora para se hazer doctor en leyes ; es bachiller in utroque , buen latino y ha oidos los hartes ; de muy buena presentía y edification ; sano y alto de cuerpo ; por acá muy conoscido de virtuoso toda su moce- dad ; de edad poco más de treynta años : éste se a determinado para la compañía , que pieneo saldrá buen hijo, aunque cata- lán; dízese Maluquer á, natural de Balaguer. Speramos la res- puesta y liçentia de nro. p. Provincial, si querrá que sea re- cebido.

En fin, Padre mío, que este rumor de obra sirue ia de redes para traer almas en connoscimiento de Dios nro. S.or , que es de creer que mucho más se seruirá su diuina magestad del todo, pues tanto vemos que se sirue ya de las partes. Para nuestro padre M. Ignatio se pusso una piedra al cantón de leuante, en los fundamentos, con el nombre de Jesus engra- nado, y el suyo debaxo del nombre de Jesus , en la misma pie- dra también engranado. Para todos los collegios, casas, padres y hermanos de la compañía, que podimos tener memoria, se pusso una piedra en particular. Dios nro. Señor les aga á todos tales ministros de su yglesia, que merescan y sean con su divina gracia para sustentar en las ánimas de los próximos lo

1 P. Joannes Gesti, de quo vide Cartas de San Ignacio, t. v, pag\ 195.

2 Vide Polanco, Chronicon, t. ni, pag. 385, n. 846.

216

LlTTERAE QUADRIMESTRES

que en ellas está fundado por la sangre preciosíssima de Je- suxpo. nro. Redemptor. Amen.

Aquí estamos todos sanos, Dios loado; somos de presente en casa quatro Padres y dos hermanos ; hoc est , el P.e Monser- rate Soler, el P. M.° Gesti de Gerona , el P.e Lois Cisteron y Joan Queralt '. Los hermanos son: Joan Oliua 2 y Joan Ber- nat 5, alias Queralt, que le dizen por ser mi sobrino, hijo de hermana. Estos dos estudiauan de Theología en Gandía, y me los imbiaron acá por estar malos de cabeça y les prouaua mal aquella tierra. Agora acá me siruen de coadjutores y veedo- res en lo de la obra , y assi occupados se alian más sanos. Por- que se offrescen algunas vezes que an de ayudar manual- mente. Para ayudar en los seruicios de casa tengo otro sobrino de edad poco más de 14 años: no es de la Compañía, pero es tan bien inclinado, que no se tiene por fuera delia, ántes se tiene por natural della, y assi le tenemos ya como hijo de la Compañía. Este tengo por no tener otro que nos sirua después que morió el flamenco tapicero. Otras cosas no se me offrescen por el presente. Iesuxpo. nro. S.or nos de á todos su santísima bendición, spíritu y gracia para en todo perfetamente conos- cer, sentir y complir su diuina voluntad. Amen.

De barcelona á 22 de Abril 1553.

A la memoria de nro. p.e m. Ignatio deseamos ser tenidos y encomendados en las oraciones de V. R. y de todos los Padres y Hermanos que ay stuuieren.

De V.ra R. sieruo en Iesuxpo. ,

Joan Queralt.

Super scriptio. f Al muy R.d0 padre en Xpo. el pe. mro. joan de polanco de la compañía de jesús, á s.ta María de la strada , en Roma.

Et alia maini: Jesus , 1553, Barcelona del p.e queralt, de 22 de aprile.

1 P.Monserrat Soler videtur distinguendus ab Antonio Monserrat, de quo Polanco, ãn Chronico, t. ri, pag. 649, n. 522.— De P. Joanne Gesti, vide supra, not. 4.— Joannes Queralt est ipse qui litteras scribit.

2 Vide Polaxco, Chronìcon, t. II, pag. 105.

3 Sic; usitatius et rectius Bernal .

An. 1553

217

ccx

P. Cyprianus Suarez Patri Ignatio de Loyola. Ulyssipona, 25 Aprilis 1553

IHS

Pax Domini nostri Iesucristi sit semper in animis nostris. Amen.

Et R. P. Mironis et tua, Pater animo meo diarissime, volun- tas mihi cognita flagitat ut de omnibus , quae nostrum hoc novum gymn asiu m spectant, diligenter scribam. Atque utinam

1 Terna nobis prae manibus sunt harum litterarum exempla. Primum , in folio du- plici, nn. 616 et 617, quod videtur autograhuni , sed imperfectum ; desideratili- enim ter- tium foliura, in quo erant extrema epistolae verba , subscriptio et superscriptio. Aite- rum, certo apographum, in folio item duplici, nn. 594 et 595, cui in quarta pagina haec superscriptá sunt : 1553. Qiiad. sine loco.— Conimbr ice. Tertium, secundo simile, nn. 615 et 618, cui etiam alia manu superscriptum est : Quad. Conimb., 1553. In nullo eorum reperitur nomen loci, in quo datae litterae fuere , nec nomen auctoris subscriptum, nec denique superscriptio.

Verum 1.° autographum primum esse ideo arbitramur quod in eo id cernatur quod tantum in his nostris autographis est reperire, cancellata scilicet, ne exscribantur , quaedam verba, immo et integras periodos, quae desiderantur proinde in certo apogra - phis secundo et tertio. — 2.° quamvis apographa haec duo nomen Conimbricae super- scriptum habeant, certuni videtur litteras non Conimbricae sed Ulyssipone datas fuisse; agunt enim tantummodo de rebus Ulyssipponensibus , et de P. Urbano Fernan- dez aiunt "huic Ulyssiponensi Collegio praeerat,,.— 3.° indubium est earum auctorem esse Cyprianum Suarez; habent enim litterae haec: "R. P. Emmanuel Alvarez mecum Conimbria profectus est octavo calendas Februarii , qui dies D. Pauli...,, , quibus re- spondent haec Polanci : "Ad aperiendam scholam Ulyssiponae evocati fuerunt Conim- bria P. Cyprianus Suares et P. Emmanuel Aluarez, qui vigésima quinta die Januarii

D. Pauli conversioni sacra „ Chron., t. in, pag. 394, n. 863.-4.° tandem vox illa Pater-

nitas argumento est litteras ad S. Ignatium esse datas.

Quae , in autographo cancellata, in apographis desiderantur, italicis, ut noster mos est, hic describemus.

218

LlTTERAE QUADRIMESTRES

tam impigrì ad instituendam hanc juventutem, tam prompti ad eius mores formandos et tam obedientes denique tuae P. volun- tad, quam se magna occasio ad uberes fructus colligendos ostendit.

Ut omnia igitur ordine scribam, R. P. Emmanuel Alvarez mecum Conimbria profectus est octavo cal. Februarii, qui dies D. Pauli conversioni est sacer. In itinere, cum mane antequam iter ingrederemur, tum vesperi antequam iremus ad Xenodo- chium , in aliquot oppidis cum oppidanis , qui huius rei causa conveniebant in templum, locuti sumus. Bis etiam vocari per- multos pueros fecimus , qui et divinae legis praecepta vulgari carmine scripta cantantes , et ea , quae a nobis adversus flagi- tiosam iurandi consuetudinem dicebantur, attente audientes, et veniam a se mutuo petentes puerilium iniuriarum , itineris mo- lestiam minuebant. In quodam oppido gravissimae erant ini- micitiae inter duas honestas foeminas , quarum altera quintum iam mensem erat in carcere cum ancilla , quod alteram foemi- nam verberassent. Accedebat ad eius miserias gravis morbus, quem importuniorem loci faciebant angustiae. Sed Deus O. Má- ximas, cuius in manu nostra sunt omnia, sic odia haec restin- xit, ut non modo quae fuerat laesa a persequenda destiterit iniuria , sed ad carcerem etiam cum magna totius oppidi , tum admiratione, tum laetitia venerit, ut aegrotam inviseret.

Postquam Ulyssiponem venimus, adventus nostri causam et tuae P. voluntatem declaravimus viris aliquot et religione et doctrina eximiis ut instituti gymnasii rationem in concionibus populo declararent. Inter quos erat R. P. Montoya, nostrum omnium amantissimus et Dominicanorum Moderator, quem Pro - vincialem vocant, vir, ut alias eius singulares virtutes omittam, flagrantis studii ad hominum vitia extirpanda, nostri certe per- studiosus. Hi cum caeteris tam fructuosum laborem hunc no- strae Societatis christianis omnibus , non modo iuventuti , esse intellexerunt , ut eam vel solam rationem esse dicerent instau- randi antiquum illum christiani populi fervorem, qui tantopere iam ubique refrixit atque adeo in multis regionibus penitus ex- tinctus est; quam eorum sententiam cum haec urbs intellexis- set, concursus illieo magnus factus est, receptique sunt multi optimae indolis adolescentes his conditionibus: ut singulis men- sibus ad purgandos ánimos in sancta confessione accederent,

An. 1553

219

rem divinam quotidie audirent et ad suscipiendum christianum animi cultum omnibus diebus festis convenirent. Quas conditio- nes cum exponeremus, multi mirabantur, quod haec,' quae nos quasi laboris nostri premia flagitamus ab auditoribus, ad multo maximam eorum utilitatem pertineant , et cum non mediocri nostrorum sacerdotum occupatione coniuncta sint. Initio duo tantum habuimus gymnasia, quorum alterum cum haberet post paucos dies auditores centum et octoginta numero, nec pos- sent commode tam multi ab uno praeceptore , quamvis is est P. Emmanuel, et diligentia et doctrina singulari, laboris prae- terea patientissimus , edoceri, scripsimus ad R. P. Doctorem Torres , qui tertium e vestigio misit praeceptorem Rochum Sanctium, natione valentinum, et ipsum iam in docendo excer- citatum, cui datum est tertium gymnasium amplum valde. In eo sunt hoc tempore centum circiter auditores , in secundo no- naginta, in primo quadraginta uno minus, qui omnes in certos ordines sunt distributi, quos decurias, quod decemfere habeant discípulos , vocamus. Inter hos est unus, qui omnium decuria- rum in suo gymnasio curam habet; cuique etiam decuriae suus praeest decurio. Sic nullo labore intelligitur si quis absit, si parum in audiendo attentus, si negligens in memoria exercenda sit. Haec res maiorem nostra opinione in dies ostendit commo- ditatem ad multitudinem gubernandam. Sunt autem positi in decuriis pro uniuscuiusque profectu. In 3.° gymnasio pncvi diligenter in elementis grammaticae discendis exercentur : in 2.° audiunt Ciceronis epistolas , quas familiares vocant , eins- dem librum de Amicitia et difflciliora grammaticae praecepta: in primo vero rhetoricem ad Herennium script lam , orationcs Ciceronis, Salustiiim et graecam grammaticam , quam memo- riter ediscunt cum rhetorices praeceptis. Salustiiim vero et Ci- ceronem in patrium etiam sermonem vertunt , quod faciunt permulti non inele ganter . Nec illud quidem a nobis negligitur ut bene ac velociter scribant, propterea quod curamus ut pueri tertii gymnasii tum mane tum vespere scriptam domo afferant lectionem , quam memoriae commendarmi : idem fit in aliis duobus gymnasiis. Quod attinet ad juventutis mores, alii iam esse videntur, atque initio erant; plurima enim quotidie defere- bantur iuramenta , multae puerilies iniuriae , quae nunc omnia Christi Domini nostri bonitate sunt emendata , ut magna iam

220

LlTTERAE QUADRIMESTRES

in tranquilízate verseniur. Correctorem habemus virum pro- bum et communis utilitatis ita cupidum, ut minime obliviscatur suae utilitatis; ail enim se hunc laborem suscipere, quo suos omnes affectus penitus extinguat, quos habuit olim vehementis- simos , ut aiimt qui hominem noverunt. Christianam institu- tionem docentur diebus festis unusquisque in suo gymnasio; ad confessionis autem Sacramentum sunt venturi quotidie ali- quot, prout dies mensis cum auditorum numero convenerint. Haec de nostro Collegio dicta sint, quod ubi quatuor habuerit gymnasia, non dubito quin, Deo nostris laboribus aspirante, magnam habiturus sit frequentiam ; cujus rei nec dum quidem venit necessitas, iam tamen imminet.

Venio nunc ad Fratrum mihi charissimorum discessum, qui tam multi et tam exercitati, cum in literarum studiis, tum in diuinarum rerum meditationibus, tam expedentes praeterea in audiendis confessionibus , in ministrandis sacramentis aliisque eius generis salutaribus studiis, tum in Brasilium, tum in Indiam missi sunt, ut merito summa earum nationum speretur spiritua- lis utilitas inde proventura '. In Indiam P. Urbanus, qui Collegio nostro Coimbriae integre ac diligenter praefuit , et eo tempore huic Ulyssiponensi praeerat, vir, praeter singularem doctrinam, magna in rebus et humanis et divinis prudentia praeditus, cui datus est satis commodus locus in Praetoria navi. Ei comes est datus P. Balthasar Diez, qui iam grandior receptus in Societatem ante aliquot annos, satis ostendit quam grata sit Deo Optim. Maxim, assidua sollicitudo ac vehemens studium, quod quis sibi ipsi vincendo adhibet. Ipse sibi plurimum delrahere, sua omnia extenuare , ac de se tamquam de ignavissimo Christi servo sentire ; ad labores autem tam alacri erat animo ut Coimbriae omuis couditionis homiuibus esset acceptissimus; digressurum certe magna multitudo ad vestibulum nostrarum aedium ex- pectabat , quae abeuntem cum lachrimis est prosecuta. Frater Alexius Diaz fuit tertius, iuvenis innocentissimo animo et ad serviendum omnibus promptissimo. Altera in navi datus est P. Franciscus Viera, qui permultos annos nostram hanc domum gubernavit usque eo assiduus in procuranda omnium salute, ut

1 "ut merito nostrum desiderium earum nationum leniat utilitas scripserat Suarez.

An. 1553

221

plurimos eius opera civitas haec habeat opifices, permultos etiam nobiles, qui orationi et pietati et divinis rebus se fere to- tós dedicarint. Eo die, quo erat discessurus, magnus omnium concursus factus est, tantusque in nostro templo fuit fletus ut me certe ea res vehementer affecerit. Omnes abeuntem ab por- timi, in quo erant naves, ad tertium ab urbe lapidem sunt pro- secuti, et in eo pago sequentem diem, quo naves solvebant, ex- pectarunt. Inter alia non existimo illud esse silentio praeter- eundum, quod omnia, quae ab his obtrudebantur, non solum Pater Franciscus repudiavit, sed etiam de rebus aliis tam lon- gae navigationi necessariis minimum fuit sollicitus. Audio ta- men, eo insciente, fuisse quaedam per piam fraudem illata in navim. Adolescens quidam nulla ratione potuit a suis prohiben quominus iret cum eo : quatuor alii in sequentem annuiti pro- fectionem adornant: quae res non modo in magnam Domini nostri Jesu Christi laudem redundat , qui sui amoris igne tam suaviter hominum nec religiosorum nec literatorum ánimos in- flammat, ut, postpositis omnibus praesentis vitae utilitatibus, solum Jesum Christum quaerant et hunc crucifixum; sed mul- tis etiam relligiosis 1 stimulos addere potest ut incipiant de infi- dorum hominum salute cogitare, cum videant homines, qui suis manibus victum parant, eadem animo agitare. P. Franciscus socium habuit Antonium Alvarez, atque ita omnes discesserunt sexto calendas Aprilis.

Ad Brasiliani missi sunt R. Patres Ambrosius Pires, Tuae Paternità ti de facie notus 2, et Ludovicus de Grana, qui, die Sa- crosantae Virgini festo, concionem habuit in nostro tempio, quae non magis nobis quam omnibus auditoribus (habuit autem frequentes) mirifice placuit. Tertius est Blasius Laurentius cum quatuor fratribus.

Nunc superest ut de Regis nostri clementissima in nos libera- litate dicam, qui non modo viatico nostros prosequitur, sed dat insuper libéralissime pecuniam, qua bibliothecae mittantur ad nostros aliaque, quibus regiones illae minus hactenus frequen- tatae careni. Hoc ipso anno non minus quam octingentis aureis nostrorum ei navigatio constitit et, cum decem iam annos simili

1 relligiosis inseruit Polancus.

2 Ambrosius Pires procurator Romae fuerat cum Petro Diaz anno 1551. Vide Po- lanco, Chronicott, t. ri, pag. 19-1, n. 66.

222

LlTTERAE QUADR1MESTRES

utatur liberalitate, non modo non defatigatili-, sed quotidie adii- cit etiam aliquid ad cumulum pristinae beneficentiae. Duo eius fratres, Enricus, Cardinalis amplissimus, et Ludovicus, Prin- ceps, cum Rege ipso certant charitate in nos omnes.

Superest ut scribam de domesticis occupationibus : superiore quadragesima in nostro tempio concionatus est R. P. Carne- rius Rector noster; P. vero Gonzalus Vaz in duabus urbis huius Parochiis magna populi frequentia. Domi audiuntur con- fessiones multae. R. P. Miron, tum in carcere vinctos, tum in nosocomiis aegrotos, superioribus diebus aliquoties ad patien- tiam est adhortatus. Illud etiam occurrit, quod nobilissimus qui- dam vir et magni nominis in Lusitânia singulis hebdomadis accedit ad sacrosanctamEucharistiam cum tanto animi fervore, ut eum satis appareat cum magna siti accedere ad misericor- diae fontem. P. Miron iuventuti etiam divinae legis praecepta enarrai in altero gymnasio ; nam pueros omnes in altero docere coepit R. P. Doctor Torres, qui nobis omnibus magno exemplo est ad Domini nostri Jesu Christi humililatem imitan dam, am- plectendam atque per omnem vitam 2 exosculandam.

Haec scripsi carptim. Oramus tuam Paternitatem ut nostri semper sis memor ante Domini conspectum.

Anno ab humanitatis salute MDLIII, séptimo calendas Maias.

1 Melchior Carneiro, qui Rector Collegii Eborensis primus fuerat, et mense Februa- rio Ulysipponam translatus fuit ut loco Patris Urbani Fernandez Collegio Sancti An- tonii praesset. Vide Polanco, Chronicon , t. ta, pag. 422, n. 935.

- Hic explicit exemplum primum, quod autographum putamus.

As. 1553

223

OCXI

Petrus Diez, Ex commissione Patris Leonis Enriquez, Patri Ignatio de Loyola. Conimbrica, 26 Aprilis 1553

IHS

Admodum R.de in Christo Pater.

Gratia et amor Domini nostri Jesu Christi sint semper in cordibus nostris. Amen.

Cum jussa tuae P. contemnenda non sint, certiorque mihi proinde sis faciendus eorum omnium, quae toto hoc quadrime- stri spatio his in locis gesta sunt, ante omnia se offert doctrina, quam , inde a Januário , castella vicique huic civitati proximi sunt edocti. Qua re non parum animis eorum hominum com- modatum est : maxime puerulis rudimenta christianae fìdei perdocendis, quod prae caeteris Patrem nostrum Emmanue- lem Godinum ad id jubendum perpulerat. Atque principio qui- dem quindecim aut sexdecim fratribus id officii commissum est. Sed non multo post, cum negotia nonnulla existerent, necessario illis occurrendum fuit ; nihilo tamen secius sex septemve hac- tenus in eo perstiterunt. Itaque ex quodam viculo, licet 24 stadiis abs civitate distet, singulis hebdomadis copiosus satis puerorum numerus, una cum aliis jam virilis aetatis, huc pro-

1 Autographum in duplici folio nn. 606 et 609. Auctor nonnisi nonaen Petrus his lit- teris subscripsit ; eas tamen Petro Diez seu Diaz adscribere audemus, quia, ut videre est in Polanco, Chronìcon, t. Il, pag. 698 et 702, huic Petro Diaz in Conimbricensi Colle- gio degenti injunctum erat ut Romam de rebus Portugalliae scribendi curam gereret.

224

LlTTERAE QU ADR IM ESTRES

perant , peccata sua nostris Patribus confessuri , pollicentes se singulis quibusque mensibus idem esse facturos. In quodam item alio nonnulli, qui se invicem odio capitali prosequeban- tur, ad amicitiam revocati sunt. De quibus unus in tempio pu- blice veniam ab eo petiit, idque affatimi defluentibus lachrymis, a quo fuerat affectus injuria; id quod plebem universam ad pie- tatem et lachrymas vehementissime excitavit.

Pater vero D. Gonzalus l, post aliquot Bracharae transactos dies, Portugalliam * ire jussus est; ita fieri cogentibus incolis,. ubi et de die et de nocte strenue laboravit, tum in concionibus atque cohortationibus familiaribus , tum in audiendis poeniten- tium confessionibus , tum in administrando sacro Eucharistiae sacramento. Tantoque pietatis studio flagrabat is populus, ut, quia nequibat aliter omnibus satisfacere, bene magnam noctis partem praemeditandis concionibus et precibus horariis reci- tandis fere semper impendere cogeretur. Quamquam nec sic quidem omnibus poterai. Ad ejus conciones publicas, ad pec- cata frequenter confìtenda percipiendamque sacram synaxim numerosissima hominum turba confluebat , ut festum natalitio- rum Domini nostri Jesu Christi Pascha Resurrectionis ejusdem videri posset; nam praeter alias communicantium mensas, ali- quot 300 nomines continebant; exceptis etiam quotidianis com- munionibus, quae, quandiu ibi moratus est, non cessarunt. Vi- ginti quoque plus minus homines ab eo solita exercitia spiritua- lia perceperunt, quorum etiam generales confessiones audivit.

Iam vero in hac ipsa civitate , et concionibus publicis , et confessionibus audiendis, et conferendo Sanctissimum Sacra, mentimi corporis Domini nostri Jesu Christi, augentur in dies magis ac magis spirituales proventus. Cum enim diebus domi- nicis lapsae quadragesimae , idem ille Pater a prandio concio- naretur in tempio Misericordiae , quod in media civitate situm est (ut alios interim sermones taceam , partirti in Collegio Regio ad scholasticos, partim aliis in locis hábitos), adeo crevit nume- rus confitentium peccata sua et communicantium octavo quo- que die , ut compertum sit apud nos solummodo singulis domi- nicis diebus 120, tum viros tum foeminas, et eo amplius ad sa-

' P. Gundisalvus Sylvcira. Vide Polanco, Cliroiiicoii, t. ni, pag. 413, n. 910. - Ut notura est , hoc etiara nomine appellatur urbs Portus (Porlo, O Porto).

An. 1553

225

eram synaxim accedere. Quorum ardentíssima studia non modo duratura diutius, verum etiam augenda confidimus , concioni- bus et mirificis christianae doctrinae enarrationibus, quasidem ille Pater diebus dominicis, mane quidem domi, a prandio vero in eo ipso Misericordiae templo habere insistit , impellendo maximam partem hominum ad sacram Domini mensam fre- quentandam , ad quod praestandum videtur speciale quoddam et singulare donum a Domino accepisse, unde fit saepenumero ut Patres nostri tot confessionibus non sufficiant. Quin etiam hic ipse Pater proxime praeterita quadragesima duobus foemi- narum monasteriis juvandis dedit operam, quorum alterum Sanctae Annae, alterum Sanctae Clarae dicatum est. Commo- ratur in his ingens monacharum turba, quas omnes alterais diebus invisens privatim, diligentissime instruebat: atque ita effecit per illum Dominus , ut in utroque monasterio bona ea- rum pars spiritalia exercitia meditaretur ac etiam nunc in ora- tione persistat , speremusque adeo fore ut nunquam ab incoe- ptis desistant , maxime cum eas ille bis singulis invisat hebdo- madis.

Jam in ipso principio quadragesimae , cum Patri Doctori 1 optimum consilium videretur ecclesias huic annexas Collegio doctrina spirituali communire ac pascere , quando earum tem- poralia metimus , Patres Petrum Diez et Emmanuelem Leite ad S. Felicis misit , ut una cum iis, qui ibi erant, frequentissime parochias illas omnes inviserent , tum poenitentes audiendo, tum concionando, tum Dominicum Corpus Sanctissimum mini- strando, qui etiam nunc in hoc muñere perseverant. Duos quo- que fratres ad S. misit Antonii 2, qui totam quadragesimam do- cendae plebi navarunt operam , et pueris in primis christianae fidei rudimentis instruendis aliisque spiritalibus rebus non pau- cis. Yisitabant eos qui in próxima quadam civitate (Guardae illi nomen est) tenebantur in vinculis; docebant eos; suis inter- dumhumeris plenos aquae cantharos ipsorum usibus necessariis bajulabant.

Qua in civitate ac in quinqué vel sex viculis, quos statis quibusdam diebus uniuscujusque hebdomadae revisebant , tri-

1 Michaè'li de Torres. Polanco, Chronicon, t. m, pag. 414, n. 912.

2 Ad S. Antonii de Benespera Abbatiam, quae Conimbricensi Collegio erat annexa. Polanco, ut supra.

T. II. 15

226

LlTTERAE QUADRIMESTRES

ginta homines atque etiam amplius ad mutuum amorem redu- xerunt , quum sese antea alii alios pessime odissent. Ad Castel- limi etiam quoddam regium , Tomar vulgo nominatur , missus fuit P. Michael de Sousa, ipso Rege , id postulante, ubi aut bis aut ter singulis hebdomadis docebat populum, audiebat arca- nas poenitentium confessiones , administrabat sanctum Eucha- ristiae sacramentum, ad quod multi saepe pro more accede- bant, incitati ad id faciendum P. D. Gonzali concionibus, quas anno proxime elapso ibi habuerat et frequentes et ardentíssi- mas. Inde vero, diebus dominicis et festis duas parochias vici- nas, alteram mane, alteram vespertinis horis, concionaturus petebat, ex cujus sollicitis adhortationibus ubérrimos fructus illi homines acceperunt. Sed is fuit longe maximus , quod 130 aut 140 homines, capitalibus odiis impliciti, maximam partem diutinis, ad concordiam et familiaritatem revocati sunt , ex qui- bus multi publice , obortisque lachrymis , ac provolutis ad ter- ram genibus, alii alios veniam postulabant, aliis omnes sibi illatas injurias sponte propria condonantibus. In eodem Castello bis unoquoque die frater quidam ex nostris quos vocant con- scientiae casus, praelegebat ministris Ecclesiae, quorum ibi ingens est numerus, id quod illis, qui confessiones audiunt, plurimum profuisse credimus. De aliis quibusdam Patribus, quos ad Episcopatum, vulgo de Portalegre vocatum, miserant concionaturos , nihil habemus scribere Tuae Pat.; nam neque ipsi reversi sunt, neque ullas ad nos literas dederunt.

Ad Indos quinqué hoc anno missi sunt, tum Patres, tum Fra- tres; ad brasilienses vero septem, qui omnes magno animo sese laboribus quibusvis devoverunt, quum plerique eorum gravibus morbis cruciarentur ; nam divina bonitate hinc indidem argu- mentum efficax satis sumpserunt , quo profectionem suam P. Doctori persuadere possent; tantum abest ut impedimento fuerit. Dicebant médicos id probare consilium: morbos, quibus tenebantur, his in locis curare non posse, neque forsitan aliis: sineret proinde eos proficisci , inter infideles saltem morituros: se, si non aliis rebus, at certe perdocendis puerulis posse suf- ficere \

1 Marcus Georgius ( Jorge). Polanco, ibid. , pag. 415, n. 913.

- Clariora haec multo fient legentibus quae habet Polanco, in Chronico, t. ni,, pag. 411, n. 907, et sequentes Marci Jorge litteras.

An. 1553

227

Ac caeteris quidem nec argumenta nec ferventissima desi- deria deerant : major quippe pars ardentissime petebat , non- nulli etiam decurrentibus in terram lachrymis, ut vel ad Indos vel ad Brasilienses ire juberentur. Sed aliter Deo visum est, illosque forte temporibus aptioribus destinavit.

Recepii sunt a Januário in fratrum numerum quatuor ado- lescentes, omnes optimae expectationis: unus dialecticem audire coeperat, alter theologiam; atque hic ipse, cum dudum servire Domino in hac ejus Societate desiderarci , adlocutus est quem- dam, qui ex nostris aliquando fuerat, exigebatque ab eo causam cur a coeptis destitisset. Me intolerabile esse respondet cum ejusmodi hominibus vivere, qui te, velis nolis, sanctum conen- tur efficere: at adolescens, qui id unum mirum in modum opta- bat, protinus ad nos sese decrevit recipere, nec diutius foris re- moratus est.

Haec hactenus Dominus per suae Societatis ministros effe- cit, R.e P. , neque aliud superest in praesentia quam ut nos omnes benedictioni tuae ac precibus charissimorum fratrum nostrorum commendemus.

Faxit Deus Opt. Max. ut ejus voluntatem et cognoscamus et exequamur. Amen.

Ex Conimbricensi Collegio 6 Cal. Maji anno Domini 1553.

Ex Patris D. Leonis imperio

f Petrus, f

Saper script io: f Admodum R.do in Christo Patri

Ignatio.

Alia manu: 1553. Quad. Conimbrica 26 Aprilis.

228

LlTTERAE QUADRIMESTRES

CCXII

P. Marcus Jorge, Ex commissione Patris Leonis Enriquez , Patri Ignatio de Loyola. Conimbrica, 26 Aprilis 1553 *.

t

Ihus

Mui Reuerendo en X.° padre.

La graçia y amor de Christo nuestro Señor sea syempre en nuestras almas. Amen.

Auiendo de complir com la obediencia de V. R. y darle cuenta de lo que pasó en estas partes por estos quatro meses, lo primero que se me offreçe es de la Doctrina, que dende enero á esta parte se ha continuado en los lugares y villas cercanas á esta ciudad , em que por la graçia de nuestro Señor se ha he- cho en las almas mucho fructo, praecipue en ensenhar á los niños los rudimentos de la fee, que fué el principal intento.

Los que en esto se occuparon al principio fueron quinze é deciseys hermanos y sucçediendo después algunas occupaçio- nes, fué necessario acodir á ellas, empero syempre continuaron hasta ora y continúan seis ó syete dellos; y así de uno destos lu- gares , ahunque estaa de aquí una legoa , acostumbran á venir

4 Autographae litterae sub num. 607 et 608. Eadem prorsushic enarrai hispano ser- mone F. Jorge, quae latine scripta habes calamo P. Diez in n. superiori. Addit tamen in postscriptis quaedam de iis qui in dioecesi Portalegrensi versabantur.— Suas has lit- teras latinitate donavit ipse Marcus Jorge, cujus adversarium a Polanco emendatum habemus in folio duplici, nn. 611 et 612. Hujus etiam latinae versionis, a Polanco emen, datae, extat apographum duplici item in folio, nn. 610 et 613, quod infra , more nostro- subjiciemus.

An. 1553

229

cada semana razonable número de muchachos y otras perso- nas á confessarsse aquí en el Collegio con determinación de hazerlo cada mes. En otro también algunas personas que es- tauan en odio, se truxeron á concordia, demandando el mismo injuriado y offendido una vez públicamente perdón en la Iglesia con muchas lágrimas, lo que causó edificación y deuoçion en el pueblo. El padre dom Gonçalo 1 después de haber estado em bragua '2 algún tiempo, como ya se tendrá escripto, fué emviado á la ciudad del Puerto á instancia de los moradores delia , á do trabajaua de dia y de noche en prédicas y confessiones y admi- nistración del Sanctisimo Sacramento; y tanta era la devoción del pueblo que, no podiendo de otra manera satishazer á todos, era forçado gastar quasi siempre la maior parte de la noche en estudiar los sermones y rezar sus horas, y ahun con esso no podia. Era grande el número de los que concorrian á sus ser- mones y de los que se confessauan y comulgauan á menudo. En tanto , que la páscoa de nauidad pareçió páscoa de Resu- rrection, porque allende de otras mesas délos que comulgaron, uuo algunas de trezientas personas, ultra de las communiones que ordinariamente todos los dias de la semana se hazian. Dió también los exercicios spirituales á más de veynte personas, oyéndolas generalmente de confession.

Aquí en la ciudad creçe cada dia el fructo spiritual con las prédicas y confessiones y administraçion del Sanctisimo Sacra- mento, porque predicando el mismo Padre D. Gonçalo esta quaresma passada, aquí en la Iglesia de la Misericordia, que es en el medio de la çiudad , los dominguos á la tarde , allende de otros sermones que por la semana hazia á los estudiantes y en otras partes , se acreçentó tanto el número de los que se con- fiessan y comulgan cada ocho dias, que se halla aquí en casa solamente comulgar en cada dominguo çiento y veynte y mas personas de fuera, cuio fervor no solamente esperamos con- seruarse mas ahun augmentarse mui mucho con los sermones y doctrina , que el mismo padre gonçalo continua aora aquí en casa y en la misma iglesia de la Misericordia cada Dominguo á la tarde, persuadiéndoles en los mas dellos la frequentaçion

1 P. Gundisalvus de Sylveira. 8 Braga , Brachara.

230 LlTTERAE QUADRIMESTRES

del Sanctisimo Sacramento, para lo qual le tiene Nuestro Señor dado don y zello special ; y ansi muchas vezes acaeçe no pode- ren aquí los Padres satishacer á tantas confessiones. El mismo P. Dom Gonçalo esta quaresma se ocupó por la semana con dos monasterios de monias que aquí ay , uno de Sancta Ana y otro de Sancta Clara, á do ay gram muchedumbre de monias, y hizo nuestro Señor tanto por él con la mucha dilligençia, que él de su parte puso, visitándolas un dia un monasterio y al otro dia el otro, y doctrinándolas particularmente, que las más delias tomaron los exercícios spirituales em entrambos los mo- nasterios y perseueran en oración y ay esperança que yrán adelante, maiormente porque él las visita ahun aora dos vezes en la semana.

Al principio de la quaresma , pareciendo bien al padre Doc- tor Torres proveer las iglesias , annexas á este Collegio , de doctrina spiritual, pues delias teníamos lo temporal, embió á Saõ Fins los padres pedro diaz y manoel leite pera que con los que allá estauan se occupassen en visitar mui á menudo todas aquellas parrochias, confessando y predicando y admi- nistrándoles el Sanctissimo Sacramento, y ahun aora perseue- ran en ello. Embió también á Sancto Anton de Byenspera, otra iglesia del Collegio, á dos hermanos, los quales toda esta qua- resma se occuparon en hazer doctrina al pueblo y en enseñar los Rudimentos de la fee á los mochachos y otras occupaçiones espirituales , entre las quales una era visitar á los presos de la çiudad de la Guarda y hazerles doctrina , yéndoles también á vezes á buscar agoa á cuestas. Hyzieron ultra desto en la misma ciudad y otros cinco ó seis lugares , que entre semana visitauan, más de treinta personas amigas, que de antes estauan en odio.

En esta misma quaresma se envió otro padre , que llaman Miguel de Sousa, á una vylla del Rey, que llaman Tomar, á pe- tición de su Alteza , y allí se occupaua en hazer entre semana dos ó tres vezes doctrina al pueblo y en oir confessiones y ad- ministrarles el Sacramento de la eucharistía, que reçebian á menudo muchos, los quales el padre dom guonçalo empuso en ellos, predicando allí el anno passado. Allende desto el mismo padre miguei de sousa, estando allí, iua los dominguos á dos parrochias, á una de ellas por la mañana y á la otra á la tarde,

An. 1553

231

ú predicar; y entre otros prouechos spirituales , que de sus ser- mones se sacaron, fué uno que en los últimos dellos se reconci- liaron cerca de cyento treinta ó quarenta personas que estauan en enemistades , y algunas delias de muchos dias , pediendo en público perdón unos á otros de Rodillas con muchas lágrimas y deuocion , y otros perdonando á los que le tenían offendido y injuriado.

Leyó también en la misma villa hun hermano 1 dos lectiones de casos de consciência cada dia á los Sacerdotes de alli , que son muchos, con la qual se hizo fructo á los confessores. De otros padres, que esta quaresma fueron á predicar al obispado -de portalegre á petición del Obispo, el qual es mui amiguo de la Compañía, no tenemos ahun nueuas que escreuir á V. R. por- que ni son ahun uenidos, ni tenemos cartas suyas dello 2.

Pera la India se ham embiado este año entre padres y her- manos çinco, y pera el Brasil siete, todos muy offreçidos á los trabaios que nuestro Señor les quisiere dar: no obstante seren los más dellos harto enfermos, lo qual por la bondad de dyos no solamente no les ha sido impedimiento para ello, más ahun tomaron la enfermedad como por medio y Razón mui eficaz pera persuadir al padre doctor que los enbiasse , diziendo que, pues el Médico les daua licencia y la enfermedad era irreme- diable en estas partes, los dexasse ir á morir entre infieles, por- que siquiera aprouecharian allá para enseñar los niños. Ni á los que aqua quedan faltaron buenos desseos y Razones para los acompañar. Antes los más dellos pedieron con muchos feruores y instancias, y algunos con lágrimas, al padre doctor los embiasse también ó á la India ó al Brasil, syno que nuestro Señor lo ordenó de otra manera, guardándolos para otro tiempo.

Han entrado en la Compañia , de enero á esta parte, quatro hermanos, todos de buena espectation, de los quales uno tenia empeçado el curso de artes, y otro acabado y empeçaua a oyr Theología. Este mismo, teniendo ya hauia dias desseos de seruir á nuestro Señor en la Compañía, habló con uno, que avia estado en ella , pediéndolhe Razão de su salida y él le Respon- dió que no era cosa tolerable biuir en compañía de tales hom-

1 Ipse Marcus Jorge, harum litterarum scriptor. a Vide tamen infra postscripta.

232

LlTTERAE QUADRIMESTRES

bres, pues ahunque uno no quisiesse, le auian de hazer sancto por fuerça. El que otra cosa no desseaua, oydo esto, se deter- minó entrar en la Compañía y muy presto effectuó su propósito.

Por aguora no otro sino que todos nos encomendamos en la bendición de vuestra reuerencia y oraciones de nuestros Charís- simos padres y hermanos, pediendo á dios nuestro señor nos dee á sentir y complir su sancta voluntad. Amen.

deste Collegio de Jesu de Coymbra, á los 26 de Abril de 1553 annos.

Por commission del padre Dom Leaõ minimo hijo,

Marcos Jorge.

Esto es en suma lo que sabemos de los PP. Santa 2<¡ y Cor- rea 1 que an ido a portalegre , de los quales haze mención esta carta.

En todos los lugares á do llegauan se procuraua que se aiun- tasse la gente, y hazia el p. S. £g pláticas con satisfaçion del pueblo, y ambos oian algunas confessiones.

En portalegre predicaua el p. S. en dos iglesias parrochias y en el hospital, cuia iglesia es de las más capazes de la ciudad, y algunas ueces en un monasterio de monias, y con mucha sa- tisfaçion y grande auditorio de la gente principal. Hazia tam- bién pláticas priuadas , á las quales concorria mucha gente de la principal y monstrauan aprouecharse mucho, porque obede- cían al P. más de lo que algunos subditos hazen á los superio- res en las religiones , tanto que el mismo padre se confundia y marauillaba; mandáualos meditar dos tres horas, uesitar los en- carcelados, hospital y otras cosas semeiantes; y desto se espe- raua mucho más fructo si el p. no enfermara, de lo que la gente mostró mucho sentimento.

El p. Antonio correa, su compañero, iua todos los sábados á un lugar dahí tres legoas, e ahí predicaua los domingos por la mañana, y á las tardes hazia pláticas en la misma iglesia, á do por la bondad del Señor se hizo fructo. En la ciudad de por-

* PP. Jacobus de Santacruz et Antonius Correa.

An. 1553

233

talegre también hazia pláticas en una iglesia una y dos uezes en la semana, á las quales concorria mucha gente, y se hizo en ello fructo. Predicó la passion en una parrochia con mucha moción y satisfacion de los oientes ; lo más del tiempo oia con- fessiones, y algunas generales, de que se seruió mucho el Sr.

En aquel pueblo auia gente mui aprouechada, instruida por otros padres de la Compañía. Un hombre honrado, en los tiempos pasados terrible, tiene hecho grande mudança. Una noche que iba de uesitar el p. S. gg, le dieron una grande he- rida por la cabeça , la que él recebió como mui gran beneficio de Nuestro Señor y nunca quiso descobrir quién se la diera. A otro también de los principales, la noche del uiernes sancto, después de auer andado en la proçission dezcalço, iéndose para casa , pareçe que á diçiplinarse secretamente , le dieron una mui grande herida por una pierna, y de las primeras cosas que hizo fué rogar á Dios por el que se la diera , y dizia que holgara de saber quién era, para le hazer alguna buena obra; y no consentia que alguno dixesse mal de lo que le hiriera , y esto con grande gozo, puesto que padeçia mui grandes dolo- res , y quando le curauan , uno de los maiores refrigerios que mostraua tener, era abraçarse con uno de los padres. Otros hombres honrados y deuotos pareçe que se andauan apreci- biendo para padeçeren otro tanto por honra de nuestro Señor; y esto se atribuie á la Compañía , porque de antes , según ellos dizen, era gente mui dura. Mucho también a aprouechado el Obispo con su virtud, prudencia y buen cuidado.

Super ser iptio : f Al muy R.d0 en Christo Padre Ignatio. /// ora sinistra , prope verbum Ignatio legitur: 1.a (i. e. pri- ma via.)

Et alia marni: Quad. Coimbra, 26 de Aprile 1553.

234

LlTTERAE QUADRIMESTRES

Praecedentium Fratris Marci Jorge litterarum latina versio '. f

Pax Domini nostri Jesu Christi sit semper nobiscum. Amen.

Cum ea, quae superiores hos quatuor menses R. P. T. filios, quos in Domino genuisti, occupatos tenuere, scripturus sim, et tuae voluntad obtemperaturus , illud in primis occurrit , quod ad puerorum institutionem , quam scio P. tuae magnae semper esse curae , pertinet. Quos in proximis huic urbi pagis et oppi- dis, ad primum et secundum milliare, fratres diligenter, ab ipso usque ianuario, Divina praecepta et alia fidei rudimenta docent, cum magna oppidanorum omnium utilitate. Initio quindecim aut sexdecim fratres hanc iucundissimam provinciam festis diebus, quibus non erat praeceptoribus opera danda, obierunt; sed quamvis multorum opera rebus aliis necessària postea fue- rit , sex aut septem tamen adhuc perseverant in eodem labore. Veniunt et pueri et homines non pauci ab oppido quodam ut singulis hebdomadis ad divina Sacramenta accedant. In altero, fratris , qui eo ibat , diligentia , reditus in veterem gratiam est factus ab aliquibus, qui odia inter se fovebant, e quibus unus, cum iniuriam ipse accepisset , publice ab eo, qui laeserat, ve- niam in tempio postulavit, non sine lachrymis, quod omnibus, eius oppidi fuit exemplum perquam salubre.

P. D. Gonçalvius cum Braccharae fuisset aliquot diebus, in urbem, quam Portum vocant, Lusitaniae, post Olissyponam, maximam, missus est, efflagitantibus id atque cupientibus ma- iorem in modum ipsis civibus, apud quos superioribus annis fuerat. In ea urbe non interdiu non noctu quies ulla dabatur, cum hinc vocarent conciones, bine urgerent multi, quorum confessiones erant audiendae. Cumque non posset D. Gonçal- vius omnium satisfacere petitionibus , quibus certe plurimum

* Vide supra, pag. 228, not. 1.

A.\. 1553

235

debet Societas ob maximam quamdam charitatem, qua iam inde ab initio eam prosequuntur , quicquid erat diurni temporis eorum utilitati tribuebat, noctem magna ex parte meditandis atque instituendis concionibus imperìdens, ad quas semper ma- gnus est factus concursus; confessionis etiam et Sacrosanctae Eucharistiae Sacramenta tanto fervore sunt frequentata, ut Pascha Dominici Natalis non fuerit absimile diei , quo eiusdem Domini Resurrectio celebratur. Aliquoties enim 300 simul ac- cessisse audio , praeter eos , qui hebdómada ipsa se ad hoc San- ctissimum Sacramentum sumendum conferebant. Plures etiam quam XX se in solitis meditationibus , eiusdem Patris opera, exercuerunt. Quorum omnium confessiones, quas generales vo- cant, sunt ab eo auditae.

Postea venit Conimbriam , ubi maius in dies singulos senti- tur augmentum rerum spiritualium. Nam eodem in Misericor- diae (ita enim vocatur) tempio, superiori quadragesima concio- nante , quod in urbis umbilico situm est, idque vesperi domini- cis diebus, et in publico gymnasio aliisque locis in ipsa hebdó- mada, usque adeo numerus eorum, qui ad Sacramenta veniunt, auctus est, ut plures quam centum et vigiliti eius rei causa sin- gulis hebdomadis ad nos confluere comperiantur. Quem nume- rum (tantum abest ut metuamus ne imminuatur) magis magis- que auctum iri speramus , Dei Opt. Max. auxilio freti. Nam D. Gonçalvius non desistit in plerisque omnibus concionibus, auditorum ánimos incitare atque adeo infiammare ad Sacra- menta ista frequentanda. Quam ad rem videtur Pr. ipse priva- tim a Deo Opt. Max. vim admirabilem in concionibus conse- quutus. Unde fit ut saepenumero non possint Nostri omnium, qui huc ad confitendum veniunt, votis satisfacere. Nec illa sane fructuosissima eiusdem occupatio , quam habuit superiori qua- dragesima, silenda est. Alterais enim diebus ibat ad duo coeno- bia monialium , quorum alterum Divae Annae , alterum Divae Clarae dicatum est, idque maximum et in Lusitânia maxime celebre propter multitudinem nobilium virginum, quae in eo sunt. Quo labore tam assiduo multum profectum est. Nam mo- niales fère omnes se in spiritualibus exercitiis diligenter exer- cuerunt et in oratione perseverant, cum magno (ut credibile est) profectu. A quo studio ne recedant, bis in hebdómada do- centur a Domino Gonçalvio.

236

LlTTERAE QUADRIMESTRES

Ineunte quadragesima, visum est R. P. Doctori Torres ad eas ecclesias , quarum redditibus hoc Collegium sustentatur, P.es Petrum Diaz et Emmanuelem Leite mittere, ut cum aliis fratribus, qui sunt in monasterio D. Felicis, frequenter paro- chias omnes adirent, illosque rusticanos nomines diligenter edocerent, quod faciunt inhunc usque diem. Duos alios fratres ad D. Antonii misit ecclesiam, qui in pueris edocendis et oppi- danisipsis, aliisque similibus occupationibus quadragesimam impenderunt; inter quas ea erat non postrema , quod ibant ad urbem, quam Guardam appellant, quae VI passuum minibus distat, ut eos, qui in publica custodia clausi erant, consola- rem atque etiam docerent multa, quae illi hominum generi sunt valde necessaria, quibus nonnumquam etiam aquam e fonte humeris adsportabant. Plures ad haec quam XXX, tum in eadem urbe, tum in quinqué pagis , quos adibant , in gratiam pristinam reduxerunt.

Hac ipsa quadragesima P. Michael de Sousa ad oppidum Tornar, cuius commoda diligentissime a Rege providentur, Re- gis ipsius petitione missus est, ubi populum bis aut ter in heb- dómada docebat; quod reliquum erat temporis audiendis con- fessionibus et Eucharistiae Sacramento administrando impen- dens. Ad quod accedebant multi, idque frequenter. Nam D. Gon- çalvius superiori anno in eodem fuerat oppido.

Dominicis porro diebus P. Michael ibat ad duas parochias, in quas confluunt finitimi rusticani, in quarum una mane, in altera vesperi concionabatur : atque inter alia commoda , quae conciones illae pepererunt, illud fuit vel praecipuum , quod po- stremis concionibus 30 supra 100 homines [ad] amicitiam revo- carunt, odia et simultates lachrymis deponentes. Sacerdotes praeterea, qui sunt permulti Tomar, quotidie duas lectiones audiebant de iis quae ad audiendas confessiones spectant, quas lectiones legebat frater, qui cum Michaele de Sousa ad illud oppidum venit.

De duobus sacerdotibus, qui ad dioecesim, quam Portalegre vocant, concionatum ierunt, flagitante id Episcopo, viro in- tegerrimo et Societatis amicissimo , nihildum compertum ha- bemus.

Ad Indiam hoc ipso anno quinqué missi sunt e nostris ; ad Brasiliam vero septem , omnes parati atque álacres ad subeun-

An. 1553

237

dos labores quoscumque pro Dei gloria. Aliqui enim ex ipsis, cum diuturnis morbis conflictati, recuperare in hac regione pristinam valetudinem non poterant. Qua occasione non desti- terunt a R. P. Doctore etiam atque etiam petere ut eos ad Bra- siliani mitteret, ubi certe docendis atque instituendis pueris útiles esse poterant. Ne fratres quidem alii minus hoc effìagi- tabant; qui plerique omnes lachrymis magnum animorum ar- dorem declararunt ; sed , Domino ita volente , alii reservantur tempori.

In nostrorum numerum quatuor scholastici sunt recepii, qui optimam de se spem excitarunt, quorum unus est dialecticus, alter theologus: is cum, ex multo tempore, vitae nostrae ratio- nem amplecti statuisset incidisetque in quemdam, qui eamdem reliquerat, causam interrogai mutati consilii. Alter dicere: In- tolerabile cumprimis esse cum his vivere, qui vel invitum te in alium hominem mutent. Quod ubi audivit, magis in suo propo- sito confirmatus, paulo post ad nos se contulit.

Accedunt his et alia nonnulla , nuper nobis comperta , scitu quidem non minus digna, quae divina bonitas operan dignatus est per duos ex nostris patribus, quorum unus Jacobus Sanctae Crucis, alter vero Antonius Correa nominatur, idque in civita- te, quam vocant Portalegre, ad quam iverant concionatum. Primum quidem , dum iter eo conficerent , quocumque perven- tum erat, illud in primis curabatur ut vicino populo undique congregato unus e duobus concionaretur, nimirum P. Jacobus, cui id munus praecipue incumbebat ; quo facto cum magna to- tius populi satisfactione , deinde sese offerentes confessiones audiebant. Ad civitatem igitur ubi ventum est, P. Jacobus con- cionari coepit in duabus ecclesiis parochialibus et in ecclesia xenodochii, quae maxima est et capacissima inter alias Civita - tis, interdum etiam in quodam monialium coenobio, cum magna alacritate auditorum eorumque nobilium. Ad haec privatim ali- quot ab eodem sermones fiebant, quibus audiendis non medio- cris multitudo confluebat auditorum ex nobilissimis quibusque et primatibus urbis , in quibus obedientia summa, qua Patrem officiosissime observabant, percepii ab illis fructus et spiritua- lis profectus indicium erat. Tantopere enim mandata patris exequebantur ut illum ipsum in admirationem traherent vene- mentem. Nam et divina mysteria per duas aut tres horas me-

238

LlTTERAE QUADRIMESTRES

ditari, et publica custodia clausos consolari, et pauperum ho- spitium invisere, et id genus alia quam plurima cum juberet faceré singulos , in singulis non mediocrem cernebat obtempe- rando obedientiam.

Hinc multo uberior fructus sperabatur, nisi morbo aegro - tare coepisset P., quo graviter affectus, a fructuosa occupa- tione coactus est cessare; id quod omnes illius civitatis homines magna tristitia affecit. Porro alterius Patris, hujus socii, non minus utilis labor extitit. Nam et oppidum quoddam, tribus illinc distans leucis , singulis diebus sabbati frequentare et ibi- dem dominicis diebus mane concionari et vesperi in eadem ec- clesia solebat. Unde non parum spiritualis profectus Dei bene- ficio illius loci hominibus accessit. Idem insuper in civitate praedicta, in una ecclesiarum, singulis cujusque hebdomadis utilia salutis documenta et virtutum admonitiones , his qui con- veniebant, inculcabat.

. In die item Parasceves de Passione Domini in una parochia- lium ecclesiarum concionatus est non sine lachrymis et magna auditorum interna commotione. Denique, quod reliquum erat temporis, audiendis confessionibus , nonnullis etiam generali- bus , fructuosissime impendebat. Quo factum est ut major in dies rerum spiritualium sentiretur augmentum.

Ex populo hoc nonnulli optime erant instructi et in spiritua- libus a nostris jam olim edocti.

Nobilis quidam vir, olim insolens habitus et turbulentus val- de , exemplo et doctrina Patrum longe alius est factus. Idem nocte quadam a P. Jacobo rediens, quem aegrotantem invise- rat, vulnere in capite est percussus, id quod adeo lubenter et hilari fronte accepit , ut summum Dei beneficium crederet, neque unquam percussoris nomen voluit aperire. Alius item nobilis in nocte Parasceves, postquam, in supplicationibus pu- blicis, nudis pedibus ambulaverat, domum rediens, ad flagella (ut creditur), vulnus et ipse grave in crure clanculum accepit. Quo accepto , prima , quae sub id temporis verba protulit , pre- ces Deo pro percussore fuere: Optar im (inquiens) hominem agnoscere ut ei boni aliquid facerem. Tantum aberat ut vindi- ctam expeteret; nec ullo modo ferre poterai mali quicquam in vulneris auctorem a circumstantibus dici. Atque haec sane omnia laetus admodum, quamvis magnis doloribus confìictatus

An. 1553

239

transegit, cumque a medíeis curaretur, una illi Patris, qui ade- rat, praesentia solatio magno erat ; quem subinde complectens, cordis laetitiam eximiam declarabat. Hic cernere erat non pau- cos ad similia aequo animo ferenda pro Dei gloria paratos. Tanta hujus populi, qui antea ferox et durae cervicis fuerat, ad Deum conversio et vitae mutatio tota Deo per ministerium So- cietatis tribuitur; sed hujus habet non minimam partem vir summa religione et pietate et Societatis amicissimus , illius dioecesis Episcopus.

Haec sunt, R. P. in Christo, quae 4. 01 his mensibus Divina bonitas in his locis per suos servos operata est. Superest ut T. P. nos omnes Deo nostro etiam ac etiam commendet, quod ut facias patres omnes et fratres diarissimi vehementer cupimus .

Conimbricae V Kalend. Maji 1553.

In quarta pagina, manti Patris Poiana: Ex Coimbria. Quad. 5 cai. Man, 1553.

240

LlTTERAE QUADRIMESTRES

CCXIII

P. Leonardus Kessel Patri Ignatio de Loyola. Colonia, 30 Aprilis 1553 *.

t

IHS

Gratia et pax X.1 sit semper nobiscum.

R.de in X.° pr.: quia obedientia sancta urget literas quadri- mestres adP. V. scribere, conabor paucis ad X.* gloriam attin- gere -, quae dominus sua gratia Coloniae operari dignatus est.

In primis quatuor hisce mensibus satis nostra Colonia a Deo paterne castigata et afflicta fuit variis morborum generibus bellorumque turbinibus, nec modo ex toto libera 3, sed quod magis dolendum est, quod nulla 4 sequatur emendatio. Hisce temporibus magna oblata fuit occasio visitandi infirmos, ad quos pluries vocati fuimus, inter quos aliqui octogenarii cum magna contritione peccatorum a pueris confessionem incepe- runt, quia nunquam bene confessi erant, et sic de reliquis, cum magna omnium aedificatione , ita ut publice in mensis dicant nomines, "mirum est quod omnes infirmi, qui huic Patri confi- tentur, restituantur sanitati, et vitam in melius commutant,,. Adfui etiam hominibus desperatissimis , qui seipsos diabolo etiam literis proprio sanguine scriptis tradiderant et per annos

« Autographa, duplici folio sub nn. 304 et 305.— Habemus et apographum , in Hispa- niam Roma missum, in Historia varia, 1. 1, fol. 305.

2 Contexere scripserat Kessel , quo deleto, suprascripsit Polancus attingere.

3 necduiu libera est. Polancus.

* Hoc etiam emendavit Polancus, nulla delens et scribens exigua.

An. 1553

241

aliquot visibiliter cum daemone conversati sunt, qui per confes- sionem et sanctissimi corporis X.1 sumptionem vitam in melius converterunt. Benedictus Deus. Aliis etiam hominibus afflictis adfui, qui plurimum in domino consolati sunt. Multi etiam adfuerunt nobis consulendi, confitendi, boni aliquid audiendi gratia ad vitam corrigendam. Bonus odor Societatis augetur in dies, sed non dormii daemon, qui óptima semper conatur inver- tere, aut impedire. Quam vera sit Apostoli sententia dicentis: qui pie in divisto voliint vivere, persecutionem patientur , ex- perimur quotidie, Benedictus Dominus, ut si qui se X.* servitio mancipare intendunt, parentes ut leones rapaces, in eorum filios surgunt, ac omni conatu retrahunt; quod si terroribus atque blanditiis non possunt, invocant brachium saeculare ut vi retrahantur, ac bene incepta relinquant, ut experientia satis didici, qui hic X.um sequi velit, hoc in silentio faceré 1 debet, et tandem adhuc ciam fugere cogitur, quia mundum relinquere et sanctae obedientiae iugo se submittere insaniam et dedecus magnum reputant. Tanta est hic hominum caecitas. Et haec una causa fuit, quare confratres nostri Magister Joannes cum aliis sociis -, insciis parentibus, clam Romam profecti sint ulti- ma Martii, quia bonum opus impedivissent, qui, post eorum dis- cessum, tragoediam excitare conati sunt, sed dominus omnia vertit in melius, ita ut plurimi eorum bona desideria imitari maxime desiderent. Ad senatum vocatus fui, sed ita dominus dedit loqui, ut nullus haberet amplius, quod diceret. Omnia iam pacata sunt.

Magna nobis spes est hic collegii habendi, quod multi maxime cuperent, ut de necessariis illi providere possint . R.dus Pater prior carthusiae 5 cum primum intellexerit progressum collegii no- stri apud Lovanienses, intendit summam 4 pecuniae ad eos mit- tere; idem intendit et Coloniae faceré, cum primum nostri col- legii principia prospexerit, qui plurimum commendat se P. V., et R.dus Dominus Doctor Grupperus, singularis amicus noster 5, et nos omnes commendamus P. V. semper.

1 fieri. Kessel.

2 Verba haec Magister Joannes cum aliis sociis interseruit perspicuitatis gratia Polancus, cujus vide Chronicon, t. m, pag. 266, n. 595.

3 Carthusiae additura a Polanco. * bonam summam. Polancus.

6 patronus scripserat Kessel ubi Polancus amicus noster.

T. !!. 16

242

LlTTERAE QUADRIMESTRES

Bene valeat P. V. in X.°

Ultima Aprilis 1553. Raptim. Coloniae.

R. V. servus indignus,

Leonardus Kessel.

Super scriptio. f R.do in X.° patri dno. Ignatio a Loyola pre- pósito generali societatis Jesu. Romae.

Alia marni. 1553. Quad. Colon. ult.a apri.

CCXIV

Theodorus Peltanus, Ex commissione Patris Alphonsi Salmeron, Patri Ignatio de Loyola. Neapoli, 30 Aprilis 1553 ».

t

IHS

Pax Domini J. R.de inX.°P.r

Huius quadrimestris gesta , obiter , ut iussi sumus , tran- •scribimus. Sex magnae spei iuvenes ferventissimis 8 desideriis nostrae sese Societati dederunt , inter quos unus , egregius sane adolescens, una cum his, qui Roma profecti erant, Patribus ac iratribus in Siciliam , metu parentum , se contulit.

Magna his mensibus , et praecipue in quadragesima , confi-

1 Autographae , unico folio, sub. n. 122. Eas emendavit Polancus , et emendatas- transcripsit alius in fol. 123 v.°

2 aestitantissimis scripserat Peltanus.

An. 1553

243

tentium frequentia fuit, inter quos plurimi totius suae vitae historiam generali confessione exposuerunt ; quidam etiam in- firmi, nonnulli item carcere detenti, P. Andreae 1 confessi sunt.

Creati sunt duo sacerdotes, P. Joannes Franciscus 2, P. Ni- colaus Paradensis, qui etiam in audiendis confessionibus stre- nue sese exercuerunt, praesertim P. J. Franciscus, quod non- nihil ante P. Nicolaum gradum hunc conscendisset.

Doctrina Christiana feria sexta , ut ante , pueris exponitur. Finierat eam paulo ante ferias paschales P. Andreas; succes- sit iam P. J. Franciscus, qui eamdem denuo a capite resumpsit, et quo copiosior messis inde proveniat , consuevit singulo quo- que die a singulis aliquam eius partem reposcere.

Mag. Salmeron hac quadragesima in tempio Annuntiationis concionatus est; porro quomodo munus hoc exegerit , creditu vobis quam dictu nobis facilius puto; dicam tamen unum aut alterum de multis , e quibus caetera ipsi minori negotio colli- gere, quam nos significare poteritis. Imprimis universos fere 5 amplissimae huius civitatis primarios viros ac mulieres audi- tores habuit continuos , ni forsan nonnulli id temporis negotiis forensibus praepedirentur : deinde (quod mirum est) in dies , ad ultimum etiam usque diem, audientium accrescebat numerus, adeo sane, ut locus, alioqui capacissimus, concurrentium mul- titudinem vix capere posset. Iam, si lubeat, gratiam , spiritum, doctrinam, sermonis ac rationum claritatem, denique omnia alia , quibus usus est , adamussim referre , haud dubie epistola in iustum volumen excresceret. Pro his omnibus igitur, hoc, quod et ipse saepius audivi, dico: omnium scilicet auditorumiu- dicio , vix similem Neapoli auditum esse concionatorem ; unde inter caetera et illud consecutum est 4 ut , cum ci vitas ante ad- ventum Patris non perinde nostra praesentia afficeretur, in praesentiarum universa Collegio quam maxime faveat ; volue- runt quidam e primatibus hinc inde eleemosynas Patri pro sti- pendio emendicare ; verum tantum abfuit ut hoc admitteret , ut

1 P. Andreas de Oviedo.

2 Joannes Franciscus Araldus. fere inseruit Polancus.

4 Verba haec unde inter caetera ilhid consecutum est ut sunt Polanci; Peltanus enim dixerat: et rem ita habere hinc vel facile colligere est, nani.

244

LlTTERAE QUADRIMESTRES

etiam clam eo delatas 1 referri iuberet , quae res non parum, in concionibus natum, favorem promovit.

Eidem Patri magna quaedam pecuniarum summa in elee- mosynas eroganda concredita est: eam autem filius Proregis 2 quondam e proprio stipendio elargitur.

Concionatus est diebus festivis et domi P.r Joannes Franci- scus; idem quoque quatuor alii in diversis locis et coenobiis fecerunt; P. Andreas saepe carceri inclusis, saepe etiam incu- rabilibus, saepissime vero conversis concionatus est. P. Hiero- nymus Ottellus, qui cumP. Hieronymo Domenech, cum duo- bus aliis Sacerdotibus et 14 fratribus, in Siciliam proficisceba- tur, ter aut quater hic etiam egregium ecclesiastem egit.

P. Andreas auspicatus est 17 Aprilis casus conscientiae ex- plicare : plurimum institerat Episcopus ut ea lectio in tempio cattedrali legeretur ; verumtamen edoctus rationibus magis in rem fore si domi nostrae legeretur, placide acquievit. Hanc lectionem quamplurimi sacerdotes frequentanti multi etiam laici interesse consueverunt : non dubito quin plurimum fructus inde in auditores redundet, praesertim si ipsi suo fungantur officio; legitur ter in hebdómada.

Res scholastica, si ordinem quaeras, more solito procedit; sin alia, omnia mutata videbis; est enim nunc, quam fuit ante unquam, modestia, pietas, numerus, profectus auditorum, major.

Patres et fratres omnes corpore et animo bene valent:bene- dictus in omnibus Dominus, quem, quam fieri potest maxime, obtestamur , ut in eo, in quo sumusstatu, conservare, et res omnes aã suam gloriam augere 3, dignetur.

Te etiam atque etiam, Pr., rogamus ut filios tuos quam maxi- me semper in sanctissimis orationibus tuis commendatos habeas.

Ex Neapoli pridie calendarum Maii MDLIII.

V. R. P.ta

Ex commissione R.di P. Salmeronis, indignus in Christo servus tuus,

Theodorus Peltanus.

1 oblatas. Peltanus.

* lìiterregis. Peltanus. Obierat Neapolitanus Pro-rex, Petrus de Toledo, 22.a Fe- bfuarii. Ideo Peltanus addit quondam. De harum eleemosynarum distributione viden- dum omnino Polaxci Chronicon, t. m, pag. 175, n. 367.

3 Italicis descripta inseruit Polancus.

An. 1553 245

In tertia pagina, quac alioqain nitida tota est , marni P. Joannis Philippi Vito: Mandata a Portugal.

Superscriptio in quarta pagina: f Al molto R.do nro. Pre. in Jesux.0 il P.e m. Ignatio di Loyola, Prepósito gnale. della Comp.a di Jesu.

Est et haec superscriptio iterum in extrema ejusdem pagi- nae parte, quae, post plicata juxta morem folia, supereminere debebat , repetita, et ante illam haec addita verba: Al molto R.d0 nro. P.e

Alia marni: R. Neapoli.

Et prope marginem. 1553. Napoli, Quadrimestre del Maggio. Q. S.

ccxv

Benedictus, catalaunus, Patri Ignatio de Loyola. Vallisoleto, 1 Maji 1553

Admodum R. P. in Xpo. Dno.

Gratia et benedictio Domini mansiones faciat in animabus nostris. Amen.

Per literas, quas superioribus mensibus ad te dedimus, cer- tior factus es de infirma P. nostri Gonçalis 2 valetudine: de qua, Domini beneficio, non omnino liber evasit, ac subinde nec suo desiderio potest faceré satis, impedientibus etiam id quam plu-

1 Autographae, duplici folio, n. 388.— De harum litterarum auctore consule Po- lanco, Chronicon, t. in, pag. 316, n. 716.

P. Joannes Gonzalez, Vallisoletanae domui praefectus.

246

LlTTERAE QUADKIMESTKES

rimis negotiis, quae illi de integro, tamquam operano suo, quo- tidie Dominus iniungit; eius bonitati gloria. Amen.

Multum in hoc quadrimestri tempore Dominus, ac plusquam hactenus, est operatus, quare satis et animarum profectus et Domini copiosior apparet infusio. Ex multis subiiciam quae ipse novi.

Cum eques quidam Cantaber in carcerem ecclesiasticum, homicidii accusatus , convictus esset et capitis a iudicibus damnatus, non potuit (ne inimicis parceret) nec ab huius oppidi abbate, nec eius vicario nec a religiosis ad confessionem fa- ciendam persuaderi. Sed a Domino visitatus , immisso morbo, cum a patre quoque nostro 1 (postquam id audivit) inviseretur, cor eius dulcis Dominus convertit, et ab ipso, alium nolens con- fessarium, audiri postulavit, qui sui oblitus per aliquot annos, et bona et adversa valetudine praeditus , sine confessione per- mansemi. Itaque consolationem, et ad omnia, quae Pr. vellet imperare, promptitudinem accepit: adeo quod etiam mortem (si offerretur), modo illi Pater adesset, aequo et libenti suscipe- ret animo.

Abundantia praeterea confessionum hac quadragesima no- bis fuit concessa: quare alter ex patribus, inter alias, duodecim aut tredecim confessiones audivit generales : quod non parum fuit Domino gratum. Exhis, omnes unoquoque mense, plerique vero quinto decimo quoque die, octavis quoque diebus alii con- fitendi consuetudinem induerunt. Tum praeter hos aliqui facti- tabunt idem: iam enim ad id praemoniti se ipsos praeparant.

Hoc insuper tacendum non est: nempe quod homo , qui per quadriennium odium in alium conservaverat , a quo non pote- rai avelli (quin potius sibi videbatur obsequium praestare Deo inferre quantum nocumenti posset inimico), postquam ad do- rmirti nostram a Domino, confessionem facturus, adductus est, ex primo ingressu mitis effectus, peccatum suum novit, condo- na vit offensam, loquiturque cum adversário, multumque gau- det quod sibi videtur ab onere gravi liberatus , quod hactenus non persenserat.

Addam et de alio, qui in malo degebat statu et per annos oc- casionem domi retinebat , adeo in hoc infixus luto , ut a nullo

1 Idem P. Gonzalez. Polanco, ibid., n 701.

An. 1553

247

posset eripi: ita tamen, postquam ad nos accessit, Dominus illuni excitavit, quod non occasionem solum exterminavit , sed etiam caste proposuit deinceps vivere et assuescere confes- sioni.

Quod autem attinet ad alia exercitia, quae R.ae PJ T.ae in aliis literis expressimus, eadem prosequimur hilariter.

Dominicani quoque nobis favere prae se ferunt ac nos fami- liariter visunt, cum patribus Societatis sermones conferre desi- derantes.

Denique, qui hic manemus. valemus, et omnes student pia- cere Deo. Sit nobis auxilio R. P. T. et diarissimi patres ac fra- tres istius domus suis orationibus et sacrificiis.

Vallis Oliti, Calendis Maii 1553.

Indignus et inutilis

R. P. T. filius,

Benedictos.

t

Super scriptio. IHS.— Al muy R.d0 P.e en ihu. Xpo. nro. S. el

t

padre mr. Ignatio prepósito general de la Compañía de Ihs. en Roma.

Et alia manti: Q. Valladolid. Cal. Maii 1553. Q. V.

248 LlTTERAE QUADRIMESTRES

CCXVI

Martinus Gewarts Patri Ignatio de Loyola. Vienna, 1 Maji 1553

IHS

Gratia et pax Jesu Christi Domini nostri sit semper cum omnibus nobis. Amen.

Si nova gratiarum merita novum gratitudinis officium requi- runt, aequitati sane cum primis videtur consentaneum ut quae Deus opt. max., labente hoc quadrimestri, nobis in commune, et per nos aliis, dignatus est conferre muñera, ad ipsius gloriae nonnullum augmentum, P. V., ac deinde caeteris patribus ac fratribus charissimis nostrae Societatis transcribamus ; id quod faceré constitui juxta novum decretum V. P. , hoc est, breviter luculenterque. Tribus igitur fere capitibus summam complectar fructus spiritualis, quem Deus noster sua misericordia, cur- riculo jam dicti temporis, per nos, minimos incultae suae vineae operarios, excitare proferreque dignatus est in hac natione Ger- maniae Austriacae.

Et ut tanquam a fundamentis ipsarum rerum sumat exor- dium haec nostra epistola, primum aperiemus paucis statum scholae nostrae literariae, ex qua quidem , si uberiores fructus in Domino promittere possum in praesentiarum, quam decerpe- re, neminem arbitror nobis id vitio daturum, cum nunc primum omnibus nostro magisterio sese erudiendos offerentibus reserari

* Tota autographa , duplici folio, sub n. 283. — Est et apographum, in Hispaniam Roma missum, in Historia varia, voi. i, fol. 314, quod ne uno quidem verbo ab autogra pho discrepai.

Ari. 1553

249

incipiat: porro quid in causa fuerit quod tam pium institutum hactenus dilatum sit, opinor non otiosum fore, ncque a nostro scopo alienum, id breviter attingere, qui sane non est aliud quam Dei omnipotentes gloriam apud quamplurimos amplifi- care. Intellexit Paternitas V. ex privatis litteris Patrum nostro1 rum, quo pacto, Meme novissime transacta, scholae, tum publi- cae tum privatae, ob nimium saevientem pestem conticuerint; neque interim sola ea causa principiis scholae (quam nos jussu V. P. erigere moliebamur) obstare, rem procrastinando , com- perta est. Sed multo magis aestimatio, secundum humanam pru- dentiam concepta, nostro negotio adversari videbatur; cum censeretur opus non esse novo ludo literario in tam praeclara Academia, in qua minime desini doctissimi, literarum etiam humaniorum, professores, ubi praeterea sint ludimagistri plu- res, qui in suis scholis trivialibus pueros in grammaticis praece- ptionibus valent sufficienter instituere; praeterea non levis sane invidia hinc videbatur adversus nostros conatus suscitari, quod a quibusdam literatis viris diceremur nescio quam novam do- cendi rationem meditan , quae inclitum hoc gymnasium fundi- tus aliquando labefactaret. Interea dum Serenissimus Rex Ro- manorum cum summo magistratu hinc abest, nihil certi in hac re possimus obtinere; nos tamen quorumdam virorum, non ex infima sorte, usi Consilio, admisimus, ista sic exoriente tempe- state, pueros quosdam ad lectiones domesticas fratrum nostro- rum, potius obtrusos quam a nobis susceptos. Deinde paulatim ita crescere coepit numerus, donec his diebus a primario magi- stratu ex aula reverso (dóminos de regimine vocant) indultum sit nobis ut scholam nostrani aperiamus. Ex his primordiis mi- rum dictu quam suavi odore magistratus viennensis atque po- pulus ipse recreari videatur. Ex praecipuis enim non pauci ribe- ros instituendos nobis commisere, summum favorem et operam nobis polliciti. Magnam profecto utilitatem redituram spera- mus ex novella hac schola, quam in tres ordines seu classes (ut vocant) divisimus; nam postquam potestas sic docendi nobis tandem facta est, praescriptae sunt omnibus communes leges, quae rectam institutionem pietatis ac doctrinae respiciunt. Deus sua benignitate bene fortunet quod ejus misericordia fe- liciter inceptum est.

De concionibus Patrum nostrorum nunc aliquid summatim

250

LiTTERAE (CUADRIMESTRES

dicam: utinam tot hic haberemus de nostra Societate, id est, ca- tholicos ecclesiastes, ut in commemorando praedicationis fru- ctu haec saltem angusta charta mini non sufficeret. Putarem non offensum iri hinc P. V. quasi contra ipsius recens mandatum de brevitate literarum scribendarum observanda aliquid admitte- rem. Sed esto duos tantum habeamus, quorum alter germanis, alter italis, diebus dominicis ac festis concionetur (non enim praeter P. Canisium est quisquam sacerdotum, qui linguam so- net perfecte germanicam , neque praeter unum opus est italis concionatore); uterque tamen adeo sollicite ac vigilanter verbo Dei suos instituit auditores, ut si fructum respiciamus, multo plures duobus possumus asserere. Dominus Joannes a Victoria, praeter concionandi officium, festis quoque diebus suos italos in doctrina Christiana erudir, sunt enim nunc, postquam curia non adest, fere ejus auditores tegularii, lapicidae, fabri murarii, et hujus generis homines, quorum summa est in fundamentis no- strae religionis ignorantia : deinde fratres aliqui designati ea- dem docent eos, qui sunt juniores. D. vero Canisius suas con- ciones germánicas in tempio Beatae Virginis continuai, quam- quam piae importunitati monialium diversorum coenobiorum aliquando in hoc officio morem gerere cogitur. Boni et catholici illum libenter sequuntur et audiunt. Pro majori parte quadrage- simae peragravit Austriam hanc inferiorem praedicationis ergo; nam Serenissimus Rex ad nostrum collegium misit ex Graecio (ubi tota hieme se continuit) exemplaria quatuor aut quinqué literarum cum facúltate concionandi et administrandi sacramenta, praesertim in iis locis ubi oves Christi pastoribus omnino sunt destitutae. Solus ipse sacerdotum explere jussa potuit , qui (ut dixi) solus callet linguam germanicam: pii homines in iis locis, in quibus fuit, gavisi sunt de pio zelo chri- stianissimi Regis nostri , et gavisi sunt tales esse , qui ita zelose ac sincere verbum Dei praedicarent; dura etenim res hujusce- modi illis videbatur ista D. Canisii peregrinado in tanta nivium abundantia, in tanto gelu ac frigore, ac, quod majus est, in tanta hominum barbarorum atque haereticorum passim occurrentium petulantia. *

Reliquum est nunc solum percurrere quod ad explicationem fructus confessionum spectat: hic minime dissimulandum est non esse nunc similem rationem, quantum ad fructum attinet,

An. 1553

251

qui ex confessionibus colligitur , atque est dum Rex cum aula Viennae agit, diebus confessionum. Nam plurimi sunt in fami- lia regia, tum Itali tum Hispani, qui nostros Patres confessarios habent. Attamen compensatum videtur hoc nostrorum dispen- dium, cum non pauci hoc anno ex remotis civitatibus harum provinciarum (est enim gens itala passim dispersa per has re- giones) huc confluxerint , audita fama quod hic essent sacerdo- tes itali. De necessitate nihil attinet dicere ; propter inopiam etenim sacerdotum palam asserebant se pluribus annis haud confessos.

Confessionum gratia sese contulit P. Victoria in hebdó- mada passionis in oppidum quoddam regni Hungariae, cui confessa est Domina de Sforza 1 cum sua familia et milites nonnulli , e quibus plures audisset , si res belli ad arma contra hostes capessenda illos non subito compulisset. Reperii ibidem turcam quemdam, quem ipse catechizavit; cupiebat enim, reli- eta lege mahomética, christianus fieri.

Haec sunt, R.deP., quae putavi nunc Paternitati V. seri- benda : boni consulat et meum qualecumque obsequium et labo- res suor um filiorum, pro quibus (ut solet) Dominum Jesum dignetur jugiter deprecari.

Viennae Austriae Calendis Maji 1553.

R.dae paternitatis T. filius indignus,

Martinus Stevordiensis.

Manu Joannìs Philippi Vito: Già sono fate 7 copie, laus Deo.

t

Superscriptio in quarta pagina: IHS. Al molto R.do in Chto. Padre M. Ignatio de Loyola, Prepósito gnale. della Com- pag.a de Jesu en Roma.

Alia manti: 1553. Quad. Vienna, Cai. Maii.

Manet aliquod vestigium rubrae cerae et sigilli.

* Vide Polanco, Chronicon,X. ni, pag\ 246, n. 550.

252

LlTTERAE QU ADR [MESTRES

CCXYII

Marcellus Vaz Patri Ignatio de Loyola. Ebora, 1 Maji 1553 r.

IHS

Admodum R.de in Xpo. pater.

Grada et pax dni. Nostri Iesu X.1 sit semper in cordibus nostris. Amen.

In hoc quadrimestri non est aliud , de quo Paternitatem tuam debeamus faceré certiorem, nisi quod Dei misericordia unus ex Patribus, qui huc ad nos Conimbrica missi sunt, no- mine Petrus de Parada , assidua et magna cum çontentione, qua toto hoc tempore in audiendis confessionibus elaboravit, multum fructus in animabus x.» effecit, et nonnulli per eumdem ad sui cognitionem sunt reducti.

Alius Pater nomine Tyburtius de Quadros , quem hactenus Rectorem habuimus (cui successit frater Alfonsus de Barreto), solus est, qui nunc fructum ab aliis factum, quoad potest, con- servare et augere nititur. Est ille non parvus tam in monaste- riis religiosarum (quae pulchre adhuc procedunt quaeque in suis spiritualibus exercitiis), quam in aliis in saeculo homini- bus. Sacerdotes duo, uterque vitae sanctimonia et morum pro- bitate praediti , et alter ecclesiastico beneficio in Ecclesia summa huius civitatis provectus et odore suae virtutis a do-

1 Autographum, duplici folio constans, sub n. 634.— Quaedam habet a Polanco emen- data vel addita, quae italicis edemus.

An. 1553

253

mino Cardinali 1 Rector constitutus in collegio quodam Orpha- norum, quod in eadem hac civitate habet; hi, inquam, duo ad nostrani societatem anhelant , et ex toto animo parati ad obe- diendum et penitus abiiciendam propriam voluntatem et ad puerilem denique simplicitatem quaerendam (ut audio) vehe- menter affecti. Sit Deus benedictus.

In acdificio Collegii nostri nunc maxima festinatione labo- ratur, magna multitudine operariorum. Nam decrevit Dominus Cardinalis fratres illuc quam citissime transferre , et huius gra- da illud frequenter (ut audio) invisit. Dominus dignetur id ad gloriam et honorem suum perficere.

Tuis , Venerande Pater, sanctis precibus et sacrificiis assi- due commendari suppliciter petimus.

Ex Collegio Eborensi Calendis Maii 1553.

Filius inutilis ,

f Marcellus Vaz. f f

Super script io in quarta pagina: Al muy R.d0 en Christo padre el padre Maestro Ignatio praeposito general de la Com- pania de Jesu.

Em Roma.

Alia manu: 1553. Quad. Ebor. Maii.

» Henricus, Portugalliae Infans, Cardinalis, et Eborensis Archiepiscopus.

254

LiTTERAE QÜADRIMESTKES

CCXVIII

P. Michael de Bairros Patri Ignatio de Loyola. Ebora, 1 Maji 1553 ».

IHS

La gratia divina sea siempre en nro. continuo favor y ayuda. Amen.

En esta, que es de los cuatro meses, no ha cosa notable de que se dee cuenta á V. R. sino que por la misericordia del Se- ñor un P. de los que vinieron de Coimbra, llamado Pero de Pa- rada , haa muy bien trabajado todo esto tiempo con lo su ta- lento de las confesiones , y pienso que con mucho fruto de las ánimas, y por su medio han entrado algunos en conoscimiento de sí mismos.

El Padre Tyburcio de Quadros, que hasta ora fué nuestro Rector (al qual succedió el hermano Alphonso Barreto), él solo sustenta el fructo que hizo el P. Parada y lo que también dejó hecho el P. Carnero 2, que no es pequeño, ansí en los monaste- rios de monjas , que aun proceden muy adelante en sus exerci- dos spirituales, y también en otras personas seglares. Unos dos Padres beneficiados, y uno de ellos en esta Iglesia mayor, se han determinado entrar en la Compañía. Son personas que aun en el siglo edifican con su vyda santa y recogida, y por tales á

1 Autographa, duplici folio, n. 631.— Aliud non est quam praecedens Marcelli Vaz epistola in hispanum sermonem translata: in qua tamen nonnullorum vocabulorum or- thographia auctorem lusitanum declarant.

- P. Melchior Carneiro.

A.\. 1553

255

uno de ellos eligió el Cardenal Rector de unos colegiales y niños orphanos, que en esta cibdad tiene. Ellos están muy de propó- sito asentados en la obediencia 3r resignación de las voluntades en las manos de sus superiores, y prestos para toda la mortifi- cación y abiection , y finalmente con determinación de se vol- vieren niños. Bendito sea el Señor.

El nuestro collegio se daa a mucha prissa; trabajan en él muchos officiales porque S. A. determina passarense los her- manos muy presto para él y lo visita amenudo. Pliega al Señor que sea todo para su gloria y servicio. Amen.

En las S.tas oraciones y sacrificios de V. R. me encomiendo humilmente como hijo suyo inútil.

De este Collegio devora, oy primer dia de Mayo de 1553.

Hijo indigno de V. R.,

Miguel de Bairros.

Super script io: Al R.do en Chro. P. el Padre M. Ignatio prae- posito general de la Compañía de Jesus. En Roma.

Alia manti. Jesus. 1553. Dévora. De Michel Bairros, p.° de Maggio.

t

256

LlTTERAE QU ADRIMESTR ES

CCXIX

P. Antonius Vinck Patri Ignatio de Loyola. Messana, 2 Maji 1553 ».

IHS

Gratia, pax et misericordia d. n. Iesu X.' sit nobiscum sem- per. Amen.

Ne rerum multitudine simus prolixiores , id facit nostra ne- gligentia: ut vero quae sunt scribenda , breviter perstringamus, cogit nos tua nobis iam pridem perspecta voluntas, P. in X.° Iesu observandissime.

Ut igitur unum verbo dicam quod audire de domesticis desi- deras, valent omnes, Dei gratia; nec est quisquam, cui non accessio facta sit aliqua et virtutum, et (a quibus hoc etiam exigitur) literarum. Scholarum autem ratio huiusmodi est ut nihil penitus ad ea , quae postremis quadrimestribus literis scri- pta sunt, addendum videatur. Unum igitur superest (opinor) ut spiritualem fructum externorum, quis fuerit, recenseamus. Post M.' Benedicti ' discessum, auditorum in sacris concioni- bus frequentiam paulo solita minorem (nam ante quanta fuerit non ignoras) domini Iesu benignitas ad nos adduxit ; ñeque id festis tantum et dominicis, sed et singulis diebus quadragesi- mae, quibus quotidiana evangelia et psalmos 7 poenitentiales interpretati sumus. Qua in re et profecisse nonnihil, et ultra

' Autographae, duplici in folio, n. 143. Emendatae in paucissimis sunt a Polanco, et harum sic emendatarum apographum habemusin Historia varia, t. i, fol. 345. - Mag. Benedictus Palmius.

Ax. 1533

257

quam sperare audebamus, satisfecisse populo existimamur. Successit deinde R. P. D. Hieronymus Otellus, qui die passionis dominicae primam in hac civitate concionem habuit apud audi- tores non minus muitos quam diligenter attentos. Perstitit deinceps magno populi concursu diebus dominicis ac festis. Nec tantum concionando, sed legendo quoque, fama eius in dies magis ac m:igis increbrescit et augetur. Quare magna nos spes tenet fore ut fructum uberrimum colligat. Plurimi siqui- dem atque ex his tum canonici aliquot , tum nobiles plurimi ac primarii, et si qui sunt alii eruditi, ad Epistolae D. Pauli ad Ephesios enarrationem , quam postridie resurrectionis Domini in tempio nostro est auspicatus, sedulo conveniunt. Breviter, placet omnibus: et a doctis pariter atque ab indoctis propter eius ferventissimum zelum attentissime , propter copiosam eru- ditionem libentissime, auditur. Diebus veneris duos, qui super- fuere , e septem psalmis prosequitur. Concionum autem et con- fessionum (quae plurimae próxima quadragesima fuerunt, etiam generales, et nunc quoque sunt supra id quod ferre hoc tempus videatur) hi fere sunt fructus. Paces plurimae compo- sitae , pacataque odia tum gravia tum maxime diuturna ; quae qui deposuerunt, magna ex parte veniam ab inimicis 1 ipsi lacessiti rogarunt.

Hic me, quantumlibet properantem, remoratur mulieris unius dictum , quo multorum virorum virtutem superasse merito cen- seatur. Huic cum Pater fuisset occisus, nulla ratione adduci poterai , ut facinoris authoribus ignosceret : audita vero qua- dam die D.' Hieronymi concione, unum e R. P. nostris adiens, animo valde commota , inter confitendum : Scito (inquit) si pre- tio istud conficiendum fuisset, ne arcam quidem auro plenam sufficere potuisse ; amore autem d.{ n.» Iesu XpL, quicquid in me est commissum, libentissime remitto. Intervenerant autem, ut hoc sopiretur odium, totius urbis primates, ñeque tamen quicquam profecerant. Sed pergamus ad alia.

Nonnulli , coniugio copulati , cum domesticis dissidiis mu- tuisque odiis flagrarent, invicem sunt reconciliati; ex quibus aliqui multis iam annis seiuncti vixerant. Una etiam muliei veneno maritum de medio tollere tentaverat. Sed ut horum

1 Hostibits scripserat Vinck.

T. il

17

258

LlTTERAE QUADRIMESTRES

coniunctio reconciliatioque bonis omnibus grata est , ita et ilio- rum, quos turpis amor et concubinatus crimen coniunxerat, debet esse iucunda disiunctio. Fuere huiusmodi permulti , qui ab ea vivendi ratione penitus discedentes , partim ad connubia redierunt, a quibus se seiunxerant, partim iis se legitimo con- iugio copularunt , quibus antea contra Dei legem perperam usi fuerant. Hic si referre aliqua singulatim liceret , non sine ad- miratione audiretur, fuisse in illis mulieres , quibus, praeter maritum , quatuor essent viri , alias quibus septem , iique tum soluti, tum uxoribus obstricti. Sin tempus spectatur, totos duo- decim annos hac sorde immersos vixisse quosdam comperimus. Imo et mulier quaedam xx annis hoc vitae genus egerat, quae, etsi viro nupta esset, plurium tamen aliorum sese libidini sub- iecerat, inter quos (quod horrendum est auditu) duo ejus generi fuerant. Ipsa vero etiam diabolicis superstitionibus erat impli- cita. Fuit quoque qui uxorem fratris, novem annis habitam, dimiserit.

Ex his autem non est difficile illud colligere ad nos confi- tendi gratia venisse non paucos multis ante annis non confes- sos; alii enim iam sextum, alii decimum, nonnulli duodecimum annum ab huius sacramenti ultima perceptione agebant: unus vero etiam (ut ipse aiebat) trigesimum aut quadragesimum. Nec dictu facile sit quam multi e pessimis moribus ad meliorem vitam conversi sunt, et in his non pauci nobiles, integraeque familiae restitutae. Nam, vieti plerique uxorum patientia et obedientia viri, vel inviti, illarum sequuntur institutum. Est au- tem quarumdam tanta humilitas ut a viris multa inique perpes- sae, tamen, quasi illos offendermi, veniam rogent. Quo fit ut ipsorum , quantumvis feros et erga se prius immites, áni- mos emolliant , et ad sui imitationem sensim , nonnumquam etiam repente , ut mente prorsus confusos et commotos , at- trahant.

Haec quidem divinae primum gratiae, deinde confessionibus et concionibus nemo dubitet esse tribuenda ; sed est etiam quod non mediocriter adiuvat : quorumdam piorum nominimi chan- tas et diligcntia , qui nobis iam dudum cogniti et familiares, atque in spiritualibus exercitiis paulo caeteris provectiores, di- ligentem in hoc operam impendunt, ut quamplurimos ad Dei cognitionem et vitae emendationem , praecipueque ad sacra-

An. 1553

259

mentorum frequentem usum adducant : ñeque id verbis tantum monendo hortandoque , sed re multo magis et exemplo , dum et visitandis infirmis, et pauperibus sublevandis, et mortuis sepe- liendis diligenter aeque ac lubenter occupantur. Si quos etiam odia norunt exercere , illos adeunt libere , ac secum delata Iesu X.j crucifixi imagine, monent, hortantur, rogant, nihil non fa - ciunt, dummodo illorum ânimos possint inflectere, ut, odiis a se fugatis, pacem admittant.

Multum haec res aedificationis adfert huic civitati , sicuti et nobilium quarumdam matronarum ad pietatem conversio, quae non minus ad Dei obsequium et laudem , abiectis vanitatibus, reliquas mulieres invitant atque solicitant ipsae, tum hortantes, tum ea, quae suadent, praestantes, quae antea muliebri curio - sitate superfluoque ornamentorum cultu ad aemulationem su- perbae vanitatis incitabant. Ut vero uno verbo dicam, iis fere omnibus unus est finis, qui apud nos confitentur, ut aliquos secum trahant.

Nec ab animo tantum, sed etiam e corporibus daemones ex- pelluntur; tres enim liberati fuerunt.

Iuvenes aliquot in religionem ingredi proposuerunt , alii no- strani, alii capuccinorum. Sunt quoque (ut scis) hinc profecti Romam aliqui ut reciperentur, cum hic illis ingressus in prae- sentia negaretur. Virgines nonnullae monachalem habitum in- duerunt , et magna ex parte capuccinorum , ea (ut ipsae aiunt) de causa , quod quae huius ordinis sunt , liberius ad nos venire possint

R. in X.° P. D. Bobadilla 22.a Aprilis ex Apulia Messanam venit, fuitque nobiscum ad festum usque S. Petri Martyris, quo die iterum in Calabriam transfretavit, moram facturus aliquan- diu in oppido, quod ibi est maximum, Stae. Agathae nomine. Ivit autem accepta benedictione ab Episcopo Rhegiensi, qui nunc est Messanae. Est ea regio valde infecta hac nova haeresi lutheranorum; proinde illi, quod agat, non defore credendum est 2.

Nos praeterea, quod ad te scribamus, non habemus , R. in X.° P. Quare ignosce nostrae negligentiae, rogo, et tuis ad

* Vide Polanco , Chroniç. , t. in , pag. 195 , annot. 1. 2 Ibid., pag. 194, n. 409.

260 LlTTERAE QUADRIMESTRES

Deum assiduis precibus adiuva, ut eius voluntati diligentius in- servientes, illum mereamur habere propitium. Amen. Messanae 2.a Man 1553.

P.tis Tuae inutilis servus et ingratus in Chro. Iesu filius,

Antonius Vinck.

Alia manti in ter tia pagina: Mandata a Portugal.

t

Superscriptio in quarta: IHS. R.d0 in chro. Patri M. Igna- tio de Loyola, prepósito generali Societatis Iesu.

Romae.

Et alia manu: Messina 53, 2 di Maggio.

R.

Messina.

Vestigium sigilli.

An. 1553

261

ccxx

P. Maximilianus Capella Patri Ignatio de Loyola. Methymna Campi , 2 Maji 1553

t

IHS

Admodum R.de in Christo pater.

Gratia et pax dni. nri. Iesu Christi et communicatio Sancti Spiritus semper sit nobiscum. Amen.

Iam tempus adest ut paternitati tuae reddam rationem eorum, quae hoc quadrimestri temporis intervallo benignus Dominus per servulos suos dignatus est operari.

Cogitanti autem unde potissimum exordiar, imprimis se mihi offert nova quaedam et admiranda vitae immutatio civis cuiusdam huius oppidi, viri generis nobilitate clari, aetatis 43 annorum, cuius ad Deum conversio usque adeo inopinata omni- bus extitit ut multis tamdiu incredibilis haberetur, donec rumor, celari nescius, per totam urbem dispersus, nullum ambiguitati locum relinqueret : nec mirum profecto ; quum enim vir iste sacro subdiaconatus ordine initiatus esset, canonica insuper dignitate in ecclesia Salmantina decoratus, cum magno omnium offendiculo et gravi animarum iactura, permutatis, aut, ut cre- ditur, divenditis bonis ecclesiasticis, sub habitu laico vitam de- gebat perniciosissimam, nec id occultum erat, sed toti oppido

1 Autographae, cum nonnullis emendationibus P. Polanci, duplici folio, sub nn. 449 et 450. — Est et emendatarum litterarum apographum, duplici item in folio, nn. 461 et 462. — Aliud non sunt quam latinitate donatae litterae , quas altero post die dedit P. Portillo sermone hispano. Vide n. ccxxi, pag. 267.

262

LlTTERAE QUA DRIM ESTRES

notissimum, quin etiam Castellae regnum atque alias etiam pro- vincias haec fama Celebris peragrarat. Hic itaque pridie incar- nationis dominicae, divini amoris iaculo sauciatus, quamvis paucis ante diebus, ita permitiente Domino, grave infortunium perpessus fuerat, in animum induxit suum variis rerum succes- sibus cunctisque huius saeculi pompis aeternum vale pronun- ciare ', sicque affectus, ad nos venit aut perpetuo permansurus, aut certe recte deinceps vivendi formam suscepturus: nunc quinqué hebdomadae praeterierunt, a quibus est 2 domi nostrae, confidimusque in Domini misericordia non antea exiturum quam, exuta vetustate Adae, novum 3 hominem induerit eumque multis virtutibus decoraverit. Hunc credimus X.m Dominum ad se attraxisse concionibus P. Baptistae 4 veluti tenaci quodam glutino mentem eius sensim capiente : solebat enim dicere quum adhuc in profundo coeni iaceret, se doctrina P. Baptistae mire admodum aedificari : cumque a quopiam interrogaretur qui non potius audiret 5 insignem atque eximium verbi divini prae- conem, qui tune Metymnae concionabatur, respondit ideo se affectu singulari sermonibus Baptistae delectan quod sciret eum prius operi manum adhibuisse quam os ad loquendum aperuisset. Qua de causa eo die quo aedes nostras intravit, protestatus est longe antea hoc idem desiderium in votis 6 ha- buisse, sed quominus illud opere exequeretur obstitisse nescio quas tricas, quibus districtus detinebatur.

Praeter hunc multi alii tum publicis P. Baptistae concioni- bus, tum in ecclesiis, tum in platea publica, et eiusdem alio- rumque patrum privatis exhortationibus atque quotidiana con- versatione commoti, vestium luxum atque immodicam pecunia- rum cupiditatem nimiamque lucrandi 7 sollicitudinem aut peni- tus sustulerunt, aut saltem modum illis posuerunt. Inter hos unus prae caeteris, qui nummularius erat (vulgo comptor appel- labatur) 8, amoris divini singulare specimen exhibuit : hic etenim

* tandem dicerc. Polancus.

* jam quinqué hebdomarfes domi nostrae fuit. Polancus. s novum prorsus. Polancus.

* Patris Joannis Baptistae Sanchez.

3 audiret quemdam alium. Polancus.

6 hoc idem se in votis. Polancus.

7 lucri. Polancus.

8 (banchum vulgo dicunt). Polancus.

Ax. 1553

263

munus suum, quo publicitus 1 magno cum honore fungebatur, dereliquit *. Fertur alium eiusdem functionis, exemplo alterius 3 provocatum, suo itidem officio defungi velie. Hinc etiam pro- venit ut eorum numerus 4, qui octavo quoque die domi nostrae confitentur sacramque sumunt eucharistiam, non minus virtù- tum incremento quam hominum multitudine 5 in dies magis ac magis augescat.

In quadragesima audivimus confessiones omnium fere pau- perum totius civitatis, eorum etiam qui carcere detinentur in- clusi, in quibus omnibus per gratiam Dei non exiguus fructus decerptus est : nonnulli enim ex his reperti sunt, qui a quinde- cim aut sexdecim et viginti annis confessi non fuerant. Et haec de externis dieta sint.

Quantum autem ad nos attinet, iam domi sumus viginti tres, annumerato ilio, quem supra memoravi 6, quorum septem sunt sacerdotes. Alius ex filiis vicini nostri Antonii Acosta, cuius amplior cfacta est mentio anno superiori, admissus est in So- cietatem nostrani, qui numero fratrum suae carnis appositus quaternarium efficit ; sunt enim hi quatuor fratres ex utrisque eisdem parentibus 7 nati, iamque Societati nostrae dedicati; qui quidem cum caeteris omnibus mirum in modum proficiunt, tum in omni genere virtutum, tum maxime in humili obedientia silique ipsius abnegatione; usque adeo enim acriter quilibet carnem suam persequuntur, eamque tam sedulo satagunt spiritui subi- g'ere, ut ne latum quidem. culmum 8 (quod aiunt) eam sinant a recto rationis tramite declinare. Exercitia item literaria, iuxta classis uniuscuiusque facultatem, quotidie in melius provehun- tur. Illi namque, qui hactenus prima linguae latinae rudimenta didicerunt, iam paulo provectiores effecti, incipiunt sapientium ac doctorum virorum monumentis operam navare : ii vero, qui artium liberalium studiis vacant, ad finem studiorum suorum

1 publice. Polancus.

* reliquit. Polancus.

s eiusdem offìcii, exemplo huius, Polancus.

* ut ii. Polancus.

£ quam multitudine. Polancus.

6 Scil., subdiacono ad meliorem frugem converso et domi nostrae degente. 1 ex utroque eodem parente. Maximilianus.

8 Ita quidem hispane, ni una paja, ni el grueso de una paja; sed latini dicebant ne latum quidem unguem , quod etiam in hispanum transiit ni el grueso de una uña, tii el canto de una uña.

264

LlTTERAE QUADRIMESTRES

prope accedunt, omnesque non poenitendum fructum ex studiis ac laboribus suis reportaturos speramus. Precor Dominum Ie- sum ut nos omniaque studia et exercitia nostra ad nominis sui gloriam proximorumque utilitatem benigne dignetur dirigere. Amen

Sub finem transactae quadragesimae sex ex fratribus nostris multis precibus impetrarunt a P. Rectore ut, verae paupertatis exercendae gratia, ad certa loca religioni consecrata ac nomi- nimi devotioni dedicata, sine pera et sacculo mitterentur: nec inanis fuit concessa facultas; haec siquidem peregrinatio non ipsis dumtaxat, sed et proximis quoque profuisse testatur eius effectus ac felix successus 2 ; sua etenim conversationis mode- stia et morum probitate tantam sibi benevolentiam conciliarunt apud eos, ad quos divertebant quibusque loquebantur, ut vix quisquam inveniretur qui, semel ab eis admonitus, non verere- tur postea verbum aliquod indecorum ex ore proferre nedum inhonestum quippiam opere perficere 5 ; quod quidem constat ex toto itineris progressi! , speciatim tamen ex duobus aut tri- bus eventis, quae ipsis praeter spem contigere. Dum enim die quodam festo villulam 4 pertransirent , casu inciderunt in coetum hominum rusticorum, qui eo tempore, quo sacra so- lemnia agebantur, lusui chartarum operam dabant; ad quos propius accedentes, qua poterant benignitate adhortabantur atque obnixe rogabant ut, ab eiusmodi lusibus abstinentes, Dei templum adirent divina officia audituri. Illico iussa facessunt rustici et omni vanitale posthabita, protinus omnes ad eccle- siam confiuunt. Non huic absimile neque minus admiratione dignum est, quod alibi sequenti die accidit: quum enim populi pars magna saltibus et choreis indulgerent , advenirentque fra- tres , coepit unus eorum verba faceré de regno Dei et de Do- mino lesu Christo. Saltantes vero rei no vitate attoniti et ad praedicantem conversi non solum non eum contemptui aut ludibrio habuerunt , verum (mirum dictu) prostratis ad terram genibus, summa cum attentione ac reverentia Dei sementem,

* Haec a voce Precor suppressit Polancus.

2 haec siquidem peregrinatio quod non ipsis dumtaxat sed et proximis quoque pro- iuerit , testatur felix successus. Polancus. 7> perpetrare. Polancus. 4 paglini. Polancus.

An. 1553

265

mentibus eorum demandatam, suscipiunt. Aderat tune forte fortuna pastor illius vici, iam senex et ipsa canitie veneran - dus, qui rem omnem cernens et altius contemplans, adiit fratres nostros et ad genua provolutus fusisque per ora la- chrymis se gravissimum peccatorem humillime profitetur, sup- plexque deprecatur ut preces ad Deum fundere pro eo digna- rentur, his adiiciens ipsos se, quocumque irent, secuturum nisi obex tune, a daemone forsitan obiectus impedirei. Postero die ad alium pagum quum pervenissent, audierunt inibi adesse mulierem, quae a septem annis vehemens odium fovebat in pectore adversus próximos suos : nec inventus est qui mulier- culae duritiem emollire potuerit. Ad hanc acciti sunt fratres nostri, pannosi, pauperes et mendici, quorum mentibus et lin- guae tam abundans gratiae donum infudit benignus Dominus, ut non solum cordis adamantinam duritiem emollirent , sed et penitus frangerent: factum est enim ut cum lachrymis et amore ardentissimo eos amplexaretur, quos paulo ante lethali prosequebatur odio; sicque in gratiam omnes redierunt cum magna astantium admiratione et ingenti totius populi laetitia.

Iam ad finem perducta erat epistola , quum mini in mentem venit quod nunc subnectam. Est iuxta domum nostram insi- gnis ecclesia Divo Ioanni consecrata, quam habet habuitque semper P. Baptista suis concionibus peculiariter destinatam. Is autem, qui eam moderatur, ex numero est eorum, qui cruce signati sunt ; vir profecto dignus tali muñere. Hic igitur cum caeteris , quorum fidei ecclesiae tutela commissa est , nuper P. Rectorem alloquuti, sponte obtulerunt, quinimo precibus etiam institerunt, ut intra septa ecclesiae suae locum deligere- mus idoneum extruendo Collegio Societati nostrae , idque omnino gratis, addentes insuper, ne forte locus videretur angustior quam par esset , facile protendi posse , aliquot do- munculis, quae in circuitu sunt, parvo aere comparatis. Ignoro quid hac in re fiet : faciat Dominus Iesus quod bonum est in oculis suis. Ipsi laus, honor et gloria in saecula saeculorum. Amen. Ad hanc autem ultroneam oblationem impulit bonos illos viros summus amor, quo erga nos nostramque Societatem semper affecti sunt.

1 nisi quaedain sibi omnino pracstanda. Polancus.

266

LlTTERAE QUADRIMESTRES

In omnibus et per omnia laudetur et glorificetur pater mi- sericordiarum Iesus Christus dominus et salvator noster, quem omnes supplices deprecamur ut Pat. tuam nobis diu servet incolumem, nobisque illam gratiam dignetur elargiri, qua ipsi syncere ac fideliter serviamus. Amen.

Metymnae Campi pridie sanctae crucis anno 1553.

R. P. T. minimus et indigmis fiìius,

Maximilianus a Capella.

t

Super scriptto. IHS. Perquam R.do in Christo patri, patri M. Ignatio de Loyola praeposito generali Societatis Iesu. Romae.

Alia manti. 1553. Quad. de Medina, 2 Maii. Manet pars rubrae cerae sigilli.

An. 1553

267

CCXXI

N. Portillo

Patri Ignatio de Loyola. Methymna Campi, 4 Maji 1553 '.

1HS

Muy Reverendo en Christo Padre.

La gracia y paz de Nuestro Señor Jesu Christo y el amor del Espíritu Sancto sea siempre con nosotros. Amen.

Por ser llegado el tiempo para dar cuenta á V. P. de lo que Dios por estos sus mínimos siervos ha querido obrar en estos quatro meses, escribo. Y pensando de dónde començaria , se me ofreció una admirable mudança de un ciudadano deste pue- blo, de claro y noble linage y de edad de quarenta y tres años, la conversión del qual estaua de todos tam alexada , que con gran difficultad sin verlo lo creyeran , hasta que la fama por todas partes andaua y ponia gran admiración tam presto de trocar Nuestro Señor una tal persona. Y era de más admirar auiendo sido de epístola ordenado y canónigo de la iglesia de Salamanca y, dexando la iglesia, permutada la calongía ó me- dio vendida, andaua en hábito seglar muy excesiuo y supérfluo, y su vida era acerca de todos tenida por muy distrayda, y más siendo á todo el pueblo público auer sido de la iglesia; y no so- lamente en este pueblo, pero por todo el reyno era muy cono-

* Tota autographa in duplici foi. sub nn. 451 et 452; Auctorem putamus esse P. Hie- ronymum Ruiz del Portillo, qui sequenti anno Patrem Franciscum de Villanueva, Pia- centini Collegii initia positurum, comitatus est; id tamen affirmare certo non audemus quia nondum de tempore, quo Societatem ingressus est, satis constat.

268

LlTTERAE QUADRIMESTRES

eido y la fama suya era manifiesta ; y quiso nuestro Redemptor que un dia antes de la Encarnación Dios inspiró en él , aunque pocos dias antes le hauia acontecido un caso terrible, y de tal manera , que renunció todas las uanidades y pompas munda- nas, y ansí inflamado vino á este Collegio para quedar en él ó á lo menos para tornarse á manera de uiuir honesta, y habrá cinco semanas que está en nuestra compañía, y esperamos en el Señor que, antes que salga, dexará el hombre exterior y se vestirá del interior y nuebo hombre ; y la visita que nuestro Señor le hizo fué oyendo al P. Baptista 1 según creemos , por- que solia dezir, cuando en el mundo estaba , edificarse mucho con los sermones del P. Baptista, porque preguntado de un su amigo por qué no oya á un gran predicador que entonces en Medina estaba , respondió que amaba en gran manera la doc- trina del P. Baptista, porque sabia que primero auia obrado que hablado. Por lo qual el mesmo dia que uino á nuestra casa dixo que hauia muchos dias que prometiera y ofreciera misas á Nuestra Sra. por la tal entrada y que mucho ántes ubiera en- trado, si no lo ubieran detenido ciertos impedimentos.

Y otros muchos por los sermones del P. Baptista, ansí de las iglesias como de las plazas, y conuersaciones y pláticas de casa, an mudado su manera de uiuir, dexando las superfluida- des de los uestidos y la demasiada cobdicia de los dineros y ganancia mala; y esto quasi del todo, que se admiran el pueblo de tan súbita mudança; y entre estos principalmente un cam- bio 2, que era de gran crédito y negocios, abrasado con el amor de Dios, menospreciándolo todo, dexó el cambio de todo punto; y dícese que otro gran cambio, prouocado con el exem- plo deste, procura dexarlo con todas sus fuerzas.

El número de los que cada domingo confiessan y comulgan cada dia se augmenta más y todos crecen en virtudes y deseo de seruir á Dios. En la quaresma se oyeron quasi todos los po- bres del pueblo de confesión aquí en casa, y todos los de la cárcel, en los cuales por la gracia de Dios se hizo gran fructo, porque se hallaron algunos que no se hauian confesado quince- años auia. Y acerca de los de fuera esto baste.

i P. Joannes Baptista Sanchez.

" Sic ; sed obsolevit jam hic sensus, et nunc dicitur cambist.i.

An. 1553

269

Acerca de los Padres y Hermanos, somos ya veinte y tres, dexando el arriba dicho; y los siete son sacerdotes ; y el her- mano que se recibió \ es hijo de Antonio de Acosta, el que tenia tres hijos acá y aora tiene quatro ia en la Compañía re- eevidos y hijos propios de un padre y madre , los quales apro- vechan en las virtudes y principalmente en ía abnegación y mortificación y por extremo en la obedientia *.

En lo de los estudios, todos con gran ánimo trabaxan , y los que sabían algún latin oyen libros de latinidad buenos , como Cicerón y otros. Y los otros oyen cosas menores : los que estu- dian artes van ya al fin del curso y esperamos que sacarán no poco fructo de sus trabajos , lo qual yo ruego á Nuestro Señor Jesuchristo que quiera guiar á nosotros y nuestros estudios para su gloria y probedlo del próximo. Amen.

Al fin de la quaresma seis hermanos desta casa pidieron con gran instantia y ruegos al P.e Rector que los dexase ir á peregrinar, y el P.e se lo concedió, y fueron las peregrinatio- nes de gran fructo para los peregrinos, y para los próximos de gran edificación en ber la modestia y humildad , que muy rara suelen ber; porque dexaron por todo el camino rastro muy loa- ble por sus buenas costumbres y doctrina ; mudaron á muchos y los despertaron del sueño , y principalmente les acontescie- ron dos cosas: la primera, que un dia de fiesta, passando por un lugar, vieron como unos labradores estauan jugando á las cartas y bolos, mientras las vísperas se decían ; y un hermano començóles á reprehender y exhortar en las cosas de Dios , y todos, dexados los juegos, se fueron luego á la iglesia. Y la 2.a fué también de gran admiración , que en otro pueblo estaban vailando y holgándose, y un hermano comencó á decirles de la gloria y de la uida de N. S.or Iesu X.° y otras cosas , y los que vailaban, admirados de la nouedad, se pusieron todos de rodi- llas á oir la palabra de Dios con gran attencion y reuerencia; y acaso hallóse el cura del pueblo allí, y considerando las co- sas que les decia el hermano, se uino á los peregrinos, y pros-

« Frater Josephus de Acosta. In Bibliothèqiie de la Compagnie de Jésus, a PP. de Backer et Sommer Vogel edita, praeclarus hic scriptor admissus in Societatera dicitur vers 1554. Ex his autem litteris et ex Chronicon, t. ni, pag. 305, clare patet illuni ingres- sam fuisse anno 1553.

a Horum nomina reperies in Chronicon, t. ni; pag. 305, not. 2.

270

LlTTERAE QUADRIMESTRES

trado, llorando con gran lástima , con unas canas honrradas, decia ser gran peccador, que por amor de Dios le encomen- dassen á nuestro S.or y que le dexasen ir en su compañía, que donde quiera que fuesen los seguiria, si no estubiera con el cargo de ovejas. Y otro dia vinieron á un lugar donde supieron estar una mujer, que auia siete años que estaba enemistada con unas sus parientas , que no las hablaba , y nadie auia po- dido hazerlas amigas. Entonces nuestros hermanos con sus pobres vestidos vinieron á la mujer, y dióles nuestro Señor tales palabras, que no solamente ablandaron el corazón duro de la mujer, mas aún lo quebrantaron , la qual con lágrimas y amor ardentíssimo fué á abrazar á sus enemigas ; y todos los presentes se admiraron y dieron gracias á nuestro Señor.

En todas las cosas y por todas sea loado y glorificado el P.e de las misericordias, Jesus Naçareno, N. Señor y Salvador, al qual todos postrados rogamos que guarde á V. P. por mucho tiempo sano y saluo y á nosotros quiera otorgar aquella gra- cia de que todos le siruamos simple y fielmente. Amen.

De Medina del Campo á 4 dias del mes de Mayo año de 1553.

Mínimo y indigno sieruo. R. P. T.,

f Portillo, f

Ya estaba esta escripta , cuando se me acordó esto que aora diré : Que junto á nuestra casa está una iglesia , que se dice de Sanct Juan de Sardón l, en la qual siempre a predicado y predica el P. Baptista, y el que la tiene á cargo est prior della, y llámase prior de S. Juan, y tray la cruz blanca 2, y digno por cierto de tal dignidad. Vinieron, pues, á casa á hablar al P.e Rector éste y los principales de la iglesia á ofrecer con gran voluntad , y lo que es más , rogándonoslo con gran ins- tancia que dentro del cimenterio de su iglesia escogiésemos lugar idóneo para hazer el Collegio della Compañía , y que si

i Templum Ordinis militaris equitum Sancti Joannis de Jerusalém, seu de Malta. - Insigne equitum Sancti Joannis.

An. 1553

271

nos pareciese el lugar angosto, que fácilmente se podría esten- der, comprando unas casas de poco ualor que cerca estaban. Jesu X.° nuestro Señor haga lo que á sus ojos bien estubiere y á él sea honrra, gloria y alabanza en los siglos de los siglos. Amen.

A este ofrecimiento tan de voluntad compelió á aquellos benditos hombres el gran amor que tienen á nosotros y á la Compañía.

Por amor de X.° V. P. me alcance de nuestro S.or humildad y obediencia.

Super ser iptio. IHS. Al muy R.do en X.° padre el padre Mi- cer Ignatio de Loyola Prepósito general de la Compañía de Jesus en Roma.

In margine , alia manti: Quad. 1553. Medinada (sic) del Campo 4 di Maggio.

272

LlTTERAE QUADRIMESTKES

CCXXII

Franciscus Bordon Patri Ignatio de Loyola. Mutina, 5 Maji 1553 *.

Ihüs.

Grã. et pax dni. nri. Iesu Christi sit semper cum omnibus nobis. Amen.

Tempus iam exigit ut tibi, perquam observande in X.° Pr., rationemreddamus omnium (quo sane sanctae obedientiae prae- cepto satisfaciamus), quae dns. Deus in hoc collegio societatis effecit, utens fratrum et Patrum opera ac industria, qui in nane urbem sunt missi , ut vineam christi Domini ad eius laudem ac animarum utilitatem pro viribus excolerent. His igitur literis dabo operam (est namque a S.ta obedientia mihi praescriptum) enarrare res gestas his quatuor mensibus transactis, tum de literarum studiis, tum de religionis ac pietatis officiis.

Numerus studiosorum in dies crescit (ut hinc initium suma- mus). Ac ii quidem, qui semper nostrum collegium frequentant, sunt centum quinquaginta, plurimis exceptis, qui, infirma vale- tudine impediti, non adveniunt. Ac in universis quidem lau- dandus est dominus, quod adeo a pristina vivendi ratione reces- serint, ut ab iis ñeque detestatio, neque iuramentum, nec male-

1 Autographae quadruplici in folio, nn. 94 et 95.— Eas emendavit Polancus, quae- dam, haud pauca, delens, plura mutans: et earum sic castigatarum duplex nacti sumus exemplum apographum, unum nn. 93 et 94, alterum nn. 97 et 98. Quoniam vero emenda- tioneshujusmodi plures longioresque sunt quam ut in textu distingui aut in annotatio- nibus exhiberi commode possint, ideónos, post litteras , quales confecit Bordon, eas, quales adornavit Polancus, exhibemus.

An. 1553

273

dictum, nec verbum turpe proferatur, non minus ac si his nun- quam abusi fuissent. Ex his grandiores natu peccata confiten - tur, et ad Dnicam. accedunt mensam. Quadragesima próxima in eius statim principio, cum pater 1 adhortaretur ad ieiunium, ex studiosis quidam, quamvis aetate ad hoc minime tenerentur, statuerunt totum illud sanctum tempus ieiuniis traducere, quod certe constanter praestiterunt; alii tres dies in hebdomade, alii diem veneris ieiuniis dederunt. Parvuli, qui sunt quasi innocen- tes, summopere ducuntur confessione, eaque adeo afficiuntur, ut, si patres non gravioribus distinerentur negotiis, confessio- nem frequentarent ad eorum arbitrium. Ad haec quidem illud nos cum admiratione delectat, quod tam brevi tempore magna extrahantur vitia , turpes pellantur mores , quibus summe infe- cti erant, ac cernantur florere et adolescere tenerae plantae vir- tutum, modestiae sane, humilitatis, bonitatis ac continentiae. Proficiunt universi quidem in literis ac illi primae classis exer- centur componendis orationibus latinis, quas, memoria com- prehensas, diebus festis in nostro tempio magna cum audien- tium voluptate, nec sine aemulatione quidem externorum stu- diosorum, habent.

Existunt quidam cum praediti magno ingenio, tum magnam in literarum studia operam conferentes, quocirca haud medio- cres habent in doctrina progressus.

Quod spectat ad fructum , qui tum divini verbi instrumento, tum salutarium sacramentorum dono percipitur, ne is quidem modo parvus habendus est, quippe cum plurimi statim in prin- cipio, ut fere fit, nobis infesti existerent, ac nobis per urbem euntibus occurrerent aut subsequerentur irrisores nostri insti- tuti, ac nobis hypocrisim et plurima vitia obiectarent , alii tem- pore hyberno nivem proiicerent: enimvero, cum perdiu ani- madverterent a nobis sua maledicta et contumelias contemni, deterriti sunt ab iniuriis , ac restant , Dei quidem benignitate, valde nro. affecti instituto. Itaque modo nobis acrius negotium eorum obsequia, quam proximis diebus contemptus aut vitupe- rationes, facessunt.

Atque hac próxima quadragesima Praetor huius urbis visit nos, ac cum rei divinae interessei, voluit introduci in gymnasia

1 Pater Caesar Aversanus. Vide Polanco, Chronicon, t. in, pag. 146, n. 294. T. ¡I. iH

274

Luterà e cuadrimestres

ac domum, ac petenti rationem instituendae iuventutis, tradi- tae sunt regulae scholasticorum , quas perlegit , ac summopere nrum. morem et institutum commendavit, ac omnibus denique rebus valde commotus sese totum obtulit Societati, pollicens suum studium et operam nusquam nobis defuturam. Ad hoc civis quidam , homo honoratus ac Iurisperitus et senio vene- randus, quum quodam die audiret concionem in nro. tempio, divino numine adeo incensus fuit ad religionem chrianam., ut eodem die reversus ut prem. alloqueretur , eo non reperto, in dubio esset: nam ita erat inflammatus, 'ùt vix modum tenere sciret. Quocirca accersivit quemdam ex fribus. , ac ei suam mentem expressit, hoc est, percupere inservire pietati ac se totum tradere rebus divinis ; addebatque se hactenus non intel- lexisse quid esset divinus cultus. Praeterea quidem se ac omnes fortunas suas obadientiae Pris. tradebat, declarans se percu- pere fieri fidelem Xpi. servum. Ac rerum certe eventus declarat hominis studium. Etenim ab ilio tempore sumpsit principium singulis diebus dominicis confiten peccata nro. patri, ac coe- nam X.1 dni. edere cum magno suo fructu et totius familiae. Uxor namque saepenumero excipit sanctissimum X* corpus: adeo animum ad res divinas conferí ut oibus. sit institutioni ac nobis suppeditet magnani materiam christum Dnum. laudandi. Haec mulier iuvenis quidem cernitur aetate : prudentia autem et modestia senex. Effìcitur piscatrix animarum ac quam pluri- mas matronas capit, ac in chri. Dni. rete immittit. Huic erat ancilla , cui quidem nihil tam arduum et molestum erat quam eleemosynam elargiri pauperibus, quamvis id agere sibi foret praescriptum. At modo certe adeo mutata est et omni animi pra vitate exuta, ut illud unumexpetat et propositum inter can- tera habeat bene mereri de pauperibus eisque omni charitate inservire. Necnon assidua confessione ac vero angelorum pane inflammatur ad pietatis studia. Commemoratus item pater- familias studiosissime inservit proximorum saluti. Nam arcet nomines cuiusque ordinis ab omni improbitate nobisque addu- cit ad confessionis asylum et vitam chrianam. Ad haec nos tantopere diligit charosque habet , ut parem aut forte maiorem rationem rerum nrarum. habeat quam nos ipsi. In nos etiam magna conferì beneficia et imprimis vehementer contendit no- bis parare locum aptum scholis , idque profecto omni sua ope

An. 1553

275

conatus est. Idem fuit author ut Dux Ferrariae elargiretur quinquaginta áureos quotannis huic collegio , et licet id impe- tratu facile esset, quippe quod Dux Ferrariae bene affectus esset erga Societatem , tamen in hac re cernitur verus amor et industria huius viri, cui summe sumus dcvincti. Deus pro tot tantisque in nos meritis gratiam referat.

Cernuntur et beneficia divini spiritus in multitudine cuius- que status, qui modo salutifera confessionis et Eucharistiae sacramenta celebrant, quod quidem incipere ob mundi pudo- rem valde fuit arduum et difficile. At quicquid divinus spiritus affiat, inde repente pellit omnem timorem inanem. Concursus itaque hominum, quibus quotidie , nedum diebus festis, sancta ministrantur sacramenta, tantus est, ut iis satisfacere non possimus. Atque si in quadragesima fuissent quatuor sacer- dotes , qui hoc confessionum múnus tantum subirent , eo sane fuissent singulis diebus satis occupati. Nam tanta erat frequen- tia eorum, qui ad confessionem advenirent, ut vix pribus. va- caret sumere necessaria corpori, ac multi cogebantur reverti, cum a patribus audiri non possent. Atque ex his, qui a nobis sunt auditi, fuerunt nomines honorati ac in mundo nobiles; praeterea quidem Vicarius episcopi, qui ad nos saepe gratia confessionis venit. Plurimi, quos quidem conscientiae maleficiis refertae cruciabant, quaeque hostis fraude ne exoneratae fue- rant unquam, apud nos generali confessione confecta ac mul- tis doloris et luctus signis demonstratis , magno affecti gaudio recesserunt. Alii, et hi non pauci, adfuerunt, qui ante muitos annos nunquam salutiferis sacramentis usi fuerant ac, vitiis inveterati ac tanquam membra inutilia ac arida , vitam age- bant ; inter quos praesertim repertus fuit unus , qui certe , licet aetatis maturae , ante septem aut octo annos nunquam confes- sus erat, et semel in omni vita ad coenam domini accesserat. Enimvero hi omnes sunt impulsi tum ad peccatorum dolorem et luctum, tum conciliati Chro. Dno., ac in hanc sententiam adducti, ut deinceps vitam recte factis redimere, ac tenebras, in quibus perdiu misere versati fuerant, fugere statuerent.

Noniiulli haeretici intervenerunt , qui nimia simplicitate ab improbis chri. hostibus decepti fuerant: verum quum rei veri- tate (divino spiritu suffragante) essent instructi ac illustrati, effuderunt confessione omne venenum errorum conceptum,

276

LlTTERAE QUADR1MESTRES

omnem opinionem detestantes, ac ita absoluti in dno. abierunt. Venerunt ad nos plurimi alii varii generis maximis ac detesta- bilibus peccatis infecti ac corrupti.

Elaboratimi est ut nonnullae item meretrices et huiusmodi aliae a libidinum sordibus avocarentur, effectumque tandem est, ut ex illis unam vere ac recte poenituerit suarum corporis voluptatum, tum vitae praeteritae mores et quaestum renden- do, tum asciscendo honestum aetatis degendae institutum , in quo modo , luctui maleficiorum , confessionibus ac divinis epulis studens, sibi constat. Alia, quae etiam a pietate abhorrebat, fuit constituta in foeminarum conversarum coenobio, ibique studiosissime se totam divino cultui tradit.

Caeterum quum in harum foeminarum 1 sermonem incidimus non committam quin breviter earum pietatem perstringam. Hae itaque divini numinis praesidio satis honeste ac pie se gerunt in religione et spiritus ratione ac via, ac singulari flagrant studio resarciendi damnum et culpam , quae a se in mundo est com- missa: inserviunt viriliter spiritui, cupiditatibus magno impe- rant animo, corpus verberibus caedunt, ac id rationis obsequio et hanc dei imperio subiiciunt 2 : animum vigiliis, orationum et sacramentorum frequentia alunt, atque quidem declarant in re- bus agendis magna constantia suam vocationem. Apud has foe- minas religiosas est quaedam X.' virgo, cuius mater, haud scio quo malo spiritu impulsa, conabatur omnibus viribus et artibus eam a commemorato coenobio avocare, ita ut vigilantissimum urbis pastorem eo adire necesse esset ut virginis animum explo- ratum haberet, quae constanterrespondit nullo modo se unquam egredi velie, sed potius in illa sancta domo aetatem ducere.

Sed modo ad id unde discessimus redeamus. Nonnulli etiam accurrerunt ad nos, qui alibi peccata fuerant confessi, tamen cum animum quietum et sedatum habere non possent,.ac de no- bis cognoscerent, nos precati sunt, ut in hoc animarum lava- cro adiuvarentur ; ac suam confessionem redintegrantes, exacti examinis suffragatione, quod a nobis fieri solitum est, plurima deprompserunt scelera et maleficia, quae antea dimota non fue- rant, hocque modo mentis pace comparata abierunt. Illud etiam

I Intellige qua* vocant conversas.

- corpus rationis obsequio, rationem Dei imp erio subiiciunt.

An. 1553

277

velim maxime exploratum habeas, Pater optime, nos dedisse operam ut omnes nomines, qui ad nos praevia gratia veniebant, adhortaremur ad confessionis frequentiam ac doceremus hoc unum esse singolare medicamentum ad sanandas animi aegri- tudines et depellendas vitiorum propensiones. Ac Dnus. Iesus vim ac virtutem suo verbo per nos pronunciato praestitit, si- quidem a pascha hominum numerus, qui commemorationem mortis dominicae celebrant, auctus est, et in dies nonnulli, re- bus mundanis despectis, accedunt.

Sunt quaedam matronae divini cultus percupidae ac chri. gloriae amantissimae, qnae, prorsus pro nihilo habito mundo et omni humana reformidatione expulsa, magno studio piscantur tam viros quam foeminas ac plurimos adducunt secum et ad confessionem et ad convivium codeste. Quaedam igitur ex his cum virum suum non posset allicere ad confessionis medicinam, sese ad eius proiecit pedes ac tanto animo se gessit, ut voti compos fieret. Alia ut vir audiret verbum dei, a quo sane abhorrebat, toties eum est precata et adhortata ut modo veniat ad conciones. Hae denique sanctae X.' matronae sunt artífices plurimorum meritorum in ecclesiam et multarum animarum gubernatrices. Quodam die sex simul matronae novae sese totas cradiderunt, in rebus divinis, obedientiae Pris. nostri.

In nostro templo praelegitur diebus dominicis chriana. do- ctrina, quo accurrunt tot homines, ac nonnulli docti, ut locus sit admodum angustus nec eos capere possit. Omnibus pro viribus satisfit, quod maxime hoc probatur argumento, quod, lectione absoluta, plurimi confessionem adeunt.

Visuntur et pauperes aegroti in Xenodochio ac adiuvantur tum concionibus, tum prìvatis exhortationibus, tum confessio- nibus, ubi non mediocris fructus nascitur ex animis, ut persaepe pres. dicant se eo a Deo mitti ob res graves, quae accidunt. Eodem pacto et ii, qui in custodia sunt publica, adiuvantur, quibus quamvis sit arduum ac difficile fidem faceré ut adversa- riis parcant, nihilominus tamen tanto conatw. id peragitur, ut divini verbi vi tandem deliniantur et in gratiam reducantur cum inimicis, et etiam hoc modo ad poenitentiam et patientiam pro chri. amore suscipiendam deducantur.

In hoc collegio manemus novem, et iuvenis quidam, natus circiter XX annos, deditus est Societati, et a nobis, pris. com-

278 LlTTERAE QUADR1MESTRES

missarii 1 praescripto, Ferrariam est missus. Magna quaedam ab eo spectamus, quippe qui et simplicitate columbina et admi- rabili bonitate sit ornatus.

Magnus fructus perciperetur in hac urbe, si manerent hic operarii boni, quoniam, licet homines ii sint depravati et opi- nionum perversiate infecti, tamen facillime possent ab erroribus revocari ad veritatem, maximeque hoc tempore, nam iile, qui seminavit zizaniam errorum lutheranorum et hanc urbem opi- nionum pravitate infecerat, die lunae, hoc est calendis maii, publice in summo tempio, ubi solitus fuerat concionari, cum mul- tis mensibus egisset poenitentiam, refellit revocavitque pravis- simas, quas emiserat, opiniones, se maxime accusando et ve- niam a populo et Episcopo flexis genibus precando; idque maxima omnium instructione et disciplina egit.

Nobis non deest animus recte efficiendi, verum débiles sunt vires nostrae, quocirca apte possumus cognoscere quod, si quic- quam officii praestamus, id benigne et pure a deo manat. Atque illud tantum deberemus dolere quod non exerceamus dona accepta ut par est ac secundum gratiam, quam summa boni- tas nobis elargitur. Quare te supplices universi precamur, Pr. optime, ac omnes R.dos Pres. et char.mos in Dno. fres, ut deum pro nobis oretis quo, ab eo perfecto grae. lumine et amore nobis concesso, possimus perspicere et perficere eius sanctissi- mam voluntatem.

Mutinae, 3.° nonas maii 1553.

Tuus,

Franciscus Bordon.

Patris Caesaris praescripto.

Super script io. Al molto R.d0 in X.° Pre., il P. M. Ignatio de Loyola, Prepósito de la Compagnia di Iesu, in Roma. Et alia marni. Mutina. Manet vestigium cerae rubrae.

Patris Joannis Baptistae Viola.

An. 1553

279

Praecedentium Francisci Bordon litterarum exemplum a P. Polanco emendatarum

Gratia et pax, etc.

Tempus iam exigit ut tibi, perquam observande P.r, rationem reddamus eorum, quae Dominus Deus in hoc Collegio Societatis effecit, fratrum et Patrum ministerio. His igitur literis perstrin- gam tum quae de literarum studiis , tum quae de religionis ac pietatis officiis occurrent.

Numerus studiosorum in dies crescit (ut hinc initium suma- mus) ac ii quidem, qui assidui in nostrum collegium v^ntitant, sunt centum quinquaginta, plurimis omissis qui, infirma vale- tudine impediti, non veniunt. Ac in universis quidem laudandus est Dominus quod adeo a pristina vivendi ratione recesserint, ut ab iis neque iuramentum , nec maledictum , nec verbum turpe proferatur, non minus ac si his nunquam abusi fuissent. Ex his grandiores natu peccata confitentur et ad Domi- nicam accedunt mensam. Quadragesima próxima in eius statini principio, cum Pater adhortaretur ad ieiunium, ex studiosis quidam, quamvis aetate ad hoc minime tenerentur, statuerunt totum illud sanctum tempus ieiuniis traducere , quod certe con- stanter praestiterunt: alii tres dies in hebdómada, alii diem ve- neris ieiuniis dederunt. Parvuli, qui sunt quasi innocentes, sum- mopere ducuntur confessione, eaque adeo afficiuntur, ut si no- stri non gravioribus distinerentur negotiis, confessionem fre- quentaturi essent ad eorum arbitrium. Ad haec quidem illud nos cum admiratione delectat quod tam brevi tempore magna avel- lantur vitia, turpes pellantur mores, quibus summe infecti erant, ac cernantur florere et adolescere tenerae plantae virtutum, mo- destiae sane , humilitatis , bonitatis ac continentiae. Proficiunt universi quidem in literis, ac illorum prima classis exercetur componendis orationibus latinis, quas, memoria comprehensas, diebus festis in nostro tempio magna cum audientium voluptate, nec sine aemulatione quidem externorum studiosorum, habent.

1 Sunt exemplaria bina, unum in foliis 93 et 94; alterum in foliis 97 et 98.

280

LlTTERAE QUADRIMESTRES

Existunt quidam, cum praediti magno ingenio, tum magnam in literarum studia operam conferentes, quocirca haud mediocres habent in doctrina progressus. Quod spectat ad fructum, qui tum divini verbi instrumento, tum salutarium sacramentorum dono percipitur , nec is quidem modo parvus habendus est> quippe cum plurimi, statim in principio, ut fere fit, nobis infesti existerent , ac nobis per urbem euntibus occurrerent aut sub- sequerentur irrisores nostri instituti, ac nobis hypocrisim et plurima vitia obiectarent, alii tempore hyberno nivem proiice- rent. Enimvero, cum perdiu animadverterent a nobis sua male- dieta et contumelias contemni, deterriti nonnulli sunt ab iniuriis, ac restant Dei quidem benignitate valde nostro affecti instituto. Itaque modo nobis acrius negotium corum obsequia , quam pro- ximis diebus contemptus aut vituperationes, facessunt. Atque hac próxima quadragesima Praetor huius urbis visit nos , ac cum rei divinae interessei, voluit introduci in gymnasia ac do- mum, ac petenti rationem instituendae iuventutis, traditae sunt regulae scholasticorum , quas perlegit ac summopere nostrum morem et institutum commendavit, ac omnibus denique rebus valde commotus sese totum obtulit Societati, pollicens suum studium et operam nusquam nobis defuturam. Ad hoc civis qui- dam honoratus ac iuris peritus et senio venerandus, quum quo- dam die audiret concionem in nostro tempio, divino numine adeo incensus fuit ad religionem christianam, ut eodem die Pa- trem allocuturus reverterei, ac, eo non reperto, ita erat inflam- matus, ut vix modum tenere sciret; quocirca accersivit quem- dam ex fratribus ac ei suam mentem expressit, hoc est, se percu- pere inservire pietati ac se totum tradere rebus divinis; addebat- que se hactenus non intellexisse quid esset divinus cultus. Prae- terea quidem se ac omnes fortunas suas obedientiae Patris tra- debat, declarans se percupere fieri fìdelem X. 1 servum. Ac re- rum certe eventus declarat hominis studium. Etenim ab ilio tempore sumpsit principium singulis diebus dominicis confitendi peccata et accedendi ad coenam X. ' Domini cum magno suo fructu et totius familiae; uxor namque saepenumero excipit Sanctissimum X. » Corpus; adeo animum ad res divinas confert, ut omnibus sit exemplo, ac nobis suppeditet magnam materiam Christum Dominum laudandi. Haec mulier iuvenis quidem cer- nitur aetate, prudentia autem et modestia senex, Eftìcitur pisca-

Ají. 1553

INI

trix animarum atque plurimas matronas capit ac in Christi Do- mini rete inducit. Huic erat ancilla, cui quidem nihil tam ar- duum et molestum erat quam eleemosynam elargiri pauperibus, quamvis id agere sibi foret praescriptum. At modo certe adeo mutata est, et omni animi pravitate exuta, ut illud unum expetat et propositum inter caetera habeat, bene mereri de pauperibus, eisque omni charitate inservire. Necnon assidua confessione ac vero angelorum pane inflammatur ad pietatis studia . Commemo- ratus item paterfamilias studiosissime inservit proximorum sa- luti. Nam arcet homines cuiusque ordinis ab omni improbitate, nobisque adducit ad confessionis asylum et vitam christianam . Ad haec nos tantopere diligit charosque habet , ut parem aut forte maiorem rationem rerum nostrarum habeat quam nos ipsi. In nos etiam magna conferì beneficia , et in primis vehe- menter contendit nobis parare locum aptum scholis, idque pro- fecto omni sua ope conatus est. Idem fuit author, ut Dux Ferra- riae adiiceret quinquaginta áureos quotannis huic collegio ; et licet id impetratu facile esset, quippe cum Duce Ferrariae bene affectus esset erga Societatem , tamen in hac re cernitur verus amor et industria huius viri, cuisumme sumus devincti. D. Deus pro tot tantisque in nos mentis gratiam referat

Cernuntur et beneficia divini spiritus in multitudine cuius- que status, qui modo salutifera confessionis et Eucharistiae sa- cramenta celebrant, quod quidem incipere, ob mundi pudorem, valde fuit arduum et difficile. At quicquid divinus spiritus afflai, inde repente pellit omnem timorem inanem : concursus itaque hominum, quibus quotidie, nedum diebus festis, sancta mini- strantur sacramenta, tantus est, ut iis satisfacere non possimus. Atque si in quadragesima complures fuissent , praeter nos, sacerdotes, qui hoc confessionis munus subirent, eo sane fuis- sent singulis diebus satis occupati. Nam tanta erat frequentia eorum, qui ad confessionem advenirent, ut vix Patribus vaca- ret sumere necessaria corpori, ac multi cogerentur reverti cum a Patribus audiri non possent. Atque ex his , qui a nobis sunt auditi, fuerunt homines honorati ac in mundo nobiles, inter quos Vicarius Episcopi, qui ad nos saepe gratia confessionis ve- nit. Plurimi, quos quidem conscientiae maleficiis refertae crucia - bant, quaeque hostis fraude non exoneratae fuerant unquam, apud nos generali confessione confecta, ac multis doloris et lu-

282

LlTTERAE QUADRIMESTRES

ctus signis demonstratis, magno affecti gaudio recesserunt. Alii, et hi non pauci, adfuerunt, qui ante muitos annos nunquam salutiferis sacramentis usi fuerant, ac vitiis inveterati ac tan- quam membra inutilia ac arida vitam agebant, inter quos prae- sertim repertus fuit unus qui certe, licet aetatis maturae, ante septem aut octo annos nunquam confessus erat, et semel in omni vita ad coenam Domini accesserat. Enimvero hi omnes sunt impulsi, tum ad peccatorum dolorem et luctum, tum conci- liati Christo Domino, ac in hanc sententiam adducti ut deinceps vitam recte factis redimere, ac tenebras, in quibusperdiu misere versati fuerant, fugere statuerent.

Nonnulli haeretici intervenerunt , qui nimia simplicitate ab improbis Christi hostibus decepti fuerant: verum quum rei veri- tate (divino spiritu suffragante) essent instructi ac illustrati, effuderunt confessione omne venenum errorum conceptum, ac ita absoluti in Domino, abierunt. Venerunt ad nos plurimi alii varii generis maximis ac detestabilibus peccatis infecti ac corrupti.

Elaboratum est ut nonnullae item meretrices et huiusmodi aliae a libidinum sordibus avocarentur, effectumque tandem est ut ex illis unam vere ac recte poenituerit suorum pecca- torum, tum vitae praeteritae morum. Alia, quae etiam a pie- tate abhorrebat, fuit constituta in foeminarum conversarum coenobio, ibique studiosissime se totam divino cultui tradii. Caeterum quum in harum foeminarum sermonem incidimus, non committam quin breviter earum pietatem perstringam. Hae itaque divini numinis praesidio satis honeste ac pie se gerunt in religione et spiritus ratione ac via , ac singulari flagrant studio resarciendi damnum et culpam, quae a se in mundo est commissa ; inserviunt viriliter spiritui , cupiditatibus magno imperant animo, corpus castigant, ac id rationis obsequio, et hanc Dei imperio subiiciunt , animum vigiliis , orationum et sacramentorum frequentia alunt, atque quidem declarant in rebus agendis magna constantia suam vocationem.

Sed modo ad id unde discessimus redeamus. Nonnulli etiam accurrerunt ad nos, qui alibi peccata fuerant confessi, tamen cum animum quietum et sedatum habere non possent , ac de nobis audissent, nos precati sunt ut in hoc animarum lavacro adiuva- rentur, ac suam confessionem redintegrantes, exacti examinis

An. 1553

283

auxilio, quod a nobis^fieri solitum est, plurima deprompserunt scelera et maleficia, quae antea patefacta non fuerant, hocque modo, mentis pace comparata, abierunt.

Illud etiam velim maxime exploratum habeas, Pater optime, nos dedisse operam ut omnes homines, qui ad nos praevia gra- tia veniebant, adhortaremur ad confessionis frequentiam, ac doceremus hoc unum esse singulare medicamentum ad sanan- das animi aegritudines et depellendas ad vitia propensiones. Ac Dominus Jesus vim ac virtutem suo verbo per nos pronuncia- to praestitit, siquidem a Pascha hominum numerus, qui comme- morationem mortis dominicae communicando celebrant, au- ctus est, et in dies nonnulli, rebus mundanis despectis, accedunt.

Sunt quaedam matronae divini cultus percupidae, ac Christi gloriae amantissimae, quae, prorsus pro nihilo habito mundo et omni humana reformidatione expulsa , magno studio piscantur tam viros quam foeminas ac plurimos adducunt secum et ad confessionem et ad convivium coeleste. Quaedam igitur ex his cum virum suum non posset allicere ad confessionis medicinam, sese ad eius proiecit pedes , ac tanto animo se gessit , ut voti compôs fieret. Alia ut vir audiret verbum Dei, a quo sane ab- horrebat, toties eum est precata et hortata ut modo veniat ad conciones. Hae denique sanctae Christi matronae sunt artífices plurimorum meritorum in ecclesiam et multarum animarum gubernatrices.

In nostro templo praelegitur in diebus dominicis Christiana doctrina, quo accurrunt tot homines , ac nonnulli docti, ut locus sit admodum angustus , nec eos capere possit. Omnibus pro viri- bus satisfit, quod maxime hoc probatur argumento, quod, lectio- ne absoluta, plurimi confessionem adeunt. Visuntur et pauperes aegroti in xenodochio ac adiuvantur tum concionibus, tum pri- vatis exercitationibus , tum confessionibus , ubi non mediocris fructus nascitur. Eodem pacto et ii, qui in custodia sunt publica, adiuvantur, quibus quamvis sit arduum ac difficile fidem faceré ut adversariis parcant, nihilominus tamen tanto conatu id pera- gitur, ut divini verbi vi tandem deliniantur, et in gratiam redu- cantur cum inimicis, et etiam hoc modo ad poenitentiam et pa- tientiam pro Christi amore suscipiendam deducantur. Iuvenis quidam, natus circiter xx annos, deditus est Societati, et a nobis, Patris Commisarii praescripto, Ferrariam est missus. Magna

284

LlTTERAE QUADRIMESTRES

quaedam ab eo expectamus, quippe qui ef simplicitate columbi- na et admirabili bonitate sit ornatus. Magnus fructus percipere- tur in hac urbe , si manerent hic operarii boni , quoniam , licet nomines ii sint depravati et opinionum perversitate infecti, tamen facillime possent ab erroribus revocan ad veritatem, maximeque hoc tempore, nam ille, qui seminavit zizaniam erro- rum lutheranorum , et liane urbem opinionum pravitate infece- rat, die lunae, hoc est calenclis Maii, publice in summo tempio, ubi solitus fuerat concionari, cum multis mensibus egisset poe- nitentiam, refellit revocavitque pravissimas, quas tenuerat ac emiserat, opiniones, se maxime accusando et veniam a populo et Episcopo flexis genibus precando, idque maxima omnium instructione et disciplina egit, etc. Mutina, 3 nonas Maii 1553.

Franciscus Bordon.

Alia marni. 1553. Quad. Modena, 3 non. Maii. Et alia: Modena, 5 di Maggio, 1553, Q. S.

An. 1553

285

CCXXIII

Robertus Clayssonius, Ex commissione Patris Paschasii Broêt , Patri Ignatio de Loyola. Parisiis, 7 Maji 1553/.

Pax Domini Dei nostri Jesu Christi perfecta nos donet libér- tate. Amen.

Si unquam hactenus , tum nova , tum varia , de negotiorum Societatis successu scribendi argumenta oblata nobis fuere, nemo inficias, absque veritatis periculo, ire poterit, R.de in Christo Pater, uberrimam de rerum nostrarum, non dicam sta- ti!, sed commotione, hoc proxime elapso quadrimestri, nos fati- gante in hunc usque diem, permulta referendi occasionem nobis occurrisse: quorum memoriam refricare, nisi Beatissimi Apo- stoli exemplo, in persecutionibus et adversitatibus nobis pia- cere et Christo gratias agere edocti, ac pariter sacrae obedien- tiaè levi iugo assueti, ad imperata maturare incitaremur, ani- mus non esset: Quin potius universam Societatem, nedum Col- legium Parisiense, calumniantibus, ac persequentibus nos, iniu- riarum omnium, memoriae imperatam, oblivionem, adiunctis orationum suppetiis , pro maledictis reddendam , hac sola con- tenti modestia iudicassemus. Verum quando P. tuae arbitrio ita visum est ut e singulis Societatis nostrae Collegiis tum prospera tum adversa , quolibet quadrimestri intervallo gesta , ad Pater- nitatem tuam referendi lex instituía sit, nos quoque fido ac prompto animi affectu symbolum nostrum afferemus, etea, quae

1 Autographae in quadruplici folio, nn. 309-312. Eas multum decurtavit et in paucis- simis emendavit Polancus, sed hic nos, prout a Clayssonio scriptae sunt, describemus.

28b

LlTTERAE QUADRIMESTRES

animarum lucrum , et quae erigendi Collegii facultatis exoran- dae negotium spectant, complexuri.

Quantum ad familiae nostrae numerum, atque adeo oecono- raiam ipsam attinet, nihil peculiare praeter ea, quae superiori- bus literis eommissa fuere, scribendum occurrit hoc temporis articulo. Neque enim mirum videri debet si, tot occupationibus Patrem nostrum Paschasium urgentibus , ac tam gravi adver- sitatum tempestate nos occupante , numerus noster auctus non sit; praesertim quum alter eorum qui, peracta exercitiorum spiritualium militia , nostrae Societati se adiungere decreve- rant, obtrectationibus et contumeliis, Societati a quodam obie- ctis, commotus, non modo ardentem illum erga nos affectum remiserit , verum amplius certa sententia animum ab Instituto prorsus revocarit , non veritus Patri haec ipsa ore proprio de- nunciare, quibus fidem, plusquam praecipitem, antea adhibue- rat Vide, Pater observande, quo res nostrae tam fausto auspi- cio coeptae, adeo subito, haud dubium, maligni hostis fraudu- lentia retroactae sint. Proinde nos rerum commotione, vel ipsa necessitate persuasi , altera manu hostium et frequentíssimos et .ferocíssimos insultus , partim prudentiae , partim patientiae armis, munita retundere: altera vero civitatis nostrae moenia extruere cogimur.

Quantum vero ad Patris vineae Christi excolendae labores impensos spectat, inter tot occupationes, erigendi Collegii no- mine susceptas, suo semper alacri cum industria fungitur mu- ñere, quamquam evangelici commilitonis subsidium, locuple- tioris frugis spe adducti, obviis votis ei optemus. Cuius quidem laboris sui indefessi haec nobis reliquit vestigia. Sacerdos pro- bus ac aetate provectus, Cardinalis cuiusdam multo temporis spatio domesticus , peractis Societatis exercitiis , animae suae lucrum cum pietatis fructu non mediocri reportavit, qui, quum pluribus beneficiis, Pastoralem administrationem efflagitanti- bus, oneratus esset, decrevit, unico retento, reliqua (quorum alteri animarum cura annexa), in alterius ius transferre, ac deinceps muñere pastorali, in Christi grege sibi commisso pru-

1 P. Hieronymus le Bas, de quo vide taraen infra litteras ipsius Roberti Clayssonii 1.a Septembris hujus anni datas, Polanci Chronicon, t. m, pag. 288, et Prat, Memoircs pour serviy d l'Iiistoire du Pére Broet et des origines de la Compagnie de Jesus en France, part. in, lib. i.

An. 1553

287

denter gubernando, fungi; quod proxime elapso paschate prae- stitit. Alteri sacerdoti (qui iuventutem in Gallia instituit , con- cionatoris seu Ecclesiastae dignitate aliquando functus) tradita sunt a Patre exercitia. Is haud mediocri spiritalis vitae profe- ctu Patri satis placuit; nondum tamen ad ullam religionem cer- tuni animum appulit , quamquam nostri numeri augendi spem nobis reliquerit. Precamur Dominum ut, secundum beneplaci- tum sanctissimae voluntatis suae , ipsum sua vocatione digne- tur, qua ad summum Christi honorem ubique semper spectan- dum optime fungi possit. Postremo, hisce diebus elapsis, sacer- doti, ternarium exercitatorum numerum perficienti, nobis fami- liarissimo, iuris Licentiato ac theologiae multis annis Lutetiae operam impendenti, animarum cura gravato, Pater nostrorum exercitiorum partem impertitus est , quae próxima hyeme per- ficere instituit, liberior tum a distractionibus futurus, Is mox etiam ante Pentecostem ad paroeciam suam iter adornat, sitam in ducatu Burgundiae, in qua aliquando moratus est Sacra - mentorum et verbi ministerio functus. Is erga Societatis seque- lam affectus est, si Dominicae vocationis impulsu (ut ipse nobis sponte sua fidem dedit) ad ullum religionis statum animum adiiciat, ad nos convolaturus. Est sacerdos quartus , ante nos nostris exercitiis eruditus , frequentissime in nostro sacello sacra celebrans mysteria , qui ad nostrani accedere Societatem impenso optat affectu, quem corporis multis laboribus contra- cta infirmitas hactenus remoratur. Faxit Dominus Jesus Chri- stus ut, quorum piis votis ac desideriis Societatis nostrae se- quendae, naturae vel aetatis impedimenta obstant, individuam cum Christo societatem in coelo consequantur.

Caeterum R.dus Pater noster confessionum audiendarum consuetudinem pene quotidianam in aede Divo Cosmae sacra, nostrae Paroeciae Ecclesia , diebus communibus ac profestis frequentat non sine animarum salutis promotione. Diebus vero sacris, in Abbatia Sancii Germani, confessionis et communionis sacramenta petentibus pro more ministrat. Inter reliquos, qui- bus Pater a confessione fuit , unus et alter emerserunt , qui poenitentiae insignem fructum retulere ac nobis gratiarum actionis Deo reddendae novam praebuere occasionem. Adole- scens, animarum onere gravatus, preces canónicas, quarum necdum methodum didicerat, muitos annos Christo et Ecclesiae

288

LlTTERAE QUADR1MESTRES

nimquam persolvens, iuvenili insolentia ac otiosa negligentia Celebris , Patris nostri Consilio et arbitrio , in ipsa confessione salutis praecepta edoctus, mox in alterum hominem permuta- ti^ est, cum praeceptoris sui admiratione, qui apud Patrem re- pentinam adolescentis conversionem, raro admodum exemplo, hilari animo extulit. Nam, praeterquam quod officium divinum absque ulla intermissione Domino reddere coepit , corruptos mores cum vitae probitate commutavit , animumque ad serium literarum studium, concitato cursu arreptum, ab otio evocavit. Speramus ad perfectiorem et maturiorem frugem hunc levi la- bore excolendum , hoc potissimum argumento persuasi , quod sacram frequentei confessionem, maximam ad perfectionis stu- dium vim suggerentem. Optamus quamplurimos novellos, huius indolis, Christi athletas, nobis exercitandos ad Christianae mi- litiae stratagemata, commendari.

Altera matrona est honorata ac dives, quae, vafra atque fu- nesta hostis illius astutissimi arte fascinata, in tam profundam pusillanimitatem desperationi proximam delapsa est, ut extre- ma praesentis et futuri saeculi supplicia , tentationum diaboli- carum suggestione commota, non modo sibi servili metu time- ret, verum etiam persuaderei, usque adeo ut patri affirmaret se, a Deo reprobatam, perpetuae damnationi destinatam esse, ac pariter ignis supplicio (Res mira et inaudita) publico iudicis ar- bitrio condemnandam, se vitam cum morte ignominiosa com- mutaturam, malumque corporis atrocissimum, ceu praeludium quoddam, summam inferni miseriam subsecuturam , praeire oportere. Quibus phantasmatum vesanis tormentis eo periculi adducta est, ut vitae taedio, cum quadam divinae misericordiae diffidentia sociato, cruciata, vitam suspendió, finem tam acer- bae affiictionìs captando, finire, praeparato laqueo, ad tam fu- nestam animi corporisque mortem , quo se suffocaret, semel at- que iterum decreverit; frequentius vero in puteum aut fluvium se submergendam praecipitem dare, fluminis gurgitem absque spe evadendi periculi eligendum investigando, deliberavit. Utrum hic magis admirer ambigo, an atrocem illam Satanae erga oviculam Christi crudelitatem, an ex adverso humanam adversus truculenti hostis insultus imbecillitatem, praesertim quando matrona extiterit honesta ac pia , Dei timore ac vitae probitate insignis , nec Patri aliam tam infaustae de se persua-

An. 1553

289

sionis ac funesti ominis rationem reddiderit, quam quod, quum antea divinis consolationibus ac sensibilibus quibusdam erga Deum affectibus frequenter inter orandum excitari consuevis- set, nunc e converso consolationis privatione ac spiritus tor- pida remissione affligeretur: ac proinde se a Deo relictam ac reprobatami, gratiam Dei et Christi amicitiam consolationibus illis sensilibus praepostero iudicio metiri solita, arbitrabatur. Verum enimvero Dnus. Jesus, pius animarum pastor, ovicu- lam, quam sanguine suo redemerat, miseratus, e faucibus leonis illius ferocissimi, dextera potentiae suae eripuit et Patri nostro curandam commisit , quae , solida illa Sacramenti Poenitentiae tabula naufragii praetervecta discrimen , ad portum salutis ac vitae tranquillioris maturat, nedum undis atque ventorum pro- cellis a tergo relictis, sed salutis certa spe affulgente, ad portus tranquillitatem propediem appulsura. Nam restem, quam ad suspendium paraverat, combussit; Patris obsequitur Consilio, omnem otii occasionem abrumpens semperque occupata, et promptissimo affectu se Patri post Deum vitae salutem acce- ptam debere praedicat, Patris laboribus beneficium referre sat- agens, quod tamen Pater, pro more Societatis nostrae, pru- denter renuit. Hanc pater, alterais diebus, consolationis et con- firmationis gratia , frequentai , quam Dominus tandem pacata vita dignabitur.

Pater, praeter praemissas spiritales occupationes, suimune- ris indeffesso labore studiosus , varias civium Parisiensium ac valetudine adversa periclitantium aedes frequentissime, spiri- talis aedificationis gratia, accedit. Qui , si uno atque altero col- lega iuvaretur, haud dubium quin decuplum fructum, gra. Chri- sti freti, potissimum e sacris confessionibus et spiritualibus exercitiis (quorum praesidio Societatis numerus haud leve in- crementum caperei) referremus. Sed hactenus de prospero re- rum nostrarum successu sermonem produximus, quem Christo Jesu, omnis gratiae auctori, acceptum, humili obsequio refe- rimus.

Deinceps ad turbulentam illam negotiorum, privilegii nostri confirmandi gratia gestorum , exprimendam tragoediam accin- gamur. Mense ianuario, qui primus fuit quadrimestris pridem elapsi, Pater Paschasius Reverendissimum Cardinalem Lotha- ringiae, Societatis nostrae in Provincia Gallicana Protectorem, T. ir. 19

290

LlTTERAE QUADRI MESTRES

convenit super privilegii nostri, iam semel ipsius patrocinio a Rege Christianissimo exorati , mora et dilatione a Senatu Pari- siensi (penes quem eonfirmationis arbitrium erat) hactenus protracta; ac facile persuasit Cardinali ut alteram a Rege con- cessionem nobis impetraret. Adiit etiam Pater Reverendissi- mun Cardinalem Fernezium qui humanissime Patrem exci- piens, non praetermissa Reverentiae tuae mentione, operam suam se negotiorum nostrorum promotioni impertiturum fidem dedit. Atqui R.mus Cardinalis Lotharingiae, quod semel apud Regem peregerat, iterum absque mora curare, absque alterius suffragio, non est gravatus. Cui Rex Christianissimus prom- ptissimo affectu consensum arbitrii sui atque Maiestatis suae authoritatem mox subscripsit.

Secundo igitur Regis indulto absque multo labore impetrato ac Regio sigillo, non sine gravissimis molestiis atque temporis prolixiori mora, tandem munito, non desideratis interim impru- dentium hominum Societati obiectis calumniis, ad Senatum prima et altera Regis concessio, adiunctis Societatis nostrae diplomatis a Beatissimo Papa singulari favore concessis, per- iata est, ut ferendi suffragii mora semel tandem abrumperetur vel ab ipsis adversariis, Regiae Maiestatis authoritate ac Re- verendissimi Cardinalis patrocinio victis. Caeterum Regis Pro- curator generalis, vir fidei orthodoxae et pietatis insignis (a quo Senatus sententiae ipsius arbitrium efflagitavit), nulla ratione adduci potuit ut nostri privilegii confirmationi patrocinaretur; quin potius, rationibus (quas pro republica faceré censebat) ad- ductis, Senatum a suffragio remorabatur; ex ipsius enim sub- scriptione negotii nostri successus pendebat. Nec tamen ambi- gimus quin vir pius, non Religionis aut Societatis odio, sed prí- vatae conscientiae imperio ductus, nobis sit adversatus; quan- doquidem , Patrem modesto ac benigno vulto affatus, aequita- tis rationem habendam fore placide responderit, animum reipu- blicae studiosum pro suo iudicio dumtaxat prae se ferens. Quin Reverendissimo Episcopo Claramontano (qui, pro singulari erga Societatem affectu , Regis procuratorem super nostri ne- gotii promotione convenire non est gravatus) constanter suum

1 Cardinalem Farnesium, qui tune temporis Parisiis agebat, quoniam, nonnihil erga se adversum Julii III et Iraperatoris Caroli animum reputans, tutus in Italia fore de- sperabat.

An. 1553

291

consensum negavit. Itaque hanc passi repulsam, adversus quam bona fiducia muniti eramus, Reverendiss.mo Episcopo, rationi- bus alterius minime permoto, sed potius Evangelici fructus spe alacrius ad beneficii promissi fidem incitato, gratias meritis- simo iureegimus, et Procuratori regio, animum ipsius pie in- terpretati, orationum praesidium impertiti sumus, quo fretus mentem in operis pii favorem, deposita priori persuasione, commutaret; atqui hactenus nullum conversionis argumentum praebuit, patientiae nobis relieta occasione.

Hac spe igitur frustrati, a Senatu facultatis erigendi Col- lega suffragium exorare pergimus, nacti Dei auspicio Consi- liarium, a Senatu in nostrae causae patronum electum, supra spem nostri negotii satagentem ac probe apud Senatum con- troversiae nostrae patrocinium gerentem. Cui Dominus in ex- tremo iudicio propitius esse dignetur. Pater interim, ante nostri negotii iudiciariam discussionem , Primarium Praesidem et Cónsules , de quorum patrocinio spes nobis aliqua affulge- bat, amicorum Consilio et auxilio usus accessit, Societatis ne- gotium eisdem commendaturus. In cuius laboris subsidium Reverendiss.us Episcopus Sacellanum , qui ipsi quoque erat ab eleemosynis, vita post defunctum, Patri comitem adiungere dignatus est , ex quo peculiaris erga nos affectus ipsius eviden- tissime elucet. Cuius domesticus , Doctor theologus , nobis au- ctor extitit, ut Reipublicae onera causantibus minusque erga Societatis patrocinium propensis palam ac libere persuadea- mus Domini Episcopi voluntatem solius domus hactenus pro- missae donatione contentam minime fore, sed eamdem trecen- torum aut quadringentorum francorum annuo redditu locu- pletandam gratuito eiusdem Domini Episcopi beneficio : facile id nobis persuaden debet, quando, etiam ante facultatem Col- legii extruendi obtentam, fratribus, in iustum numerum excre- scentibus, hic in studio alendis, trecentorum francorum sum- mam singulis annis , usque ad Collegii erectionem submini- strandam, Patri Paschasio promiserit. Adde quod, quum a Patre super scholae apertione consuleretur, hilari promptoque affectu utrumque calcar Patri addiderit, exhortando Patris animum ad coepti consilii perfectionem et huiusmodi promis- sione confirmando: "Si mihi nunc animus est vobis simplam portionem erogandi, decuplam augebo, si vestros labores pu-

292

LlTTERAE QUA DRIMESTRES

blicis illis studiis impendi conspexero.,, Dominus Jesus, ad sacri Evangelii promulgationem in omnes nationes dispergen- dam et lucrum animarum amplissimum, sanctam Episcopi vo- luntatem semper foveat atque confirmet. Amen.

Verum enimvero utrum in illa Societatis consulibus et Ma- gistratibus commendandae fatigatione, Patri cum plerisque controversia haud levis, super Societatis nostrae reddenda ra- tione, suscipienda fuerit, Paternitatis tuae prudentia non igno- rat. Hic ad Societatis Jesu mentionem, austera et imperiosa quadam obiectione , percontabatur : " Ergone reliqui , a vestro Instituto alieni, e Societate sunt Diaboli?,, Alter ausu temera- rio in haec impia verba erumpebat : " vos quidem nomen Socie- tatis Jesu geritis titulo tenus. At proculdubio diabolus vestrae Societatis auctor extitit,,; qui etiam Daemonem Concilio Tri- dentino Ducem praeficere coram ipso Patre nostro non est veritus. Tertius, calumniis non satiatus, flagra et flagella no- bis imprecabatur , qui , dum ab altero Societatis amico ad nostrarum partium favorem postularetur, pro benigna respon- sione, huiusmodi verba , quibus nos ferirei, retorsit: "Hi flagris potius castigandi et ex hac Academia profìigandi sunt , tantum abest ut admittendos censeam. „ Omitto leviores calumnias ac iniurias, obsecrans Dominum Jesum ut offensas adversario- rum omnes , fructui Evangelico haud leve dispendium inuren- tes, inimicis nostris, forsan'ab hostibus Christianae fidei male suasis, ignoscat.

Ut igitur ad institutum nostra redeat oratio, Senatus, in quo plerique nobis adversabantur, Procuratoris Regii audito re- sponso parum pro nobis faciente, et ex adverso, Regis iterata concessione atque Cardinalis repetito favore consideratis , pro- lixiorem suae sententiae procrastinationem ac multo minus ca- tegoricam repulsam nostris laboribus reddidit haudquaquam; verumtamen novam quamdam viam ingressus , omne onus hu- meris suis excutiens , universae controversiae arbitrium ad Reverendiss.mi Episcopi Parisiensis 1 et Theologicae facultatis iudicium transtulit , adiecta lege , qua se Episcopi et Facultatis

1 Parisiensis Episcopus erat Eustachius du Bellay ; de eo ejusque in hoc negoti» gestis videndus Prat, Mémoires pour servir à l'histoire du Pere Broet et des origi- nes de la Compagnie de Jésus en France , part. ni, lib. i.

An. 1553

293

•censurae et arbitrio adhaesurum et suffragio irrevocabili sub- scripturum esse astringebat.

Itaque Charybdim aegre eluctati , praecipiti lapsu in Scyl- lam prope demersi sumus. Nam, cum solo Senatu hactenus certantibus, modo et cum Episcopo et cum Facúltate theolo- gica (quae sesquicentenarium Doctorum Theologorum nume- rum superai, penes quos sigillatim causae nostrae arbitrium erit), nobis arduum intercessit negotium, quod nec ipse Sena- tus, vel aliquot theologorum facili collectione, studiosae factio-* nis (de plerisque loquor, non de universis) suspectus, qua nodo tam perplexo intricati sumus, ignorabat. Quid multa? Episco- pus , vir pius et eruditus , quem nobis magis propitium fore speraveramus, censet hoc temporis articulo Societatem ad Col- legii erectionem admittendam non esse , sed negotii huius defi- nitionem in aliam temporis occasionem, quam Calendas grae- cas probabili suspicione interpretamur, esse differendam. Ete- nim, in ipso auspicio colloquii cum Patre habiti, voce usus parum amica , se nostrae admissioni nunquam consensurum respondit : atqui, ultro citroque sermone producto, mitior fa- ctus, humanius cum Patre sermonem clausit, acceptis diplo- matis pontificiis, Societati indultis, quae suo tradidit Vicario.

Hic officiali consulenda ac discutienda commisit , qui beni- gne Patrem excepit, neque alienus a Societatis iuvandae stu- dio videtur, si modo Episcopi dissuasione non revocetur. Aegre autem, nisi importunis precibus victus, adduci poterit Episco- pio ut nostris faveat partibus : nam Dominus Episcopus Cla- ramontensis, altero labore pro nobis libenter suscepto, ei per- suadere conatus est ne beneficii nobis a se praestandi volunta- tem impediat neve remoretur: necdum tamen exorator ab eo rediit, quamquam praefracto animo nobis non sit reluctatus alter. Sed Dominus novit Providentiae suae definitum consi- lium, quod mortalium nemo frustrare poterit. Igitur negotii nostri eventus , nondum lata sententia , adhuc pendei sub Epi- scopi ipsius arbitrio, mora iam ultra bimestre spatium protra- cta; quem Pater, huius negotii satagens, frequentai, ac etiam ipsius officialem ; neque adhuc iudicio constitutus dies , qui tandem albo calculo signandum se nobis offerat Deum pre- camur.

Nunc ad Societatis apud Facultatem theologicam actam

294

LlTTERAE QUADRIMESTRES

controversiam, venis palpitantibus adhuc spirantem non absque salutis fiducia , maturemus. In cuius negotii frontispicio varia ac dissentanea Theologorum studia atque iudicia de Societate Jesu spectanda sunt. Nonnulli Religionum multitudinem ac Societatis recentem ortum causantes, ne ad Collegii quidem erectionem nos iudicarunt admittendos , parum pie de Societate sentientes , nosque accusantes arrogantiae ; quibus Dominus omnem noxam sua gratia condonare dignetur. Alii , nos infe- stis signis non persequentes, exiguum tamen fructum expe- ctantes e nobis , Collegii erectioni , in quo studii gratia fratres Societatis commorari queant, non repugnant; sed munus Evan- gelii, sacramentorum publicam administrationem , ac denique publicas disciplinarum professiones nobis non concedi consul- tum fore censent. Alii, neutrum apud se statuentes , super hoc negotio deliberant utrum tandem consulendum erit, qui aequos ac prudentes iudices se nobis hactenus praebuerunt. Reliqui, qui facile numerari possunt, strenuos instituti nostri propugna- tores se gerunt, ac Societatem nostrani omnibus merito susci- piendam praedicant, quos honoris gratia atque gratiarum actionis officio hic nominabimus.

Primo loco nobis constituendus venerabilis Doctor Govea- nus, Portugallensis natione, aetatem octogenariam sex anno- rum numero superans , primarii ordinis theologus.

Proximum sibi vindicat Celebris ille Ecclesiastes , Doctor Franciscus Picardus, patria Parisiensis, primariae etiam au- ctoritatis theologus.

Tertium merito tribuemus Doctori Francisco Joverio, patria Valentino, rarae eruditionis viro: qui, quum ob Societatis de- fensionem nostrae professionis suspicionem incurrisset, adeo ut iesuitae nomen ipsi ioco impingeretur , humili animo respon- dit: "non sum ex eorum numero, nec dignus qui eorum Collegio adiungar.,,

Quarto collocandus loco Doctor Sebastianus Roderici, Por- tugallensis , vir insigni pietate illustris. Hi quatuor partes no- stras probe tuentur.

Aliquot alii sunt , qui sincero affectu Societatem amplectun- tur, sed causam Christi , adversariis copiis deterriti, detrectare videntur.

Sunt quoque primarii ordinis theologi, qui institutum no-

An. 1553

295

strum magnifice extollunt, sed privilegia a summo Pontífice a nobis concessa parum approbant, quod nonnulla Episcopo - rum et curionum iurisdictioni adversan et malorum occasio- nem, Praepositis Societatis ab officio deflectentibus , minari censeant.

Reverendus Dominus Decanus Theologicae Facultatis et Dominus Doctor Pelletier , cui Diplomata nostra ab ipsis prae- fectis Facultatis (quos deputatos vulgari nomine nuncupamus) tradita sunt discutienda , ac plerique Deputatorum satis mo- deste et humaniter Patrem exceperunt et prudentissime no- strum tractavere negotium.

Iam tertio aliquot deputati super Societatis nostrae conces- sionibus discutiendis in Collegio Sorbonico congregati fuere.

Abbas Claravallensis , Ordinis S. Bernardi, Doctor Theo- logus e numero deputatorum, satis nobis favit cum plerisque, qui tum aderant, exceptis aliquot articulis, quibus paucissimi suffragati sunt ' .

Doctor Franciscus Joverius , solemni more per Pedellum a Collegio Deputatorum vocatus in testem , testimonium reddidit integritatis eorum, quos ipse Lovanii et Lutetiae e Societate noverat.

In prima et secunda congregatione. Pater ad secundum eorum concilium accersitus, multorum rationem reddere debuit ab ipsis interrogatus.

Antepenultima die Aprilis proxime elapsi, Deputati quar- tum comitium, adiunctis tamen aliquot aliis doctoribus inferio- ris ordinis, celebrarunt super nostrae causae decisione delibe- rantes, ut hi qui tune praesentes erant, ceu praecipui fere omnes, ea, quae postridie universo Doctorum Collegio propo- nenda erant, diligenter discuterent. Ad hanc synodum, Pater quoque advocatus est ut redderet rationem eorum, quae postu- larentur ab ipsis. Quam varia ibi Societas iudicia subierit, nemo facile crediderit , qui gesti negotii ordinem non conspexerit. Tot tamque venenata in Societatem Jesu obtrectationum iacula grandi impetu ab adversariis coniecta sunt, quae Societatis nomen si non extinguere , saltem offuscare possent facile , nisi

1 De iis omnibus, quos hucusque nominavit Clayssonius, vide Polanco, Chronicon, t. in, pag. 291 , et Prat , op. cit.

296 LlTTERAE QUADRIMESTRES

Jesuchristi gloria tela, atro veneno infecta, absque gravi nego- tio retunderet. Quid tandem definitimi esse in hoc Doctorum conventu credis, Pater? Nulla piane prolata sententia; sed dila- tum adhuc negotii huius iudicium, non habita ratione spatii plus- quam bimestris elapsi , nihil aliud causantibus illis quam quod Senatus Parisiensis Nuntium ad Facultatem pro more solemni non destinasset , qui negotii nostri consultandi commissionem Facultad retulisset, quod quidem a Senatu intermissum mini- me oportebat, si Christi causa illis cordi fuisset, quibus haec cura incumbebat. Itaque quum postridie eius diei universae Facultatis concilium celebrandum a nobis crederetur, causae tamen nostrae definitio ad id usque temporis dilata est , donec id muneris a Senatu peractum sit.

Hic est nostri negotii, cui implicati haeremus, nodus, e quo Dominus dexterae suae praesidio nos tandem extricare digne- tur. Nec enim dubito quin tandem, tot exhaustis laboribus, voti compotes Dei gratia reddemur, sed non absque pulvere. Non enim ignoramus astuta Consilia ac ímpios conatus hostis illius vigilantissimi, quem Dominus Jesus conterei sub pedibus no- stris.

Superioribus etiam adversitatibus accessit duorumTheologo- rum, vulgo celebratorum, Societatem Jesu nomen sibi affixisse improbantium in publicis concionibus, detorta interpretatio. Alter, qui apud deputatos aliquot, dextrum antea tulerat no- strae vitae testimonium, obiter nos in concione notabat, quod Sacratissimum Jesu nomen nostrae Societati parum humiliter ascripsissemus. Non satis (inquiens) eorum consilium probare queo, qui nomen Jesu pro titulo sibi accommodant. Alter vero, insolentius, zelo parum prudenti obtemperans, nobis insultabat, quem non maligno sed potius ignoranti animo adversus nos proclamasse iudicamus, quum sit vir vere pius iuxta ac doctus. Non desunt alii novi interpretes, qui Societatem Jesu nomine insignitam calumniantur, quasi nos Domino Jesu Christo, ceu socios et sodales, ac non potius servos ac ministros, compare- mus, arrogantia usi in tanti nominis usurpatione. Nos interim Christi gratia beatos praedicemus, quibus datum est pro no- mine Jesu contumeliam pati. Atque utinam graviora perpeti absque animarum iactura nobis donetur.

Praecipua nostrae tragoediae capita summatim fere attigi-

An. 1553

297

mus ; nani sigillatim omnia persequi operae pretium non est, ut, humili obedientiae officio functi, rerum nostrarum adeo per- turbatarum commotionem repraesentemus Paternitati tuae observandissimae simulque Patribus ac fratribus nostris charis- simis, qui precibus et sacrificiis Deo gratissimis, orationum tuarum suffragio eumulatis, nobis in hac tempestate fluctuanti- bus tranquilliorem auram aspirare contendent, ut et illi, qui, nobis reluctando, se existimant obsequium Deo et Christianae Reipublicae beneficium praestare, veritatis lumine illustrentur; et illi, qui, mente odio religionis et fidei orthodoxae abnegatione corrupta, Societatem calumniantur et persequuntur, ad melio- rem reducantur frugem, quorum impios conatus Dominus eli- dere atque enervare dignetur et omnibus de Societate bene me- ntis coelestem mercedem retribuat pro sua bonitate ; qua freti omnium salutem precamur et optamus per mortem unigeniti sui Jesu Christi, qui Paternitatem tuam, filiis tuis summopere necessariam, diu nobis servet incolumem ad obsequium divinae maiestatis suae et Societatis suae promotionem. Amen.

Prosperum negotii nostri successum Patrum ac fratrum omnium orationibus commendare dignaberis, ut diu speratum finem controversiae, hactenus protractae ab ipso Episcopo Pa- risiensi ac pariter a Concilio theologicae Facultatis , tandem exoremus; ad cuius desiderii nostri consecutionem paternae preces tuae efficax subsidium nobis suppeditabunt. Vale, Pater in Christo observandissime. Grada Domini Dei nostri Jesu Christi abundet et crescat semper in animis nostris. Amen.

Lutetiae Parisiorum, e Domo Claramontensi , Séptimo Maii millesimo quingentésimo quinquagesimo tertio.

Ex commissione R.di Patris nostri Paschasii Broet.

R.dae P. Tuae minimus in Christo filius ac servus inutilis,

Robertus Claysonius Brugensis.

Super scriptio: Al molto R.do in X.° padre, il padre M. Igna- tio de Loyola prepósito generale della Compagnia de Jesu a Sta. maria della strada.

In Roma.

Et pmão inferius : Pro portu Jul. unum. Et alia maini : Q. Parisiorum e Domo Claramontensi sépti- mo Maii 1553. 7.a Maii.

298

LlTTERAE QUADRIMESTRES

CCXXIV

P. Joannes Gonzalez Patri Ignatio de Loyola. Salmantica, 10 Maji 1553 *.

f

IHS

Gratia ex pax domini nostri Jesu Christi et consolatio san- cii spiritus sit semper nobiscum. Amen.

Nunquam cessai Dominus agere nobiscum misericorditer, impartiendo nobis quaedam ex his , quae ad suae sanctissimae gloriae et honoris illustrationem pertinent. Vocati saepe ac- currimus his, qui in agone mortis sunt constituti, custodientes nonnunquam super eos vigilias noctis, quando necessitas et charitas id exigere videntur. Atque hic solet Dominus (quae sibi est humanae salutis cura), hic, inquam, solet (ut experti novimus) et morientis periculo et admonentis exhortatione re- ducere aliquos circumstantium ad poenitentiam vitae praete- ritae , ad correctionem futurae, ad rectam denique viam in- ternae salutis, ad confessiones, ad exercitia spiritualia, demum et ad religionem.

Hac via fecit nunc Dominus ut quidam in his partibus insi- gnis et egregius musicus s, qui ab uxore iam diu divertebat,

1 Exemplar autographum , unico folio constans, sub n. 446. Plura, pro more suo P. Polancus in hoc exemplari emendavit, et ex ipso sic emendato , aliud transcriptum est, quod asservatur in ipso volumine quadrimestrium, n. 445. — Harum emendationum unam alteramve, quia utilitate sua non caret, indicabimus ad paginae calcem.

2 Sapienter Polancus has voces et egregius musicus delevit. Hac enim vel sola nota facile in eorum mentem , qui has litteras tune temporis legissent , venire poterat quis ille esset de quo hic fit sermo.

An. 1553

299

meditatis exercitiis hebdomadae primae, generaliter confessus fuerit, et relictis principum atriis et domibus regum , ingratiam et in domum uxoris rediret.

Habentur spiritualia colloquia nunc domi, nunc extra do- mum, ad alios aliarum vitae conditionum cum magno et ani- marum suarum profectu et proximorum aedificatione, quam non ex hoc solum oriri cognovimus , sed ex ilio etiam quod videant fratres nostros intra et extra urbem docentes pueros christianam doctrinam (et inserentes tamen nonnunquam ser- mones aliquos ad provectiores) sigillatim admonere omnes de primis catholicae fidei rudimentis , de signo crucis , ceremoniis et orationibus, de adoratione sanctissimi Eucharistiae sacra- menti , Sanctae Crucis et imaginum, denique de reverenda sa- cris locis et rebus exhibenda, quorum omnium non pauci (mise- rabile dictu) et quadragenarii et quinquagenarii inveniuntur aut ignorantes aut obliti, aut, quodpejus est, circa ipsa errantes.

Habuimus domi proximis diebus septem aut octo ejercitan- tes quorum exemplo et profectu plures alii ad exercitia com- moti sunt. Et Episcopus Salmanticensis 8, novum erga nos prae se ferens amorem, petiit a nobis ipsa legenda 5. Det utinam Dominus et ipsi ea exercenda i.

Scholastici externi poenitentiae et Eucharistiae Sacramenta frequentei- suscipiunt , crescente in dies ipsorum numero, ex eo praesertim, quo et sacellum dilatatimi et ostium ejus ad viam publicam apertum est.

Dissensiunes , divortia et lites inter quosdam composita sunt, maxime inter duas familias, quae cum propter adulte- rium valde divisae essent , effecit Dominus ut , primatum ipso- rum confessionibus domi auditis, jam consentiate, composita pace, et oblivioni tradunt antehabitam dissensionem.

Affectant aliqui perseveranter in Societatem admitti; credo mittentur aliqui ex ipsis in Lusitaniam, si forte Rectori nostro, Doctori Torres 3, visum id fuerit expediré.

Inter eos qui domi sunt, conservai Dominus eam, quam no-

» Voce excrcitantes sublata, scripsit Polancus in exercitiis spiritual ibus.

- Petrus de Castro Lemos.

s ipsum exercitiorum librum legendum. Polancus.

i Temperavit haec Polancus scribens ea bene exercere.

5 P. Michael de Torres.

300

LlTTERAE QUADRIM ESTRES

bis tantopere commendavit, charitatem et unitatem, optantibus singulis seipsos exinanire , nitentibus mereri aliquid ferre pro Christo , inquirentibus denique in dies media , quibus juvari possint ad totalem sui in manus Domini resignationem. Profi- ciunt scholares in literis continuo praevidendi, audiendi, rele- gendi et conferendi studio, quibus illud accedit quod habent singuli singulis hebdomadibus super his , quae audierunt, con- clusiones, audiuntque saepe conciones aliquas ab insignibus, qui hic sunt , concionatoribus, referuntque audientes eas postea aliis , quibus non vacavit audire. In omnibus sit Domino Jesu Christo gloria in saeculum. Amen.

Salmanticae 10 mensis Maji 1553.

V. Paternitatis inutilis servus in Christo Jesu.

In absentia P. D. Torres, R[ectoris],

Jo. Gonzalez \

Super scriptio in quarta pagina: IHS. Admodum reverendo in christo patri magistro Ignatio de Loiola , praeposito gene- rali Societatis ihu.

Romae.

Alia manu: 1553, Salamanca, 12 (sic) de mayo. Vestigium cerae et sigilli.

1 Eritne hic ille Gundisalvus Gonzalez, quem , licet nondum sacerdotem, Collegii Salmantini hoc tempore Vice-Rectorem fuisse ait P. Valdivia, Historia ms. de la Provincia de Castilla ? Error quidem facilis est in his veteribus manuscriptis inter- pretandis ; et forte Valdivia legit Go. ( Gundisalvus) Gonzalez, ubi nos Jo. (Joannes) Gonzalez. Vide Polai\ci, Chron., t. ni, pag. 302.

An. 1553

301

ccxxv

V. Arnoldus Hezeus Patri Ignatio de Loyola. Lovanio, 17 Maji 1553

IHS

Gratia et charitas Dni. Nri. Jesu X.' sit semper cum omni- bus nobis. Amen.

Labentibus quavis unda velocius diebus, R.de atque in X.° obser. Pater, citius tempus quam operum nos praeoccupasse fructus cernimus, quod non paucorum dumtaxat dierum, verum omnium huius anni actuum, nempe quatuor mensium, redden- dam nobis exigit rationem, quam quidem variis Pater impeditus negotiis, meis persolvendam imposuit humeris. Atque utinam lectu digna Opt. Max. praestitisset Deus , vel nostra oblata vi- gilanter prosequuta fuisset diligentia, ut non nudis quasi aures verbis, sed magis R.dorum meorum Patrum Fratrumque charis- simorum corda fructuum daretur implere copia. Sic delectabi- lem plane oblatam fuisse provinciam inficias ire non auderem. Nihilominus, ut Dnum. Nrum. Jesum pauperculam viduam duos offerentem quadrantes laudasse , nec V.am P.em minima quaeque repudiare, cognoveram, a nobis etiam vel duo tantum, ingazo- philacium oblata nrae. Societatis, minuta V.ae P.» grata fore firmius confidere coepi.

1 Autographae totae marni Patris Arnoldi Hezei in quadruplici folio, nn. 338-341. — Plurima in eis cancellavit Polancus, et aliqua immutavit; quare sic castigatarum litte- rarum apographum exemplum, quod exstat in folio triplici nn. 326-328, hic, litteris prout ab Arnoldo scriptae fuere, subjiciemus.

302

LlTTERAE QUADRIMESTRES

Atque hinc oblatae materiae exordium sumendum putavi, unde ultimis quadrimestribus , ut dicimus , literis extremam im- posuimus manum; nimirum quantum Dnus. pietatis in populo in dies augere atque divulgare dignetur affectum. Non enim primarii cathedralis templi viri contenti fuere, sub finem anni 52, sumptuose máximo cum ornatu singulis dominicis et festivis diebus venerabile exponere incoepisse sacramentum in usum atque animae refectionem omnium communicari volentium, quin , ad maiorem divinae laudis ubertatem suorumque cona- tuum propagationem , non quievere quousque totius populi applausu Patrem Nostrum Adrianum 1 in eodem haberent tem- pio, ut ibidem quotidie , quemadmodum in aede Sancti Michaê- lis solitus fuerat, confessiones audiret.

Verum eodem fere tempore, quo ab universo praefati templi ad huius muneris functionem susceptus est capitulo, simul ac omnem sacra missarum celebrandi officia, necnon quibusvis christifidelibus sacramenta tradendi , susceperat libertatem, mira quadam antiquus ille serpens diabolus hinc incensus invi- dia, novam prorsus atque ante illud nostrum saeculum piane inauditam adversus ammarimi profectum coepit commovere tragoediam, nonnullorum excitando praelatorum ánimos, eo- que perducendo, quo subditis suisque oviculis proponere non vererentur, immo vi authoritatis volentes compellere ad specia- lem voti obligationem, se nunquam neque ad S. Petrum neque ad S. Michaêlem, nempe ad nos, ituros ad confessionem ; alio- quin contra ius et potestatem reiiciendae suisque sedibus ex- pellendae, quum illis piena cuivis omnium ordinum apostolicae sedis authoritate approbatorum, confitendi sit libertas. Verum Dominus, qui nullis non, etiam abominabilibus, in bonum uti noverit, hanc quoque praetextam diaboli inventionem in multo maiorem fructuum ubertatem copiosiusque animarum lucrum pullulare effecit. Quoniam postquam praedicti praelati gravis- simorum authoritate virorum, utpote huius almae urbis Can- cellarii, aliorumque, quorum hic authoritas pro oráculo haberi consuevit, ad quos omnia delata fuerunt, convicti essent eorum- demque machinationes nil nisi deceptiones atque diaboli esse exagitamenta iam repertum probatumque constarei, maiore

1 P. Adrianus Adriaenssens.

An. 1553

303

fiducia, omni expulso de cordibus scrupulo, quasi certatim prae- dicti subditi ad Patrem confitendi grada venire contendunt.

Quam vero grata acceptabilisque in praefata S. Petri ecclesia Patris nri. sit praesentia, his facile colligi potest indiciis: cum ex Magistrorum eiusdem ecclesiae sedulitate, quam non [solum] internis animi affectibus verum etiam externo atque operis satis demonstrarunt effectu ; videntes enim in dies crescere numerum confitentium, in opposito altaris venerabilis sacramenti nova ac sumptuosa iusserunt fieri sedilia caelata et instar mensae co- aptata in parte anteriore, in quibus, omnibus dominicis festivis- que diebus, substratis pulcherrimis mantilibus , scyphis argen- teis, aliisque ad maiorem internae pietatis excitationem apposi- tis, omnibus communicantibus ab iisdem fabricae magistris vi- num administratur 1 ; insuper Patri tradiderunt claves sacrarii pro usu ornamentorum, quae ibidem reservantur, atque taber- naculi seu repositorii Venerabilis Sacramenti ; quibus omnibus pro lubito et communicantium profectu quotidie uti valeat ; tum quoque facile percipi potest quam fuit expectatus patris adven- tus in isto templo ex numerosa confitentium multitudine, tam studiosorum quam laicorum; studiosorum, inquam, multo maior ibi est frequentia, confessionemamplectentium, quam in ecclesia S. Michaélis, quia ibi specialis studentium congregatio et con- ventus designatur, unde etiam proximus locus coemeterium cle- ricale nuncupatus est. Ex hac enim messe, divino opitulante auxilio, uberiores maturioresque in horrea Dni. colligendos expectamus fructus.

Singula quidem scribere de his, qui quadragesima hác prae- terita ad confessionem confluxerunt , tum ad templum D. Pe- tri, tum ad templum D. Michaélis, ubi confessiones audimus, longam futuram esse historiam nec in praesentiarum necessa- rium existimans, summatim quasi tetigisse sat esse puto. Hoc solum silentio oblivioni tradendum non arbitror, non paucos tantam perperam peractae vitae invenisse cognitionem, ut non solum, confessariorum Consilio, haereticorum libros lace- rarunt, vulcano tradiderunt nobisque tradendos attulerunt, sed etiam magna cordis compunctione in peccatorum detestationem generales nobis fecerunt confessiones, reputantes pro maxima

1 Habes hic quod dubitanles scripsimus supi"a, 1. 1, pag. 686, annot. 2.

304

LlTTERAE QUADRIMESTRES

Dei misericordia, qui, ipsos in hanc cordis illuminationem addu- cturus, hucusque pepercit, quo in displicentia suorum pondus peccatorum deponerent.

Laicorum autem communicantium atque confitentium, festi- vis praecipue diebus, tantus est numerus in utroque tempio ut vix celebrandi tempus subministretur.

Vir quidam insignis, ubi conclusum esse percepii Patrem in ecclesia Sancti Petri, auditurum confessionem, moxnovam suis sumptibus iussit construi sedem, confessionibus audiendis tam pro audiente quam confitente convenientem, una cum cistula quadam, in eadem fabricata, ad includendum omne quod pro necessitate opus esse potuerit. Huic et hoc accedit, aliam quam- dam personam, probam et singulariter Deo devotam, longam latamque ex holoserico iussisse confici stolam, in cuius medio S. nomen IESUS aureis habetur contextum litteris, quae quidem omnibus dominicis ac festivis diebus in altari conservatur in usum Patris, quum communicantibus, qui ex aliis parochiali- buseo confluunt ecclesiis, sanctissimum Eucharistiae sacramen- timi administrat , quia omnibus sub poena excommunicationis inhibitum est a quovis coelestem hunc suscipere panem quam a proprio sacerdote ; et quoniam nobis huius prohibere nequeunt administrationem, ideo tutius ad nos concurritur.

Quaedam religiosa in quodam beginagio ut dicimus , ma- gisterium exercebat super multas tam spirituales (sic) quam saeculares iuvenculas, quas acu pingere docebat curiosa, su- perflua atque superba opera, in sudariis, indusiis, aliisque ornamentis, in usum, vel verius fastum et delectationem, mun- danorum utriusque sexus hominum, quotidie noviter humana, seu potius diabolica, inventione excogitata ; haec autem, quo- dam tempore lovanium veniens, Patrem convenit; qui, re co- gnita , ita eam in hisce instruxit curiositatibus , variis declarans rationibus talia minime decere religiosam ac Deo deditam virginem, quae mundum mundique omnia reliquisse externo ostendit vitae genere, quibus ipsa uti vellet, nec ad aliorum augendum superbiam ea faceré aliasque docere debere , ut mox se paratam demonstrarei, iuxta divinum Patrisque consilium eodem etiam die omnia relinquere omnesque, quas ad eamdem

1 Vide supra, 1. 1, pag. 550.

Ax. 1553

305

ediscendam artem sub suae fidei commissione suscepit , pa- rentibus domum remitiere. Verum aliter visum est Patri , ne sale acta carerent prudentiae: superba quidem illieo omittenda, personas vero per aliquod temporis spatium in melius conver- tendas censet , atque interea sex puncta a venerabili Bonaven- tura in suis meditationibus de vita Christi, cap. 12, conscripta, quae Pater in vernaculam transtulit linguam, ei exseribenda suasque docenda tradidit, ut hisce politas ornamentis , quas docet, tandem ad próprias remitteret, seu parentibus... 1 rube- rei se amplius nolle talibus occupari mundanis curiositatibus. At, Domino disponente, renunciatis iam cunctis istis vanita- tibus, discipularum numerus illaesus permansit, quas quotidie simpliciora ac hominum usui necessaria docere pergit.

Quaedam persona in matrimonio constituía , avide admo- dum huius mundi prosequens sensualitatem , ultro tandem post aliquas confessiones Patrem coepit rogare , non enim singulare quid confitentes moliri solent absque eorum , quibus confiten- tur , praeiudicio et Consilio , ut posset argentea sua deponere ornamenta , pretiosas superfluasque vestimentorum abscondere fimbrias (quarum hic magnus abusus est, sed a multis, divino crescente amore , non fimbriarum dumtaxat , sed et peplorum seu capitis velaminum, pectoralium, similiumque, quibus mu- lierum delectatur vanitas , contemni consuevit) , facta voti com- pôs, statim incoeptum , consensu mariti, complevit ac pergit in melius mutare vitam atque ferventius Deo unire animimi.

Nonnullae etiam utriusque sexus personae , quae a multis annis in plurimis ac gravissimis vixere peccatis, de quibus nunquam vere fuerunt confessae , nec unquam tranquilla con- scientia vivificum sumpserunt sacramentam, omnes in libértate conscientiae sarcinas per confessionem integre deposuerunt, quo medio non pauci, tum viri, tum mulieres, ex variis anima- rum discriminibus , praesumptionibus et lacu desperationis ad serenitatem vitae reducti sunt. Una mihi retulit, proba tamen ac magna in mundo matrona, nisi hoc impedivissem confessio- nis medicamine, se diu mala interemptam fuisse morte. Alia quoque ex desperatione , ob nimiam iracundiam et rancorem, veneno se necare putavit; infecta, ut ipsa existimabat, seu ve-

1 Linea super ducta a Polanco deletum verbum legere non possumus.

T. II. 20

306

Ljtterae quadrimestres

nenata, poma secum auferens, clanculo manducabat ; at aliter,. divina coadiuvante gratia, ad confessionem venit, quae paulo post , pristino mariti familiaeque restituía amori , in bono fer- ventius proficit , saepius ad sanctissimae matris ecclesiae revertens sacramenta. Nonnulli itidem utriusque sexus religiosi et saeculares, qui antehac invidioso nostrae societati animo detrahere, eamque contemnere, reblasphemare (sic) atque mi- nuere nisi fuerunt , tandem , divino in praecordiis concussi spi- ramine, non modo ab obloquiis destitere, sed etiam, clucti poe- nitudine, multis lachrymis ad confessionem, pro absolutione excommunicationis 1 venerimi.

Sacerdos quidam, variis diaboli intricatus phantasmatibus, multum temporis missarum omisit celebrationem , orationes, omnia denique pia opera et exercitationes , partim quia , abie- cto animo , se peccatorum posse relinquere consuetudinem de- sperabat , partim quia sibi persuasum habebat eo magis divi- nam adversus se provocari ultionem, quo plura aut diceret aut faceret bona opera , nisi prorsus peccator esse desinerei , iuxta Psalmistae , quod allegabat , dictum : peccatori autem dixit Deus: quare tu enarras iustitias meas? , etc Hinc nunquam placidum domi forisve ostendens vultum , morosus, torvus, sua molestia totam contristabatur familiam; a quo autem nobis confiteri coepit, tam vitam, mores, quam vultus dispositionem in meliorem mutavit statum , domi placidus , foris magnae aedi- ficationis exemplar , saepius confiteri ac celebrare perseverans, prout pium christianumque decet sacerdotem.

Nec hac nostra dumtaxat lovanienses fruuntur opera , sed et mechlinienses, antuerpienses , aliisque de locis remotioribus ad participandam huiusmodi operam huc sedulo adventantes, post confessionem, sive generalem, quam plurimi faciunt, sive communem, Dominum laudantes, cum gaudio et exultatione domum redeunt. Ubi vero ad nos venire non licet, ibi noster multum desideratili* adventus, si quandoqueper quotidianorum negotiorum interpositionem , pro maiore vineae Domini cultur exire concedatur. Hinc ipsis feriis, ut vocant, bacchanaliorumr dictante Domino, simul et sancta consulente obedientia, pater -

1 Verba haec pvo absolutione excommunicationis deleta sunt , ut infra videre est, a Polanco.

2 Ps. xLix , v. 16.

An. 1553

307

nos visitavi limites ubi praedictis diebus, uti omnibus fere in locis, non tam christianos quam infideles ac paganos suis se moribus et gestibus esse ostendunt nomines , nullam non pom- parum , ebrietatum , execrationum ac chorearum , prout quis- que suo libitu duci queat, omni semoto scrupulo, quasi licite et hoc tempore concessum, exercentes petulantiam: in cuius de- testationem , in parochiali tempio , ad divinum officium universo congregato clero et populo, ter Dominus concionari per lon- gum temporis spatium largitus est , eoque hominum perducere mentes dignatus , quod omnibus istis feriis nec tympana , nec fistulae, nec ulla ludorum genera, nec execrationes, nec cho- reae, nec hominum perturbationes aut visae, aut auditae, aut in publicis perceptae sunt plateis. Sed utinam ebrietatis, quae omnibus altius radices ducit , pestis , funditus exstirpari po- tuisset.

Caeterum nec hoc omittendum autumo : quamdam virginem post collationem in fine Missae de vera sui ipsius in Deum resi- gnatione a Patre Mag. Adriano 2 habitam, ad aedes nostras venisse, omnem suam pecuniarum ac redituum apportans sub- stantiam; conquirit Patrem, quo adventante, haec simul peplo involuta ei tradens, verso tergo, nec verbumfando ullum, aufu- git. Pater autem , rem considerans , nec eius volens contristari spiritum, subticuit; interim vero, partim per tertiam perso - nani , partim alio se offerente medio , quo ipsa in sua perseve- rei resignatione , restituit. Alia quaedam virgo 16 aut 17 anno- rum , iuxta huius saeculi morem pompose admodum muliebri- bus exornata ornamentis, post concionem in quodam coenobio virginum, omnium rogatu habitam, ubi tres uno die sacra susceperunt velamina, ad quarum nuptias una cum parentibus praefata advenerat puella, haec, inquam, concione finita, quae de morte et gloria perfectorum fuit religiosorum , super haec pauli verba, Col. 3.° cap.e vos mortili estis et vita vestra abs- condita est cum divisto in Deo , cum ergo , et cum sororibus in inferiore coenobii permanens parte, nec ad nuptiale, ubi parentes caeterique convenerunt saeculares, prandium veniens, magna parentum admiratio cepit ánimos; peracto vero pran-

1 Ortus Arnoldus erat in urbe Lummen, in Brabantia. Delplace, L'ótablissement de la Compagnie de Jésus dans les Pays-Bas, appendice, 2.*

2 Voces Mag. Adriano insertae sunt a Polanco.

308

LlTTERAE QUADRIM ESTRES

dio , paucis ut explicem , domum proficiscendum filiae indican iubetur, quae una cum sorore veniens , provolutis coram pa- rentibus genibus, magna lachrymarum inundatione ibi ma- nendi obsecrare coepit facultatem. Hic laeta in amaros vertun- tur convivia gemitus. Tum vocatus ad spectaculum, hinc fun- dentes lachrymas , infelices se» chara prole suaeque senectutis orbari báculo proclamantes audiens parentes, hinc vero pro- stratas humi fletu cernens madere virgines, acriter satis pa- rentum coepi increpare sensualitatem , qua Christum sua nite- rentur privare sponsa. Quid plura? Virgo mansit. Ipseuna cum parentibus inde proficiscor , qui me nocte ista magna cum bene- volentia hospitio exceperunt.

Multi praeterea, tum adolescentes, tum virgines, diversas in- traverunt religiones, ac plures intrare parati, ubi desiderium in effectum mutare licebit. Unde nonnullae virgines, una alte- rius nesciente propositum, frequenter Patrem convenientes sup- plicane ut, quia vel omnino non vel non tam cito possunt reli- gionem ingredi , ipse eas sub obedientiae voto suscipere digna- retur. At ipse non solum renuit suscipere, verum etiam instruit ut ubicumque huiuscemodi mentionem fieri audiant , idipsum reprehendant et impediant, ne, religionis spreta approbatione, extra matris Ecclesiae ordinationem , talia aut emittantur aut suscipiantur vota, sed, more bonorum christianorum poeniten- tium, suarum conscientiarum secretariis, in bonis obedientes consiliis, acquiescant.

Superioribus diebus adolescentem quemdam, Patris iudicio monastico instituto idoneum , ad Carthusiam coloniensem mi- simus, ubi cum gaudio susceptus, ipse simul et R. Pater Prior ingentes nobis pro tanto exhibito beneficio gratias egerunt.

Alius quidam paucis abhinc diebus spiritualia absolvit exer- citia,qui ineodem, quo imbutus est, perseverans spiritu , no- strae Societati totum applicare nititur animum.

Nuper rogatus Pater a nobili quadam persona , Domina de Ffrens 1 appellata, ob infirmitatem lectulo decumbente, in suis aedibus celebrare et sacramenta confessionis et Eucharistiae sibi administrare ut dignaretur, contigit quamdam nobilem vir- ginem, una cum domina , eadem suscipere sacramenta, quae,

* Vide Cartas y otros escritos del B. P. Pedro Fabro, t. i, pag. 224.

An. 1553

309

post Patris discessum, omnibus audientibus, suae Dominae di- cebat : quis non vel ad mille libenter subirei proficisci milliaria ad huiusmodi conscientiae habendum medicum?

Quaedam itidem Dominae , videntes nos universa oblata re- cusare muñera , nec pro confessionibus aliisque ministeriis quicquam velie accipere , insciis quandoque nobis , vinum ad illius portaverunt aedes, quae nobis omnia comparai paratque necessaria esculenta; atque ita, quasi nostra emptum pecunia, una cum reliquis nobis administrabatur cibis. Sed, statim ubi cognitum fuerat unde veniret, dantibus Pater factum inhibuit, et coctrici (sic) , ne quicquam in posterum huiuscemodi suscipe- ret fuco, stricte iniunxit. Similiter et alii, opportuno quodam tempore, quo patrem domi non esse constaret, sub hoc prae- textu saccharum ad nostras miserunt aedes, ut portano diceret qui ad hoc subornatus fuerat: ecce pro vestro Patre hoc appor- to, qui me sequitur. Existimans itaque ostiarius Patris iussu comparatum fuisse, accepit, ipsisque, quibus exceptum fuerat, verbis reverso tradidit Patri, qui totum remisit. Pro maxima enim habetur gratia , si quid obsequii nobis praestare valeant. Unde alia familia flexis saepius rogantes institerunt genibus ut gratis omnia nostra possent lavare et reficere linea vestimenta, quod ubi concessum erat, instantius precibus urgere coeperant ne similiter lanearum vestium resarciendarum privarentur mi- nisterio.

Quaedam singularis plane vitae aetateque provecta virgo, in pauperum sublevationem sex a magnifica quadam Domina acceptis ducatis, saepe obnixe provolutis Patrem rogavit geni- bus , quo fratribus hos donare posset ducatos ; sed sui desiderii effectu potita non est.

De fratribus autem hoc unum scriptu dignum restare vide- tur, hos tres, puto M. Theodoricum M. Martinum 2 et Joan- nem de Tilia 5, quos sub finem quadragesimae ad V. P. misi- mus, fragrantem adeo animi sui in Deum fervoris, quoniam tam parentibus quam amicis universis insalutatis hinc profecti ac Christum sequuti sunt , in posteros longe lateque sparserunt

1 Theodoricus Geeraerts (Gerardi). - Martinus Gewarts, Stevordianus. 3 Joannes Van der Linden.

310

LlTTERAE QUADRIMEsTRES

odorem, ut etiam patritios colonienses ad evolandum ipsosque sequendum provocarent filios, quos iamdudum a V. P. osculo «aneto exceptos speramus. Veruni quantam nobis minabantur obventuram tragoediam vix dici potest, qui hinc vel subversio- nem totius Societatis hollandicae, ne dicam regionis, se timere iactitabant, nos talem iuvenem , M. Theodoricum puto, huius Artium Facultatis primaria decoratum lauro, moribus, vitae integritate , divitiarum abundantia , necnon caterva quasi ami- corum valde nobilitatum , furtive seducere , omnibus insciis praesumpsisse amicis , quorum furorem , quoniam ubique mul- tum possunt magnaque habentur authoritate, tam aulam quam quorumvis huius patriae magnatum contra nos excitandos ve- rebantur ánimos; sed nunc videntes Deum Opt. Max., cuius nutui subiacent omnia , haud aliter parentum linivisse dolorem omnemque tempestatem in serenitatis mutasse tranquillitatem ac si lethaeis cuneta fuissent sopita undis, quasi in barathro ad- mirationis detrusi, quid cogitare quidve dicere velini nesciunt.

Deus pacis et dilectionis maneat semper cum omnibus nobis, ut eius, non lingua, sed opere et veritate, beneplacitum implea- mus, cuius non immerito gratia omnes, provolutis coram te, Pater, animis, nos V. P. omniumque Patrum ac fratrum oratio- nibus commendali precamur.

Lovanii 16 calendas Junii an. 1553.

V. P. servus indignus,

Arnoldus Hezius.

Superscriptio in octava pagina: R. in X.° Patri M.° Ignatio de Loiola, generali praeposito Societatis Jesu. Romae.

Et alia manu: Q. Lovanii 17 (sic) calendas Junii 1553.

An. 1553

311

Praecedentes Arnoldi Hezei litterae a P. Polanco emendatae >.

t

IHS

Lovanio ex litteris Patris Arnoldi 17 Maii 1553.

Gratia et Charitas Christi sit semper cum omnibus. Amen.

Ut inde exordium sumam , in primis observande P., ubi ulti- mis quadrimestribus literis substiti, nimirum quantum Domi- nus pietatis in populo in dies augere in Sacramenta dignetur affectum. Primarii cathedralis templi viri, non solum sub finem anni 52, máximo cum ornatu singulis dominicis ac festivis die- bus venerabile exponere coeperunt Sacramentum in usum atque animae refectionem omnium communicare volentium, verum, ad maiorem divinae laudis ubertatem suorumque cona- tuum prosecutionem, non quievere quousque magno populi ap- plausu P. nostrum Adrianum in eodem haberent tempio ut ibidem quotidie, quaemadmodum in aede Stae. Michaelis soli- tus fuerat, confessiones audiret. Verum eodem fere tempore, mira quadam antiquus ille serpens diabolus hinc accensus invi- dia, novam prorsus ac antehac forte inauditam, adversus ani- marumprofectum, coepit commovere tragoediam, nonnullorum excitando Praelatorum ánimos eoque perducendo, quo subdi- tis suis oviculis proponere non vererentur, imo vi auctoritatis compellere ad specialem voti obligationem , se nunquam nec ad Sancti Petri nec ad Sancti Michaelis, nempe ad nos, ituros ad confessionem ; alioquin eas reiecturi suisque sedibus expul- suri. Verum Dominus , qui nullis non et abominabilibus in bo- num uti novit, hanc quoque diaboli inventionem in multo maio- rem fructuum ubertatem convertii. Quoniam, postquam prae- dicti praelati gravissimorum auctoritate virorum, utpote hu- ius urbis Cancellarli aliorumque, quorum hic authoritas pro oráculo haberi consuevit, ad quos omnia delata fuerunt, con-

1 Apographum exemplum in folio triplici, nn. 326-328.

312 LlTTERAE QUADRIMESTRES

vieti essent , eorumdemque machinationes nil nisi deceptiones diaboli esse constaret, maiori fiducia , omni expulso de cordi - bus scrupulo, quasi certatim praedicti subditi ad nos confi- tendi gratia venire contendimi Est autem gratíssima Magi- stris Cathedralis Sancii Petri ecclesiae Patris nostri praesen- tia, cum videant in dies crescere numerum confitentium ; et in opposito altaris venerabilis Sacramenti nova ac sumptuosa iusserunt fieri sedilia caelata et instar mensae coaptata in parte anteriori , in quibus omnibus dominicis festivisque diebus, substratis pulcherrimis mantilibus , scyphis argenteis , aliisque ad maiorem internae pietatis excitationem appositis , omnibus accedentibus Sanctissimum Eucharistiae Sacramentum admi- nistratur. Insuper Patri tradiderunt claves sacrarii pro usu ornamentorum , quae ibidem asservantur, atque tabernaculi seu repositorii venerabilis Sacramenti; quibus omnibus pro libito et communicantium profectu quotidie uti valeat. Est au- tem numerosa confitentium multitudo tam studiosorum quam laicorum, sed studiosorum multo maior. De hac ergo messe (divino opitulante auxilio) uberiores maturioresque in horrea Domini congregandos spectamus fructus. Hisce quidem men- sibus non pauci magnam perperam actae vitae invenerunt cognitionem; non solum, confessariorum Consilio, haeretico- rum libros lacerarunt , ignique nobis tradendos attulerunt , sed etiam magna cordis compunctione in peccatorum detestatio- nem generales nobis fecerunt confessiones , magnifacientes Dei misericordiam , qui ipsos in hanc cordis illuminationem adducere hucusque expecta vit. Laicorum autem communi- cantium atque confitentium festivis praecipue diebus tantus est numerus in utroque tempio, ut vix celebrandi tempus nobis reliquum sit; quia vero omnibus sub poena exeommunicationis inhibitum est, a quovis coelestem hunc suscipere panem quam a proprio, et cum nobis prohiben nequeat administrado, ideo tutius ad nos concurritur.

Quaedam religiosa in quodam beginagio (ut dicimus) magi- sterium exercebat super multas tam spirituales quam saecula- res iuvenculas, quas etiam pingere docebat curiosa, superflua atque superba opera , in sudariis , indusiis , aliisque ornamentis in usum vel verius fastum et delectationem mundanorum utriusque sexus hominum. Haec autem, quodam tempore Lo-

An. 1553

313

vanium veniens, Patrem convenit , qui, re cognita, ita eam in hisce instruxit curiositatibus ( variis declarans rationibus talia minime decere religiosam ac Deo deditam virginem, quae raundum mundique omnia reliquisse externo ostendit vitae ge- nere, quibus ipsa uti vellet, nec ad aliorum augendam super- biam ea faceré aliasque docere debere), ut mox se paratam demonstrarei, iuxta divinum Patrisque consilium , eodem etiam die omnia relinquere, omnesque, quas ad eamdem addiscen- dam artem sub suae fidei commissione suscepit, parentibus domum remittere. Verum aliter visum Patri, ne sale acta care- rent prudentiae, superflua quidem illieo omittenda, personas vero per aliquod temporis spatium in melius convertendas cen- set, atque interea quaedam puncta a venerabili Bonaventura in suis meditationibus de vita Christi conscripta (quae P. in vernaculam transtulit linguam), exseribenda suasque docenda tradidit, ut huiusmodi politas ornamentis quas docet tandem ad próprias domos remitteret, se amplius nolle talibus occupari mundanis curiositatibus. At, Domino disponente, ablegatis hisce superfluis , discipularum numerus illaesus permansit, quas quotidie simpliciora ac hominum usui necessaria docere pergit.

Quaedam, et in matrimonio constituía, avide admodum hu- ius mundi prosequens sensualitatem , tandem post aliquas con- fessiones Patrem rogare coepit (non enim singulare quid confi- tentes moliri solent absque eorum, quibus confitentur, praeiu- dicio et Consilio) ut posset argentea sua deponere ornamenta pretiosa , superfluasque vestimentorum abscindere fimbrias (quarum hic magnus abusus est, sed a multis, divino crescente amore , non fimbriarum dumtaxat sed et peplorum et capitis velaminum, pectoralium, similiumque, quibus mulierum dele- ctatur vanitas, contemni consuevit), facta voti compos, statim incoeptum, consensu mariti, complevit ac pergit in melius mu- tare vitam atque ferventius Deo unire animum.

Nonnulli etiam utriusque sexus, qui a multis annis in pluri- mis ac gravissimis peccatis vixere, de quibus nunquam vere fuerunt confessi , nec unquam tranquilla conscientia vivificum sumpserant Sacramentum , omnes in libértate conscientiae sar- cinas per confessionem integre deposuerunt, quo medio non pauci, tum viri, tum murieres, ex variis animarum discrimini-

314

LlTTERAE QUADRIMESTRES

bus et lacu desperationis ad serenitatem quietae vitae reducti sunt. Una mihi retulit (proba tamen ac magna in mundo ma- trona) nisi hoc impedivissem confessionis medicamine , quod se pridem mala interemisset morte. Alia quoque ex desperatione ob nimiam iracundiam veneno se necare volens, infecta (ut ipsa existimabat) seu venenata poma secum auferens, clanculo manducabat; at aliter divina disponente clementia, ad confes- sionem venit ; quae paulo post pristino mariti familiaeque re- stituía amori, in bono ferventius proficit , saepius ad Sanctissi- mae Matris Ecclesiae rediens sacramenta. Nonnulli itidem utriusque sexus religiosi et saeculares , qui antehac invido no- strae Societati animo detrahere eamque contemnere atque mi- nuere nisi fuerunt , tandem , divino in praecordiis concussi spiramine, non modo ab obloquiis destitere, sed etiam ducti poenitudine multis lachrimis ad confessionem venerunt.

Sacerdos quidam, variis intricatus diaboli charismatibus, multum temporis Missarum omisit celebrationem et orationem, omnia denique pia opera et exercitationes, partim quia, abiecto animo, se peccatorum posse relinquere consuetudinem despera- bat, partim quia sibi persuasum habebat eo magis divinam ad- versus se provocan ultionem, quo plura aut diceret aut faceret bona opera, nisi prorsus peccator esse desinerei, iuxta Psalmi- stae, quod allegabat dictum: Peccatori atitem dixit Deus: quare tu enarras iustitias meas , etc. Hinc nunquam placidum domi forisve ostendens vultum, morosus, torvus, sua molestia totam afficiebat familiam; a quo autem nobis confite ri coepit, omnia in meliorem mutavit statum, domi placidus, foris magnae aedifica- tionis exemplar, saepius confiteri ac celebrare perseverans, prout pium christianumque decet sacerdotem.

Nec hac nostra dumtaxat Lovanienses fruuntur opera, sed et Mechlinienses , Antuerpienses , aliisque de locis remotioribus bue sedulo adventantes , post confessionem sive generalem (quam plurimi faciunt) sive communem, Dominum laudantes cum gaudio et exultatione domum redeunt. Ubi vero ad nos ve- nire non licet, ibi noster multum desideratur adventus. Ipsis feriis (ut vocant) bacchanaliorum, dictante Domino simul et san- cta consulente obedientia, paternos visitavi limites, ubi praedi- ctis diebus, uti omnibus fere in locis, non tam christianos quam infideles se homines ostendunt, quasi licite et hoc tempore con-

An. 1553

315

cessam exercentes petulantiam. In cuius detestationem in paro- chiali templo, ad divinum officium universo congregato clero et populo, ter Dominus concionari per longum temporis spatium largitus est, eoque hominum perducere mentes dignatus, ut omnibus istis feriis nec tympana, nec fistulae, nec ulla ludorum genera , nec choreae , nec huiusmodi perturbationes aut visae aut auditae aut in publicis perceptae sunt plateis.

Caeterum nec hoc omittendum autumo quamdam virginem (post collationem in fine Missae de vera sui ipsius in Deum resi- gnatione a P. Mtro. Adriano habitam) ad aedesnostras venisse omnem suam pecuniarum ac reddituum apportans substantiam, requirit Patrem, quo adventante, haec simul peplo involuta ei tradens, verso tergo, nec verbumfando ullum, aufugit; Pater autem, rem considerans, nec eius volens contristari spiritum, subticuit: interea vero, partim per tertiam personam, partim alio sese offerente medio, quo ipsa in sua perseveraret resigna- tione, restituii. Alia quaedam virgo, fere 17 annorum, iuxta hu- ius saeculi morem, pompose admodum muliebribus exornata or- namentis, post concionem in quodam coenobio virginum, ubi tres uno die sacra sumpserunt velamina, habitam, quae de morte et gloria perfectorum fuit, cum sororibus in inferiori coenobii permanens parte, nec ad nuptiale, ubi parentes caeterique con- venerunt saeculares, prandium veniens, cum, peracto prandio, domum proficiscendum filiae indicarent, una cum sorore ve- niens, provoluta genibus coram parentibus, magna lachrima- rum inundatione ibi manendi obsecrare coepit facultatem. Hic laeta convivia in amaros vertuntur gemitus; hinc fundentes la- chrimas infelices audires parentes et se chara prole orbari pro- clamantes, hinc vero prostratas humi fletti madere virgines cerneres; quid plura? Virgo ibidem mansit. Ipse una cum paren- tibus inde proficiscor, qui me nocte eadem magna cum benevo- lentia hospitio exceperunt. Multi pr aeterea , tum adolescentes, tum virgines, diversas intraverunt religiones ; ac plures intrare parati sunt, ubi illis desiderium compiere licebit. Superioribus diebus adolescentem quemdam, Patris iudicio monastico insti- tuto idoneum, ad Carthusiam Coloriiensem misimus, ubi cum gaudio susceptus, ipse simul et R.dus P. Prior ingentes nobis pro tanto exhibito beneficio gratias egerunt. Alius quidam paucis ab- hinc diebus spiritualia absolvit exercitia, qui in eodem, quo im-

316

LlTTERAE QU ADR [MESTRES

butus est, perseverans spiritu, nostrae Societati totum applicare nititur animum.

Nuper rogatus P. a nobili quadam domina de Ffrens appella- ta, ob infirmitatem lectulo decumbente, in suis aedibus celebrare et sacramenta confessionis et Eucharistiae sibi administrare ut dignaretur , contigit quamdam nobilem virginem, una cum Do mina eadem, suscipere sacramenta; quae post Patris discessum, omnibus audientibus, suae Dominae dicebat : Quis non vel ad mille libenter proficisceretur milliaria, ad huiusmodi conscien- tiae habendum medicum? Pro maxima habetur gratia , si quid obsequii nobis praestare valeant, et variis artibus, quae recu- savimus aperte, ingerere occulte moliuntur.

De fratribus autem hoc unum scriptu dignum restare vide- tur: hos tres, puto Magistrum Theodoricum, Magistrum Marti- num et Joannem de Tilia, quos sub finem quadragesimae ad V. P. misimus, fragrantem adeo animi sui in Deum fervoris (quia tam parentibus quam amicis universis insalutatis hinc profecti ac Christum secuti sunt) in posteros longe lateque di- sperserunt odorem, ut etiampatritiosColonienses adevolandum ipsosque sequendum provocarent, quos iam dudum a P. V. ex- ceptos speramus. Verum quantam nobis minabantur obventu- ram tragoediam vix dici potest, qui hinc vel subversionem to- tius Societatis Hollandicae, ne dicam regionis, se timere iacti- tabant. Nos talem iuvenem Magistrum Theodoricum, huius ar* tium facultatis primaria decoratimi lauro, moribus , vitae inte- gritate, divitiarum abundantia, necnon caterva quasi amicorum v cdáe nobilitatimi, furtive seducere, omnibus insciis, praesum- psisse, quorum furore (quia ubique multum possunt magnaque habentur auctoritate) tam aulam, quam quorumvis huius pa- triae magnatum contra nos excitandos verebantur ánimos; sed nunc videntes Deum omnem tempestatem in serenitatis mutasse tranquillitatem, quasi in barathro admirationis detrusi, quid cogitare quidve dicere velint, nesciunt.

Deus pacis et dilectionis maneat semper cum omnibus nobis. Amen.

An. 1553

317

CCXXVI

Maximianus Patri Ignatio de Loyola. Sancto Felice (San Fins), 21 Maji 1553

JESUS

Pater in Christo Jesu. Pax Christi.

Noster provincialis Pater ex tuae R.dae Paternitatis praece- pto mini iniunxit ut per literas te de iis, quae apud nos gerun- tur, facerem certiorem. Qui hic vivimus, quorum partim Pa- tres, partim vero fratres, omnes undecim sumus numero. Pró- xima quadragesima, in aedibus sacris adiacentibus pertinenti - busque ad hoc divi Felicis coenobium , habuimus conciones quamplurimas, quae dominicis festisque diebus mane adsacrum habebantur; vesperi vero sermone 2 docebantur pueri

usque interdum templum verrebatur mundabaturque 3.

In omnibus, Deo favente, summus affectus audiendis concio- nibus apparebat, qui sponte sua dictitabant se ex eo tempore christianos esse incoepisse, quo ecclesiae hae in Societatis pote- statem venerunt. lidem affirmant regionem nane a vitiis libera - tam , quae in hoc territorio erant 4 iuramenta, blasphemiae, exemplo doctrinaque nostrorum, per quos etiam Dominus ali- quos cum inimicis in gratiam redire fecit et imprimis quosdam

4

1 Autographae litterae totae nianu Maximiani (cujus cognomen hucusque ignotum) in folio unico, n. 523.— In iis quaedam delevit, quaedam mutavit Polancus, quae nos ad pa&rinae calcem referemus.

2 Attrita et lacerata charla, desideratur unum verbum.

3 Huic sententiae usque inlerdum templum vevrebatur mundabaturque substi- tuit Polancus nane: quae ad christianam inslitutionem pertinent.

* quae in ea regione regnabant; ea erant. Polancus.

318

LlTTERAE QUADRIMESTRES

primarios viros oppidi , non procul distantis , quorum inimici- tias via humana sedari posse desperatum erat, sed divino auxi- lio brevi compositae fuere. Sunt frequentes confessiones 1 tempore, quod multum est in hoc situ, in quo plerique sunt pauperrimi agricolae, quique non parum faciunt si sibi pro- priaeque familiae victum comparant. Quibus res familiaris te- nuis est, fiunt a nobis eleemosynae frequenter, maxime aegro- tis, quos invisunt subinde fratres, eosque hortantur ut aequo animo ferant paupertatis incommoda doloresque aegritudinis. Multi ex locis vicinis pueri et adolescentes huc discendae gram- maticae causa se conferunt, quibus erudiendis tam literis quam bonis moribus cuidam ex nostris cura tradita est. Ex his , ordi- ne , octavo quoque die aliqui confitentur, quo tempore , qui idonei iudicantur, sumunt Eucharistiam. His etiam mos est , si quando aliquem iurantem offendunt , flexis genibus precari ne id faciat: quibus exercitationibus parentes nimium oblectantur. Ex quo fit ut in dies crescat discentium numerus. Tum etiam, praeter conciones in quadragesima habitas , audiendis confes- sionibus iuvandisque parochis satis occupationum sustinuimus. Ex quibus omnibus laus et gloria divinae bonitati referantur, a qua omne bonum proficiscitur. Haec hactenus. In benedictione sacrifictisque R. P. tuae nos in Domino commendamus vehe- menter.

Duodecimo Cai. Iunii 1553.

Indignus et minimus filiorum ,

Maximianus.

Super -script io in altera /olii pagina: f Al mui R.d0 en X.° padre el padre nuestro ignatio prepósito general de la compa- nia de iesus.

2.a via, de 4 meses.

Alia manti: 1553, de Giugno (sic). Quad. sine loco \

1 desideratili- unum alterumve vocabulum.

2 Nulli tamen esse dubium potest, litteras legenti, datas eas esse in hoc coenobio Sancii Felicis.

An. 1553

CCXXVII

P. Paulus d' Achillis

Patri Ignatio de Loyola. Panormo, 26 Maji 1553 l.

JESUS f MARIA

Molto R.d0 in Christo Padre :

La gratia et pace di Christo nostro Signore sia sempre in no- stro continuo favore. Amen.

Padre, crediamo che già il nostro fratello Bernardo Geno- vese sarà gionto da V. P., perche si partì di quà in una buona fragata alli 18 del presente.

Il P. Hieronimo Domenech anchora sta in Bivona et mi scrive che per molte occupationi, che ivi ha Sua R.a, non può scrivere per hora a V. P.

Quà per la gracia di Giesù Christo stiamo bene ; quelli che erano indisposto hora stanno bene. Il P. Mtro. Bernardo 2 sta molto meglio del solito ; heri andassemo a Monreale per pigliar la possessione della casa che si è comparata per far il Collegio, la quale è molto bene situata; ha la prospettiva verso il mare, et de lì si vede tutto Palermo ; ha molte buone stanze et in quelle si farà facilmente una capella, restandone altre per le schole et habitatione delli Padri et Fratelli; ha una fontana in casa et un altra avanti della porta, hanno un poco di giardino et sono

1 Autographum , duplici in folio, sub n. 182. — Non sunt quadrioestres, sed cum se- quentibus quadrimestribus missae sunt easque complent.

2 Bernardus Oliverius. Vide Polanco, Chronicon, t. hi, praesertim pag. 229, n. 506 et seq.

320

LlTTERAE QUADRIMESTRES

alcune stanze comminciate, molto bene situate. Il pretio è 475 A \ Il P. Mtro. Bernardo con Sanczio 2 et Vinzenzo, Valentiano, et Tomasso, Bolognese 3, andaranno, credo, al più tardo il venerdì prossimo a Monreale per dar principio al Collegio. Hora si fanno far letti, lensoli 4, et altre cose necessarie alla casa. Si manda Sanctio, perche non si ritrova bene della testa, anzi quasi di continuo patisce dolor di testa ; dipoi ne è parso che meglio potrà insegnar li figlioli et tenerli in timore, come biso- gna, in quella terra.

Il P. Mtro. Roberto 3 qua in Palermo è molto utili: ha la cura della chiesa et fa con molta diligenza et edificatione il suo offi- cio; la Chiesa è molto frequentata; alla predica vene molta gente et alla letione della dottrina Christiana, quale hora legge il fratello Mtro. Michael e per alcuni giorni, tanto che el P. 7 ri- torna di Bivona. Le confessioni sono molto frequenti; a questa festa della Pentecoste si sono communicate nella nostra chiesa più di 150 persone, fra quale molti erano gentilhuomini et gen- tildonne ; et più si sono confessati. Sia sempre ringratiato Giesù Christo.

Li essercitii scholastici sempre vanno bene ; il numero delli scholari è 260, molti della 1.a classe hora non veneno per esser loro amalati, quali se veneserono, il numero seria più di 300, in tutto dico.

Già sono quasi tre anni che sua Exceli. a s donò uno turco al P. Mtro. Hieronimo Domenech, quale è stato sino hora molto pertinace nella sua setta, et anchora che per ordine del P. Ná- dale se sia fatto molte volte oratione et molti di casa molte volte lo habbiamo essortato a farsi christiano, nondimeno ha perseverato sino hora nel suo errore, et il giorno della festa della Pentecoste se determinò de farsi christiano, et credo che lo faremo battezzar il giorno del Sacramento 9 o vero la dominicha sequente la festa

1 Sditati.

2 Sanctius (Sancho) Ochoa, navarrus.

S 1-Iorum Vincentii el Thomae cognomina nondum reperimus. Ubicumque enim tum in Polanci, Chvonico, tum in litteris Sancti Ignatii, patriae nomine designantur. * Sic; fortassis pro lensuoli.

5 Hujus non meminit Aguilera, qui vere paucissima de iis habet, quae hoc anno Panormi gesta fuere.

8 Magister Michael Botellus. Vide Polanco, Chron., t. ni, pag. 213, n. 460. " Hieronymus Domenech? Is certe tune temporis erat Bivonae. s Pro-rex, Joannes de Vega. Vide infra, n. cclii. '■' In festo Sanctissimi Corporis Christi.

An. 1553

321

del Sacramento ; hora lo instruemo nelle cose necessarie per disponersi a pigliar il sacro battesimo ; è molto capace e se è molto mutato di quello che è stato per il passato. Mtro. Pietro Rivadeneira et Martino 1 haranno dar informatione a V. P. della conditione di questo buono homo. V. P. se degnarà de far pre- gar per lui, accioche Iddio nostro Signore li dia perseveranza.

Il P. Mtro. Hieronimo mi scrive de Bivona che ha mandato alli giorni passati alcuna instruttione a Roma per mandar al P. Mtro. Pascasio 2 a Parigi; è cosa de sua Exceli. a Desidéria il P. de saper si V. R. ha ricevuto et se si è mandata a Parigi al P. Mtro. Paschasio.

Mandamo con questa la lettera delli 4 mesi latina et italiana; V. P. mi perdona della tardità; vedo che sono stato molto ne- gligente in procurar de mandarla ; mi sforzarò un' altra volta di mandarla più per tempo. Non altro senon che sempre tutti si raccomandiamo alle orationi di V. P.

De Palermo alle 26 di Maggio 1553.

De V. R. servo in Giesu chro.,

Paolo di Achilli.

Super script io in quarta pagina : f Al Molto Rdo. in chro. Padre il P. m. Ignatio de Loyola, Prepósito Generale della Compagnia di Giesù, in Roma.

Manu Joannis Pliilippi Vito : 1553, Palermo, di Don Paolo di Achile, 26 di maggio.

Vestigium cerae et sigilli.

* Mag. Petrus de Rivadeneira et Martinus de Zornoza Panormi olim fuerant, ille ut humaniores profiteretur litteras, hic Patrem Laynez comitatus. Vide Polanci Chroni- con , et Boero, Vita del servo di Dio, P. Giacomo Laynes. P. Paschasius Broet.

T. li.

21

322

LlTTERAE QUADRIMESTRES

CCXXVIII

P. Paulus d' Achillis Patri Ignatio de Loyola. Panormo, 27 Maji 1553 l.

IHS

Molto R.d0 in Giesu X.° P.e Pax X.i etc.

Del successo et progresso del spiritual frutto in questa città et vigna del Signor, ove i suoi indegni operarii et ministri della soa Compagnia, se non col debito effetto, al meno alquanto affet- to, s' affaticano, havrei forse lungamente a dire; nondimeno per adempire 1' ubidienza ch'el avisar non solo, ma etiam bre- vemente dire ci essorta , mi sforzerò col divino aggiuto in cio non preterire.

Cominciando d' alcune cose eh' el Signor s' è degnato operare per mezzo del R. P. Nro. M.° Girollamo Domenech, avengha che da puochi giorni da coteste bande venuto. Et primamente quanto allí Colleggii che 1' Ex.a del Signor Giovanni di Vega già proposto ha vea, et che ne principali città et terre del Regno siano Collegi et case della Compagnia , dopo che detto Padre è venuto, si è la cosa confermata et già in parte mandata in ope- ra; conciosia eh' in Monrrealle, città et Archevescovato del

1 Harum litterarum subscriptio dumtaxat manu P. Pauli Achillis autographa est; reliqua alia manu scripta sunt duplici folio, sub nn. 188 et 189.

An. 1553

323

R.mo Farnese, da soa S. R.ma è sta fondato e d' intrada dotato un' Colleggio della Compagnia, a cui fondatione il Signor Gio- vanne di Vega ha aggiutato non puoco; et v' anderà in quello il primo di Giugno per dare principio il P. M. Bernardo Oliverio con altri Compagni. E terra molto sana et tre o 4 non più miglie lontana di Palermo. De Bivona, città et terra della S.a Contessa di Luna, figlia di sua Ex.a, c' scrisse il P. M.° Girollamo che soa S.a ha deliberato farne un Colleggio et fa instantia per havere de Padri et fratelli per quello, come il nostro P. Gierollamo ha già per altre fatto intenderp alla P. V.a

Et lassiando altre cose particolari. Havendo sua R.a questi passati giorni dato gli esercitii a un' dottore medico , cogno- mento de Torres l, finalmente il Signor operò che si risolsi per essere della Compagnia, et sta hora fra nuoi con molta edifica - tione et dirò admiratione di molti ; pero eh' oltra la dottrina soa et lettere non mediocri, era nel mondo prospero, et dalla Ex.a del Signor Viceré, in cui palazo stava et a cui serveva, non men charo.

Delle cose eh' el R. P. M.° Gierollamo Nadal ha etiamdio avanti la sua partita per Roma cominciato et ultimatamente si sono finite, non mancherò dire, specialmente d' una casa de S.ta Martha, ove le done peccatrici, che dal peccato si ritragono et al Signor si converteno, si tratengono, dummentre che d' in- trare nel monasterio o maritarsi deliberano; et anco di danari per 1' uno o per 1' altro loro si provede. Di queste done ve ne sono sempre qualchune, che si riducano, ma specialmente un giorno di quelle v' è stata una conversione mirabile; percioche M. Benedetto 2, eh' alla volta di Roma andava di qua passando, a molte di quelle congregate predicò una volta con tanta effica- cia et fervore, che quasi tutte commosse, ma duodeci ne trasse al Signore; quali con più grande spirito (qui ubi villi spirai) costrette et spinte et componte, in mezzo la predica si levorono con gran. pianto et lachrime, al Signore misericordia gridando: di queste alcune si sono maritate, altre alla religione dedicate.

Il detto P. M.° Natalie, etiam avanti che si partessi, fece ac- comodare gli orfanelli di questa città d' un comodo luogho et

* P. Balthasar Torres.

2 Magister Benedictus Palmius.

324

LlTTERAE QUADRIMESTRES

chiesa et di più intrada , accio più di quei poverelli trattenire si potessino. A molte case et fameglie, eh' anch' egli de limo- sine pro vedere soleva, al presente non si manca. Nella chiesa nra. di S.ta Maria (che volgaremente San Philippo è chiamata ') si persevera tuttavia ne soliti essercitii di prediche , lettioni et confessioni. Quivi M. Michele 2 continua ogni domenica e sue prediche, et questi passati giorni, essendo stato nell' altra chiesa diS.t0 Antonio, con molto concorso et augmento di au- ditorio, etiam di molti nobili; nella nova chiesa non mancano et vi vengano abondevolmente, avengha che in altre chiese ce siano state sempre prediche e ve ne siano. Oltra di cio in altri luoghi, pii ancora, non manca, essendo rechiesto, come mona- sterii et alcune congregationi che far' si sogliono. Ma special- mente in un monasterio ch'el Signor Archevescovo 5 riformar' intende, et ha comminciato ad instanza di S. S.a R.ma (che una volta anche ha voluto essere presente) a dette monache predi- cando. Iddio ha operato che al desiato fine molto si son com- mosse et aggiutate ; le loro lachrime et universal pianto di cio dando alhora indicio. Restò etiam Monsignor molto edificato, la onde mandando chiamar' M. Michele, diverse volte gli ha pre- ghato non mancassi qualche volta visitar' detto monasterio et predicarvi.

Della benevolenza anche et affettione che S. S.a R.ma a tutti quelli della Compagnia porta , è sta questo uno evidente segno che , havendo deliberato per la comun pace far' processioni col clero , diverse chiese visitando , ha voluto prima venir alla chiesa nostra.

La lettione dalla dottrina x.iana al venere, il R. P. M.° Pauolo 4 non mai 1' a intermesso senon per urgenti negocii. Hora tamen si continua colla medesima diligentia; nella sua ordina- ria lettione hebrea, quale dopo la partita del R. P. M.° Nadal ha comminciato a legger' ogni giorno, persevera.

Le confessioni, dopo che ci siam mutato in S.ta Maria, si son augmentate più et il concorso alle messe. Nella quaresima

' Vide Polanco, Chronicon, t. m, pag. 205, noi. 1.

8 Magister Michael Botelho.

3 Petrus Tagliavia de Aragon.

* Ipse harum litterarum auctor. P. Paulus d1 Achillis.

An 1553

325

neir altra chiesa v' è stata una gran' moltitudine di confitenti, non solo delli continui, ma di quelli che da doi, cinque, undeci, e brevemente d' alcuni eh' in tutta la lor' vita , somersi nelli peccati, non mai s' erano comunicati.

L' anticlia disciplina delle nostre scholle non pur non viene meno et si conserva , ma cresce etiamdio , et il progresso negli studii da nostri scholari et discepoli s' augmenta , quali puochi giorni fa della sua promotione chiaro et manifesto indicio pu- blicamente hanno mostrato; peroche alli 23 di Aprille neh" area et chiostro di S.ta Maria o ver' S.t0 Philippo, si suono duoi giorni fatte dispute , et nel primo giorno, essendo presente il Signor Vicerè, li magistrati della città, et molti altri nobili et princi- pali persone, et de litterati, monachi et altri una gran' frequen- tia. Primeramente da sei giovannetti, con asai venustà et gra- tia, certe oration' brevi, come preludi del più grave acto et sequente disputa, si sono recitate contro il Theologo, Hebreo, Greco , Rhetorico , Humanista et Grammatico , a quali tutti il Rhetorico , discepolo et sostentante , per se et in nome de tutti gli altri, alle lor' come exprobrationi et dispreggi ha parimente et cambievolmente risposto ; finito questo , seguitò la seria e più grave disputa , e nel primo conflitto cinque dottori theologi, 4 de 4 ordini mendicanti, il primo sacerdote secolare, tutti in questa città di grand' estima et nome, contra il theologo han disputato. Successe contr' il Maestro Rhetorico un' ludimagi- stro di più tenutti di questa città; appresso questo ne venne un' giovane contr' il Rhetore discepolo , et doppo questo duoi altri giovanetti contr' il. grammatico , a quali tutti per Iddio gratia con molta sodisfattion' de circostanti s' è risposto e so- disfatto. Benché per la angustia del tempo alcuni altri, che volevano, non han' possuto argumentare. Si finì dunche 1' atto in quell primo sereno giorno con certi versi hebrei, greci et latini, che da certi giovanetti, etiam da nostri de casa, molto graciosamente al Viceré furono recitati , et al theatro de circo- stanti actione anche de gratie.

Il sequente giorno, se bene per la mutatione del tempo et pioggia, puochi stan' venuti, più tñ. sono stati gli argumen- tanti; et finalmente il tutto, mercè d' Iddio, bene et felicemente è succeduto, et per questa demostration' et dispute, eh' a gloria d' Iddio et edification' delli proximi si son fatte, quelli che

326

LlTTERAE QUADRIMESTRES

erano benevoli et della erudition' de nostri buon opinione haveano, in quella si sono confìrmati. Altri parimenti, et anco degli stessi ludimagistri che da nuoi erano alieni , hora , come veggiamo, 1' amicitia et familiarità de nostri ricercano; et a questa già comun' benevolenza non puoco ha servito et aggiu- tato, mediante la gratia divina, haver sempre visto questo buon Principe et Viceré alla Compagnia tota quanta affecttion' porti; della qualle qui non preterirò dire che , oltra et eh ' in tutto cio eh' accade apertissimamente l' ha monstrato sempre, questi giorni passati, havendo ad instantia di sua Ex.a Y Imperador concessa al Collegio nostro 1' Abbatia di Sta. M.a la Grotta, che è dentro la città, et havendosi da mutar' il Collegio in quella , è per molto ringraciar' il Signor con quanta affettion' et amor' ha sempre procurato et dato ordine , accio et fabrica delle schole (che già da parecchi di si son fatte, et in quelle si legge, molto commode et in molto buonluogho) et anco del dormitorio (che presto sarà finito, assai grande et buono) non s' [interrompessi , nè de fabricar si mancassi, com' in effetto non si manca ; et sua Ex.a in persona è venuto alcune volte vi- sitar' il luogho et disegnato 1' edificio, etc.

Il giorno di S. Philippo Apostolo, eh' in nostra chiesa si suol celebrar', è venuto Sua Ex.a colla città et regia corte et altri personagi et sentito la predica , della quale per la divina gratia et Sua Ex.a et tutti ne restorono molto contenti et edifi- cati. Sia in tutto sempre glorificato il dattor d' ogni bene.

Del Collegio, quanto al ordine, spiritual progresso delli fra- telli , et augmento de suppositi et servi del Signor, per la bontà et misericordia di Giesù, va molto bene et ciascheduno nel offi- cio et cura , dall' obedienza impostagli , si sforza servir' soa divina Maestà ; et la casa di probation', spetialmente doppo la venuta del R. P. nostro Girolamo Domenech, s' è molto aug- mentata in numero et ordine et proceder' nelli loro essercicii de spirito et di lettere; ivi sono al presente quindeci et nel Col- legio vintidoi; sono altri giovani di buona speranza che per intrar' fano instanza, ma per lor più fermezza alquanto si diffe- risce. Quello che adesso a nuoi c' accade et resta è supplicar humilmente la P.à V.a ne suoi S.H Sacrificii et orationi c' hab- bia tutti per molto raccomandati, accio negli essercitii nostri et obedienza diventiam' più ferventi et habbiamo dal Signor

An. 1553

327

nostro gratia accio perfettamente soa divina Maestà serviamo et in servirlo perseveriamo. Di Palermo alli 27 1553.

De V. P. indignissimo servo in Giesu Christo,

Paolo di Achilli.

Super script io. f Al Molto R.d0 in Chro. Padre il P. m. Igna- tio de Loyola, Prepósito Generale della Compagnia di Giesù. In Roma.

Et alia manti. Q. Palermo. 1553. 27 sine mense , potest esse Aprii \

1 Esse non potest Aprilis. Nam 1.° in iis litteris, licet contineantur ea, quae primum anni quadrimestre respiciunt, quod quidem explicit cura mense Aprili, continentur etiam quae prima Maii die, SS. Philippo et Jacobo Apostolis sacra, gesta sunt. 2.° Ut ex praecedentibus ipsius Achillis litteris certum est, missae sunt hae litterae Panormo Romam versus post 26. «m Maii. Itaque nos, nihil dubitantes, mense Maio datas scribimus.

328

LlTTERAE QUADKIMESTRES

CCXXIX

P. Oliverius Manareus Patri Ignatio de Loyola. Eugubio, 31 Maji 1553 ».

IHS

Gra. et pax dni. nri. Jesu X.' abundet semper in cordibus nris. Amen.

Etsi de tua spe non dubitarem , R. P. , te tamen maiori lae- tatum iri desiderans, sub finem litterarum superioris quadri - mestris, maiores in X.° fructus sequens, hoc est, praesens quadrimestre allaturum pollicebar. Hoc autem quadrimestri tenuior rerum factarum supellex efficit ut me polliciti poeni- teat, cum maxime nihil in promptu sit, quod ad nostram excu- sationem accommodare valeam, quam nram. infirmitatem, qua tibi probe perspecta , quadrantem a nobis oblatum aureis aliorum divitum nummis te non posthabiturum confido 2.

Ut igitur pro more scholastica domesticaque spiritualibus praemittamus , omnes fratres nostri, Dei beneficio, non minus in virtutes quam literas incumbunt, quotidie maioris virtutis specimen, aliis de se praebentes. In scholis similiter quem su- periori quadrimestri servamus procedendi modum, iuventutem

1 Autographae , totae manu Patris Oliverii Manarei, duplici in folio, n. 38.— Ea emendavit Polancus, et harum sic emendatarum extat apographum in eodem volumine sub n. 29. — Polanci emendaliones ad paginae calcem subjiciemus.

2 Totum hoc a verbis Etsi de ttia spc cancellavit Polancus eisque substiluit haec: Quamvis in hoc quadrimestri tennis nobis rerum facultas suppetat , quadrantem a nostra paupertate oblatum, etiam inter áureos divitum nummos a tua benignitate paterna non contemnendum speramus.

An. 1553

329

nimirum assiduam et satis frequentem in variis lectionibus, disputationibus, epistolarum, orationum versuumque composi- tionibus diligenter exercendo, cum magna tum discipulorum promotione tum omnium, et maxime quidem parentum, satis- factione: frater in Christo charissimus , Simon Bartholus co- ram Magistrati! ad Calendas Februarias magna cum omnium admiratione habuit orationem. Unus discipulorum nostrorum ipsis Calendis Aprilis coram novo Magistratu aliam pronuntia- vit, eo vero gratiorem quod, ea completa, iuvenes duo seque- rentur cum versibus. Quorum alter cum tanta suavitate saphi- cos cecinit, ut vel litterarum penitus expertes maiorem in rao- dum demulceret.

Res spiritualis quotidie sumit incrementum. Aliquot iuve- nes spiritualibus exercitiis exerciti sunt , cum exitu, Deo duce, felicissimo. Quibusdam aliis idem impertid poteramus, sed eorum ánimos talibus exercitiis 2 speramus fore matu- riores.

Castella quaedam in quadragesima , ut in superiori quadri- mestri, invisimus; in quorum uno tres dies egimus cum anima- rum maxima consolatione. Nam nostri diarissimi fratris Joan- nis Baptistae 5 praedicationibus ita inflammabantur omnes , ut ad confessiones diu noctuque ex circumadiacentibus pagis plu- rimi concurrerent. In aliis unicam habuit concionem 4, sed cum máximo semper concursu, et, ut quidem in concionibus , sic in confessionibus. Die Passionis Dominicae cum tanto fervore dexteritateque mysteria Passionis praedicavit, ut multi valvis et muris ecclesiae scalas admoverent, quod populum templi non caperet amplitudo. Tantus lachrimantium et misericor- diam implorantium fuit strepitus ut eius saepius interrumpere- tur praedicatio. Diebus quibusque Dominicis non minore cum gratia concionatur. Vigésima secunda Maii, dum supplicatio- nes generales, cum pro pace, tum pro aeris temperie, celebra- rentur, voluit D. Vicarius eum in ecclesia cathedrali praedica- re; quod, Dei aspirante gratia , fecit cum ingenti omnium ad-

1 Simon Bat toli. Hic ille est, de quo in Polanci, Chron., t in, pag. 29, annot. 1.

2 postea ad talia exercitia. Polancus.

3 Joannis Baptistae Velati, seu de Jesu. Vide tamen quae de ejus concionibus dici- tur in Polanci, Chron., t. ni, pag. 30, n. 51 et annot. 1.

* In aliorum singulis singulas habuit condones. Polancus.

330

LiTTERAE CUADRIMESTRES

miratione et aedificatione. Plurimum hic certe eius gratia 1 fru- ctus facit 2. Eam conservei ei 3 pientissimus Dominus. In con- fessionibus (Dei gratia) tota quadragesima hac , et festo 4 Pen- tecostes, ac iubilaeo, publice 5 hic concesso, fuimus occupa- tissimi. Plurimi etiam eodem die, aliis confessi, ad nos, repeti- turi confessionem, venerunt , sperantes maiorem consolatio - nem. Confessiones generales a quadragesima maxime (nam tune non potuissemus) audivimus permultas. Muitos etiam audi- vimus a multis annis, tribus scilicet, quatuor, sex, decem et duodecim non confessos.

R.dus P. Albertus primorum civitatis audivit confessiones, ut Magistratus, Vice Ducis, Praetoris et aliorum nobilium. Hu- ius nostri Patris tanta charitas est , ut quod ad proximi iuva- men futurum sperei, nihil intermittat; in confessionibus au- diendis, xenodochio et carcere visitandis, consolandis aegris et pacibus denique componendis est assiduus. Quid plura? gratissimus operum eius renidet odor. Semel accitus ad iuvan- dos duos supplicio mortis addictos ita se gessit, ut a despera- tione facile revocaret, quos magno studio nemo prius revocare potuerat.

Monasteria Virginum quatuor sedulo visitantur, tum ab eodem P., tum a nostro fratre Baptista; in quibus, praeter pri- vatas exhortationes , saepius praedicatur cum grandi consola- tione promotioneque religiosarum.

Nostra Societas hic ab omnibus audit quam optime. Si quid est obscuri, si quid ardui, quod ad animam concernat 6, confe- stim idem P. consulitur, imo etiam ab ipso Magistratu, a quo (ut maius amoris eius in Societatem argumentum daretur), fuimus semel ad prandendum secum 7 invitati cuius votis (nam aequum duximus non renuere) , duo satisfecerunt. Die 27 Junii Rmus. Cardinalis Sanctae in abbatiam suam venit, ab Eugu- bio tribus milliaribus distantem. Eum visitavimus 8 et quidem

• opera. Polancus.

2 percipitur. Polancus.

r' Sua dona in eo conservei. Polancus.

* festo addidit Polancus.

•'■ pub/ice 'tem additum a Polanco.

6 pertineat . Polancus.

7 seenni delevit Polancus. ■s invisimus. Polancus.

An. 1553

331

cum magna eius satisfactione. Nam cura tanta humanitate vir tantus nos excepit ut et fratres et socios appellitare non dedi- gnaretur. Alia eius in Societatem studii evidentissima argu- menta tacebo brevitati studens. Tacendum tamen minime duco, plurium , singulis mensibus communicari solitorum , aliquot singulis quibusque hebdomadibus (plurimis licet hic reclaman- tibus) ad sacrosanctam communionem adductos.

Haec sunt, R.de P., quae nostra protulit infirmitas. Si plura protulisse debuit (quod ingenue fatemur), petimus ut ignoscas, nosque sanctis tuis orationibus adiuves ut sequenti quadrime- stri 2, quod hactenus negligentius fecimus, diligentiori opera resarciatur.

Eugubii, pridie Calendas Junias 1553.

Tuae R.dae Paternitatis indignissimus filius ,

Oliverius Manareus.

Super scriptio in quarta pagina: Admodum R.do in X.° Pa- tri P. Ignatio de Loyola, Praeposito generali Societatis Jesu, Romae.

Alia manti : Augubio.

Et alia: Qua. Augub. 53 Jun.

1 qui tanta humanitate nos excepit. Polancus.

2 in posterum. Polancus.

«

332

LlTTERAE QUADRI MUST RES

ccxxx

Edmundus Augerius, Ex commissione P. Everardi Mercuriani , Patri Ignatio de Loyola. Perusio, 12 Junii, 1553

IHS

Pax X.i

Rerum earum, quas hic Deus Opt. Max., elapso proxime qua- * drimestri, nostro ministerio est operatus, rationem redditurus, hoc magis angor , R.de Pater, quo inertiae nostrae minus locum deberi scio. Cum tamen ea sit nostra conditio, ut neque pudori satisfacere neque suaves obediendi leges praetermittere liceat, paucis quicquid id est exponemus.

Fratres omnes, qui hic adsunt, iisdem quibus hactenus offi- ciis incumbunt. Sed id animo quidem in dies magis vigilantiori. Quod testatur quotidianus uberiorque in virtutibus progressus, ac divini nominis propalandi sitis. Nec eos remoratur loci com- moditas minor, quam requiri et possit et debeat; studia sane graviora negotia quodammodo interceperunt , maxime cum, agendae rei litterariae gratia, alio fuit migrandum. Studetur nihilominus, quoties datur respirandi tempus, et mirum hoc, nescio quo pacto , quando et munus docendi totum hominem sic requirat, ut quod superest vix sit quiescendo , nemo est qui

1 Autographae in duplici folio nn. 49 et 50. — Earum a Polanco emendatarum duplex habemus apographum exemplum, unum in folio item duplici, nn. 48 et 51 , altcrum, Roma Complutum olim missum, in Historia varia, voi. i, fol. 318.

•

An. 1553

333

non occupetur penitus. Sunt enim aliquot in scholis assidui, quorum labor, ut magnus, ita certe non irritus. Augetur enim et discipulorum in virtutes studium , et in litteris sic promo- vent ut neminem hactenus aliquot menses apud nos trivisse poenituerit, effectumque est ut maiora ab hoc Societatis no- strae collegio civitas beneficia et recipiat et sperei. Nec sua spe ludetur, opinor, si Deus suorum conatus secundarit.

Actus est hisce Penthecostes festis a pueris publice dialogus in studiorum laudem , carmine. Habitae sunt et aliquot oratio- nes. Quod fuit multis gratissimum et omnibus admirationi; jamque desiit inter vulgus opinio quaedam grassari , nulli ma- gis quam urbi ipsi, si durasset, offectura. Erat autem morum reformationem quantamcumque a societate, non litteras spe- randas esse. Laudetur is ubique , qui vires et contulit et col- laturus est maiores, si tales nos praebuerimus , quales hoc mú- nus desiderat. Nec solum Dominus fratrum opera novos suae vineae palmites fovet, illisque addit incrementum. Quin et luxuriantes , Patrum nostrorum ministerio putat , et de quibus nulla spes fructus esse videbatur , cum jam a multis annis nihil reddidissent vixque vitalis humoris in surculo tantillum super- esset, largos jam satis proventus pollicentur. Et utinam plures adessent, qui importunis civium precibus possent dare satis.

Detinentur nri. solidos dies in audiendis confessionibus tum domi, quo plurimi confluunt, illi non vulgares eives, tum foris in carceribus , ptoxodochiis coenobiis, privatis aedibus. Et toto quadragesimae tempore fuerunt frequentissimae occupa- tiones. Novit Deus quanta multorum utilitate , qui sic confes- sionis sacramentum frequentare consueverant , ut quid esset ignorarent piane , aut si adiissent aliquando , annos ferme totos in adulteriis , furtis , et odiis et id genus criminibus sexcentis triverant. Multi decem, alii 15, et 20 aliquot, peccatorum sor- didati coeno vixerant, ausi interim depuratorum cibis vesci. Et omnes hujusmodi ad nos adducuntur, de quorum salute jam fere apud homines desperatur. Quos Deus, prout ejus est cle- mentia , sic movet omnes , ut nihil nunc magis quam peccata horreant. Fuerunt aliquot , qui se religioni devovere velini , si liceret admitti.

1 Xenodochiis. Polancus.

334

LlTTERAE QUADRIMESTRES

Solitum est hic in profestis Paschae, omnibus vicissim in cathedrale templum parochiis convenientibus , orari; absolvi- turque ejusmodi precatio post quadraginta horas; adesseque semper consuevit, qui populum hortetur et modum precandi praescribat. Haec provincia fuit nobis delegata ; subieruntque munus e nostris duo , summo omnium applausu et non minori fructu.

Pergit R.dus Pater D. Everardus in psalmorum, ut vocant, poenitentialium praelectione ; pergit et P. Joannes Niger in ex- plicando doctrinae christianae libello ; uterque magna omnium spe et fructu. Singulis idem P. Joannes sabbatinis diebus solet concionari iis, qui ab hora quarta et vigésima 2 in templum nostrum , precaturi Déum , veniunt plurimi , ut nec sit capax locus.

Jam exstructus Societati ferme est locus, quem T. P. supe- rioribus, ni fallor, incoeptum acceperat esse. Quantum autem civitas faverit , eleemosynae , quas in hunc usum plurimi cives erogarunt, sunt argumento. Est in óptimo urbis situ , nullus- que potuisset Societati non dari sed ne excogitari quidem aptior. Id enim scimus, praeterquam quod R.dus Dnus. Pro- episcopus, quem sane rerum nostrarum continuum, eumque , insignem ducem, post Deum ipsum, hic habemus, hoc ipsum testatur. Ibi jam discipuli a fratribus docentur, fiuntque sacra in tempio ibidem plusculum angusto, sed maioris spes est, habentque Patres ibidem lectiones et conciones. Nec ignoratur quantae utilitatis hoc sit civitati futurum. Hisce diebus adfuit frequentissima turba. Nemo non probavit institutum locique structuram.

Multo occupatiores fuerunt Patres ob jubilaeum, ut ajunt, in basilicae Principis Apostolorum molem persolvendam con- cessum. Nam cum R.dus Dnus. Proepiscopus, penes quem res erat , templum nostrum ad hoc delegisset, confessionis sacra - mentum assidue , eucharistiae frequenter ministrabant ; sicque Dnus. Deus omnia in sui nominis gloriam vertit, ut asserant multi se numquam nactos esse , qui hominem ita totum pene- trarent : rogentque num aditus quovis tempore , nam locus est editior, mulieribus pateat. Et tametsi rei novitas aliquid admi-

2 Ad solis occasum.

An. 1553 335

rationis pepererit aliquibus , paulatim tandem veritas ipsa emer- git conspiciturque.

Consuevit R.dus Dnus. Proepiscopus suos sacerdotes , quos minus idóneos ad sacra retur, instruendos aut deteriorimi mo- rum reformandos nobis committere. Hanc enim de Societate spem ratam habet ut in reducendis ad creatorem ipsum anima- bus , maximopere valeat. Quin et ipsi sacerdotes quoque pro- fitentur eos , qui hactenus degenerarunt , non tam nostris con- cionibus et exhortationibus, quod multumest, quam meritis reducendos atque legítimos reddendos.

Castella sunt aliquot sub hujus urbis ditione , quae Societa- tis opem oppido desiderant. Faxit Christus ut et spe juventur illi sua, nosque alacriores et fideliores Domino famulemur. Civitas haec sane sic in rerum, quibus fuisset vel ad victum opus , penuria , fratrum aequanimitatem postquam rescivit , ad- mirata est , ut nemo sit qui non dicat meruisse illam Societatis adminiculo destitui, quod postmodum multum erat desiderá- tum. Novitque jam aliquatenus, Dei Opt. gratia, maxima ci- vium pars Societatem non hic sua sed quae Jesu Christi sunt quaerere. Quo fit ut magis ac magis ipsam amplectantur omnes, futurumque est brevi ut nihil eorum , quae ad Dei honorem et proximi salutem aliqua ex parte faciunt, requiri possit. Omnes opem pollicentur , reque ipsa quod possunt praestant. Plurimi sunt, qui nihil nisi quoad per Patris nostri D. Everardi consi- lium liceat , aggrediantur moveantque. Aliquot jam eives in urbe potissimi, in quibus et Dnus. Proepiscopus et doctores aliquot, curam sui omnem Patri commiserunt. Et singulis diebus veneris decalogi praecepta , hinc enim exorsus est , in unum eumdemque locum coactis interpretatur , maxima eorum militate et nri. desiderio. Noruntque jam perfectionis culmen non, ut lucum, ligna esse 1 ; jamque eorum memoria periit fere, non absque divinae prudentiae nutu , qui sic vulgus non modo sed et optimae spei viros et mulieres misere deceperant. Mi- rantur omnes Societatem nullum laborum praemium admitiere, nullaque rerum externarum spe duci ; magisque ob id ipsi fidem

i Virtutem verba putes, ut

Lucum ligna?

Horat. , 1. i, Ep. 6, v. 31.

V

336 LlTTERAE QUADRIMESTRES

adhibent, ut quae sola rei ventate ducatur. Speramus quotidie in Domino maiora, si semel intellexerint quorsum nos huc ille vocarit.

Privata et alia multa attulissem , P. R.de, sed ea eiusmodi sunt ut, quamvis audita iuvarent , omitti tameñ possint. Istis in praesentiarum contentus , graviora posthac divinam clemen- tiam in hac urbe et omnium saluti profutura senties fecisse. Et ne inertia nostra impediantur, nos omnes R. T. P. omniumque Patrum divinis sacrificiis, fratrumque ibidem degentium preci- bus obnixe commendamus.

Perusiae, 2 idus Junii 1553.

T. R. P.

De mandato R. P. Dni. Everardi Marcuriani, Indignus filius ,

Emondus Augerius.

Super script io: R.d0 in Chro. Padri (sic) Dno. Ignatio de Loyola, Praeposito Societatis nominis Jesu Generali. Romae.

Alia manu: 1553. Quad. Perusia. Junii.

Praecedentes Edmundi Augerii litterae a P. Polanco emendatae et in Societatis

domos missae I.

JESUS

Pax x. » , etc.

Rerum earum, quas hic Deus Opt. Max. elapso proximi qua- drimestris nostro ministerio est operatus, quae occurrerint, pau- cis exponemus. Fratres omnes iisdem, quibus hactenus, officiis

« Apographum in folio duplici, nn. 48 et 51 et in Historia varia, t. i, fol. 318.

An. 1o53

337

incumbunt. Sed id animo quidem in dies vigilantiori: quod te- stami" quotidianus , uberiorque in virtutibus progressus , ac Di- vini nominis propalandi sitis. Nec eos remoratur loci commo- ditas minor, quam requiri et possit, et debeat. Studia sane, gra- viora negotia, quodammodo interceperunt. Studetur nihilomi- nus , quoties datur respirandi tempus , et mirum , quo pacto id praestetur a nobis quod in litteris praestamus, quando et múnus docendi totum hominem sic requirat, ut quod superest, vix sit quiescendo. Nemo est in lectoribus, qui non occupetur penitus. Sunt enim in scholis assidui. Quorum labor ut magnus, ita certe non irritus. Augetur enim et discipulorum in virtutibus stu- dium, et in litteris sic promovent, ut neminem hactenus aliquot menses apud nos trivisse poenituerit , effectumque est , ut maiora ab hoc societatis nostrae collegio civitas beneficia et recipiat, et speret. Nec sua spe ludetur (opinor) si Deus suorum conatus secundarit. Actus est hisce Pentecostes festis a pueris publice Dialogus in studiorum laudem, carmine; habitae sunt et aliquot orationes : quod fuit multis gratissimum , et omnibus admirationi. Jamque desiit inter vulgus opinio quaedam teneri, nulli magis quam urbi ipsi, si durasset, offectura. Erat autem morum reformationem quantamcumque vellent a Societate, non litteras sperandas esse; laudetur is ubique, qui vires et contu- lit , et collaturus est maiores, si tales nos praebuerimus , quales hoc munus desiderai. Nec solum Dominus fratrum opera novos vineae suae palmites fovet, illisque addit incrementum, quin et luxuriantes Patrum nostrorum ministerio putat , et de quibus nulla spes fructus esse videbatur, cum iam a multis annis nihil reddidissent, vixque vitalis humoris in surculo tantillum super- esset, largos iam satis proventus pollicentur. Et utinam plures adessent sacerdotes , qui importunis civium precibus possent satisfacere. Detinentur nostri solidos dies in audiendis confes- sionibus, cum domi, quo plurimi confluunt, illique non vulgares eives, tum foris, in carceribus, hospitalibus , coenobiis, priva - tisque aedibus : et toto quadragesimali tempore fuerunt fre- quentissimae occupationes. Novit Deus quanta multorum utili- tate , qui sic confessionis Sacramentum frequentare consueve- rant, ut quid esset, ignorarent piane: aut si adiissent aliquando confessarium , annos ferme totos in adulteriis , furtis , odiis , et id genus criminibus contriverant. Multi decem, alii 15, et 20

T. II. 22

338

LlTTERAE QUADRIMESTRES

annos aliquot peccatorum sordidati coeno vixerant. Et omnes huiusmodi ad nos adducuntur, de quorum salute iam fere apud nomines desperatur. Quos Dominus, prout eius est clementia, sic movet ut nihil nunc magis quam peccata horreant. Sunt aliquot, qui se Religioni devovere velini, si liceret admitti. Soli- tum est hic in profestis Paschae omnibus vicissim in cathedrale templum parochiis convenientibus orari, absolvunturque eius- modi preces horis 40, adesseque semper consuevit, qui popu- lum hortetur, et modum precandi praescribat; haec provincia fuit nobis delegata , subieruntque munus e nostris duo summo omnium applausu, et non minori fructu. Pergit R.dus P. D. Eve- rardus in Psalmorum praelectione : pergit et P. Joannes Niger in explicando doctrinae christianae libello, uterque magno cum fructu. Singulis idemP. Joannes sabbatinis diebus solet concio- nari iis , qui ab hora quarta et vigésima in templum nostrum precaturi Deum veniunt plurimi, ut nec sit capax locus.

Jam extructus Societati ferme est locus, quem T.a P. supe- rioribus (ni fallor) incoeptum acceperat. Est in óptimo urbis situ , nullusque Societati nostrae potuisset non dicam dari , sed nec excogitan quidem aptior. Id enim scimus, praeterquam quod R.dus D. Proepiscopus, quem sane rerum nostrarum con- tinuum, eumque insignem ducem hic habemus , hoc ipsum te- statur. Ibi iam discipuli a fratribus docentur, fiuntque sacra in tempio, sed maiorum spes est, habentque Patres ibidem lectio- nes, et conciones. Nec ignoratur, quantae militati hoc sit civi- tati fuyirum. Hisce diebus adfuit frequentissima turba. Nemo non probavit institutum, locique structuram. Multo occupatio- res fuerunt Patres ob Jubilaeum Perusinis hisce diebus conces- sum. Nam cum R.dus D. Proepiscopus, penes quem res erat, templum nostrum ad hoc delegisset, confessionis Sacramen- tum , et Eucharistiae quam frequentissime ministrabant , asse- rentibus multis, se nunquam nactos esse, qui hominem ita totum penetrarent. R.dus D. Proepiscopus suos sacerdotes, quos minus idóneos ad Sacra existimat, instruendos, aut in moribus refor- man dos nobis committere consuevit, liane enim de societate nostra existimationem concepii, quod in reducendis ad Creato- rem ipsum animabus maximopere valeat. Quin et ipsi sacerdo- tes quoque profitentur, eos qui hactenus degenerarunt, non tam nostris concionibus et hortationibus , quamvis multum eae va-

An. 1553

339

leant , quam meritis reducendos atque legítimos reddendos. Castella sunt aliquot sub huius urbis ditione, quae Societatis opem oppido desiderant. Faxit Christus, ut et spe iuventur ili i sua, nosque alacriores et fideliores Domino famulemur. Civi- tas haec sane sic fratrum aequanimitatem et patientiam in multis, quae perferenda fuerunt, admirata est, ut nemo sit, qui non dicat meruisse illam Societatis adminiculo destitui, quod postmodum multum erat desideratura. Novitque iam aliquate- nus (Dei opt. gratia) maxima civium pars Societatem non hic sua, sed quae Christi sunt quaerere. Quo fit, ut magis ac magis ipsam complectantur omnes, futurumque est brevi, ut nihil eorum, quae ad Dei honorem et proximi salutem aliqua ex parte faciunt, requiri possit. Omnes opem pollicentur, reque ipsa, quodpossunt, praestant. Plurimi sunt, qui nihil, nisi quoad per Patris nostri D.ni Everardi consilium liceat, aggrediantur moveantque. Aliquot iam eives in urbe potissimi, in quibus et D. Proepiscopus, et Doctores aliquot, curam sui eidem Patri commiserunt, et in singulis diebus Veneris Decalogi praecepta, hinc enim exorsus est, in unum eumdemque locum coactis in- terpretatur, maxima eorum utilitate , et nostri desiderio. Jam- que eorum memoria periit fere , non absque divinae providen- tiae nutu, qui (ut scripsimus) umbraticae cuiusdam perfectionis specie vulgus , imo et optimae spei viros et mulieres, misere de- ceperant. Mirantur omnes Societatem nullum laborum praemium admittere , nullaque rerum externarum spe duci , magisque ob id ipsi fidem adhibent: speramus quotidie in Domino maiora, si semel intellexerint , quorsum nos huc ille vocarit. Et ne inertia nostra praepediantur, nos omnes R.ae T. P.tis omniumque Pa- trum Divinis sacrificiis, fratrumque ibidem degentium precibus obnixe commendamus. Vale. Perusiae 2 Idus Junii 1553.

X.ae R.dae p.tis mdignUS filiuS,

De mandato R.di P. D. Everardi Marcuriani,

Emondus Augerius.

340

Luterà e quadrimestres

CCXXXI

Joannes Baptista de Jesu (Velati) Patri Ignatio de Loyola. Eugubio, 30 Junii 1553 ».

t

IHS

La gra. e pace de Jesu Chro. S.or nro. sia sempre in nostro continuo favore. Amen.

Giongendo il tempo, R.d0 P., nel quale dobbiamo render conto a V. R. delle nostre actioni, senza dubio eh' molto mi contristo considerando esser tante le negligentie et tépiditade eh' in niun modo sono di agguagliare alle rare e deboli ope- rationi: non dimeno, piacendo così a quella (deposta ogni ex- cusatione) in brevità dirò quanto il S.or habbi operato per suoi vili instrumenti.

Et primo quanto al domestico. E da laudare summamente Idio eh', quantunque vi sia non pocha materia di distratione per la incommodità del luogo, li frlli. 2 procedino con tanta mor- tificatione et obedientia , facendo non piccolo progresso in spi- rito et litere, per modo eh' alle volte è de bisogno adoprar' il freno in 1' uno et 1' altro. Siamo qui 8, come V. R. sa, li medes- simi eh' partimo di Roma. Symone 3, frllo. nostro, ali intrare di un novo magistrato, recitò una elegante oratione con molta

' Autographae totae manu Joannis Baptistae Velati, in folio duplici , nn. 36 et 37.— lis pepercit omnino P. Polancus. Aliud non sunt quam italicum exemplum earum, quas latine dederat Oliverius Manareus 31.a Ma i i praecedentis. Vide supra, n. ccxxix.

2 fratelli.

5 Vide supra, pag. 329.

An. 1553

341

sodisfatione di quello e di tutta la nobiltà che lo acompagna va. AH' intrare di un altro (per che ogni doi mesi si mutano) dette il P. Mtro. Oliverio 1 a tre scholari una oratione et diversi versi a recitare, tra quali quello eh' cantò li saphici, diede a tutti grande admiratione et delectatione. Nella schola non si man- cha delli debbiti exercitii con lettioni, compositioni di verso et orationi.

Quanto al spirituale. Si seguitò la visita della diocesi, se- cundo la intentione del Rmo. Sta. Çg, per la quale non aspet- tiamo puocho frutto. Venevano da lontano li contadini quando sapeano eh' noi andavamo in alcun luogo, per udire la predica et confessarsi, etiam da quelli loci dove già eramo stati. Il con- corso di confitenti a nri. Padri è stato grande, così nella qua- dragesima e giubileo, come fuora di tempo ordinario, etiam de molti che non erano confessati di 3 , 5 , 10 et 12 anni , mossi gran parte della particolar divotione eh' hanno alli PP. della Comp.a; per eh', come ho scritto altre fiate, in questa città siamo troppo honorati; non già troppo per chi ci honora , ma sì per noi. Molti etiam questa quadragesima et in questo nuovo giubileo, confessati altrove, per maggiore loro sodisfatione si riconfessavano da nri. PP. Il P. Mtro. Oliverio ha dato 1' exer- citii spirituali della prima 7mana 2 ad alcuni non infruttuosa- mente. Il nro. P. Alberto 3 singolarmente s' exercita nelle cose spirituale , odendo molte confessioni generale , visitando 1' hos- pitale , nel quale alle volte confessa li amalati et alcuni minis- tri, visitando li infermi per la città con confessioni et racordi a ciascuno necessarii , a tanto eh' già è andato in costume eh' subbito che si amala alcuno, li medici a altri dichino: mandate per un Prete reformato 4; et così non manca detto P. di giorno et di notte quando è adimandato. Visita spesso li carceri, nelle quale ha udito molte confessioni, solicitando la causa di coloro eh' non hanno chi per loro parli. Fu chiamato detto P. a certi condannati , ostinatissimi nella disperatione , et per gratia del

» P. Oliverius Manareus, rhetorices professor, cui successit Septembri mense hujus anni Joannes Antonius Viperanus. Vide Polanco, Chronicon, t. ut, pag. 28.

2 Settimana.

3 Albertus Ferrariensis, Eugubinae domui praepositus.

* Ita appellabantur Societatis Patres illis initiis in pluribus Italiae praesertim se- ptentrionalis locis.

342

LlTTERAE QUADR1MESTRES

S.or si ridusseno, gli confessò, confortò et consolò, quando an- davano al supplitio della morte, con molta edificatione. Ha udito Sua Reverentia molte confessione delli più principali della città, come di Viceduca 4, Podestà et consuli, li quali, volendo dimostrare alli giorni passati quanto li fusse grato la nra. presentía, ci invitaro a mangiare con esso loro, et non potendo noi cio recusare facilmente , andarono doi a ricono- scere il favore et humanità loro. Visitiamo le feste il P. Mtro. Al- berto et io li monasterii delle monache , io con sermoni , il P. con exortationi et confessioni; il quale alli giorni passati, con una più particular' visita, intrando in tutti detti mona- sterii sottoposti alla cura del Rmo. Car.le S.ta)>g, che sono 4, ha dato rimedio ad alcuni desordini eh' in quelli erano. Io pre- dico in una chiesa, molto commoda al popolo, ogni domenica con grande concorso: nella quale si è dato principio (con il favore del S.or Dio) alla frequentatione del Santiss.0 Sacra- mento, secundo 1' uso di nra. Comp.a, cosa molto nova in questa città et non senza alcune contraditioni. Dano molte lode a Iddio di haver la predica a questi tempi , fuora di ogni costume della città, et gustano molto quella con apparente emendatione della loro vita. Questa quadragesima anchor che havessimo molte occupationi circa la visita della diocesi , par- ve al S.or Vie.0 che io predicasse la Passione, la mattina del vener santo, nella chiesa de frati de servi; et così feci predi- cando vicino a 4 hore con tante lachryme de auditori che spesse volte, per li loro pianti, era turbato ; et vi fu tanto po- pulo eh', non potendo capire nella chiesa nè comodamente udire a stare di fori , appogiorno le scale alle porte et sopra quelle udivano. Nelle feste della Penthecoste parve similmente al S.or Vie.0 eh' , havendosi a fare una processione generale pro imploranda serenitate, che io predicassi nel Domo, per exercitar il populo ad andarvi con divotione. Et così feci, con- gregati che furono tutti li religiosi con il populo, reprehen- dendo acerrimamente li peccati , quali sogliono provocare Idio a mandare le troppo pioggie, tempesta et altri flagelli. Questi pochi, R. P., sono li frutti che ha produtto la nra.

4 Erat tune temporis Eugubium sub ditione Ducis Urbini. Polanco, Chronicoii , t u , pag. 444, ann. 1552, n. 63.

An. 1553

343

sterile vigna, mercè al pio Agricortor (sic) ldio, che si è di- gnato usare de sì vili instrumenti. V. R. ci perdoni se dal canto nro. siamo stati negligenti, et preghi il S.or eh' ci dia gratia eh' possiamo riscaldarci nell amor suo, getando via tanta tepidità eh' impedisse la salute nra. et quella del prossimo nro.

Di Augubio, 1' ultimo di Giugno 1553.

D. V. R.da Paternità.

Servo indegno,

Gio. Batt.a de Jesu.

Super scriptio: Al molto R.d0 in chro. Padre il P. M. Ignatio de Loyola, prepósito generale della Compagnia de Jesu. In Roma.

Alia marni: Augubio, ultimo di Giugno, 1553.

CCXXXII

Leo del Giglio Patri Ignatio de Loyola. Florentia , 1 Julii 1553 1 .

»

JHUS MARIA

Gra. et Pax Dni. nri. Jesu Chri. sit semper nobiscum. Amen.

De profectu Collegii ac rei nostrae familiaris deque confes- sionum fructu singulis singulorum quadrimestrium litteris ad- monuimus; haec autem omnia Rdi. P. Jacobi Laynes 2 adven-

1 Autographae totae manu Leonis del Giglio, in folio duplici, n. 63. — A Polanco ad- dita aut mutata, quae paucissima sunt, litteris italicis distinguemus.

2 Advenerat Florentiam P. Laynez sub autumnum superioris anni. Polanco, Chro- tiicon, t. m, pag. 57, n. 98.

344

LlTTERAE QUADRIMESTRES

tus ad meliora promovit; inde enim plures litterarum ac morum cultum accepturi ad nos venire coeperunt et Ducis 1 erga nos benevolentia major et verior apparuit.

Nunc scripturus quae intra hos quatuor menses proxime de- cursos contigisse memini, illud primum T. R. P. exponam,. quod P. Jacobus morienti Pro-regi Neapol. 2 astitit, Uxoris Du- cis, nimirum illius filiae , nomine accersitus. Ilio autem vita functo ut vere christìanum principem decebat mori 3 , eadem domina felicem mortuum appellabat; laudes, inquit, Deo tu- lerim , quod 4 parentem meum a propriae mansionis 3 familiari- bus, velut a domesticis inimicis, remotum, huc adduxerit, no- stras inter manus , Patrem Jacobum alloquebatur , moriturum sicque facilius animae salutem adepturum. Quibus verbis de- claravit quam honorifice de Patre sentiat , ac in eo probitatem diligat.

Porro , quod ad hanc ipsam 6 pertinet ét ad ipsius in pietate progressum spectat, non parum profuit idem Pater, siquidem inter caetera suadenti illi ac hortanti ut quaedam amplectere- tur, quae ad ipsius salutem facerent, libenter, ut audivimus, morem gessit. Praeterea apud eamdem quanta sit Patris autho- ritas, in aliorum negotiis facile ostenditur: nàm, si quid postu- lai aut pro quocumque precetur, vix ullam patitur repulsam, sed fere omnibus pro voto respondei. Quod apertius superiori- bus diebus patuit. Etenim quidam adolescens , furti accusatus ob idque morti dijudicatus , cum , obstinato animo , quae brevi et Christiane morituri maxime intersunt , respueret, P. Jacobus ad eum perducitur, tantumque valuit ejus praesentia , ut ferox juvenis ad meliorem mentem conversus ultro apud eum et pec- cata deposuerit 7, et animum tanta religione tactum exhibuerit,

1 Dux Florentiae Cosmus.

2 Petrus de Toledo, qui dum ad Senense bellum se parabat , Florentiae diem obiit supremum 22.a Februarii hujus anni.— Ejus filia, Eleonora, uxor erat Ducis Fiorentini.

3 Haec quae Polancus addidit, vera omnino sunt. Non enim falsa inserere auderet his litteris, quae in omnes Societatis domos mittebantur legebanturque non a Sociis tantum sed ab aliis, iisque primariis viris (Vide Polanco, Chronicon, t. n, pag. 296,. n. 264, et Litterae quadrimestres,t. r, pag. 394), quibus optime notus erat Neapolitanns Pro-rex. Vide tamen quae ipse Polancus habet in Chronico, t. ni, pag 58, sub finem num. 98.

* gratias agens Deo quod. Polancus.

5 domus. Polancus, • e Ducis Florentiae uxorem. 7 confessas fuerit. Polancus.

An. 1553

345

ut nemo non illius vice afficeretur dolenter. Pater quoque, eadem ratione commotus, obscuríssima quamvis nocte, ad Du- cem misit, qui efficeret ut illud crimen reo condonaretur. Hoc petenti nequáquam denegatum fuit, quin immo eo temporis ar- ticulo suspensa revocataque sententia, adolescens, morti desti- natus, vita donatur. Quam , ut speramus , in Dei obsequiam impenãet.

Sunt nonnulli magnae nobilitatis et authoritatis viri, qui P. Jacobum et observant, et valde diligunt, quorum labore in hanc spem venimus , ut Divi Joannini aedes nobis ascribatur, locus admodum appositus, tam ad docendas litteras quam ad communem animarum salutem procurandam; et, quamquam multorum confessiones audiuntur, plures tamen ea de causa convenient, si Deus hanc loci opportunitatem non recusabit aliquando nobis permittere. Plurimi in carcere nostris Sacerdo- tibus conscientiam patefecerunt et eorum praesertim, qui multo ante tempore poenitentiae sacramentum non adierant. Inter caeteros quidam intra viginti annos non confessus , tandem animi sui perniciem rescissis vulneribus, salutariter effudit.

Nobilis quaedam matrona et apud Ducem primaria 8 nostris studiis favet plurimum; eique 3 nos nostramque paupertatem tanta cura commendavit, ut lachrymae amorem erga nos sin- gularem testarentur.

Scholastici nostri in litteris et moribus proficiunt , nos amant, libentissime scholas nostras frequentant. Pater ad ho- rum in spiritu frugem in susceptachristianaedoctrinaeinterpre- tatione pergit. Paucis ante diebus Ducis liberi majores natu huc ad nos venerunt, in quorum gratiam quidam ex nostris scholasticis orationem habuit. Deinde pueri, pusilli admodum, in doctrina Christiana interrogationes pias pariter et suaves exhibuerunt; majores vero in litteras graecas et latinas elegan- ter et argute disputarunt. Has contentiones alter adolescens carminibus termina vit. Et haec omnia inter pueros magna omnium cum voluptate facta sunt.

Haec scribenda habui. De reliquo nos omnes vehementer T. R. P. orationibus commendamus.

1 saniem. Polancus.

2 Maria de Gondi? Vide Polanco, Chronicon, t. n, pag. 515, n. 246.

3 Duci.

346

LlTTERAE QUADRIMESTRES

Florentiae, calendis Julii 1553.

T. R. P. indignus servus in Christo.

Leo Lilius.

Super script io: R.do in Chro. P. P. Ignatio de Loyola, Prae- posito Generali Societatis Jesu. Romae. Alia marni: Quad. Florent. Cal. Julii.

CCXXXIII

P. Leonardus Kessel Patri Ignatio de Loyola. Colonia, 1 Julii 1553 ».

Ex litteris eiusdem P.tris Leonardi, primo Julii.

Diebus dominicis pergo concionari in Ecclesia S.ae Aga- thae, nec parvo cum fructu, quantum intelligo; auditorum enim numerus semper augetur, multa etiam frequenter audio suspiria et g-emitus , libenter nos audiunt ; dominus etiam sua gratia dat satis abundanter dicere , alii nescio quid velint con- tribuere, ut continuare vellem. Valde aedificantur omnes quod nihil accipimus , et tanto sunt diligentiores in vita corrigenda quanto vident nos paratiores ad ipsis inserviendum gratis.

Inter caeteros, ad quos vocatus fui, ad unum iperveni, qui iam ante annos quinqué se tradiderat diabolo, et Creatori suo renuntiaverat, per quem Sathan iam multa mala operari in- coeperat, sed per confessionem et sacrae Eucharistiae sum-

1 Apographum in Historia varia, voi. i, fol. 305.

An. 1553

347

ptionem liberatus est; iam mundum reliquit, et se totum Chri- sti servitio mancipavit.

Unum in exercitiis habuimus , qui per dies aliquot et noctes se a lachrimis continere non potuit prae nimia admiratione bonitatis Dei, Creatoris sui, erga eum, qui se dare Societati maxime cupit, sed nondum admisimus: iuvenis est 19 annorum, naturalibus bene dotatus et dives, etc.

Vicini nostri incipiunt frequentius confiteri et communicare quam solebant, in nostra Missa.

Pestis in dies magis grassatur Coloniae. Non dubito quin dominus valde sit nobis offensus. Quum primum homines in- firman incipiunt, perdunt loquelam, et post diem unum, aut citius , mortui sunt. Cônsules , et clerus, et nobiles omnes valde perturbati sunt , in suis villis manent. Populus iam incipit timere et devotior fieri , ita ut iam nobis spes sit amplioris mes- sis, quam antehac unquam.

R.ae p v.ae

Servus indignus,

Leonardus Kessell.

348

LlTTERAE QUADRIMESTRES

CCXXXIV

P. Paulus d' Achillis Patri Ignatio de Loyola. Panormo, 2 Julii 1553 ».

JESUS gg MARIA

Molto R.d0 in Chro. Padre.

La gra. e pace de Chro. nro. S.or sia sempre in nro. conti- nuo favore.

Padre , il venerdì passato ritornai de Bivona a Palermo per La Iddio gra. sano. Lassai ivi con la S.a Contessa 2 il P. Mtro. An- tonio Vinck, della cui venuta molto si rallegrò sua Sria.

In quello tempo, che ivi son stato, ho predicato a uno mo- nasterio de monache, quali se reformorno, stando li il P. Pro- vinciale Mtro. Hieronimo 3 con sua Exceli. a 4; hora stanno assai consolate; hanno ogni cosa in communi, conciosiache, avanti, tutte erano propietarie. La Sra. Contessa non manca de agiutarle in ogni suo bisogno. Dipoi leggeva doe volte la settimana la dottrina Christiana, alla quale venivano li mae- stri con li suoi scholari , et alcuni sacerdoti , et altra gente di corte et della terra ; visitava 1' hospitale et riferiva il bisogno a Sua Exceli. a 5, quali provedeva di medici, medicine et delle cose necessarie per il vieto. Ho confessato alcuni incarcerati

1 Autographae, totae manu Patris Pauli d' Achillis, in duplici folio, n. 185.

8 Comitissa de Bibona, Eleonora de Vega, Pro-regis filia.

3 P. Hieronymus Domenech.

* Pro-rex, Joannes de Vega.

5 Scilicet, Comitissae.

An. 1553 349

et procurai con la Sra. Contessa che sua Sria. li facesse dar' al- cuno aiuto quanto al vieto loro, perche alcuni erano che pati- vano molto di fame. Degnasi sua divina Maestà servirsi di tutto. La gente della terra molto ci amava et prestava riveren- tia; dil che sia la laude a Iddio benedetto, cui honor et gloria in saecula saeculorum.

La Signora Contessa , partendomi , mi commisse che nelle mie litere in nome suo pregasse V. P. che pregasse per sua Sria. Stava assai bene. Dio nro. S.or la confirma nelli sui san- cti desiderii.

Essendo io in Bivona, recevi quella di V. P. delli 12 del pas- sato, et con quella uno jubileo universale; et perche V. P., quanto alla promulgatione de quello, si referisse al P. Provin- ciale, ho scritto a Sua R.a quello che li pare che si faccia; et così spettarò 1' ordine di Sua R.a Quanto al altro jubileo, che portò Sua R.a 1 de Roma ad instantia di sua Exceli. a, anchora non è promulgato ; ma credo che presto si promulgará con la gracia del S.or

Con la medesima ricevi la concessione de V. P. per poter alienare la parte delle rendite per la necessità nella quale hora si retrovano; et hieri ricevi quella di V. P. delli 15 del passato, nella quale revoca la detta concessione. Ogni cosa ho mandato al P. Provinciale, accioche veda la voluntà di V. P. et mi or- dina quello che ho da far.

Ho ritrovato, venendo di Bivona a Palermo, alcuni delli fratelli infermi; ma pur hora stanno meglio per la gratia del Signor. Maestro Michael 2, quale il P. Provinciale haveva las- sato qua per Superiore in absentia de tutti doi 3, che la altra settimana fu uno poco indisposto, già sta bene per la gratia dil S.or; hoggi ha predicato, secondo il suo solito, et con molta diligentia questi pocchi giorni ha fatto 1' officio suo.

Tutti li Padri e Regenti sono assidui nelle sue lettioni et essercitii, tanto delle schole quanto della chiesa. Il numero delli schedari e 300; ogni giorno ne viene alcuno alla prima schola, et spero che anchora nelle altre schole superiore cre- scerà il numero.

* P. Hieronymus Domenech.

Michael Botellus. 3 Absentibus Provinciali Domenech et Rectore Achillis.

350 LlTTERAE QUADRIMESTRES

Dio nro. S.or ne dia ad intendere la sua s.ma voluntà, et gra. per sempre adimpirla.

Di Palermo alli 2 de Giulio, 1553. Di V. R. P.

Indigènissimo servo in Giesu Chro.

Paolo de Achilli.

Super script io in quarta pagina: f Al Molto R.d0 in chro. Pa- dre il P. M. Ignatio de Loyola Prepósito Generale della com- pag.a di Giesu.

In Roma.

Alia manti: 1553. Palermo, Del P.e Don Paolo, 2 de Luglio. Vestigium cerae et sigilli.

ccxxxv

P. Petrus de Santa Cruz Patri Ignatio de Loyola. Ulyssipone, 11 Julii 1553 '.

IHS

Muy R.d0 Padre.

Gra. et pax Dni. nri. Jesu Christi sit semper in cordibus nostris. Amen.

Nro. Señor sabe bien quanta repugnancia sentia mi sensua- lidad en hauer de escrevir á V. P., por ser yo tan indigno y tan

1 Autographae manu Patris de Santacruz, in duplici folio, n. 547.

An. 1553

331

desaprovechado para esto, como para todo lo demás; mas em- pero adonde la obediencia entra, no tiene lugar la repugnancia, por mucha que sea. Así que, aunque haya poco que llegamos á esta ciudad de Lisbona, todavia daré parte á V. P. de algunas cosas, como verá abajo en la carta.

El fruto de los ejercicios espirituales por la bondad del Señor se aumenta cada dia, como se ve por la obra, así por las predi- caciones y doctrina como por las confesiones. El P. Gonzalo Vaz predica los domingos y fiestas "con gran auditorio y muy acepto á todos según paresce. El P. Miron hace la doctrina los mismos dias, de las 4 á 5. Después de comer tiene asi mesmo grande auditorio y toda gente muy onrrada y devota. Empezó á declararles los siete pecados mortales, y ansí va adelante; aunque, bendicto Dios, tiene mucho trabajo ; porque casi cada dia va fuera y después acude á las confesiones. Porque son tantas, que no pueden á veces los Padres, aunque continua- mente están confesando tres , cuatro , cinco , seis Padres , co- menzando por la mañana hasta bien tarde.

Dicen los Padres que se confesaran cada mes en casa cerca de mil personas con los estudiantes. Resciben ansí mesmo mu- cha gente el Santísimo Sacramento por toda la semana , de manera que nunca está la iglesia sin gente, poca ó mucha, aunque está en lugar remoto y poco cómodo para venir gente.

El P. Carnero partió víspera de San Pedro y San Paulo con el P. Simon no sé si llegará con él á Roma l. Si allá fuere, él le dará perfecta razón de todo esto ; y ya , bendito Dios , no se habla del P. Mtro. Simon nada como solia, porque han enten- dido la cosa como pasa. Nuestro Sr. le perdone, que harto trabajo dió á nuestro P. Mtro. Miron el tiempo que acá estuvo, por la gran repugnancia que sentia en salir de acá.

Los hermanos, por bondad de Dios, están buenos in utro- que homine y parece que caminan bien via recta ; sino yo pe- cador, que voy siempre por el sendero como imperfecto. Los Maestros van con sus ejercicios de letras adelante. Parésceme por bondad de nuestro Señor que es este un negocio de mucha importancia á donde claramente se ve el mucho fruto que en él se hace, ansí en letras como en virtudes , y se espera aumento

1 Vide Polaxco, Chronicon, t. m , pag. 13, n. 17.

352

LlTTERAE QUADKIMESTRES

en él de cada dia , porque , según aquel dicho de Horacio : Col- loquia prava bonos corrumpnnt mores \ Ansí por el contrario me paresce en estos escolares que con su buena conversación, que tienen con los otros estudiantes , malos vertunt in bonos; como los vemos que vienen cada dia, si los quieren recibir. Los dias pasados despidieron muchos por no haber lugar para tantos, aunque todavía se resciven ahora, porque los de la ter- cera clase tomaron una de las mayores tres clases 2 ; empero presto será llena según vienen. Serán entre todos pasados de trecientos y treinta studiantes, antes más que menos, y si hu- biese lugar , podrían ser muy presto más de otros ciento de nuevo.

Es para dar gracias á Dios los buenos deseos que tienen de se aprovechar; vienen de mañana á las 6 horas, y oyen misa de 6 á 7 , y entran en las escuelas hasta las 10 ; y á la tarde de 4 á 6 por causa de los calores. Vienen á la doctrina domingos y fiestas , cada uno á su clase, de3á4;yde 4 á 5 oyen dellos al Padre en nuestra iglesia.

Los dias pasados pasaron por aquí cuatro Maestros de Coimbra para Evora , los tres para leer humanidad , scilicet, Pero Perpiñan, valentiano , Marcos Nuñez y Nuñalvarez 3 , por- tugueses, Marcos Jorge para leer casos de conciencia y él es portugués. Espérase también allá mucho fruto en lo uno y en lo otro. Nuestro Señor lo aumente para su santo servicio.

Aquí en casa hacen dos hombres los ejercicios ; dicen que son hidalgos; uno de ellos paresce que servirá á Dios aquí ó en otra religión. El otro paresce tener negocios, mas empero muestra voluntad para hacer lo mismo en algún tiempo. Nues- tro Señor les dé á sentir aquello que él fuere más servido. He oido decir que un clérigo de buenas partes, que predica, pide con mucha instancia que le rescivan , habiendo un año que per- severa en sus deseos. Acá somos pocos y plegué á Dios que seamos tales como devemos.

' Fefellit memoria Patrem Santacruz; non enim est hoc dictum Horatii, sed S. Pali- li, I Cor., xv, 33, qui id, ut post S. Hieronymum refert Alapide, desumpsit ex Menandro. Paululum tamen ibi aliter est, scilicet: Çorrumpunt inores bonos colloquia mala.

- quoniam ii, qui in tertia schola sunt, unam ex amplioribus aulis sibi acceperunt.

3 Nonius vel Nunius Alvarez. Vide Polanco, Chronicon , t. in, pag. 425 et observa cum his non perfecte congruere quae habet Franco, Synopsis annalium Societatis Jesu in Lttsitania, an. 1553, n. 14.

An. 1553

353

Estos dias dejó el P. Mtro. Miron de aceptar un Colegio en el Algarve por falta de gente *. Nuestro Señor nos acresciente •en número y virtudes.

Víspera de San Juan llegó una nao , que iba para la India, en la cual iban el P. Francisco Viera y el hermano .Antonio Alvarez ; y volvió del camino , porque tomaba mucha agua por bajo y no tenia remedio ; dicen que llegaron cien leguas de esta parte de la línea 1 .

Los dias pasados habló por dos veces un oficial del Rey al P. Miron cómo su Alteza deseaba que le diesen un P. de la Compañía para el hospital de la ciudad (que es cosa muy gran- de) para que tuviese alguna superintendencia sobre los clérigos y curas del dicho hospital, y para visitar y ayudar á morir á los enfermos, etc., etc. El P. Maestro Miron lo trató con los Padres y Hermanos y, presupuesto que el Rey paresce será contento de lo que nuestro P. Mtro. Miron ordenare, y, como acá hay poca gente para tal cargo, concluían primeramente no se deber la casa obligar á esto sino que ad tempus mandarían allá, aora Padres , aora Hermanos, para ayudar á los enfermos. Paresciales también que en ningún modo se debia aceptar ju- risdicción alguna sobre los clérigosy cura delhospital, etc., etc., porque de aqui se podrían seguir murmurationes , etc. , etc.

Estos días también por bondad de nuestro Señor se ha con- cluido el negocio del Preste 3, porque el Rey se determinó á mandar luego allá Patriarca de la Compañía , porque quiere entregar esta cristiandad solamente á la Compañía, para que no entienda otro en eso , y teniendo para sí que no hace en ello merced á la Compañía, sino que la Compañía le hace á él grande servicio; y sobre esto escribe á Su Santidad y á V. P. El P. Miron dió cuenta de ello á los Padres y Hermanos para que se encomendase á Dios y para ver qué poderes se pedirían al Papa ; finalmente se concluyó ser necesario que el Patriarca llevase todos los poderes del Papa en aquellas tierras y otras que se convirtiesen , y que , muriendo el tal Patriarcha , se pu-

1 Vide tamen Polanco, Chronicon, t. ra, pag. 432, n. 955.

2 de la línea aeqitinoctialis dicta. Vide Polanco, Chronicon, t. ni, pag. 415, n. 914 et annot. 1.

3 Prestejüan, Prestejoannes, ut vocabatur Aethiopiae Rex. Vide Cartas de San nació, 1. 1, Apéndice u, n. 27, pág. 509.

T. ¡I. 23

354

LlTTERAE QUADRIMESTRES

diese elegir otro hasta se proveer de Roma quién lo deba ser; y esto, porque no se pueden acá mover tantas dudas , que allá no se hayan de levantar muchas más; así también, porque la na- vegación de la India para allá es ahora más peligrosa que en los tiempos pasados por una ciudad, que los turcos tomaron,, que se llama Aden , según dicen , de donde salen á correr el mar y hacen mucho mal. Nuestro Señor nos dé gracia para que seamos verdaderos hijos de la santa obediencia hasta la muer- te. Amén.

De Lisbona á 11 de Julio de 1553.

indigno hijo de V. P.

Santa f

El P. Hierónimo Nadal llegó á esta ciudad á ocho ó nueve de este mes. Consolónos mucho in Domino su venida. Platíca- nos las constitutiones de ocho á nueve después de cena cada dia. Anda ahora negociando para que en esta ciudad haya Co- legio y casa de la Compañía-, que estén separadas , y creo verná en efecto con ayuda de Dios.

El P. Miron se partirá luego para Evora á dar orden para que se empiece á leer para Nuestra Señora de Agosto 2.

El P. Hierónimo Nadal también se hallará á este tiempo en Evora.

Creo yo que dará él cuenta de todo á V. P.

Super script ¿o in quarta pagina: f Al muy R.do P. en C.t0 el P. Mtro. Ignatio Prepósito general de la Compañía de Jesus, en Roma.

Alia manti: 1553. Lisbona, di 11 di Luglio.

1 Ita, nomine suppresso; sed nulli dubium esse posse videtur quin sit P. Petrus de Santa Cruz, Patris Gundisalvi Vaz comes et in labore socius, quocum primis hujus anni mensibus Ulyssiponem pervenerat ibique concionabatur. Vide Polanco, Chroni- con, t. ni, pag. 406, n. 892.

2 Die 15.a Augusti, quo celebratur festum Assumptionis Beatae Virginis Mariae.

An. 1553

355

CCXXXYI

P. Hieronymus Domenech Patri Ig natio de Loyola. Messana, 12 Julii 1553 l.

f

Muy R.d0 in X.° Padre.

Pax X.i sit semper cum omnibus, amen.

Las cartas de V. P. del 26 del pasado hemos recebido poco ha, y con ellas mucha consolación en el Señor, por entender las buenas nuevas que nos escriben, del Dr. Torres 2, Maestro Na- dal y de Spanya 3. El Señor sea por todo alabado. Acá por gra- cia del Señor se ha ya publicado el jubileo 4, y lo hemos hecho estampar, para enviarlo por el reino con cartas de Su Excelen- cia 5, encomendando mucho su publicación; y hoy, placiendo á Dios, se expedirán dichas cartas. Hemos también hecho estam- par una ordenación, que se ha de observar por todo el Reino, sobre el hacer oración contra la armada 6. Ultra de esto la cor- te, aunque muy povera 7, ha hecho limosna de cien onzas para

1 Autographae, totae manu Patris Joannis Hieronymi Domenech, in duplici folio , n. 144 et 145.

2 P. Balthasar de Torres. Vide Polanco, Chronicon , t. m , pag. 8, n. 6, et pag. 204, n. 436.

3 España, Hispânia. Vocabulum hoc scribit Domenech more patriae , quae ipsi erat Valentia.

* Hoc jubilaeum mense Julio Messanae publicatum fuit, ut videre est apud Polanco, Chron., t. ni , pag. 197, n. 419. Vide etiam supra, n. ccxxxiv, litteras Patris Pauli de Achillis, pag. 349.

5 Joannes de Vega, Pro-rex Siciliae.

B contra la armada, se, adversus ciassem turcicam, seu ut eam Deus a Siciliae oris, quibus minabatur, averterei. Vide Polaxco, Chron., t. ni, pag. 222, n. 487. 7 povera est italum verbum, cui respondei hispanicum pobre.

356

LlTTERAE QUADRIMESTRES

repartir en tres ó cuatro tierras principales por los monasterios más pobres; yo he repartido por acá y el P. D. Paulo 1 que tiene el cargo de repartir la limosna de Palermo. Y se han también repartido las 24 horas 2 por estos monasterios, de modo que sine intermissione se hace oración por los conventos.

Ultra de esto, viendo la devoción de mucha gente, que viene á la iglesia nuestra , propuse yo á los confesores de casa si les abastaría el ánimo de ordinar que, de tantas familias que ve- nían á confesarse y personas particulares, que entre todas se repartiesen las 24 horas , para que en casa propia cada una hi- ciese oración su hora, y así sine interruptione hubiese oración de estas personas devotas. Maestro Stephano 3 se offeresció de repartir todas 24 horas por las personas que confiesa y el mismo Miro. Cornelio 4; y así se ha hecho, y se continúa, no solo de algunas personas particulares , mas , en las más horas hay fa- milias, que en su casa hacen dicha oración.

Mas cuando la armada era ya aparecida ahí en Calabria, Mtro. Hierónimo Otello propuso en su prédica que sería bueno que hiciesen una devoción , que se suele hacer ahí en Italia , y particularmente en Roma entiendo que hay una Compañía, que tiene muchas indulgencias del Papa , que suele hacer esta de- voción tres veces al año, y es una oration continua por 40 horas en la iglesia, delante el Sacramento, mudando las personas cada hora, veniendo las mujeres de dia y los hombres de noche, una, que cabe en estas 40 horas 5. Ha placido tanto esta devo- ción al populo , que es venida una multitud de gente á inscri- birse y prometer de venir su hora y preguntando si durará esto más días; que cierto me ha maravillado de ver la devoción grande y cómo se han affectado á esta oración , no solo los de- votos de la casa, mas otros, que no solían venir, se han inscrito

1 P. Paulus d' Achillis, Panormitani Collegii Rector. - Viginti quatuor diei horae.

5 P. Stephanus Baroellus. — Fuit quidem hoc anno in Collegio Messanensi alius cognomine .Stephanus, videlicet Franciscus Stephanus Valentinus; sed 1.° hunc sacer- dotem hoc tempore jam fuisse non constai, imo eum Poi.ancus, Chronico, t. in, pag. 200, n. 427 simpliciter Franciscum Stephanum Valentinum nominat, haud praefixo P. (Pa- trem); 2.° is, mense Septembri, Joanni Antonio Viperano, nondum sacerdoti, in schola rhetorices Messanae successit.

4 P. Cornélius Wishaven.

5 Vide hic confirmata, quae de iis disseruimus in Polanci, Chronico, t. ni, pag. 198, annot. 1.

Air. 1553

357

ya. Hablaré al Visorey sobre ello y si le- parece se empezará el lunes , á 8 horas , y se acabará al otro dia sequente á la Ave Maria l.

Yo cierto , cuanto mas va , me maravillo de la devoción de esta tierra, y particularmente de dos cosas: la una que todos los más, que se confiesan de ocho á ocho dias, vienen el viérnes y sábado á confesarse para comulgar el domingo, de modo que, cuando han de comulgar, brevemente se despiden, y ansí se puede un gran número de personas comulgar, lo que no se ha visto en otras partes 2; lo otro es que, entre la semana, cuando se lee , viene gente , que algunas veces , como es el viérnes , se hinche la iglesia, y esto, aun leyendo yo de casos de concien- cia , que no me paresce se puede mas encarecer. Bendito Dios. Ayer me dijo el Sr. Juan Osorio 3 que eran venidas cartas de la corte y que vendría presto el despacho que esperamos , sobre la Abadía de Palermo 4 para que se pudiese tomar posesión de ella, y más, de que habían escrito de que el Emperador era con- tento á la primera ocurrencia hacer gracia de otra Abbadia para el Collegio de Messina y que lo dijese á los jurados; y ansí lo hice; y después lo entendí del Virrey. Bendito sea el Señor, que tanta cura tiene de proveher estos Colegios. El ve la nece- sidad que de ello hay que se proveha de otra parte que de la ciudad.

Agora estamos en la 2.a semana del jubileo y se procura que los carcerados no pierdan una tanta gracia.

Todos humilmente nos encomendamos en los Santos Sacrifi- cios y oraciones de V.a P.

De Messina á 12 de Julio de 1553.

De V. P. siervo en Jesucristo,

Jo. Hieronimo Domenech.

1 á la Ave María; ad solis occasum, cura pulsantur campanae et populus invitatur ad recitandara angelicam salutationeni.

2 Ex his facile eruitur, quamvis non certo, morem hunc apud Messanenses tune temporis fuisse ut qui ad sacram mensam erant accessuri , licet pridie aut altero ante communionem die peccata confessi, confessado se eodem die, quo erant sacram eucha- ristiam sumpturi, sisterent pro eo, quod vulgo dicitur reconciliado.

5 Vide supra, t. i, pag. 94, annot. 2.

* Abbatia Sanctae Mariae de Crypta seu de la Grotta, alias Sancti Philippi, de qua saepius in his Qitadrimestribus litteris et in Polanci Chronico, Aguilera, Orlan- dini, etc.

358

LlTTERAE QUADRIMESTRES

La casa, que se pretende de hacer al modo de esa de los Tu- descos l, espero en el Señor irá addante; ya esta ciudad ha of- ferescido una muy buena casa para habitación cerca del Cole- gio, y por agora se hacen las cartas para los prelados, que con esta faria 2 de la armada , que vino estos pasados 5, no se pudo entender en ello. V. P. tenga por encomendada esta obra.

Bendito sea el Señor que, habiendo hecho mucho mal esta armada en Calabria, en este reino no ha hecho ninguno ; algu- nos lo atribuyen á las orationes y limosnas.

Super ser iptio in quarta pagina: Al muy R.do In X.° padre II p. m. Ignatio de Loyola, prepósito general de la Comp.a de Jesus, en

Roma.

Alia manu: 1553, Messina, de m. Hier.mo Domenech, 12 de Luglio.

Vesti giiim cerae et sigilli.

1 al modo de esa de los Tudescos, ad instar Germanici Collegii , "ad modum Ger- mani,,. Polanco, Chronicon, t. m, pag\ 223, n. 490. - Sic; rectius fortasse furia. 3 Supple dias.

An. 1553

359

CCXXXVII

Lucius Croce Patri Ignatio de Loyola. Valentia, 3 Augusti 1553 ».

t

IHS

R.de in Christo Pater.

Evoluto próximo quadrimestri, ordo ipse jam exposcere vi- detur ut praescripta provincia a nobis susciperetur ac de his omnibus tuam paternitatem 2 certiorem faciamus, quae hoc peracto quadrimestri acta sunt.

Et initium sumam a R.d0 Patre Hieronimo Natali, cujus ad- ventus quam gratissimus omnibus fuerit , vix longa oratione possem explicare. Hoc dumtaxat ad tuam pat. scribam: tanta humanitate atque omnium applausu fuisse exceptum , praeser- tim a Pro-rege 3 et ab ejus uxore 4, ut quodammodo iniquo animo tulerint ejus discessum , ac si inter eos diuturna familia- ritas intercessisset; ut interim praeteream Archiepiscopum va-

* Aulographae in folio duplici, n. 471.— Earutn a Polanco, ut moris erat, emendata- rum extat apographum in folio 658. Quae emendavit ille , ad calcem nos paginae appo- nemus.

2 ut de rebus nostris tuam Paternitatem. Polancus.

3 Bernardinus Cardenas et Pacheco, II Maquedae Dux , I Marchio de Elche, qui antea fuerat Navarrae Pro-rex, de quo plura in Polanci , Chronico, et in Vita S. Fran- cisci Borgia, auctore Card. Cienfuegos.

* Elisabeth de Velasco, filia Eneci Fernandez de Velasco, Comitis stabilis (Con- destable) Castellae, de quo plura in Polanci, Chronico.

360

LlTTERAE QUADRIMESTRES

lentinum 1 , Praefectum hujus urbis 2 ac reliquos viros patri- tios 3, qui Societatem mira quadam benevolentia prosequuntur.

Eo tempore, quo Pater Natalis hic agebat, quidam schola- stici hujus valentinae Academiae (ut illorum vetus est mos) eum convenerunt , maxima modestia rogantes ut in Societatem admitterentur. Pater autem Natalis, cum animad verterei ino- piam hujus ac aliorum collegiorum necnon 4 periculosa tem- pora, quibus posset eos in Italiani aut in Siciliam mittere, eos ad perseverantiam tamquam ad ultimimi refugium hortatus est. Nec defuit quidam adolescens jam philosophus, Societatem ingrediendi tam cupidus, qui, semel nostrum collegium ingres- sus, nec fraternis admonitionibus nec aliis id genus admonitio- nibus ei animo inducere poteramus, non posse hoc tempore quemquam in Societatem admitti; facta jam grandi nocte, Pater Natalis commiseratione motus eum hac ratione alloquu- tus est : hac nocte in collegio dormies , et in posterum tibi per- suadebis te jam in Societatem admissum; interim tamen domum redibis, Deoque diligenter servies ac sedulam operam litteris dabis, donec oblata occasione alio mittaris.

Cum Valentiam jubilaeum, sive indulgentia a Summo Pontí- fice concessa, pervenisset, Patres fuerunt adeo occupati in con- fessionibus audiendis , ut vix illis liceret cibum capere aut sal- tem paululum quiescere. Inter alios, qui ad nos se contulerunt confitendi gratia , hos operae pretium duxi annotare. Primus inter hos repertus est quidam senex, qui triginta annos inho- neste ac turpiter vixerat, nec unquam confessario sua crimina aperuerat; alius inventus est qui decem annos in periculo vitam egerat; postremus quatuor annis eodem morbo laboraverat.

Eo tempore , quo Patres essent hujusmodi honestissimis ac sanctissimis negotiis irretiti , quidam ex illis , salute animarum commotus 5, accepto crucifixo, in forum se contulit ; locum quemdam editum ascendendo , convocata frequenti concione, miro quodam charitatis ardore concionari coepit, valentinorum segnitiem in fruenda indulgentia acerbe increpando ; cumque

1 Sanctus Thomas a Villanova.

2 Ludovicus Ferrer. Polanco, Chronicon, t. m, pag. 375, n. 825. r' Primarios. Polancus.

* Verba haec inopiam hujus et aliorum collegiorum necnon cancellavi' Polancus. 5 Addidit hic Polancus haec: quod minus frequentes /tomines quam vcllct ad con- fessionem accedere videret.

An. 1553

361

multitudo illa rem ita novam atque hactenus inauditam intue- retur non sine effusione lachrymarum, atque máximo terrore illorum animi commovebantur , et omnes uno ore rem tam me- morandam comprobabant. Nec illud silentio praeteream fuisse in causa ut multi eodem diplomate fruerentur quorum animi prius alienissimi erant.

Numerus confitentium , qui ad nos accedimi , non exiguus est, et in dies augetur, ac multo majus sumeret incrementum, si templum constructum haberemus ut tam viris quam mulieri- bus liceret ad nos accedere , quod brevi (ut in Domino spera- mus) assequemur, praesertim cum Dominus Petrus Domene- chus, pater ac protector nostri collegii, eam exhibeat curam et diligentiam quales tam pio viro dignae censeantur.

Pomeridianae lectiones , quae in nostro collegio diebus do- minicis ac festis praeleguntur, non sine magna auditorum copia atque animarum salute prosequuntur.

His diebus proximis, accepta quadam epistola a Patre Nata- le, qua praecipiebat nostro praefecto 2 ut quidam ex fratribus una cum aliis in Baeticam se conferrent, ut initium darent col- legio cordubensi, quod brevi erigetur, et antequam hinc disce- deret , curavit praefectus ut frater, nomine Marcellus 5 , laurea corona insigniretur et postremo septem artium liberalium pro- fessor crearetur. Quod Dei Opt. Max. beneficio factum est in hac valentina Academia non sine máximo professorum atque scholasticorum consensu.

Faxit Deus ut veram illam coronam, quam ipse promisit di- ligentibus se, tandem assequamur.

Vale. Valentiae, tertio non. Augusti, anno a partii Virgi- nis 1553.

Tuus indignus filius ,

Lucius Crucius \

. . . + Super scnptto in quarta pagina: IHS. Al Muy R.do in Chri-

1 Vocibus his eodem diplomate fruerentur , quorum hic sensus , jubilaeum lucra- rentur, substituit Polancus haec: ad confessionem se pararent.

2 nostro Superiori, se, Patri Joanni Baptistae de Barma.

3 Marcellus de Salazar. Polanco, Chronicon, t. in, pag. 376, n. 827.

4 Tyburtinus hic erat et Tyburtini Episcopi nepos , extra Italiani missus ut a co- gnatorum molestiis liber esset. Vide Polanco, Chronicon, t. n, pag. 16, n. 30.

362 LlTTERAE QUADRIMESTRES

sto padre, el padre Ignatio de Loyola, P. general de la Compa- ñía de iesu.

en Roma.

Alia manu: 1553, Quad. Valentia. Augusti. Valentia.

CCXXXVIII

P. Michael Goviernp Patri Ignatio de Loyola. Gandía, 28 Augusti 1553 '.

t

IHS

Gratia et pax, etc.

Quem fructum, quam uberem ac jucundum nostri Patres, in hoc gandiensi oppido decerpserint , quidve etiam Patris Ba- ptistae 2 gratissimae conciones , hic et Ontinienti , tempore su- perioris quadragesimae effecerint, mense Aprili scripsi. Nunc vero satis copiosum argumentum mini est oblatum iterum meis litteris tibi obstrependi 3.

Tantam animo ontinientes ex Patris concionibus persensere voluptatem , ut litteris ac populi precibus importuni nunquam cessarint, donec cum Duce 4 effecerint ut próxima quadrage- sima Pater apud eos concionaretur ; ita enim quosdam illorum servai Deus ad meliora proficientes atque ad coelestia anhe- lantes ut , posthabito honore, cum inimicis pacem jungant , et

1 Apographum in folio n. 494.

2 Pater Joannes Baptista de Barma.

3 Verbo obstrependi deleto, scripsit ignotus quidam ad te scribendi.

4 Dux Gandiae, Carolus, Sancti Francisci Borgia filius.

An. 1553

363

armis depositis sibi consulant. Audivimus unum, qui diebus elapsís palam ab inimico, poplite flexo, veniam petierit et arundinem ei dederit, qua caedi ignominiose cupiebat Alter tamen, odio et ense depositis, non potuit se continere quin eum amplecteretur et dextram dextrae jungeret. Nunc videre licet ejus mirabilem profectum , quum vestium elegantiam contem- pserit, et ad docendos pueros Christi doctrinam animum suum applicuerit, egregium de se ipso praebens exemplum. Quis non miretur tam brevi tantam in nomine mutationem? Non fabulae placent, non graculorum loquacitas, quae saepe fastidium parit, sed solum Deus in illius labiis versatur. Quis non secum consi- derei se parum profecisse, si cum hujusmodi se comparet?

In publice meretricantes est in eo oppido animadversum , et voce praeconis edictum ne de caetero luderetur.

Accedit huc quod omnes viri nobiles gandienses Patrem sus- cipiunt, secreta ei omnia aperiunt, et collegium multoties adeunt, nobiles et plebeji nomines uno consensu Patris inse- quenti anno conciones exoptant. Multi de peccatis confitentur, multi sanctissimum Christi corpus sumunt, multi denique ad Christi doctrinam audiendam conveniunt.

Accipe praeterea de aliis Patribus; studiis vacant, xenodo- chium visitant, alios aegros consolantur, morientibus assistunt et illorum ancipites fortassis ânimos ad Christi passionem re- vocare conantur. Taceo quantis laboribus per quindecim jubi- laei dies obruti fuerint.

Sed revertamur ad Patrem, qui subinde sacras ad D. Clarae mulieres habet conciones. Valentiam aliquando jussu Patris Natalis 2 se conferì, et fratribus illis subvenit, et concionum ímpetu valentinos non parum movet. P. Parra 3 ac P. Navar- ras 4, suasu Patris nostri, solemnibus Pentecostes Ontinientem ivere, ubi ad quingentas confessiones audivere. Credebant ma- gistratus illius oppidi omnem populum confessurum, si Pater

1 Ignominiosum nobilibus erat arundine vapulare. "Bien dijo un predicador que co- nocimos...: Quereis ver á lo que llega el desatino del mundo? No parece puede llegar á mas, que á tener por mas deshonra ser apaleado con una caña que con un garrote „ P. Niere.mberg, Obras y dias, cap. xxiv.

2 Pater Hieronymus Natalis Patri Barma injunxerat ut Valentinae simul et Gan- diensi domui praeesset.

5 P. Petrus Parra.

* Ita hic semper per patriae cognomen designatur.

354

LlTTERAE QUADRIMESTRES

Baptista eo ivisset. Magister Antonius 1 cum altero Patre De- niam atque Xaveam, satis frequentia oppida , se contulere, ubi concionibus et confessionibus non mediocrem fructum college- runt , pueros hac et illac per vicos errantes retraxerunt et ad doctrinam audiendam coegerunt. Pater etiam Alzirae 2 multis concionibus nomines ita suspensos reliquit ut choreas et melo- dias antelucanas , quibus illic homines dant operam, relinque- rent. Quid dicam? quo pacto nocte in vico saltantes perturba- verit? Adolescentem, lyram 3 pulsantem, verbo perterrefecit; dum enim inferni poenas instantes aperit, juvenis tristis ac rae- ditabundus domum se recepit. Die sequenti, in concione , illa, quibus ad refocillandum animum illi dabant operam, vana et periculosa esse ostendit. Tres , quos verbis pulsaverat , hic se in spiritualibus exercuere, unde tantum sibi fructus college- runt, ut novum induisse hominem videantur, non vestium splendore, sed spectatissimae continentiae exemplo, quo et fructus Alzirae collectus conservatur contra magnos oblatran- tium morsus. Credimus nunc Patrem illac transiturum , cum Valentiam ibit, ut subdat stimulos eis, qui desides sunt, alios, jam currere cupientes, ad Christi corpus sumendum acrius urgeat et impellat. Habes de communibus rebus.

Privatas jam accipe. Fratres in dies litterarum et spiritus augmentum sentiunt. Quatuor, ut visum est Patri, designati sunt artium magistri. A prandio et coena in unum locum con- venimus, quaestio a Patre proponitur, et proferì unusquisque quod sentit. Novos theologos et confessarios de his alloquitur, quae pertinent ad liberandos homines a saeva et perturbata conscientia, quo pacto se gerani in confitendo percontatur; evangelium aliquod per periodos explicatur, multus de Dei beneficiis est sermo. Audientium vultus mutatos vidisses, di- centes vix lachrimas continere. Sed de his hactenus.

Vale, Pater imprimis observande, et faxit Deus ne a tua me- moria elabamur.

* Magister Antonius Cordeses. Polanco, Chronicon, t. m, pag. 381, n. 842.

2 Aleira oppidum est satis frequens in ditione valentina.

3 Cave ne putes sermonem esse de antiquorum lyra, sed de guitarra, bandurria, aut quid simile in Hispânia usitatum fidibus digito aut pectine pulsatis sonum emittens; quod in quibusdam cum lyra convenit, at ab ea multum dilfert et magis accedit ad chelin.

An. 1553

365

Gandiae, 5. calendas Septembris 1553. R. P. T.

Servus indignus in X.°,

GOVIERNUS.

CCXXXIX

Robertus Clayssonius, Ex commissione Patris Paschasii Broêt , Patri Ignatio de Loyola. Parisiis, 28 Augusti 1553 *.

Pax Domini Dei nostri Jesu Christi perfecta nos donet libér- tate. Amen.

Quae divini numinis praesidio quatuor hisce mensibus a nobis gesta sunt, levis admodum momenti aestimanda cense- mus, si cum Societatis nostrae, ubique fragrantissimum Christi odorem de se diffundentis , praeclaris monimentis comparen- tur. Verum ut sacrae obedientiae impulsu paternae tuae volun- tatis pareamus , per capita summatim ea complectemur sermo- ne, quae gravissimis P. tuae occupationibus haud omnino indi- gna iudicaverimus.

Principio nostri negotii , apud Facultatem theologicam lan- guescentis verius quam delitescentis , moram in ipso litterarum frontispicio intelliget P. tua: cuius taedium adeo diuturnum Pater noster Paschasius ultra quinqué mensium exactum tem- pus patienti stomacho concoquit. Videtur Christus nos, labo- rum incremento ac molestiarum onere hactenus exhibito fati- gatos, recreare haudquaquam decrevisse, donec constantis patientiae de nobis periculum sumpserit.

1 Autographae totae manu Roberti in folio duplici, nn. 313 et 314.— Nulla in eis est a Polanco inducta emendatio, nihii suppressum.

366

LlTTERAE QUADRIMESTRES

Tanta est adversariorum vis, tantus amicorum languor in Christi gerendo negotio, ut ne unus quidem hostes in campi planitiem provocare non subterfugiat. Nam illi, qui satis stre- nue nostras principio agebant partes, iam se subducere ac silere satis comprobantur aut saltem causam nostrani parum tueri, forte insectatorum et calumniatorum insidiis et hostilibus impugnationibus animum despondentes et adversae partis de- clinantes offensam. Gravissimum tamen nobis dispendium ad- ferunt, qui, dissimulato animo et obtecto Prem. nostrum exci- pientes, aliorum, pie forsitan affecta, iudicia suo veneno infi- cere et corrumpere student. Dominus omnibus nos offendenti- bus veniam indulgere dignetur ac pariter animum addere his, qui nostrae causae patrocinium suscipere non sunt gravati. Vides, R.de P., quo in statu res nostrae consistant seu potius quibus procellis ac tempestatibus negotia nostra fluctuent et agitentur, quas tandem Deo aspirante elapsi , ad portum appel lere vestris orationibus freti optamus. Atqui quando id licebit, vix enim praesagire possumus. Nam pestis suam tyrannidem non modo Lutetiae verum etiam in circumvicinis locis et pagis exercet, et vires quotidie auget in ipsa Universitate, et iam fere a bimestri spàtio radices agere coepit.

Quamobrem quod nostrae oeconomiae ordinem describam non est opportunum sed potius quod de nostrae familiae disper- sione : nam quum pestis ad nostras aedes hinc inde accessum maturare videatur, placuit R.do Patri nostro ut duo fratres e nostra domo extra oppidum se transferrent , quin et alii duo in alterum locum commigrarent. Qui vero domus praesidium et propugnaculum destinati sunt , domi se contineant , nec egre- diantur, nisi quantum necessitas postulai. Duo iam nos reli- querunt, redituri remissa pestis saevitie. Alii propediem locum mutabunt. Haec est familiae nostrae nova metamorphosis et inopinata demigratio.

Quantum vero ad fratrum numerum attinet duo , nobis ad- iuncti, senarium numerimi suppleverunt. Primus est Hierony- mus l, flander, sacerdotii honore ins'ignitus, de quo superiori-

1 Hieronymus le Bas (Bassus), de quo videri possunt Polanco, Chron., t.in, pag. 288 et seq., n. 645 et seq., et Prat, Mémoires ponr servir à l'histoire dn Pere Broet et des origines de la Compagnie de Jésus en France, part. m, lib. i.

An. 1553

367

bus literis ad R.tiam tuam scripsimus quem daemon a pio pro- posito detractionum naevis Societatis inustis, commotum semel revocaverat, ut coram Patre, candido ac syncero animo, men- tis mutationem professus a nobis quam alienissimus visus sit. Atqui divinam vocationem humano Consilio non fore frustran- dam recte arbitratus, humanis suasionibus suffragium repetiit, et palinodiam , omnem moram et inducias abrumpens , cecinit. Itaque octavo Junii in nostrae familiae contubernium sese e xenodochio (in quo pauperibus non sine pestis periculo servie- rat, puro Christi amore et animarum zelo impulsus) recepit; quem omnes una cum ipso Patre admiramur et amplectimur ob insignem obedientiae veraeque religionis in ipso regnantem Christi spiritum. Is aliquando Hypodidascalum egit in Flan- dria; annum modo agit vigesimumsextum ; probe institutus in literis humanioribus , philosophiae studio designatus est a Pa- tre ; tantam modestiam et morum maturitatem prae se ferens, ut a nobis trigesimum facile attigisse annum iudicatus sit. Hunc Paternitati tuae acceptissimum fore certi speramus.

Alter adolescens est annorum novemdecim, honestis paren- tibus , vita defunctis , in Burgundiae ducatu natus , quem hae- redem primogenitum reliquerunt , rarae modestiae ac singula- ris pietatis donis praeditus , in literis latinis , graecis et hebrai eis mediocriter versatus. Is in nostris aedibus suscepta exerci- tiorum nostrorum militia eruditus, nostrae Societati animum appulit et iam nobiscum permansit hactenus , spreta honorum civilium , ad quos a suis provocabatur spe , quin etiam Abbatiae certa promissione , a quodam Abbate sanguine sibi iuncto ob- latae, posthabita dignitate, ieiuniis, cilicio ac mortificationi sui ac potissimum obedientiae legibus , quibus caetera , ad quae pie propensus est, metitur, addictissimus, quem Pater pro sua prudentia optime moderari novit ne quid nimis humeris suis imponat. Est enim corpore procerus quidem, parum tamen robustus, quamquam incolumi valetudine potiatur. Is in lingua- rum studio perseverai, ex Patris nostri arbitrio, potissimum latinae linguae deditus 2.

1 Vide supra, pag. 286.

2 Eritne hrc ille Jacobus Morellus (Morell), de quo saepius raentio occurrit in Sancti Ignatii litteris nondum editis, quemque Polancus, Chronicon, t. in, pag. 296, n. 661, Mo- relium appellati

368

LlTTERAE QUADRIMESTRES

Antonius Cousin, vir annorum viginti sex, aut forte viginti septem, de quo semel etiam ad R.dam P. tuam scripsimus, qui anno superiori exercitiis Societatis institutus , nostrae profes- sionis leges sequi decreverat , in sancto proposito perseverai, qui ad Paternitatem tuam Romanum iter ingressurus est , ex- actis omnibus negotiis; nam Lutetiae nobiscum m anere , ob legitimas rationes , parum consultum sibi persuadet *.

Quantum vero ad evangelicam messem attinet, Pater 2 suo semper functus est muñere in audiendis , quotidianis pene, confessionibus et frequentatione infirmorum. Atqui modo pe- stis non leve detrimentum fructibus spiritualibus adfert. Nam ob pestis grassantis urgens periculum, Abbatiam S. Germani parum tutum est adire, et Pater, summa observatione , dele- ctum infirmorum habet , ne se et universam familiam in vitae discrimen adducat. Benedictus sit Dominus , qui paterna sua clementia nos corripit.

Reverendiss. Episcopus Clarmontanus 3 Dioecesim suam adiit. Propensumerga nos animum, adversariorum vi nulla com- motum, semper servai incolumem. Imo ardentiori spiritu nos presequi videtur. Nam, praeterquam quod domum, quam inhabi- tamus, redditibus annuis dotatam nobis promittere perseverai, iam Primores civitatis Billón in Alvernia convenit super nego- tio Societatis ibidem fovendae ad iuventutis institutionem et scholastica exercitamenta, qui, prompto animo, ipsius arbitrio suffragium contulere.

Quidam Doctor theologus, praeses gymnasii Petragoricen- sis 4, ab Episcopo et civibus primariis urbis Petragoricae ele- ctus, liane ad nos literis missis legationem destinavit , hac negocii sui argumentum exclamatione exorsus : " Utinam R.dus P. D. Ignatius in animo haberet quosdam ex fratribus in has regiones mittere ! non dubito quin plus promoverent gloriam Dei, quam in quibusvis regionibus; et hoc vere ad- dam : plusquam in externis et indicis oris. Usque adeo nomen Dei, cultus et doctrina caligine quadam imo tenebris obsoleve-

1 Hujus Antonii Cousin aetas cum aetate convenit illius, quem descripsit ipse Clays- sonius supra, pag. 100 et 101.

2 Pater Paschasius Broé't. 5 Gulielraus du Prat.

* Vide Polanco, Chroiiieon, t. ni, pag. 300, annot. 1.

An. 1553

360

runt in hac qua commoror regione! Plebeii et populares ita ignari fidei nostrae sunt, ut sint Garamantis 1 imperitiores. Prope vere Burdigalam sunt saltuosae regiones , triginta fere leucarum, quae ob ignorationem verbi Dei pecudes, non nomi- nes, esse ferantur. Sunt illic iam quinquagenarii, qui nunquam missam audierunt, nec de Deo quidquam aceeperunt. Quod si venirent aliqui ex fratribus in has regiones , aut his causis aut aliis rationibus incitati, me victum omnem et cultum corporis pro mea tenuitate suppeditaturum confirmo.,, Haec ille.

Accessit aedes nostras Praefectus libellorum Reginae '2, po- stulans aliquot Societatis fratres , ad Abbatiae , undecim forte milliaribus Lutetiae distantis, reformationem, quos tamen non foret necesse continue ibidem morari. Hic insignem affectum erga instituti nostri formam nobis exhibuit, omnem operam Societati offerens.

Sunt aliquot amici , qui Collegium nostrum suis facultatibus amplificare promiserunt, de quibus proximis litèris speciatim agemus.

Dominus Jesus P. tuam nobis diu servet incolumem, quam humilibus precibus obsecramus ut nos Christo paterna pietate commendare dignetur.

Quinto Calend. Sep. 1553. Parisiis.

Imperio R.di P. Paschasii Brogt.

R.dae P. tuae minimus in Christo servus,

ROBERTUS ClAYSSONIUS, Brugensis.

Super scriptio : R.do in Christo Patri D. Ignatio de Loyola, Praeposito gnali. Societatis Jesu, in aedibus S. Mariae de Strada apud D. Marcum, Romae.

Et alia marni: 1553. Quad. Paris, 5.° Cai. 7.bris

Vestigium cerae et sigilli.

1 Vide Polanco, Chroiiicon, t. in, pig. 300, annot. 2. - Vide Polanco, Chroiiicon, t. ni, pag. 300, annot. 3.

T. li

24

370

LlTTERAE QUADRIMESTRES

CCXL

Melchior Cotta, Ex commissione Patris Leonis Enriquez , Patri Ignatio de Loyola. Conimbrica, 31 Augusti 1553

IHS

Muy R.d0 en X.° P.e

La suma gracia y amor de Jesu Cristo sea siempre en nues- tras almas. Amen.

De estos cuatro meses diré en esta, como V. P. ha manda- do, algo de lo mucho que Nuestro Señor ha obrado y obra con- tinuamente por sus siervos, para que de todo le sean dadas in- finitas gracias.

De la cuaresma quedaron muchas personas con propósito de frecuentar los Sacramentos de la confesión y comunión, y por la bondad de Dios lo han cumplido así, ayudándose muchos de las predicaciones y doctrina del P. Don Gonzalo 2, que hasta los dias pasados continuó; y siendo llamado del P. Maestro Je- . rónimo Nadal, sucedióle en los sermones el P. Francisco Roiz s, de manera que se ha visto muy notable fruto en esto ; porque comunmente comulgan cada ocho dias muchas personas en nuestra Capilla , y cuasi por todas las parrochias de la ciudad se hace lo mismo.

Algunos dias de la semana oyen confesiones los Padres de casa , en ciertas parrochias , de muchas personas , que no pue-

' Autographae , duplici in folio, nn. 620 et 621.

2 P. Gundisalvus de Sylveira.

r> Vide supra, t. i, pag. 459, annot. 1.

An. 1553

371

■den venir con tanta comodidad al Colegio : la doctrina , que se hizo hasta ahora los domingos y dias de fiesta á la tarde , es muy apropósito para las confesiones; y la experiencia lo ha enseñado, porque con ella muchos se excitan á empezar, y los ■que ya han empezado se aprovechan notablemente.

Con la venida del P. Nadal, que en esto y en todo lo demás ■ordenará el Señor lo que sabe convenir mas para su gloria y provecho espiritual nuestro y de los prójimos l. Los días pasa- dos nos visitó y consoló mucho en el Señor el P. Maestro Mi- ron 2, aunque no se detuvo por muchos dias por ser necesario dar principio á las escuelas en el Colegio de Evora ; y ansí se partió de este Colegio en el fin de Junio llevando consigo cinco Hermanos, dos Sacerdotes y dos otros leigos, habiendo ya en- viado adelante otros dos compañeros; y de estos fueron cuatro para leer, tres para leer latin, y otro casos de consciência. El que ha de leer rethórica se dice P. Perpiñan 3; los dos que han de leer gramática , uno se dice Ñuño Alvarez y el otro Marcos Nuñez; para leer casos de consciência fué el hermano Marcos Jorge. De lo que ha pasado después de partidos escribirán ellos, como V. P. tiene ordenado.

En aquestos cuatro meses se han recibido cinco mancebos; dos de ellos están en ejercicios, los otros tres se ejercitan en oficios de casa , y á lo que parece, muestran buenos deseos de se aprovechar.

El P. Francisco Borja llegó aquí víspera de San Bartolomé, de Salamanca; detúvose cuatro dias 4 con nosotros, comunicán- dosenos muy mucho en el Señor; hizo muchas pláticas espiri- tuales á los hermanos, de mucha doctrina y consolación, en las cuales aun los ciegos , como yo , podían claramente ver lo mu- cho que nuestro Señor se comunica con su alma. El buen odor, que quedó en este Colegio, de su breve estada, no creo que se perderá jamás. En mucha admiración nos puso á todos su gran humildad y perficion , que tiene en todas las virtudes , maxime •en la abnegación y santa obediencia, en quien parece que se

1 Sic ; sensu et syntaxi aliqua desiderantibus vocabula; ni forte jungenda sint se- «quentibus praecedentia, quae lamen in autographo periodo sejuncta sunt.

2 P. Jacobus, seu Didacus, Miron, Lusitaniae Provincialis.

r> Mag. Joannes Petrus Perpiñá (Perpignanus et Perpinianus). 4 Sex dies, non quatuor, ait Polanco, Chron., t. m, pag. 353, n. 780.

372

LlTTERAE QUADRIMESTRES

mira corno en espejo para hacer todas sus obras , y cuando en ella habla, se siente bien el amor grande que le tiene. Un ser- món hizo en nuestra capilla, donde concurrieron muchos doc- tores y personas principales de la ciudad. El Evangelio era del milagro que nuestro Señor Jesucristo hizo en sanar uno , que era sordo y mudo, metiéndole los dedos en las orejas, etc. El tema fué : Bene omnia fecit; y declaró tan bien Dios N. Sr. por el P. Francisco el milagro, que habia hecho bien, que , en aca- bando el Sermón , decia un doctor famoso , que lo oyó , admi- rándose mucho de lo que habia oido: Bene omnia fecit. Queda- ron todos muy edificados, y con razón; y antes de le oir, de verle solamente se admiraban.

Esperamos en nuestro Señor que con su venida á este reino se haga mucho servicio á Dios , maxime en la corte , donde su- mamente lo desean ver. Partióse para Lisboa á 28 de este mes de Agosto. El 1.° de Setiembre llegará allá con la ayuda del Señor. Antes de se partir, dejo aquí introducida la devoción de los Santos contando también algunos devotos como fué el Doctor Navarro 2, á quien salió San Salomon 3, el cual se holgó estremadamente y pidió que cada mes le diesen su Santo para le honrar.

Olvidávaseme decir del fruto notable, que nuestro Señor hizo por el P. D. Gonzalo en un Monasterio de Monjas, donde ahora quasi todas se confiesan y comulgan cada ocho dias, en lo cual perseveran, creciendo siempre en buenos y santos deseos y en otros buenos ejercicios spirituales. Del Colegio las confiesan. Algunas veces les hacia pláticas espirituales el P. Don Gonza- lo , cuando aquí estaba , de lo que mucho se consolaban y ayu- daban en el espíritu.

De nuestros estudios y ejercicios del Colegio no escribo, por

i la devoción de los Santos, scilicet, "pia solemnisque Societatis consuctudo, ut sin- gulis mensibus Sanctorum nomina sorte e situla educantur, distribuanturque singula- tim. Quo die, votis conceptis religioseque persolutis, opera sui quique Divi implorant. Didicerat id in gentilitia Borgiae familia Franciscus : in qua illuni morem viguisse do- cui. (Supra, libro i, capite i, n. 2).„ Vita Sancti Francisci Borgia , auctore P. Petro de Ribadeneira , aequali , P. Axdrea Schotto interprete , lib. i , cap. xiv, n. 230, in Acta- Sanctorum , mense Octobri , t. v, pag. 284.

- Scilicet, non inter nos solurn distributae sunt schedulae, sorte ductae et Sancti ali- cujus nomine inscriptae , sed etiam inter amicos quosdam nostros, puta Doctorem Mar- unum de Azpilcueta , Navarrum a patria dictum.

5 Hujus mentio fit in Martyrologio Romano ad diem 23.aiu Septembris.

A.\. L553

373

no haber cosa de nuevo al presente. Dios nuestro Señor nos dé á todos su gracia, para que perfectamente le sirvamos. Amen.

A V. R. pedimos por amor de Dios su santa bendición.

De Coimbra , último de Agosto de 1553.

Por comisión del P. Don Leon,

Inútil siervo y hijo indigno de V. P.d ,

Melchor Cotta.

Super script io in quarta pagina: JHS. Al muy R.do en Chri- :sto P. el P. Maestro Ignacio Prepósito General de la Compañia ■de Jesus, en Roma.

1.a v[ia].

Alia manti: Conimbria, ultimo di Augusto, 1553.

CCXLI

Hrardus Dawant, Leodiensis Patri Ignatio de Loyola. Vienna, 1 Septembris 1553 '.

Gratia et pax D. n. Jesu Chri. sit semper nobiscum.

Qnoniam id mihi oneris imponitur ut tuam paternitatem de iis certiorem faciam, quae Dominus inexhausta sua bonitate dignatus est per indignos servos suos in hac austriaca regione •operari, curabo quam brevissime poterò tuae p. iucundos huius Collegii fructus hoc quadrimestri evoluto lectos offerre. Ut autem debito procedamus ordine, haec sibi narrationis princi-

1 Autographae, totae manu Erardi, in duplici folio, nn. 2S7 et 288 — Earum a P. Po- lanco emendatarum exstat apographum exemplum in folio item duplici, nn. 203 et 201.

374 LlTTERAE QUADRIMESTRES

pium vendicabunt, quae post ultimo ad vos scriptas proxime cornigere. Itaque non incongruum videbitur , si ab initio scho- lae nostrae exordium sumat haec narratio. Ubi in primis intel- ligat R. V. P. plurimum prius desudatum atque laboratum esse quam ab iis, penes quos erat praecipua authoritas, potue- rimus liberam obtinere facultatem aperiendi scholas , et quos- vis studiosos admittendi: tum quia nullos fere causa nostra haberet patronos tum quia adversarios non paucos qui impe- dire magnopere contendebant quod nri. effectum iri cuperent. Sed divina ope tandem voti compotes facti sumus cedentibus ac cessantibus his, qui potissimum conatus nostros irritare ac infringere nitebantur. Prius quam hanc facultatem obtinuisse- mus, multi quidem accedebant studiosi, quos parentes nobis obtrudebant erudiendos, quibus cum responderemus id non prius licere nobis quam accepissemus facultatem neque sic re- primi poterant quin in dies numerus crescerei sic oblatorum.

Postquam itaque innotuit nobis factam esse potestatem le- gendi, magna sane puerorum turba, brevi temporis spatio,, scholas nostras frequentare coepit, in quibus, cum non sint ipsi pravis imbuti opinionibus , licet facile praeter litterarum doctrinam, ea quae ad pietatem spectant fundamenta collo- care. Inter hos sunt liberi non paucorum, qui tum in aula re- gia tum in hac civitate , primaria authoritate fulgent et praeci- pua gerunt officia. Plerique etiam vellent suos nobiscum sub eodem tecto iugiter commanere , quorum piis desideriis spera- mus propediem nos satisfacturos , ubi nimirum major comrao- ditas aedificiorum sese obtulerit, sive in hoc eodem, in quo degimus, monasterio, sive alibi, in vicino aliquo loco aedes illis conduci ac parari poterunt. His accedit quod , cum omnes die quoque veneris nobiscum pulchro ordine ac modestissime procedant in solemni processione vel supplicatione ( quae sin- gláis hebdomadis fit) 1 in tempio summo (ut vocant), populus hinc non mediocriter aedificatur. Omnes non in plures quam in tres classes seu locos sunt distincti, quamquam in duabus classibus inferioribus diversi suntordines, cum ipsi non ejusdem sint cap¿//s 4 aut conditionis. Doctrinam christianam audiunt

1 Italicis descripta interseruit Polancus.

2 Capacitatis scripserat Erardus.

An. 1553

375

diebus veneris, donec ad dictam supplicationem sonus campa- nae majoris non evocet : Dominicis ac festis diebus a praecepto- ribus suis aliquid ex occurrente evangelio per unam horam excipiunt.

Nunc ad fructus ex aliis nostrorum laboribus decerptos ac- cedamus. Quorum non minimum esse arbitror, qui ex sancto jubilaeo, nuper hic Viennae celebrato, provenit. Postea quam enim littcrae Apostolicae quae ad Reginam Bohemiae 2 mis- sae erant , ad nostrum Collegium allatae essent et patribus no- stris exhibitae , curavit D. Canisius 3 ut Archipresbytero et aliis, quorum ex officio interest apud populum pias promovere cau- sas, offerrentur, et in Germanicam linguam e latino sermone traducerentur, typisque excuderentur, valvis Ecclesiarum et locorum sacrorum passim affigendae. Parochi igitur suis eccle- siis hujus sancii jubilaei indulgentias plebi suae indixerunt, et, ut a nostro patre pie rogati et admoniti erant, satis diligen- ter commendarunt. Quin et ipse Pater Canisius mirifice, ut par erat, in concionibus coram Regia Majestate habitis, utilita- tem et usum indulgentiarum exposuit, deplorans simul negìi- gentiam et socordiam populi germanici , qui liane et hujusmodi alias divinae misericordiae gratias fere pro ludibrio habet. Te- stabantur plerique viri aetate graves nunquam se de dignitate ac uiilitate indulgentiarum fuisse instructos et quid sibi vellent indulgentiae hactenus ignorasse. Nonnulli etiam, dum haec praedicarentur, a lachrimis se temperare nequibant, dolore videlicet compuncti (ut credere fas est) quod tamdiu ignorantia tantorum donorum laborantes , ita multiplicibus bonis se frau- datos fuisse intelligerent. Exhac, quam nunc dixi, P. Canisii diligentia factum est ut longe plures germani jubilaei praedicti gratiam promeruerint quam alias soleant ; unde hujusmodi fru- ctum copiosiorem non injuria his literis 4 inserere volui tan- quam peculiariter per instrumenta Societatis derivatum. Hi- spanos, sponte sua cum plerisque italis ad hoc sacrum jubi- laeum obtinendum properantes , non fuit opus admónere ; satis erat quod illis constarei talem gratiam esse a Summo Pontífice

1 Bulla suae S.us. Erardus.

2 Vide supra, pag. 112. % P. Petrus Canisius.

* chartis. Erardus.

370

LlTTKRAE QUA DRIM ESTRES

transmissam , e quibus màgnam confitentium et communican- tium habuere nostri catervam.

Eodem P. Canisio tamquam ordinario concionatore a festo Pentecostes hactenus usa est Regia Majestas , dominicis ac fe- stis diebus. Placent enim illi conciones propter zelum et doctri- nam quam cum eloquentia etiam germanica conjunxit. Hunc aemulantur, nec sane infelicitei*, aliquot jam ex inferiori Ger- mania fratres nostri, qui etiam his diebus, posteaquam inter parietes privatos sese in discenda lingua gnaviter exercuerunt, prodierunt in publicum , et cum gratia et aedificatione audien- tium praeclarum ediderunt suorum laborum specimen. Ex his primitiis poterit Regia 1 Majestas de reliquis judicare " , qui illos velut praecurrentes sequuntur. Praeterea non praeter- mittendum duxi quanta charitate Patres et fratres opera pieta- tis exhibuerint infirmis, apud quos officii causa totos dies per- sistunt, noctes interdum ducunt insomnes; hujusmodi sane occasiones exercendae pietatis nunquam in hac civitate deesse videntur, ubi passim tot nomines, diversis morbis occupati*, quotidie vitam cum morte commutant. His annectere libet stre- nue a nostris Patribus laboratum esse ut, inimicitiis sublatis, amicitiae quorumdam firmiter redintegrarentur ; et praecipue id muneris egit D. Victoria 4, qui diversos, tum italos tum hispanos, non infimae etiam sortis viros, diversis simultatibus laborantes, ad pacem et concordiam revocavit. Et qui diutius propter odia a saluberrimis confessionis et corporis Christi Sa- cramentis abstinuerant gavisi sunt plurimum Deo et proximis se integre reconciliatos. Idem Deus op. max. nos sibi quoque reconciliatos in suum regnum finaliter transferat, quod futu- rum confidimus suffragio vestrarum orationum, quas ut pro nobis ad ipsum quotidie fundatis obnixe precamur. Amen.

Viennae Austriae ipsis calendis Septembris 1553.

Indignus tuus servulus,

Erardus Leodiensis.

1 sua Erardus.

9 aestimare. Erardus.

r> visitati. Erardus.

-* P. Joannes de Victoria.

An. 1553

377

Deest super script io, sed , ejus loco , alia ab Erar di marni, haec sunt: Lrae. 4 mensium, ex Vienna Austriae. — Cai. Se- ptembris, 1553.

Et alia marni , calamum , ut videtur , in hac quarta nitida pagina tentante: del giardin.

De lo scopato.

CCXLII

P. Petrus Domenech Patri Ignatio de Loyola. Vallisoleto, 1 Septembris 1553 *.

IHS

Admodum R.de Pater m Christo.

Gratia et benedictio dulcissimi Domini nostri Jesu Christi sit cum omnibus. Amen.

Ut satisfaciam Sanctae jussioni tuae R.dae P.tis et patris no- stri Gonzalez -, cujus occupationes in dies augentur , suscepi onus viribus meis impar; verum confido obedientiam ipsam praestituram vires.

Non minori misericordia Dominus noster sese nobis adjuto- rem hoc quadrimestri exhibuit quam praeterito et deinceps exhibiturum in ejus divina bonitate confidimus. In hoc muñere audiendarum confessionum nobis a Domino commisso tam am- pia sese offerì quotidie materia et occasio , et adeo exerescit

1 Autographae, in duplici folio, n. 38, olim 39. - P. Joannes Gonzalez, Collegii Rector.

378

LlTTERAE QUADR1MESTRES

numerus confitentium, ut prorsus nesciam prae multitudine certuni numerum praefigere. Hoc saltem possum dicere ; propter multitudinem communicantium oportere unum ex nobis singu- lis diebus dominicis et festivis ferme toto mane tantum admini- strationi Smi. Eucharistiae Sacramenti vacare, pro his qui octavo quoque die communicant; in festis autem majoribus, ut Beatae Virginis et similibus , multo plures conveniunt , qui his tantum diebus communicant , quorum tantus est numerus ut a vigilia ipsius festi usque ad ipsum octavum diem oporteat nos huic rei tantum intendere ; est tandem magnus numerus quoti- die in hac nostra domo confitentium prout jam alias scriptum est. Soli Deo, a quo omnia procedunt , honor et gloria.

In epistola, quam hoc quadrimestri proxime praeterito scri- psi, tuae R.dae P.¡ notum feci quod unus ex nobis audierat ilio quadrimestri duodecim aut plures confessiones generales, quem numerum fere attingunt, quae hoc quadrimestri auditae sunt.

Diebus praeteritis venit huc quidam P. nostrae Societatis Metinensis qui aliquot dies hic concionatus est, nimiaque hu- manitate ac benevolentia exceptus, tum propter proficuam ejus doctrinam, fervorem ac modum dicendi, tum etiam propter bonam opinionem et affectionem, quae de ipsa nostra Societate in multorum cordibus sparsa est; ut, si diutius hic permansis- set, aliorum conciones auditoribus spoliasset, prout ex magna multitudine ipsum insequentium conjicere licet. Habuit quam- dam concionem in quodam monasterio monialium, instante commendatore *, consanguineo priorissae et fundatricis ipsius monasterii, qua concione finita, commendator ille misit ad nos duos fámulos dapibus onustos. P. vero Gonzalez , spiritu Do- mini ductus, nihil omnino ab ipsis voluit recipere; quod in ma- gnani ipsorum, qui ista mittebant, et aliorum, quibus ab ipsis relatum est, cessit aedificationem et exemplum, cum nos pau- peres esse scirent; prout nobis postea recensuit quidam vene- rabilis sacerdos, qui illic interfuit, dum famuli a domo nostra reverterentur.

Venere huc aliquot clerici et scholastici, in manus Patris nostri Gonzalez sese conjicientes , et aliquot petentes instanter

1 P. Joannes Baptista Sanchez. Vide Polanco, Chronicon, t. ta, pag. 315, n. 705. * Vide supra , t. i, pag. 295, annot. 1.

An. 1553

379

in nostrani Societatem admitti. Verum cum hic et loci angu- stia et occupationum frequentia obsint ad exercida spiritualia impartienda , ad alias domos transmittimus.

Ex nostro Collegio Salmanticensi venere quatuor fratres ad sacros ordines promovendi , quod cum primum nuntiatum fuit aliquibus hospitalibus, statim praefecti miserunt instanter pe- tentes eorum conciones; tanto enim amore prosequuntur no- strani Societatem hujus oppidi cultores, ut non dubitent con- ciones fratrum , si quae essent , praeferendas caeteris ; quod videntes nostri fratres , Dominum benedicebant pro tanta bene- volentia et humanitate, quam ubique experiebantur.

Alia exercitia invisendi hospitalia , vinctos et infirmos , de quibus in aliis ad tuam R. P. scripsimus , Domini clementia semper augentur, eo usque ut Sacerdotes ipsi, quibus cura ani- marum incumbit, ut plenius suo officio faciant satis, suos par- rochianos nobis committunt , ipsisque nos commendant ut nos recipiant et audiant libenter. Faxit Deus omnipotens ut ejus sanctissima et gratissima voluntas in nobis semper impleatur. Amen.

Cupimus et humiliter petimus quotquot in hac domo degi- mus, sacrificiis sanctis et orationibus tuae R.dae P.is et aliorum charissimorum Patrum ac Fratrum commendatos esse.

Vallisoleti, Calendis Septembris 1553.

Tuae R.dae P.is indignus fiìius,

Domenech.

Commorantur hic tres Sacerdotes Gonzalez , Valderrabano et Domenech *, totidem fratres, Rodericus, Gabriel et Mi- chael 2; extremus Sacerdos 3 incipit diebus proximis theologiam.

f

Superscriptw in quarta pagina: JHS. Al muy R.do P.e en ihu. christo nro. señor el padre M. ignatio prepósito general de la compañía de Jhs. X. Roma.

Alia marni: Q. Valladolid, Cai. Septembris 1553.

1 P. Joannes Gonzalez, Rector, et PP Joannes de Valderrábano et Petrus Dome- nech. Vide Polanco, Chron., t. ut , pag. 316 et seq., n. 709.

2 Horum fratrum cognomina omittunt scriptores et antiqua documenta. " Scilicet , ipse Petrus Domenech.

380

LlTTERAE QUA DR1M ESTRES

CCXLIII

ZMicnaêl de Bairros

Patri Ignatio de Loyola. Evora, 1 Septembris 1553

IHS

Muy R.d0 en Chro. P.dre

La gratia,y fauor continuo de Chro. Nosso Sñor. sea sempre en nra. ayuda. Amen.

En esta, que es de los 4 meses, daré cuenta breuem.te áV.P. de lo de acá. Los hermanos, dia de la decollation de S. Juan Bap.ta (que fué á 29 de Augusto) , empeçaron sus lectiones pú- blicas de grammàtica; la de los casos presto se empeçará ; oc- cupasse ahora el hermano, que los haa de leer 2, en unas con- clusiones, que ha de sustentar diante el Cardenal 3, poniendo alguas conclusiones de la theologia speculatiua y otras de la Moral. El hermano que lee la Rhetorica 4, tuuo por principio de las lectiones una oration en una de las classes, á do concurrie- ron muchos; y S. A. 5, que también se quiso hallar presente,

1 Bina habemus harum litterarum exempla et quidem autographa, quorum primum in folio duplici, n. 635; secundum vero, in folio item duplici, n. 637.— Hoc inter ea discri minis est, quod primum, post superscriptionem haec habet: 2.« via; secundum auteni haec: l.a via. Est et aliud discrimen quod primum datum scribitur oy l.o de Augusto; sed est manifestus error.

2 Marcus Jorge. Vide supra , pag. 371.

3 Henricus, Portugalliae Infans, et Cardinalis, Eborensis Episcopus.

4 Magistcr Petrus Perpignanus. De hoc et reliquis hujus incipientis Gymnasii le- ctoribus, vide Polaxci, Chron., t. in, pag. 424, n. 940, et supra, pag. 371.

;i Su A/tesa , ipse Cardinalis Episcopus, sic compellatus quia, utpote Régis fraier Portugalliae Infans seu Princeps erat.

An. 157)3

331

quedó muy contento asegun él dixo al P.e M.tro Hierónymo Nadal , con el qual en esse dia concluyó algunas cosas acerca deste Collegio, consentiendo en lo que el p.e le proponia. Una cosa sancta entre otras tiene este príncipe, que las razones bue- nas, que se le dan, las accepta y se conforma con ellas, buscando en todo el seruicio de Dios (como él mismo dixo una vez al P.e Hierónymo Nadal que no pretendia sino el s.cio 1 y alabança de Dios N. S.or

Las schuelas son spatiosas y buenas, porque son unas salas de los Palatios del Rey á do estamos ahora aposentados y bien, bendito sea el Señor.

La doctrina que se haze á los offiçiales mechánicos cada do- mingo, como ya á V. P. se dió cuenta, se haze ahora en una de las classes; concorre cada veez mas gente, y todos son hom- bres, porque mugeres no pueden entrar. Hase de hazer de aqui adelante después de la doctrina de los studiantes. Aprouechanse los oyentes, porque algunos se confiessan, y con ayuda del S.ftor serán de aquy adelante mas.

El P.e M.tro Hierónymo Nadal truxo consigo de Lisbona al P.e D. Guonçalo \ el qual predicó en la yglesia mayor y en algunos monasterios de Monjas con mucha satisfaction ; edifi- canse mucho de su vida los que le conocen; unas dos Abbades- sas de los monasterios, á do el predicó, lo demandauan por mas vezes , y una delias embiaua dizir que nunca en su choro viera tanto plancto como á la prédica de Don Guonçalo. Unos dizen que él sin sospecha puede dizir mal del Mundo, pues que pudiera tener valía en el mundo y no la quiso : el P.e por la bondad del Sñor. tiene particular don de Dios en manifestar y predicar las vanidades y engaños del mundo.

Unos dos beneficiados, de que ya a V. R. scriuimos 3 como estauan mouidos para la compañía, han ya concluydo entrar en ella : son personas de mucha virtud y conocidos por tales , á uno dellos dió el Cardenal cargo de un collegio de niños horfa- ños por su virtud, y le dió en esta yglesia mayor un beneficio. Lúnes, que son 4.° de 7.vre , se parten para el nro. Collegio de Coymbra, embiados por el P.e M.tro Myron. Creyó que mucho

i servicio.

4 P. Gundisalvus de Sylvcira.

5 Vide supra, pag. 234.

382

L.ITTERAE QUADR1MESTRES

se haa el S.ñor de seruir dellos en la compañía : el p.e Melchior Carnero los conoçe y sabe dellos mucho.

El Cardenal nos haa proueydo de alguna buena summa de libros y ahora nos quiere proueer de otros y todo lo que se le- pide lo concede con mucha facilidad, gracias al S.ñor

En esta no mas, sino que nos encomendamos todos humil- mente en las oraciones y sacrificios de V. P.

Deste Collegio de Jesus d'Ebora oy 1.° de Augusto de 1553 annos.

Hijo su. en el S.or aunque inútil,

Miguel de Bayrros.

t

Super script io : IHS. Al muy R.do en Chro. P.e el P.e M.tro Ignatio, Prepósito General de la Compañía de Jesus. En Roma. Del collegio de Jesus deuora 2.a via.

Et alia manti : 1553. Euora de Michel de Bayrros , P.° d'Agosto.

As. 1553

383

CCXLIV

Joannes Gambarus, Ex commissione Patris Caesaris Helmi, Patri Ignatio de Loyola. Venetiis, 2 Septembris 1553

f

Gratia Dei et charitas Domini nostri Jesu Christi et commu- nicatio Spiritus Sancti sit cum omnibus nobis.

Scripsimus quidem, R. in primis atque obs.de Pater, supe- rioribus duorum, tune praeteritorum , quadrimestrium literas, recensitis breviter, quae proximis ante literis perscripseramus. Verum quia forte primis illis modum epistolarem excessimus, histórica magis prolixitate quam laconismo epistolico non- nulla prosecuti; proximae, quibus et illas, et tum praesens quadrimestre, multo brevius in unum, ut T. P.tas iubebat, con- gesseramus , quoniam 2 non sunt perlatae , sive tabellariorum si ve nostra id causa accidit; nos, quod nostrum est , eas omnes, quoad ejus fieri per memoriam poterit , at brevissime , ad ter* tium isthuc quadrimestre revocatas ascribemus.

Et primo quidem , quod tum illis tum huic commune hacte- nus Dei benignitate fuit, frequentia nimirum, tum virorum tum mulierum, quos apud nos Christus singulis quibusque do- minicis ac festivis plerisque diebus dignatur communicare Sanctissimo corporis et sanguinis sui Sacramento, ea, inquam,

1 Autographae duplici in folio, nn. 77 et 73. — Eas emendavit Polancus , et nos ejus cmendationes ad paginae calcem supponemus — Extat et apographum fragmenlum ita- lice scriptum, quod infra subjiciemus.

- His ab initio hucusque cancellatis, substituit Polancus haec: Quandoquidem pro- ximi quadrimestris Irete, ad t. p.

384

LlTTERAE QUADR1MESTR ES

non infrequens 1 continue fuit. Eorum vero complures eo cha- ritatis, devotionis atque fervoris [igne] exardescunt, etiam in proximum quemque suum, ut nullum laborem, nullas impensas, nullum denique apud mundanos homines favoris, rei, nominis periculum (quod ejusmodi obvium esse consuevit, quia non sunt de mundo) subire vereantur, dum exsuscitandae , aut pro- vehendae, aut communiendae alicujus spes ulla salutis ostente- tur vel argumentum. In quo sane haud parum profecerunt. Nunquam enim non aliquos, suaviter sancteque deceptos, ad nos subducunt, quos omneis plerosque insigneis, ac eos, qui cum loci increbrescente passim fama , tum instinctu divino, qui hu- juscemodi omnibus author est boni, subinde novi confluunt, certe longum foret recensere neque isti nostro brevitatis insti- tuto satis consentaneum.

Quod autem praeterea ad illos Patrum, quos vocant, devo- tos frequentiores pertinet , aliqui jam tum , ut scripsimus , qui- bus aut per saecularia impedimenta aut per admissionem licuit, et postea nonnulli sunt Religionem aggressi. Inter eos autem numerantur praecipue (ne singulos) nonnullae meretri- ces , inter conversas jam Christi benignitate sánete casteque viventes; e quibus una genere clara , forma vix alteri secunda, aetate vero decem et sex annorum, statura autem vel cuivis nostrum par, ipsa denique urbis 2 pernicies facile futura , quod sane perniciosum multorum jam mensium satis declarabat ini- tium, erepta est, Christo duce, vel usque ad ipsam confessio- nem, post templum nostrum insidiantibus procis; ipsisque vel invitis, insciis tamen, vix bene facta confessione, per tecta nostra in cymbam adducta per occultiores (quos haec urbs una habet) aqueos angiportus est ad conversas subvecta; ubi cum caeteris jam dictis, tota ac ardenter lascivientis iuventae mortificationi studet, cuius (ut qui praesunt testantur) neque obscura neque vulgaria toti congregationi (quae multa est, 200 scilicet et 50, conversarum a meretricio, mulierum) praebent argumenta.

Item discipuli nostri nonnulli, alii admissi in religiones, alii magno cum desiderio admissionem morantes. Sunt et virgines

' Vocibus non infrequens sublatis, scripsit Polancus apud nos. 2 pluriinorttm denique in urbe pernicies. Polancus.

Av. 1553

385

aliquae eodem aspirantes: iuvenes item alii, nonnulli olim in templo nostro Sacramenta frequentantes , quorum unus aut alter subierunt iam religionem, alii et ipsi opportunam prae- stolantur admissionem, perseverantes interim in sacra commu- nione.

De concionibus caeterisque confessionibus , et si forte frigi- diores, si reliqua Collegia spectet P. T. , haud infrugiferae ta- men nec otiosae. Conciones quidem paucae illae, quae extra nostrum templum apud diversas monachas 1 factae sunt, prae- ter caetera , hoc ñeque poenitendi fructus retulerunt, nempe, cum nobilis quaedam ac illustris foemina interessei, quae jam statuerat secum eratque pollicita pauperculum néscio quem ejusque quinqué aut sex filios vestire, comperendinasset autem in eum usque diem, necdum conceptum opus bonum videbatur omnino ut praestaret ac perficeret nec tanta pauperum ege- state ñeque, ex divino instinctu, conscientiae'stimulo compelli, tune demum certe vieta, reversa domum mox a concione, a capite ad calceis novis pauperculos Christi induit vestimentis nec non et caeteris eorum abunde necessariis providit. Alia item, impudica ante diu mulier, illarum una est, concionibus, divina opitulante gratia, ad Christum conversa.

Monachae vero ipsae , quem perceperint fructum declarare satis videri possunt, cum efflagitationibus multis, quibus, sin quotidianas aut hebdomadarias , liceat saltem vel rariores obti- nere [conciones] flagitabant, tum et clarioribus etiam aliis indi- ciis, quibus supersedeo.

Lectionum vero, quas domi hactenus facit P. Caesar *, vix ulla visa est, qua non aliqui ad confessiones , ad de novo vi- vendi instituto consultationem sint allecti.

Confessio autem bene multa varios habuit fructus; nam et multorum (triginta videlicet et complurium) annorum ac ge- nerales multae numeratae sunt confessiones; sed quas enumera- re (ne longum nimis) necesse non videtur. Fuerunt enim et ipsae perdiversae , aliis siquidem diuturnae ac inveteratae jam inimicitiae sunt reconciliatae illaeque peracerbae atque ad mu- tuam usque internecionem periculosae ; aliis item odia, conten -

i

2

diversa monasterio. P. Caesar Helmi.

T. ii.

Polancus.

25

38ô

LlTTERAE QUADR1MESTRES

tiones, invidiae, desperationes, tum virorum , tum foeminarumr minoris forte periculi, imo et gravioris in nonnullis, quippe ad propriam sibi vitam adimendam, Christo juvante, sedata sunt atque exstincta : aliis denique alia sunt effecta ; nempe , fornica- tores, adulteri, concubinarii, raptores, illisque multo deteriores, haeretici non pauci , ab iniquitate, perfidia, impuritate et rapina resipuerunt. Plerique vero eorum frequentiorem postmodum, puta hebdomadariam, menstruam, bimestrem, etc. confessio- nem subinde repetunt. Duae vero inter hos insigniores adulte- rae extiterunt, neque genere ñeque fortuna ignobiles, flagitii autem adulterii , veneficiorum atque id genus scelerum inqui- natissimae : altera siquidem multis annis duplici moechata adulterio, altera pauciores quidem annos, sed multis scortum procis expósita fuit. Ea tamen istarum apud nos sub confes- sione (quam ut simularent de more suo advenerant) conversio atque resipiscent'ia extitit,ut, frequentioribus post confessio- nibus, multis lachrymis, in altaris convivio rigare pedes Do- mini non desinant. Nec vereor quin dimissa sint et ipsis pec- cata multa, quando multum diligunt. Neque alterum quemdam,. etsi festinus, adhuc tacitum praeteribo, qui decem aut eo amplius annos foedissime in concubinatu volutatus corruptus- que, gravi tandem morbo flagitiosam increpitante vitam, vix vel sic affectus potuit a confessado adduci ut vel in extremo, quod praesens incumbebat , vitae et salutis discrimine , foca- riam dimitteret, dimisit, omnem fornicationem abjuravit, eoque postremo infinita Dei clementia devenit, ut gravissimorum sibi conscius scelerum, sibi totus difiìsus, summa in Dei misericor- dia fiducia mortem , tum in flagitia animadversionem , tum in futuram omnem divinae offensae cautionem et fugam, vitae ipsi (si sic Deo placeat) praeelegerit , laetiorque et, quam ut ex- plicare queam, tranquillior eam fuerit praeamplexus ; ita sane ut Pater, qui moribundo atque agenti animam astitit, eam ho- minem mortem passum affirmet , cui nemo non invideat ac gratuletur. Sed haec de ejusmodi videntur sufficere; non pau- cas enim chartas expleam, si singillatim cuneta recenseam. At nunc de scholis.

Paucos quidem, nempe octoginta plus minus habemus 1 di-

I /labuiiitus hactenus. Polancus.

An. 1553

387

scipulos, nec multi plures hactenus ferme connumerati , quam- quam vulgo audimus etiam celebreis viros vel tantillum nume- rum, vehementer, tum in hac urbe, tum in hoc urbis secessu, demirantes. Causa forte paucitatis, neque jamdudum T. P. igno- ta , haec est : partim remotus plus satis atque incommodus omnino locus , quippe in urbis angulum quemdam ultra Adriae lata atque undosa quaedam brachia retrusus , partim quoque eam esse causam arbitramur quod haec, prae omnibus una ci- vitatum Europae celeberrima, maxime sit contrahendis merci- bus 1 intenta; quod jam in multis quidem videre fuit neque vul- garis fortunae nec generis hominibus, qui, vix primoribus ad- huc labris latina lingua degustata , fiìios hinc ad externas ac peregrinas regiones missos, hic ad urbanas ac civileis merceis, a litterarum studiis avocatos, addixerunt; neque id tamen, ut speramus, sine mediocri etiam breviusculo tempore percepto atque imbibito fructu probitatis. li vero , quos adhuc in nostris scholis persistere contigit, incredibileis , cum litterarum, tum morum, fructus retulisse videri possunt. Cum enim rudes peni- tus atque ignari ad nos initio ventitare coeperint, eo certe nunc tandem profecerunt , bona pars supremae classis (quae viginti quatuor fere continuos habet discipulos) , ut apte satis et latine loqui et scribere, etiam declamationes , quas et ipsas pridem incoeptarunt, audeant; quos nec caeterae classes segniter inse- quuntur.

Morum quidem tanta est immutatio omnium, ut neminem merito non magnopere oblectare debeant intuentem. Quod nec ipsum est obscurum. Creberrimi namque (ut vel in remotiori- bus suis partibus ac suburbiis est frequens haec civitas) qui ad gymnasia nostra pertranseuntes deflectunt, cujusque gradus et fortunae nomines, etiam proceres interdum et summi viri, miris laudibus admirabundi in coelum efferunt docendae atque infor- mandae juventutis tam utile tamque salutiferum R. P. Tuae institutum, id piane a Deo esse affìrmantes; nec non subinde re- visere iidem gaudent atque oblectantur.

Haec autem omnia, quam de nobis existimationem concitent quam brevissime dicam. Ex hoc scholastico quidem muñere atque ex animarum pia, eaque gratuita (ex more Societatis),

1 pro contrahendis mercibits scripsit Polancus mercatnrae.

388

LlTTERAE QUADRIM ESTRES

cura, quam assidue et liberaliter ex chántate próximo cuique sine delectu ac sine personarum ullo discrimine vident impen- di, in eam de nobis existimationem 1 sanctitatis veniunt, ut non modo se totos suamque omnem vivendi rationem multi Patrum Consilio subjiciant, instentque ut ipsorum pia sub administra- tione Christi mancipentur obsequio: verum et per vicos, si quando nos vident , eos nos esse (quod jam saepius audire nos- metipsos contigit) veros evangélicos dictitent , qui nihil chari- tati atque emolumento proximi cuiusque nostri anteponamus. Id forsan et concionator quidam, quem doctrina vitaeque san- ctitate hic demirati sunt cives, non leviter auxit. Ille enim no- lens suum lupo gregem committere, postrema concionum, quam pene totam Societati Jesu vel ipsi Jesu potius visus est desti- nasse , frequentissimo et celeberrimo auditorio non modo reli- giosorum sectae nulli , quas multas enumera vit , Societatem Jesu postposuit; sed nec ullam esse quidem, quam ejus evange- licae atque apostolicae (quam ipse vocitabat) integritati com- pararei, palam ausus est asseverare, pluribusque id firmioribus astruere ac comprobare argumentis; proindeque, si quo tutis- sime et saluberrime velini confessuri, consultaturi quippiam, audituri conciones accedere, Societatis Jesu T. R. Paternitatis adirent alumnos. Idem coepisse et populus probare videtur. Tanta namque multorum in nobis fides et expectatio videtur, ut, vel nobis ignoti , aegrotis 2 aliisque id genus urgentioribus suis rebus et negociis, ad Deum preces nostras efflagitent; id quod per vicos ipsos, haud nostro sine rubore, accidit non semel. Sed ñeque medicum peritissimum quemdam tacebo , qui , conñtens interdum apud nos , ubi solitum medicum nostrum (qui , et ipse profecto authoritate et peritia spectatissimus juxta ac religio- sus , nihil non in augmentum hujusce Collegii et Societatis su- scepturum pollicetur, quod et flagrare magis quam cupere de- monstravit) aegrotare cognovit, ultro ac sponte sua muitos ab- bine menseis , nulli neque labori neque itineri licet perlongo parcens, studiosissime curavit. Reliquum, haec eo pertinent, quod neque sui Venetiae amplioris aliquando spe fructus nos frustraturae videntur. Sed, alta, die, solo non est extructa Co- rinthus.

1 Hic hanc inseruit Polancus parenthesim: (ut inani non fallerentur). - in aegritudinibus. Polancus.

An. 1553

283

Hanc omnino spem nostrani haud leviter confirmat etiam procerum quorumdam pro Societatis quibusdam nec vulgari- bus causis susceptum studium , industria, labor ac diligentia, eaque nec precaria , sed prorsus voluntaria , quin et insciis no- bis incoepta, nec desita adhuc, quoniam quae intendunt pro nobis, adhuc perfecta non sunt.

De domesticis quod multa dicam nihil esse mini quidem vi- dere videor. Ipsum siquidem hujusce s.mum Societatis institutum unumquemque bonum et fidelem Christi ministrum satis pro- bare videtur. Id namque vel strenuus Christi quisque miles us- que mordicus retiñere , vel ignavus Christique crucis jugo suap- te culpa indignus deficere brevi ac turpiter hactenus mihi visus est. Caeterum et in eis, qui hic adsunt, fratribus nequáquam obscura futurae argumenta perseverantiae conspicari videor.

Quod autem unum mihi restare video , vere sanctus ac pa- ternusR.di S.maeTrinitatis Antistitis 1 etMecoenatis nostri atquc omnium prope, non futilium quidem nec lascivientium poeta- rum, sed Christi pauperum ac ministrorum erga nos potissi- mum amor et benevolentia singularis, omnibus jam nostra commemoratione, ut mihi persuadeo, notior est, ñeque tamen possumus amantissimi Patrissingulis in nostrisquadrimestribus non commeminisse.

Haec sunt fere , colende in primis ac observandissime Pater, quae a praeterito ad praesentem usque Septembrem " hic in summa contigisse et facta, Dei benignitate, ad ejus gloriam comperimus. Id, quantulumcumque est, tuae Paternitati cen- sendum atque aestimandum deferimus , ut , agnito et perspecto quam piane sit exiguum prae incredibili tantae urbis Venetia- rum necessitate , Tua Paternitas Patresque ac fratres , qui istic sunt, implorantes, Cristusque incrementum et gratiam prae- stans, in dies amplius exaugeatis.

Venetiis, quarto nonas Septembreis 1553.

Ex praecepto R. P. nostri D. Caes. Helmi.

T. R. P. indignus filius,

Jo. Gambarus.

1 R.di Antistitis dicti S.mae Trinitatis Polancus.— Sermo est de Andrea Lipomano. 4 Vocibus a praeterito ad praesentem usque Septembrem deletis substitu.it Po- lancus: hisce mensibus.

390 LlTTERAE QUADRIMESTRES

Super ser iptionis loco in quarta pagina: Litterae annuae 1 venetae eorum quae ad aedificationem spectant. Venetia.

Et alia manu: Venetia del 53 , 2 di 7.bre

Praecedentium Joannis Gambari litterarum fragmentum italicum 2.

Che ne ancho Venetia pare che sia per ingannarsi de spe ranza che col tempo non vi si habbia a far qualche gran frutto. Questa nostra speranza confirmano non poccho le prese già et incomminciate industrie, fatiche, favori et diligentie per la Comp.a di certi Gentilhuomini de più nobili: et queste certo senza richiesta, ma volontariamente, anzi senza nostro saper, comminciate, le mantengono tuttavia et le accrescono, nè pa- iono per lasciarle sin che pervenghano al suo intento.

De quei di casa non mi par necessario dir molto. L' instituto S.rao di questa Comp.a di Jesu et di vra. P. R. par che sufficien- temente approvi il buon et fidel servo di Christo. Imperochè sempre mai sin qui mi è parso eh' overo il valente soldato di Jesu Christo lo abandona in breve 3. Del resto , et in questi che qui si ritrovano , mi pare vedervi chiari segni di volontà di per- severar.

Ma quel che solo ni veggo anchora restar, il veramente santo et paterno amor et benivolentia grande del nro. Mons.1' Prior R. della Trinità verso noi specialmente, et verso tutti li poveri et servi di Christo , stimo che a tutti talmente sia paleso, che altra fede da noi non si ne dimandi ; nè possiamo pur non

1 Ita; et lamen manus adeo antiqua est ut primo et non nimis diligenti accuratoque intuitu videatur esse ipsius Gambari.

2 Ex apographo in folio unico, n. 80.

a Sic; sed error est manifestus. Excidit enim librarii calamo primum dilemmatis -membrum: il valente soldato di Jesu Christo più sempre in esso si afferma, overo il pigro e codardo /' abbandona.

An. 1553

391

far mentione de tanto amorevol Padre in ciascadune delle no- stre quadrimestri.

Questo è quasi, R.do P. et sempre oss.do, quanto, dal Set- tembre passato sin al presente, in summa troviamo esser' acca- duto qui et operato a gloria del S.r col suo aggiuto. Et ciò che ce sia , 1' orleremo al giudicio et censura della V. R. P. ac- cio eh', conosciuto et visto quanto sia piccolo rispetto alla necessità et bisogno di tanta città , la P. V. oss.da et gli R. P. et fratelli, che costì sonno, pregando, et Jesu chro S. N. dando gratia et augmento, di continuo lo augmentiate.

Da Ven.a a 2 de 7.bre 1553.

Per commisson' del nro. R. P. Rettor M. Don Caesare Helmi. Di V. P. R. figliuol indegno.

Juan Gámbaro.

CCXLV

Theodorus Peltanus, Ex commissione Patris Alphonsi Salmeron, Patri Ignatio de Loyola. Neapoli, 2 Septembris 1553

JHS

R.dae in Christo Pater I. 2 Gratia et pax, etc.

Quadrimestris jam proxime exacti rationem reddituri, quae interea temporis hic contigere, brevitate quam fieri poterit maxima perstringemus. Imprimis plurimi domi forisque (de

1 Autographae duplici folio n. 12. In eis tamen sola subscriptionis verba, minimiis in Xo ftlius p. v. Theodorus Peltanus, sunt marni ipsius Peltani. - Sic; forte Ignatì.

392

LlTTERAE QUADRI MESTRES

gymnasia nostra frequentantibus , qui singulo quoque mense,, plerique etiam crebrius, confitentur, sileam) peccatis confessio- nis sacramento sese explicuerunt , inter quos nonnulli summa- tim totius vitae progressum confitendo exposuerunt. Duo item e fratribus 1 ad sacerdotium promoti, alter in Ascensione Do- mini , alter in Assumptione Virginis Matris prima sacra obtu- lerunt, quorum primitias gravissima concione R. P. Alfon- sus Salmeron exornavit. Pater Franciscus * exercitia quaedam spiritualia quibusdam praegustanda dedit , ex quibus duo ara- plae spei juvenes Societati voto sese astrinxerunt ; reliqui summo studio eo contendunt, non destituri ni voti aliquando compotes effecti caeteris associentur. Idem P. vehemens quod- dam dissidium, inter duos legitimo thoro junctos natum, dire- mit, quod plures diversi ordinis religiosi saepius frustra tenta- rant. Idem singulis hebdomadis partem aliquam doctrinae chri- stianae juventud nostrae exponit, eamdemque praefinitis horis singulo quoque die a singulis quibusque reposcit ; ex quo sane fructus non poenitendus in juvenum ânimos redundat. Hoc unum inter caetera unice suspiciunt multi, puerulos tantillos sacramentorum ac praeceptorum cognitionem adeo exactam ad unguem habere.

R. P. Andreas 3, plurima sacerdotum ac clericorum frequen- tia, casus conscientiae persecutus est, verum jam ob intensioris caniculae aestus nane lectionem ad tempus intermisit.

R. P. Salmeron lectiones, a quibus, ob conciones quadrage- simales, supersedere coactus fuerat, feriis Pentecostaeis summa plurimorum expectatione resumpsit. Porro >quam grata sit ea lectio quamque frequens totius civitatis optimatum ad eam sit concursus, denique quam laetus inde fructus emanet, quoniam alias dictum est, nunc prudentes praeterimus. Hoc unum tamen addo; auditorium et numero et authoritate in dies accrescere. Idem P. insignem concionem coram Rmo. et Ulmo. D. Cardinale Prorege 4 habuit, quipartimea causa permotus, partim etiam antiqua necessitudine P. Salmeronis devinctus adeo impendio

« Joannes Franciscus Araldus et Nicolaus Paradensis. Vide Polanci, Chron., t. ni. pag. 170, n. 355.

2 P. Joannes Franciscus Araldus.|

3 P. Andreas de Oviedo, Collegii Rector. * Petrus Pacheco.

An. 1553

393

Collegiolum hoc nostrum fovere coepit, quo 1 nullum non lapi- dem moveat ut quam citissime firma aliqua ejus fundamenta jaciantur ; quod (Domino favente) brevi futurum est ; quid enim tanta tanti viri instantia in tanta civitate efficere non queat? Agit ea de re apud electos, 2 agit apud Gubernatores, agit de- mum apud omnes, unde subsidii spes magna affulget aut afful- gere potest ; et quoniam tam impense vir ille partibus nostris fautor est, tota pene civitas singulari quodam animo ac studio nostra ubivis promovet; et, si hoc non semper valet, certe, quod potest, sinceríssimo pectore nostros diligit.

Idem P. Salmeron a pluribus ecclesiis in proximum annum expetitur ecclesiastes ; verum certo nulli adhuc loco sese addixit.

Fratres omnes fausta, cum corporis, tum animi, valetudine fruuntur.

Haec, R. in X.° P.er, sanctissimis tuis imprimis, deinde alio- rum Patrum ac fratrum, Romae degentium, orationibus unice commendatos cupimus. Jesus Christus diu nobis servulis tuis P.tem v.am incolumem conservet.

Ex Neapoli, 4.° non. Septembris MDL1II.

R. P. V.

Ex commissione Patris 5, Minimus in Christo filius,

Theodorus Peltanus.

Superscriptio in quarta pagina : Al molto R.d0 Pre. nro. in iesux.0 il P. m. Ignatio di Loyola, Prep.t0 gnale. della Comp.a di Jesu.

Iterata est in alia hujus paginae parte eadem, paucis mu- tatis, superscriptio, et in alia manus etiam alia, calami sumens experimentum scripsit : f Magnificat anima mea Dnum.

Magni.

Magnificat.

1 L?. Polancus.

- Vide Polaxco, Chronicon, t. tu, pag-..186, n. 393, annot. 1.

3 Deest nomen. Nos tamen scribere non dubitavimus nomen Patris Salmeron , qu» tune temporis Neapoli erat sociis omnibus praepositus, ex cujus commissione alias nu- jus anni quadrimestres litteras scripsit idem Peltanus.

394

LlTTERAE QUADRIMESTRES

CCXLYI

N.

Patri Ignatio de Loyola, Salmantica, 8 Septembris 155ri l.

IHS

Gratia et pax X.1 Jesu sit semper nobiscum. Amen.

Omnibus quae hic, P. R.de, per operários suos (vilia Colle- gii hujus instrumenta ) faceré dignatur, incrementum dat ipse Deus. SaepiUs siquidem et mox morituris praesto sumus et , ut Christo moriantur, non sine fructu elaboramus. Nunquam praeterea deest occasio nobis animorum miserias spiritualibus sublevandi colloquiis. Et multus certe, tam nobis quam Sal- manticae civitati, mere spiritualis fructus est, cum in quotidia- nis ac generalioribus confessionibus audiendis , tum in sacram iidelibus Eucharistiam administrando, simulque christianam doctrinam dominicis diebus a prandio praelegendo, cujus gra- tia tam multi ad nos confluunt , ut ecclesia non omnes capere possit; quo factum est, ut eam amplificare coacti simus. Nun- quam nobis a Dominica Resurrectionis ad hos usque dies scholasticorum plures defuerunt, qui, novum ac sanctum vi- vendi genus amplecti cupientes , spiritualibus exercitiis multo cum fructu exercerentur. Presbiterorum autem ac nobilium quidam, sanctis colloquiis excitati, religionem sunt ingressi: quidam vero, ac potissimum presbiteri, tantum divina bonitate apud nos profecerunt, ut, alios ad viam Domini allicientes multoque spiritu trahentes , tam prophanis hominibus quam

1 Apographum , unico folio, n. 448.

An. 1553

395

ecclesiasticis non mediocriter sint admirationi. Ad haec vir quidam, et sanguine [etj censu multiplici , [amicus] 1 Regis, qui, nitidiori cultu ac prophano luxu , reliquis adeo in Regia domo praecellebat , ut varius ejus ornatus , vestis discolor multi- plextoga, et aliis invidiosa, et frequens cunctis esset in ore, ab ipsa Regia domo ad nostrum tuguriolum, tanquam ad salu- tis suae asylum, pervolans, Patrem Gonzalez *, qui nobis modo praeest, convenit. Hic vir insignis, exercitationum cursu per- acto, sic novum hominem , qui secundum Christum Jesum est formatus, induit, ut cunctos in sui admirationem , et nobiles et religiosos quosque , merito rapiat ; propriis siquidem relictis laribus negotiisque non utcumque involutis simul atque cuneta numerosa turba, in qua antea praecellere solebat , quodam- modo spreta, in remotam atque adeo ignotam quamdam re- giunculam, ut melius Deo vacare posset, concessit.

Quatuor, his diebus proximis, sese nostro contubernio ad- junxerunt ; tres quidem theologi ac magnae expectationis viri, quartus vero et bene doctus et spectatae indolis adolescens est. Sit Christus Jesus in operibus suis benedictus in saecula. Amen.

Haec pauca, R.de P. , ex his, quae proximis his mensibus Deus Optimus maximus apud nos operari dignatus est, quae ad te scriberem occurrebant. Tu vero, P.r admodum observan- de, ut post hac in negotio Christi simus diligentiores, in tuis pre- cibus nos commendatissimos habere dignaberis.

Salmanticae, 6 idus Septembris 1553.

1 Haud percipi potest quid hic scriptum sit, an adventus, an advectus, aductus, etc. £ P. Joannes Gonzalez.

396

LlTTERAE QUADRIMESTRES

CCXLVII

P. Annibal a Coudreto Patri Ignatio de Loyola. Messana, 11 Septembris 1553 *.

f

Gratia, pax et misericordia Domini nostri Jesu Christi sit semper cum omnibus nobis. Amen.

Quia nos verbis pluribus uti vetas, ubi res paucae sunt, observandissime in Christo Pater, dabimus operam ut quae proxime aetis quatuor mensibus hic facta sunt, brevissime, quoad ejus fieri poterit, perstringamus. Atque ut ab eo su- mam principium, quod piis omnibus et angelis Dei laetitiam ad- ferre solet, peccatorum conversionem: die festo Beatae Magda- lenae, circiter 12 meretrices ad templum nostrum adductae, audita concione ita commotae sunt animo, ut fere omnes redire se velie ad poenitentiam dicerent. Dedit haec res merendi occa- sionem probis aliquot civibus, qui cogitare coeperunt ut domum ad hujus generis mulierculas deinceps receptandas conduce- rent, et quod, praeter ea, quae manuum opificiis illae sibi pa- rare possent, ad victum necessarium foret , id de suo suppedi- tarent. Iamque divina ope, magno et principis et totius civitatis assensu atque favore, opus hoc confectum est, et domus habi- tan coepta. Sunt autem in ea fere 14, illis etiam numeratis, quae curam conversarum agunt. Datur interim opera , tum a viris piis, tum a mulieribus, etiam nobilissimis, ut plures con- vertantur.

1 Autographae , totae manu Annibalis, in folio duplici , nn. US et 149.

As. 1553

397

In hisce bellorum tumultibus et barbaricae classis 1 metu, plerique confessi sunt, data praesertim jubilaei occasione. Post quoque permulti perseverant Deo se frequenter reconciliare, ut vix unquam R.dis Patribus, etiam non feriatis diebus , abesse a templo liceat. Remissa inter haec odia, paces conciliatae, prohibita homicidia veneficiaque, adulteri a dirempta , et repe- tita conjug'ia (quarum rerum omnium nunquam hic deest ma- teria). Nihil arbitror attinere ut singula referamus, cum nec tua id velit Paternitas , nec nos quoque facile possimus. Tametsi in his aliquot insigniora, ut quod veneno tollere filiam pater cogi- tarit , hortantibus cognatis ut id faceret ; mater quaedam , mui- tos jamannos adultera, filiam suam nondum nubilem, in tur- pissimos ac nefandíssimos usus vendiderit; et his alia non absi- milia. Harum, nunc mater, viro reconciliata, Sacramentorum praesidium frequenter percipit ; filia etiam religionis habitum induere se velie profitetur.

Illuditur interim et daemon suisque ipse artibus capitur. Vir enim quidam , qui in adulterio octavum agebat annum , eo ad concionem spiritu adductus ut moecham suam, jam a peccato digressam , ibi aspiceret , inescatus est et ipse , captumque ore hamum verbi Domini itá constanter tenuit , ut faceré non po- tuerit quin , urgente conscientia , cum Deo pariter et uxore in gratiam rediret. Hoc, quia nonnihil habere gratiae videbatur, referre volui. Caetera hujus generis praetereo. Neque comme- morare aggredior quam multi, a pluribus annis non confessi, ad patres nostros accesserint, aut, ab impudicis et omnino a perditis moribus abducti , salutis suae coeptum iter sedulo pro- sequantur.

Hujus evidentissimum est indicium devotorum et numerus major, et in dies ferventior, atque ad omne opus bonum para- tior. In quo non privatim solum, sed publice etiam, orationis studium crevit. Quo enim tempore adventare Turcarum clas- sis dicebatur, publica oratio in tempio nostro instituta est , ut quadraginta horarum spatio (quot horas iacuisse in sepulchro Salvatoris Domini Jesu Christi Corpus creditur) nunquam, deesent qui orarent diu noctuque 2. Sed interdiu mulieres, noctu

I Turcarum classis.

* Vide quae de hac publica oratione dieta sunt in Polancì, Chron.,t. ni, pag. 193, n. 1.

398

LlTTERAE QUADRIM ESTRES

viri tantum. Succedebant autem alii aliis , in horas singulas, quamplurimi poterant. Grata haec res primatibus fuit ac toti civitati, non quia nova tantum, sed quod utilis quoque esset atque laudabilis ; ut diceret D. Vicarius velie se in majore tem- plo idem institutum sequi, aliique item in privatis ecclesiis. Itaque renovari in nostro tempio fierique frequentius multi ef- flagitarunt, statuitque R. P. D. Hieronymus Domenech quater singulis annis eis concedere ; primum , pro peccatoribus ; dein- de, pro iis, qui in statu gratiae vivunt; tertio, ad implorandum praefectis et quacumque ratione superioribus divinam opem; postremo, pro defunctis. Id quoque genus orationis, quod su- periore anno fiebat iisdem in tumultibus, non est omissum , ut singulis horis in aliquo monasterio psalmi et litaniae decanta- rentur Ñeque id solum Messanae, sed toto etiam regno, mis- sis, quibus hoc praelatis jubebatur , Proregis litteris et oratio- nis formula, quae hic typis mandata fuerat. Imperabatur et alia orandi ratio : ut ter quotidie in singulis ecclesiis et mona- steriis campana pulsaretur, cujus audito pulsu, omnes, quo- cumque in loco essent, orandi gratia genua flecterent.

Sed redeo ad nos, hoc est, ad templum nostrum. Patres con- fessarli ita nonnullas familias, quae sibi confitentur, distribue- runt, ut variis in locis continue oraretur. Hisce praesidiis, et eleemosynis, tum privatim tum publice, collatis, credendum est biforme 8 illud et immane monstrum ab hac insula depulsum fuisse, quod alioquin jam irrepere nec sine damno coeperat. Sed haec jam parum ad nos, quae publica sunt.

Illud magis: duos juvenes franciscanorum familiam devotis- sime esse ingressos, alium capucinorum, quartum benedictino- rum. Fuit et alius, cui eremitarum quorumdam probatae famae institutum sequi magis placuit. Tres quoque in Collegium nostrum ad obsequia domestica sunt admissi, quamquam horum unus nec aetate nec indole videtur ineptus ad litteras addiscen- das. Virgines aliquot se Deo religionique dicarunt. Aliqui in conjugio, etiam non negatas, voluptates sibi subtraxerunt et continenter vivere pergunt. Mulier una, aetatis grandis, et al- tera, item adolescentula, natione Maurae, recepta Christi fide,

1 Vide supra, pag. 28.

2 Biforme ideo fortassis ab Annibale appellatili-, quia et corporibus et animis mon- strum illud minabatur.

An. 1553

399

baptizatae sunt. In summa ita fit ut tota urbe bene aucliat hic locus , ut etiam exteri se malie Messanae habitare et familiares alere quam cum suis civibus testentur, quod illic se hactenus mortuos, hic tandem recuperasse vitam intelligant.

Hi proventus, si cui forte aliquid esse videbuntur, habeat ille quidem fortasse quod causetur, soli naturam ; sed qui cultum inspiciat , miretur potius tam esse poenitendum quic- quid hic fit. Festis diebus et dominicis conciones; et, a me- ridie, Pauli Apostoli lectiones ; diebus veneris, decalogi expo- sitio ; quarta quoque feria , casuum conscientiae in templo de- clarado : adde et frequentes apud monachas cohortationes , va- ria colloquia, multorum admonitiones ; an non ista efficere debuisse videbuntur ut divino amore civitas arderei universa? Tu tamen, Pater optime, haec, utcumque sunt, facilis accipe, quando plura offerre non possumus ; et quot superest , benigne adverte.

In scholis omnia pro more sunt. Neque de priore instituto atque disciplina quicquam est in Collegio immutatum, quod magni referat. Factum tamen, quod experientia utilissimum esse comperimus, ut singulis patribus ac fratribus suus daretur censor , cujus esset cura et a reliquis omnibus sigillatim petere quid in ilio putaret esse reprehendendum , et, quicquid illud esset, Superiori scriptum offerret. Hic deinde ei, qui notatus fuerat, tradebat, jubens interim ut remedia adversus errores illos quaereret. Jubebat praeterea singulos eo de vitio semel concionari coram omnibus, cui maxime novisset obnoxios; ut , verbi grada , Annibalem 1 de fugienda indecora verecundia et spiritu libertatis comparando ; alium de ratione bene distri- buendi temporis ; alium de modestia; deque aliis alios, quae ad mores recte formandos pertinerent s.

Tres fratres Panhormum transmissi sunt mense Augusto, et cum his profecti, visendi gratia ejus Collegii, R. P. Cornélius Wiscaven 3 et M.r Raphael Riera. Neque id sine fructu, ut au- dimus. Nam praeter id , quod conferre potuit tanti Patris prae-

{ Ipsum harum litterarum scriptorem.

2 Didicerat haec P. Hieronymus Domenech a Sancto Ignatio, ut videre est in opú- sculo Patris Petri de Rivadeneira, Del modo de gobierno, que Nuestro Sanio Padre Ignacio tenia, cap. iv.

3 Wishaven.

400

LlTTERAE QUADRIMESTKES

sentia illius Collegii fratribus , etiam inter eundum , tota una triremi diffusi, eara pene omnem ad poenitentiae studium con- verterunt , suique tantam in Domino dilectionem excitarunt, ut eos a se discedere aegre milites paterentur. Rediere hi duo nudius tertius ut hinc propediem iter suum Romani dirigant. Et, quoniam ita te velie intelligimus , etiam cum iis adolescen- tes quinqué Messanenses, quos jam aliquot annos Collegium hoc aluit , Societati nostrae dicatos , graecis ac latinis literis me diocriter eruditos , et, si aetas spectetur, fortasse non medio- criter, hebraicarum autem non penitus ignaros, ut hujus Col- legii quasi quasdam primitias accipias , ad te, nisi oberrantis classis periculum obstiterit, mittemus \

Atque haec fere de Collegio nostro scribenda occurrunt. Cui nisi tanta esset operador um penuria , liceret ex se alia facile procreare. Huc enim a Calatinis 2 quidam missus est, qui apud Proregem curet Societatis hujus Collegium in sua civitate extrui. Bisbonae quoque (quod vulgo Bivona dicitur), ubi nunc agit R. P. Antonius Vinck, Comes a Luna 3 statuere aliud sum- mopere curat. Huic est nupta Proregis filia \ Quare non facile destiturum putamus quo minus votum consequatur.

Ipse etiam Prorex Patrem unum sibi petit, quem in Italae Abbatiam, quae opulentissima est et ejusfratri collata, concio- nandi gratia mittat. Abest autem hinc 15 fere M. P. 5.

Hic tametsi R. P. D. Hieronymus 0 haereat in tanta messis copia, non gaudere tamen et Deo gratias agere non possumus, tum quod argumento est optime in hac insula Societatem audi- re , tum quod evidentissimum est indicium benevolentiae, qua universam liane Societatem clarissimus hic princeps prosequi- tur 7. Ejus enim potissimum causa haec fieri nobis dubium non est. Qui etiam litteras ad Proregem Neapolitanum s misit, quo recens ibi condito nostrae Societatis Collegio benignus

' Vide Polanco, Chronicon, t. ni, pag 199.

2 A civibus Calatagironae.

5 Petrus de Luna, Comes de Luna et Dux de Bibona.

4 Elisabeth de Vega.

3 M. P.; Millia passuum. Vide Polanci, Chronicon, t. ni, pag. 202 et 203. G P. Hieronymus Domenech, jam Siciliae Provincialis.

1 Cum hic et superius in hac epistola sermo est de principe, intelligendus est Joan- nes de Vega, Pro-rex.

s Is jam tum erat Cardinalis Petrus Pacheco, qui Petro de Toledo successerat.

An. 1553

401

íaveret. Quod quidem ille se lubentissime facturum jam , ut accepimus respondit. Ita bonus ac vere pius princeps, non in Sicilia modo, sed in aliis quoque regionibus latius difundi hujus Societatis operarios , ut optat maxime , ita diligentissime dat operam. Qui quidem , si hac in re multorum principum ánimos consentientes haberet, bone Deus! quid boni non fieret? Sed haec de ilio satis.

Imo vero nihil jam omnino restat, quod scribam, nisi ut ignoscas ignoscique a Deo nobis postules, quod negligenza nostra praetermissum est boni, et divinum implores auxilium, quo voluntatem ejus et agnoscamus facile et integre exequi possimus.

Messanae, 11 Septembris 1553.

R. P. T.

indignus in Christo Jesu servus ,

Annibal a Coudreto.

Super scriptio in quarta pagina: f R.do in X.° Patri D. Igna- tio de Loyola praeposito grali. Societatis Jesu. Romae.

Alia manu: 1553, Quad. Messina. XI di 7b. Vestigium cerae et sigilli.

T. il.

¿6

402

LlTTERAE QUADRLMESTRES

CCXLVIII

P. Joannes Nuñez Barreto Patri Bernardino a Regibus.

12 Septembris 1553 ».

Ejusdem ad P. Bernardinum 2 pridie iduum Septembris 1553. Pax et amor Domini Jesu Christi habitet semper in animis nostris. Amen.

Ex litteris, quae mihi hoc mense sunt redditae , cognovi tibi a Praeposito nostro datimi esse negotium, uti horum miserabi- lium captivorum res curares ; quamobrem Deo gratias ingen- tes ago te mihi in hac negotiatione et, quae illi perplacet, merce procuratorem contigisse. Atque hoc uno, magis quam unquam antea , fore confido ut ingenti pecuniarum copia adiu- ver, unde grande aes alienum conflatum solvam. Hos enim quinqué annos , qui a meo in hoc regnum ingressu 5 ad men- sem Novembris numerantur, quo toto tempore pedem in chri- stianorum terris non posui, maximis semper debitis oppri-

1 Apographum, in folio, n. 520.

De iis litteris tria animad vertere oportet: 1.™ eas proprie quadrimestres non esse; a nobis tamen hic edi, quia inter quadrimestres in romana collectione asservatae sunt, et quadrimestrium defectum supplent, cum nulla alia, quod sciamus, reperiantur docu- menta , e quibus erui possit notitia rerum in Africa hoc tempore a Patribus Societatis gestarum. 2.<"n editas jam esse in Cartas de San Ignacio, t. ni, pag. 512 et seq. Sed ibi hispane sunt, ex Historia varia, hic latine ex romana collectione, desumpta. 3.»" In Cartas de San Ignacio, 1. e, missae dicuntur Patri Francisco Viera (forte quia Nuñez ipse quasdam huic Francisco dedisse sub hoc tempus litteras affirmat); sed error mani- festus est; nam in fol. 310 Historiae variae, ex quo depromptae ìllae hispanae sunt, et hic inter quadrimestres, Patri Bernardino superscribuntur, et aliunde scimus non Fran- cisco Viera sed Bernardino a Regibus a praeposito nostro datnm esse negotium uti Ulyssipone horum miserabilium captivorum res curarei.

Tandem quae primo et secundo loco animadvertimus, applicentur oportet et litteris, quas supra, n. ce , pag. 160, dedimus , ejusdem Patris Nuñez ad Episcopum Cellensem (de Celte scribitur in Cartas).

2 P. Bernardinus a Regibus, dos Reis, olim Escalço. Vide supra, t. i, pag. 571.

3 Vide Polanci, Chronicon, t. i, pag. 327, ann. 1548, n. 289.

An. 1553

403

mor, tantos in curandos captivos aegrotos, et nonnullas puel- las, a turcis captas, redimendas sumptus facio. Non ita pridem quadringentos áureos, ut duo millia et eo amplius praeterea, quae fide mea esse jusseram , debebam. Atqui permittit Domi- nus noster sua immensa misericordia ut et Mauri et Judaei, quibus sum notus , mini maximam pecuniarum suraraam , nihil hic aliud nisi hoc habenti corpusculum , nec tam certum quam esse debuerat, credere non dubitent. Mihi gratissimum esset, si tuis oculis et animarum jacturam et quamplurimus hic ad Mauros deficere videres; ut tantum malum perspiciens, hoc est, Dominum nostrum, Optimum, maximum ac pientissimum, a multis ut cacodaemoni serviant, repudian, lucem fugi, tene- bras amplecti, majore divini honoris studio accensus, sigilla- tim, et magno animi ardore, privatas principum aedes obeun- do, eleemosynas efflagitares, quibus tantum hoc detrimentum resarciretur.

Duabus namque maxime de causis lucrum ingens fieret : in primis, multae animae, pretiosissimo Christi sanguine emptae, quas quotidie interire pecuniarum penuria video, minime inte- rirent. Deinde, ii, quos Deus magna potentia et maximorum redituum bonorumque temporalium dispensatores esse voluit, si rem tam piam adjuvarent, ingentem ab ilio ipso gratiam ini- rent. Sic pecuniam suam Deo foenori darent. Nam pro ea, quae ita vilis et contempta est, si in malos usus profundatur, ut a Divo Petro stercus appelletur, quod quidem congestum inutile est, sparsum vero et extensum máximos fructus proferì, in coelo si per pauperes dispergitur, aeterni thesauri persolvun- tur. At excellentissimum foenus est ipsum Deum summum bo- num pro mercede ejus rei accipere, quae quo majori nobis fuit voluptad, eo majore cum dolore, velimus nolimus, tandem ali- quando reliquenda est. Si quot in his regnis animae hanc unam ob causam pereant , quia mihi pecuniae desunt , quibus redimi possint , tibi particulatim velim exponere , difficile esset episto- lae exitum invenire. Saepissime enim multae turcarum biremes ad hujus oppidi portum appelluntur, quibus magna puerorum multitudo, quos illi foedissimis constrictos atque irretitos te- nent sceleribus, vehitur. Hi ad me saepe lachrimantes publice veniunt, ut sese tam prava consuetudine liberem atque expe- diam. At ego, pecuniarum inopia, spe sua frustratos dimitto,

404

LlTTERAE QUADRIMESTRES

cum omnes intus in animo, qui doloris magnitudine pene dis- rumpitur, quasi transfixi inhaereant. Nee multo post, eos jam turcarum sacris initiatos , Deum in justitia orantes conspicio, uti ab iis , qui se in eum locum pervenire sinunt , dignas pro meritis poenas expetat; quod piane facit ut maxime illud Dei judicium, praesertim quod de divitibus constituetur, vehemen- ter timeam et exhorrescam. Illud insuper beneficium inaudi- tum, quod in me ille larga manu contulit, aperte cognosco, quod et mundum et ejus bona omnia me et despicere omnino et deserere docuit. Praestat enim multo nihil habere, cujus ra- tio exigatur, quam eorum , quae habeas, malam reddere. Quid causae dicent ii, máximo ilio atque horribili judicii die, qui magnarum opum domini in excelso aetatem agunt, cum Chri- stus detectis, patentibusque vulneribus, apparebit, cum quibus in rebus suas quisque divitias consumpserit exquiret, cum voce terribili increpa bit: esurivi et non dedistis mini mandu- care, etc. ? Et quid responsi dabunt ii, qui, dum opes thesauros que suos in magnifica atque sumptuosa aedificia, in lautissimo- rum conviviorum apparationes , in innumerabiles clientes, in vestes attalicas, in peristromata profundunt: animas, pro qui- bus mor tem Christus Dominus noster subire non recusavit, quarum singulae pluris sunt quam omnia jam inde ab initio creata, pecuniis carentes, maurorum superstitionibus devinciri, Creatori suo, tam misericordi et benigno infestas fieri quotidie patiuntur et interire?

Nullum tam ferreum posse esse pectus, nedum humanum, credo, quod, tali re tamque misera percussus, non moveatur vehementissime et sanguíneas lachrimas ex intimo cordis de- promptas distillet. Equidem me continere nequeo quin una cum Davide propheta exclamem : Exurge , Domine , exurge; quare obdormis? ne repellas nos in finem. Complures infantes per imprudentiam, foeminae item multae et adolescentulae coactae ab infidelibus (quod peccatum non esse existimant) maurorum superstitionem sequuntur, seque tandem magna liberorum, qui aeque ac ipsae sunt perditi, caterva circumda- tas respicientes , divinam justitiam in eos implorant , qui se in tantam miseriam devenire passi sunt, ut saepe eas acerbis- simo cum dolore dicere audio nec minore quidem quam illae ipsae dicunt.

An. 1553

405

Nunc commorantur quinqué turcarum biremes, quorum major pars , apostatae sunt , de quibus decem jam dies magna mihi cum Mauris contentio est. Illud profecto verum est, si una charitas desit , omnia bona simul deesse. Itaque cum hi Mauri populi prorsus ea sint exuti , adeo sunt crudeles , ut suos quis- quam captivos, seu mares sint seu foeminae, miserrimae há- bitos, nuda corpora ostentantes, sine tunicis etiam intimis, pe- dibus exertis sinant incedere ; quod si in morbum aliquando in- cidant , in carceribus subterraneis atque teterrimis illos absumi crudeliter patiuntur, nec interea quidquam ad usus vitae neces- sários miseris suppeditare volunt: quamobrem parvam Miseri- cordiae aedem, ubi curentur, institui, atque duumviros, quibus illi curae essent, imposui, praeter fratrem Ignatium *, qui prae- fectus est eorum omnium, qui hic mea fide versantur, et univer- sorum hujus oppidi carcerum , qui octo sunt numero , in quibus adeo constipati captivi sunt (domus enim non capiunt) ut non multum absit quin aestate calore nimio strangulentur. Tantos, dum eis necessaria subministro , sumptus fació (nam multi sunt semper aegroti) , ut te mihi aliquas huic rei eleemosynas quae- rere necesse sit. Hoc itaque unum abs te, diarissime pater, pro- pter Domini nostri amorem mirum in modum peto : ut poten- tiorum limina obeas, ab eis omnibus opem efflagites, qui tibi videbuntur auxilio esse posse huic tam sancto operi, non solum aedis Misericordiae , sed etiam in libertatem vindicandi , tum aliquot lusitanos pueros, tum nonnullos pueros atque puellas foeminasque inde ex orientale plaga vectas, quae et major mul- titudo est, et magis omnibus destituta, quoniam a suis quam longissime absunt, quod in causa est ut in summa libertatis de- speratione multi a Christo deficiant. Hae orientales, cum omni- bus simul portoriis et expensis, septuaginta aureis ad summum stabunt, donec ad id loci vehantur, magna cautione, quocum- que volueris; ac tanti quidem infantes promiscue veneunt: puellae vero bona forma, a duodecim circiter ad 20 annos, octo- ginta sex aureis, expensis portorisque adnumera tis. At pueri Lusitani nonaginta aut centum, quod rarissimae contingit, in- dicantur.

Quicquid isthic pecuniarum tradetur, ad Clementem Clau-

1 Fr. coadjutor, Ignatius Bogado.

406

LlTTERAE QUADRIMESTRES

dianum , Gadium praefectum 1 , summa fide virum , per foene- ratoris syngrapham mittas velim : is ut id omne hic mini per- solvatur curabit diligenter. Ego enim promitto ac recipio me daturum operam ut captivi sistantur nec fidei meae deero. Nam licet duo millia aureorum ad me mittas, id tamen fac pro certo habeas , negligenza nec unum quidem , Deo volente , interitu- rum. Hoc tu idem isthic pollicere , quaeso, satius enim ducam vitam amittere, quam aliquid in ea re , quod a me sit alienum, faceré; cum praesertim et hoc aetatis^im, quadraginta nempe quatuor aut quinqué annos natus , et tot in religione consum- pserim. Erat mini in animo ad Ducem Brigantiae * et alias quam- plurimas principes foeminas, quae nobis adjumento esse possint, scribere. Sed nuntius crastino die Abylam (Ceitam vocant) 3 proficiscitur ; atque mini tot literis respondendum fuit, ut inter - diu noctuque nullum esset respirandi tempus.

Itaque has et sero et praepropere scripsi. Dominus noster, propter magnam clementiam suam, eorum ánimos, qui in his recuperandis animis, ne pereant omnino, nos juvare possunt, commovere dignetur. Nunc me hosque captivos omnes tibi commendo ut nostri in tuis sacrificiis recorderis.

Est in hoc oppido mutus quidam Hispaniensis , qui jam tri- ginta plus minus annos hic retinetur. Deo gratissimum erit, si quantum pecuniae satis sit ad eum redimendum, isthuc perqui- ratur (erit autem satis septuaginta aureis) ut Christianorum consuetudinem sacrisque perfruatur , nec inter hos infideles aetatem omnem exigat.

1 Haec ita in hispano: Todo el dinero que quisieren dar d V. R., me pase por carta á Clemente Ochaviano, Regidor de Cadia, etc.

2 Ala Duquesa de Bergansa.

3 Ceuta, Exilissa, Septo, Abyla, ad septem Fratres, urbs Mauritaniae Tingitanae. Ferrari , Lexicon geographicum.

An. 1553

407

CCXLIX

P. Joannes Nuñez Barreto Patri Bernardino a Regibus.

12 Septembris 1553'.

Ejusdem ad P. Bernardinum a pridie idus Septembris anno 1553.

Perscripta jam epistola , sparsus est et plane confirmatus hic rumor, quemdam ex Algarbiis 2 puerum, qui proximis superio- ribus diebus deprehensus fuisset , a nostra declinantem , turca- rum religioni sese obligasse; ejus vero patrem in una de quin- qué biremibus, quae in hoc fluminesunt, arceri vinculis, quo majore dolore afficeretur , cum his pariter alii duo juvenes , et Larachi 3, quo illae fuerant appulsae, quinqué aut sex, cum puero , qui eodem quodam negotiatorio navigio vectus fuisset, se turcas professi sunt; uno porro die, duo cujusdam merca - toris Maurorum sectam amplexati sunt : quibus nimio animi dolore in id sermonis prorrumpo : quis dàbit capiti meo aqiiam et oculis mei f ontem lachrymariim et plorabo tot animarum, melliflui Christi sanguine redemptarum, perniciem? His ego cognitis , hominem mihi familiarissimum , ut ad biremes veni- ret, rogavi, duos aut tres horum, qui se turcas fatentur, pue-

i Apographum, quod incipit in ejusdem ac praecedens folii dorso, n. 520 et explicit in 521.— De his illa etiam intellige, quae primo et secundo loco animadvertimus supra, in annotatione prima paginae. Licet in Cartas de San Ignacio, t. ih, pag. 511, quia serva- tus est idem ordo, quem habent haec documenta in Historia varia, epistola haec tan- quam a praecedenti distincta et quidem ante eam edita sit, tamen in collectione romana praecedentem sequitur ejusque pars, seu potius appendix, aut, ut vulgo dicitur, postcri- pta esse videtur.

8 Algarbiorum in Portugallia provincia est meridionalis ideoque Africae vicinior et piratarum incursibus magis expósita.

3 Larache , Larach , Lixa , urbs Mauritaniae Tingitanae. Ferrari , Lexicon geo- graphicum.

408

LlTTERAE QUADRIMESTRES

ros mihi redimerei ; patronis eorum plusquam ipsi unquam solent accipere polliceretur , ut, studio pecuniae flagrantes, facilius eos nobis traderent. Praeterea ut puerum forma libe- rali , decem ad duodecim , annos natum , qui uno abhinc anno religionem nostram deseruit , a Mauro , qui plurimum hic po- test, redimam , diligenter operam dare constitui, grandiorem quam aliunde acciperet pecuniam pollicendo.

Polemarchus hujus oppidi 1 (ut fit) foeminam adolescentem superstitionem Maurorum suscipere compulit , ut sibi concubina esset; quae puerum, ei similem , cujus antea mentionem feci, habet ; quem nisi libero , nimirum brevi (ut mater) Mahumeti haeresim sectabitur ; nam decem annos minime excedet, neque multum ab ea re abhorret.

Maximum periculum est ne, quorundam calumniis, ma- gnum mihi apud Babae regem (Fes vulgo vocant) 2 confletur odium , quod et aliis de rebus , bis haud dissimilibus , factum aliquando est, et me magnum in discrimen adduxit. At me haec nihil commovent quominus , Deo propitio , quotquot possim , in libertatem asseram. Utinam mihi pecunia ad omnes redimen- dos suppeditaret! Profecto animam amitterre nihil pensi ha- berem. Satius enim est vitam mihi, tot miseriis plenam, quot se in hoc laborioso curriculo ingerunt, eripi, quam illos suos ánimos, qui tanti steterunt, perdere.

Te per singularem et incredibilem Dei optim. maxim. bene- volentiam oro , Pater , ut máximas eleemosynas ad me brevi perferendas cures, ut me a cuncto aere alieno expediam. Nam cum venerint, majoribus nominibus oppressum, quam nunc sim, me fore spero, qui versuram solvam.

Haec, P. charissime, sunt ejusmodi, quae merito quemvis hominem ex suggestis aliisque locis clamare cogant. Animad- verte, quaeso, ne in negotio divino sisnimis negligens ; Domi- nus enim enucleate a te hujus rei , ut ab illis qui eleemosynas (quod credi non potest) nega verini, rationem exiget. Satisfacies (mihi crede), si quod in te est, contenderis. Vale.

1 Hispane (Cartas de San Ignacio, t. ni, pag. 511) El Alcalde de esta villa , qui quidem melius dicetur praetor qua.m polemarchus; hic enim bellicis , ille autem (al- calde) civilibus rebus praefectus est.

2 Baba, quae Beniteuda, urbecula est Habatae provinciae regni Fcssae, ad Guar- quavi fluvium, versus limites Errisis prov. Ferrari, Lexicon geographicum.

An. 15b3

409

CCL

P. Edmundus Augerius, Ex commissione Patris Everardi Mercuriani , Patri Ignatio de Loyola. Perusio, 15 Septembris 1553 *.

JHUS

Pax Christi , etc.

Laborum omnium, qui caeteris alibi, nobis Perusiae, in divino obsequio communes fuere , summa et proventus tibit P. in Christo observande, perscribetur, si prius domestica quo- que negotia attigero.

Fratres non solum longa et gravi rerum aut loci penuria non sunt exterriti , imo et pristinis animis nescio quid roboris in dies videtur accedere. Studia autem remissius tractantur, tum adversa hactenus multorum valetudine , tum sane mul- titudine negotiorum. Tametsi quibus licet, horas interdum suffurari sit commune. Potissima pars docet, aliis interim sua etiam officia tractantibus; quisque sua sorte beatus. Quam- quam extruendi hic Collegii spem plurima incommoda et diversi rerum exitus aliquantum interturbarint , ademerunt tamen nunquam. Ea enim est divinae clementiae magnitudo, ut Societatis opera urbem nane quoque juvandam destinarit. Quod prospero eventu et spiritualis proventus veluti pignore colligere licet. Nec tantum in movendis hominum animis dae- mon valet, quantum Deus ipse firmandis fovendisque. Is autem potissimum inter caetera suadebat non admittendam esse

Autographae, in folio unico, n. 56.— Est et apographum in folio 46.biB

410

LlTTERAE QUADRIM ESTRES

inauditam et insolitam docendi formam , quae nunquam antea esset tradita, sed et quae Academiae nomen brevi esset obscu- ratura: his atque aliis hominum ingenia exagitavit mendacii pater, suo tamen malo, cum hoc ipsum, re cognita, majorem fidem Societati pepererit. Est sane mirum quod, quo magis So- cietatis institutum latere voluit, obiecta passim studiorum novitate, eo plenius est, non notum solum, sed et probatum: siquidem nullo unquam tempore fratres fuere occupatiores, quam cum sic ille in nostram doctrinam fureret. Tune enim quotidiani et majores progressus cernebantur.

Nam praeter frequentem sacramenti poenitentiae et Eueha- ristiae administrationem , in horas etiam ad aegrotorum , qui hac aestate fuerunt plurimi, domos avocabantur; sed in pto- chodochiis hoc quoque contigit, ut aegrotis, qui máximo sane totius civitatis consensu primum fuerant recepii , auxilii pluri- mum paulatim subtractum sit, contagionis metu, cura solis interea fere fratribus relieta. Quorum charitas evidentissimis argumentis est probata.

Praeterea soli fere militibus (quoniam numerosa hic turba decumbentium fuit) spiritalem opem tulere, quando non solum metus-animum quibusdam, verum et omnibus diversitas idio- matum facultatem ademerat.

Nec defuere interim in tempio nostro occupationes , si non majores , solitae tamen. Multi etiam consulturi Patres , quibus exire tune non licebat, veniebant. Tandem hic effectum est ut, quibus antea sorderet Societas , ab eis colatur iuveturque ; et iam qui velut de victoria extumuerant, succubuerint. Voluit quoque Dominus ejusmodi fluctibus, ut caetera, hoc etiam Collegium suum quatere, ut jacta fundamenta solidiora esse probarentur.

Tradidit R. in Christo P. noster Everardus spiritualia no- stra exercitia aliquot, non minoris spei quam nominis, juve- nibus; quorum proventus vitae ratio declarat, et iam solam fere Societatem videntur venerari, quam antea ignorarant. Praelegendi finem fecit idem P. , et calorum magnitudine et adversa valetudine coactus. Sed iam secundam Divi Pauli ad Timotheum epistolam incipiet, sancto et infesto multorum desyderio impulsus. Exponit item , ut alias antea scripsimus, decalogi praecepta quibusdam in urbe maximi nominis, alio

An. 1553

411

tamen fructu. Nam et felix institutum numerosior auditorum turba demonstrai, Christo duce.

Pergit et R. P. Joannes 1 in doctrinae christianae expositione, non sine multo discipulorum fructu. Ejus Patris sanctus mirum in modum fervor probatur, dum carpit, urget, et de vita bene instituenda hortatur.

Ex scholis, praeter caetera Dei beneficia , hoc quoque civi- tas accepit: ut praesentia nostra alii praeceptores solertiores et diligentiores sint effecti. Expectatur quid fratrum diligentia in pueris instituendis tandem pariat, ânimos sane expectantium, ut spero, nunquam deceptura. Nemo est qui opem renuat et, quibus possit, modis surgenti operi nolit dare manus.

Accessit opportune hic votis Rmi. et Illmi. Cardinalis Pe- rusini "2 adventus , qui quantum sua praesentia praestet opis, struendi aedificii acceleratio indicio est. Speramus rem omni- bus majori curae fore , cum tam egregium sui specimen Socie- tas praebeat, ut non possit civitas eo non valde commoveri. Minus autem negotii fuerit in dissuadendis daemonis commen- tis, quam veritas ipsa prope jam discussa.

Faxit D. Deus ut quid interim nos velit faceré discamus et idipsum exequamur. Nos interim T. P. precibus obnixe com- mendatos cupimus, idipsum a singulis Patribus et fratribus, qui Romaedegunt, exigentes.

Vale. Perusiae, 10 Septembris 1553.

T. R. P.

De mandato R. P. Everardi Mercuriani. Indignus fiìius ,

Emondus Augerius.

In quarta pagina: R.ta (Risposta). 1553. Quad. Perusia.

1 P. Joannes Niger.

a Fulvius de la Corna (Corneus) Cardinalis et Episcopus Perusinus.

412

LlTTERAE QUADKIMESTRHS

CCLI

P. Arnoldus Hezeus Patri Ignatio de Loyola. Lovanio, 17 Septembris 1553

Ex aliis ejusdem 2 17 Septembris 1553.

Scripturus quae Dei optim. max. clementia his proxime quatuor mensibus hic acta sint, laconice plane, juxta V. R. P. desiderium, ea dumtaxat, quae in proximi vergant aedificatio- nem , narranda putamus.

Hinc primum subiit animum mira in dies hominum ad sa- niora mutatio et alia longe quam antea , (maximarum praeci- pue personarum), de Societate nostra censere , quemadmodum applausu quodam summoque animi affectu omnibus modis os- tendere nituntur. Quod quidem P. Adriani professionis reno- vatione 3 abunde docuit experientia , quam 4 praeter multorum offensionem intermitiere vix potuisset.

Verum quanta hujusmodi aedificatione acta sit , ipsa com- municantium et concionem audientium (quae a quodam Magi- stro nostro est habita) satis ostendit frequentia , quae tanta fuit quanta si maximum anni fuisset celebratum festum; nec fuit (ut ex aliorum accepimus relatu) sive coniugatus, sive studiosus, sive religiosus, qui tum ex ipsa concione, quae omnium statuum complectebatur renovationem , tum ex rei actione , in suo statu consolatus non fuerit.

• Apographum, in foliis 328 et 329.

2 Est hoc apographum post illud litterarum ejusdem Arnoldi 17 Maii datarum, quod descripsimus supra, pag. 301.

s Renovare publice singulis annis professionem consuevit P. Adrianus Adriaens- sens Lovaniensi domui praepositus.

4 professionis renovationem.

An. 1553

413

Hinc visum est ad primitias confratris nostri, P. Petri Spi- gae, sermonem flectere, in quibus idem Magister noster, Ro- mano idiomate, tanta gratia ac spiritus fervore concionatus est de vita et statu ecclesiasticorum , uti similem ab eo in con- cionando nunquam prodiisse gratiam ferunt; cui concioni simul et primitiarum sacrificio plures interfuere magnates, Doctores, atque studentium numerosus coetus , adfuit et ipse Rdus. D. Cancellarius l, muneribus (licet non admissis) suam benevo- lentiam ostendentes.

Nec silentio arbitror praetereundum his quatuor mensibus undecim apud nos spiritualia , non sine fructu et animi magna consolatione , absolvisse exercitia , decem sacerdotes et studio- sum quemdam maltis a Domino decoratum donis. Nec fuit unus, qui non obviis (quod dici solet) ulnis nostram amplecte- retur Societatem ; sequi vero omnibus suscepta status non per- mittit conditio. Nam praeter illos, quos superioribus diebus cum fratribus ad V. R. P. misimus, fuit quidam venerabilis ac sin- gulari pietate insignis Abbas Liciensis 2, cujus praeclara per universam Flandriam fama omnium praeconio Celebris habe- tur, Reginae in spiritualibus constitutionibus (sic) praecipue a secretis, qui cum quinqué selectis sui coenobii religiosis, ut puta, Priore, Procuratore, Magistro studentium, etc., bini ac bini, successive ad nos venientes, exercitia fecerunt, in quibus miram spiritus hauserunt cognitionem , et, nisi (sic) per votum integrum eis foret , ipse Abbas cum omnibus suis nostram nude paratus esset sequi Societatem. Verum, in se quod faceré nequit , in aliis id se facturum cogitai , qui non religiosos dum- taxat sed et totius patriae sacerdotes saeculares ad exercitia mittere molitur. Unum 3 jam misit, qui, feliciter absolutis exer- citiis, sese totum V. P. obedientiae resignavit.

Nonnullae quoque , tum nobiles , tum religiosae , foeminae multum cuperent se hisce exercere exercitiis, si per otium nobis liceret. Nuper magno desiderio et literis precibusque vocatus Pater ab Illma. Domina Foresti Abbatissa , tantum per concio- nem fere omnium, tam sacerdotum, quam dominarum , cornino-

1 Ruardus Tapper.

2 Ludovicus Blosius, de quo vide Polanci , Chron., t. rii, pag. 278, not. 2. 5 Vide Polanco, Chronicon, t. ni, pag. 278.

414

LlTTERAE QUADRIMESTKES

vit corda, ut multi piane novum visi sint induisse hominem. Desideratur plurimum in aliis locis ejus praesentia.

Insuper de confessionibus , parum altius ut progrediar, in dies magis magisque confitentium augetur numerus , ut vix diem transiré contingat, quo non novi accedant; verum in festi- vitatibus, ac maxime in hoc novo concesso jubilaeo , tantus est concursus , ut nocte et die per multas quandoque horas confes- siones audire coacti fuerimus, ih quibus, divina f avente gratia, multi e magnis peccatorum tenebris ad lumen resipiscentiae et veritatis pertrahuntur. Quaedam a 25 annis aut eo amplius in multis mortalibus permansit peccatis; expectata tandem a Do- mino , magna lachrymarum inundatione totum mentis reatum effudit , proficitque quotidie in melius. Quaedam praeterea, praeclara nobilitate persona, in profundum peccatorum incide- rai abyssum , manseratque per muitos annos; [haec aperuit] confirmasse hoc voto , ut , si quando quid boni se facturam co- gnosceret, se ipsam interimere mallet; in quo proposito ultra 18 aut 20 annos haesit adeo pertinaciter, ut a nullo unquam con- verti potuerit: retinebat capitale quoddam odium propter innu- merabiles sibi illatas injurias , in quo ita absorpta fuerat ut hoc secum ad inferos deferre vellet. Verum Deus nullum qui (quod in ipso est) destituii, nec hanc errantem deseruit oviculam; sed, praeter omnium expectationem, ad confessionem pertraxit, ubi piis commota admonitionibus et lachrimis saxeum illud cor tanquam cera fluere coepit, ut, non solum totius vitae confite- retur peccata, verum syncero quoque corde et odium deposue- rit et omnem sibi illatam condonaverit injuriam. Cujusdam fa- miliae, Deo planae devotae, parvulus quidam puer, tres circi- ter annos natus, continuis quibusdam vexabatur illusionibus, apparentibus illi in formis multarum bestiarum, quibus appro- pinquantibus, totus concutiebatur horrore, fletu atque clamore, ita ut capilli capitis se erigere viderentur prae nimio terrore: hoc autem noctuque dieque durabat, unde in multis parentes constituti angustiis ad Patrem nostrum rem omnem deferunt. Ipse autem matrem una cum prole ad templum venire jussit, ibique divino interesse sacrificio , quod ejus obtulerat intentio- ne; quo finito, domum revertentes, ab omnibus puer liberatus est phantasmatibus , nec ullae unquam redierunt imagines. Verum, uno liberato, statim alius major natu iisdem coepit mo-

An. 1553

415

lestari phantasmatibus ; quem similiter Pater ad templum duci praecipit , eodemque modo , celebrato missae officio , liberatus est.

Multum quidem occupatur Pater satisfaciendo his, qui ex utroque sexu, tam saeculares, quam religioni dediti, pro anima- rum suarum secretiore Consilio confluunt, vel, si ad eum venire nequeant, ipsum ad se venire omnibus expostulant precibus. Tam enim singularem in eo Dominus operatur gratiam, ut cun- ctis mirandum videatur; quia visum non est quemquam eum accessisse, qui non gaudio mentisque relevatione ab eo recedat. Hisce et similibus tantum persaepe obruitur spiritualibus nego- tiis, ut vix cibum quiete sumere concedatur.

Persaepe ad infirmos vocamur, ac maxime praeterlapsis die- bus, quibus curatus Sancii Michaelis, una cum vice-curato suo, uterque multum denique, usque ad vitae desperationem, morbo correpti fuere. Hoc (inquam) temporis spatio praecipuam omnium infirmantium curam ipse gessi, quos omni tempore, prout necessarium fuerat, non sine fructu (ut speramus) ac ae- dificatione multorum, ecclesiastica ministrando sacramenta, visitavi. In praecipuis festivitatibus, in quibus, pro ritu patriae, ipsi curati verbo Dei oves suas pascere tenentur , vice nostri pastoris ad populum concionem habere coepi ; quod exinde omnibus festivis diebus fació, etc.

416

LlTTERAE QUADRIMESTRES

CCLII

Angelus Pullicinus, Ex commissione Patris Pauli d' Achillis, Patri Ignatio Loyola. Panormo, 23Septembris 1553

t

Gra. et pax.

Quandoquidem ita sancta iubet obedientia, R. P. in Chro., a qua transversum (ut aiunt) digitum discedere nefas duco, paucis ea R-. P. T. complectar, quae próximo quadrimesti, non indu- stria quidem aut dignitate nra. , sed summa clementissimi Pa- tris Dei erga nos bonitate , hic contigerunt.

Et primum quidem a scholasticis nris. auspicabor, quorum numerus per singulos dies auctior, et fructus, cum in Iris, tum in spu. , Dei benignitate cernitur uberior. Etenim (ut paucis eorum in studiis exercitationes attingam) scholas quotidie, modo aliqua eos non urgeat occupatio, frequentant diligenter; et in illis post fusas in ingressu (quod fit etiam in egressu) pre- ces, audiendo, audita repetendo, scribendo, et demum aliis id genus exercitationibus vacando , tantum eo duce promovent, quo primum authore coepere , ut bene speremus fore quod in iis, quae ad studia pertinent , expectationi nostrae faciant satis.

Nam quid de spiritualibus dicam exercitiis? in quibus tantos hactenus fecere progressus, ut mirari sane divinumque digitum in eis suspicere cogamur. Brevi expediam. Oês fere magna

1 Autographae , totae manu Angeli Pullicini, in folio duplici , nn. 190 et 191.— In eis quaedam mutavit , quaedam dele vit Polancus , quae quoniam pauca et exigua sunt , ad paginae calcem adnotare contenti erimus.

An. 1553

417

cum devotione quotidie intersunt sacris. Doctrinam christia- nam die venerisi diebus Dnicis. ac festis conciones audiunt devote , ac ita devote , ut non auditores modo verbi , sed etiam factores dici possint. Singulis praeterea mensibus ad confessio- nem, nonnulli ad sacram etiam communionem libenter acce- dunt: nec desunt qui hoc faciant frequentius. Quid plura? tan- tum in sancto hoc instituto sanctisque exercitiis promovent in dies, ut plurimi sint, et quidem bonae spei adolescentes, qui, suave Redemptoris nri. 1HU. Christi iugum suscipere ex- optantes, in domum probationis admitti votis omnibus efflagi- tent. Caeterum R. Pater nr. ad probanda magis eorum desi- deria , quae , si vera sunt, dilatione crescunt 2 , iubet illos bono esse animo, et consueta, cum in litteris, tum spu. , exercitia frequentare. Siquidem ipsis pollicetur quod5, si pergere, quem- admodum coeperunt, studeant, brevi votis eorum annuetur. Unde fit ut ipsorum animi magis magisque in dies accendantur ac bona desideria semper ad virtutes inflammentur. Et haec de scholasticis hactenus.

Ad conciones veniam ; quod múnus , ut legendi etiam singu- lis diebus doctrinam Christianam, charissimus in Chr.° fr. D. Michael Botellus exequitur. Qui cum anno elapso diebus tan- tum dominicis concionaretur ; nunc et dominicis id praestat et festis , magno cum auditorum numero et applausu. Qua ex re fit ut plurimus 4 divina largitate fructus colligatur. Multi et- enim qui diabolicis irretiti laqueis diu fuerant , variis ac nefan- dis criminibus obnoxii , a pristinis malis recedentes , ex animo vereque se ad benignissimum Dnum. converterunt, cui fideli- ter iam deservire incipientes, animae olim neglectae, sor- dentis et squalidae, magnam curam habent, vitam in singulos dies propriam emendando , mores componendo , piisque operi- bus pro sua quisque facúltate libentissime insudando. Illi vero, qui confiten hactenus et communicare frequentius in tempio nostro consueverunt, ad meliora virtutum opera semper accen- duntur: tantum abest ut a coeptis olim pietatis ac religionis operibus aliqua sese occasione subtraxerint. Quorum alii

P. Hieronymus Domenech, Siciliae Provincialis. so/cut crescere. Polancus.

Verbis Siqtiidem ipsis pollicetur quod substituit Polancus /ore ut. ut uberrimus. Polancus.

T. II. 27

418

LlTTERAE QUADRI MESTRES

exemplum imitati, alii monitis hortatuque pellecti, faceré idem quoque et ipsi student. Unde auctior fit confitentium et ad sa- crarli Synaxim accedentium numerus. Qui, licet usque 1 con- sueverit esse magnus, hisce tamen diebus, ob concessum huic Regno Siciliae iubilaeum, fuit longe maior. Immo tantus, ut si duplicatus atque adeo triplicatus fuisset confessariorum nume- rus, tantae multitudini satisfacere non potuisset. Confessi ta- men multi sunt qui Dominicum pariter corpus suscepere ; qui omnes piane fuerunt octingenti \ Gra. divinae bonitati a qua quicquid boni, quicquid sancii est, veluti e vivo quodam fonte, iugiter ad nos promanai.

Et quoniam de confessionibus modo fecimus mentionem, haud abs re credo fore, si nonnulla subtexam scriptu sane scituque non indigna, quae in illis per aliquos Patrum Domi- nus operari dignatus est. Aliquot enim fuere poenitentes, qui a multis annis animae prorsus miserae nullum respectum 3 ha- bentes, diversis peccatis atque flagitiis serviebant. Inter hos autem aliqui a duobus annis , a tribus aliquot , et a quatuor con- fessi non fuerant: quidam etiam a quinqué. Tantum improba potuit in quemdam indignado. Non defuit qui a sex annis ad saluberrimum hoc non accesserat sacramentum. Et, quod est admiratione dignum maxima, qui se quindecim ferme annis privaverat, unus accessit 4. Qui omnes, Dei gratia, veteri no- mine (ut Apostoli verbis utar) exuto , novum induere , IHUm. Christum 5, cui sit laus honor atque gloria , qui est benedictus in saecula Deus.

Mulier quaedam, quae nulla re magis gaudebat quam in coenoso libidinis lacu volutari , annis 8 in fornicatione vixerat inquinate: verum Patris cuiusdam piis monitis et supernae lucis illustrata splendore, nefandum in quo iacuerat crimen recogno- vit, agnitumque in confessione G promisit in posterum velie castam vitam agere ; sed et ipse quocum tanto tempore mulier peccaverat, cum tanti sceleris conscientia premeretur , et quie-

1 licet semper. Polancus.

2 octingenti plus minusvc. Polancus.

3 nullijm rationem. Polancus.

■* Haec omnia, a vocibus Inter hos, cancellavit Polancus.

5 Epist. ad Ephes., iv, 22 et 24. Ut apparet, non verba sed tantum Apostoli sententia affertur.

ü agnitum in confessione delevit Polancus.

An. 1553

419

scere amplius nullo modo posset, poenitentia ductus, flagitium suum humiliter est confessus. Et ne iterum in idem crimen in- cidendi a daemone aliqua subministraretur occasio , illam sibi legitimam coniugem copulavit.

Verum cuiusdam maurae conversionem fas non 1 est silentio praeterire. Quae cum diu in infidelitate sua obstinata perman- sisset, cuiusdam Patris excitata sermonibus, ita fuit divina miseratone compuncta, ut intra paucos a conversione dies sacri baptismi gratiam consequuta sit. Et quae Satanae reliquorum- que daemonum fuerat diversorium, effecta est sancii Spus. tabernaculum. Sed me obliviosum, ne dicam ingratum, qui, dum plus aequo in externis immoror , domesticum illud miracu- lum (cur enim in tam stupendo Dei opere id vocabuli refugiam?) pene praeterieram.

Pervenit (credo) ad aures R. P. T. iam a multis piane die- bus nostri Thomae in Machometana impietate obstinata perfi- dia 2. Quae quidem quanta fuerit vel ex ipso licet tempore co- gnoscere, quo est in hoc nostro Collegio cum fribus. commo- ratus. Nam cum esset iam triennium prope lapsum , in quo ñeque quotidianis hortatibus atque stimulis , neque fusis ad Dnum. assidue precibus eius conversionem postulare desitum est, vix tamen conversionis in eo vestigium erat invenire. Quare non iniuria Thomas dici poterai, hoc est abyssus, iniqui- tatis videlicet atque miseriarum omnium, immo iucundissi- mum diaboli domicilium s. Verumtamen ob id nunquam spes, a fratribus olim super eius conversione concepta , valuit debi- litan, nedum extingui. Quinimo tanta sui cordis duritia maio- res addebat in singulos dies stimulos ad supplicandum pro eo misericordiarum Patrem quo solita miseratione famulorum suorum lachrimas miseratus aspiceret , animamque illam , pro qua pretiosissimum sanguinem suum effuderat , propitius ad se converterei. Neque spes illa nos fefellit. Paulatim namque coe- pit eius animus divina virtute molliri, et profundiori secum meditatione pertractare, quae sibi aliquando de Christiana fide dicebantur , Patris atque fratrum vitam , cuius tamdiu prudens fuerat explorator, in mentem revocare. Quibus omnibus mi-

aequum non est. Polancus. Vide supra, pag. 320.

Quatuor haec postrema verba suppressit Polancus.

420

LlTTERAE QUADRIMESTRES

rum dictu quantum ad suscipiendam X.» fidem incitaretur. Sed hostis antiquus non ferens suam ab anima illa deiectionem, non iam ut prius illum tentare, sed longe validius, omnique (ut dieitur) telorum genere coepit oppugnare. Et primo quidem tentans si quo modo posset ab ilio, quod conceperat, desyderio eius mentem avocare: immittebat ei memoriam pecuniarum, generis nobilitatem, rerum amorem, fluxam saeculi gloriam. Quae cum parum prodesse conspiceret , gravius eum aggredì non est cunctatus. Modo enim et animi et corporis, qua pol- lebat , in periculis fortitudinem ; apud suos foedam ignominiae notam et vicinum satis adipiscendae libertatis tempus sugge- rebat. Quibus rebus magnam callidus Mie serpens cogitationum nubem ei suscitabat. Quae omnia daemonum tentamenta eo processerunt, ut audire ipsos, ac si aliquot secumessent amici, pollicentes sibi videretur ; ac ita pollicentes ut quodvis aliud potius deesse quam illud quod pollicebantur posset. Adde quod silendum nobis non est. Quadam videlicet nocte in oratione pósito, quam, pro ventate sibi manifestanda , coram crucifixi imagine a multis iam noctibus fundere consueverat, reprae- sentasse daemones propriam orantis imaginem, quumque eam, veluti in terra (ut sibi videbatur) positam, esset intuitus, ita eam cernere sibi visus est deformem, ut pro ingenti, quo est perculsus timore, licet natura esset intrepidus, gravi corre- ptus febre, decumbere cogeretur; itaque territus maleque affe- ctus mansit illa die. Omittam hic , ne sim plus aequo prolixior, quemadmodum singulis noctibus, ut primum se orationi dabat, valido gravatus somno ad terram caderet. Cum igitur tot ac tantis inimicorum insidiis atque fraudibus undique se videret circumventum , uni ex Patribus ea , quae contigerant, ferme omnia patefecit. Cumque ab eo fuisset edoctus Dnicae. crucis vexillum , et fidem ad Dnum. inexpugnabilem nobis murum esse, ilio deinceps adversus insultantes hostes muniebat sese. Tantumque inde habuit auxilii , ut de fidei nostrae veritate amplius non ambigeret. Immo vel hoc uno assereret "argu- mento Christi fidem esse veram facile posse comprobari, quod tantum sit in hoc signo virtutis , ut daemonum acies ab ea vi- eta profugiat , ac veluti fumus territa evanescat. Mirum stu- pendumque ad propositum hoc subdam prodigium , et quod ad Christi gloriam faciat maxime, quod Thomae opera, priusquam

An. 1553

421

baptisma susciperet, operari digna tus Dnus. 1 Locutus est die quadam ipse mauro, cum quo non parva illi consuetudo inter- cessemi. Inter caetera vero, de quibus erat sermo, non pauca de sua conversione, de nostra religione ac fidei christianae veritate dicta sunt a Thoma ; et quantum Salvatori 9 nro. ad- haerere conferret. Hortabatur ergo eum pro facúltate ut et ipse, Machometana impietate penitus abnegata, sacrum vellet baptisma suscipere. Obiiciente autem ilio, quae a turcarum doctoribus in christianam fidem audierat proferri , protulit et Thomas quae de fide non audierat modo, sed in se quoque file- rai expertus, praesertim de Crucis virtute, quemadmodum, videlicet, diaboli ab ea metu perculsi statim evanescerent, ac irriti eorum conatus redderentur. Et quoniam iuvenis ille tune temporis erat libidini valde obnoxius , atque in heri sui domo consueverat per noctes piane singulas cum quadam , et illa maura , rem habere , est ei additum ut cum ad eam accedere diabolus compelleret , ilio signo frontem pectusque muniat suum. Quod si certa faceret cum fiducia, pollicitus est, si quod auditu perceperat , re ipsa non comperiat , se velie confessimi iam Chrum. Ihum. abnegare, nec baptismatis , quam prope- diem expectabat gram. , consequi. Promisit ille facturum iuxta Thomae sermonem. Iamque noctis advenerat hora, in qua de more ad peccandum surgeret. Cumque diaboli nequitia, eo- rum, quae audierat, oblitus, accederei ad peccandum, suc- currit de repente in ipso articulo, quod fuerat ei de nostrae salutis vexillo praedicatum. Moxque, nulla intercedente mora, signum illud malignis tremendum spiritibus cum fide (ut rei eventus docuit) sibi pingit in fronte ; et ecce (O rem stupenda m) illieo ita membra obriguere, ut moveri nullo pacto possent. Quod ille videns atque a tentatione se liberatum sentiens, rem omnem eadem hora mulieri aperit , et , die facto , per domum postmodum et per urbem reliquis infidelibus , quod evenerat, patefacit. Quamobrem ad tanti miraculi magnitudinem plu- rimi eorum, qui aderant, stupuere. Inter quos unus ita est re- pente mutatus, ut baptizan velie fateretur. Ille vero, cui talia

1 Haec, a vocibus Mirtini stupendumque clariora reddidit Polancus hoc modo: Nec tacendum est crucis X.i admirabile opus, quod per Thomam, priusquam bapti- sma susciperet , operari dignatus est Dominus.

- Servatori. Polancus.

422 LlTTERAE QUADRIMESTRES

cornigere, non muitos post dies ex aqua et Spu. sancto (ut evangelicis verbis utar) est renatus, et in hodierno die constans in fidei proposito perseverai. lili sit laus, illi honor atque glo- ria , cuius dextera virtutem fecit , cuiusque nomen sit semper benedictum. Amen.

Ad Thomam nostrum redeo , quem sic reliquimus in fide ro- boratum, ut iam de illa non dubitaret amplius. Is igitur cum adeo diuturnam, haud sane adversus carnem et sanguinem, pugnam sustinuisset , divini luminis tandem claritate cor eius illustrante, nro. Patri desiderium patefecit, quod crescere in se quotidie sentiebat. Altera namque die a sancii Spus. celebri so- lemnitate, hora ferme noctis dimidia, misso ad nostrum Patrem sacerdote , suum illi voluit desyderium aperiri. Quin et ipse, cum ad eum venisset postea , rogabat ne ultra sequentem diem baptisma differretur. Satis enim superque (aiebat) dnicis. se mo- nitis restitisse ; verum , quam vis aegre , obtinuit , vel potius ex- torsit, demum Pater ut inde ad octo dies baptizaretur: ipse vero interim recogitabat cum propheta omnes anteactae vitae annos in animae suae amaritudine. Iamque dies advenit constituta, in qua'delictorum omnium esset a clementíssimo Domino veniam impetraturus. Itaque in festo gloriosissimae atque sacratissi- mae Trinitatis, hora fere vigésima tertia, magna populi fre- quenta praesente, nra. in ecclesia, non commode satis ad tam grande spectaculum, peristromatibus ornata, Sanctorum tamen Angelorum choris decorata satis ad baptismatis accessit sacra- mentum. Dumque ab Hembitae 1 civitatis (quam Xaccam vo- cant) Antistite pro foribus exorcisma legeretur ; ecce maura quaedam , divino spiritu incitata , cum lacrymis ad praesulem accedens, ab eo se baptizan flagitabat. Quam quidem gratiam, quia non erat de his , quae ad fidem pertinent , instructa , licet multis gemitibus exposceret, impetrare tune temporis non va- luit. Cum autem quidquid supererai lectionis, absolvisset Epi- scopus, e templi foribus in eius medium procedens, Ioannem Thomam (quod illi nomen tune fuit impositum) omnibus , qui aderant (nam de ipso quis dubitet?), gaudentibus, baptizavit. Non repetam hic pluribus quanta fuerit omnibus in die illa lae- titia: ut ei gratularentur externi, amplexarentur amici ,, cuncti

1 Ita hic perspicue quod Polancus sci ipsit Hemilitae. Vide Chronicon, t. in, pag\ 210.

An. 1553

423

denique fratres vix possent prae gaudio lacrymas continere, nedum ab eius amplexibus divelli.

Sed pauca de ipso , quo videlicet pacto se post baptisma su- sceptum studeat habere, solum proferemus. Etenim ab ea die, in qua fuit Dei miseratione tantae gratiae particeps effectus, dedit semper operam, non sua fretus prudentia, seu viribus, sed X.* tantum gratia, ut candidissimam illam et mundissimam prorsus innocentiae vestem in suo candore conservaret. Ab omni siquidem peccato et ab omni vitio abstinet, aedificans quotidie super id, quod iactum est, fundamentum rectae fidei, virtutum operationem , non ignarus verborum Apli. Jacobi: Fidem sine operibus mortuam esse. In omnibus, quae aut agit aut loquitur aedificare omnes enititur, humiliorem semper locum deligit, minima quaeque peccata vitat tanto studio, ut si (quod humana fragilitas est) in aliquod inciderit, priusquam illud explicet confessano, pondus Aetna (ut dicitur) gravius putat sustinere. Et quod est dictu mirum, quatuor aliquando aut quinqué dies effluunt, in quibus nullam in se noxiam cogi- tationem deprehendit. Adde quod in fide ita constans, ita robu- stus est, ut non mirari divinam in eo gratiam non possimus. Asseverat enim quod si 1 aliquando prioris eum non ad-

moneret vitae , cuius valde poenitet , nunquam sibi turca sed xpianus. fuisse semper videretur. Merito ergo potentissimum illud divinae Maiestatis brachium admirantes, canere cum Pro- pheta possumus: Haec est miitatio dexterae Excelsi*: qui facit mirabilia solus in coelo et in terra 3. Verum de his hactenus. Tempus enim nos admonetut iis, quae non indigna scitu adhuc narrari possent , praetermissis , ad ea quae supersunt prope- remus.

Nr. Pater 4 hisce diebus iussu P. Provincialis , Bivonam se contulit, quod est oppidum Comitis Lunensis 5, generi Proregis, ut inibi aliquot dies moram faceret, ubi per illos dies et concio- natus est, et christianam doctrinam exposuit. Quam quidem

* Vocabulum est hic quoddam emendatimi, sed ita emendatimi ut certo erui non possit an scriptum sit daemon, an sermo, an memoria, aut quid simile.

2 Ps. LXXVI, lì.

3 Ps. LXXI, 18.

4 P. Paulus d' Achillis, Panormitano Collegio praepositus.

5 Petrus de Luna , Comes de Luna et Dux de Bibona , qui paulo ante uxorem duxe- rat Elisabeth, Joannis de Vega, Siciliae Pro-regis, filiam.

41'4

LlTTERAE QUADRIMESTRES

provinciam , cum sibi amplius retiñere per tempus non liceret,. R. P. Antonio Vinckio illuc misso, qui in dicti Patris, vice 1 suc- cederei, recedens inde tradidit. Ex qua re fructus haud medio- cris, immo maximus , speratur. Suadente namque Patre, tum Comes tum eius uxor, D. Isabella, Proregis filia, multis vacant operibus pietatis, egenis eleemosynas largiendo, xenodochia erigendo, in carceribus detentos liberando, pluraque alia mise- ricordiae opera magno studio per dies pene singulos exercen- do. Xpo. gratias.

Silendum autem non est quod, post aliquot dies a dicti Patris nri. reditu, hic evenit. Virgo quaedam ab aliquot annis tot fuerat ac tantis vexata scrupulis, ut non audire modo X.1 ver- ba, sed nec illa cogitare posset ullo modo. Et licet aliquando confiteretur, nunquam tamen intra hoc tempus ad percipien- dum Eucharistiae sacramentum potuit adduci. Iamque de sua pene salute despera verat ; seque inter damnandorum numerum computaverat, cum diabolo eiusque satellitibus perpetuis incen- diis cruciandam. At benignissimus Dominus ancillae suae hu- militatem respiciens , quae nunquam daemoni inter tot sugge- stiones assensum praebuerat, voluit eam e multiplicibus ini- mici laqueis eripere. Cum enim his diebus , ut solebat, Patri nro. confiteretur, persuaden etiam sibi, operante Domino, passa est, ut sacrum susciperet Redemptoris nri. corpus. Quod cum effecisset , tanto est gaudio tantaque mentis laetitia perfu- sa, ut omni fere amoto scrupulo, atque animi anxietate depulsa, nunquam se tantum consolationis divinaeque dulcedinis exper- tam fateatur, meritoque gaudens canere cum Propheta potest: Quam magna multitudo dulcedinis tuae , quam abscondisti ti- mentibus te; per f ecisti eis qui sperant in te - , etc.

Plurima sunt alia, quae tum publice tum privatim per Pa- tres ac fres, divina bonitas effecit in consolando moestos , in- struendo rudes, docendo ignaros; quae omnia singillatim re- censere, ut non necessarium, ita operosum nimis est. Hoc unum tamen silentio non praeteribo, tantam esse per totam urbem de Societate nostra opinionem, eamque de Patribus nris. aestimationem , ut frequenter ad audiendas aegrotorum

1 locttm. Polancus. * Ps. xxx, 20.

An. 1553

425

confessiones expetantur: hisce diebus per eorum quemdam factum esse miraculum praedicatur. Faxit clementissimus P. Deus ut haec opinio ad maiorem ac uberiorem proventum animarum in dies accedat et id fiat in affectibus animorum, quod speramus Dei gra. futurum, qui est in saecula semper gloriosus. Quae ut pro nobis oret R. P. T. , cui maxime com- mendatos esse volumus, ex animo supplicamus. Non enim ignari sumus egere nos plurimum sanctis tuis precibus sacrifi- ciisque omniumque eorum, qui isthic sunt, Patrum ac fra- trum. Sed et ipse, non inscius quot sim vitiis et iniquitatibus ob- noxius, eo ardentius tuis me precationibus commendo, P. opti- me, quo plura sint quam ut recenseri, et graviora quam hic explicari queant. Utinam Dnus. ita in animis nostris operetur, ut suam semper voluntatem sentiamus eamque sic in terris compleamus, sicut incoelis iugiter completur.

Panhormi , nono Cal. Octobris, post Christum natum anno 1553.

P. T. indignissimus filius et servus in Christo,

Angelus Pullicinus.

Ex commissione P. nri. D. Pauli Achillis.

Iam pene fugerat V. P. quod maxime scire te volebam, nempe numerum P. atque fratrum hic degentium. Cum enim bona eorum pars , qui hic hisce diebus morabatur , missa fue- rit Montemregium atque Messanam , pars etiam (ut duos illos hic omittam, qui in coelum evolarunt *) tuo sit iussu isthuc pro- fecia , effectum est ut superessemus pauci : omnes enim sumus non plures quam sex et viginti. Proinde messis Dominum pre- camur qui mittat operarios in messem suam.

Alia manti in hac quarta pagina: Q. Palermo, 53, Octob.

1 redundei . Polancus.

- Joannes Baptista de Sancto Petro et Joannes Forcada seu Forcadamus. Polanco, Chronicôn, t. m, pag. 212, n. 418.

426

LlTTERAE QUADRIMESTRES

CCLIII

Petrus Sevillano Patri Ignatio de Loyola. Methymna Campi, 29 Septembris 1553

IHS

Muy R.do en X.° p.e

La gra. y paz de Jesu Chro. nro. señor sea siempre en el continuo favor y ayuda de V. P.ad Amen.

Para cumplir la obediencia, haré saber á V. P. algunas mer- cedes que Nuestro Señor nos ha hecho.

Ya creo otra vez se escribió á V. P. 2 la buena mudanza de un caballero de esta villa, que aquí entró, y la edificación y afi- ción que causó en todos los que le conocían, su reformación. Quiso el Señor corresponder al deseo de muchos, que se ordenó, y cantó Misa , y su recogimiento pone admiración á muchos; y, como el Señor lo sabe ordenar todo, el mismo Abad de Me- dina, del cual hemos escrito cómo por no entender las cosas de la Compañía la contradecía 5, vino á nuestra casa, y en nuestra capilla hizo dos veces órdenes, y ordenó á aquel caballero, y después se ofreció á lo que le pidiésemos. Tuvimos esto como á milagro y por merced que el Señor nos hizo.

El sitio para edificar aquí el Colegio, del cual hemos á V. P. escrito que nos estaba prometido, fué Dios servido que se nos diese en el dia de San Pedro y S. Pablo, y tomamos la posesión

1 Autographae, in folio duplici , n. 458.

2 Vide supra, n. ccxx, pag 261, et n. ccxxi, pag. 267. r> Supra, n. clxxxiii, pag. 60, et n. ( lxxxvii, pag 83.

An. 1553

427

diciendo en él misa. En este tiempo ordenó el que todo lo ordena para nuestro bien , que , para que los fundamentos fuesen con espíritu puestos , estuviese aquí el P. Francisco de Borja y el P. Don Antonio de Córdoba los cuales, con los Padres y Her- manos, rezando de rodillas himnos al Señor y oraciones á nues- tra Señora , y haciendo procesión , rezando las letanías con un crucifijo delante, pusieron con mucha devoción, la primera pie- dra el P. Francisco, y la segunda el P. D. Antonio, y luego las demás los Padres y Hermanos, ofreciéndolas á sus abogados, y suplicando á su Divina Majestad que, así los fundamentos, como los medios y fines, sean en Christo y por Christo.

Han tenido los hermanos por particular beneficio del Señor ser admitidos á trabajar en la casa de Dios, y hacerse albañi- les y jornaleros, pues saben que , no siendo dignos de ello, se les apareja la paga en X.°, por cuyo amor se extienden mucho á trabajar en esta obra, trayendo cal, arena y piedras conti- nuamente.

Ha edificado tanto en este pueblo ver así á los Padres y Her- manos hechos obreros de Christo, que, viniendo muchos hom- bres honrados y ricos á ver la obra, el ejemplo los ha constre- ñido á quitarse las capas, y aun desceñirse las espadas dora- das, y con sayos de seda y calzas de aguja andar con nosotros, trayendo ladrillos y arena; con lo que el Señor les ha dado tanto gusto que lo han continuado mucho, diciendo con los her- manos que en esta obra los trabajadores habían de pagar, por- que los dejasen trabajar; ya por la bondad de Dios va la obra fuera de los cimientos.

No es de dejar de escribir la consolación, que recibimos con la Santa conversación del P. Francisco, porque, allende que la gente de este pueblo quedó muy edificada y movida con sus sermones en las iglesias y pláticas en casa , pero la conversa- ción de dentro de casa nos consoló y animó á todos á buscar la confusión propia y gloria de Dios.

Ya escribimos el fruto que el Señor hizo en la villa de Rio- seco por la predicación del P. Mtro. Baptista *. Después ha ido á Valladolid; con sus sermones tocó el Señor á muchas almas, en especial á una Señora , mujer de uno de los muy privados

1 P. Joannes Baptista Sanchez.

428 LlTTERAE QU A DKIM ESTRES

del Príncipe, que andaba muy profana: dijo, luego que le vio, que se quería confesar con él.

También fué el P. á la ciudad de Avila donde fué rogado de los del Cabildo que predicase en la iglesia mayor, donde pre- dicó un sermón de grande espíritu y edificación , y el día de San Gil, predicando el P. en la misma iglesia de nuestra casa que se llama San Gil, vino el Obispo 2 de la ciudad á le oir, y solemnizóse mucho aquella fiesta, y dijo la confesión el Obispo y dio al fin la bendición. Quedó aquella gente tan movida y edi- ficada que es allí el P. tenido por un santo, tanto que un reli- gioso, predicador famoso, dijo predicando : "si aquel hombre santo no ablanda los peñascos de Avila, ¿para qué venimos nos- otros aquí?,,

Las pláticas, que en casa se hacen todas las fiestas en la tarde, crecen tanto, y vienen tantos con tanta afición, que se hace un gran auditorio ; y las mujeres, que no les es concedido entrar en ellas, á lo menos á lo que pueden, que es desde las puertas, se vienen á oirías, quejándose por no hallar iglesia, á donde todos pudiesen entrar.

En todos los ejercicios da el Señor tanto crecimiento y fruto, que pone admiración ver en tierra, donde más se usan las mer- cadurías, que muchos de los mismos mercaderes y otros mu- chos ciudadanos tengan tanta cuenta con sus almas , que unos á quince, otros á ocho dias, se confiesan y comulgan, y con tanta afición, que hemos echado de ver que el contradecírselo aun en el púlpito parece que los acrecienta ; porque habiendo predicado un religioso que se guardasen de gente que en poco tiempo promete santidad, parece por la bondad del Señor que cada golpe de estos nos acrecienta la miés.

De Salamanca vino aquí un Padre, el cual con sus sermones, así en los cambios, como en los otros, y con algunas pláticas alegró mucho y dejó edificada la gente. De los lugares comar- canos con mucha devoción vienen los clérigos á pedir que les vayan á predicar; sed operarti pauci. Dé Dios Nuestro Señor á

1 Nondum domum aut collegium habebat Abulae Societas , sed solum situs ei erat assignatus et datus pro collegio ibidem extruendo. Vide Polanco, Chronicon , t. in, pag. 366, n. 804.

2 Didacus de Alaba et Esquivel.

An. 1553 429

V. P. mucha vida y salud para que crie muchos en el su mayor servicio. Amen.

De Medina del Campo, penúltimo de Setiembre de 1553.

El inútil y menor hijo de V. P. y siervo,

f P.° Sevillano.

t

Super scriptio in quarta pagina: IHS. Al Muy R.d0 en X.° p.e el padre M.e Ignacio, prepósito general de la Compañía de Jesus

En Roma.

Alia manti: Quadri. 1553. Medina del Campo, penúltimo Sett.e

Vestigitim cerae et sigilli.

430

LlTTERAE QUADRIMESTRES

CCLIV

Michael Ramirez Patri Ignatio de Loyola. Methymna Campi, Septembri 1553

t

IHS

Admodum R.de in Xpo. pater.

Gratia et pax ab eo, qui operatus est salutem in medio ter- rae. Ne instar pigri illius servi, sudario demandatum sibi ta- lentum involventis 2 , incusandus negligentiae videar, haud pa- rum fecisse arbitror, si P. T. certiorem fecero de omnibus bene- ficiis, quae summus ille largitor munerum indignis nobis proxi- mis quatuor mensibus conferre dignatus est. Ut igitur iniuncto obedientiae muñere fungar, qua poterò brevitate, quae hoc tem- poris spatio evenerint, hac epistola paternitati tuae perscri- bam 3.

Existimo iam te aliis ex litteris accepisse equitis cuiusdam, genere et imaginibus clari, huius oppidi, anteactae vitae et odio et dolore commoti mutationem. Quae haud parum emolumenti animis, non solum civium et amicorum, verum etiam externo- rum, contulit. Nec iniuria id quidem. Ingressus enim hanc no-

* Autographae, in folio duplici, nn. 459 et 460. In eis ultima tantum verba, minimus et indignus p. t. filius, Michael Ramires , sunt manu ipsius Ramirez scripta; reliqua exaravit P. Petrus Sevillano.— Aliud proprie non sunt quam latina praecedentium Pa- tris Sevillano litterarum versio ; quaedam tamen continent quae in illis sunt praeter- missa. Pauca in eis emendavit Polancus, quae nos ad paginae calcem exscribemus ; et earum ita emendatarum extat etiam apographum in foliis nn. 456 et 457.

2 His,avocibus Ne instar, deletis. substituit Polancus haec: Ut obedientiae mu- ñere fungar ac ne.

3 Hanc periodum suppressit Polancus.

An. 1553

431

stram dontutn \ vetusta pelle detracta novisque moribus indu- tus (Aeterno Patre multorum votis annuente), sacris ordinibus initiatus, miro erga Deum affectu et amore, primum apud nos fecit sacrum. Hincque se ipso antiquisque moribus taedio habi- tis, accinctus tamen Christi Iesu auspiciis , ad infima quaeque studiose amplectenda, mundoque totis viribus adversandum, ab eo veluti iniuria lacessitus, perpetuum ei indicens bellum, domum suam reversus est. Ubi tanta honéstate morumque probitate degit, ut omnes noti et amici in maximam admiratio- nem adducantur, videntes cum unico famulo incedentem, quem antea multi admirabantur et equorum strepitu et hominum magno satellitio stipatum.

At pater omnipotens, qua solet benignitate, aliud bonum ex alio hauriens bono, Abbatem Methymnae , qui antea totis viri- bus Societati adversabatur (ignorans tamen Societatis placita ac instituía), movit ut nostram dignaretur 2 adire domum no- stroque in sacello bis sacros celebrare ordines. Quibus nobilem illum initiavit virum. Et pristina, quam de Societate conceperat, opinione deposita, refragationeque in favorem conversa, se multis verbis promptum atque paratum ad ea omnia, quae no- stram respicere utilitatem viderentur, praebuit. Id nobis admi- rantibus Deoque pro suis operibus gratias agentibus.

Tertio calendas Iulii quo die festum D. Petri celebratur, situs quidem praegrandis ac spatiosus (de quo iam ad P. T. scripse- ramus), Collegio aedificando satis idoneus, tum propter loci aptitudinem domui erigendae, tum etiam propter salubritatem, et amplitudinem ad degendum , nobis traditus fuit , Deo mul- torum precibus annuente. Sequentique die, Divi Pauli com- memoratione dicato, situm ac domum quamdam inibi sitam intromissi 3, sacro ibidem celebrato, possessionem accepimus. Eodem tempore sapientissimus omnium rerum opifex, qui illum situm sibi delegerat, cupiens domui suae providere, eamque su- per solida, quibus tutissime fulciret, fundamenta aedificare, ad nos misit P. Franciscum de Borgia, quondam Gandiae Ducem, cum P. Antonio de Corduba. Qui genibus provoluti precibusque

* domum scripsit recte Polancus loco verbi Societatem , quod scripserat Ramirez.

2 vellet. Polancus.

3 Ubi Ramirez situm ac domum quamdam inibi sitam intromissi, scripsit Polan- cus ejus ac domus in eo sitae.

4o2 LlTTERAE QUADRIMESTRES

et hymnis ad Deum, Divanìque Genitricem humiliter fusis, caementi primos lateres collocarunt. P. Franciscus principium dedit; proxime P. D. Antonius sequutus est, quos reliqui Patres ac fratres, ordine quodam incedentes, imitati, quilibet, pecu- liari aliquo Sancto invocato, cuius auxilium ad Collegium hoc instruendum impiombai, caemento singulos lateres adaptabant. Prius tamen in eodem situ processione facta maxima cum de- votione, Fratre quodam cum signo crucifixi Iesu praecedente. -In qua nihil aliud ab omnibus petebatur nisi ut Collegium hoc ad dulcissimi Iesu perpetuam gloriam et honorem aedificare- tur. Et quo facilius et alacrius ad capessendum negotium hoc accingeremur, Omnipotens Pater, qui vivis templis rectius multo quam istis manufactis delectatur, materialem volens aedi- ficare domum, nostrarum animarum tempia non deserens, sed eorum aedificationi consulens, alios fratres ac Patres miro in- cendit desiderio Iaborandi in hoc Domini tempio; qui omnes máximo honori ac utilitati ducunt, si admittantur vel ad infima quaeque exercenda, quamtumvis laboriosa, in hoc aedificio, se tanto beneficio indignos arbitrantes, gaudentque maximopere tum latomos caementarios, tum etiam conductitios operarios fieri, citra haesitationem exspectantes pro minimo hoc labore repositam sibi in sinu Domini mercedem. Cuius amore exultant exiguas ostendere vires, suosque intendere nervos, in lapidibus, iateribus, arena, calce, omnibus denique aedificio necessariis iugitergestandis l. Neque externum hoc exercitium interni fruc- tus vacuum extitit. Ex eo enim, tum suis, tum etiam spectantium animis, non modicam attulere utilitatem. Cum enim complurimi eo aedificium visuri confluerent, ibique Patres ac fratres involu- tos Iateribus, calce et arena viderent, rei veluti novitate admi- rabundi, veros Dei operarios illos iudicantes, exemplo commoti, depositis palliis, inauratisque ensibus detractis, bombicinis aliisque pretiosis vestibus induti in laborem socios se addunt fra tribus, humili ac sordido habitu incedentibus, máximo ho- nore ducentes tum lateres, tum etiam arenam, et alia permulta portare, múltis eorum saepenumero, prae nimia devotione sibi a Deo missa, dicentibus operarios hic haudquaquam mercede conducendos, sed, inverso ordine, ipsos pretium aliquod datu-

1 Hace, a vertís citra haesitationem , canccllavit Polancus.

An. 1553

433

ros ut ad tale ac tantum admittantur opus. His et aliis multis suppetias ferentibus, ad Dei gloriam effectum est ut ipsius do- mus fundamenta non solum emerserint verum etiam multo iam se supra terram erexerint.

Haud praetermittendum puto, Pater dignissime, quanto spi- rituali gaudio peritisi fuerimus P. Francisci 1 conversatione et convictu, cuius insignis doctrina inauditumque nostris saecu- lis exemplum, tum domesticis, tum etiam extrañéis, admirabili militati fuit. Hic enim aliquot dies commoratus, aliquasdomi et publice in sacris aedibus conciones habuit tanto spiritu ac san- ctimonia abundantes, ut huius oppidi cives in magnam tum con- fusionem, tum etiam admirationem, ducerentur, quos suis ver- bis ad magnum Dei accendit amorem, nobisque animum fecit ad Dei gloriam nostrique confusionem quaerendam, cuius se vivum praebebat exemplum \

Intellexisse te, P. observande, arbitror illis litteris quantum fructus P. Baptistae 3 conciones civibus oppidi, quod dicitur Methymna de Rioseco , attulerint. Deinde non post muitos dies Vallisoletum se contulit, ubi concionibus suis ignitisque collo- quiis complures animas dulcissimus Iesus compungere dignatus est.

Praecipue nobilem quamdam foeminam, viri cuiusdam ma- ximi in conspectu Principis, uxorem, quae nullum gemmis et auro vestibusque pretiosis modum ponebat, maximamque felici- tatem in ornamentis sitam esse arbitrabatur. Haec cum tanto studio futilia et inania haec colerei, totisque viribus frivola m suam illam gloriam amplecteretur, audito P. Baptista, magno dolore vanitatis suae stimulata se ei velie confiteri dixit.

Nec solum id; sed Patre nostro 4 praecipiente, idem P. Ba- ptista Avilam adiit, urbem insignem ac praeclaram. Ubi a toto capitulo rogatus in Ecclesia Cathedrali habuit concionem quam- dam miro spiritu ac fervore refertam. Deinde Kalendis Septem- bris , quo die festum Sti. Egidii celebratur , Patroni templi illius,

1 Borgia.

2 Signum quoddam hic est in apographo, cui aliud simile respondet signum in folio adjuncto, n. 455, ut indicetur inserenda in hoc loco esse, quae in ilio folio reperiuntur. Sed cum haec non sint in litteris vere autographis et id respiciant, quod sub anni finera Methymnae gestum fuit, ad finem Decembris visa sunt rejicienda.

5 P. Joannes Baptista Sanchez.

4 P. Petrus Sevillano, Methymnensi domui praepositus.

T. li. 28

434

LlTTERAE QUADRIMESTRES

quod Societati tributum est, eodem, inquam, die Episcopus Avi- lae cum intelligeret, P. Baptistam ibi concionaturum , illuc se contulit illum auditurus, qui, ut solemnitati patrocinaretur , et dicere confessionem ac omnibus discedentibus benedicere vo- luit. His ita gestis , difficile dictu est quanto amore quantaque charitate in eadem urbe Societatem prosequantur ; praecipue tamen P. Baptistam, quem, ut ita dicam, veluti prophetam ha- bent. Nec solum id honoris saeculares ac plebeii nomines illi tri- buunt, sed etiam religiosi ipsi. Quidam enim religiosus, peritis- simus concionato!*, dum ad populum haberet concionem gravi" busque verbis in audientium mores inveheretur, veluti a maiori ad minus suum ducens argumentum, insinuans se rem arduam tractare ipsosque dura cervice esse, in haec prorupit verba: "Si vir ille sanctus (intelligebat autem P. Baptistam) duros Avi" lae sílices emollire non potuit, ut quid nos frustra huc ve- nimus? „

In dies hic 3 magis ac magis eorum numerus augetur, qui frequentare consueverunt conciones, quae diebus festis, pome- ridianis temporibus, haberi solent domi. Foeminae autem, qui- bus interdicitur ingressus domus nostrae, admotae ostio, nitun- tur, quoad possunt, vel aliqua audire verba, conquerentes ta- men quod non inveniatur aliquod templum , ubi omnibus pateat aditus. Omnibus denique exercitiis spiritualibus tantum acces- sit incrementi, ut omnes maxima admiratione teneantur. Quippe qui Methymnae, quo omnes pene merces confluunt Hispania- rumac eoacervantur, quibus vendendis et emendis ferme omnes habitatores et vicini huius oppidi vitam exercent , hacque sola ratione vivendi ducuntur, videant mercatorum quamplurimos tanto studio tantaque cura animarum saluti consulere. Quorum alii quinquagesimo quoque die, alii quadragesimo, alii etiam singulis diebus dominicis, summa devotione confitentur ac Sa- cratissimum Christi Iesu corpus recipiunt.

Nec silentio involvendum sentio quod quidam curiose inspi- cientes intellexerunt. Nempe, hac in re obtrectationes et latra- tus quorumdam aedificium hoc, quod Deus sibi erigit, subver- tere volentium, nihil aliud efficere quam solent guttulae aquae, ignitis carbonibus admixtae, quae non solum ignem non extin-

1 Didacus Alava et Esquivel.

2 Methymnae Campi.

■

An. 1553

435

guunt, sed etiam ipsi igni maiorem vim addunt. Nam quo con- cionatores plus nituntur huiusmodi instituto obviam ire, suisque verbis, veluti arietibus quibusdam, nos et huiusmodi pios viros concutere, eo magis eorum accrescit numerus et ipsi fortiores fiunt. Huius rei certissimum experimentum collegimus hisce diebus, cum peritissimus quidam religiosus, dum concionem haberet ad populum, vehementi animo ac suspirio ab imo ve- luti pectore educto, adstantem plebem monebat ut caverei eos, qui brevi temporis spatio , citra ullam asperitatem ac discipli- nam, sanctitatem promittebant, eos inimicos crucis Christi ap- pellans, authoritate D. Pauli in medium adducta, nunc autem et flens dico , inimicos crucis Christi. Cuius ictum adauxisse nobis segetem citra ullam haesitationem credimus.

Quidam nostrae Societatis Pater, qui Salmanticae degit, huc venit, qui concionibus, tum in tempio, tum etiam in foro, habi- tis, magna omnes affecit consolatone , ad Deique incendit amorem.

Clerici, qui in finitimis habitant vicis, sive pagis, magna cum devotione petunt ut concionatores aliqui nostrae Societatis sibi mittantur. Attamen operarii pauci.

Haec sunt, dignissime Pater, quae digna scitu iudicavi quae- que P. T. mittenda censui. Quapropter, finem dicendi faciens, divinam Maiestatem deprecor ut nobis Paternitate tua multis annis felicissime frui concedat.

Methymnae, anno Domini 1553 mense Septembris '.

Minimus ac indignus fiìius,

Michael Ramirez.

Super script io , manu Patris Petri Sevillano , in quarta pa- gina: JHS. Admodum R.d0 in Christo patri, patri Ignatio de Lo- yola, Praeposito generali Societatis.

Romae.

Alia manu: 1553. Quad. Medina, Sept. Vestigium cerae et sigilli.

1 Haec duo verba addita sunt in ipso autographo a Polanco.

436

LlTTERAE QUA DRIMES TRES

CCLV

P. Jacobus Miron Patri Ignatio de Loyola. Ulyssipone,.10 Octobris 1553 *.

JL i

Muy R.d0 Padre.

La gra. y paz de Xpo. nro. Señor sea siempre en nuestra continuo fauor y ayuda. Amen.

Sea bendito Dios Padre de Xpo. nro. Señor Padre de mise- ricordia y Dios de toda consolation y de toda virtud y renoua- tion y augmento espiritual.

En estos quatro meses, Padre nuestro, ñauemos en el Señor nro. muy claramente experimentado lo que siempre creemos y sentimos quán grande y special gra. y benignidad aya mos- trado nra. guia y maestro Jesu Xpo. en esta menor parte de su mínima copañía. Gloria y alabança á su diuina bondad y miseri- cordia. Sabemos, Padrenuestro, las tribulationes que por special gra. [de] su diuina prouidentia padesció V. P. y cántes que cõgre- gasse la copañía; y sentimos lo que en ellas Jesu Xpo. accomo- dami y preparaua el primer fundamento de su copañía. Hauemos vistas las tribulationes ó contradictiones de la copañía desde el principio de su congregation , y por ellas el augmeto, el

* Terna sunt hujus epistolae exempla. Primum, autographum, hispano sermone, et quidem totum manu ipsius Patris Miron , in foliis quinqué a n. 571 ad 575. Secundum, apographum, latine, in folio duplici, n. 569 et 570. Tertium, item apographum, et latine, in folio duplici, nn. 623 et 624, sed brevius multo quam duo priora; continet enim tantum excerpta qiiaedam ex litteris, ea scilicet, quac universaliora , ut dicebatur, sunt et di- gniora quae ad omnium sociorum notitiam pervenirent. Atqui tria haec exempla suo- hic ordine subjiciemus.

A.\. 1553

437

fruto grande, el buen odor extendido , el mundo persuadido y deuoto de la copañía, y por special gra. y fácil accrescenta- miento tan asseyalada 1 devotion y crédito de los principes , y ecclesiásticos y temporales, á ella; y desto nos gloriamos grãdemente en el Señor y consolamos, viendo que en el mismo mundo quiere fauorescer y augmentar su diuina sapientia y bondad esta mínima copañía, como á su hijo Jesu Xpo., á quien dió la humanidad, las penas, los opprobrios y la muerte, porque ansí entrasse en su gloria y fuesse exaltado y fundasse la iglesia sancta; y como ha tratado Jesu Xpo. su dulcíssima sposa, la iglesia sancta, cathólica, orthodoxa, la qual ha fundado con persecutiones y martirios, ansi con su dulcíssima mano funda su mínima copañía.

Esta consideration y verdad en la tribulation passada del collegio de Coimbra nos daua viva fee y sperança en el Señor nro.; y agora vemos con gran claridad y gozo, bendito el Señor, lo que entonces (haunque no parescia parescer) obraua y radi- caua la diuina mano del omnipotente agrícola y lo que se digna su infinita misericordia y bondad esta partecilla de su mínima copañía tratarla , fauorescer y augmentarla , en el modo que Jesu Xpo. su hijo, á la iglesia sancta, á nro. padre y fundador general y á la universal copañía ha tratado y gouernado y go- uierna en su sancto seruitio.

La tribulation nuestra començó, padre, quando por órden de V. P. se enbió al p.e m.° Simon 2 por provincial en Valentia. Alteráronse muchos de los nros., ó que eran connros., y muchos otros de fuera, los quales, como ha parescido, le tenían la affec- tion más allegada á la carne que al espíritu; no consideravan que bastaua la voluntad de V. P. por mudar un provincial , ni lo que los provinciales , según órden de la copañía , an de ser por tres años al ordinario , y que aquella mutation pedia dis- triction y obseruantia del modo de proceder de la copañía sin nota de peccado.

Fué maestre Simon á su provincia.

En el collegio de coimbrã se havia recibido grande multi- tud, en la qual fué diffícil y el delecto en recebir y el órden en

1 Sic; forte pro señalada, eximia. "'- Pater Simon Rodriguez.

438

LlTTERAE QUADRIMESTRES

el governar . Algunos , ido maestre Simon , tomaron occasion de salirse sin licentia, de los quales podemos iuzgar que no tenian aquel ser de su ánima y espíritu, que su vocation y votos pedían: algunos, que de sí eran ineptos para la cópañía, inquietándose en este tiempo, tomóse occasion para despe- dirlos: los que de veras se dejaron poseir de la gra. del Señor, restaron: muchos de fuera se perturbaron, parientes y ami- gos, y otros; y de estos ménos fué de marauillar, por ser secu- lares y no tener enteramente conoscida la cópañía. Y deste estado de cosas y tribulation salió que hablaua y screuia cada uno libremente, según la disposition que en sí tenia, en modo que etiam algunos en portugal dezian que ya era destruida la cópañía y otras palabras fuertes. Nosotros, Padre, nos dáua- mos á la oración, haziamos la obedientia, servamos el órden de V. P., pensáuamos que hasta entonces este colegio y cópa- ñía en portugal havia tenido muchas oias l, y verdura y havia menester grandes raises, y sentíamos entonces radicarse. Con- soláuamosnos en la virtud, que el Señor ha dado grande entre las otras á la cópañía , que pueda purgarse , como sabíamos y entonces, y havemos claramente visto en la segunda parte de las constitutiones *, y más en sentir que por tribulationes la quería fundar el Señor esta parte, como su benigníssima mano ha fun- dado la uniuersal cópañía; y juntamente nos confortáuamos en el Señor que en tanta tribulation el Rey , ni Reina , príncipe ni infantes se turbaron, antes estauan tan firmes como los que más de los nuestros, y guiauan ellos cada uno en su grado to- das las cosas , como padres de la cópañía.

Tornó maestre Simon de su provincia por enfermo y por órden de V. P. fué mandado á Roma ;; y hasta este tiempo duró la tribulation.

Començó de aquella grade tribulation y de aquellas rayzes mostrarse el fructo y augmento de la cópañía á mayor gloria

1 hojas , folia.

2 Constitutiones Societatis Jesu. Secunda pars, quae ad eos dimittendos perti- net, qui, admissi, parimi apti in Probatione ad Societatcm invenirentur.

3 Venit Romani P. Simon Rodriguez cum P. Melchiore Carnero decima die Novera- bris. Polanco, Chronicon , t. in , pag. 14, n. 17. Recessit autem ex Portugallia vigésima séptima Junii, scilicet, decem diebus ante adventum Patris Hieronymi Natalis, qui Ulyssiponam séptima Julii pervenit. Idem, ibidem , pag. 431 , n. 951. Vide etiam infra in his ipsis litteris.

An. 1553

439

y alabança de Jesu Xpo., nro. Criador y Señor; y la primera grã, que se mostró, después de ido mro. Simon, fué que diez dias después llegó el padre maestro nadal con las consti- tutiones de la cópañía y comission de V. P. ', en cuya venida y publication de las constitutiones nos dió á todos el Señor tanta consolation y claridad y renovation de spíritu , quanta la tribu- lation passada nos prometía en el Señor. Ya antes, después de purificada la casa, había grande union y paz; auiuóse en gran manera el spíritu en todos y el feruor de charidad y zelo y desseo de toda perfection.

Después que el p. m.ro Nadal llegó acá-, començó en Lis- bona á publicar las constitutiones, en las quales, bendito Dios, ñauemos todos hallado tanto spíritu y perfection que agora nos paresce ver y sentir con gran claridad y gra. del Señor el ver- dadero spu. de la cópañía y que de nueuo somos partícipes del diuino y abundante influxo de la gra. del Señor nro. sobre ella.

Hase gozado mucho su Alteza de ver las constitutiones y pedió una copia delias. No se puede fácilmente exprimir lo que el Señor conforta el Rey y todos estos príncipes en fauorescer y augmentar la cópañía.

Començóse á augmentar el concurso á los sermones y á la doctrina xpiana. en Lisbona, que muchos se tornauan por no poder entrar en la iglesia, y restauan muchos sin ir á co- mer, por tener lugar después de comer á la doctrina xpiana.; y la multitud de confessiones tomó tanto augmento que doze sacerdotes no bastauan, y toda la semana se administra- uan los sacramentos, porque el domingo y fiestas no podían to- dos hauer recado por la multitud.

Vemos, padre, que el Señor mouió los ánimos de todo el Reyno y todas las obras. Excitóse su Alteza 3 de nueuo lo que otras vezes hauia tratado á proueher de Patriarcha los Reynos del Preste Juan un padre de la cópañía, que fuesse allá con algunos compañeros, y sobre ello scriuió á Su Santidad, y á su enbaxador 4, y á V. P., á quien en todo se remitte. Es obra de la

1 Vide in Polanco, Chroiiicon, pag. 427 et seq., De P. Natalis ministerio in Hispa- ìiiae provincìis.

- Verba haec, quae italicis descripsimus, sunt in ora paginae, manu Patris Petri de Rivadeneira, cum signo ut in hoc loco inserantur. 5 Joannes ili, Portugalliae Rex. 4 Alphonsus de Alencaster.

440

LlTTERAE QUADRIMESTRES

qual se spera un gran seruitio del Señor y gran probation de los de la copañía, según la asperidad de vida que han de tener, y perfection, exemplo y trabaios, que en el tal cargo se repre- senta , y con ella del fruto incomprensible que se spera.

Començóse, no sólo con la luz de las constitutiones , mas con la execution de todas las partes de la copañía, mostrarse la ple- nitud della en el Señor nro. en hazer casa de la copañía en Lisbona y Collegio aparte, y distinguir los suppóssitos, que allá estauan , en professos , coadiutores spirituales , coadiutores temporales, scholares y de probation, como breue.te narra- remos á V. P.

Leyase ya en Lisbona en Sancto Anton en tres scuelas , con mucho concurso, gramática y rhetórica. Propúsose al Re}-, y por su órden á la ciudad, de fundar un Collegio á la fórmula que usa la copañía en Italia y Sicilia, ofresciendo la copañía, por ser la ciudad tan grande, tres scuelas de gramática , y una de hu- manidad, y una de rhetórica, y con ellas leerse griego y hebreo y casos de conscientia. Aceptó la ciudad el collegio con gran vo- luntad y excitation, y ansí lo refirieron á Su Alteza, sin cuya li- centia no pueden gastar la hazienda de la ciudad ; y mandó su Alteza al principal de los jurados que nos es muy affectado 1 , que tornasse la cura del collegio en nombre de la ciudad y suyo, y se comenzassen todas las lectiones y que le proueyesse de todo lo necessario. Ouiéronse con tanta excitation de voluntades y tanta sperança y tantos offrescimientos particulares de dar renta , que se tiene por cierto será en breue mayor que el de Coimbra.

Mas la importantia y certitud de la dotation es que el Rey y la ciudad hayan tomado el asunto deste collegio. Las lectiones se han de començar á San Lucas, y muéstrasse tanto el concurso que la ciudad demanda una condition, que sea obligada la co- pañía á aceptar primero los de la ciudad á las scuelas que los forasteros.

Ha dado también su Alteza una casa para professos en Lis- bona, en muy buen lugar, con su iglesia, muy buena, y, hauida la casa, fué muy grande consolation de todos nros., y claridad; porque se hizo la election y distinction de todos los que en el

1 Franciscus Correa, Senhor de Bellas.

An. 1553

441

collegio estauan en Lisbona. Hiziéronse tres professos: el p.e dõ Gonçalo de Syluera , el padre Gonçalo V az y el padre Ti- burcio de quadros. Quiso ser presente su Alteza y el Príncipe 1 á la profession, y assi con toda su corte vino á San Roche, que se llama la iglesia, y juntamente nos solemnizó con su venida la possession que tomamos de la casa y eglesia , y fué ornamento de nro. acto de profession. Predicó el p.e Fra.co (del qual des- pués diremos), con gran edification y consolation de sus Altezas 3* de todos, y especialm.te exortó á los de la cópañía, á nosotros todos, con tanto espíritu y sentimiento de su ánima, que en ello sentimos grande recreation spiritual en el Señor nro. Los pro- fessos se hizieron con grandes sentimientos y lágrimas, no sólo de nosotros, mas de quantos eran presentes. Hauíanse dado al Rey los votos scritos, y el padre Fra.co estaua con su Alteza y se los declaraua. Después se hizieron quatro coadiutores spua- les. y quatro temporales, y los votos de studiantes hizieron los que eran para studiantes aprouados de la cópañía, y los que ha- uia más de dos años que estauan en la cópañía , según la or- den de las constitutiones, y otros , que hizieron voluntariamen- te, no habiendo passado dos años de probation. Servóse congra. del Señor el orden de las Constitutiones en el modo y forma de hazer los votos. Los professos, padre, son personas de mucha doctrina y spu. y obras en la cópañía, y de quienes se spera mucho fructo , y de todos los otros son cada uno en su grado de quienes se spera gran seruitio del Señor en la cópañía. Hi- zieron los professos y coadiutores sus votos en manos del Pa- dre m.° nadal: y en la casa de San Roche se han puesto los tres professos, dos coadiutores spuãles. y tres temporales, sien- do los otros coadiutores necessários para el ministerio del collegio.

Començava ya un gran concurso de confessiones y el do- mingo se hauia de començar á predicar y leer. Abundan en gran manera las limosnas en la casa y ay ofrecimientos gran- des para la obra que se ha de hazer. Es gran gloria del Señor ver tanta excitation y exultation de toda la ciudad en esta ma- nifestation y obras de la cópañía. Ofrécense muchos para la

• Toannes, Regis filius. - Franciscus de Borja.

442 LlTTERAE QUADRIMESTRES

copañía , pero tiénese mucho miramiento , como se debe ; mas ya se ha començado á abrir la puerta, y se han tomado algunos buenos subiectos, y otros se entretienen, special. te de schola- res; de nras. scuelas se podrán tomar muchos moços; en este principio se tiene por bien reseruarse de no tomar dellos. El Señor lo guiará todo y lo ordenará para mayor seruitio de su diuina magestad.

Otras cosas mayores y de mayor importantia ha dado su Diuina mano, las quales con el tiempo se verán á mayor gloria 3^ alabança de su Diuina bondad.

El obispo de los Algarues ' en este tiempo ha demandado padres con mucha instantia, para fundar un collegio; y spé- rasse la comodidad para poder cumplir con tan pio desseo de su señoria R.ma

La ciudad del Puerto 2 también desea y pide padres p.a hazer un collegio ó casa.

El duque de bargança 3 ha hecho mucha instantia por ha- uer dos padres para sí mismo y su casa y corte , y después al- gunos otros para fundar un collegio; y por ser el mayor Señor, después del Rey, en portugal, y de tanta virtud, se trabaia en cumplir con su Señoría Illustriss.a

La Infanta doña maria 4 ha dado una casa en almerin p.a accomodar la casa, que allí tiene la copañía p.a los Padres, quando allí está la Corte. También ha offrescido una muy gentil Iglesia, que ella ha hecho en Santaren.

El Infante cardenal 3 en Euora , que es la metrópoli de su arçobispado, hauia determinado de fundar un collegio, y tenía ya cuasi edificado un muy buen edifficio para él; este Agosto, siendo allá el p.e m.° nadal, (el qual con su verdadero spíritu nos ha sido guia y capitan en estas obras todas) y ordenáronse las liciones en tres scuelas, dos de gramática y otra de huma- nidad y rethorica y otra lición de casos de conscientia ; y co- mençáronse con su oration, á que fué presente su Alteza del Cardenal y quedó muy satisfecho. Perseveran las liciones con

1 Julianus Alva, Algarbiorum et Portalegrensis Episcopus.

2 Porto, o Porto, Oporto.

3 Theodosius.

4 María, Infans seu Princeps, Régis soror.

8 Henricus, Portugalliae Infans et Cardinalis, Eborensis Archiepiscopus.

An. 1553

443

gran concurso de studiantes, hoc est, todos; porque siendo la ciudad grande ha quitado el Cardenal todos los maestros parti- culares. Házese también mucho fruto en sermones y la doc- trina xpiana y frequentamiento de Sacramentos, bendito Dios, con gran gozo y satisfaction de su alteza y de todos.

No fué poca la consolation, en este tiempo, del padre nadal y nra. de todo lo que el Señor encaminasse las cosas, de ma- nera que viniessen á verse con el p.e Nadal el p.e doctor Torres 4 v el padre Fra.co con su compañero el p.e bustamante 2. Vino el doctor Torres á 12 de Agosto y el padre Fra.co el ultime-.; (los quales han mucho aiudado é illustrado esta renouation, como suele dezir el padre nadal, y muy specialmente el padre Fra.co).

El qual no se puede fácilmente dezir quánta admiration y veneration aya causado en todos, desde el Rey hasta la común gente, y quánto en su venida el Señor ha illustrado las cosas de la cópañía. Es cosa grande la humildad que le da el Señor, el spíritu, efficatia y copia en práticas spirituales y la edi- ffication, y exemplo que da á todos. Visitó á sus Altezas y le hizo su Alteza tanta honrra que se marauillaron muchos y al buen padre le era buena mortification y confusión; restaron el Rey y todos los príncipes con tanta ediffication y devotion, que des- pués en muchas conversationes movió mucho é hizo gran fruto en todo palatio. Confessáronse la Reyna, príncipe, princesa, infantas ; las demás demandaron que les hiziesse la doctrina xpiana en sus casas cada semana , la qual començó á leer el padre Fra.co; y quedan agora quién la hará por delante, conti- nuando lo que él començó. Danse exercitios , frequentan los Sa- cramentos. Hallando un dia el p.e Fra.co al principio una destas Señoras en passatiempo iugando á los naypes, les offresció hazer un juego de vitios y virtudes en los mismos naypes ; y luego con mucha facilidad los hizo , con sus dichos , dentro los naypes , de vitios y virtudes , con su valor de virtudes por nú- meros; y quien perdía, hazía su mortification scrita en el nay- pe. En el qual juego mucho se an olgado en esta corte, y con mucha recreation y prouecho lo platican.

1 P. Dr. Michael de Torres, Salmanticensi doraui Societatis praepositus. - P. Bariholomaeus Bustamante.

444 LlTTERAE QUADRIMESTRES

Hizo dos sermones en la iglesia del collegio , y uno en San Roche, delante del Rey, como se ha dicho, y en palacio á la Reina , princesa é infantas predicó muchas vezes con gran sa- tisfaction y fructo. Fué visitado de todos los perlados y seño- res desta corte; y en casa á todos nos dió grande edification y hizo fructo grande su exemplo y pláticas , como antes hauia hecho en Coimbra. Bendito sea el Señor de todos, que elige sus sieruos según el thesoro de su infinita misericordia y bondad.

Partióse el p.e Fra.00 para córdova, adonde se funda un muy buen collegio; y también se ha de tomar el de Baeza; y se trata de fundar un collegio en sevilla y otro en granada.

El padre nadal y yo partimos para Coimbra, y, visitado aquel collegio y ordenado , y hecha la casa de probation , que se ha de hazer allá, desseaba el padre de ir á san fins y santiago, por el negocio del collegio de santiago ; porque estos dias ha enbiado el conde de Monterey un hombre proprio con cartas para concluir las cosas de aquel collegio '.

Elp.e doctor torres en tanto queda para dirigir las obras en Lisbona.

Ha dado el Señor tanta claridad y augmento á la copañía que los de fuera, que se alteraron en el tiempo de la tribulation, se son recreados y consolados, bendito Dios , y habitan en grã ediffication y buen odor de la copañía, alabando el Señor, que con special prouidentia y gra. gouierna y augmenta la copañía.

De los despedidos de la copañía y de los salidos tenemos mucha consideration, y seruamos con la gra. del Señor ad unguem la segunda parte de las constitutiones, mirando lo que el seruicio de Dios y bien uniuersal y particular de la copa- ñía y la edification pide y vemos -. El Señor nos aiudará y con- fortará con su diuina mano y virtud, para que en todo se aga lo que fuere mayor gloria y alabança de Jesu xpo. nro. Señor. Lo que agora se nos representa es que usaremos de benignidad con los que iuzgáremos ser idóneos para nuestro Instituto.

Don pedro mascareñas 3 es muy grande patron nuestro ; él ha sido instrumento , por donde nosotros y el Rey nos hemos

1 Vide Polanco, Oironicon , t. ni, pag. 400, n. 882.

* Vide supra, annot. 2, pag. 438, et Polanco, Chvonicon, t. m , pag. 433, n. 960. r> Ille, de quo saepius mentio jam facta est, qui Legatus sui Régis Romae postquam íuisset, P. Franciscum Xaverium in Lusitaniam comitatus est.

An. 1553

445

concertado con la Ciudad y con los cofrades de San Roche, para que se fundasse el collegio y tuuiessemos casa. Ama mu- cho á V. P. y á la copañia; trata nras. cosas por amor de Dios más que las suyas próprias , y házelo con tanto gozo que una de las cosas , en que más le podemos contentar, es en po- nerle en cosas nras. por mínimas que sean. Confiésase todos los sábados , y más á menudo por algunas fiestas , y toma el Sacramento en casa él y su muger , que assi mesmo es muy virtuosa y muy deuota de la copañia. Tienen su casa como de religión. Nro. Señor los conserue.

Acá predica don Gonçalo 1 y Gonçalo Vaz con mucha satis- faction de todos: los confessores son muchos, y trabaian mucho, y dan mucha ediffication. Uno dellos alcanzó perdón de dos personas, á quien se deuianpor restitution cerca de ciento y cin- quenta ducados, por dos otros pobres hombres, que los debian. El p.e Fra.c0 Viera iua p.a la India este año con un her.° que se llama antonio alvarez, y por la ñaue, en que iuan, coger mucha agua, se tornó [la] gente con ella: allegaron los herma- nos 2 algo enfermos á Lisbona ; han dado mucha edification en la ñaue, especialm.te en el seruitio de los enfermos, que hauia muchos. Hizo hazer los ejercicios á dos nobles, que salieron con él de la ñaue; y el uno se hizo frayle descalzó y el otro queda muy aprouechado in Domino.

De affrica tuvimos en estos cuatro meses grandes nuevas de lo que nro. Señor se digna hazer por el p.e Juan nuñez y su compañero '' en Tutuan, cerca la redemtion de muchos ca- tiuos y consolation de todos los xpianos, que están en aque- llas tierras de infieles , en confessarlos y animarlos en las co- sas de la fee. Ahora le mandamos más de mil ducados para el rescate de catiuos, que dieron el obispo de sale 4, que ha poco murió en Evora, y otros particulares, mouidos por sus cartas, mouidos en ver la necessidad de aquellas ánimas; y la miseri- cordia de Lisbona 5 le ha scrito y offrescido de ayudarle, la cual puede mucho , y hasta hora no se ha offrecido á esto. Y

1 P. Gundisalvus Sylveira.

2 Scilicet ipse Franciscus Vieira et Antonius Alvarez.

3 Frater Ignatius Bogado, seu, ut ab aliis scribitur, Vogado. * Vide supra, pag. 160, annot. 2.

s Congregatio seu confraternitas de la Misericordia dicta.

446

LlTTERAE QUADRIMESTRES

todo esto ultra del ordinario rescate , que se manda deportugal por personas deputadas á ello , que creo , es mucha suma cada año. Bendito sea el S.or por todo.

De la India hay muy buenas nueuas , y van con esta las co- pias de las cartas ; las de latin irán por otra vía , porque no estaban haun hechas ; las que ántes vinieron , también dentro estos cuatro meses, ya se mandaron p.a allá; y fueron una de m.° Fra.co *, y otra de juan fernandez, y otra de henrrique enriquez; las que van ahora son muchas y de diversos de la cópañía, como V. P. verá, y todas de mucha ediffication.

Del brasil recebimos diuersas vezes cartas, p.° no haun de la llegada de los siete her.os que fueron este año allá. De nueuas hay algunas; no son haun copiadas, porque ha cuatro ó zinco dias que llegaron. Son también de mucha ediffication; irán presto por otra vía con la ayuda de nro. S.or

Todos mucho nos encomendamos in Dno. que nos alcanze de su diuina magestad gra. para cumplir perfectam.te las Cons- titutiones que N. S. nos dió por su medio.

De Lisbona.

Esta carta se començó al principio de Setiembre, y se ha aññadido á ella, porque estauã las obras fundándose hasta el principio de octubre 2. Del año 1553.

De V. P.

Indigno hijo,

Miron.

Super scriptio in decima pagina: f Al muy R.do en Christo Padre el Padre Mtro. Ignatio de Loyola, Prepósito General de la Compañía de Jesus en Roma.

Extat vesti gium cerae et sigilli.

4 Franciscus Xavier.

4 Desideratur hic dies, sed reperi tur in altero apographo breviori , quod mox subji- ciemus.

An. 1553

447

Praeccdcntium Patris Jacobi Miron litterarum latina versio

t

iesus

R. in Christo P.

Gratia et pax Dni. nri. Iesu x.¡ sit semper nobiscum. Amen.

Benedictus Deus et Pater Domini nostri Iesu Christi , pater totius miserationis consolationisque fons, a quo omnis nostro- rum animorum, tum innovatio , tum etiam profectus, oritur et emanai. Superiori hoc quadrimestri, R. P., quod certissima hucusque fide tenueramus , experientia edocti plane cognovi- mus ex iis , quae in hac exigua minimae Iesu Societatis parte gesta sunt: quanto eam Deus optimus maximus prosequatur amore quamque eam benigne moderetur. Ob quod immortales profecto ei gratias et agimus et habemus.

Compertum nobis est quantos (divino ita volente numine) labores quantasque calamitates R. T. P. (priusquam nane mini- mam Iesu Societatem inchoaret) subierit ; cognoscimus quoque Deum optimum maximum in tantis adversitatibus , etsi prima, firmíssima tamen fundamenta iecisse ; novimus praeterea multa intolerabiliaque fere perpessam ab initio Societatem, multis semper adversitatum fluctibus undique iactatam, ex quibus tamen tanta provenisse cernimus commoda, tantas subsequutas utilitates, ut ea ipsa in dies augeatur et crescat, ut mortaKum animi a pravis falsisque itineribus ad viam rectam reducantur, ut ii qui antea ipsius erant adversarii gravissimi , nunc eius- dem, non solum laudatores, verum etiam defensores sint. Ac- cedit his maxima ac pene incredibilis , tum principimi, tum ecclesiae praelatorum, in nostrani Societatem benevolentia, ad quam Deus Opt. Max. traxisse eos videtur, ut ita facilius incrementum in dies sumat minima haec ipsius Societas. Ob quae omnia in Christo Domino maxime gloriamur, conside-

1 Apographum, in duplici folio, nn. 569 et 570.

448

LlTTERAE QUADRIMESTRES

rantes summum illum rerum omnium opificem, Deum, sum- mamque et infinitam sapientiam eodem modo Societatem hanc minimam et conservare et augere, quo filium suum, cui, sacco hoc nostrae mortalitatis induto , opprobria , contumelias , labo- res, cruciatus ac dira denique tormentorum genera largissime praebuit, quibus toleratis, in suam conscenderet felicissimam patriam, atque ita, ab omnibus cognitus et cultus, ecclesiae suae ageret fundamenta; laetamur etiam dum intuemur Christum Iesum, ita ut charissimae suae sponsae, ecclesiae scilicet ortho- doxae, fundamenta, sanctorum virorum morte et eorum acer- bissimis persecutionibus posuit , sic quoque minimam hanc So- cietatem, pro máximo erga nos amore , eadem ratione fundare; quorum considerado magnam in Collegii Conimbriani adversi- tate nobis spem dabat; nunc vero tandem aperte id videmus, quod tune (quamvis a nobis intelligi piane non poterai) omni- potentis manus miro ordine constituebat atque firmabat, cui soli gratias agere debemus. Voluit siquidem misericors ille ac sapientissimus Deus qua ratione Christum Iesum, qua ortho- doxam ecclesiam, qua Patrem ac Praepositum Generalem, no- strae religionis fundatorem, qua denique universam Societa- tem conserva vit et auxit, eadem perexiguam hanc Societatis partem moderan ac regere.

Haec itaque tempestas oboriri tune primum coepit, cum tuae P.tis iussu P. Symon, Praepositus Provincialis constitutus, Va- lentiam missus est. Perturban namque illieo multi ex nostris, vel potius qui nobiscum erant , et quamplurimi ex externis animo affici coeperunt , quorum (quod res ipsa declaravit) erga eum benevolentia haudquaquam ea erat, quam ipse existimabat; nec enim animadvertebant , in tuae P.tis volúntate et arbitrio esse ut, quem velles, praepositum provincialem mutares; nec etiam ordinem statutaque Societatis considerabant, quibus tres tantum annos praepositus provincialis regimen obtinere potest. Nec illud praeterea perpendebant quantum ratio atque aequitas ipsa Societatisque ordo eam mutationem sine ulla vel suspi- cione peccati exigerent.

In sibi tandem commissam regionem profectus est, P. Sy- mon. Conimbricae vero tanta erat multitudo recepta, ut difficilis laboriosusque et in seligendo delectus et in gubernando ordo fuerit. Nonnulli tune , ex discessu Patris Symonis occasionem

An. 1553

449

sibi oblatam credentes, absque copia discessere, atque id ciam; quos quidem existimare licet robore ilio atque constantia animi, quae non solum religionis , in qua versabantur, perfectio, verum et quae nuncupaverant vota exigebant , praeditos septosque non fuisse. Alii vero, nostro non apti instituto, dum his temporibus maxime perturbarentur, ex Societate eiecti sunt. Illi manserunt soli, qui se toti toto (sic) gratiae Deique omnipotentis spirimi serio tradiderunt. In his tam turbulentis temporibus non solum eiectorum vel eorum, qui discesserant, cognati et affines, verum etiam proceres nonnulli et qui antea erant amicissimi, in maxi- ma perturbatione versabantur , quibus non tantum dandum fuit vitio, cum non plenam Societatis cognitionem haberent. Quae rerum perturbatio eousque progressa est, ut iam ad libitum, prout affecti erant , et loquerentur et scriberent omnes , alii de Societate Lusitaniae actum esse dicentes, aliaque similia, dura et acerba quidem. Interea nos orationi vacabamus, ne lato (quod aiunt), lingue ab iis, quae R. T. P. praescripserat, discedentes, id maxime cogitabamus, eousque Societatis in Lusitânia ini- tium quoddam fuisse; nunc autem oportere ut validissimis figere- tur radicibus. Quod dum fieri cerneremus, vehementi solatio affìciebamur, considerantes maxime hanc inter caeteras pur- gandi vim Societati a Deo traditam, quod in secunda Con- stitutionum parte aperte vidimus; et Deum Opt. Max. ut totius Societatis fundamenta inter máximos labores acerbissimas- que persecutiones iecisset, itidem etiam erga hanc perexi- guam Societatis partem se gerere. Accedebat iis tanta regís, reginae , principis ac infantum in nostro instituto constantia et tìrmitas, ut cum quovis nostrorum comparandi in ea essent; quod quanto nobis solatio esset, facile est cernere; ipsi namque pro singulari sua clementia et humanitate, ut quisque eorum poterat, omnibus in rebus et ducatum praestabat et consilium.

Quousque igitur P. Symon Valentia, aegritudinis causa, huc rediit, et tuae P.tis iussu Romam missus est, perseveravit nostra haec afflictio. Postea coepit fructus et Societatis amplificado ex superiori adversitate promanans sese paulatim in maiorem di- vini nominis gloriam et honorem ostendere. Ac primo decem a discessione P. Symonis diebus, affuit T.ae R ae P.tis commis- sarius, P. Hieronymus Natalis, Societatis nobis deferens Con- stitutiones, quarum editio ipsiusque adventus tantam nobis T. a. 29

450

LlTTERAE QU ADRÍ MESTRES

omnibus in Domino laetitiam et tantam animorum innovatio- nem attulit, quantam ex tam abundanti laborum segete nos semper speraveramus collecturos. Mundata iam domo et ab iis, quibus inficiebatur, purgata , cernere erat incredibilem concor- diam et pacem omnibus et novum quemdam fervorem acrio- resque ad perfectionem capessendam spiritus sumptos. Coepit itaque P. Hieronymus Natalis Olissiponae Constitutiones edere, in quibus tantam tamque omnibus numeris absolutam perfe- ctionem sensimus, ut nunc tandem nobis videamur verum illum Societatis spiritum cognoscere et intelligere , ac nunc denique uberem et affluentem divinae gratiae in ea influxum percipere. Facile explicari non potest quanto amplissimus rex gaudio fue- rit affectus, dum Constitutiones perlegit, quae ut sibi conscri- ptae traderentur rogavit. Videntur semper Lusitani hi princi- pes divino instinctu ad Societatem nostrani et conservandam et augendam duci.

Coepit itaque numerus eorum, qui tum ad conciones, tum ad Christi doctrinam audiendam, confluebant, ita augeri, ut multi domum redirent, quod eos templum (etsi satis capax) non caperet; alii vero, mirabili quodam fervore, in tempio, condone audita, ieiuni manebant , ne post prandium locus ad Christi do- ctrinam audiendam deesset. Confessionum autem frequentia tantum sumpsit incrementum, ut nec duodecim ex nostris tan- tae multitudini sufficerent, effectumque est ut per totam hebdo- madam, tum confessionibus audiendis, tum Sancissimo Eu- charistiae Sacramento tradendo, vacarent Patres; nec enim, vel festis vel dominicis diebus, omnibus simul poterant sub- venire.

Sunt, ut videmus, R. P., Lusitanorum omnium animi (divino beneficio) in nostrani benevolentiam adducti , multaque subse- quuta, quae singularem Dei nostri charitatemin Societatem fa- cile declarant, quae iam nunc narrare incipiam. Primum nam- que sanctissimus rex , quod iam antea saepe constituerat , nunc omnino decrevit, ut, scilicet , ex nostris aliquis provinciis prae- ste Joannis Patriarcha praeficiatur, cuius tam pii desiderii Sum- mum Pontificem, legatum suum, necnon tuam R. P.tem certio- rem fecit, cui totius summam et potestatem rei delegai. Quod si fiat, incredibilis animarum fructus sequetur, ut pro certo habe- mus; et qui eo ex Societate iverint, probandos vere scimus;

An. 1553

451

oportebit enim eos muitos subire labores, qui publicis his mini- steriis adiuncti esse solent.

Coepit praeterea Societatis, ut ita dicam, plenitudo paulatim sese ostendere, non solum luce et claritate maxima, quam nobis constitutiones attulerant, verum etiam omnium ipsius partium institutione. Olissyponae namque domus (quam professoram appellamus) a Collegio separata est; ii vero, qui in domo eadem erant, in professos coadiutoresque , tum in spiritualibus , tum etiam temporalibus, divisi sunt; ii etiam adiuncti, qui in domo probationis versantur, ut inferius enarrabimus.

Iam antea apud divum Antonium in tribus classibus gram matices rhetoricesque rudimenta maxima cum auditorum fre- quentia praelegebantur. Egimus itaque cum rege, eiusque iussu cum civitate, velletne Olissyponae Collegium (iis, quae in Italia Siciliave sunt, simile) erigeretur. In quo, ob civitatis celebrita- tem, in tribus classibus grammaticae, in duabus et rhetorices praecepta et quae provectiorum iam stilum polirent praelectu- ros nos diximus , necnon graecae et haebraic'ae linguae atque earum quaestionum, quas vulgo casus conscientiae nomina- mus, lectionem habituros. Placuit mirum in modum omnibus haec Collegii forma. Protinus ad regem detulerunt, sine cuius copia nil quicquam ex bonis civitatis expendi poterat, qui ei, qui primum inter cônsules locum obtinebat, nobis quidem ami- cissimo, Collegii curam delegavit, ut et suo et civitatis nomine curaret ut quamprimum lectiones inchoarentur ; nequid etiam ex iis , quae Collegio necessaria erant , deesset , animadverteret. Tanta autem animorum exultatione, tot tantisque oblationibus Collegio praestandorum inchoatum est , ut pro certo habeamus brevi maius Conimbricano futuram. Id autem huius Collegii certiora facit annua vectigalia , quod, tum piissimus rex, tum etiam tam praeclara civitas, huius rei curam susceperit. Pro- missae autem lectiones a Divi Lucae festo incoeperunt expla- nan, ad quas tantus confluxit auditorum numeras, ut hanc a Societate obligationem exegerint eives : ut prius ulissiponenses quam extráñeos in Collegium admitteret.

Largitus praeterea est Ilmus. Rex domum, una cum egregio templo, in qua habitarent professi, optimam illam quidem et aptissimo sitam loco, qua habita, maxima omnibus in domo laetitia et lux accessit; delectus enim tune inter eos, qui in Col-

432

LlTTERAE QUADRIM ESTRES

legio erant, est habitus, ex quibus tres, scilicet, P. Gondisalvus a Silveira, P. Gonzalus Vaz et P. Antonius a Quadros 1 profes- sionis solemnibus votis sese addixerunt. Voluit professioni in- teresse ipse Rex ac principes et una cum omni curia ad Divum Rochum venit, ita enim templum quod dederat appellatur, si- mulque novam domus possessionem suo adventu ac praesentia celebravit. Concionatus est P. Franciscus (de quo inferius) ma- xima regis et omnium aedificatione adhortatusque praecipue nos est tanto fervore tantaque spiritus vehementia, ut nobis omnibus innovationem quamdam spiritalem attulerit. Ex pro- fessionibus autem mirum dictu fuerit quanta, non solum nostro- rum, veruni etiam omnium praesentium animis devotio accreve- rit; id enim lachrimae indicabant atque suspiria. Tradita fuerat regi votorum forma conscripta, quam eiP. Franciscus explica- bat; postea vero quatuor coadiutorum spiritualium votis se astrinxerunt, alii vero quatuor temporalium; qui vero Societati scholastici idonei atque approbati esse poterant, necnon et qui • iam duos annos in Societate exegerant, sua vota nuncuparunt; alii vero item, qui nondum ad id temporis adimpletione obliga- bantur, fecerunt; in quibus omnibus ordo atque forma in con- stitutionibus tradita servata est. Professi vero, R. P., hi sunt spiritu et rebus in Societate gestis, de quibus maxima sit con- cepta spes. Reliqui vero pro suo quisque muñere eiusmodi sunt qui esse debent. Tarn vero professi quam coadiutores P. Hiero - nymo Natali locum Dei tenenti vota sua nuncuparunt. In divi Ro'chi tres statim professi sunt constituti duoque in spiritualibus ac tres in temporalibus coadiutores ; reliqui enim Collegii usui necessarii erant. Coepit statim maxima esse confessionum fre- quentia. Sequenti autem die dominica et conciones et de Christi doctrina lectiones erant inchoandae. Affluunt satis abundanter eleemosinae multaeque ad aedificiorum extructionem pollicita- tiones; in maximam profecto Dei laudem vergit tanta totius civi- tatis exultatio, tantaque de hac Societatis patefactione ipsiusque rebus congratulado. Multi quidem recipi vellent, quod (ut opor- tet) maxima diligentia ac Consilio adhibito fit ; sunt tamen non- nulli, nostro apti instituto, iam recepii; alii vero in longius pro-

1 Idem ac Tiburtius, quo nomine in hispano autographo appellatur et ad hoc usque tempus appellabatur. Vide Polanco, Chronicon, t. in, pag. 16, annot. 2.

An. 1553

453

trahuntur. Multi namque, ex eis praesertim, qui in nostris ver- santur scholis, admitti in Soeietatem possent, quod in initio fieri optimum esse non duximus; quae omnia in maiorem sui nominis gloriam et honorem constituat sapientissimus Deus.

Algarbiorum Episcopus hoc praesertim tempore magnopere a nobis efflagitavit ut aliqui ex nostris ei, ad Collegium erigen- dum, praeberentur; cuius tam sancto desiderio satisfaciendi captatur occasio. Portuensis itidem civitas, vel ad Collegium, vel adprofessorum domum construendam, aliquos postulai. Dux etiam Bargantiae cum prius vehementer contendisset ut vel duos saltem ex Societate, qui sibi, curiae ac familiae suae ades- sent, obtineret, mine et nonnullos etiam, ut Collegium Societatis aedifieari possit, obnixe petit ; cui, tum quod a rege secundus in Lusitânia sit, tum etiam quod tanta virtute, maxime satisfa- cere conamur. Erat in Almerini oppido domus quaedam Patri- bus iis, qui simul cum curia adventabant, cui cum quaedam Infantis Mariae, sororis Regis, domus contigua esset, eam illa nostrae adiunxit et tradidit, ut latior fieret atque capacior. Templum praeterea pulcherrimum, quod in Santarém oppido possidet, nobis obtulit. Infans praeterea Cardinalis Eborae, quae sui Archiepiscopatus metrópolis est, Collegium decreverat con- dere iamque eius aedificia (óptima quidem) prope erant absolu-" ta. Cum vero mense Augusto superiore P. Natalis eo venisset (quo omnibus in rebus duce usi fuimus pro vero spiritu, quem illi Deus Optimus maximus infudit), Cardinalis Collegium nobis simulque mille aureorum redditus praebuit. Divisum vero gy- mnasium est in tres grammatices classes, unam vero rhetorices, necnon et lectio constituta est quaestionum (quas casus con- scientiae vulgo appellamus). In hoc studiorum exordio habita est oratio, quae ipsi Cardinali perplacuit. Perseverant eodem ordine lectiones maxima auditorum frequentia ; cum enim urbs satis sit Celebris, praeceptores privati sunt sublati a Cardinali. Incredibilis autem fructus, tum in concionibus et de Christi do- ctrina lectione, tum etiam ex sacramentorum assidua frequen- tatione, oritur, maxima non solum regis, verum etiam caetero- rum omnium laetitia et congratulatione.

Maximam vero illud, non solum P. Natali, verum etiam nobis omnibus, in Domino laetitiam attulit, quod, scilicet, Pater Torres, P. Franciscus, una et socius eius Bustamans, cum

454

LlTTERAE QUADRIMESTRES

P. Hieronymo Natali convenerunt. P. namque Torres primo Augusti, P. vero Franciscus ultimo affuit die, qui omnes maxi- mum huic rerum innovationi auxilium praebuere , praesertim- que P. Franciscus, qui quanta non solum Regi verum etiam plebeiis admirationem attulerit, quantumque misericordissimus Deus eius adventu Societatem Lusitaniae quasi lumine quodam illustraverit, verbis explicari minime queat. Contulit ei profe- cto Deus miram humilitatis virtutem, in spiritualibus collocutio- nibus affluentiam maximam et peculiare quoddam donum, ut multum omnes aedificet , atque in virtute suo sanctissimo exem- plo corroborei. Invisit Regem, qui tantum ei honorem habuit, ut nonparum multi admirati fuerint, quod sanctissimo viro et gravissimum et intolerabile erat. Satisfecit tantopere regi, re- ginae ac principibus et in tantam eos commovit spiritus inflam- mationem, ut postea ex nonnullis, quas habuit, privatis collo- cutionibus maximus in regia aula fructus fuerit subsecutus. Re- gina namque, principis uxor ac infantes sua peccata fassae sunt. IUae vero, quaereginamcomitantur, foeminae ut sibi Chri- sti doctrina diebus singulis praelegeretur postularunt; quod praestare coepit P. Franciscus; nunc idem a duobus Patribus, tum in reginae, tum in principis domo fit; nonnullis exercitia spiritualia traduntur; sacramenta vero crebro frequentant. Cum autem semel P. Franciscus quamdam ex nobilibus foeminis ludo chartarum animum recreantem offendisset, se in eisdem chartis vitiorum virtutumque ludum confecturum esse dixit; quod nullo negotio fecit. In singulis itaque chartis vel vitium scripsit vel virtutem, simulque virtutes ita vi distinxit et nu- mero, ut aliae aliis superiores essent, vitiaque item alia aliis detestabiliora. Cui vero abiectius obtigisset vitium, eam exer- cebat mortificationem, quae huiusmodi vitio in charta destinata erat. Bis in aede sacra Collegii, semel apud divi Rochi, coram Rege (ut superius diximus) concionatus est ; in aula vero regia apud reginam, principem ac infantes plurimas habuit concio- nes. Invisere eum non solum proceres , verum etiam praesules omnes, qui tum versabantur in curia. Domésticos vero aedifi- cavit maxime omnibusque, cum suo sanctissimo exemplo, tum etiam vi vis quibusdam collocutionibus ad virtutem vehementi fuit incitamento; quod idem Conimbricae fecit ; ibi etiam in no- stro tempio semel est concionatus. Benedictus sit omnipotens

An. 1553

Deus, qui pro sua investigabili sapientia servos suos, ut ipsi pla- citum est, seligit.

Abiit tandem Cordubam P. Franciscus, ubi celebre nostrae Societatis Collegium erigitur ; illud etiam quod Baezae est, reci- pere decrevimus ; agitur vero ut Societatis Collegia Hispali atque Granatae construantur.

P. Hieronymis Natalis una et ego Conimbricam proficisci- mur, qui, Collegii rebus institutis ac domo probationis, quae ibi est conficienda, absoluta, et Sanctum Felicem , et Divum Jaco- bum invisere optat ut negotium expediat Collegii , quod in eo nobis est traditum. Comes namque Monterey iis diebus quem- dam ex suis cum literis ad nos transmisit ut de Collegio certuni aliquid constitueretur.

P. interim Torres Ulissiponae mansit, ut, tum aedificiorum absolvendorum , tum etiam aliarum rerum expediendarum, cu- ram habeat.

Tanto tamque copioso gratiae suae lumine omnipotens Deus Societatem illustravit , ut qui adversitatis tempore fuerant perturbati, nunc recreati iam ac maxima in Domino laetitia affecti, in Societatis laudem multa dicant, Deum optimum maxi- mum collaudantes, quod tam singulari vigilantia ac dilectione Societatem et gubernet et augeat. Quod tum ad eiectos ex So- cietate, tum ad eos, qui discesserunt , pertinet, nec lato (quod aiunt) ungue ab iis, quae in 2.a constitutionum parte traduntur, discedimus, quid divinus cultus, quid etiam totius Societatis, non solum communis, verum etiam privata, utilitas atque exter- norum aedificatio exigat, considerantes. Deum certe Opt. Max. nostros ánimos eo robore atque constantia firmaturum spera- mus , ut decernamus ea , quae in maiorem sui nominis laudem vergant. Nunc vero benigne erga eosnosgerere constituimus, qui nostro apti fuerint instituto.

Dominus Petrus Mascareñas merito profecto noster potest appellari tutor. Ille enim praecipue in causa fuit ut divi Rochi confratres ac civitas nobis regique et de erigendo collegio et de tradenda divi Rochi domo assentiretur. Tuam Paternitatem Societatemque ardentíssimo amore prosequitur. Nostra maiori et opera et diligentia quam sua agit, et id tanta cum laetitia, ut gratissimum ei faciamus , cum nostrarum rerum , etsi minima- rum, curam ipsi iniungimus. Singulis sabbatis multisque aliis

456

LlTTERAE QUADRIMESTRES

festis diebus confitetur domi nostrae, et ipse et uxor communi- cant, quae quidem virtutibus itidem magnis praedita Societatique valde dedita est. Deus Optimus maximus in tam sancta vivendi ratione constantiam eis largiatur.

P. Franciscus Vieira et frater nomine Antonius Alvarez, cum simul proficiscerentur in Indiam, quod navis multam aquam colligeret , in portum relati sunt perveneruntque Ulyssiponam aegritudine (non tamen gravi) laborantes. Multum omnes in navi, collocutionibus praesertim, quas de rebus divinis habe- bant, aedificarunt, necnon quod aegrotis (qui quidem permulti fuerunt) diligenter inservirent; duobus, qui secum redierant, exercitia tradiclit spiritualia; quorum alter monachali se regulae discalceatorum tradidit, alter vero mirabiles fecit in divino cultu progressus.

Coni essarii autem laborant non parum suumque munus eum non mediocri aedificatione praeclare exequuntur; quorum unus a divite quodam, ut duobus pauperibus centum quinquaginta aureorum summam dimitteret, impetravit; non parum etiam externis scholasticis, qui singulis mensibus confitentur, prosunt.

Multa quidem, quae ad Dei nostri gloriam pertinent, in India gesta cognovimus; una autem cum hac indianas litteras de his agentes mittimus; nonnullas etiam, quae ad R. T. P. scriptae fuerant, quas item latino sermone compósitas, alias transmit- temus; superiores namque, quae intra hoc venerunt quadrime- stre, in latinum versae sermonem, tum etiam hispane, Romam missae sunt; quarum altera P. Francisci, altera Joannis Fer- nandez, tertia vero P. Henrici Enriquez erat; quae vercnunc mittuntur, variorum sunt, non mediocris aedificationis , ut tua Paternitas clare cernei.

Ex Brasiliensi regione nonnullae sunt traditae, quae nos tamen septem, qui hoc anno eo iverant, fratrum adventus cer- tiores non faciunt. Nonnullae sunt, quae res in eadem gestas provincia narrant, quas tamen, cum parum adhuc temporis, ex quo pervenerint, sit, non transcripsimus. Sunt etiam magnae aedificationis. Quas omnes brevi, Deo tribuente, transmittemus.

Africae in oppido Tutuam multa a Deo Opt. Max. gesta P. Joannis Nuñez et socii Ignatii ministerio nuntiantur; muitos enim quotidie captivos redimit, multum Christi cultores omnes, qui in illis infidelium partibus versantur, consolatili-; tum

An. 1553

457

eorum audiens confessiones, tum etiam urgentes stimulos ad Christi fidem retinendam atque conservandam addens; parat praeterea , quae potest, omnia aegrotantibus captivis , qui in quodam xenodochio, cuius ipse curam habet, manent; iis etiam, qui ab heris male tractantur ; quod in literis suis ipse narrai, quarum unae cum hac simul mittuntur; aliae diversis vicibus sunt transmissae. Plus mille aureorum nunc in captivorum re- demptionem ad eum mittimus, quos Episcopus quidam, Evorae nunc defunctus, ac nonnulli alii privati, ipsius epistolis ac tanta rerum necessitate commoti , largiti sunt ; atque hoc quidem praeter id, quod hinc semper ad constituios nomines illuc transmittitur. Incitai profecto non parum ad Dei laudes tanta Lusitanorum ad haec misericordiae opera propensio.

Velit Deus Opt. Max. hoc nobis praestare donum ut in omni- bus ipsius voluntatem intelligamus perfecteque adimpleamus. Omnes autem tuis nos precibus ac sanctissimis sacrificiis , voce pariter ac animo supplici , commendamus ut, quas T. R. P. mi- nisterio constitutiones accepimus, eas absolute ac maxima cum animi laetitia liceat adimplere.

Ulissiponae. Epistola haec mensis Septembris initio inchoata est, cui adiuncta quaecumque usque ad sequentis mensis exor- dium gesta sunt. Tum enim primum fieri incipiebant haec omnia.

Anno Domini 1553.

Manu Patris Polanco: Del P. Miron en lugar de los Co- legios.

Alia manu: 1553, Ulyssipona, P.{ septembris. Iteriim Poiane/: et Octobris.

45S

LlTTERAE QUADRIMESTRES

Praecedentes Patris Jacobi Miron litterae a Patre Polanco emendatae et in provincias

missae

t

IHS

Ex literis quadrimestribus Patris Mironis.

Decerti, a discessione P. Symonis, diebus affuit R. T. P. Com- missarius P. Hieronymus Natalis, Societatis nobis deferens con- stitutiones, quarum editio ipsiusque adventus tantam nobis omnibus in Domino laetitiam et tantam animorum innovatio- nem attulit , quantam explicare non possimus. Cernere erat in- credibilem concordiam et pacem omnibus, et novum quemdam fervorem , acrioresque ad perfectionem capessendam spiritus sùmptos. Coepit itaque P.r Hieronymus Natalis Olisiponae con- stitutiones edere, in quibus tantam tamque omnibus numeris absolutam perfectionem sensimus, ut nunc tandem nobis videa- mur verum illum Societatis spiritum agnoscere et intelligere, ac nunc denique uberem et affluentem divinae gratiae in eam influxum percipere. Facile explican non potest quanto Rex gau- dio fuerit affectus, dum constitutiones praelegit, quae ut sibi conscriptae traderentur rogavit. Videntur semper lusitani ii principes divino instinctu ad Societatem nostram et conservan- dam et augendam duci.

Coepit itaque numerus eorum, qui tum ad conciones, tum ad Christi doctrinam audiendam confluebant, ita augeri, ut multi domum redirent, quod eos templum, etsi satis capax, non cape- ret. Alii vero mirabili quodam fervore in tempio, concione audita, ieiuni manebant, ne post prandium locus ad Christi do- ctrinam audiendam deesset. Confessionum autem frequentia tantum sumpsit incrementum, ut nec duodecim ex nostris tan- tae multitudini sufficerent, effectumque est ut per totam hebdo- madam, tum confessionibus audiendis, tum sanctissimo Eucha-

1 Apographum, in folio duplici, nn. 623 et 624.

An. 1553

459

ristiae sacramento tradendo vacarent Patres, nec enim vel festis vel dominicis diebus omnibus simul poterant subvenire.

Sunt, ut videmus, R. P., lusitanorum omnium animi (divino beneficio) in nostrani benevolentiam adducti; multaque subse- cuta, quae singularem Dei charitatem in ipsam Societatem facile declarant, quae iam nunc narrare incipiam. Primum namque vere christianus Rex, quod iam antea saepius consti- tuerat, nunc omnino decrevit, ut scilicet ex nostris aliquis pro- vinciis Presti Joannis patriarcha praeficiatur ; cuius tam pii desiderii Summum Pontificem, suum legatum, necnon T. R. P. certiorem fecit, cui totius summam et potestatem rei delegat; quod si fiat, incredibilis animarum fructus sequetur, ut pro certo habemus ; et qui eo ex societate iverint, probandos vere scimus; oportebit enim muitos subire labores, qui publicis his ministeriis adiuncti esse solent.

Coepit praeterea Societatis (ut ita dicam) plenitudo paulatim sese ostendere, non solum luce et claritate maxima, quam no- bis constitutiones attulerant, verum etiam omnium ipsius par- tium institutione. Olisiponae namque domus, quam professorum appellamus, a Collegio separata est : ii vero, qui in domo eadem erant, in professos coadiutoresque, tum in spiritualibus , tum etiam in temporalibus divisi sunt: ii etiam adiuncti, qui in domo probationis versantur, ut inferius obiter narrabimus.

Jam antea apud divum Antonium in tribus classibus gram- matices rhetoricesque documenta, maxima cum auditorum fre- quentia, praelegebantur. Egimusitaque cum Rege, eiusque iussu cum civitate, velletne ut Olissiponae iis, quae in Italia Siciliave sunt, simile erigeretur Collegium, in quo ob civitatis celebrita- tem in tribus classibus grammaticam, in duobus et rhetorices praecepta, et quae provectiorum iam stilum polirent praelectu- ros nos diximus, necnon graecae hebraicaeque linguae atque earum quaestionum (quas vulgo casus conscientiae nominamus) lectiones habituros. Placuit mirum in modum haec collegii for- ma : protinus ad Regem detulerunt, sine cuius copia nihil quic- quam ex bonis civitatis expendi poterat. Rex ei, qui primum inter consiliarios locum obtinebat, nobis quidem amicissimo, Collegii curam delegavit, ut et suo [et] civitatis nomine curaret ut quam primum lectiones inchoarentur, ne quid etiam ex iis, quae Collegio necessaria erant, deesset animadverteret. Tanta autem

460

LlTTERAE QUADRIMESTRES

animorum exultatione, tot tantisque oblationibus eorum, quae in Collegio praestanda essent, inchoatum est, ut pro certo ha- beamus brevi maius Conimbricano futurum: id autem huius Col- legii certiora facit annua vectigalia, quocl tum piissimus Rexr tum etiam tam praeclara civitas huius rei curam susceperit; promissae autem lectiones a divi Lucae festo incoeperunt ex- poni , ad quas tantus confluxit auditorum numerus, ut hanc a Societate obligationem exigerent cives ut prius Olissiponenses quam externos in Collegium admitteret.

Largitus praeterea est Illustrissimus Rex domum unam cum egregio tempio, in qua habitarent professi, optimam illam quidem et in aptissimo sitam loco, qua habita, maxima omnibus in Domino laetitia et lux accessit.

Delectus etiam tune inter eos, qui in Collegio erant est habi- tus, tres scilicet, P. Gondiçalvus a Silveira , P. Gonsalvus Vaz et P. Antonius a Quadros professis solemnibus votis sese addi- derunt. Voluit professioni interesse ipse Rex ac princeps, et una cum omni curia ad divum Rochum venit (ita enim templum, quod dederat, appellatur) simulque novam domum et profes- sionem suo adventu ac praesentia celebravit. Concionatus est P. Franciscus , de quo inferius dicam , maxima Regis et omnium aedificatione; adhortatusque est praecipue nos tanto fer- vore tantaque spiritus vehementia , ut nobis omnibus innovatio- nem quamdam spiri tualem attulerit. Ex professionibus autem, mirum dictu fuerit , quanta non solum nostrorum verum etiam omnium praesentium animis devotio accreverit ; id lachrymae indicabant atque suspiria. Tradita fuerat Regi votorum forma conscripta , quam et P. Franciscus explicabat. Postea vero qua- tuor, coadiutorum spiritualium votis , se adstrinxerunt, alii vero quatuor, temporalium. Qui vero Societatis scholastici idonei atque approbati esse poterant, necnon et qui iam duos annos in Societate exegerant , sua vota nuncuparunt. Alii vero item , qui nondum ad id temporis adimpletione obligabantuir fecerunt ; in quibus omnibus ordo ac forma, in constitutionibus tradita, ser- vata est. Professi vero, R. P. , ii sunt spiritu et rebus in Societa- te gestis , de quibus magna sit concepta spes. Reliqui vero pro suo quisque muñere eiusmodi sunt qui esse debent.

In divi autem Rochi tres statim professi sunt constituti, duo- que in spiritualibus ac tres in temporalibus coadiutores. Reliqui

An. 1553

461

enim Collegii usui necessarii erant. Coepit statini maxima esse confessionum frequentia; sequenti autem die dominica et con- ciones et de Christi doctrina lectiones erant inchoaridae. Af- fluunt satis abundanter eleemosynae, multaequeadaedificationis extructionem pollicitationes. In maximam profecto Dei laudem vergit tota totius civitatis exultatio , tantaque de hac Societatis manifestatione ipsiusque rebus congratulado. Multi quidem vel- lent recipi, qua in re, ut oportet, maxima diligentia ac Consilio adhibito proceditur. Sunt tamen nonnulli nostro apti instituto iam recepii: alii vero in longius protrahuntur; multi namque, ex his praesertim, qui in nostris versantur scholis, admitti in So- cietatem possent, quod initio fieri non debere duximus; quae omnia in maiorem sui nominis gloriam et honorem vertat sa- pientissimus Deus.

Algarbiorum Episcopus hoc praesenti tempore magnopere a nobis efflagitavit, ut aliqui ex nostris ei ad Collegium erigen- dum praeberentur, cuius tam sancto desiderio satisfaciendi ca- ptatur occasio.

Portuensis itidem civitas vel ad Collegium vel professorum domum constituendam aliquos postulat.

Dux etiam Bargantiae cum prius vehementer contendisset, ut vel duos saltem ex Societate, qui sibi, curiae ac familiae suae adessent, obtineret, nunc et nonnullos etiam ut collegium So- cietatis aedificari possit, obnixe petit, cui, tum quod a Rege secundus in Lusitânia sit, tum etiam quod tanta virtute praedi- tus, maxime satisfacere conamur.

Erat in Almeirin oppido domus quaedam Patribus iis, qui eo simul cum curia conveniebant, aedificata; cui cum quaedam in- fantis Mariae, sororis Regis, domus contigua esset, eam illa no- strae adiunxit et tradidit, ut latior nostra fieret atque capacior. Templum praeterea pulcherrimum , quod in Santarém oppido possidet, nobis obtulit. Infans praeterea Card.lis Eborae, quae sui archiepiscopatus metrópolis est, Collegium decreverat con- dere, iamque eius aedificia, óptima quidem, prope erant abso- luta: cum vero mense Augusti superiori P. Natalis eo venisset, quo omnibus in rebus duce usi sumus, pro vero spiritu, quem illi Dominus Opt. Max. infndit, Card. lis Collegium nobis simul- que mille aureorum redditus praebuit. Divisum vero Gymna- sium est in tres grammatices classes, unam vero rhetorices,

462

LlTTERAE QUADRIMESTRES

necnon et lectio constituía est quaestionum, quas, casus con- scientiae vulgo appellamus. In hoc studiorum exordio habita est oratio, quae ipsi Card.11 placuit. Perseverant eodem ordine le- ctiones maxima auditorum frequentia; cum enim urbs satis es- set Celebris, praeceptores privati sunt sublati a Card.11 : incredi- bilis autem fructus, tum ex concionibus et de Christi doctrina lectione, tum etiam ex sacramentorum assidua frequentado - ne, oritur, maxima, non solum Regis, verum etiam caeterorum omnium, laetitia et congratulatione.

Maximam vero illud non solum Ptri. Natalis , verum etiam nobis omnibus in Domino laetitiam attulit, quod scilicet Pr. Tor- res, Pr. Franciscus, una ac socius eius Bustamantus, cum Pre. Hieronymo Natali convenerint. Pater namque Torres p.° Augusti, P. vero Franciscus ultimo affuit die, qui omnes maximum huic rerum innovationi auxilium praebuere; praeser- tim P. Franciscus, olim Dux Gandiae, qui quantam non solum Regi, verum etiam plebi admirationem attulerit , quantumque misericordissimus Deus, eius adventu Societatem lusitanam, quasi lumine quodam illustrarit, verbis explicari minime queat. Contulit ei profecto Dominus miram humilitatis virtutem, in spi- ritualibus colloquiis affluentiam maximam ac peculiare quod- dam donum, ut multum omnes aedificet atque in virtute suo exemplo corroborei. Invisit Regem, qui tantum ei honorem ex- hibuit, ut non parum multi admirati fuerint, quod tamen sancis- simo viro intolerabile erat. Satisfecit magnopere Regi, Reginae ac principibus , et in magnam eos commovit spiritus inflamma- tionem, et ex nonnullis, quas habuit, privatis collocutionibus, maximus in Regia aula fructus est subsecutus: Regina namque, principis uxor, ac infantes sua peccata confessi sunt. Illae vero, quae Reginam comitantur, nobiles foeminae ut sibi doctrina Christi singulis diebus praelegeretur postulaverunt; quodprae- stare coepit P. Franciscus, nunc vero a duobus Patribus, tum in Reginae, tum in principis domo fit. Nonnullis exercida spiritua- lia traduntur; sacramenta vero crebro frequentantur.

Cum autem semel P. Franciscus quamdam ex nobilibus his foeminis ludo chartarum animum recreantem offendisset , se in eisdem chartis vitiorum virtutumque ludum confecturum esse dixit , quod nullo negotio fecit : in singulis itaque chartis vel vitium scripsit vel virtutem, simulque virtutes ita vi distin-

An. 1553

463

xit et numero, ut et aliae aliis superiores essent, vitia item alia aliis detestabiliora ; cui vero abiectius obtigisset vitium, eam exercebat mortificationem, quae huiusmodi vitio in charta destinata erat.

Bis in aede sacra Collegii, semel apud D. Rochum coram Rege concionatus est ; in aula vero regia apud Reginam , prin- cipem , ac infantes plurimas habuit conciones. Invisere eum non solum proceres, verum etiam praesules omnes, qui tune versabantur in curia.

Domésticos vero aedificavit maxime ; omnibusque cum suo sanctissimo exemplo, tum et vivis quibusdam collocutionibus, ad virtutem vehementi fuit incitamento ; quod idem Conimbri- cae fecit, ubi etiam in nostro tempio semel est concionatus.

Abiitque tamen Cordubam P. Franciscus, ubi celebre no- strae Societatis Collegium erigitur.

Dominus Petrus Mascareñas merito profecto noster potest appellari tutor; ille enim praecipue in causa fuit ut D. Rochi confratres ac civitas nobis Regique et de erigendo Collegio et tradenda D. Rochi domo assentirentur. T. P. Societatemque ar- dentíssimo amore prosequitur. Nostrarum rerum maiori et opera et diligentia quam suarum curam agit et id tanta cum laetitia, ut gratissimum ei faciamus, cum nostrarum rerum, etsi minimarum, curam ipsi iniungimus. Singulis sabbatis mul- tisque aliis festis diebus confitetur domi nostrae, et ipse et uxor communicant : quae quidem virtutibus itidem magnis praedita Societatique valde addicta est. Dominus Opt. Max. in tam sancta vivendi ratione constantiam eis largiatur.

P. Franciscus Vieira et frater nomine Antonius Celez 1 cum simul proficiscerentur in Indiam , quod navis multam aquam colligeret, in portum relati sunt perveneruntque Olissiponam aegritudine (non tamen gravi) laborantes. Multimi omnes in navi collocutionibus praesertim, quas de rebus di vinis habe- bant, aedificarunt, necnon quod aegrotis (qui quidem permulti fuerunt) diligenter inservirent. Duobus, qui secum redierant, exercitia tradidit spiritualia , quorum alter monachali se Regu-

1 Sic; forte Tellez. Hunc tamen fratrem, Patris Francisci Vieira socium Antoniura Alvarum nominat Franco, Annalium Societatis Jesu in Lusitânia Synopsis, ann. 1553, n. 5, et supra in his ipsis litteris et a Polanco in Chronico.

464

LlTTERAE QUADR1MESTRES

lae discalceatorum tradidit , alter vero mirabiles fecit in divino cultu progressus.

Confessarti autem laborant non parum suumque munus cum non mediocri aedificatione praeclare exequuntur, quorum unus e divite quodam, ut duobus pauperibus magnarti aureo- rum summam dimitteret , impetravit ; non parum etiam exter- nis scholasticis , qui singulis mensibus confitentur, prosunt. Multa quidem , quae ad Dei gloriam pertinent , in India gesta cognovimus, una autem cum hac indianas litteras de his agen- tes mittimus.

Ex Brasiliensi regione litterae nobis redditae sunt, quae non tamen septem, qui hoc anno eo iverunt, adventus certiores nosfaciunt; nonnullasque res in eadem gestas provincia nar- rant magnae aedificationis, quas omnes brevi, Domino favente, transmittemus.

Africae in oppido Tutuan multa a Deo Opt. Max. gesta Pa- tris Joannis Nuñez et socii Ignatii ministerio nuntiantur. Mui- tos enim quotidie captivos redimiti multum Christi cultores 'omnes, qui in illis infidelium partibus versantur, consolatur, tum eorum audiens confessiones , tum vero etiam urgentes sti- mulos ad Christi fidem retinendam addens. Parat praeterea quae potest omnia aegrotantibus captivis , qui in quodam op- pidi xenodochio, cuius ipse curam habet, manent, et iis etiam, qui ab heris male tractantur. Plusquam mille áureos nunc in captivorum redemptionem ad eum mittimus , quos Episcopus quidam, Eborae nunc defunctus, ac nonnulli alii privati, ipsius epistolis, ac tanta rerum necessitate commoti, largiti sunt; atque hoc quidem praeter id , quod hinc semper ad constitutos homines illuc transmittitur. Incitat profecto non parum ad Dei laudes tanta lusitanorum ad haec misericordiae opera propensio .

Velit D. Opt. Max. hoc nobis praestare donum, ut in omni- bus ipsius voluntatem intelligamus perfecteque adimpieamus.

Coimbriae VI idus Octòbris 1553.

T. P.

Indignus filius ,

Jacobus Miron.

Non est super script io, sed tantum in ima quartae paginae ora, ignotae manus haec panca legantur: Q. Coimbra, 53.

An. 1553

465

CCLVI

P. Tyburtius de Quadros Patri Ignatio de Loyola. Ulyssipone, 28 Octobris 1553 '.

IESUS

R.d0 em X.° Padre.

La gracia y amor de X.° nro. Sor. sea siempre en nras. almas. Amen.

Por la de los quatro meses, la qual el p. hierónymo Nadal quiso escribir, por eso no van las de los collegios por esta vía, terna Vra. P. entendido la distinction, que fué hecha, entre los padres y hermanos aquí en lisbona, scilicet, de profesos y coadiutores etc., aunque no en el amor y charidad , y cómo se hizo aquí casa de profesos, donde estamos ya del primer dia deste mes de Octobre.

Lo que deste mes acá queda de avisar á Vra. p. es lo mu- cho que nro. Sor. ha querido obrar por los p.es, que aquí están en esta casa, llamada S. rocho, adonde estamos cinquo sacer- dotes y quatro hr.os 2.

Predica elp.e domgonçalo 3 todos los domingos y dias san- tos; y quando no ay dia santo en la semana , ultra de la predi- cación del domingo, lee una lición de la escritura al miércoles

* Autographae, unico folio, n. 582. 8 Vide infra in fine.

3 P. Gundisalvus Sylveira, Professae Domui Praefectus.

T. il 30

466

LlTTERAE QUADRIMESTRES

á la tarde. Tiene, loores al Sor., gran talento para predicar; predica con'gran zelo y hervor y muy bien; ay gran concurso de gente á su predication, de manera que, con la iglesia ser grande y muy capaz , se inche toda y aun por las puertas afuera está continuadamente hasta ora mucha gente, y va esto siempre en continuo augmento, y en esto continuó hasta ora, excepto un domingo que, pediéndolo el Rey, se fué á predicar á palacio.

Hun P.e , llamado gonçalo vaz, haze doctrina á la tarde todos los domingos y dias santos , y aora la haze de los pecca- dos mortales; y á esta doctrina concurre aun mucha más gente que por la mañana , porque , ultra de estar la iglesia muy llena y la gente muy apretada, y mucha gente por fuera de la iglesia oyendo, creo que muchas vezes se va más gente, por no poder oyrle y no tener lugar, de la que lo oye. Es de manera que, veniendo unos hermanos del collegio de san anton á oyrle y vernos, veyan irse tanta gente', que pensauan que acabara ya el p.e la doctrina. Mucha gente se queda en la iglesia, sin ir á casa á comer, por tener lugar; y otros muchos mandan traher el comer y comen cerca de aquí en el campo, porque , teniendo las casas léxos , temen que , si allá fueren , ya no hallen lugar quando venieren; porque va la cosa de manera que, acabando nos las missas y confessiones, por seren muchas los domingos, á las doze, quando es la una, ya la iglesia está tan llena, que no se puede entrar. Un domingo destos passados una condesa, por venir cedo para aliar lugar, dexó su marido á la mesa, levan- tándose della; y aunque vino cedo y trahia mucha gente, que procurauan de hazerle lugar, todavía no pudo entrar, y fuesse ella y otra muger noble, que con ella venia. Va este heruor, loores al Sor. en mucho augmento ; porque el domingo passa- do, lloviendo mucho/ pensando nos que no vernia tanta gente, vino más gente aún que los otros domingos. Después de esta doctrina es tanta la gente que viene á nra. iglesia á hazer ora- ción, que á las veces se podría tornar á hacer otra plática y no con mucha menos gente.

Hace también este p.e una plática á las damas de la Reyna al miércoles á la_ tarde, y es tanta su devoción, que es para dar gracias á nro. Sor.; porque muchas, según dizen, aca- bada la plática, se retrahen en sus cámaras y lloran de

An. 1553

4b7

manera que son sentidas de las otras ; y aunque ha poco que el p.e allá va y no les tiene hechas más de dos pláticas, siéntese ya mucho el fructo en ellas. Empiéçanse muchas á con- fesar y ya dizen que las hazemos no salir á las ventanas; algu- nas delias escriuen la doctrina del p.e para más se aprove- char delias; están el Rey y la Reyna tan contentos desta obra, que lies perguntan los puntos que han oydo al p.e ; algunas delias andan tan mouidas, que quieren ya dexar el mundo y meterse en religión , y ansí lo han pedido á la reyna. Espérase de aquí mucho fructo, porque siendo estas personas nobles, y hauiendo de casar con los principales del reyno, y siendo ellas virtuosas, se spera que aprovechen á más, que así van á esta plática, no sólo ellas, sino otras muchas mugeres de casa de la reyna; y á una plática passada fué la Infanta doña isabel, que también tiene deseo que á las suyas se haga otra plática.

Las confessiones son muchas y de muchas personas nobles, y aunque no seamos sino cinquo Sacerdotes, y dos hagan tan- tas pláticas y prédicas, esta semana se confessaria cerca de duzientas personas; ultra otros exercícios espirituales, en que los p.es se occupan, danse exercícios á algunas personas y há- zese fructo con la gracia del Sor.

Esto es breuemente lo que acá passa. Todos, quanto á la sa- lud corporal, estamos bien gratias al Sor. , y nos encomenda- mos en bendición y orationes y sacrificios de ura. p. y de todos los p.es y hr.os

Hoy 28 de Octobre de 1553.

El prepósito de esta casa es el p. dom g.° y su collateral el p.e g.° vaz. Estos dos son professos y el escribiente '. Los que hay en esta casa son estos tres Professos de quatro votos, y fra.0 vieira y miguei Esteuenz, coadjutores spirituales. andré fernandez, Domingueanes y andré gomez, coadjutores tempo- rales, y pedreanes nouycio 2.

Indigno hija (sic) de vra. p. ,

TlBURTIO DE QUADROS.

1 Ipse Tiburtius, postea Antonius, de Quadros.

2 Vide PoLANCi, Chron., t. ni, pp. 404 et 405, n. 891 et praesertim adnotationem huic 'numero appositam.

468

LlTTERAE QUADRIMESTRES

Super ser iptio. f Al muy R.d0 em x.° padre el p.e M. ignacio, prepósito general de la comp.a de Iesu. En Roma.

De la casa de. s. rocho. 1.a vía.

Alia manti: Toledo (linea super ducta deletum).

Lisbona, Tiburtio de quadros, 28 de octu.e

CCLVII

Melchior Cotta, Ex commissione Patris Leonis Enriquez, Patri Ignatio de Loyola. Conimbrica, 31 Octobris 1553

t

Jhus

Muy R.d0 en X.° P.e

La suma gracia y amor de Jesu X.° visite siempre nras. ai- mas. Amen.

El p.e M.tro hierónimo nadal llegó á este colegio á 4 ó 5 dias andados deste mes de otubre, y con su venida tan deseada todos nos consolamos mucho en el S.or, y creció mucho más la alegría y consolación con [su] santa conversación.

Empeçó luego el dia que llegó á publicar las constituciones, dando primero intelligencia dalgunas cosas , que le parecia ne- cesario para mejor se poder entender las constituciones.

Tomaua una hora quasi todos los dias que estuvo aquí , en la cual hacia pláticas á los her.os juntos, declarando muy en particular el fin de la Compañía y el modo de proceder della. Detúvose en este collegio hasta la fin del presente, dando órden á todas las cosas, así generales como especiales, conforme á las

• Autographae, folio unico, n. 625.

An. 1553

4b9

constituciones. Después se partió para Santiago con proposito de volver y asentar últimamente todas las cosas.

Aora entiende el p.e Maestro Miron, que quedó aquí, en hacer que se execute el órden, que puso el p.e Nadal; reparte los officios de casa a cadauno, declarándole el modo, que debe procurar en guardar las reglas de su officio, dando en todo entera decla- ración. Las cosas se van asentando poco á poco , para que se proceda en todas ellas con claridad y suavidad. Y aunque las reglas de casa generales se an publicado, todavía quiere el P.e , por quitar scrúpulos, que en estos quince ó veinte dias procuren todos saberlas y empiecen á exercitarse en ellas, para que después se pueda guardar todo mejor y muy exacta- mente.

Los prefectos de los estudios se an también ordenado, se- ñalando á cada uno su síndico. También se dividió la casa de Probación, y en ella quedan , separados de los del collegio , al presente quatorze, con su Maestro, y Confessor, y Síndico l. Los tonos se hacen todos los dias en la hora del reposo. Esperamos con el favor divino ser todos muy ayudados del S.or con estos medios recebidos de su sancta mano , confiando en la suma y eterna bondad, á quien suplicamos por medio de las oraciones de V. P.d nos esfuerze con su gracia, para que en todo su sanc- tíssima voluntad cumplamos. Esto esbreviter cuanto á lo del Co- legio.

Las confessiones de los de fuera se augmentan, y, á lo que pa- rece, se augmentarán mucho y crecerá la devoción de la gente, porque ha ordenado el P. Mtro. Hierónimo Nadal cómo nuestra iglesia se hiciese un poco mayor, y que se pudiese confessar todo el dia en ella; y mandó que siempre estuviesen las puertas abiertas. A los domingos y dias de fiesta haurá sermón por las mañanas, y los domingos á la tarde doctrina Christiana.

De Coimbra, último de otubre de 1553.

Por comisión del P.e Maestro Miron.

Inútil siervo y hijo indigno de V. P.d

Melchior Cotta.

1 Nominatus fuit novitiorum Magister P. Antonius Correa, eorum confessarias P. Gundisalvus Alvarez, et frater quidam, nomine Coellus, syndicus. Vide Polancí Chron., t. ni, pag. 418, n. 925.

470

LlTTERAE QUADRIMESTRES

Super ser iptio. f Jhus.

Al muy R.doenX.° P.e elP.e Maestro Ignacio Prepósito Ge- neral de la Compañía de Jesús , en Roma.

2.a V. de Coimbra mes de octobre.

Alia manu: 1553, Coim.a P. Melchior Cotta, ult.° de otu.e

CCLYIII

P. Joannes Nuñez Patri Bernardino dos Reis. Tituano, 12 Novembris 1553

Eiusdem ad eumdem 2 pridie Iduum Novembris 1553.

Ubi primum literae tuae, quibus mecum de nonnullis manda- tis agebas, ad meas pervenere manus, ut aliquot captivos, qui in maiore, cum corporis, tum animae perdundae, periculo po- siti erant, e tanta miseria ereptos in libertatem vindicarem, operam dedi, veritus ne, cum Gadibus pecunia ad nos ferretur, liberari aut, commerciis impeditis, ad vos mitti nequirent: quod saepe quidem hac in regione usuvenit , ut per sex vel septem mensium spatium nulli traiici captivi possint.

Deus effecit sua bonitate ut decem vel duodecim obtinerem, quos tertium iam mensem in mea potestate habeo. Cum aliis nonnullis pactus sum ad id tempus, quo primum tempore libera coeperint esse commercia, ac praefectus quidem iam pridem liberam daturum se commeandi potestatem promisit, permissu- rumque nobis ut hi aliique multi redemptionis 3, qui penes nos

1 Apographum in folio 521,— Editae sunt hae litterae hispanice, ex Historia varia, fol. 312, in Cartas de San Ignacio, t. in, pag. 516.

2 Patrera Bernardinum a Regibus, seu dos Reis, cui datae sunt quae a nobis editae supra, pag. 402, et reperiuntur in praecedenti folio 520 v.°

3 aliique multi redemptionis, otros muchos, que tenemos, de la redención, se, alii multi, quos opera et subsidio confraternitatum, per Europam, ad redimendos ex Africa captivos, erectarum, redemi. Vide, ex. gr., quae apud Schinosi, Polanco, et Cartas de San Ignacio, passim dicuntur de Confraternitate Redemptionis neapolitana.

An. 1553

471

sunt, traducantur: sed, ne eam ad hunc usque diem concederet, quaedam eventa impedivere: prae se fert tamen id faciendi ani- mimi statim ut per tempus licuerit. Melchior Lamesides 1 ad me scripsit se ad Gades nuncium cum epistolis misisse *; utrum venerit haud equidem seio. Sum aliquantulum anxius, cum ani- madvertam pecuniae debitae diem partirti exiisse, partim pro- pediem exiturum, quo fit ut foenorum onus in me gravius in dies inclinet. Spero tamen Dominum nostrum aliquid remedii in tanta necessitate allaturum: cum praesertim intelligat omnia ad miserarum animarum salutem parari, ne pereant.

Puerum quemdam lusitanum ex agro Eborensi , patre ma- treque orbatum, ac omnibus praeterea rebus destitutum , hic tertium iam plus minus mensem apud me redemptum habeo eorum nomine , quibus Joannis Monterii doctoris testamentum curae est. Quem liberasse fuit profecto maximae pietatis, cum magnum ei periculum immineret. Mauri, in quorum mancipio ille fuerat, huc ad exigendam pecuniam venere, ut omnino non potuerim quin partem eis aliquampersolverem. Admone tu, Pa- ter, eos hunc captivum simul cum aliis, qui penes me sunt, pro- pediem Abylam 5 profecturum, inde in istam civitatem ut se sistat; unum id expectari, ut huius castelli praefectus licentiam eius rei concedati eum, expensis tributisque numeratis, plus nonaginta aureis constare : quae si nimis illis grandis videatur pecunia (quamvis raro aut nunquam evenit ut Lusitanus puer minoris addicatur), octoginta mittant, reliquos ego ipse a me solvam: sed si animadverteris eos nonnisi ex promissis septua- ginta dare velie, accipito: quamquam quot mihi subveniendum sit necessitatibus solus ipse Deus novit. Hi namque captivi tot a me, tum scriptis, tum verbis , postulant, ut videns me ex illis eorum omnium necessitatibus auxilium afferre minime posse, moerore pene confidar: sed multo graviore, cum video quam multae animae , hoc solo nomine , quia non sunt pecuniae , sint interitui proximae. Atque hanc pecuniam per syngrapha ad Clementem Claudianum *, qui Gadibus praeest, mihi mittas velim.

1 Hispanice est Melchor de la Meside, et esse videtur banchus seu banchariiis «[uidam, qui Ulyssipone et Abylae (Ceuta) haec pro Patre Nuñez negotia gerebat.

8 Hispanice embiará, missurum ; at sensui et contextui melius misisse congruit.

3 Urbem Ceuta.

4 Vide supra, pag. 405 et 406.

472

LlTTERAE QUADRIMESTRES

Ad Doctorem Rodericum Lopum Carballum 1 scribito me hic puerum, cum bona statura corporis, tum perspicaci acuto- que ingenio, ei redemisse: sibi persuadeat hac eleemosyna rem se Deo gratissimam, ut nihil supra, praestitisse: hic enim puer, quod tenera adhuc aetate deprehensus captusque fuit, violata iam, quam Deo Optimo máximo dederat, fide, et lingua et animo ac volúntate iudaeus erat. Qui cum primum se redem- ptum animadvertit, meque Baba, hoc est Feez, ubi erat , afferri se iubere, aufugiens se diligenter abdidit. Dei tamen volúntate repertus, ad eum, a quo ducebatur, in viam missus est; nunc quod, veste ornatum nova , legem divinam edoceo, optime iam de Deo sentii ; aptus idoneusque ad serviendum est. Alia etiam puella , quam in mea potestate habeo , non segnius ac puer fide nostra deposita, iudaeorum vestigia in omnibus consectabatur; qui ambo ita iudaeorum desiderio contabescebant ut nullum fu- turum fuerit tam durum pectus, quod non eorum squalore ac luctu commoveretur. Aliquot alias hic quoque puellas ad te mittendas habeo, quae in máximo quidem denegandae fidei amittendaeque animae periculo versantur.

Gomesio Piro puellam quamdam , forma perliberali , quae in Mauri cuiusdam, huius castelli ditissimi, potestate est, me con- secuturum propediem spero : quamquam tam avide Maurorum sectam arripuit, ut eorum caeremonias una cum iis celebret Christianosque omnes, meque in primis, vehementer fugiat. Eius hera ac quatuor ipsius filiae tanto eam amore prosequun- tur, itaque in omnibus ei blandiuntur, ut nec cum matre cubare nec ullam prorsus illius rationem habere velit: hera vero eam filio suo uxorem se daturam, ubi primum nubilis erit, saepe dictitat ; ut eam tamen eripiam , summopere laborandum mihi esse duxi, et, quia nisi una cum matre eam dare nolunt , et ma- trem et filiam redimere statui, filiam quidem ipsi Gomesio Piro, eius vero matri matrem.

Aliam hic praeterea iam redemptam habeo Ferdinandi Al- varis filio, quem utinam Dominus susceperit, sed alacre 2 adhuc non venit; fortasse Abylae erit.

Quod ad me scriptum est ut quid de Antonio de Sea 3 actum

1 Hispanice Rui Lopes de Carballo. - Sic; eiiam in hispano.

3 In hispanicis litteris Antonio de Sae Buarcos.

An. 1553

473

esset scirem, ex constanti multorum sermone novi eum penes praefectum Larachi esse, quae urbs hinc quatuordecim vel quindecim parasangas 1 distat , eius vero socium Petrum Alva- rum coniicimus a turcis bireme quadam in orientalerti regionem asportatum esse. Ad eius consanguíneos scribes quanti sit sta- tutus hic neminem facile posse iudicare , praesertim cum capti- vorum pretium ex nulla alia re magis quam ex falsa vel vera opinione pendeat, quam de eis primo conceperint; debere eos, quo res sit tutior, circiter ducentos áureos 2 mittere : quod si ducentos miserint, ita demum fore tutissimum; admonebisque ut eos ad Melchiorem Lamesidem per syngrapham foeneratoris alicuius mittant.

CCLTX

Melchior Cotta Ex commissione Patris Leonis Enriquez , Patri Ignatio de Loyola. Conimbrica, 29 Novembris 1553 5.

IHS

Muy R.d0 en Chro. Padre.

La summa gracia y amor de Jesu X.° sea siempre en nues- tras almas. Amen.

Dios nro. Sor. pague á V. P. la consolación y alegría spiri- tual que todos recibimos con las constitutiones y venida del Padre maestro hierónimo Nadal, la qual yo en ninguna manera podría declarar ; el padre se avia partido para Sanctiago como

1 Hispanice leguas. Est autem parasanga mensura quaedam orientalibus populis, persis praesertim, communis, quae leucae longitudinem fere exaequat sed non attingit. - 80 ducados hispanice. 5 Autographae, folio unico, n. 627.

474 LlTTERAE QUADRIMESTRES

escrevi en la carta del mes passado \ dexándonos con espe- rança de bolver presto, y assentar del todo las cosas deste Co- llegio, conforme á las constitutiones ; bolvió andados algunos dias deste Noviembre, y luego empeçó á seguir lo començado. Por la prissa que de otras partes le davan , detúvosse creo que ocho dias , aun q' él en quatro se quisiera despedir ; pero las lluvias por una parte y alguna mala disposición , que tenia, le hizieron detener más : neste tiempo se nos communicó mucho á todos y declaró de las constitutiones aquello, que más le pa- recia convenir, por no poder dizir todo. Antes de se partir ordenó cómo todos los padres y hermanos que se hallaron en el Collegio, que tenian acabados dos años en la Compañía, hizies- sen los votos, conforme á las constitutiones de la Compañía, por la forma de los scholares, diziendo que por justos respectos no le parezia al presente hazer aquí otra distinción. El dia de- dicationis basilicae Petri et Pauli dixo el p, Nadal missa á los hermanos, y hizieron todos sus oblaciones con mucha quietud y consolación, y acabado de todos se offerecer, nos comulgamos de su mano assi sacerdotes como láyeos ; acabada la missa, en aquel mismo lugar hizo el p. Nadal una plática á los hermanos, de mucha consolación, cerca de lo que se habia hecho, decla- rando también cómo quedaba en esta provincia el p. m.° Miron 4 por provincial , y por Rector deste Collegio el p. D. Leon3, á los quales luego, como de nuevo, nos offereçimos, besándoles la mano: fue un acto aquel muy agradable al Sor. y de mucha consolación para nosotros. El dia siguiente, que fué el domin- go, hizo el p. Antonio correa 4 con los de la casa de probación otro acto semejante : el Sor., autor de todo bien, sea alabado para siempre. Quanto al govierno y orden de la casa, assi en los exerçiçios de letras como de virtudes, es en todo conforme á las constitutiones, y, quanto es posible, se guardan las reglas y órden que se tiene en roma, que no es pequeña consolación á nosotros, que, como miembros, aunque indignos, de la Compa- ñía, desseamos conformarnos con la cabeça, por quien nro. Sor. sole communicar el influxo de sus dones y graçias; á quien

1 Vide supra, n. cclvii, pag. 468.

* P. Jacobus, seu Didacus, Miron. " P. Leo Enriquez.

* Erat is novitiorum magister.

An. 1553

475

piega inchirnos delias á mayor gloria y honra de su divina nía- gestad, lo que confiamos por su bondad, y oraciones de V. P.

De Coymbra, penúltimo de Noviembre de 1553.

Por commission del p. Don Leon,

inútil siervo y yndigno hijo de V. P.d

Melchior Cotta.

Super scriptio. + 2.a via, del mes de Nouiembre de 553. Del Collegio de Coymbra p.a Roma.

Alia manu. 1553. Coim.a P. Melchior Cotta, penult.0 de Nou.e

CCLX

P. Leonardus Kessel Patri Ignatio de Loyola. Colonia, 9 Decembris 1553

t

Jhus

Pax X.i

Ut sanctae consuetudini morem geramus, paucis perstringe- mus quae scribenda videbuntur. Anostris Coloniae incipientes, quae afiiicta et a Domino percussa sub potenti manu Dei humi- liata iacet, undique nos circumdedit ignis ille pestiferus, sed Dominus nos conservavi deditque gratiam , non solum ut pe- stemnon timeremus, sed ut ad peste laborantes vocati accedere- mus ad eorum confessiones (praeter eas, quas in Divae Ursulae audimus, et conciones, quas more solito apud Divae Agathae

Apographum, folio unico, n. 30.

47b

LlTTERAE QUADR1MESTRES

habemus) audiendas, et sacra Eucharistiae sacramenta admini- stranda. Inter quos virgo una 24 annorum fuit, quam dives qui- dam vir uxorem concupiverat: haec post extremam unctionem, omnibus praesentibus , perpetuam vovit castitatem, Christum sibi in sponsum eligens, quae post votum horas quinqué in vita mansit , quo tempore magno cum desiderio et spiritus gaudio sui sponsi adventum expectabat, ita ut omnibus adstantibus magnani adferret devotionem. Maxima pars nobilium et domi- norum extra [urbem] fugerunt, necnon magna pars populi , ex quibus multi mortui reducuntur. Etiam qui ad labores exeunt, in campis et sylvis mortui reperiuntur. Huic alius morbus ac- cessit, qui capitis insania dicitur, quo morbo plurimi, mentis impotes effecti, etiam vitam finiunt. Fama communi fertur 25 millia hominum peste occidisse, et quotidie adhuc aliqui mo- riuntur.

Nulla Coloniae iam sunt studia: studiosi omnes ad alias sunt profecti Universitates.

His diebus plenariae indulgentiae a Summo Pontífice publi- catae sunt; quare et supplicationibus a R.mo nostro Episcopo ' institutis plurimi nobis confessi sunt.

R.dus Pater prior Carthusiae 2, non vulgaris amicus et fau- tor, ad reditum civitatis primorum, supplicationem paravit, qua locum aliquem certum assignandum Societati petit, utque illius operam expetant, quod non sine magno fructu fiet.

Nos hic pacifice manemus : amicorum et fautorum , necnon confitentium et communicantium, in dies crescit numerus, inter quos aliqui ad Societatem nostram optime affecti sunt , quorum unus est qui domum suam dare intendit, cuius fìlius, qui in ar- tibus est promotus, Societatem nostram ingredi iam deliberavit. Quidam Doctor Veltius 3, totus Societatis, indicavit mihi quo- modo senatus Coloniensis iam de omnibus rebus nostris bene sentiat; et si per pestem omnia perturbata non essent, óptima principia nostri collegii speraremus. Fuit vir quidam, qui, ma- gnae sanctitatis ab omnibus existimatus, animas in purgatorio existentes suis orationibus liberare putabatur , et ideo multum

1 Adolphus III voti Schauenburg, Coloniensis Archiepiscopus. 8 Gerardus Kalckbrenner sive Hamontanus.

3 Ita hic perspicue nomen hoc, quod dum e Polanci Chr ottico transcribebamus, incerti fuimus an esset scriptum Delzius. Vide t. ni, pag. 268.

An. 1553

477

pecuniae lucrabatur, qui etiam suo spiritu prophetico non pau- cos angebat; sed Domino sic disponente, ad nos ductus, inveni- mus maligno spiritu obsessum, ac tali spiritu, a quo non facile liberari poterit, quo omnes cum quibus versatur inficit , et ad suimet amorem pertrahit, et praecipue viros. Hic homo nec mu- lier nec vir est: brevi, ut spero , in carcerem coniicietur aut a civitate expelletur. Uni etiam adfui viro, qui se ante annos quin- qué diabolo tradiderat , per quem Satán multa iam mala ope- rari incoeperat; sed per confessionem et sacrae Eucharistiae sumptionem liberatus est; qui et iam mundum reliquit, et se to- tum Christi servitio mancipavit. In exercitiis etiam aliquos ha- buimus, qui modo vitam omnino in melius commutare student. Vicini nostri, qui antehac raro confiteri solebant, iam singulis diebus dominicis ad Christi mensam se parare student, nec parvo cum fructu.

Haec, R.dePr., scribenda occurrunt, cui unice nos commen- damus et toti Societati.

Coloniae 5 idus decembris 1553.

R. P. V. servus indignus,

Leonardus Kessel.

In ima secundae pagellae ora haec leguntur. Colonia, 1553, 5 Idus X.bris Originale \

* Sic; significan tamen hae voce minime potest exemplum hoc esse autographum; manus enim omnino diversa est aKesselii.

478

LlTTERAE QUADRIMESTRES

CCLXI

P. Michael Govierno, Ex commissione Patris Joannis Baptistae de Barma, Patri Ignatio de Loyola. Gandia, 20 Decembris 1553 '.

IHS

Muy Reverdo. P. nuestro en Jesucristo. La gratia del Señor sea siempre con V. P. y con todos. Amen.

En estos cuatro meses ha habido en nuestra iglesia , como hasta aquí, frecuentemente sermones, y se ha proseguido la lección de la doctrina cristiana ; y el número de los que fre- cuentan los sacramentos es tanto, que no dudo sino que en toda España no hay pueblo donde, tanto por tanto, haya tanta gente que comulgue á menudo. Los estudiantes de esta univer- sidad son todos pequeños de edad, y por eso pocos de ellos re- ciben el Santísimo Sacramento; mas acostúmbranse á frecuen- tar la confesión, y lo mismo hacen muchos otros niños de los que aprenden á leer y escribir.

Van los Padres á ayudar á morir y á visitar los enfermos, y piden limosna para aquellos que sienten necesidad de dine- ros, y procuran pacificar las disensiones que se les ofrecen. Había en un pueblo comarcano unas muy antiguas y grandes disensiones entre muchos, que andaban por matarse unos á otros , y nunca hubo quien los pudiese pacificar ; y fué allá en- viado uno de nuestros Padres para eso, y quiso Nuestro Señor

1 Autographae , in folio unico, n. 491.

An. 1553

479

que fueron puestos en concierto y fueron hechas y firmadas las paces por 25 personas de cada parte , que eran las principales en cada uno de los bandos

Cuanto á lo que toca á nuestros estudios, acabarse han presto en el curso de las artes de philosophía natural, y co- menzarse ha la moral; y léense de teología, dos de la misma materia, dos lecciones de la 1.a parte de Santo Tomás con mu- cho provecho de los oyentes, por ser las dos de una mesma materia seguida. El principio de los estudios de este año se ce- lebró con la misma solemnidad que otros años y mayor, por- que hubo más concurso de gente del pueblo. Hizo un hermano nuestro una oración con mucha erudición, exhortando á los estudiantes al estudio de las letras y virtud; graduáronse cua- tro en Maestros y otros cuatro de bachilleres en artes, y tuvié- ronse los dos dias siguientes después de San Lucas conclusio- nes generales de lógica, filosofía y teología.

No se me ofrece más que escribir, sino que todos estos Pa- dres y hermanos en todos los ejercicios proceden con mucha conformidad y gozo, aprovechándose de cada dia en sus estu- dios y en la obediencia y mortificación , para lo cual todos de- seamos y pedimos ser encomendados al Señor en las oraciones de V. P.

De Gandía, á 20 de Diciembre de 1553.

De V. P. siervo indignísimo en Jesucristo nuestro Señor,

Por comisión de nuestro P. Baptista ,

Miguel Govierno.

1 Agitur de oppido Onteniente dictum. Vide Polanci, Chron., t. ni , pag. 376, n. 829.

480

LlTTERAE QUADRIMESTRES

Praecedentium Michaè'lis Govierno Iitterarum latina versio <.

t

IHS

Pax Christi cum omnibus nobis. Amen. Gandiae anno 1553.

Dies est decembris vigesimus , cum haec ad te scribo, Rev.de Pater, quae ab Augusto mense nobis hucusque pro- spere successerunt, opitulante Deo. Frequens fuit semper in nostro tempio publicarum concionum usus et christianae do- ctrinae lectio cum magna auditorum copia ; quanto autem cum fructu, novit Dominus. Illud tamen ego proculdubio fateor multitudinem eorum, qui sacramenta hic frequentant , esse pro magnitudine oppidi 2 hac in parte

sit conferendus. Sed et multi ex pueris, qui prima adhuc eie- menta docentur in scholis privatis , et scholastici nostrae Uni- versitatis, fere omnes crebris confessionibus assuescunt repur- gare ánimos , quoniam adhuc tenerioris sunt aetatis , quam ut ad sacram synaxim suscipiendam possint commode admitti. , Inter haec etiam nostris Patribus curae est infirmos invisere; morientibus opem ferre; si quem viderint egestate opprimi, petitis undecumque eleemosynis, adjuvare; lites, quas offen- dunt, componere. Haec, quae in universum scripsi, longum nimis esset per singula prosequi ; exprimam tamen quod te magnopere oblectabit: erat in vicino quodam oppido invete- rata discordia, quae omnes fere illius loci Íncolas dividebat in duas factiones, adeo sibi inimicas ut altera alterius cladem in dies moliretur, nec erat qui tantum malum sedare posset: missusque est illuc quidam ex nostris Patribus ad eam rem peragendam, et, Deo gratia, discordia omnis extincta fuit; et

1 Autographum , unico folio non numerato, inter hujus anni quadrimestres.

2 Attrita charta , qua parte olim fuerat plicata , desiderantur quatuor aut quinqué vocabula.

An. 1553

481

viginti quinqué homines ex una factione ac totidem ex adver- sa, qui praecipui habebantur, pacis foedera chirographo firma - verunt in perpetuum.

Veniamus jam ad rem litterariam. Ergo quod attinet ad cursum artium, deventum est ad metas naturalis philosophiae, cui succedei moralis. Theologi praeterea lectiones habent duas ex prima parte divi Thomae. Sed quandoquidem fui brevior quam sperabam, lubet subnectere quale fuerit hoc anno no- strorum studiorum exordium; non enim fuit minus celebre quam annis retro actis, quin immo major accessit ad nostrum gymnasium popularium et monachorum concursus, apud quos omnes orationem latinam habuit quidam ex nostris fratribus in ipso die divi Lucae, plenam eruditionis, qua scholasticos hortabatur ad amorem litterarum et virtutum. Disputata sunt deinde per biduum axiomata quaedam publica de re dialécti- ca, philosophica et theologica. Eodem etiam tempore creati sunt in artium facúltate Bacchalaurei quatuor, ac totidem Ma- gistri.

De caetero nihil aliud succurrit scribendum nisi quod no- stri unanimes ac laeti in omnibus in diesque magis ac magis proficiunt in litteris, obedientia, mortificatione ; quae sane non scripsissem, nisi quia novi te hoc uno nuntio prae caeteris de- lectan. Quare obnixe petimus, R. Pr., ut in tuis quotidianis pre- cibus nostri sis memor, quo semper nos in virtute progredia- mur ac tu habeas unde plus gaudere possis, Amen.

R. P.tis Tuae

Servus indignissimus in Christo Jesu Domino Nostro,

Michael

t

GOVIERNO.

Super scriptio: Al muy R.d0 Padre nro. en Jesu Christo n. S. el P. M. Ignatio de Loyola, prepósito general de la Com- pañía de Jesus, en

Roma.

T. li.

31

182

LiTTERAE CUADRIMESTRES

CCLXII

Nicolaus

Ex commissione Patris Leonis Enriquez , Patri Ignatio de Loyola. Conimbrica, 29 Decembris 1553 *.

Ihus. M.a

Pax X.1 sit semper nobiscum. Amen.

Scripturus, pater in X.° observande, quae próximo hoc qua- drimestri per nos hic Dominus egit, de iis primum, quae ad do- mésticos pertinent , dicere aggrediar; qui omnes in summa pace animique quiete vivunt, tum orationibus, tum aliis spiritualibus exercitiis intenti, multisque in dies virtutibus augentur, mirum in modum ad id adjuvantibus regulis atque constitutionibus a P. Hieronymo Natali summa cum omnium et expectatione et laetitia editis. Itidem etiam qui in domo probationis versantur, proficiunt semper in Domino; cumque multa in illis jure óptimo laudem mereantur, constantia praesertim confirmatioque ani- mi in hoc nostro vitae instituto laudanda est. Pares in litteris progressus faciunt domestici scholastici, quam ad rem magnum P. Hieronymus Natalis adjumentum (studiorum ratione, a te constituía, nobis tradenda) attulit. Ac primum illi, quibus domi dialectices praelegebatur, in communi civitatis gymnasio eam audire jussi, tantos in ipsa progressus faciunt ut et externis condiscipulis admirationi sint et praeceptorum longe superent expectationem.

Condiscipuli quidem affirmare saepius non dubitant peritio-

1 Autographum , duplici infolio, n. 452.— Est et apographum duplici item in folio, n. 453, quod ab autographo in quibusdam , licet non magni momenti differì. Ea , in qui- bus differì, quando aliquid utilitatis habebunt, ad paginae calcem describemus.

An. 1553

483

res esse dialectices nostros, qui unum tantum annum in ea ver- sati fuerunt, quam se, qui jam duos consumpserint. Nec minor est aliorum fratrum in literis profectus, qui, ordine a P. Natali constituto, suis singuli studiis sedulam operam navant.

Domestica administratio ita se habet ut eidem Patri placuit. Tonos concionatorios 1 primum singulis diebus in coenaculo fratres recitant. Dominicis vero concio apud fratres ab aliquo eorum, qui in domo probationis sunt, haberi solet. Jam censor est constitutus, cui defectuum omnibus in rebus observandorum cura injuncta est. Diebus Dominicis in nostra aede sacra Pater Maximianus 2 ante prandium mediocri 3 cum audientium et nu- mero et aedificatione concionatur; pomeridiano vero tempore a P. Correa * X.1 doctrina praelegitur, qui et idem diebus ali- quando festivis non minori cum aedificatione concionem habet.

Alia praeterea a P. Natali constituía sunt, quae nunc recen- sere necessarium non duxi. Ebura 5 praesbyteri duo Patris Mi- ronis jussu huc venerunt , nostro instituto satis apti , qui et re- cepii sunt, magnaque cum fratrum aedificatione suoque profe- ctu in proposito perseverant. Necnon et alius etiam sacerdos, qui Salmantica nuper adveniens, receptus est.

Excessit autem e vita , elapsis prope diebus , frater quidam, cui Alphonso 6 nomen erat. Hujus exitus vitae sanctae atque honestae transactae perquam similis fuit. Cum jam de ejus vita medici desperassent, atque vehementissimis febribus urgeretur, nihilominus tamen duabus integ*ris horis singulis diebus con- templationi vacabat; qui tandem placida et leni morte vita de- functus est.

In hac vero nostra Conimbrica, qua mente quaque pietate re- ligionem multi colant, quantumque nobis tribuant, mirum certe dictu fuerit; quod ex crebris praesertim confessionibus perspici licet. Ita enim consuetudo haec paulatim serpsit ac prodiit, ad- hortantibus ad id nostris, ut singulis diebus multi sint, qui apud nos et peccata fateantur et Eucharistiae Sacramentum reci-

• Concionatorios, perspicuitatis gratia additum in apographo. 8 Vide Polanco, Çhronicon, t. in, pag. 419.

3 non exiguo. Apogr.

4 P. Antonius Correa.

5 Sic; Evora vel Ebora.

6 Alphonsus Vasaeus (Vas). Vide Franco, Synopsis annalium Soc. Jesu in Lusi- tânia, Ann. 1553, n. 8.— Alphonsi decessus fuit 9 Novembris.

484

LlTTERAE QUADR1MESTRES

piant: diebus vero dominicis ac festivis multo plures. Inter quos multi sunt scholastici et hi non infimae classis viri. Maxi- maque praesertim confitentium frequentia his diebus fuit, qui natalitia festa praecessere ; tanta quidem ut ne a quindecim ex nostris per aliquot noctis horas, praeter dies Íntegros, audiri potuerint, qui confluebant.

Unde factum est ut in aede maiori 1 ingens etiam fuerit com- municantium numerus. In nostra vero aede sacra, quae perexi- gua est, quadringenti aut eo plures Eucharistiam sumpserunt. Alii sunt, qui, jam altius provecti, praeterquam quod peccata saepius confitentur et Christo, animae vero cibo, sumendo ro- borantur, orationi atque aliis piis operibus vacant.

Quibus et aliis hujusmodi rebus effectum est ut magna sit de nostra Societate in urbe opinio. Quiddam vero, ex quo summa omnibus aedificatio provenit, silentio non praetermittam. Cum enim Aethiops quidam ob interfectum herum candenti prius forcipe adurendus, postea vero abscisis manibus suspendendus esset, vocati sunt ex nostris aliqui (ut fieri solet) qui ei ad per- ferendos cruciatus animum adderent ; illi vero 2 in currum una cum eo ascender unt (vehebatur enim plaustro Aethiops) tan- tumque ejus animum, unus praesertim ex iis, verbis suis, in- genti cum omnium aedificatione, roboravit, ut nullum jam cru- ciatum recusarei, sedpotius dum candens fórceps corpori admo- veretur, ingentes ille Deo gratias alta voce ageret, quod sibi, ante mortem , peccatorum agere poenitentiam licuisset. Quid jam dicam de manuum abscisione? Ita ejus menti Christi Pas- sionem infixerat Pater, ut , cum ad locum ventum est, porrexe- rit ipse, ut secarentur, manus. Cujus tam inusitatae, in extremo jam praesertim vitae tempore, fortitudinis aspectus non me- diocrem omnibus admirationem afferebat, sed multo majorem Pater ille noster, qui id efficere potuisset.

Nec minus quod jam nunc narrabo alios terruit, alios etiam aedifica vit. Ita enim Dominus quemdam ex iis , qui extra Socie- tatem ejecti sunt, oppressit, ut possint reliqui ejusdem exemplo facile sibi praecavere. Hic cum eo devenisset ut nec sacrum faceré (sacerdos enim erat), neque aliqua in re praecipientis

1 Cathedrali. Apogr.

2 P. Leo Enriquez cum alio sacerdote. Franco, 1. e, n. 25.

An. 1553

485

rectoris jussis parere vellet, et id, ut extra Societatem ejicere- tur, faceret, tandem a Societate segregatus est, non tamen vo- torum obligatione liberatus. Ille cum se votorum sacramento non solutum intelligeret, multosque subinde doctos viros con- suleret, extorsit tandem a se ipso et a néscio quo alio docto viro ut crederet se jam votorum obligatione nulla teneri. Nec hoc illi satis fuit ; sed , ad peccatum gravius reddendum , cum, dum in Societate esset, magnum hic nomen consequutus fuisset, decrevit publice tum conñtentium audire peccata , tum spirita- lia exercitia tradere , tum etiam multis in via spiritali praeesse ducemque se constituere; jamque miserat qui ei ad nane rem faculta tem a Nuntio impetrarei. Sed non diu impune tulit; subito namque , cum hoc constituisset , morbus quidam eum gravissi- ma (nulla vel febri vel alia causa praecedente) invasit ; tanto- que dolore afficiebatur, ut videretur sibi ipse turgidus esse ac tumens totus. Medici quidem nullam aliam aegritudinis cau- sam, quam conscientiae stimulum, qui eum dies noctesque agi- tabat, reperiebant. Neque hoc tanto morbo emollitus ille est. Cum enim in domo quadam humili aegrotus jaceret, nec quic- quam propius esset quam ut in xenodochium deferretur, et eum noster Rector convenisset rogassetque ut domum nostram, morbi curationem recepturus , veniret, elusit ille Patris ser- monem, sibique melius se ipsum quam alios consulere nosse respondit: quae verba pedis sinistri tumor subsequutus est. A quo Rector noster, qui ibi aderat, velut divino afflatus spiritu, ingens aliquod damnum ei proventurum praedixit. Ille vero, ut alia, nihili fecit. Tum P. Natalis, misericordia motus, votorum nexu ita eum liberavit , ut, si moreretur, solutus abiret; sin minus, eodem, quo antea, vinculo teneretur. Deridebat ille nostram diligentiam , qui eum vinculo , quo se non teneri existi- mabat, liberare curaremus: sed pes magis magisque intume- scere coepit; humores enim illi, quos vulgo melancholiam vo- camus, ad eum pedem omnes confluxerant. Tum denique dela- tus in xenodochium est, pollexque digitus ita computruit, ut nisi abscinderetur , totius pedis labefactationem certo promit- teret; quamobrem secatus est. Quod cum eum nihil movisset, decrevit indulgentissimus pater id vulnus infligere , quod ille vere sentiens ex vita perdita ad frugem sese reciperet ; cumque alii duo ejusdem pedis digiti putrefacti etiam essent, amputati

486

LlTTERAE QUADRIMESTRES

sunt. Denique pes totus, eodem morbo comprehensus , novem cauteriis adustus multisque in partibus cultris tonsoriis secatus est. Minabantur praeterea illi mortem chirurgi ; timebant enim ne putredo illa paulatim ad interiora usque serperet. Tum ille tandem in tantas undique angustias redactus ad se rediit , quan- tisque in erroribus et tenebris versaretur, intellexit; Recto- remque nostrum acciri jubet, a quo peccati veniam summa cum humilitate petens , en, inquit, me tuae obedientiae submitto; quo me volueris, mitte; vel hic, vel alibi, ubicumque consti- tueris, libenter manebo ; dummodo iterum in Societatem admit- tar. Negavit se id faceré posse Pater, cum a te constitutum esset ut illi, qui, jam ejecti, iterum essent in Societatem reci- piendi, Romam irent !. Sed se hac de re ad P. Natalem (qui jam discesserat) scripturum dixit. Laetus ille satis mansit, quod aliqua adhuc se in Societatem admittendum spes daretur; et, quod miraculi loco haberi potest, postquam ille nostri Patris potestati se subdidit, pede abscisso, non ultra putredo pro- gressa est, cum tamen antea, digitis etiam secatis, latius sem- per funderetur, et frustra totum pedem amputandum medici existimarent, quod nullam illi morbo medicinam reperiri posse arbitrarentur. Cum autem secandus fuit pes , rogavit ille mitti ex nostris aliquem , qui ei adesset. Missi sunt autem presbyteri duo, qui cum, dum pes abscinderetur , Jesu nomen saepius ite- rarent , tantum ille dixit animo se robur sumpsisse ut abscissio- nis dolorem ullum vix senserit. Est adhuc in xenodochio, in- visuntque eum aliquando fratres, quos ille beatos ac felices, quotiescumque videt , alta voce appellai.

Haec sunt, observande in X.° pater, quae nunc scribenda occurrunt. Faxit Dominus ut semper incrementum in melius omnia sumant. Ad quod tuarum precum et obsecrationum au- xilium supplices imploramus.

Vale. Conimbriae, 3.° 2 Kalend. Januarii, 1554.

Ex commissione Superioris

NlCOLAUS.

1 Verba haec cum a te constitutum esset ut illi, qui, jam ejecti, iterum essent in Societatem admiitendi, Romam irent , linea super ducta deleta sunt in autographo, et nihilominus in apographum transcripta. De hac re vide Polanco, Chronicon , t. in, pá?. 440, n. 971.

2 Vox Conimbriae addita est in autographo a P. Polanco ; 3.° autem deest in apo- grapho.

Ax. 1553

487

Super scriptio in quarta pagina: f Al muy R.do en X.° Pa- dre el Padre M. Ignatio praeposito general de la Compañía de Jesus.

En Roma.

Via 2.a

Alia manu: 1554. Quad. Coimbra, del Gennaio.

CCLXIII

Erardus Dawant , Leodiensis , Patri Ignatio de Loyola. Vienna, 30 Decembris 1553 l.

Quae his quatuor mensibus dignata est divina clementia in his austriacis partibus per indignos servos suos operari, pau- cis perstringam.

Ut igitur a domesticis rebus principium sumat narratio, idem est fratrum nostrorum numerus, quem ex ultimis ac- cepisti literis ; quorum omnium, gratia Dei, communis est et prospera valetudo, nec est quisquam, ut mihi videtur, quem non in dies magis exornet perficiatque probitatis atque melio- ris vitae nova accessio.

Studiorum autem idem pene ordo et par ratio, quam mis- sae postremo isthuc literae significabant ; fructus autem quam ante multo uberior nunc offert sese Christi gratia , sive studio- sorum sive virtutum in ipsis spectemus augmentum. Ea res non potest non vehementer nobis spem de religioso Germa- niae cultu recuperando augere. Qui tune non solum in multo- rum parentibus sed etiam in tenellis puerorum animis, haere- tica piane doctrina imbutis, videtur extinctus; atque hujus rei

* Apographum, in foliis 204 et 205.— Est et aliud apographum in folio etiam duplici, cui tamen iniiium deest litterarum, n. 206.

488

LlTTERAE QUADRIMESTRES

manifesto possunt esse argumento códices , quos passim pueri circumferunt. Nam et illorum , quos nostri instituendos susce- pere, alii catechismos, alii precarios libellos, eleganter quidem compactos , sed impia et haeretica doctrina vitiatos , in ludum comportabant ; quare communem hanc juvenum corruptelam non potuerunt non moleste ferre nostri, et hinc libros detestan coeperunt , ac ita deterruerunt pueros ne tales pestes in scho- lam comportarent. Id quod, licet aegre initio sit impetratum, tamen, adjuvante Christo, successit feliciter adeo, ut ad pauco- rum exemplum complures sua sponte corruptos illos libellos obtulerint planeque consignarint praeceptoribus. Qua in re no- bis voluptad fuit cernere quod ornatos egregie códices et auro vestitos tamen igni tradendos adferrent laeti illamque jactu- rara suarum rerum nihili ducerent. Nonnulli vero sic acclama- bant cum gaudio: Luther, Luther, velut vindictam expetentes de pessimo haeresiarca. Quos tradidere libelli non minus 50 fuerunt atque ita paulatim male apud pueros audire coepit Lutheri ipsiusque sectatorum nomen ; quam rem non omnino parentibus displicere satis intelligimus. Et plerique sane cives, quorum pueri hic instituuntur, cum vident nos nihil mercedis recipere, se totos humanissime offerunt, si qua in re nobis pro- desse valeant. Eorum unus ut animi sui benevolentiam certius declararei, ad aliquem nostrorum amicorum accessit, studiose investigans qua posset via nostris gratifican, se quidem para- tum, quoniam pecunias recusaremus, pannum pro vestimentis suppeditare vel alia hujusmodi. Tum ex optimatibus juxta et plebe minime desunt, qui optime de nobis mereri, nostram famam tueri atque movere 1 studeant , et inter hos etiam , quos nobis maxime putabamus offensos , non pauci amicissimi fiunt omnemque suam operam in studiis nostris promovendis huma- niter exhibent. De pueris autem hoc insuper habeo adjicere: magnum illos profectum in morum emendatione faceré. Prae- terea cum extra morem omnem esset positum ut ad Christi Na- talem peccata confiterentur, nunc plurimi, non confiteri modo, sed etiam sacram synaxim sumere inceperunt ; idque non invi- tis ipsorum parentibus ; quae res reliquis tandem studiosis , uti speramus, magnam est paritura et confusionem et pudorem;

1 Sic; forte ac promoveré.

An. 1553

489

atque ita processu temporis fore confidimus ut, gratia opitu- lante divina , omnes , in solemnibus minimum festis , horum sa- cramentorum uberem reportent fructum , suoque exemplo tan- dem fìlli vel invita parentum corda ad christianam sint emolli- turi pietatem. Atque haec satis de pueris, quorum quidem numerus vehementer crevit , ut in una etiam classe plures cen- tum habeamus ; brevique novam, praeter tres alias, constituere ciassem decrevimus.

Nostri sacerdotes et alii nonnulli ut de his pauca dicam, diligenter et magno satis cum fructu suas continuant concio- nes; imprimis P. Canisii praedicatio in dies magis magisque, tum Regiae Majestatis , tum populi , attentionem , favorenti et gratiam mereri comperimus. Is, postquam, gratia Deo, a febre, qua periculose satis laboravit, evasisset, tantum abest ut ab hoc praedicandi muñere sit feriatus, ut et labor sit ei magis auctus. Nam, licet Regia Majestas ipso uteretur concionatore, tamen publicae magis utilitati quam privatae studens , consul- tius fore putavit si in summa et cathedrali Ecclesia serviret populo ; sed cum idem Rex in festis natalitiis ordinario desti- tueretur concionatore , ad Canisium itum est , qui proinde utrumque praedicandi munus, hoc est, et apud Regem et in tempio summo, non sine ingenti labore, subiit; nam statim, absoluta concione una, fuit illi ad alteram alio in loco progre- diendum. Quae res efficit ut magis ac magis increbrescat atque augeatur ipsius apud omnes fama ; non solum autem ejus , sed et aliorum fratrum nostrorum, qui et ipsi concionantur, quos cum in primis rarus satis adiret populus , vel quia ignoti , vel quia nonnulli non ita eleganter, ut istorimi prudentes requirunt aures , hoc idioma callerent , ita ut in primis instandum esset apud eos, quorum intererat templum concedere, ut liceret ali- quando populo verba faceré, nunc paulatim nostrorum con- cionibus affici videntur. Instant enim urgentque ut continuare velint, fore pollicentes et magnum auditorium et ingentem fru- ctum. In summa, praeter alios, quos hinc amplos fructus spe- ramus, hoc maxime assequimur: quod magis in dies Societatis nostrae bonus spargatur odor.

Non enim hic dumtaxat nostrorum opera desideratur, sed

Scholastici scilicet, qui nondum erant sacerdotes.

490

LlTTERAE QUADRIMESTRES

maxime in circumjacentibus pagis, qui, sacerdotibus destituii, ad nos, praesertim in festis solemnibus, accurrunt , humiliter petentes ut nostri eo contendant, divinum acturi officium. Ho- rum piis atque adeo justis petitionibus, etsi non omnino ob sacerdotum penuriam, tamen, ut potuimus, satisfacere studui- mus. Atque ita R. P. Gaudanus uno nostrum comitatus, ad aliquot pagos in his natalitiis profecti sunt, qui tum sacrifi- cando tum concionando populum aedificarunt.

Aliae quoque tum plurimae tum gravissimae non desunt occupationes , quibus P. nostri distineantur tam ipsius Regis quam hujus almae Universitatis causa. Cum enim fieret quae- dam hujus Universitatis instauratio atque studiorum perutilis renovatio, congregabantur pariter in Aula Regia , tum doctis- simi, tum praecipui, hujus Academiae viri hac de re diu con- sultantes; de quorum numero fuit R. P. Canisius, qui in eo negotio vel totos saepe expendebat dies 2.

Ipsa quoque Regia Majestas in gravibus suis atque seriis negotiis saepe et libenter nostrorum opera et Consilio utitur.

Hisce accedunt lectiones publicae, quae non minimam tem- poris partem sibi vindicant. Nam postquam Patres nostri , diu reclamando quominus in gremium Universitatis adscisceren- tur, nihil effecerunt, duo Regia volúntate constituti sunt or- dinarii sacrarum litterarum professores, nempe R.di Patres Canisius et Gaudanus, quorum hic secundi Magistri Senten- tiarum pomeridiano tempore , ille secundum Matthaeum Evan- gelii interpretationem mane feliciter inchoavit. Rursus , ut publicis studiis magis consultum foret, visum est Regi ex duo- bus , qui Collegio professorum praeesse solent , doctoribus theologiae, alterum assumere Canisium, nimirum, ad ejusdem Collegii disciplinam instaurandam ; et ne in eo quidem Regiae voluntati potuit Canisius repugnare. Regis animus quam in dies erga nos magis afficiatur vel hoc non obscure declarat, quod Patrum et fratrum numerum minui non patiatur; unde cum illi subolevisset principem quemdam moliri ut aliquos ex patribus hinc alio abduceret, statim id ne fieret obstitit, atque ad tuam P.tem, ut nosti melius, literas misit, quibus nostrorum

1 P. Nicolaus Gaudanus;

2 Videas haec in Polanci. Chronico, t. ni, p. 250, n. 561.

An. 1553

491

numerum non imminui sed augeri postulabat l. Praeterea cum intellexisset nos parum commode in his aedibus agere, aut quia proprium non haberemus templum, in quo liceret charita- tis officia commode populo impertiri, aut quod loci hujus ratio, tum populo, tumjuventuti ad nos venienti, daret obstaculum, de alio longe commodiore nobis prospexit, Monasterio, olim Carmelitis consecrato, sed quod nunc ab uno tantum incolitur; quod licet desertum sit et longa fere vetustate variis in parti- bus corruptum, non caret tamen maximis suis utilitatibus. Habet enim pulcherrimum et amplissimum templum, nume- roso populo circumquaque cinctum , in quo poterunt non sine magno fructu et conciones et alia divina munia exerceri; est preterea in lectissimo civitatis loco ac quasi meditullio, ac jure proinde nostrae Societati studiosaeque juventuti maxime commodo. Et quamvis in nobis sit, cum primum volumus, illud occupare, nostris tamen consultius visum est fore, si respon- sum generalis Praepositi Carmelitarum, ad quem a Rege hac de re conscriptum est, praestolemur.

Haec sunt, P. in X.° R.de , quae nostra perexigua protulit opera; plura fortasse productura, nisi negligentia obstitisset, quam facile supplere poterunt tuae R. P. orationes, quas ut pro nobis ad Dominum fundas te vehementer omnes ac suppli- citer oramus, quo et sperare maiora et conari valeamus 2.

Vale. Viennae Austriae, 3.° calendas Januarii, 1554.

Indignissimus tuus servulus ,

Erardus Leodìensis.

In primi apographi quarta pagina: Viennae, Quadrime- stres, 3.° calend. Jan.rii

In secundi item quarta pagina: 1554. Quad. Vien. 3.° cai. Janu.— Q. S.

1 Vide Polanci , Chronicon , t. in, pag. 260 et seq., nn. 582 et seq.

- Ista omnia, a vocibus Haec sunt, desideranti!!' in primo apographo.

4Q2

LlTTERAE QUADRIMESTRES

CCLXIV

P. Alphonsus Cypriano, Ex commissione Patris Jacobi Miron, Patri Ignatio de Loyola. Ulyssipone, 31 Decembris 1553

f

IHS

Pax Domini nri. Jesu Chri. sit semper in animis nostris. Amen.

Calendae Januarii hortantur , R. P. , ut de toto nostrarum rerum statu breviter scribam. Quibus enim literis tam accurate scriptis assequi possem omnino ut explicem omnia Dei optimi maximi beneficia in nos nihil tale promeritos?

R. P. Hieronymus Natalis recta huc venit Barellinone 2; cujus adventus, perinde ac debuit, fuit omnibus jucundissimus. Exceptus est a rege atque ejus fratribus 5 pari humanitate. Videntur enim hi nostri principes de augenda ornandaque So- cietate, cum magna divini nominis gloria, inter se certare.

Post aliquot dies Societatis constitutiones, quae tam diu tamque vehementer ab omnibus expectabantur , fratribus coe- pit idem exponere; in qua re duplex, atque uterque pene par, inerat fructus , tum quod fratres omnes, quod quidem cernere facile erat , ex eorum diligentia atque fervore novos , audiendis

1 Autographa exempla bina sunt harum litterarum; unum in folio duplici nullis nu- meris distincto, sed ita attritum ut magna parte desideretur charta et quae in ejus extremis oris scripta erant; alterum integrum in folio item duplici, nn. 53S et 539.

2 Vide tamen quae de ejus itinere Portugalliam versus narrat Polancus in Chro- nico, t. ih.

5 Joannes III et ejus fratres Henricus et Ludovicus.

An. 1553

493

constitutionibus, spiritus sumebant, ut, obliti quae retro sunt, ad anteriora se extenderent , tum etiam quod P. Natalis ea, quae isthic hauserat, tam magna charitate effundebat, ut tuam P. nobis audire videremur, cum de omnibus perfectae vitae instrumentis, paupertate dico, castitate, sed praecipue obedien- tia quotidie loqueretur. Illud credo, numquam venisse fratres ad audiendum, veniebant autem fere quotidie, quin infiammati discederent virtutum harum amore.

Post aliquot dies venitP. Franciscus Borgius (sic), quum eum saepe rex suis literis accersisset. A rege universaque ejus fami- lia humanissime exceptus est; ad veteres enim necessitudines, quas cum P. Francisco habebant, magnam attulit accessionem existimatio , quam de ipsius habent virtute , quod ipsi, qui de se tam submisse sentii, non poterat non valde molestum esse. Mox autem in magnis occupationibus esse coepit , cum accerseretur vel a rege vel a regina 1 vel a Caesaris filia 2 vel inviseretur a principibus viris. Itaque cum ne tantulum quidem haberet tem- poris, id tamen, quidquid erat, summis occupationibus ere- ptum, fratrum utilitati dabat; a mensa enim de Christi Jesu imitatione aliquid in medium exponebat , praecipueque de vir- tutibus, quae in beatissimo ejus fuerunt animo. Bis in nostro templo concionatus est, ad secundamque concionem venit prin- ceps Ludovicus attentissimeque , de loco superiori nostrarum aedium, concionantem audivit, ubi ejus benevolentiae, qua in fratres est , perspicuum signum dedit ; nam eos in eodem loco ad audiendam concionem sedere jussit; posteaque affirmavit se, qui hoc ipso divi Matthaei die multas conciones audivisset, nihil tale unquam audivisse.

Pater interea persaepe in aula reginam, vel Caesaris filiam, aliasque principes foeminas ad virtutem hortabatur magno cum fructu, ut omnes cernebamus, cum ea, quae audiebant, studiose postea flagitarent; coeperunt etiam studiose admodum confes- sionis sacramentum frequentare, in quo constanter perseverant.

Decreverat P. Natalis fratres, qui erant Olyssiponae , in ordines suos distribuere , cumque ad eam rem per muitos dies se omnes comparassent , visum est eidem Patri ut commodus

1 Catharina Austriae, Caroli V Imperatoris soror. - Joanna, Joannis, Portugalliae Principis, uxor.

494

LlTTERAE QUADRIMESTRES

aliquis locus quaereretur, ubi illi, qui Societatem professi essent, degere et suum munus commode administrare possent, cumque templum Divi Rochi magnam ad eam rem commodita- tem ostenderet , nam conjungi ei aedes poterant , cum ab urbis vicis esset segregatum, et parochiam non habebat, res ad regem ejusque fratrem, Ludovicum principem, delata est, qui, quamvis quidam (quos confratres vocant) se difficiliores initio praeberent, effecerunt ut in ejus templi possessionem Societas mitteretur ; qua in re satis declaravit D. Petrus Mascareñas quam impense Societatem amet; ipso enim annitente , et hoc et alia, quae cum majore divini nominis gloria conjuncta sunt, optimum exitum habuerunt.

Mox coeperunt homines hujus urbis multiplicem Societatis rationem intelligere; cumque adesset dies, quo patres erant professionis vota nuncupaturi in tempio supradicto , pridie enim ejusdem diei Dominus Petrus Mascareñas in ejus possessionem Societatem miserat, rex optimus, qui Societatem unice semper dilexit, interesse votorum nuncupationi cum principe filio vo- uit. Concionatus est P. Franciscus, in qua concione Societatis institutum magna ex parte declaravit; post concionem sacrum celebravit P. Natalis, conversusque postea ad fratres, professo- rum vota recepii. Erat juxta rex, cui P. Franciscus votorum ra- tionem, quam ipse scriptam habuit, exponebat; et quoniam plu- res erant Olyssiponae fratres, quam ut omnes possent tune vota emitiere, pauci, praeter professos tres ex singulis Societatis ordinibus vota susceperunt; caeteri sequentibus diebus, tum in nostro Collegio, tum in eodem tempio, idem postea fe- cerunt.

Tres autem, qui solemni professionis voto se Societati astrin- xerunt, hi sunt : Dominus Gonsalvius Gonsalus Vaz et Anto- nius de Quadros, tum in theologiae philosophiaeque studiis, tum in perferendis Societatis laboribus , multum diuque exerci- tati, ut qui decennium jam totum in Societate vixerant. Qui fuerunt in adjutores lecti, sunt et ipsi multo spiritualium rerum usu probati. Caeteri unusquisque in suo gradu laeti atque ala. cres jussa implent.

Mox in duas partes fuerunt Patres distributi, sic ut professi

Gonsalvus de Sylveira.

An. 1553

495

cum aliquot ex adjutoribus ad Divum Rochum transirent, cae- teri vero in Collegio permanerent.

Hoc ipso tempore P. Gonzalvus Vaz, D. Gonzalus et Petrus de Sancta Cruce in diversis templis et , ut credibile est , magno cum fructu audiebantur , quantum ex confessionum multitudine colligi potest. Ad doctrinam certe , quam P. Gonzalus Vaz ha- bebat, tantus fiebat concursus, ut prae multitudine templum esset valde exiguum. Multae etiam honestae in primis foemi- nae ut locum haberent, ne ad prandium quidem discedebant domum.

Postea discessit P. Franciscus Cordubam, qui magnum et aulae et nobis sui reliquit desiderium.

Pater etiam Hieronymus Natalis Conimbriam cum P. Mirone profectus est, ad Collegii res constituendas.

Atque ex eo tempore patres nobis diarissimi in suo tempio et habendis concionibus et audiendis confessionibus vacare coeperunt, ut ex ipsorum literis tua P. cognoscere poterit.

Nos ab eis , cum quibus sumus animo et charitate conjun- ctissimi, loco distracti, Spartam *, quam nobis Deus optimus maximus colendam dedit, ornare coepimus. Nam gymnasia numero sunt aucta , non modo sumptu a publico civitatis aera- no suppeditato, sed hominibus etiam, qui curarent omnia, ab ipsis magistratibus adhibitis. D. Franciscus Correa, qui sum- mum in urbe magistratum gerit , magnis officiis hoc tempore nostrani domum prosecutus est, veniens enim subinde ad nos, ipsam urgebat aedificationem, ne juvenum studia impedirentur; quae ante festum D. Lucae hoc anno inchoari non potuerunt. Voluit enim P. Natalis ut scholastici sui profectus specimen ali- quod darent , qua de causa multas orationes et carmina scri- pserunt , quibus parietes , qui sunt in quadrato hujus Collegii atrio , convestiti: oratio mane habita est de dignitate trium lin- guarum christianaque pietate cum primis etiam studiis imbi- benda , ubi Societatis consilium in juventute instituenda expli- catum est. Interfuerunt magistratus multique viri literati, qui postea inspiciendis scholasticorum carminibus et orationibus

1 STtápx^v sÀa^eç , TOíuxav y.ò<J[J.zi , Spartam sortitus es , nane orna ; proverbium graecum et graece usurpatum a Cicerone , l. 4. ad Attic. ep. 6, quo significatur in eam rem strenue esse incumbendum, quae nobis obtigit et officio suo diligente]- cuique esse fungendum (Facciolati, Forcellini).

496

LlTTERAE QUADRIMESTRES

valde recreati sunt. In atrio sunt sedecim columnae , quae fere omnes epigrammata scripta a P. Emmanuele 1 habebant, quae certatim descripta sunt a juventute. Vesperi theses oratorias sustentavit puer quidam, qui vix decimum quintum annum agit , sed acri praeditus ingenio ; condiscipulorum ejus , quos oportuit argumentan, locum occupaverunt aliquot viri docti, qui suis argumentis disputationem decoraverunt. Mox juventus in quinqué gymnasia distributa est; qui sunt in quinto gymna- sio, cum graecae grammaticae rudimenta degustassent , divi Basilii epistolam quamdam audire coeperunt. Hunc etiam ipsum Domini Natalem diem multis carminibus prosecuti sunt.

Scholasticos habemus hoc tempore quadringentos praeter eos, qui P. Francisci Rodriguez lectionem de theologia morali audiunt % ex qua magnus fructus speratur; idem doctrinam christianam in tempio etiam diebus festis interpretatur , ad quam veniunt externi; nam scholastici instituuntur diebus do- minicis in suo quisque gymnasio; quin damus etiam operam ut quae domi nostrae ediscunt, ipsi domesticis communicent.

Fratres diligenter atque alacri animo Iris, quae a sancta obedientia injuncta sunt, vacant. Dominus Ignatius 5 est Col- legii Rector, qui omnes suo exemplo magnopere alit; est enim vere omnium minister. Audiuntur etiam multae confessiones externorum et ad sacram synaxim accedunt nunc plures, nunc pauciores, pro temporis ratione; nam per hos dies, quibus Christi Jesu Natalis dies celebratus est, trecenti fere, exceptis scholasticis, ad mensam vere salutarem, accesserunt. Frater Bernardinus 4 diligenter curat ea, quae captivis, cum quibus est P. Joannes Nuñez, necessaria sunt; cumque superioribus men- sibus mille et quingentos áureos ad eum miserit, nunc alios item quingentos mittit, ut captivi aliquot redimantur. Quidam etiam vir nobilis captivos novem de sua pecunia redimi jubet.

Nobiscum sunt nunc Paulus Ormuzius'et Bernardus Japo- nius, uterque magna probitate atque ingenio praeditus, Socie- tatis autem usque adeo amantes, ut in ea nati atque educati

1 P. Emmanuel Alvarez.

2 lis emendandus videtur Polancus , qui in C/iranico, t. m , pag. 404, n. SS9, sic seri- bit : Ad quadringentos accessit numerus scholasticorum , qui Patrem Franciscum Ro- driguez, lectorem casuum conscientiae audiebant.

1 P. Ignatius de Acebedo, postea Christi martyr. * Bernardinus a Regibus.

An. 1553

497

fuisse videantur. Bernardus hac ipsa aestate próxima venit ex India cum duobus fratribus quos cura magno gaudio vidimus. Ex eis enim cognovimus quam serio nostri fratres in diversis multumque inter se distantibus regionibus Deo serviant, ad quas cum Dominus Petrus Mascareñas , prorex , nunc profici- scatur, in magnam spem venimus christianorum numerum ma- jorem in modum auctum iri. Erat enim in Lusitânia animo ac volúntate totus noster, quem satis intelligunt nomines ab óptimo atque christianissimo rege ob eximiam pietatem in pro- regem esse lectum. Velit Deus optimus ac maximus ut Indiam sanctus hic vir incolumis attingat.

Quo procurante (cum nihil tum de sua in Indiam profe- ctione sciret) negotium illud, tamdiu a Societate optatum, de mittendo Patriarcha ad Preste Joannem, confectum jam fuerat.

Haec sunt, R. Pater, quae filii tui per nos quatuor menses egerunt; tuae partes sunt precari fontem illum bonorum omnium nos ut idóneos ministros sanctae reddat obedientiae.

Olyssiponae, pridie Cal. Januarii, anno 1553.

Recepti sunt proximis diebus duo fratres , qui videntur optimam ad religionem indolem habere.

Jussu R. P. Mironis,

Cyprianus.

t

Super ser iptio in quarta pagina. IHS. Rd0. in X.° Patri p. M. Ignatio Praeposito Generali Societatis Jesu, Romae. 2 (secunda via).

Alia manu: 1553, Quad. Lisbona, del Gennaio. Q. et A. V.

* "Alter Andreas Carvallus, vir nobilis in India admissus, alter Andreas Fernandez, qui Romam venit et in Indiani postea rediit.„ Polanco, Cìtronicon , t. ni, pag. 398, n. 978.

T. II.

32

498

LlTTERAE QUADRI MESTRES

CCLXV

Emmanuel , Ex commissione Patris Emmanuelis Lopez, Patri Ignatio de Loyola. Compiuto, 31 Decembris 1553

JHS

Muy R.d0 P. en Christo.

Gratia et pax christi sit semper cum omnibus. Amen.

Por haber ido dias ha á Gandía el H. Dionisio 2, el cual tenía el cargo de escribir la quadrimestre, me han mandado escri- biese esta , dando cuenta de lo que el Señor ha hecho en estas partes en los meses pasados: lo cual procuraré hacer con la brevedad que pudiere.

Y dejando de hablar de la frequência de los que vienen á los ejercicios, y á los Sacramentos, y comunicación con los de casa, la cual por la bondad del Señor va siempre en tanto aumento, que no es posible satisfacer á los deseos de todos, los cuales , máxime en este tiempo , son movidos con los sermones del P. Provincial 3 y con las pláticas del P. Manuel 4, dejando también de hablar de los continuos ejercicios, que tienen los hermanos en las letras , así gramáticos como lógicos , phísicos y teólogos en sus lectiones , disputas y repeticiones en casa y en las escuelas. Acerca de lo cual sabrá V. P. que de los her-

* Autographae , in folio duplici , nn. 377 et 378. — Signatae sunt hoc solo nomine Ma - nuel; sed manus videtur Emmanuelis de Saa, qui hoc tempore Compiuti degebat.

2 Magister Dionysius Vazquez.

3 P. Antonius de Araoz.

* P. Emmanuel Lopez, Rector.

An. 1553

499

manos, que estudian, seis oyen teología y seis van ya al cuarto año ; del curso de las artes los cinco oyen lógica, que es el se- gundo año. En la física, que es el tercero, no hay más que uno que esHenao *, el que estuvo en Roma, el cual, aunque antes estuviese fuera de casa por causa de su tío, como V. P. sabe, pero ya está aquí con nosotros con licencia y parecer de su tío, el cual no piensa que es de la Compañía.

En gramática no hay más de uno por haber ido sus compa- ñeros á Córdoba. Demás de esto hay ahora en casa dos leccio- nes, una de teología y otra de Artes , que es la del curso, y se lee en casa por causa de D. Hierónimo * y otros hermanos: y creo que de aquí adelante oirán algunos hermanos de los que acaban ya sus cursos en las escuelas.

Dejando , pues , de hablar de esto , lo primero que se me ofrece que escribir particularmente, es cómo el P. Villanueva se partió de aquí llevando consigo al hermano Licenciado Lo- pez 3 en el mes de Setiembre para Córdoba , á donde le estaban esperando mucho habia el P. Don Antonio 4, y su madre la Marquesa de Priego 3 y toda la ciudad para que se diese prin- cipio al Colegio, y no habia podido satisfacer á tan buenos de- seos por una enfermedad, que ha tenido, tan grave que por un milagro se podría tener haberle el Señor dado la sanidad, según estaba al cabo y quasi todos sin confianza de su vida : pero el Señor, mirando la necesidad que nosotros y otros muchos te- nían de ella , nos le restituyó , sabiendo su divina Majestad lo que tenía determinado hacer por él , como claramente se vido luego. Porque, llegando á Córdoba, se dió tal diligencia en los negocios de Christo, favoreciéndole su divina Majestad, que es cosa de mucha admiración y para alabar al Señor la mutación, que se hizo de toda aquella ciudad, y del universal contenta- miento con que todos le recibieron, mostrando bien en las obras su interior devoción.

1 Alphonsus de Enao, vel potius Henao. Vide Polanco, Chronicon , t. ii , pag. 101, n.243.

8 Haud facile est affirmare quis hic D. Hieroiiymo fuerit. Frequenter quidem Com- plutensem domum hoc tempore adibat D. Hieronymus de Vibero, sed is ibi exercitiis spiritualibus, dum aderat, non litterarum studio dedisse operam videtur.

3 Ildephonsus (Alonso) Lopez , licentiatus . Vide Polanci, Chron. , t. in, pag-. 324, annot. 1.

* Antonius de Corduba.

5 Catharina Fernandez de Corduba , Patris Antonii de Corduba mater.

oOO

LlTTERAE QUADRIMESTRES

Y dejando de hablar en loa de los otros, solamente diré del Dean de aquella ciudad *, el cual, habiendo vivido antes muy según el mundo, al parecer de todos, le movió el Señor de tal manera, que, luego en sabiendo que el P. habia llegado, no con- sintió que pasase á otra parte, y así se lo llevó á su casa, donde lo ha tenido tan regalado, que, si no fuese por la ganancia que se saca de este hacerse á todos para ganarlos á todos, se podria quejar la pobreza que profesamos ; pero considerando el fruto grande que por esta vía el Señor saca y hace, se tiene todo por bien empleado, pues lo quiere así el Señor; el cual, en esta con- versación de estos pocos dias con el P., le movió de tal mane- ra , que ni de noche (según él dice) le dejaba reposar , dándole tan vehementes deseos de emplearse en esta obra de su divino servicio, que no hallaba quietud hasta hacer lo que hizo; que fué dar á la Compañía casi todo lo que tenia ; y así les dió sus casas , que valían más de veinte mil ducados , y les hizo iglesia y escuelas, y le ha dado tantos y tan ricos ornamentos, plata y brocado, que se admiran todos los que lo oyen, así por la ri- queza de estas cosas, como por la grande mutación del que las da. Y porque seria largo querer en particular dar cuenta de todo, baste saber que es una cosa en que clarísimamente se ve la grandísima providencia del Señor, que ab eterno tenía esto ordenado, y, cuando el Dean hacia sus casas y gastaba en hacer las cosas, que ahora ha dado, quizá con otra y muy dife- rente intención, el Señor lo ordenaba todo á este fin, á que ve- mos ahora haber tenido. El sea bendito por todo.

Habernos entendido cómo está ahí en Córdoba el P. Fran- cisco 2 con otros muchos Padres , y esperan cada día al P. Mtro. Nadal; y se hace ya allí por la bondad del Señor tanto fruto, no solamente en la ciudad, pero también en las partes, á donde va la fama y buen olor de estos, que porque seria largo de dar cuenta de todo, lo dejo, remitiéndome á las cartas de los que de allí avisarán á V. P.

En Noviembre se partieron de aquí para Gandía el H.° Dio- nisio y con él un hermano, que entonces habían recibido, man- cebo virtuoso y de buena habilidad, que ya estudiaba física:

1 Dominus Joannes de Corduba.

2 P. Franciscus de Borja.

An. 1553

501

fué también con ellos el Doctor Rodriguez que poco había era entrado en la Compañía, el cual enviaban para leer teología á Gandía , porque el P. Baptista 2 , que allí leía , mandaba que fuese á Córdoba.

En el mismo día se partieron para Córdoba tres hermanos, uno para servir y los dos para proseguir sus estudios de gra- mática; fué también con ellos el Doctor Plaza 3, también recien entrado; fué colegial en Cigüenza 4 y se ejercitaba en predicar, persona muy virtuosa y de quien se espera se servirá mucho el Señor 5. Y aunque se envían de aquí para diversas partes her- manos, pero el Señor que los lleva, nos trae tantos á casa, que desean ser recibidos, unos haciendo los ejercicios y otros por venir á casa y tratar con los nuestros, que, si el que los ha de admitir, abriese la puerta, por uno que envían, entrarían mu- chos; pero por probar y ver su firmeza y constancia , los detie- nen, y así prosiguen sus estudios con esperanza que los admi- tirán. Aunque también algunos se van á meter frailes, ó no pu- diendo esperar tanto, ó porque temen no ser admitidos.

En los dias pasados vino aquí un hermitaño , al cual creo V. R. conoce , porque es uno que ha estado mucho tiempo en Mallorca y tuvo al P. Nadal en su casa por algún tiempo, y dice que estuvo en Roma y V. P. le dió los ejercicios. Este, es- tando aquí algunos días, en la election se determinó de ser de la Compañía, si le recibiesen; y porque se habrá de esperar la respuesta del P. Nadal, se fué entretanto á su hermita cerca de Cig.a 6. Es persona en quien el Señor ha puesto mucho de sus dones y gracias, á lo que de fuera parece, y es para alabar al Señor ver el deseo que tenia de la obediencia , disponiéndose á todo lo que le pudiesen mandar, con haber gustado de la quie- tud del yermo y tenerlo en tanto 7.

< P. Christophorus Rodriguez. Vide Polanco, Chronicon, t. in, pag. 324 et 325. 2 P. Joannes Baptista de Barma. s P. Dr. Joannes de Plaza. * Rectius Sigüenza.

5 Vide in Cartas de San Ignacio , t. v, pag. 477, quam bene his respondeant, quae anno sequenti ad S. Ignatium scribebat S. Franciscus Borgia.

6 Sigüenza.

7 De hoc, quem nondum in gestis aut litteris Sancti Ignatii reperimus, ait Polanco. "tamen ad eremum redivit, cuna id genus hominum Societas non admittat„. Chron., t. in, pag. 325, n. 726. —Esse tamen is videtur , cujus meminit P. Hieronymus Natalis in opúsculo nondum typis edito ,cui titulus Diaria in vocationis suae.

502

LlTTERAE QUADRIMESTRES

En los días pasados, scilicet, en el mes de Octubre estuvo aquí en Alcalá Ruiz Gomez 1 en casa del Conde de Mélito "2, su suegro, con el cual el P. Provincial 3 casi cada dia, todo el tiempo que aquí estuvo, trató cosas de mucha importancia, de las cuales depende el común provecho del reino ; porque son cosas de provision de oficios y beneficios, en lo cual V. P. ve cuánto va, si acierta, para el bien público. Estas y semejantes cosas trataron con nuestro Padre, tomando su parecer, porque le tienen mucho respeto y le dan mucho crédito , no solamente Rui Gomez, pero el Príncipe 4, como bien ya V. P. lo habrá en- tendido.

También ahora en este mes de Diciembre, estando otra vez aquí Rui Gomez, procuró que viniese el P. Provincial aquí de Valladolid, para tratar con él; de las cuales comunicaciones se espera, si no se ve ya, gran fruto en el lugar.

Está aquí en casa el D.r Salinas, que ha poco tiempo que entró 5, y aunque estando fuera , después de haber tomado los ejercicios, dos ó tres años pretendiese lo que suelen otros, que han acabado sus estudios ; pero no pudo resistir á la vocación de Christo, que le tenia para otras mayores dignidades ; y así luego en viniendo á casa, le pusieron en la cocina y refectorio, en los quales oficios dió tan buen ejemplo de humildad, pacien- cia, etc., que tenemos todos en él que mirar. Es persona docta y que, según dice el Dr. Torres, el que lee en Cig.a 6, y se ve por experiencia, que puede leer públicamente teología, y ha sido colegial y Rector en Cig.a Hale el Señor dado particular ta- lento de predicar, denique tales partes, que estaba ya muy cerca de alguna dignidad, por exceder á otros, que pretendían lle- varla por oposición; pero, como arriba dije, no lo permitió el Señor, que le tenia para mayores cosas ; lee en casa la lección

1 Rui Gomez de Silva, de quo plura in illius temporis historiis et in Cartas de San Ignacio. Is maxime apud Philippum II, Hispaniarum tum Principem, Consilio valebat.

* Didacus Hurtado de Mendoza, Dux de Francavila, II Comes de Melito, qui Domino Rui Gomez de Silva nuptui dedit filiam, Annam , bene eruditis notam sub nomine la Princesa de Eboli.

3 Vide supra, annot 3, pag. 493.

4 Philippus II.

5 Vide Polanco, Chronicon , t. ih, pag. 325.

6 Dr. Bartholomaeus de Torres, tum temporis in Siguntino Collegio seu Universi- tate Theologiae lector, mox Canariae Episcopus.

An. 1553

503

de teología, que arriba dije, la cual oyen algunos hermanos y algunos padres.

Está ahora en ejercicios un licenciado, que ha tres ó cuatro años, que con mucha instancia pide ser admitido en la Compa- ñía, y se ha esperado siempre hasta ahora con mucha perseve- rancia y deseo, hallando este año el sexto lugar en licencias entre treinta y cuatro Pienso no le enviarán ya de casa, pues por su perseverancia y tal probación merece ser recibido.

Pocos dias ha que vino aquí á casa un maestro en artes, determinado de no volver más al mundo, el cual llevó aquí el tercero en licencias entre treinta y tres, y que, según dicen, merecia el primero, y se habia señalado, antes de venir á casa, entre otros en una oposición para entrar en el Collegio de los teólogos -; y sabiendo su padre lo que el hijo habia hecho, se vino luego de su tierra á sacarle, pensando que lo podía hacer; y como lo dejasen hablar con su hijo todo lo que quisiese, hizo todo lo que pudo por persuadirle la vuelta con razones, lágri- mas y quejas, y diciéndole que estaba obligado á salirse por la necesidad, que de él tienen sus hermanos ; y para esto trujo personas nobles y algunos doctores, los quales le daban expec- tación y le ofrecían buenos partidos, á ver si por algunas de estas vias le podrían mover, y no podían llevar á paciencia que su hijo le hubiese burlado (según él decia) de esta manera: por- que habia gastado con él toda su hacienda en el estudio, hasta ser Maestro, que es cosa muy costosa en Alcalá, con esperanza de aprovecharse de él , y, viendo la determinación en que es- taba, no sabía qué hacerse; pero al hijo se le daba tan poco, que todo lo que el padre hacia para moverle, le confirmaba más en su propósito. Hanos edificado mucho su constancia en estas

1 "Locum honestum , ait Polancus , inter suos condiscípulos habuerat, sextum vide- licet inter triginta quatuor.,, Chron., t. m, pag. 326, n. 727. Locus autem hic, juxta harum litterarum verba en licencias, intelligendus est non in scholis tantum sed et in exerci- tationibus, quae susceptionem gradus in Universitatibus praecedere solebant.

2 In Collegium dictum de Madre de Dios. «Fundó (Cardinalis Fr. Franciscus de Cisneros) además un hospital para estudiantes, bajo la advocación de la Madre de Dios. No le gustó el edificio cuando le vió ya levantado , pues le pareció mezquino para hospital , y él quería que este fuese grandioso , de modo que los enfermos estuviesen aislados y en cuartos distintos y bien ventilados; así que mandó utilizarlo para hacer otro Colegio para estudiantes de Teología, que allí se fueran preparando para entrar mas tarde en el Colegio Mayor, dejando para tiempo oportuno hacer el hospi- tal.,, La Fuente, Historia de ¿as Universidades, Colegios y demás establecimientos de enseñanza en España, t. ir, cap. xni , pag. 79.

504

LlTTERAE QUADRIMESTRES

batallas y la resistencia, que hizo á la carne y á la sangre. Tiene un ingenio muy claro, y fué siempre virtuoso ; tiene ya un año de teólogo y es mancebo que tendrá unos 22 años.

Día de Santo Tomás recibieron á tres colegiales, que anda- ban ya en el 4.° año de las artes; son de muy linda habilidad, y aprueban muy bien en casa, dando muy buena edificación ; y son todos tres mancebos de hasta 22 años el mayor.

Tenemos ya por la bondad del Señor una iglesia mayor que la que ántes teníamos, y sobre ella edificado un cuarto para ejercitantes, que es cosa muy necesaria, porque hasta aquí era necesario que estuviesen entre nosotros, pero ya de aquí ade- lante estarán apartados y con mayor quietud suya y nuestra.

Predica aquí en casa el P. Provincial, y el P. Manuel 1 en- seña la doctrina cristiana todas las fiestas á la tarde ; y es tanto el concurso de la gente, no solamente vulgar, pero también de doctores y estudiantes muchos, y es tanta la moción y edifica- ción de todos, que es para alabar al Señor ; y andan, como arriba dije, tan movidos los estudiantes con esto y con tratar con los nuestros y frequentar los Sacramentos, que desean mu- chos ser recibidos; y, aunque no falta en la Universidad á quien parece no se deberían admitir los estudiantes que estudian sus cursos, especialmente sus maestros, los cuales sienten mucho que los dejen los buenos estudiantes, así como hay quien con- tradiga, así provee el Señor de quien apruebe públicamente lo que algunos en secreto reprueban ; y así predica de pocos dias acá un fraile Bernardo 2, tan nuestro y tan favorable en sus sermones á la Compañía, alabando y exhortando á los que el Señor llama para ella y reprehendiendo á los que estorban, que parece claramente cómo ayuda el Señor por todas partes á los que quiere le sirvan en esta vocación ; porque á donde solia haber en los frailes contradicción, ahora se muestran muy nuestros, aprobando lo que , si quisiesen reprobar, ya no los dejarían, según que está edificada la gente.

Otras cosas muchas habría que escribir, que obra el Señor, asi en amistades, como en otras obras pias, que seria largo contarlo todo ; y así concluiré suplicando al Señor nos dé siem-

1 P. Emmanuel Lopez, Rector.

2 Vide PoLANCi, Chronicon, t. ni, pag. 327, n. 730.

An. 1553

505

pre qué demos, y aumente á los suyos sus dones y gracias, para que sin propio detrimento puedan fructificar en esta su viña, á la cual los ha enviado, aunque á la hora undécima, y aunque no faltan murmuradores. Et pares illos nobis fecisti, etc. '. Pero no deja el Señor de responder por los suyos. Piega á su divina Majestad lo seamos siempre. Amen.

De Alcalá, último de Diciembre de 1553.

Por comisión del P. Manuel.

De V. P. hijo y siervo en Christo,

Manuel, inútil.

Super script io in quarta pagina : IHS. Al muy R.d0 padre en Chro. el P.e Mtro. Ignacio, Prepósito General de la Compañía de Jesús en Roma.

Alia manti : 1553, Quad. Alcalá, ultimo di Xmbre. Q. V. Et alia : Nuevas de Alcalá.

i Matth, xx, 12.

506

LlTTERAE QUADRLMESTRES

CCLXYI

P. Marcus Jorge , Ex commissione Patris Michaêlis de Bayros , Patri Ignatio de Loyola. Ebora, 1 Januarii 1554 *.

t

IHS

R.de in Chro. Pater.

Gratia et amor Chri. sit semper in cordibus nris. Amen.

Scripturus ex obedientia, quae hoc quadrimestri, fauente Domino, gesta sunt, ea, quae occurrerint, breuiter exponam. Sumus in hoc collegio sedecim (Patre Myrone et eius socio non connumerato), ex quibus Pater Emmanuel Fernandez diebus dominicis a prandio apud nos sermonem habet ad populum in capacissimo quodam gymnasio, ad quem audiendum (prae- stante Dno.) magnus fit virorum concursus (neque enim decen- ter is locus mulieribus patere potest) ; quod si iis ad doctrinam aditus concederetur, non dubium quin foeminarum numerus virorum superar et.

Idem Pater superioribus diebus nonnihil temporis tribuit qui- busdam monialibus Sanctae Clarae in rebus spualibus. exercen- dis : concessum est autem id perurgente Abbatissae flagitatio- ne, idipsum per monachos ejusdem ordinis procurante. Sunt autem numero septuaginta , ex quibus multae exercitia susce- perunt , tanta cum suarum animarum utilitate ut non paruam Dei opt. Max. laudandi occasionem praebuerint. Nam, ut pau-

• Tota autographa, duplici folio, sub num. 477.

An. 1554

507

pertatis desideria omittam (quae fecerunt ut annulos et armil- las áureas ad pedes Abbatissae proiicerent) , tantus est feruor orationis ut Patri relatum sit multas, quo tempus nocturnum orationi dandum certius esset, diurnis vestibus indutas so- mnum capere solere ; adueniente autem hora, ad chorum conue- niebant meditaturae. Confessionem etiam generalem faceré cupiebant.

Hoc ipsum et ab aliis monasteriis postulatum est; veruni operariorum inopia facit ut omnibus satisfieri nequeat; nam licet singuli quatuor operariorum vices explere possent , non dubito quin non solum vinea, in qua(laborarent, sed et fructus, qui decerperentur , satis uberes non fuissent defecturi; quamuis enim multi sint , qui sancta sacramenta confessionis et Eucha- ristiae frequentant , multo plures proculdubio id essent facturi (ut animus erga Patrem et Societatem huius populi est) si essent ex nris. qui infirmos eorum conatus adiuuarent.

Diebus elapsis multi ab inquisitoribus per ora populi tra- ducti sunt , et latae in eos sententiae promulgatae; antequam vero in publicum producerentur, qui huiusmodi sententiis erant obnoxii , postulante inquisitore , duo fratres carcerem adierunt eos exhortaturi , qui magistratibus saecularibus tradendi erant; cui rei per duos dies operam dederunt. Confessionem unius, qui igni commissus est, Pater Emmanuel Fernandus in carcere audiuit , quem ad rogum reconciliauit , atque (ut speramus) benigne a Dno. susceptus est ; nec dubito quin fratrum depre- cationibus plurimum adiuti sint; eo enim die, quo erant pro- ducendi, longas preces atque meditationes habuerunt. Congre- gatis etiam ipsis numero circiter 30, Inquisitoris petitione P. Emmanuel Fernandus verba fecit non sine audientium lachrymis.

Eodem Patre instrumento , Dominus quoque illud operatus est , quod non mediocriter proximorum ánimos ad Diuina ere- xit , quod cum Pater comperisset ex principibus ciuitatis in ea societate , quam misericordiae vocant 2 , nomina dedisset 3 , in

1 Supplicio sive mortis, sive flagellationis, sive publicae ignominiae damnatis.

2 Vide supra, pag. 444 et pag. 470, annot. 3.

5 Sic; syntaxis tamen et sensus esigere videntur ut scribatur hoc modo : " cum Pa- ter comperisset ex principibus civitatis [plures] in ea Societate, quam Misericordiae vocant, nomina dedisse... „

508

LlTTERAE QUADRIMESTRES

animo posuit efficere, diuino fretus auxilio, ut singulis annis quater Eucharistiae Sacramentum sumerent, quarti ob causam aggressus imprimis est eum, qui ab ipsis prouisor appellatur, ad quem summa totius rei cura pertinet. Deinde reliquos vel singulos allocutus, paulatim eos ad id libenter suscipiendum perduxit; atque iam magna pars eorum hoc festum dominicae Nativitatis tanto suarum animarum bono celebrauerunt. Domi- nus benigne largiatur ut in felicibus incoeptis permaneant.

Quod ad scholas pertinet , cognitum , credo, habebis, quem- admodum die Sancii Augustini 1 transacto habita fuerit oratio a quodam fratre, cui Petro Perpiniano est nomen, qui rhetori- cam profitetur , praesentibus non solum scholaribus et aliis quam plurimis, sed etiam Cardinale 2 cum máximo omnium applausu. Sequenti die authorum enarrationes caeteraeque in literis exercitationes coeptae sunt. Placent praeceptores, atque in dies scholasticorum numerus augescit: in praesentiarum 280 numerum exsuperant; sic autem accrescit eorum numerus, quanto magis nostrum institutum et doctrinae modus latius in- notescit , ut Patribus Magist. Hieronymo Natali et Magist. My- roni visum fuerit tres classes, quae hactenus scholasticorum erant, praeter eam, in qua de casibus conscientiae agebatur, non satis esse; quamobrem quartam addere decreuerunt, est- que praeceptor ad id múnus subeundum accersitus.

Fit tum in literis tum in his , quae ad animam spectant, pro- fectus non mediocris. Ad laudem quidem divinam non possu- mus non provocari cum intuemur quantum iurandi et aliae pravae consuetudines ab horum puerorum mentibus extirpatae cedant ; praecipuus autem fructus ex confessionibus nasci cer- nitur ; nam , referente quodam patre , cognovi nullum fere esse ex his, quos audiebat, qui aliquem diem sine examine praeter- labi sineret. Multi etiam, cum audissent praeceptorem suum scholasticorum admonita 3 explanantem ac nonnulla de ora- * tione inculcantem, sic eius desiderio sunt affecti, ut sequenti die ad ipsum conuenerint summopere flagitantes ut orare doce-

1 28.a Augusti.

2 Henrico Portugalliae Principe, Evorensi Archiepiscopo.

3 Ea intellige, quae scholasticorum regulae appellantur. Ni forte sermo sit de aliis, in externorum scholasticorum usura, confiei solitis ordinationibus (vide supra, pag. 178, in litteris Francisci Bordon), quaeque hispane avisos, quod vocibus admonita, mónita, propius quam regulae accedit, appellabantur.

An. 1554

509

rentur; qua de causa factum est ut festis ac dominicis diebus, ultra solitam ac communem doctrinam , habeant familiarius a praeceptore et aliam privatam. Mutarunt nonnulli vitae insti- tutum, ac Deo se dedicarunt. Superioribus diebus duo, a Pro- vinciali Praedicatorum recepti, praeceptori ultimum vale dixe- runt. Duo et Societatem nostram ingressi sunt ; quod muitos facturos credo , cum ad nos aditum non penitus interclusum cognouerint. Tractant omnes reuerenter non solum praece- ptores, verum etiam Sacerdotes et fratres nros. Conueniunt dominicis ac festis diebus ad doctrinam , in qua non medio- criter proficiunt. Sacerdotes etiam, qui conscientiae casibus in- tendunt , utilitatem non vulgarem ex hac lectione acceperunt, quam multo maiorem in dies futuram speramus. Sunt numero ad 35, ex quibus 20 Cardinalis benignitate in tam sancto opere sustentantur ; singulis enim in singulos annos 25 áureos ex eius vectigalibus suppeditantur !.

Fratres theologi in solitis , tum literarum, tum virtutum, studiis perseveram, cum augmento, Dei clementia, qui Pater - nitatem tuam conservet et protegat , cuius benedictionem ex- petimus.

Evorae, calendis Januarii , 1554.

Ex commissione P. Michaelis Bayros ,

inutilis

Marcus Georgius.

Super scriptio in quarta pagina: Al muy R.do en Cb.ro. padre el P.dre Maestro Ygnatio prepósito general de la Compa- ñía de Jesus en Roma.

Del Collegio Deuora.

Alia manti. 1554. Quad. Euora , del Gennaio.

1 Vide Polanco , Chronicon , t. in , pag. 423 , n. 937.

510 LlTTERAE QUADRIMESTRES

CCLXVII

Theodorus Peltanus Patri Ignatio de Loyola, Neapoli , 1 Januarii 1554 *.

IHS

Pax xpi.

Quadrimestris successum, R.de in x.° Pr., ea qua iam semel atque iterum iussum est breuitate perstringimus. Res literaria (ut inde narrandi initium sumatur) feliciori quam unquam cursu procedit. Lectiones, ob nimios aestus intermissas, ad Kal.s octobris resumpsimus , quibus tres orationes cum qui- busdam uersiculis in literarum cõmendationem compositisprae- missae sunt. Confitentiü ac cõmunicantium concursus mensibus his proxime lapsis solito maior fuit.

Pr. Franciscus 2 pluribus utriusque sexus exercitia tradidit, quibus tantum promotum est , ut septem eiusdem familiae per- petuam deo castitatem uouerint. Idem doctrinam christianam declarat.

Pr. Nicolaus 3 diebus festiuis in sacello nostro concionatur.

Duo bonae spei iuuenes societati sese nuper dederunt. Hi, ut praeceptum erat, in Siciliam missi sunt. Alii plures idem sum- mis uotis affectant. R. Pr. Andreas, 4 huius Collegii Rector, casus conscientiae non sine magno multorum emolumento ex-

* Autographae, duplici folio, n. 140.

2 Joannes Franciscus Araldus.

3 Nicolaus Bobadilla.

* Andreas de Oviedo.

An. 1554

511

plicat. R. Pr. Salmeron lectionem, quam statini in initio sui aduentus enarrandam sumpserat, plausu máximo uberrimo- que fructu prosequitur ; incredibile dictu quanto idem ipse au- dientium stupore bis iam coram prorege 1 , fautore huius loci synceriss.0, concionatus sit.

Collegii fundamenta iam demum utcüque iacta, ad fasti- gium anhelãt, nec prius videntur destitura, quam uoto suo po- tiantur et (auspice x.°) propediem potientur, quandoquidem summo R.mi Car.lis in nos studio , Ciuitas haec ex aerario pu- blico bis mille coronatorum elargita, altera quatuor donare obnixe contendit ; quoque facilius id fiat, Consilio comunicato, imperatori 2 literas misit, quibus pleno ore laudes nostri deprae- dicãs postulai eam , de qua dictum est , largitionem faceré sibi licere. Sena haec millia aedificio Collegii destinantur; sed quia , aedibus comparatis , si caetera necessaria desini , nihil aut certe modicum quid eorum , quae haec sibi de nobis pollice- tur, ac passim experitur, confici posse aduertit, per easdem 5 poscit sexcentos áureos annui census assignare posse: hic po- pularis in nos fauor ; quod si priuatorum studium pollicitatio- nesque recensere paremus , epistola in librum excresceret: quare satius putamus praeterire, quam parum hac de re dicere.

Frês. omnes cum corpore tum animo incólumes sunt, hique tuis sanctissimis orationibus se commendatos ex animo cu- piunt. Jesus x.us diu P. V. nobis seruulis tuis incolumem seruet.

Neapoli Cal.s Januarii 1554. indignus in X.° J.u filius tuus

Theodorus Peltanus.

Super scriptìo in quarta pagina: R.doin X.° Pri. Pri. m.ro Ignatio de Loyola Praep.t0 Gnali. Societatis Jesu. Alia manti: Qua. Napoli. 54. Janu. Et alia: insin' al Gennaio. Vestigium cerae et sigilli.

1 Petrus Pacheco, Cardinalis, Neapolitanus Pro-rex. a Carolo V.

3 litteras ad Imperatorem datas.

512

LlTTERAE QUADRIMESTRES

In ima ora primae paginae ignota manus calamo ludens haec scripsit: Comus aut metetus.

Nandand tantoprima semp. ottenendo tanto semplice

Naplum tei

Multum auferat amm * Alia item ignota manus haec scripsit in superiori margine quartae pagellae temerandi locus et tempus con- cludendi modi primas conjungitur modus ad aliis

Et alia , ut videtur , manus haec addidit: benedicite domino omnis uiuens et et et laus in echlesia sanctorum.

CCLXVIII

P. Petrus Domenech Patri Ignatio de Loyola. Vallisoleto, 1 Januarii 1554

IHS

Admodum R.de p.r in Xpo.

Grã et pax d. n. Jesu xpi. sit semper nobiscum. Amen. Be- nedictus dominus deus noster, qui ex ineffabilis dilectionis suae pelago omnia ita disponit et ordinai, prout nobis magis expe- diré cognoscit: faxit ipse ut ea ipsa cognoscamus et sentiamus, ne alio animo a nobis suscipiantur, quam ab eius immensa bo- nitate elargiãtur. Pater noster gonçalez 2 his mêsibus proxime elapsis fuit quadam infirmitate detentus: his diebus medico cui- dam se cõmisit, qui, ut speramus (et coniicere licet ex eo quod

1 Autographac totae manu Patris Domenech, duplici folio sub num. 270.

2 P. Joannes Gonzalez, Vallisoletanae domui praepositus.

An. 1554

513

iam idem p.r melius se habeat), eumdem nobis sanum restituet: ut velocitate moras cõpensare possit.

Hoc quadrimestri praeterito, R.de Pater, non sine magna ad- mirationis causa sese dnus. Societati nostrae et huic domui pro- pitiü exhibuit , quandoquidem detento patre in sua infirmitate (ut dictum est), tanta fuit frequentia et cõcursus venientium ad cofitendü peccata sua, refragante praecipue austeritate tempo- ris, ut qui bene haec sentirei, esset unde prorumperet in laudes domini, eo quidem usque ut bene ille secum actum esse putet, qui possit per aliquod spatiü aliquem patrem huius domus ha- bere, grauioribus non detentum occupationibus, quocum possit, quae ad reformationem vitae suae pertinent, conferre; idque non solum per totam diem, sed etiam noctis tepore , ut vix ali- quando supersit tempus ad recitandum horas canónicas.

Fructus, qui ex tanta frequentia sacramentorum expectan- dus erat, iam omnibus est manifestus: aliqui ipsorum et non pauci (non enim numerum teneo) fecerunt cõfessionem genera- lem, rationem reddentes totius exactae vitae; ita ut, quos antea tanquã feroces leones metueras, nunc tanquã agnos mãsuetos contrectare possis. Et quia semel gustarunt ac viderunt quam dulcis sit dominus, iam non cõfunduntur eorum facies, nec tur- bantur in frequenti accessu ad eum: atque ita semper crescit nu- merus cõfitenlium singulis dominicis diebus , ut aliquando vix sufficiat tempus ad cõficiedum sacrum, et multoties non est lo- cus perficiendi omnes cõfessiones, quae sese offerunt, et ideo sunt remittendae aut in pomeridianum têpus aut in crastinum; malunt enim cõfitentes ipsi cõmodum têpus expectare , quam sine cõfessione remanere, ac proinde singulis diebus oportet audiendis cõfessionibus vacare , quamquã dominicis diebus et festiuis maior est cõcursus; ita ut oporteat unum ex nobis ferme toto mane tantü administrationi sanctissimi eucharistiae sacra- menti intendere; atque ita innotuit toti populo noster modus mi- nistrandi sacramenta, ut iam passim dicatur: qui velit confiten et comunicare, adeat divü antoniü '; illic enim sine molestia cito expedietur.

Inter haec multi, qui se odio prosequebantur , in amicitiam sunt redacti; alii vero in miserabili statu damnationis viventes,

1 Templum Patiibus Societatis Vallisoleti attributum. T. il.

33

514

LlTTERAE QUADRIMESTRES

in meliorem frugem sese receperunt. Alii vero nefanda et abo- minabilia peccata inueterata multis lachrimis relinquentes , in frequente usu rationis reddendae operum suorum perseuerant, in eoque nõ solum sibi ipsis prosunt , sed et alios , quibus ali- quando sinistrae suspicionis occasionem dederant, bono exem- plo ac odore feruentis conuersionis suae, in bono cõfirmant, ac ad laudandum deum prouocant ; ita ut cõtigerit quod quadam die dominica quidam in nostra ecclesia videns concursum mul- torum ad cõfitendum et S.mum eucharistiae sacrameli tum reci- piendum, et inter ipsos cognoscens quosdam vicinos suos, tanta fuit compunctione permotus et cõfusione, ut largas spargens la- chrimas, ad unum nostrum accesserit obsecrans ut ipsum etiam dignaretur audire ut cõfiteretur peccata sua, obtestans se dein- ceps vicinos suos imitaturum in frequentatione sacramen- torum.

Restitutiones etiam gra. domini non paucae factae sunt , et aliquae ipsarum rerum ex longinquo tempore debitarum , et specialiter una plusquam centum ducatorum per undecim annos iniuste possessorum. Et licet in dies magna fieret accessio bonis ipsius obligati ad restituendum, nihil verebatur penes se aliena detinere , falsis quibusdam rationibus seipsum fallendo. Post- quam autem cognovit rationes suas ex avaritia et tenacitate po- tius procedere quam ex aequitate, grãs egit domino cõfessusque est peccata sua et cõmunicauit cum magna pace et laetitia tam graui onere ab humeris excusso , non modicum leuamen sen- tiens, exindeque iam amicus noster est. Alius vero, suasu preci- busque nostris, cuidam debitori suo, pro tune soluere non va- lenti, non modicam quantitatê remisit.

Multoties in diuersis partibus et locis vocamur propter va- rias necessitates spuales.; sed quia ab aliis domi detinemur (nunquã enim domi deest quid agamus), non possumus in hac parte omnibus satisfacere: tantum illue pergimus, ubi necessi- tatem magis urgere videmus , puta ad visendum infirmos , et morientibus assistendum : huiusmodi autem occupationes hic frequentes sunt, prout iam alias tuae R.dae pater.' scripsi.

Inter alia monasteria, quae sunt in hoc oppido, est quoddam nouiter fundatü, in quo sunt aliquae virgines innuptae in tutio- rem quemdam locum a tot periculis huius mundi sese recipien- tes, quid interim de ipsis Dominus decernat spectantes : accidit

An. 1554

515

ergo quod quadam die, cum una ipsarum vellet profiteri relli- gionem illius monasterii, fuit accersitus quidam pater huius do- mus, qui professioni eius assisterei, et prout moris est in simi- libus actibus, concionaretur. Abiit ergo pater ille magis auxilio divino fretus quam suo, quippe qui vix duarum horarum spa- tium sibi concessum sit ante tempus concionandi. Sed qui nun- quam in ipso cõfidentibus deest , ita illi adfuit, et ita eius ver- bis corda reliquarum perculit, ut parum abfuerit quin omnes eadem via pergerent et praecedentem insequerentur , nisi ma- gnitudo rei tempus cõsultationis exposceret, et ita retulit prae- latus ipsarum quod, si singularum corda perscrutasset, non po- tuisset rectius ipsarum necessitatibus occurrisse.

Interim etiam exercitia spualia. sunt data aliquibus perso- nis, in quibus certe, post habita exercitia, facile est videre fru- ctum reformationis vitae in frequentatione sacramentorum et desiderio proficiendi in spü. Alii instanter petunt ipsa sibi im- partid, sed aliae iustiores occupationes nobis non permittut his vacare. Remittimus eos ad fratres collega nostri metimnensis, quod non longe hinc abest, ubi maior adest commoditas.

Haec sunt, R.de pater, quae nunc repetita memoria, sumatim sese mini scribenda obtulere, quae licet exigua, magna tamen sunt, si instrumenta, quibus haec deus operari dignatur, inspi- cias. Ipsi soli laus, honor et gloria nunc et in perpetuum. Amen. Tu tamen interim, R.de pater, horum indignorum filiorum tuo- rum ne obliviscaris, sed ipsos in tuis precibus et sacrificiis et aliorum patrum et fratrum charissimorum cõmendatos habeas.

Ex oppido Vallisoleti, chalendis Januarii, anno a nat.e do- mini 1554.

Tuae R.dae P.is

Indignus filius,

f Domenech f.

T

Super scriptio in quarta pagina: ihs Admodum R.d0 in chro. pri. magro, ignatio de loyola praeposito generali societatis Jesu.

Romae.

Alia manti: Valladolid. Q. P.° di Gennaio. Vestigium sigilli.

516

LlTTERAE QUADRIMESTRE S

CCLXIX

Robertus Clayssonius Patri Ignatio de Loyola. Parisiis, 5 Januarii 1554

Pax Domini Dei nostri Jesu Christi perfecta nos donet libér- tate. Amen.

Quantam letiferae pestis occasio, diuinae Bonitatis prouiden- tia, ad animorum expiandam pestem, energiam exercuerit, Re- uerende in Christo Pater, exempla eorum, quae diuinae Magni- ficentiae liberalitas 2, Societatis ministerio, cum uberrimo ani- marum fenore, próximo quadrimestri elapso, piorum votis lar- gita est, luculenter commonstrabunt , quae sacrae obedientiae imperio, a Paternitate tua prudentissime promulgato , impulsi, ac ultro citroque grãrum actionis Deo reddendae certa spe per- suasi, summatim ad Authoris ipsius gloriam perstringemus.

Familia nostra, humile obedientiae obsequium Paternitati tuae semper offerens, atrocissimae pestis periculum incolumis, diuinae Prouidentiae praesidio, euasit: cuius contagio adeo late sparsa est, viresque auxit hac aestate et autumno praeteritis Lutetiae et in locis finitimis , ut nunquam atrociori tyrannide, nostra memoria, in ciues parisienses saeuierit: ferunt enim fa- cile quinquaginta hominum millia e medio peste hic sublata esse, quum hyemis armis impugnata, domita quidem , at nom- dum eneruata est, in Nosocomio et altera urbis parte adhuc in- solescens.

P. Hieronimus Le-Bas, votorum prudentíssima libértate, in-

1 Tota autographa, Clayssonii raanu exarata, et Polanci frequenti emendatione castigata, ut sequentibus notis videre erit. Quatuor implet folia, nn. 244-247.

2 divina libe y alitai e. Polancus.

Ax. L554

517

stituto Societatis obseruando obstrictus, suo arbitratu sponta- neo, cum fratre nostro Jacobo Morelio, sub finem Augusti, R.di Patris nostri 1 arbitrio definitoque iudicio , missus fuit in Auuerniam ad R.diss. Episcopum Clarmontanü , ut ex eius prae- scripto vocationis nostrae muñere fungeretur uterque , donec peste mitigata, ad Philosophiae periodum maturo reditu sese ambo reciperent. Ab Episcopo humanissime excepti , ad exco- lendam Domini vineam abrupta mora emittuntur.

R.dus Pater noster egoque, peregrinationis eius. comes, in Agrum Crucifontanü, Domini Angeli Cognetii, Advocad Pala- tini, paternae haereditatis possessionem, Septembris auspicio 2 euolauimus , ereptae nobis messis spiritalis Parisiis , colligen- dae fiducia , simulque pestis tyrannide nos urgente. Pater no- ster singulis diebus sacra celebrans mysteria, nõnullorum con- fessiones audiuit. Eleemosynae tum spiritalis tum corporalis ministerio interdum studium operamque impendens.

Mox mihi, domesticis concionibus mediocriter exercitato, a Patre persuadetur ut sacrae obedientiae, diuinae gratiae auctri- cis, auxilio fretus, singulis diebus sacris, ad populum cõcionatu- rus in suggestum conscendam: quo muñere, trimestri fere spa- tio, in diuersis pagis circüuicinis cum auditorum frequentia et attentione functus sum, interdum uno eodemque die in diuersis locis iterata concione. Hoc vel maxime populi fidem vincebat, quod nullum studium salutis eorum , spreta oís stipendii et cõ- uiuiorum oblata spe, omitti cernerent, et me sacramenta Con- fessionis atque communionis frequentantem conspicerent. Deo, grãrum actionis vice, attribuo quicquid tandem, per fragile in- utileque gratiae suae vasculum, animabus sitientibus ministrare dignatus est.

Praeter diuini verbi iniunctum mihi ministeriü, erudiendi filiifamilias cura mihi quoque demandatur, cui binas lectiones quotidie praelegi, alteram quidem in Rhetoricis praeceptis lo- cisque dialecticis , alteram vero in graecis litteris. Mirum est quam arete parentes se nobis deuinctos agnoscant, renuentes constantissime pecuniam, impendiis meis trimestribus soluen- dis a Patre ipsis oblatam, praeter expectationem quidem eorü,

1 Paschasii Broet.

2 initio. Polancus.

518

LlTTERAE QUADRIMESTRES

at cü lucri spiritalis foenore, et boni odoris fragrantia, quem illi de nobis gratanter cõceperunt

Sed praestantiora longe Patris Hieronymi indefessus labor studiosaque industria nobis suggerii. Hic tertio die ab aduentu suo, Natiuitati Virginis sacro, Episcopi impulsu, frequenti au- ditori! circumstante caterua, concionem habuit, ipso Episcopo praesente, auidasque praebente aures, in pago Beauregard nun- cupato. Proximoque die dominico intra octauam Natiuitatis Virgineae, in altero pago vicino cõcionatus est iterum. Mox R.diss- Episcopus utrumque 8 ad visitandos infirmos, incarcera- tos, et pauperes per pagos circüuicinos legauit : quibus decem dierO periodo, exhortationem consolationemque salutarem e visceribus charitatis effundendo, et, eleemosynis ab Episcopo subministraos, necessitati eorum subueniendo, animis corpori- busque operam impenderunt.

Post haec, imminente sacrorü ordinü collatione, uterque, Episcopi iussu ad urbem Clarmontanam proficiscentis, accessit vicinü coenobiü frm. Minimorü, cum summa humanitate a Pa- tre Minimorü exceptus: hinc ad pagum finitimü, sacerdotem ge- mini homicidii reü moniturus captiuü, deflexit.

Tempore sacrorü ordinü R.diss. Episcopü subsecuti sunt ad ciuitatem Clarmontanam ab eodemque missi ad fres. Domini- canos, apud quos benigne excepti, duabus noctibus ibidem mo- rati sunt: hinc ad fratres ac Monachos Benedictinos, apud quos totidem tresue noctes quieuerunt , utrobique templi ac mensae consortio humanissime honorati. Postea uterque Nosocomium seu xenodochium, R.diss. Episcopi suasu, adiit, quod in urbe Clarmontensi situm est, infirmos consolaturus. At a Dno. Can- cellano R.diss. Episcopi, quipraeest redditibus xenodochii mini- strandis, mira ac noua humanitate excepti ambo.

Postremo demü die, quo Claromonte rediere ad Arcem Epi- scopi Beauregard nücupatam, P. Hieronymus in xenodochio sacrifichi Missae obtulit, et cõcionem ad infirmos et astantes auditores habuit. Reuersus ad Arcem Episcopi cü frê nostro Morelio, mox a R.diss. Dno. remittitur ad ciuitatem Clarmonta- nam, ut infirmis xenodochii spüs et corporis ferat suppetias sa-

Quae a vocibus Praeter divini hucusque continentur, linea superducta cancella- vi Polancus, ne forte quae iis narrantur in exemplum transirent. 5 Le-Bas, scilicet, et Morel.

An. 1554

519

lutares, Jacobo apud Episcopum permanente, quem Episcopus, si ad sacerdotii dignitatem euectus fuisset, ad Euangelii mini- steriü emitiere optabat; sed ad frequentandos infirmos ac pau- peres per pagos circumiacentes, cü altero pannum nudis distri- buendum circumferente, legauit misericordiae spiritalis atque corporalis operibus intentum. AtqUi secundo aut tertio die a P. Hieronymi discessu, in febrim incidit Morelius *, quam pas- sus est longo tempore , nec adhuc pristinae valetudini restitu- tus est. Hac occasione ab Episcopo ad monasteriü Minimorum missus, ibidem diutius haesit, fribus. euangelicam exhortatio- nem et lectionem Dialectices efflagitantibus ab eo.

Interim P. Hieronymus strenue in cõmissa legatione obeunda se gessit, sacris occupationibus spüs alens libertatem: singulis diebus, stata hora octaua antemeridiana, sacrum Missae officiü in xenodochio celebrabat, sacro mysterio- euangelicum sermo- nem subiungebat ad coetü infirmorum et cõcurrentis populi turbam, explicabatque Doctrinam Chrìanam , orthodoxaeque fidei religionisque sacrae dementa, quibus absolutis, Euangelia et Epistolas Aduentus Dnici. pro temporis occasione occurren- tes, subiecit, quotidie Missae sacrificium et concionem sacram peragens. Post concionem publicam, non cessabat priuatim sin- gulos infirmos consolari et erudire, donec prandium cum a pio opere reuocaret. Cõêm cum infirmis, quos vires corporis men- sae accumbere patiebantur, vitam agebat, piis colloquiis eos ad meliorem frugem promouendo. A prandio, quantum infirmorù necessitas patiebatur, sacrae lectioni et diuinae cõcioni vaca- bat. O beatü Christi pauperüque oeconomü ac procuratorem! Permansit in huiuscemodi exercitio quotidiano bimestre spa- tium et semimensem, quotidie accrescente numero utriusque sexus, frequentantiü sacrü et concionem eius , in xenodochium confluentium nõ mõ popularium , sed et illustrium nobiliorum- que virorum ac matronarü, Dni. Officialis, Dni. Cancellarii, Canonicorü Eccliae. Cathedralis et aliarü vicariorü, et caete- rorü plurimorü, qui honorario conuiuio excipere, modeste re- cusantem, nitebantur, mirifico affectu erga illuni propensi. In festo Lucae Euangelistae, R.diss. Dm. Episcopi hortatu et impe- rio, orationem synodalem habuit in Ecclia. Clarmontensi Ca-

1 Morelius addi tura a Polanco.

520

LlTTERAE QUADRIMESTRES

thedrali, cü summa laude et admiratione, coram Reissimo Epj. scopo et R.diss- Abbatibus ornatu suo insignitis, praesentibus Canonicis ac uniuerso Clero Eccliae. Cathedralis et aliarü per- multis ex more conuocatis, et circumstantibus uniuersis Paro- chis Dioecesis Clarmõtanae , quae res suauissimum Societatis odorem longe lateque sparsit, ad Jesu Christi propagandü ob- sequia.

Quantos exhauserit labores in agenda cura infirmorü , hoc unicü exemplum efficax feret veritatis testimoniü, quod quem- dam militem, annos natü viginti quinqué, curandi studio, médi- cos sex simul adduxerit, chirurgos, aliorü minime usus ministe- rio , aduocarit , apud pharmacopolas pharmaca, partim pretio, partim precibus comparauerit: qui semel atque iterü P. Hie- ronymo delieta confessus, praesente eo , spiritü Dno. reddidit. Alios quoque utriusque sexus infirmos confitentes audiuit , qui postmodü vita functi humana, ad coelestem foelicitatem emi- grarüt.

Interea R.diss- Epus., huius viri fama excitatus, sui desiderii palam prodit affectum, omnemque moram studet abrumpere, ad Pv.dum Prem. nostrum Dnum. Paschasium litteras promissórias ac petitorias transmittit, quibus Domus Clarmontensis , quam hactenus occupamus 1, donationem próximo suo ad nos reditu, nõ expectata theologicae facultatis definitione, pollicetur; vo- catquead se protinus Prem. in Auuerniam, misso equestri comi- tatù, ac propria mula , quae patris cõmoditati seruiat, ut comuni decreto mutuoque Consilio, Collegium Societati erigatur in urbe seu Academia Billoniensi, prouentibus annuis redditibusque in usum fratrü Societatis dotatum, ad instituendam nimirü iuuen- tutem et concionatorü aliquot Societatis copiam consequendam, ad qua rem quatuor Societatis viros a R.da P.te tua postulai ob- nixe. Quae negotia, hoc temporis interuallo, a Pre. nostro Dno. Paschasio matura prudentia et vigilanti industria cü Dno. R.diss- tractantur, missis ad R.dam Paternitatem tuam litteris optatissimis. Pater noster in Auuerniam ad Dnü. Epm. profe- ctus est, ineunte Nouembri, ibique adhuc occupatissimus hae- ret, quem post Epiphaniam Domini demù praestolamur.

1 Parisiensera intellige domum , quam sociis Claramontensis Episcopus inhabiian- dam commodaverat.

An. 1554

521

P.Hieronymus, sacra solemnitate oium. Sanctorum, rogatus a Dno. Cancellarlo , summum sacrum in ipsius paroecia cele- brami, et cõcionatus est cü summo populi gaudio. A sacro, Vi- carius cum subditis pecuniam ei obtulit, quam constanter recu- sante, omnes mire sunt aedificati; proximoque die dnico. intra octauam oiü. Sanctorü, et solemne sacrü et concionem ibidem iterauit. Dnico. die proxime subsequente solemne sacrü decan- tami in eodem tempio ciuitatis Clarmõtensis, rogatus a Pastore et subditis eiusdem paroeciae, et cü frequentissimo populi concursu cõcionem tertiam habuit ibidem, tamque flagranti erga eum af- fectus ardore infiammati sunt auditores , ut obnixe efflagitarent utdiebus singulis, Aduentus tempore, in eadem Ecclesia cõcio- nem ad ipsos habere dignaretur. Dum R.dus Pater noster ad ciui- tatem Clarmontanam diuertisset, summo studio multisque pre- cibus, nobiles coram Patre , Societatis praesentiam optabant et desiderabant; quumque Pater noster mentionem faceret reditus proximi P. Hieronymi ad Academiam Parisiensem , dolore graui affecti, prem. Paschasiü deprecabantur ne id permitteret, tantum abest imperaret. Quin R.dus Dnus. Cancellarius prae- bendam, vulgo nücupatam, certa fide pollicebatur, si in ciuitate Clarmõtensi sedem figere placeret , ut lectionem scripturae sa- crae praelegeret, et concionem ad populum haberet. Tantam de eo cõcepere opinione, ut quü philosophiae periodum percur- rat adhuc , unctione diuini Spüs edoctus , theologi et ecclesia- stae muneri posse satisfacere credatur. Quia et canonici vici- nae urbis, Montisferranii 1 nücupatae, instantissime hunc Pa- trem obsecrarüt ut feriis Conceptionis Virginis Mariae, in ipso- rum tempio cõcionaretur, quamquam excusatione modesta usus, ne clarmontanos ciues cócione priuaret, eorum petitioni suffra- gatus non est; nam feriis Conceptionis Mariae in solita paroecia Clarmõtensi sacrü peregit, et cõcionem habuit.

Multi utriusque sexus frequentissime P. Hieronymü obsecra- rüt ut victui et amictui necessaria , si quae desideraret , Uber- rime significaret ipsis; pecuniam obtulerunt, quam ille renuit recipere, nostrae professionis memor, dumque primü in Xeno- dochiü cõmigrasset , Musaeum ei constructum est ab amicis , et de cubiculo cõmodiori extruendo frequenter deliberato. At ille,

1 Montferrand.

522

LlTTERAE QUADRIMESTRES

necessariis vitae in xenodochio subministratis cõtentus, pecu- nia, muñera et ornamenta constanter recusauit semper, etiã quü ipsius arbitrio relinqueretur, ut, si sibi impendere nollet, erogaret pauperibus: responditque ut ipsi suis manibus distri- buerent egenis, si quid pauperibus largiri decreuissent. Quae res mire R.diss. Dno. Clarmontensi placuit, ita ut palam, coram aliis tune praesentibus, hoc exemplum ab omni auaritiae specie alienü cõmendauerit. Secundo dnico. die Aduentus praeteriti, sacro et cõcione peractis in xenodochio, missionem ñagitauit ab infirmis et auditoribus , obedientiae authoritatem reditus causam praetexens. Dumque eis valediceret , plurimorü lacri- mae, suspiria et deploratoriae exclamationes huius viri cõce- ptam dilectionem prodebant. At ille spe reditus sui, accedente Maiorü suffragio, afflictos solabatur. O pium patrem pauperü!

Tum Nobiles matronae suam opem Patri prompto studioso- que affectu obtulerùt, aliae pecunia, aliae vitae necessaria obtu- lerut; quae uniuersa ille recusauit cu oifl. admiratione summa.

R.dusDnus. Cancellarius (qui postremis sacrificio et concioni Patris etiam interfuit) eodem die celebre instruxit cõuiuium, ad quod inuitauit tres Ludimoderatores et alios nobiles, quo ma- gnifice instructo, Prem. honorare voluit; quo peracto, Prem. ad Arcem R.diss. Episcopi, Lutetiam adornandi reditus grã, a Pre. nostro Dno. Paschasio reuocatü, extra ciuitatem deducere di- gnatus est. Conuiuae caeteri, clam quibus uterque se subduxe- rat, ne discessa remorarentur, ad suburbia cõcurrentes , Prem. comitari aliquousque voluerüt. A pluribus Patri recusanti equus oblatus est, nam quinqué tanto, milliaribus distat Quitas Clar- montensis ab ArceDni. Episcopi Belligardo. IntereaR.dusDnus. Cantor, dignitate Epõ proximus, cognatus germanus eiusdem, in suburbiis Patri proficiscenti occurrit (qui antea suae biblio- thecae copia illi obtulerat) benigne ei valedixit cü impositione manuùbenedictionis. Tandem Dnus. Cancellarius comes disces- sus, ipsius ablegatis et discedere rogatis sociis, genibus flexis Prem. complexus, cu multis lacrymis valedixit ei, precibus hu- millimis Prem. cõpellens ut aura oblata reciperet. R.diss. Dnus. Epus. utrique et Patri Hieronymo et fri. nostro Jacobo benedi- ctione spiritali , et itineri necessariis donatis , affectum erga Prem. Hieronymü professus, utrumque dimisit cum bona gratia et pace.

An. 1554

523

Itaque reuersi ambo sunt Lutetiam pridie dnicae. Natiuita- tis , me pridie feriara Apostoli Andreae ante eos reuerso. R.dus Pater Dnus. Paschasius apud Episcopi! adhuc moratur negotiis Societatis intentus, qui, dum loci Societati ab Episcopo destinati videndi grã, BilloniCi ex Arce Episcopi profectus esset, honorario vino, a Mgratu. Billoniensi oblato, honoratus est, erga Societatem plurima affecto. Speramus maxima laboris nostri messem, in hac Billoniensi Academia, aliquando colli- gendam. Dnus. Episcopus mirifico affectu Prem. excepit, et ma- xima spem Societatis promouendae nobis donat, utrique colle- gio, tu Parisiensi, tum Billoniensi, promissis redditibus.

Facultas theologica nihil egit denostris priuilegiis. Próximo Régis aduentu (quem aiunt imminere) Regiam facultatem libe- ram et irrefragabilem impetrare studebimus. Dnus. Jesus uni- uersa Consilia negotiaque R.dae Paternitatis tuae, atque adeo Societatis nostrae, prosperare et perficere dignetur, qui Paterni- tatem tuam nobis diu seruet incolumem ad obsequiü sanctissi- mae Maiestatis suae.

Prolixitati meae dabis veniam, argumento uberiori hanc ex- cusante, quia plurima praetereo, ne in volumen excrescat epi- stola. Gratia Dni. nostri Jesu Christi regnet et abundet in ani- mis nostris. Amen.

R.dae Paternitatis tuae sacrificiis et orationibus, itidemque patrum fratrumque omnia precibus, familiae nostrae pia desi- deria iuuari, humili supplicatione erflagitamus.

Ex commissione R.di Pris. nostri Dni. Paschasii Broet. Pri- die Epiphaniae Christi 1554. Lutetiae Parisiora, e domo Clar- montana.

R.dae P. tuae indignus filius ac famulus obsequentissimus.

Robertos Clayssonius Brugensis.

Super scriptio in octava pagina: R.d0 in Christo Patri, Dno. Ignatio de Loyola, Praeposito Gnali. Societatis Jesu. Romae.

Manu Polanci: Parisiorum, e domo Claramontana , pridie Epiphaniae Xpi. 1554. Quad. Vestiginm cerae et sigilli.

524

LlTTERAE QUADRIMESTRES

CCLXX

P. Arnoldus Hezeus Patri Ignatio de Loyola. Lovanio, 10 Januarii 1554

Ex literis aliis eiusdem , 10 Januarii 1554.

In confessionibus audiendis, concionibus et sacramentorum administrationibus eumdem ordine , quem superioribus quadri- mestribus literis significauimus , hucusque obseruamus; et si- quando uni ad dies aliquot intermittendarum confessionum, per alterius successum, concedatur facultas, ut circumiacentes visitemus ciuitates , pagos ac villas, sive ob necessitatem ne- gotiorum , quae in temporalibus exequenda occurrunt , sane ut expetentium studiosis quandoque satisfaciamus desideriis, nun- quam fructu spuali. domum vacuos reuerti contingit , quod [non] exiguum immensae charitatis Chri. erga liane suam societatem est indicium, quam haud secus ac matrem nouo foetu uberioris fructus ubique gentium gaudio coronare, sub suoque prote- ctionis praesidio fouere dignetur.

Requisitus a diversis ex quodam magno pago, ubi indul- gentiae plenariae iubilaei iam concessae fuere, ad audiendum ibidem confessiones , tandem et ipso instante pastore pagi eius- dê accessi, necnon tribus continuis diebus ibi confessioni- bus audiendis vacaui. Interea muitos variorü vitiorü in po- pulo comperi regnare abusus , et plurimos non tantum aesti- mantes indulgentias ut pro illis consequendis ieiunare aut confiten voluissent, dicentes se ignorare quid sint indulgen- tiae, solum in quaestum redundare sacerdotum, ut sibi ex con- fessionibus, quas audiunt , pecuniarum augeant cumulum

» Apo£raphum , in folio 329 v.° et 330

An. 1554

525

mirum dictu quam res noua videbatur me recusare pecu- niam accipere. Ultimo autem die (qui erat Dnicus.) cum'totus ad sacra solemnia ad templum populus conuenerat, contra praedictas prauitates concionari coepi , explicando simul debi- tum peccati mortalis , poenas purgatorii , quas ob hoc incurri- mus , si post confessionem hic poenitentiam non egerimus , et gratiarum plenitudinem, quam per concessas consequi dabatur indulgentias. Unde factum est ut multi , qui sexta feria ac sab- batho , ob contumaciam ieiunare noluerunt , dominica die prae tristitia ob neglectam grãm vix cibum capere valuerint , dicen- tes se in posterum similes nunquam contempturos indulgentias. Alio quodam tempore, quo Bruxellas proficiscendum erat, ex- ternis quibusdam compositis, ad interna exequenda negotia totius laboris conuersa est intensio , ut tribus monialium coeno- biis, tum concionando, tum publicis priuatisque habitis collo - quiis, perlustratis non sine fructu haec consummata est vi- sitatio.

Quaedam autem religiosa 40 annorum , quae iam 20 annos religionis habitum portauit, sed in tanta animi pressura et conscientiae reatu vixit, ut mori potius, quam amplius tale onus gestare eligeret, nobis confessa ac salutaribus corrobo- rata viuendi consiliis, mirum quantum in corde sit illuminata, quodliterae eius testantur, quibus sescribit iam incoepisse quasi nouitia hoc anno inuestita esset. Alterius cuiusdam coenobii venerabilis Abbatissa, ex quo R.dus Pr. nr. Adrianus 1 illam inuisit cum toto nìiarum coetu , summa cum veneratone nram. prosequuntur societatem, multumnris. afficiuntur concionibus. Unde contigit in quodam magnatum conuiuio, ubi valde de- traili solebat nrae. societati , duas praedicti coenobii interesse 111 .es Dnas. quae societatem tantis laudibus extulerunt, ut nul- lus aliorum amplius verbum iniuriae in illam iniicere praesu- meret.

Quidam iuuenis promotus anno superiori, ingenii acumine, omnibusque naturae dotibus satis insignis, spüalia absoluit exercitia , in quibus se totum societati resignauit.

In confessionibus et communione frequentiori in dies fructus augetur; confunduntur subinde, qui prudentia carnali ma-

1 P. Adrianus Adriaenssens.

526 LlTTERAE QUADRIMESTRES

gis quam Dei zelo ducti , tam pia tamque salutifera non cessant reprobare exercitia , ad quorum confutationem non parum acri- moniae accessit ex positionibus theologicis a P. V. huc mis- sis \ quas tam Ven.lis Dnus. Cancellarius 2 quam alii nonnulli magistri nri. 3 cum aedificatione legerunt.

Tantus in omnibus templis communicantium fuit numerus per singulos dies , quibus natalitia Dni. celebrata sunt , ut non immerito intuentium oculos et corda in summam raperei admi- rationem , ipso die , quo natus est Salvator , in tempio Sancii Petri duo millia hominum, aut eo amplius, Sacratissimae Eu- charistiae sumpsisse Sacramentum , quod antehac auditum non erat. A confessionibus audiendis nunquam cessatum est diutius quam dum cibus sumendus, sacra celebranda, aut verbum Dni. praedicandum fuerat, in quibus R.dus Pr. Adrianus rara quadã prudentia cum fructu máximo versatur, praecipue studiosae iuventutis et Sacerdotum, qui cqnfitendi grã ad illuni con- fluunt ; non huius dumtaxat ciuitatis nomines , sed a tribus aut quatuor milliaribus rustici pro conscientiae suae aequiori Con- silio ad eum veniunt. Puerorum insuper tanta ad confessionem venit multitudo ut integri persaepe dies audiendis erudiendis- que illis insumantur , qui hinc magnae spei et aedificationis fra- grantem quemdam odorem, haud secus ac si cum lacte animo imbibissent, prae se ferunt ; et, ut de multis quaedam sigillatim referam, duo ingenui iuvenes, annòs circiter viginti nati, susce- pta in liberalibus artibus promotione , laxaque nimis freti libér- tate, studiis postpositis, parentumque spretis monitis, in per- ditam luxuriosamque inciderant vitam. Unde tandem , ob pec- cati consuetudinem, sibi reuertendi patere viam desperantes, suae turpitudinis non in se ipsos sed in Deum ac naturae fragi- litatem totum reiecerant reatum : sed tandem devicti confessio- nis officio et diuina promoti grã., vitam totam in melius com- mutarunt. Retulit mini alter, qui saepius iam confitetur et communicat : nunquam potuissem possibile credere tantam ex communione dulcedinem et fructum hauriri, nisi experientia edoctus essenu

* Vide Polanco, Chronicon., t. in , pag. 8, n. 6. 2 Ruardus Tapper.

s Scilicet Micologi doctores. Vide Cartas y otros escritos del B. P. Pedro Fabro et PoLANCi Chronicon.

An. 1554

527

Quaedam etiam publica meretrix , quae coneupiscentiarum illecebris animas multorum cassibus diaboli irretiuit, omnem turpitudinis quaestum una cum tali viuendi modo contempsit, vitam mutauit , peccata confessa est , multis lachrimis deplora- vi^ tantum abhorrens iam ab omni hominum conspectu , quan- tum inde unquam voluptatis concepii. Alia quaedam nobilis per- sona , quae muitos annos detestabili haereticorum adhaesit sectae et coniurationi in omnium Sacramentorum denegatio- nem, diuino auxilio, crebrisque adhibitis admonitionibus, to- tius vitae generalem fecit confessionem, diabolicam sectam reliquit. In cuius detestationem , quotquot haereticorum libros aut scripta habebat, in praesentia aliorum combussit. Sed lon- gum esset singulos aedificationis ex confessionibus fructus per- censere, quamque nobis confitentes ^e in omnibus misericor- diae operibus feruide exerceant , perlustrantes domos paupe- rum , visitantes infirmos, moestos consolantes, et per domos eleemosinas colligentes , quibus pauperum et infirmorum sub- ueniant necessitatibus. Vocamur et nos frequenter ad infirmos, ut , confessione audita , salutares a nobis suscipiant consolatio- nes; plurimum enim nra. faciunt mónita, apud quos , simul ac propriis visitati fuerint pastoribus , si vitae periculum urgeat, missarum subinde celebramus sacrificia , ut refocillati codesti ilio cibo , vel in corpore et in anima conualescant , vel in pa- triam coelestem transmigrent , etc.

528

LlTTERAE QUADRIMESTRES

CCLXXI

Annibal a Coudreto Patri Ignatio de Loyola. Messana, 14 Januarii 1554 l.

IHS

Gratia et pax et misericordia Dni. nri. Jesu Christi sit cum omnibus nobis. Amen.

Parum est omnino , Pr. in x.° colendiss.e , quicquid apud nos hoc quadrimestri actum est, et quod paucis admodum verbis dici facile possit, nisi ex iis essent nonnulla , quorum narratio, ut facilius intelligatur , nobis est paulo fusius explicanda.

In hoc genere noui cuiusdam monasterii in hac urbe institu- tio est, de qua nobis est primo loco dicendum. Erat in hac ciuitate coenobium quoddam mulierum multis nominibus infa- me -. Huius defuncta Abbatissa , rogatus Prorex 3 et a R.do Dno. Vicario, et a Magistrata ciuitatis ut, priusquam altera in de- mortuae locum subrogaretur , tantae infamiae salutique mulier- cularum prospiceretur , rem omnem R.d0 in x.° Pri. Hieronymo Domenech commisit; qui, postquam diu multumque in omnes partes circumspexit , absurdum fore, immo inutile ratus vinum nouum in utres veteres immittere, radicitus euellendos illius loci mores credidit; nec Abbatissam (quamvis ea óptima san- ctissimaque legeretur) ullam efficere posse ut, quibus illae

1 Apographum in folio duplici, nn. 153 et 154.

2 Sermo est de monasterio, quod dicebatur Ascensionis, de quo saepius jam in his Quadrimestribus, et in Polanci C/ironico et in Cartas de San Ignacio.

3 Joannes de Vega.

An. 1554

529

vitiis assueuerant, ab eis vellent ullo modo discedere. Ita va- rie diligenterque re agitata, visum est tandem id consilii Pro- reg'i proponere, ut, dispersis illis in alia monasteria, novae in sanctum illud habitaculum monachae inducerentur ; et quo aptiores ad veram religionis norma esse possent , non ex aliis coenobiis , sed ex saeculo virgines sumerentur, paulo post a Vicario consecrandae. Nihil morae fuit in Principe, quomi nus omnia , ut proposita fuerant , ita transigerentur. Mulieri- bus igitur, quae ibi habuerant (sic) , a Dno. Vicario in mona- steria, prout ipsi visum est, distributis, edicitur a Pre. nro. concionatore 1 si quae virgines ab hoc saeculo nequam , vitae tranquillioris amore , velini in locum sacrum secedere , nomen deferant , amorem sui , patriae , parentum , abjiciant , ut unum induantur Jesum Christum , naie uni posthac et victuras et mo- nturas statuant. Mira res, et sane laudanda; eo ipso die plures quam centum ex iis, quae Pribus. nris. confiten solent, sicut a R.d0 Pre. Praeposito accepimus, conscribi petierunt. Habitus est tamen delectus , neque plures quam decem et nouem sunt admissae, quae natali die Beatae Dei Genitricis in illius mona- sterii tempio, sacrum faciente uno ex Pribus. nris., sumpto Dni. nri. Jesu Christi sacratiss.0 corpore , magna populi frequentia, spectante etiam Principe, Rhegiensi Episcopo, et ciuitatis Magi- strata , post auditam , quae maxime ad rem faciebat, concionem, nouo suae vitae instituto dederunt initium , ab eaque die bene- dictinarum se normae addixerunt. Exhac enim familia fuerant, quae ibi ante viuebant. Erat sacra illa aedes Ascensioni Dni. dicata, a qua et nomen toti loco fuit , cuius situs , quod inutilis parumque idoneus ad hoc vitae genus videbatur, virgines illae in alium locum , qui ad hunc usum antea fuerat electus , magna hominum maximeque mulierum comitante multitudine, sunt de- ductae, ubi nunc, non sine sanctitatis fama (quid enim non dicam quod verum est?) et praedicatione bonorum omnium perseue- rant; neque id certe immerito fit, ut et sui tanta existimationem, et caeteris monachis admirationem excitent ; Diui enim Benedi- cti cañones ne latü quidem pedem transgrediuntur : victus, vestitusque ratio eadem omnibus , nihilque ulli omnino pro-

i Concionatorem Messanae hoc tempore agebat P. Hieronymus Otellus. Polanco, Chronicon, t. in, pag. 216, n. 468, et pag. 227, n. 499.

T. il. 34

530

LlTTERAE QUADRIMESTRES

prium, ac ne qua ullo modo proprietatis illuc obrepat suspicio, vel labes inferatur, mutant inter se persaepe, quae honeste possunt. Eucharistiae Sacramêtum singulis Dnicis., saepe etiam frequentius, recipiunt; parentum et cognatorum colloquia, pe- stes ac pernicies monacharum , diebus Dnicis. ac festis ne ad- mittunt quidem; reliquis diebus ita breuiter, ut magis eorum infirmitati id concedere quam ullius sui solatii gra. faceré vi deantur; adeoque ne id quidem sine comité. Ñeque ad hoc illis sunt, ut caeteris cancelli, sed lamina tantum angustis foramini- bus pertusa. Qua ex re factum est ut quarumdâ matres obmur- murare coeperint privari se filiarum conspectu: se vero non in id genuisse ut iis omnino carerent. Cui rei, siue id ita volebat, siue ut earum animum probaret , simulabat , cü se obstare velie R.dus Pr. non diceret, proponeretque vellentne fenestellã fieri, qua et videre nonnunquam matres et videri ipsae ab illis pos- sent, vicit Christi amor carnem et sanguinem, effecitque ut se id nolle responderent. Ipsae autem et communionum frequê- tia et diuinorum officiorum deuota celebratione , tanta ad sacra illa aedem hominü multitudinem attraxerunt , ut prope paria omnia locus ille cum Diui Nicolai tempio habeat.

Concionatur ibi festis ac Dnicis. diebus unus e Pribus. Col- legii huius iisdemque etiam legit pomeridianis horis ac diebus veneris; est autem auditorum numerus non exiguus: templum satis capax (minus tamen nro.); confessuri et communicaturi permulti eo accedunt : breviter , eadem ibi fiunt, quae apud nos, ut natum in hoc solo deductumque illuc ramum illum facile ap- pareat.

Compressi ut potui orationem, sed nec sic efifeci ut breuis- simus essem. Quid si omnia essem persequutus , quae in hac re non immerito scribenda viderentur? Multo sane fuissem longior. At vero quis non laudabile maxime duxerit virgunculã, dum a suis retraheretur ne in sanctã illa domü ingrederetur , respon- disse si morituram se eadem die intelligeret, nõ tamen ab incoe- pto desituram? et quod huic cü obiiceretur vilitas habitus, quo erat induenda , vestiar (inquit) herbis licet, ego tamen ibo : sed tamê hoc omittamus et iam alio (si videtur) nra. se conuertat o ratio '.

1 De his quae ad hanc monialium Ascensioni translationem pertinenti, vide omni- no Polanco, Chroìiicon, t. ut, a n. 497 ad n. 502.

A.v. 1554

531

Domus illa receptandis meretriculis , quae resipiscere vel- lent , comparata , de qua alias scripsimus , mirum in modum et spiritalibus Dei donis et opü etiam terrenarum subsidiis aucta est. Donata est illis domus commoda a quodam pio Abbate, una cum tempio ; accesserunt ab aliis redditus annui , a plerisque eleemosinae largissimae, praeter virorum permagnum nume- rum , qui aliquid in singulos menses elargiuntur , earumque cu- ram gerunt; et matronae quaedam ditissimae et nobilissimae totius urbis his maximopere et re et verbis fauent : re quidem, cum de suo porrigunt , verbis autem, dum urbe tota , quod illis largiantur , quaeritant. Sunt haec duo opera, quarum hactenus mentio facta est , ciuitati ornamento , neque parum utilia.

Quod vero nunc subiiciam eo est laudabilius quod non uni tantum civitati, sed toti regno nõ mediocriter sit profuturum. Pragmáticas enim quasdam (sic autem decreta Principum hic appellant) paucos ante dies, hortante maxime R.do Pre. nro. Pre. Hieronymo, Prorex toto Regno edici praecepit, quae, si pari diligentia, qua nunc coeptum est, posthac observabuntur, neque iurare omnino , neque rudere , publice saltem , neque cau- ponari , neque concubinas alere perditis licebit. His enim bona pleraque praecipiuntur , et praeter haec mala permulta prohi- bentur , quae referre singula , quoniã nimis immensum et infi- nita videretur, ea typis mandata, ut hic edita sunt, ad te mitto *.

Addamus et his , quae publica sunt , etiam hoc : cum enim muitos ante annos sacri chrismatis nullus hic fuisset usus, effe- cit idem saepe memoratus Pater apud Rhegiensem Episcopum ut duobus diebus innumeram populorum turba hoc sacramêto insigniret.

Ut vero de nobis aliquid dicamus , scholarum ratio , do- mestica instituta, confessiones , conciones , lectionesque novi nihil habent, quod et ex superioribus nris. literis intelligi non possit. Quadraginta horarum oratio 2 bis nro. in tempio his quatuor mensibus facta est , ad quam ingens virorü mulierum- que multitudo confluxit. Jubilaeü , nõ muitos dies ante festa na- talitia , huc allatum est ; quos vero tune aliisque temporibus ex

• Vide Pragmaticarum Regni Siciliae Novissima Collectio, passim. 5 Vide Polanco, Chron., t. in, pag;. 198.

532

LlTTERAE QUADRIMESTRES

confessionibus fructus R.di Pres. nostri collegerunt , nihil est quod repetamus, licet divina gratia fuerint copiosi; iidem enim sunt , quos saepe scripsimus. Ad audiendas infirmorum confes- siones accersuntur saepissime. Qua in re praetermittendum (li- cet maxime festinem) nequáquam videtur, quod duo, vir alter, altera foemina , fluxu sanguinis , cum eo colloquentes , qui eos audiuerat, liberati sunt. Horum vero prior eo deuenerat, ut iam nullum a medicis remedium (experti enim fuerant quae potue- rant) adhiberi posse videretur.

Societatis nostrae ingrediendae desiderio plerique tum scho- lastici tum alterius generis adolescentes tenentur. Horum qui- dam saepius latae repulsae impatiens, sancto fervore accensus collegium , decepto ianitore , intrauit ; cumque ea die detentus Pr. quibusdam negotiis, et cum eo Rector, domo ad noctem usque abfuissent, nulla ratione adduci potuit ut exiret; ubi Pr. R.dus aduenit, quid agat aut velit interrogai. At ille: missus (inquit) sum a Spiritu Sancto ; constantissime interim asserens se nullo modo exiturum. Nihil igitur illi admonitiones , nihil iussa, nihil blanditiae terroresque et adhibitae minae profue- runt: aduocatus est tandem eius pater, quo viso, reluctari ille strenueque obsistere, Spiritili Sancto parendum esse dictitans, plenus interim ac perfusus lachrymis : ab angulo , cui adhaese- rat, vix tandem a patre suo abstrahitur. Ncque tamen fores col- legii est egressus , prius quam ab eo exorarei ut, quoties R.do Pri. nostro recipiendus videretur, suum ipse assensü non esset denegaturus. Hoc uno vincitur, licet invitus, ac pluri- mum renitens, tamen cum patre abiit. Hoc exemplum, ut au- ctori gloriosum fuit , ita nobis nonnihil periculosum: nunc enim vix ab huiusmodi insidiis securi sumus, nec cauere potuimus, quin alter hisce diebus illud sequeretur, sed feliciori, quam prior, exitu; hic enim corpore quidem satis pusillus, animo vero certe vir, et qui adultam pueritiam senilesque mores prae se ferat , absenté Patre , pariter et Rectore , Collegium ingres- sus, redeunte vespere Patre, ac rogante quid faceret peteretve, hic sum (inquit) , hic manebo ; neque aliud quicquam audiri ab eo potuit quam ibi velie manere. Obstupefactus Pater ac prope jam victus secessit in cubiculum. Quid enim aliud faceret? Pater huic non erat hac quidem in urbe; est enim pactensis. Miles quidam hispanus , vir probus et nobis cognitus , apud quem age-

An. 1554

533

bat, paucis post diebus discessurus Melitam ferebatur; praete- rea nox erat nec tutum satis puerum id temporis solum dimitie- re. Commisit domesticis ut eum , si possunt , emittant. Jussu ministri unus e nostris , inscio Patre , acceptum brachiis effert foribus ; tum ille lachrimans : Spiritus (inquit) Sanctus huc me misit; vos eiicitis. Nec tamen elatus discessit; sed, clausa ja- nua, super limine sedebat tacens ac gemens. His tam certis tamque insignibus indiciis boni et constantis animi motus Pater admitti in domum probationis jussit , sicque perseverantiae praemium, quod optaverat, retulit.

Magnum est Societatis hujus in hac urbe nomen , magna existimatio ; animus bonorum omnium ac ferme praecipuorum nobis devinctissimus , cujus rei illud etiam sit indicium quod Ju- rati civitatis noningentas uncias , hoc est , bis mille ducentos ac quinquaginta coronatos , Collegio largiti sunt , ad emendas duas nobilium domos ¡ quae commodissime quadrare Collegio viden- tur. Numerandi praeterea septingenti et quinquaginta coronati; tribus enim coronatorum millibus venditae fuerunt ; sed nos aut Collegium , si quando possit , dissolvet , aut a Juratis aliis pe- tere dono non dubitabit.

In Sancti Philippi 1 Abbatiam mittitur, qui dominicis diebus illic concionetur. In Italae quoque coenobio, in quo Abbatia Proregis fratri collata est 2 , duo habitant ex nostris ; R. P. El- pidius et panormitanus Joannes Baptista, illi socius , egerunt illic a festis Natalis Dominici. Sperandum est concionibus ac lectionibus P. Elpidii non rudes tantum illos populos sed illos quoque monachos adjutum iri.

R. P. Praepositus 3 una cum Prorege, altero a circumcisionis Domini die, Panormum navigavit; adversis autem ventis aliquot dies Milis 4 commorati sunt, ubi interim hospitale quoddam opera ejusdem P. institutum fuisse accepimus.

Haec sunt, Pater optime, quae nunc offerre possumus. Tu vero pro tua benignitate ignosce inscitiae nostrae atque socor- diae, quam ut excitare ; immo prorsus abjicere , tandem aliquan-

• Sanctae Mariae delia Grotta, Abbatia Messanensi Collegio attributa. - Vide in Polanco, Cliron., t. in, pag. 202, annot. 3.

5 P. Hieronymus Domenech, universis in Sicilia sociis praepositus.

* Vide Polanci Chron., t. n , pag\ 552.'

534

LlTTERAE QUADRIMESTRES

do possimus, tuis ad Deum optim. maxim. precibus effice. Vale. P. in Christo observandissime , omnium memor esto.

Messanae 14 Januarii 1554.

R. P. T.

inutilis in Christo servus ,

Annibal a Coudretto.

Alia manu : Messana, Originale

CCLXXII

Franciscus Viera,

Ex commissione Patris Gundisalvi de Silveira, Patri Ignatio de Loyola. Ulyssipone , 15 Januarii 1554 s.

Jhs.

Muy R.d0 Padre.

Gra et pax Dni. N. X. sit semper nobiscum. Amen.

Para cumplir con la justa obligación que de escribir tenemos á V. R. cada 4.° meses, diré algunas cosas que por nra. Comp*a se dignó Su M.t obrar en esta ciudad.

En los meses atrás 3 oyó V. P. de cómo el P. M.° Hierónimo Nadal cõ grã instancia y favor de sus A. A. 4 para esto , habia procurado poner en efecto la distinción que ay en'^N. Comp.a de

1 Sic; hic tamen dicta etiam intellige quae supra, pag. 477, annot. 1.

2 Autographae in folio duplici, nn. 403 et 406. •" Vide supra, pag. 441 et 465.

4 Sus Altezas. Rex, Regina et Principes.

An. 1554

535

casa y Collegios, cosa de mucho fructo para la gente, que pa- resce hasta entonces no se sabia determinar en las cosas della; porque, como en la verdad todos procedían cófusamente, ansí unos decían della de una manera, otros de otra. Ahora por la bõdad de Dios N. S. todo ba muy bien y á mayor gloria de Dios y alabanza suia, y á grã aumêto del edificio deste pueblo , que nos tiene mucha afición.

En el pr.° de Octubre, como creo ia V. P. sabrá, nos dio su A. 1 la Iglesia de San Roque, que es de muy buena capacidad y situada en el más noble y sano lugar de la ciudad. Después de muchos dias avella pedido á los cofrades della, los quales se de- terminaron de no dalla y entediéndolo el Rey, después de mu- chos ruegos y cumplimientos con ellos, determinó de venir á ella en propia persona para de su mano nos meter en posse s, como lo hizo, encargando al Sr. Don P.° Mascareñas para nos dar las llaves; y como en todo el Rey es muy justificado y por no desconsolar á estos hombres, satisfizoles, dándoles 100 du- cados, que podían haber gastado en azulejos, de que tenían muy bien aderezada su iglesia, y 10 ducados de renta cada año, que podia retar la caxeta de las limosnas, y 30 ducados en cada un año en su vida á un capellá, que habia más de 30 años que ha- bitaba en la iglesia, quedando aún los cofrades algo descõten- tos; mas no pasaron muchos dias, después de nuestra estada, que Dios N. S. los acabase de consolar, viendo el grande fructo que se hazia y conosciendo quan bien habían trocado, permi- tiendo tirarse esta iglesia á un capellán para darse á tantos, de que Dios se sirve, de lo que están muy contentos y gradem. te consolados, como después mostraron con palabras y obras; pues, después que bieron nro. modo de vivir, mostrarõ tanto su cõtentamiento que nunca acababan de dar gracias al Señor de haber nosotros sido en los que cupo la suerte de venir á esta casa, ántes que otros muchos religiosos, que ya la habian pre- tendido alcanzar de ellos, y con favor del Rei. Bendito sea el Señor por todo. Y así se fueron á la Reina, que para dársenos la casa fué casi todo, dándole gracias, diciendo serles hecha una grã m.d alcanzar nuestra conversación por su medio, aunque

1 Rex Portugalliae.

8 en posesión.

536

LlTTERAE QUADRIMESTRES

antes le estavan mal aficionados y se quejaban ansí della como del Rei, y añadiero diciendo que renunciaban á lo que habían contratado de hazérseles una capilla para su S.t0 junto á la nra., teniendo por mejor quedarse en nra. conversación, aun- que sin capilla y sin aparato de cera y otras cosas, de que ellos suelen hazer mucha cuenta, contentándose cõ que los encomen- demos al Señor y tengan su tabla pequeña solam. te los do- mingos

No sólo en estos se halla esta devoción de nra. Comp.a, mas aun en la gente más noble, de que es á la continua nuestra igle- sia frecuentada con confessiones , comuniones y ejercicios espi- rituales, ó para rescibir consejos y para efectuar muchas cosas y obras pias y de servicio de Dios N. S., y por esta causa tene- mos los P.es, que aquí somos, tan occupado el tiempo que .para comer y rezar usamos dél á hurtadas; y si fuésemos más , como somos los continuos 4. y á vezes 5. y 6. , para todos abría cõ- fessiones en la mañana y tarde y aun en la noche , si á las mu- jeres se diese lugar como se dá á los hombres. Es tanto el con- curso de cada el día que tengo en poco cotar en cómo en esta fiesta de Navidad, á la noche con cirios encendidos en la igle- sia, y de dia hasta la una después de medio dia , no se dejaron de quantos aquí somos los confessonarios más que en quanto se tomó algún poquito de sueño y tiempo para cumplir con nues- tros oficios; y son los P.es muy instados para lo hazer en mu- chas partes de afuera; con algunos se cumple porque somos po- cos; lo mismo se haze en las cõfessiones; en otra manera sería no dar recado á los que nos vienen á buscar á nra. iglesia.

El que predica es el P. Dõ Gózalo 2 y muy bien y cõ macho hervor; y creemos se sirve mucho N. S. mucho en este ministe- rio. Tiene grã facilidad y copia y devoción en el predicar, y dá grande expectación de sí , y viene á oir mucha gente noble y otra mucha gente cõ grã cõcurso, y satisfaze mucho. Lee tam- bién, qn.° no ay dia S.t0 en la semana3, una lición de la scrip- tura al miércoles, á donde también biene mucha gente.

Hace el P. Gonzalo Vaz doctrina á los domingos y dias san-

1 Vide Polakco, Chronicon, t. m, pag. 434 , n. 963.

2 P. Gundisalvus de Silveira, Professorum domui praepositus.

3 cuando no hay dia santo en la semana, cum intra hebdomadam nullus est festus dies.

An. 1554

537

tos á la tarde, y es admirable el concurso de la gente que viene y con tanta devoción que es para dar gras. al S. Queda mucha gente en la iglesia á la mañana sin ir á comer, para poder tener lugar en ella para poder oir la doctrina , y otras mandan traer el comer y come en el campo qn.° por la mañana vamos á co- mer; lo que por las muchas confesiones que ay es al m.° dia y más tarde; queda ia la iglesia casi llena del gente que ia viene á la doctrina, y cuando acabamos de comer, está ia tan llena la iglesia con ser algo capaz, que ia no se puede entrar y esto aun- que llueva y aia otros impedim.tos dello , como otros sermones y indulgencias en otras partes ; y es tanta la gente que biene que mucha más gente se va que la que ay, y esto cõ mucho ex- ceso. Fué forzado el P. Prepósito mandar al P. predicar fuera para satisfazer con la devoción de tanta gente, aunque por ser algo flaco y indispuesto, no lo pudo hazer muchas veces; y es cosa para alabar y dar gras. al S. de la mucha devoción que le tiene, porque aunque llovia en estas doctrinas que hazia fuera, así estaba la gente atenta y cõ la misma quietud como si hiciera buen tiempo.

Ahora predica dentro, y cresce tanto de continuo el con- curso, que nos espanta; porque cõ casi saber la gente que no ha de caber en la iglesia , viene tanta de continuo en tato cresci- miento que al principio se volveria por no poder oir otra tanta gente como estaba en la iglesia, y ahora se volverán, de las tres partes, dos y más. N. S. sea alabado por todo.

Va también este P. al miércoles á hazer una plática á las damas de la Reina á donde viene casi toda la gente del palacio y haze también otra plática á la Infanta Doña Isabel y á toda su casa y á otra mucha gente del palacio, la qual por ella posa en él, también biene; y muchas destas mujeres nobles se cõfie- san y creesse que, como son personas tan principales , que su provecho redundará en grande gloria y servicio del Señor.

El P. Doctor Torres, que agora posa aquí, haze otra á las damas de la Princesa y de ellas se cõfiesan muchas y en ellas aún más se vee la devoción. N. S. sea alabado por todo. Es muy grande el crédito y amor que todos los S.res nobles desta corte tiene á la Comp.a; y no sólo de ellos, mas de todo el pueblo no

1 Joanna, Caroli V filia, Joannis, Portugalliae Principis, uxor, jam tum vidua.

538

LlTTERAE QUADRIMESTRES

cesã los que aquí viven cerca de nosotros de dar gras. al S. que- rerles hazer tanta m.den traernos aquí; y los que están lexos, desean vivir cerca de nosotros , y ia algunas personas nobles se mudaron aquí cerca. Cresce tanto este amor y devoción en la gente y en el cõtinuo concurso á los sermones y doctrinas que nos fuerça á quererles hazer la iglesia más capaz, sin espe- rar el edificio que se espera hazer, aunque en ello se dé buena prisa; y el Rei, como todos los príncipes y los del pueblo, mues- tran muchos deseos de querer ayudar de su parte. Su A. ma- xime a tomado el asumpto de la traça de la casa, que ya agora tuviera algún principio , si no lo impidiera la muerte del Prín- cipe l, su único hijo, que Dios N. S. tiene en su gloria, de que sus A. A. están muy desconsolados, aunc^ue en sufrillo se muestre grade y xpño. ánimo.

A fuera sus Altezas, los S.res principales ofrece ia de ahora algunas particulares personas para la obra, quien 90, quien 30, quien 50 ducados, y alguno 250, y otros mucho según puede cada uno; no dexando muchas otras limosnas, que cada dia ha- zen á la iglesia, como son 4 cálices muy buenos y ricos hor- namêtos para los altares, retablos, y vestimetas para los sacer- dotes, y un sagrario, donde ahora está el S.t0 Sacramento, muy bueno y rico; y si quisiésemos abrir puertas á rescebir, sería mucho más; parésceles que dar aquí gana jubileo. Es tanta la cõpasion que tiene de nos ver posar en unas pobres , pequeñas y pocas casas , que no dudo se acabara muy presto la obra tanto que fuese começada. La experiencia de muchas buenas obras que nos hazen y para más se ofrescen , me haze hablar desta manera.

Son tantos también los que dan y se ofrescê á dar porciones, como acá se acostumbra , en moneda, que algunas veces nos hazen recordar de qua mal imitamos á las sacochas de allá 2.

Tenemos aquí por Prepósito local al P. D. Gonzalo, que al presente suple á todas las prédicas y doctrinas , así dentro de nra. casa corno del palacio, por caer enfermo el P. Gonzalo Vaz; empero el Doctor Torres, que aquí está por colateral del

1 Joannes, qui supremum diem obiit 2.a Jan. hujus anni 1554. Unicus is dicitur quia caeteris suis fratribus et sororibus supervixerat.

8 cuán mal imitamos á las sacochas de allá; quara male eos imitamur, qui in Ita- lia alibique, peras (saccoccie , bisaccie , hisp. alforjas) humeris gestantes emendicant.

An. 1554

539

Provincial , del domingo , que adelante viene 1 , tomará el asumpto de las doctrinas, y hasta ahora se ocupaba en cõfesio- nes y otras occupaciones, principalm.te en venir á palacio á ha- blar á sus A. A., de quien muchas veces es llamado, y le tiene grã crédito y le ocupa en cosas de mucho servicio de N. S.

Por ahora no más que encomendarnos en orationes de V. P. y de todos los P.es y herrn.03 de allá.

De comisión del P. Don Gonzalo.

De Lisbona á 15 de henero de 1554.

De V. P. hijo y siervo en Cristo

Francisco Viera.

Super scriptio in quarta pagina: Jhs.

Al muy R.d0 en xpo. Padre el P. M.° Ignacio, Prepósito Ge- neral de la Comp.a de Jesus en Roma.

Alia mana: 1554. Quadri, lisbona. 15 de Gennaio.

Praecedentium litterarum Francisci Viera latina versio *.

IHS

Gratia et pax Dni. nri. Jesu Chri. sit semper nobiscum. Amen.

Ut debitum ad te quarto quoque mense aliquid litterarum dandi praestarem officium, Reverendissime Pater, non alienum duxi ad te perscribere nonnulla, quae per nram. Societatem summa illa et tremenda Majestas superioribus proximis mensi- bus facere^dignata sit.

1 del domingo, que adelante viene, dominica próxima. * Autographum in folio duplici, n. 411.

540

LlTTERAE QUADRIMESTRES

Audivisti, credo, quemadmodum Pater Magister Hierony- mus Nadal mirifico et studio et sollicitudine Regis ac Reginae efficiendum curaverit, ut domus a collegiis pro more Societatis separaretur; rem nimirum populo fructuosam et utilem, qui qui- dem ante illum diem de eis rebus nesciebat quid existimandum esset; cum enim omnia haberentur confusa , aliis alia sententia erat. Jam mine Dei opt. max. beneficio recte optimoque ordine cuneta procedunt, tum ad Dei laudem et maiorem gloriam, tum ad aedificationem hujus populi, quinos benevolentia complecti- tur singulari.

Calendis Octobris Rex nobis concessit templum Divi Rocchi, latissimum et in celeberrimo totius urbis et saluberrimo loco positum; quod quidem templum cummultum diu a confratribus petitum esset eosque id retinendum constituísse Rex cognovis- set, post multas preces officiosaque imperia, diem fixit, quo ad illud die veniret, ut nobis ipse praesens illud traderet. Ita- que fecit, et nobis per Dnum. Petrum Mascarenhas claves com- mitti jussit; qui tamen ut est aequi servantissimus, hominibus, ne quam molestiam inde contraherent, satisfecit. Primum 100 aurei restituti, quos plus minus illi coemendis tessellis , quibus artificiose quidem exornatum templum erat, consumpserant; decem item in singulos annos, quod quidem compendium arcula eleemosynarum faceré posse videbatur. Decreti deinde triginta singulis quibusque annis parocho hujus ecclesiae , dum vixerit, qui amplius triginta annos ibi habitaverat. Quibus sane rebus cum non omnino fratres essent contenti, haud post muitos dies, quando coepimus in eo loco agere, pensiculato fructu , qui inde ingens percipitur, omnium erga nos voluntates animosque Deus opt. max. conformavit. Animadvertunt namque optime commu- tasse, ecclesiam, uni quidem parocho ademptam, multis traditam esse, tanto studio sollicitudineque Deo servientibus. Quod eos quidem certe maximopere delectat atque consolatur: quam pro- fecto laetitiam , posteaquam et institutum et rationem nostrae omnium vitae intellexerunt, tum verbis tum re saepe declara - runt, nullum unquam tempus intermitientes , quin Deo gratias agerent, quod nobis potius quam multis aliis religiosis , qui eam adipisci Regis item favore tentaverant, haec aedes (Do- mino rerum omnium gratia et laus) obvenerit ac contigerit. De- nique in regiam se contulerunt, Reginae, quae quidem caput et

An. 1554

541

auctor huius aedis nobis dandae fuerat, immortales gratias agunt: summum se beneficium, qui in nram. consuetudinem fa- miliaritatemque per illam venerint, accepisse, quamvis antea, non ita bene ad illam affecti , de illa Regeque multa quereren- tur; ad haec nolle quod principio convenerat, ut suo Sancto sa- cellum nostro tempio contiguum construeretur; malie se nra. consuetudine frui sine sacello, sine cerae apparatione, aliisque hujuscemodi rebus,quae ab ipsis inmagnis habentur; satis bene secum agi existimare se, si sibi nrarum. precum fructus com- municemus, diebusque dumtaxat dominicis mensa párvula ha- ber i sinatur.

Et quidem hoc nrae. Societatis studium devotionemque non in iis modo verum etiam in primariis perspicere est , qui tum confitendi, tum sanctae Eucharistiae suscipiendae gratia, tum ut accipiant spiritualia exercitia et consulant, qui possint multa piíssima Deoque iratissima opera exequi, concurrunt. Quam- obrem quotquot hic sumus Patres, tot distinemur occupationi- bus, ut nisi subsecivis temporibus cibum capere precesque ho- rarias recitare nequeamus; quod si plures essemus, cum assidue quatuor, alias 5, alias vero 6 simus, nec mane nec a prandio sed minime noctu, si mulieres ut homines admitterentur, confessio- nibus sufficeremus. Tantus profecto est quotidianus concursus, ut parumputem, si hoc Christianae Nativitatis festo, interdiu ad primam pomeridianam horam, noctu vero, cereis in tempio ac- censis, omnes quotquot hic sumus confessionibus intentos fuisse recenseam , ut vix aliud suppeteret tempus , quam quod ad psalmos horarios recitandos aut ad quietis aliquid capiebamus.

Ad idem multis aliis in locis faciendum Patres sollicitantur; at nos nonnullis satisfacimus, propterea quodpauci sumus; idem in confessionibus servamus , ut possimus eos, qui ad nos in nram. ecclesiam veniunt, audire. Concionatur Pater D. Gonçal- vus optime et vehementissime, quo in ministerio rem illum gra- tissimam Deo faceré credimus. Est in dicendo tam facilis, tam copiosus etardens, suique máximas excitat expectationes; quem ad audiendum cujuscumque modi hominum sed maxime nobi- lumi innumerabilis multitudo convenit, quibus ille, ut videre est, placet. Diebus quoque mercurii, nisi festum in hebdómada aliquod intercurrat, non sine magno conventu ac frequentia sa- crae paginae lectionem enarrai. Pater Gonçalvus Vaaz diebus

542

LlTTERAE QUADR1MESTRES

dominicis festisque omnibus vesperi non minori quidem nomi- nimi [frequentia] eaque attentione doctrinam facit, ut maximae Deo gratiae sintagendae. Maxima pars mane in tempio, ut suum locum tueatur, remanet, neque pransum it, alii cibum afferri ju- bent, in campo manducanti ubi nos cibi capiendi causa de tem- pio discedimus , quod certe ad meridiem aut serius propter fre- quentissimas confessiones fit, fere totam ecclesiam occupatam a populo relinquimus, qui tantum ad doctrinam confluii. Finito autem prandio, ita refertam invenimus, cum sit capacissima, ut nemo intro admitti possit ; id quod neque pluvia neque alia res ulla impedii, non conciones aliis in locis habitae, non indulgen - tiae. Denique tanta est multitudo eorum, qui veniunt, ut quam saepissimeplures quam remaneant revertantur; quod cumPrae- positus noster animadverteret, necessum esse existimavit, [quo] ardentissimis tam numerosi populi studiis satisfaceret, ut Pater pro templi valvis concionari juberetur. Id quod ille per corporis imbecillitatem et valetudinem diu nequivit sustinere. Sed est sane quidem mirum videre quam libenter quantaque aviditate omnes eum audiant , quippe qui et doctrinis , quae foris habe- bantur, licet plueret, nihilominus tantum illi silentium tribue- bant, quantum maxime serena tempestate tribuissent: nunc in- tus concionatur, tantusque est concursus, ut nobis sane admira- tioni sit. Nam cum sciant et ecclesiam non posse tantam turbam capere, tot magis magisque in dies confluunt, ut initio de dua- bus una, nunc de tribus ferme duae, partes , quod, occupata jam ecclesia, non poterant audire , discesserint. Singulis prae- terea diebus mercurii habet ad Reginae pedissequas brevem sermonem, cui fere omnis regia familia interest: habet item aliud ad Principem Elisabeth cum universa simul familia multisque praeterea aulicis, qui cum ipsa in regia habitant [et] eodem conveniunt; multae harum mulierum nobilium confessiones fre- quentant; quare in maximum Dei servitium et gloriam , earum fructus (sunt enim quasi civitatis lumina) redundaturus credi- tur. Pater Doctor Torres, qui hic nunc versatur, ad Principis pedissequas habet [concionem]. Ex his multae confitentur , in quibus etiam magis pietas elucet, gratia et laus Deo.

Tantum et fidei et benevolentiae huic nostrae Societati non primores modo hujus regiae tribuunt sed universus etiam po- pulus, ut cum omnes, qui ad nostras aedes incolunt, nunquam

An. 1554

543

cessent Deo opt. max., quod nos huc transferre dignatus sit, gratias agere, tum qui diversi a nobis habitant, summo tenean- tur huc commeandi desiderio , atque adeo nonnulli nobiles huic viciniae commigrarunt. Quid quaeris? Tantopere et amor et charitas et multitudo ad conciones atque doctrinas concurren- tium in dies magis magisque crescit , ut nos compellamur ca- paci aedi curam laxitatis adhibere, idque ante aedificationem, quam expectamus; quae in brevi conficiatur non est dubium, praesertim cum non solum Rex sed pariter et caeteri Principes et universus populus prae se mirificum animum pro se quisque adjuvandi ferant. Ac Rex quidem aedium descriptionem confi- ciendam suscepit, cujus quidem certe fundamenta essentiacta, nisi Principis, eius unici filii , quem Deus in aeternam gloriam evocavit, praematura funestaque morte intercepisset, quaeillius juxta et Reginae animum acerbissimo vulnere sauciavit , quam- quam id ita moderate ferant ut non minimum magni christiani- que animi specimen exhibeant. Praeter quos ac principes viros, nonnulli privati homines jam nunc partim nonaginta, alii tri- ginta , alii quinquaginta , nonnulli 250 áureos nummos ad opus pro suis quisque opibus pollicentur ultroque offerunt. Taceo multa privata bona, quae sane quotidie ecclesiae donantur, quatuor óptimos cálices, magnifica aris ornamenta, tabulas pi- etas , vestes sacras , et pretiosum magnificumque sacrarium, quo nunc continetur servaturque sanctissimum Sacramentum; quod si omnia admitteremus , profecto multo plura donarentur; sic enim existimant iucrum valde magnum faceré quicumque nobis aliquid donant. Ita commoventur quod eas ac paucas qui- dem casas habeamus ut nihil dubitem quin brevi conficiatur opus , si prima manus accedat ; ac quidem id ut confirmetur summa illorum in nos beneficia multoque plura conferendi vo- luntas, quam quotidie declarant, facit. Quamplurimi praeterea ut dant portiones pecuniarias , quod hic sane fieri solet; ut pol- licentur ; ut nobis in mentem nonnunquam veniat quam male vestras peras imitemur.

Hujus domus Praepositus est Dominus Gonçalvus, qui in praesens tum doctrinarum, quae ubique locorum habentur, curam gerit, solusque omnem istum laborem sustinet, quod Pater Gonçalvus Vaaz in morbum incidit ; sed a próximo do- minico die Doctor Torres , qui Provincialis collega est , docen-

544 LlTTERAE QUADRIMESTRES

dum populum suscipiet, qui ad hunc diem confessionibus au- diendis aliisque necessariis occupationibus vacavit , praesertim Regem Reginamque , a quibus frequenter accersitur, conve- niendi. Ambo illi et mirum in modum faciunt et negotia Deo gratissima committunt.

Reliquum est ut me tuis precibus caeterorumque fratrum commendem ac tradam.

Ex Patris Gonçalvi imperio.

Olyssipone, 17. cai. februarias , anno a salute humana quin- gentésimo quinquagesimo quarto supra millesimum. V. P.

Filius inutilis in Domino

Fran.cus Viera.

Super scriptio in quarta pagina: Ad modum Reverendo Ma- gistro Ignatio ,

Praeposito generali Societatis Jesu, Romae.

Alia marni: 1554. Quad. Lisbona. Del Febraio '.

1 Haud recte quidem, sed del Gennaio.

An. 1554

545

CCLXXIII

Franciscus Scipio Patri Ignatio de Loyola. Ferraria, 18 Januarii 1554

Jhs.

GratiaetpaxD. N. Jhu. Christi insit animis nostris perpetua. Amen.

Paucis faciam te certiorem, P. optime, de his quae quatuor mensibus proximis gesta sunt. Nam cum in album relata essent recte facta patrum et fratrum, eorum commentariolus , qui hu- jus rei memoriae retinendae causa confectus erat, mea periit ne- gligenza. Quocirca in medium proferam, quae mihi divini nu- minis ope occurrent. Primum de Patrum et Fratrum domestica consuetudine, deinde de eorumdem officiis in communi salute tuenda, tum vero de juventutis institutione.

Principio Patres pie ac ferventer se gesserunt ac gerunt, tum in orationibus, tum in officiis domesticis , exhortanturque fratres ad excellentem virtutem non tantum praeceptionibus sed ipsis actionibus exemplo demonstrant quales Xpi. servos esse oporteat. Docent eos parere divinae legi et sese totos ad xpi. Domini voluntatem effingere et in hujusmodi virtutis stu- dio potissimum versari. Ac ut tranquillius sese darent orationi- busj praeter templum constitutum est sacrarium, quo pro suo quisque studio et volúntate secederet, et in eodem loco congre- gati quotidianas fundunt preces. Quidam ex patribus adeo du- citur Dei gloria et communis salutis studio ut, suae valetudinis

1 Apographum in folio duplici, nn. 89 et 90.

T. il.

35

546

LlTTERAE QUADKIMESTRES

imbecillitate minime impeditus , diligenter sese exerceat , tum dando Consilio de rebus arduis , tum consolando afflictos , tum concionando et audiendis in confessionibus fratribus et exter- nis, ut omnino debile ejus corpus trahi et impelli mirifico quo- dam spiritus impetu et fervore videas.

Fratres se etiam honeste et obedienter gerunt, et Christi amore conjuncti ac mutuis officiis devincti, ipsi inter se alius alii virtutis gloria praestare contendit. Progrediuntur tum in virtu- tibus tum in litteris, pietatem cum disciplinis conjungendo. Et ut de aliis interim taceam, qui vere abnegationis et perfun- ctionis (sic) desiderio fervent, de quodam minime tacebo. Qui tantopere obedientiae et charitatis ministeriis Societati inser- vire coepit, ut neque febris quartana, neque debilitas corporis et vulnera pedum ab officiis domesticis deterreant, et minus a schola et pueritiae institutione retardent.

Patres maxime inserviunt ferrariensium saluti, eos tum con- fessionibus tum consiliis et exhortationibus adjuvando, unde profecto non mediocris sequitur fructus. Nam viri et foeminae, qui Patrum prudentia instituuntur, felicitei* pergunt in via Do- mini, magno fortique animo crucem suam quoti die capessunt, universos verbis et factis instruunt, familias in Dei timore et patrum disciplina continent, et in suis denique rebus omnibus solam Dei gloriam et proximorum salutem spectant quaerunt- que. In hoc jubilaeo non modo pluribus accurrentibus operam suam in templo usque ad vesperam , sed etiam domi nocte de- derunt; et magna certe eorum fuit multitudo , qui vitae lapsus lachrimarum imbre diluerunt. Atque ex plurimis quidem, qui ad confessionis asylum perfugerunt, nonnullos ad Domini glo- riam referam. Quidam, cui monachi placuerat institutum, et in eo duodecim manserat annos, tandem a vita religiosa recedens, per duos annos omnium vitiorum se ministrimi praebuerat ; de- mum Dei benignitate in morbum incidit, et in xenodochio uni- versam vitae historiam Patri nostro explicans, admirabilia do- loris et contriti animi argumenta in peccatorum enarratione dedit, et animo bene affectus et corpore ad suam remearunt (sic) vocationem.

Alius, qui ante annos quatuordecim, reiecto Dei timore, contempto sacramento confessionis, sese vitiis et fraudibus contamina verat , postremo resipuit, ac in viam Domini rediit.

An. 1554

547

Sex mulieres, quae diu corporis voluptatibus et aliis flagitiis mancipatae vixerant, revocatae ab inveteratis flagitiis opera et cura Patris, et constitutae sunt in coenobio mulierum , quod vulgo vocatur Conversarían. Adfuerunt patres nonnullis aegro- tantibus, qui e corpore excesserunt, et ex his quidam obiisset rebus minime constitutis et ordinatis, nisi opera et cura Pa- tris cautum fuisset et provisum. Accersuntur Patres a multis nobilibus viris gratia tum confessionum tum consolationum in rebus arduis et affiictis. Adeo nonnulli animo affecti sunt in nos, ut nisi in nostro templo rebus divinis intersint, nullam volupta- tem et animi oblectamentum alibi se percipere fateantur. Qui- dam viri et matres omni opere nituntur uxorem aut filias a Sa- cramentorum et rerum divinarum deterrere frequentia; adeo passim odium et bellum justitiae et veritati indicitur. At illae pompam mundi negligentes, domum orphanorum ingressae, et concioni intersunt et Coenae Dominici Corporis. 1 pro-

fecto Religionis perstudiosae foeminae facillime hominum glo- riam ab eo contemnunt, quo se Christo dedunt in disciplinam. Visuntur qui servantur in custodia publica, et ad virtutem et vitae correctionem incitantur ac admonentur.

lidem Patres pauperes in xenodochio ad patientiam et Dei laudem exhortantur, tum privatim commonefaciendo , tum ge- neratim concionando ; medentur ipsorum animis praesentibus confessionis medicamentis; adhibent praeterea cauterium emen- dationis, deterrendo a pristinis vitiis, vocando ad peccatorum suorum et Christi Domini beneficentiae et providentiae cogni- tionem , qui eos morbis puniat et castiget, quo tandem resipi- scant.

Viri honoratiet primates bene de nobis, Christi Jesu gratia, sentiunt et nobis in turbulentis et in sedatis favent. Nam nuper eorum gratia et opera quinqué improbi iuvenes in carcerem fuerunt detrusi, qui nostrum ludum ingressi , coeperunt omnia disturbare ac Patribus minitari; denique poenas facti dignas, per unum fere mensem in carcere coniecti , ipsorum etiam pa- rentum consensu et volúntate, luerunt.

Quid ipse Dux de nobis sentiat, idem declaravit: nam filium, designatum in Episcopum Ferrariae, instituendum in officiisdi-

Emendatum hic est veibum, quod legere non valemus.

548

LlTTERAE QUADRIMESTRES

vinis et orationibus Patri nostro tradidit , et voluit eumdem a Patre incitari et stimulari ad virtutem et honestas actiones. Fi- lius porro, praeclaro et excelienti ingenio, ducitur rebus divinis, corpore pariter et animo tendit ad Dominum in precationibus, et flexis genibus cum Patre plures horas impendit orationi, Pa- trem reveretur , ejus consiliis et admonitionibus acquiescit, omnibus rebus agendis singularem adhibet simplicitatem et pu- ritatem magnam; denique sui concitai expectationem , si eum Dei benignitas in tanta et opinionum et morum perversiate sustineat ac tueatur

Pater 2 omnibus feriatis diebus in tempio concionatur , idque vero et salutis Christianae unice studioso spiritu efficit , gre- gemque Domino partum sana et fructuosa pascit doctrina, qua quidem in re superat omnium expectationem ; adeo est disten- tus rebus collegii et negotiis animarum. Quae omnia quantum negotii facessant studiosorum animis nosti ipse optime.

Reliquum est, P.r , ut paucis juventutis institutionem audias, quam tu maxime ad divinae majestatis cultum erudiri exoptas. In die festo Divi Remigii, more Academiae Parisiensis , singu- lis annis studia renovantur. Per totum ergo diem habitae sunt multae orationes, recitata plurima et varia carmina; interfue- runt multi cives, aulici viri, doctores et professores publici, qui profecto tantopere delectati sunt, tum voce , tum gestu et vultu declamantium adolescentulorum, ut talem actionem et dignita- tem in dicendo nunquam se vidisse faterentur. Erant sane pueri recte instituti, et qui pro tempore magnos habebant in li- teris humanioribus progressus.

Universi fere amabant , suum magistrum et verum anima e parentem , nostrum Andream Bononiensem , adeo ut lubenti animo nudi nudum sequuti fuissent Dominum cum praeceptore suo discedente, si per parentes concessum his fuisset.

Omnibus ergo authoribus, qui praelegendi erant , declaratis et constitutis, pro viribus coepimus eos enarrare et juventutem ad humanitatem et pietatem informare. In his literarum studiis eadem industria hucusque sumus progressi. Ac ut deinceps fa- ciliter progrediamur ac christianam juventutem a vitiis arcea-

* Haec omnia fusius explicata vide in Polanci, ChrOnico, t. ili, pag. 143, n. 289, et

t. IV.

2 Joannes Pelletarius , ferrariensi Collegio praepositus.

✓

An. 1554 549

mus, tum ad artium studium tum ad veram virtutum laudem inflammemus, nosque universis christianis disciplinam praebea- mus, precamur a Christo Domino sapientiam et virtutem. Bene vale, Pater optime, nosque, ut votorum nostrorum compotes reddamur, Domino commenda.

Ferrariae, 15 calend. Februarii 1554.

Tuus in Domino filius,

Franciscus Scipio.

Alia manti in quarta pagina: 1554. Quad. Ferrarien. 18 di Genaro. Q. S.

CCLXXIV

P. Caesar Helmus Patri Ignatio de Loyola. Venetiis, 20 Januarii 1554 *.

IHS

Gratia et pax Xpi. etc.

R.de in primis atque in Chro. mihi obs.me Pater:

Quae superiori quadrimestri Collegii hujus ministeria hic

gesta sunt , et ad animarum salutem spiritualemque aedificatio-

nem pertinent, breviter perstringam.

Primum quidem, omissis aliis, tum annuis, cum etiam qua-

1 Autographae in folio duplici, n. 63. — Eas in pluribus emendavit decurtavitque Po- lancus , et harum sic castigatarum apographum exstat in folio 64, quas nos infra sub- ii ciemus.

550

LlTTERAE QUADRIMESTRES

drimestribus bimestribusque confessionibus, quas nobisfaciunt devoti nostrae Societatis , de tribus hic tantum generalibus fa- ciam mentionem. Prima fuit juvenculae cujusdam , annos 18 circiter natae , adhuc innuptae : quae turpe vitium , cum juvene quodam a quadriennio commissum, aliis prae pudore nunquam ausa est detegere confessariis. Cum autem de periculo suae damnationis aeternae nos eam fecimus consciam , si peccatum aliquod scienter in confessione taceret, statim multo pudore lachrimisque perfusa celatum aliis crimen cum omnibus ante- actae vitae suae peccatis apud nos est confessa. Altera idem fecerat mulier , sed Christi gratia confessa est nobis generali- ter. Quidam etiam mercator abhinc circiter duodecim annis, tum quod prae pudore teterrimum quoddam vitium in confes- sione nunquam detexerat, cum etiam quod propter alia pec- cata merito angeretur animo , generalem et ipse fecit confes- sionem. Is quadraginta circiter ducatorum restitutioni cum ob- noxius foret, quoniam et praesenti et non praesenti pecunia plu- ris aequo merces quasdam vendidit , quibus est debitor , omnia pollicitus est restituturum ; id quod brevi , ne in libris ejus cum multis, quibus ipse est debitor, appareant debitores, quicquid praeter aequum ablatum est, iisdem remittet. Alius quidam vir per monachum quemdam, olim suum confessarium, ac per me, quos abstulerat clam hero suo , viginti ducatos restituii ; idque factum est, postquam apud nos coepit confiten. Alium quem- dam in dies moror , qui ducentorum ducatorum et eo amplius promisit faceré restitutionem , ac dixit mihi quod ruri quamdam ecclesiam , fere jam dirutam ac nimis exiguam , ex devotione est instauraturus, ut satisfaciat conscientiae suae pro sublatis rebus incertis , in qua instauratone trecentos fere ducatos ex- pendei ; juxtaque meum consilium expostulat animam suam gu- bernari: caeterum ne improvisa morte corripiatur, ac propte- rea pauperes , ejus creditores , suo frustrentur credito , interea dum a fre. exigit nummos, schedulam manu sua scriptam mihi consignavit, qua se illorum esse debitorem confitebatur: ut expleto tempore sibi a me praefixo, nisi primo facta fuerit resti- tutio in manus pauperum ibi nominandorum , mihi liceat sche- dulam ipsam eis tradere.

In ultimo jubilaeo tam frequens ad nostrani ecclesiam confi- tendi gratia accesserat populus , ut a me , qui pro Societate

An. 1554

551

Jesu , ut seis , sacerdos solus relictus sum , omnes audiri nullo modo possent; quapropter, ut scias Antistitis nri. 1 charitatem atque salutis animarum zelum non minus quidem sed in dies magis magisque augeri , ex suis domesticis sacerdotibus duos seniores praefatus Antistes ad nos misit , ut audirent advenien- tium huc confessiones : injunxitque illis ut nihil quicquam, sicut Servatoris nostri Jesu Chxpi. ac Societatis Jesu est institutum, pro confessionibus audiendis acciperent , quod et factum esse credo. Unde et magna laude digni sunt atque apud Deum me- rentur multum , praesertim etiam si diligentiam , pietatem et charitatem , qua usi sunt , spectes ; nam ad secundam usque no- ctis horam 2 in audiendis virorum confessionibus mecum labo- raverunt. Sed de praedictis confessionibus jam satis.

Reliquum est ut de hebdomadariis confessionibus ac com- munionibus hoc solum dicam , nempe : quod nulli dubium esse debeat quod confitentium et communicantium numerus augea- tur in dies : atque adeo ut in audiendis confessionibus multum negotii haberem, etiam si hic tres aut plures essent sacerdotes: et nisi essem solus hic sacerdos , multi non cogerentur festis diebus , ut quandoque contigit , vel inviti communionem vel di- vini verbi auditionem praetermittere. Rogemus ergo dòminum messis ut mittat operarios, etc.

De nostrorum fratrum exercitiis pauca nunc dicam. Quisque vel literarum studiis vel domesticis dat operam exercitiis , vel docendi in studiis publicis muñere fungitur. Arnoldus 3 majo- rum puerorum ciassem instruit in literis humanioribus. Enricus secundam. Tertiam Joannes Antonius eugubinus. Jo. Bonifa- cius ultimam. Caeterum Joannes Antonius eugubinus , praeter id quod singulis profestis agit , etiam coram omnibus dictarum classium pueris et aliis quibusdam externis , quos viri illius, quam per nostras literas nosti, congregationis in moribus chri- stianis instituunt 4 , de doctrinae christianae rudimentis facit exhortationem, quam omnes pueri et ipsi viri multa cum devo- tione et attentione audiunt , atque adeo ut ipsi pueri apud pa- rentes suos haec verba dictitent : mi pater , si praeceptor noster

1 Andreae Lipomani , SSmae. Trinitatis prioris.

2 Ad secundam post solis occasum horam.

3 Arnoldus Conchus. Vide Polanco, Chronicon, t. Hi, pag. 122.

4 Vide supra, t. i, pag. 330.

552

LlTTERAE QUADRIMESTRES

a mane usque ad noctem quarti facit concionem protraheret, jejuni quoque libentissime audiremus : tanta eum audiendo affi- cimur delectatione. Pueri ipsi, tum in bonis moribus, tum etiam in literis humanioribus , Christi gratia proficiunt.

De Antistitis nostri in nos charitate immensaque benigni- tate plus atque antea possemus deberemusque bene dicere. Ser- vuli etiam ipsius Antistitis multa cum alacritate erga nos charitatem exercent ; quamobrem , etsi non vereor quin super- vacuum sit ut eos tuisprecibus commendemus, rogamus tamen, ne ingrati simus in eo, quod praestare possumus, ut cum Rev.dis Patribus et in Christo charissimis nostris fratribus tum Antistitis et servulorum ejus , verum etiam nostrum omnium, qui hic tibi sumus deditissimi , memor in tuis orationibus et sa- crifìciis esse velis. Vale in Chro. R.de atque colendissime P.r mi.

Venetiis xm cal. Februarii M. D. L. UH.

Tuae Rev.dae P.

Indig.mus in Chro. servus,

Caesar Helmus.

Sii per script ioni s loco in quarta pagina: Lrae. Quadrime- stres veneti collegii. 13 cai. Februarii. 1554.

Alia manti : Vinetia.

An 1554

553

Praecedentes P. Caesaris Helmi litterae a P. Polanco emendatae et in Societatis domos Roma missae l.

1HS.

Pax Christi.

R.de in primis atque in Christo observandissime Pater. Quae superiori quadrimestri Collegii tui ministerio hic gesta sunt et ad animarum salutem spiritualemque aedificationem pertinent, brevius perstringam.

Primum quidem , omissis aliis confessionibus , de tribus hic tantum generalibus faciam mentionem. Prima fuit juvenculae cujusdam adhuc innuptae, quae turpe vitium, cum juvene quo- dam a quadriennio commissum, aliis prae pudore nunquam ausa est detegere confessariis ; de periculo autem suae damna- tiones aeternae per nos commonefacta , si peccatum aliquod scienter in confessione tacerei , statim multo pudore lachrimis- que perfusa celatum aliis crimen cum omnibus ante actae vitae suae peccatis apud nos est confessa.

Altera idem fecerat mulier ; sed Christi gratia propterea con- fessa est nobis generaliter.

Tertius fuit vir quidam; abhinc circiter duodecim annis prae pudore gravissima quaedam vitia in confessione nunquam de- texerat, propter quod cum merito angeretur ejus animus, gene- ralem et ipse fecit confessionem , et , cum non exiguae pecuniae restitutioni obnoxius foret, quod et praesenti et non praesenti pecunia pluris aequo merces vendiderat (mercaturam enim factitabat) omnia pollicitus est se restituturum idque brevi.

Quidam alii, nobis confitentes, alias summas non mediocres vel restituerunt vel restituere parati sunt ; et eorum unus quam- dam ecclesiam fere dirutam ex devotione est instauraturus ut

1 Apographum in folio duplicii, n. 64.

554 LlTTERAE QUADRIMESTRES

satisfaciat conscientiae suae pro sublatis rebus incertis , in qua instauratione magnani pecuniae vim expendet, juxtaque meum consilium expostulat in his, quae ad animam sunt, gubernari. Caeterum, ne improvisa morte corripiatur ac propterea pau- peres ejus creditores bonis suis def'raudentur , interea dum exi- gat nummos. schedulam manu sua scriptam consignavit , qua se illorum esse debitorem confitetur, ut, expleto tempore a me praefixo , nisi praedicta facta fuerit restitutio in manus paupe- rum ibi nominandorum, mihi liceat schedulam ipsam eis tradere.

In ultimo jubilaeo tam frequens ad nostrani ecclesiam confi- tendi gratia accesserat populus ut omnes audiri nullo modo possent ; quapropter ut scias antistitis nostri Sanctae Trinitatis charitatem atque salutis animarum zelum non minui sed in dies magismagisqueaugeri, ex suis domesticis sacerdotibus duos se- niores ad nos misit , ut juvarent ad accipiendas advenientium confessiones. Injunxitque illis ut nihil quicquam, sicut Servato- ris nostri Jesu Christi ac Societatis Jesu est institutum , pro confessionibus audiendis acciperent ; quod et factum esse credo, licet ad secundam usque noctis horam in audiendis virorum confessionibus, nobiscum illi laboraverint.

De hebdomadariis confessionibus ac communionibus hoc so- lum dicam quod nempe confitentium et communicantium nume- rus augetur in dies atque adeo ut multum negctii haberent exhiberent (sic), etiam si hic plures essent Sacerdotes , et multi coguntur festis diebus vel inviti communionem vel divini verbi Dei auditionem praetermittere. Rogemus ergo Dominum mes- sis ut mittat operarios.

De nostrorum fratrum exercitiis pauca nunc dicam ; quisque vel literarum studiis vel domesticis dat exercitiis operam, vel docendi in ludis publicis muñere fungitur. Arnoldus provectio- rum puerorum ciassem instruit in litteris humanioribus. Hen- ricus secundam. Tertiam Joannes Antonius Eugubinus; praeter id quod singulis profestis diebus agit, etiam corani dictarum classium pueris et aliis quibusdam externis , quos viri illius (quam per litteras nostras nosti) congregationis , in moribus christianis instituunt , de doctrinae christianae rudimentis ex- hortationem facit , quam omnes pueri et viri tanta cum devo- tione et attentione audiunt ut sint pueri, qui apud parentes suos dictitent : mi pater, si praeceptor noster a mane usque ad no-

An. 1554

555

ctem quam facit concionem protraheret , jejuni quoque libentis- sime audiremus; tanta eum audiendo afficimur spirituali conso- latione. Pueri ipsi cum in bonis moribus tum in literis huma- nioribus Christi gratia proficiunt.

Vale in Christo R.de atque colendissime Pater.

Venetiis xra Kalendas Februari 1554,

indignus in Christo servus,

Cesar Helmus.

In quarta pagina alia manU: Venetia, 54.

p.° di Febraio. Hoc ãeleto , scriptum est infra : 20 di Genaio.

CCLXXV

Leo dei Giglio Patri Ignatio de Loyola. Florentia, 20 Januarii 1554 l.

Jhs.

La gra. et pace di N. S.re sia sempre con tutti noi amen. Molto R.d° in X.° P.

Benché poche cose ci occorrino da scrivere a V. R. P.; non- dimeno per satisfare all' obedientia, brevemente gli daremo aviso delli 4 mesi passati.

P.° gli scholari nostri fanno frutto nelle lettere et boni co- stumi, molti si confessano et sonno confessati con gli nostri P., anchora di quelli che molti anni inanzi non s' erano mai

1 Ex exemplo, quod videtur autographum, in folio duplici, n. 59.

556 LlTTERAE QUADRIMESTRES

confessati. Nelle stinche 1 parimente molti hanno fatto il me- demo con detti nostri P.

Il R.d0 P. Laynez, nel tempo che è stato qui, a fatto fare spesse volte elemosine a poveri chiedendo per loro, usando an- chora 1' officio di Charità verso quelli che havevano particolar bisogno, da tutti era tanta amato che facilmente poteva impe- trare qualunque cosa volessi. Egli si partì di Firenze nel prin- pio d' Ottobre con conditione di ritornare fra certo tempo, per- che altrimente non credo sarebbe partito. L' Excel. tia del Ducha mostrava difficultà di lassarlo andare et anchora la S.ra Du- chessa si pentiva d' haberli dato tal licentia. habbiamo speranza che la sua ritornata in qua habbi essere fruttuosa, perche la detta Signora Duchessa ha promesso che all' hora voi far due cose; 1' una confessarsi una volta al mese; 1' altra che sua R.a predichi in palazzo ogni domenicha a se et alla sua corte, ma inanzi la sua partita condusse il negotio di Sto. Joannino 2 a tal termino che già crediamo sarà del tutto nostro, quivi ve- nessimo habitare doppo ogni Santi, et all' hora ilR.do P. Mtro. Ludovico 3 cominciò di nuovo a predicare , concorrendo assai popolo o per propria devotione o perche il predicatore del Duomo haveva essortato 1' auditorio suo venirvi. Et , laudato sia il Signore, la speranza che havevamo del frutto comune, se mai ci fussi concesso una chiesa , non è stata vanna; perchè in questo poco tempo che siamo qui s' hanno udite et odono molte confessioni, ministrando etiam non mancho spesso il San- tissimo Sacramento. Una volta a la settimana il detto P. Ludo- vico legge la dottrina Christiana alli scuolari, alla quale lettione venghono anchora alcuni forastieri, et molto s' edificano , per- chè legge in tal modo che grandi et piccioli puono intendere et mandare alla mente quell eh' è detto, di maniera che sanno ren- dere la lettione nel modo che 1' hanno udita publicamente. Nelli giorni che legge il Salmo Miserere (perche ha mutato la predica in lettione) dua delli scholari recitano a mente una parte

1 Quid hac voce stinche hic veniat nescimus, nec ex versione latina, quam mox subjicimus, collidere possumus; in ea enim praetermissa est haec sententia. — In Voca- bolario degli Accademici della Crusca, Venezia mdccxxiv, haec legimus: Stinca. Voce disusata. Qui par che voglia dire cima, schiena. M. V. 8, 105. Più altre terre poste in fortissimi luoghi, in sulla stinca della montagna. (L. cìivus , jugum.)

2 Negotium templi Sancti Joannini in Societatis usum applicandi.

3 P. Ludovicus de Coudreto, florentinae domui praepositus.

An. 1554

557

della dottrina Christiana , alla quale gli auditori stanno molto attenti et mirabundi con frutto delle anime loro.

Subito che fossimo passati a Santo Joannino , cominciasimo preparare per rinovatione delli studii, di modo che a 20 di No- vembre alcuni delli nostri scholari recitorono varie cose pie in greco et latino, uno di loro recitò una oratione ; doppo dua dis- putarono della dottrina Christiana ; il fine fece un fratello con una oratione che invitava tutti ad abbracciare la Philosophia Christiana, vi furono presenti fra gli altri alcune persone molto nobili, li quali restorono molto satisfatti. Uno delli schuolari re- citò gli versi greci con tanta gratia che pareva esser non pocco dotto in greco , le orationi sonno state richieste da varie per- sone, doppo questo habbiamo fatto una classe nuova, nella quale si legge la Rethorica.

Sonno qui dua giovani chi desiderano d' intrare nella Com- pagnia, uno delli quali è flamengo, assai provetto; 1' altro firen- tino, di ingenio per poter imparare; il flamengo hora fa gli es- sercitii; il fiorentino fra pochi giorni sarà riceputo in casa , ha- vendosi cognosciuta la sua constantia.

Tutti di casa sonno molti occupati; li Padri in confessioni, li fratelli, altri nel insegnare, altri nelli negotii di casa. De- gnasi il Signore indrizzare tutte le nostre fatiche a sua santi- Sima gloria.

Non lassaro di scrivere quell che è accaduto a uno degli fra- telli il quale ad instantia del suo padre carnale, e de uno Mar- chese fu ritenuto fuori di casa nostra quasi come in priggione, dove molti, hora con lusinghe, hora con reprehensione , et alle volte sotto pretesto di pietà circorono sviarlo della vera pietà et relligione; ma il vero servo di Dio in tal modo fece resisten- tia che dimostrò grande constantia nel proposito, et mansuetu- dine singulare nel rispondere; per che, bassando gli occhi, di- ceva: ben potete levarmi la vita, ma la voluntà non giamai. Al fine fu di tanta edificatione che tutti restorono maravigliati di tanta perseveranza. Et questo è quanto si ha parso scrivere.

Del resto molto ci racomandiamo alle orationi et sacrificii

* Sermo est de Tarquinio Reinaldis, de quo vide Polanco , Chronicon, t. ni , pag. 63 et 64, et Cartas de S. Ignacio, t. v, pag. 183, et videndae, cum edentur, litterae Patris Laynez.

558

LlTTERAE QUADRIMESTRES

di V. R. P. accio con quelle adiutati possiamo più diligente- monte procurare la salute nostra et de prossimi nostri amen.

Di Firenze a 20 di Gennaio 1554.

Di V. R. P.

Indig.mo servo in X.°

Leone Giglio.

Super scriptionis loco in quarta pagina: f Lettere de 4 mesi da fiorenza, 4.

Alia manu: de Genaio, 1554. Et alia: 1554, 4 (sic) di Genaro.

Praecedentium Leonis del Giglio litterarum latina versio *.

f

Gratia et pax Domini nri. Jesu Chri. sit semper nobiscum. Amen.

Pauca sunt, R.de in Christo P. , quae ex quatuor mensibus elapsis scribenda nobis occurrunt; quia tamen obedientiae satis- faciendum est, ea breviter recensebo. Atque ut hinc incipiam, discipuli nostri tam literis bonis quam rectis moribus admodum proficiunt. Audiunt et auditae suñt multorum confessiones , eo- rum etiam, qui ante annos plurimos numquam erant confessi. R.dus P. Jacobus Laynez, cum hic esset, egenos sua commenda- tione saepe juvit; aliis plerisque, ut necessitas illorum postula- bat, charitatis officio subveniens. Sic diligebatur ab omnibus, ut quidvis facile impetrarei. Is discessit initio octobris , ea ta- men conditione ut intra certuni tempus ad nos rediret ; alioqui non opinor foret illi permissum ut hinc abiret ; nam et Dux id

1 Apographum iif folio duplici, n. 58.

An. 1554

559

aegre ferebat, et ipsius uxorem jam poeniteba.t quod veniam abeundi dedisset. In ejus vero Patris reditu magna spes futuri boni reposita est , nani eadem Ducis uxor , pro tune temporis duo se facturam pollicebatur; primo semel in mense poeniten- tiae sacramentum adituram; deinde ut ipse Pater diebus domi- nicis concionem haberet sibi et iis, qui apud se in aula sunt. Sed, antequam destinatum iter ingrederetur , negotium , quod de D. Joannini aede nobis adscribenda agitabatur, eo perduxit, ut id expeditum confectumque omnino speremus. Nos porro in D. Joannini domum 3.° Cai. Novembris commigravimus , quo tempore R.dus P. Ludovicus concionandi munus dudum inter- missum renovavit, et quidem majori quam antea populi con- venni (sive sponte propria ac pietate adducente , sive summi templi concionatore id impetrante, nam frequentem multitudi- nem est adhortatus ut templum nostrum adiret et concionibus, quae in eo haberentur, interesset). Verum non multo postincon- cionis locum Psalmum 50 enarrandum elegit Pater. Spes vero, quam conceperamus, de utilitate in communem salutem proma- natura, si quando alicujus templi nacti essemus commodita- tem , nos certe non fefellit; nam, ut ante dicebam, multorum confessiones sunt auditae, et fere quotidie (nonnullorum saltem) audiuntur; nec minus raro sacrosanctum Christi corpus exhi- betur accedentibus. Inter hebdomadam semel idem P.1" aliquid ex Christiana doctrina scholasticis publice exponit , cui interpre- tationi etiam alii intersunt ac delectantur maxime : ita enim ex- plicai, ut omnia , veluti in capita quaedam divisa, pueri memo- riae mandent facilius ac mandata retineant fidelius. Uni repo- scenti, eodem ordine, qui audiverunt, palam singula reddunt. Diebus autem , quibus Davidis Psalmus interpretatur , duo ex scholasticis doctrinae christianae partem, ante ejus lectionis in- gressum, de altiore loco memoriter pronuntiant. Quae res ma- gnani omnibus affert admirationem non minori, ut speramus, militati conjunctam.

In novum domicilium nobis (sic)ubi venimus, de instaurandis quoque literarum studiis coepimus cogitare: itaque die 20 No- vembris aliquot adolescentes eorum, qui in nostro ludo literario se exercent, varia carmina pietatem habentia recitarunt. Unus orationem habuit; post duo subsequuti sunt de doctrina Chri- stiana se interrogantes ac respondentes. Rem vero conclusit

560

LlTTERAE QUADRIMESTRES

unus fratrum oratione, qua omnes ad Christi Philosophiam amplectendam hortabatur. Huic quasi spectaculo praeter cae- teros adfuerunt viri quidam nobilissimi, qui deinde, hilari ac fe- stivo vultu abeuntes, verbis declarabant quam jucunda sibi omnia extitissent. Inter reliquos quidam adolescens , cui car- mina graeca fuerunt commissa, tam egregie suas partes ab- solvit, ut non tam latine quam graece scire videretur; et quia nonnullorum discipulorum profectus majorem lectionem effla- gitabat , classes , quae primum quatuor fuerant , in quinqué dis- tinximus , quarum prima habet provectiores , quibus rhetorices praecepta praeleguntur.

Sunt hic duo juvenes, qui in Societatem admitti cupiunt, quo- rum alter, provincia Flander, in latinis utcumque eruditus , al- ter Florentinus, intra paucos dies, cognita illius perseverantia, in nostrum numerum admittetur.

Domi quotquot sunt continenter occupationibus tenentur: Patres audiendis confessionibus, fratres, alii docendis pueris, alii negotiis familiaribus districti. Faxit Deus ut omnia sint suae divinae voluntati quam maxime consentanea.

Non omittam hoc loco, quod cuidam fratri evenit, quem pa- ter secundum carnem, cujusdam Marchionis ope adjutus , in aliena domo tanquam in carcere detinendum laboravit ; ubi multi conati sunt, modo blanditiis , modo increpationibus , non- numquam etiam pietatis nomine, a vera pietate avocare, quibus generosus juvenis verusque Christi amator ita resistebat , ut néscias utrum in ilio laudabilius judicares sanctamne in sancto proposito constantiam, an vero in respondendo mansuetudi- nem. Ipse enim, demissis in terram oculis, potestis, inquit, vi- tam auferre ac de corpore meo quicquid libuerit efficere ; sed voluntatem meam nequáquam mihi profecto auferetis. Noli quaerere; tantae res aedificationis fuit, ut mire omnes invictam ejus mirarentur perseverantiam. Haec sunt quae scribenda cen- suimus. De reliquo nos omnes R. P. T. orationibus ac sacrificiis vehementer commendamus ut, illis adjuti, nostrae et proximo- rum nostrorum saluti accuratissime studeamus.

Florentiae 20 Januarii 1554.

T. R. P.

Indignus in Christo servus,

Leo Lilius.

Av. 1554

561

Super ser iptionis loco in quarta pagina: f Litterae quadri- mestres. Florentia 20.

Alia manti: Januarii 1554.

Et alia, quasi calamitili tentante: 1554.

Glo.

Et alia denique : 1554, Fiorenza. Q. S. Gennaio.

CCLXXYI

Gerardns Lapidius Patri Ignatio de Loyola. Panormo, 23 Januarii 1554 \

Jhs.

Gratia et pax, etc.

Ut reddendo rationem actorum quadrimestrium R. P. T. sa- tisfaciamus, brevibus cognosce quantam benignitatem omnipo- tens Deus suis servis et per illorum ministerium caeteris prae- stiterit, quae quidem ea est ut nobis quidem congratulan pos- sis, sed illi omnino adscribere, qui hujusmodi per suos operari dignatur.

Haec ut ordine cognoscas, a domesticis rebus incipiam, qua- rum et nostra et tua maxime interest. Cum tempus inchoando- rum studiorum appeteret, curatum est diligenter ut oratio latina in nostro tempio haberetur, qua initium lectionibus daretur et ad easdem audiendas multi incitarentur. Quod factum, Deo fa- vente, foeliciter successit. Aderant auditores (praeter frequen- tem magistratum) multi viri et genere et eruditione pre- stantissimi, quibus omnibus abunde satisfactum est. Enimvero

1 Bina sunt harum litterarum apographa ; unum in folio, olim n. 186, nunc vero n. 167; alterum in folio 172.

T. II. 36

LlTTERAE QUADRIMESTRE*

fratres, post orationem, aliquot epigrammata tanta gratiaet di- gnitate pronunciaverunt ut illis quoque non mediocri delecta- tione afficerentur. Ab his principiis res nostrae litterariae susce- ptae sunt et tanto studio et diligentia propagatae, ut eas nemo non plurimum profecisse judicet; quod illi facile experiuntur, qui se in*nostram disciplinam tradiderunt et sedulo latinis, grae- cis et hebraeis literis imbuuntur , quibus exercitationes et assi- dui usus scribendi dicendique adhibentur, ita ut nihil deesse queat quod ad litterarum scientiam et pietatis studium attinet. Haec omnia communia sunt illis, qui ad scholas ventitant, quo- rum mores et vita magnam bonae frugis ostendunt spem. Fra- tres autem in ilio pulcherrimo veteri currículo virtutis persi- stunt, nihil omnino intermittentes eorum, quaesuae professionis et vocationis sunt; alius alium vitae probitate laborat anteire; et sancto conatui Deus ita respondei, ut nihil tentent, quod non foeliciter succedat. Quantum in literis profecerint, nihil attinet scribere.

Tanta est frequentia hominum ad concionem concurrentium ut aliquando sero venientibus ingressus in ecclesiam non pa- teat, quamvis et schola muitos capiat, quae tam tempio vicina est, ut inde coñcionatorem et videre et audire facile possint. Idem concionator, Dominus Michael 1 sermones quoque habet in monasterio quodam sacrarum Virginum, quod velut caput est coenobiorum, quae in hac urbe sunt. Ibi hactenus cum magna mi- litate maximoque gaudio concionatus est; sed adhuc major fru- ctus inde expectatur. Idem Dominus Michael, dominicis diebus, horis pomeridianis, nobilibus matronis concionatur, quae illud ex salutaribus sermonibus acceperunt , ut et omnino libentius accedant et in singulos dies numero augeantur. R.dusP. Paulus 4 christianam doctrinam docet, quam, ut multi libenter et avide audiunt, ita eamdem quoque retinent et in suis operibus manife- stam. Ex his gravissimis laboribus hoc solatii capiunt operarii, quod videant quotidie non paucos poenitentes, qui diu multum- que deliquerunt, ad confessionem venire. Dominus P. Daniel s, praeter domestica negotia, foris quoque in monasterio concio- natur apud conversas, Deo dicatas, non sine magno fervore. In

1 Michael Botellus.

2 Paulus d' Achillis, Panormitani Collegii Rector.

3 Daniel Paeybroeck.

An. 1554

563

hoc celeberrimo festo Natalis Dominici poenitentes fuere quin- genti aut amplius, qui, relieta impietatis via, ad Deum se con- verterunt, et totidem ad sacram communionem accesserunt. Quorum multi fuerant, qui a duobus annis , nonnulli a tribus, imo etiam ab octo, 11, 12, non pauci de suis sceleribus confessi non erant; quosdam adeo malignus hostis et peccatorum multi- tudo excaecaverat, ut de sua salute desperarent ; sed cum pri- mum confessi essent, spem summam conceperunt synceramque vitam et christianam instituerunt. Inter alios foemina quaedam, quae annos duodecim in magno dolore cruciatuque malae con- scientiae fuerat, eo usque deducía ut se ab omni auxilio divino destituta putaret et ob gravissimorum peccatorum pondus ani- mum desponderet, illa ubi confessa esset , exultans gaudio di- cebat se ante hoc tempus majorem tranquillitatem animi nun- quam sensisse nec ex confessione tantam consolationem perce- pisse.

De Patribus ea est existimatio, in omnium animis confirma- ta, ut nemo sit, qui non credat se multo puriorem sanctiorem- que fore, si sibi illis confìteri contingat. Et ita multi erga nos affecti sunt, qui per salutarem confessionem ex peccatorum sordibus ad meliorem vitam emerserunt, ut quoscumque nove- runt gravioribus delictis obrutos, eos ad nos adducant, quo possint eodem conscientiae angore liberan, quo ipsi liberati sunt. Singulare autem illud est Dei opus, quod nonnulli concu- binas suas, quibuscum diu impie vixerant, in legitimas uxores acceperint. Laboraverant alii capitali odio et inimicitiam gra- vissimam exercebant, adeo ut nulla cognatorum Consilia et persuasiones valerent apud illos quicquam; hi simul ac ad con- fessionem aegre adducti sunt, adversariis ignoverunt et cum illis perpetuae pacis foedus pepigerunt ; itaque , tanto sublato odio, amici facti sunt integerrimi.

Ad haec multa alia Dominus operatus est, quae scribere longum esset nimis; cujus rei ejusdem argumentum est nume- rus communieantium. P. Petrus 1 laboravit valde pro salute tam corporis quam animi eorum, qui in custodia publica deti- nebantur. Primum concionatus est apud eos frequentius, ut ani- mam prius curaret et ad poenitentiam vocaret , qua in re non

1 P. Petrus Venustus, novitiorum magister.

564

LlTTERAE QUADR1MESTRES

frustra laboravit; ad confessionem namque nonnulli adducti sunt, quorum mentes scelerum vinculis lig'atae erant ut corpus ferreis. Liberavit post etiam aliquot ex carcere, intercedens pro illis apud eos, quibus obnoxii erant. Fratres quoque laici infir- mos visitabant. Alii, quos in hospitali reperiebant, ad confessio- nem et communionem adhortabantur; quibus monitionibus effe- ctum est ut apud quosdam consequerentur , quod cupiebant. Alii triremes ingrediebantur atque ibidem muitos consolabantur et ad patientiam animabant. In hujusmodi rebus Patres nostri occupati fuerunt et adhuc assidue versantur, ita ut videantur si- gnum sustollere de omni religione bene sperandi et sanandi quod in his locis contritum erat. Et quo melius mali abusus ex po- pulo tolli queant, a Prorege poena constituta est gravissima in eos, qui pererraverint , in concubinados, in superstitionem mu- lierum praeficarum et muitos denique alios malos mores.

Sunt autem non pauci qui se in nostrani Societatem deside- r ant dare et urgent valde praepositum, qui bona spe quidem jam- diu retenti sunt, sed nil tamen illis (quamquam egregii juvenes sunt) certi promissum est ante adventum R. P. Provincialis qui diu expectatus fuit et jam paucis ante diebus una cum Pro- rege huc appulit, et propter varias occupationes nihil illi adhuc otii fuit ut posset aliquid de illis statuere.

Sunt praeterea 25 virgines, quarum nonnullae nobilissimo genere ortae sunt, quae mundo renuntiare cupiunt et Deo in castitate, obedientia et paupertate servire. Harum gratta gnavi- ter laborat R. P. Provincialis ; desiderat enim illas omnes uni viro despondere, Jesuchristo, et in collegio aliquo consti- tuere, sicut Messanae fecit; in eo totus occupatus est et spera - mus fore ut Deus tam piis conatibus annuat, qui talium votorum amator est.

Panormi, 10 Calend. Februari, anno 1554.

V. R. Paternitatis,

Tuus indignus servus,

Gerardus Lapidius.

> P. Jo. Hieronymus Domenech.

An. 1554 565

CCLXXVII

Jacobus Duran Patri Ignatio de Loyola. Methymna Campi, 25 Januarii 1554 l.

t

IHS

Admodum R.de in X.° Pater:

Gratia et pax Christi Jesu Domini nostri praesidio atque auxilio tibi sit semper.

Quae hic gerantur, quorum te certum faceré operae pretium duximus, ex his literis, Pater benignissime , accipies. Id autem primo sese offerì quod in Collegii hujus tum vivis tum etiam terrenis lapidibus per suos hos indignos quidem filios operari dignatus est Dominus; qui si modo adesse velit, ad annum, qui proxime instat, bonam magnamque partem illius confecerimus, quo Paternitatis Tuae pia vota commodius capessere valeamus, ubi quidem lectionum seriem atque modum , quem italis colle- giis Tua Paternitas hactenus praescripsit, facilius exequamur. Cum enim collegia reliqua ex ipsa nascentium indole fruges iam suppeditcnt , unde quid matura aetate et Christo duce sint paritura in promptu est cernere , ex hoc etiam agello proven- tum non utcumque uberem , faxit Dominus , vicissim sperare licebit, tam assidua lectione quam ope adhibita conscientiis exulceratis virorum huc confluentium, quorum , propter empo- rium celebre, pars magna est. Hic enim populus, quoniam nu-

1 Autographae in folio duplici, n. 321.— Eas severe castigavit ignotus quidam, plura delens et deletorum loco quaedara substituens, ut videre est infra.

566

LlTTERAE QUADRIMESTRES

merosus est, non exiguae messis spem hinc inde offert, quam quidem firmavit factum , quod oculata fide nuper conspeximus, nempe: quod cum vel fundamentis ipsis instruendis pecunia non suppeteret, mercatores, qui tune aderant, quasi indigne id ferentes, non modo loculis non parcebant sed jam coctiles late- res , jam calcem , et alia hujuscemodi portantes , operas suas Christo locabant sedulo. Unde nobis divinae laudis seminarium non semel sumpsimus, dum eos exutos palliis atque festinos con- templabamur, quorum animis benigne fecerat Dominus ut ad aedificandos muros Hierusalem libenter humeros supponerent. Eam autem legem sibi invicem statuerunt, ut singulis oneribus psalmus, salutatiove angelica, aut prex dominica, quam sibi quisque, aut fratri indigenti, precabatur, statim succederet. Quod quidem nostras ipsorum frontes quasi inutilium servorum confundebat aliquid, ut sanctam illorum contentionem ac pene indefessum laborem vix quisque nostrum superare posset. Tan- tus erat illis charitatis aestus atque operosus fervor. Nunc vero trimestres ferias habuimus hactenus. December enim, ja- nuarius cum februario architecturam exerceri non omnino per- mittunt , et quia imminent frigora et propter ingruentes quoti- die pluvias. At vero post quindecim circiter dies quam celer- rime possit, divinis auspiciis, incoepto operi accingemur,

Est autem silentio non praetereundum sacerdotem illuni, quem superioribus diebus multiplici titulo decoratum , atque tum temporis apud nos exercitia meditantem , paternitati tuae retuli, jam tandem statuisse in gregem nostrum sese dare. At vero quoniam nonnulla erant nomini obstacula, quae animum etiam cupidum inhibere possent , ut sese illis explicarei , profe- ctus est subinde reversurus, si semel id faceret. Christus suo obsequio perpetuo mancipandum reducat hominem.

Utque omnia obiter complectar, hoc unum si tuae paterni- tati dixerim non abs re fore arbitrabor. Nos, scilicet, Domini- cae circumeisionis festum celebrasse, ac pridie ejus diei ante matutinas preces, quas nocturnis vigiliis habuimus, in sacel- lum omnes convenisse. Ubi, ardentibus cereis lucernis, quas singuli acceperunt, vota precesque persolvimus. Aderant et ibi populares aliquot, viri quidam pii, quorum corda non vulgari affectu, quantum oris vultusque modestia indicabat, demulce- bat Dominus. Postea vero Josephus, frater qui inter omnes,

An. 1554 567

quotquot hic sunt, minor est natii \ latino sermone orationem habuit, qua summi beneficii admonebat omnes gratum animimi erga parvulum recenter natum vicissim gererent; Dominicae etiam circumcisionis beneficium recolens tune quoque carmini- bus complexus est. Cui Dominus infantilem animi affectum, id est, tenerum, immo spiritum ita permisit ut virilem etiam atque erga omnes efficacem concederei. Unus tamen, cujus animum Josephi carmina et oratio ac potius divinus ardor pulsabant impensius, lachrymis, quod mihi constet, temperavit nunquam; hic , postquam Josephus peroravit , sacerdotem summis votis efflagitat, cui totius vitae suae crimina nota faceret. Placuit autem ei , qui humanas animas sanctis institutis nunquam non instigai, ut artem, qua tum utebatur, utpote male fidam con- scientiae , relinquere enixissime cuperet. Eodem praeterea die ad confessionem et sanctum dominicum corpus plures solito accesserunt. Quid, quod frequentes conciones atque de via Do- mini colloquia domestica, quae singulis diebus dominicis et festis non sine magno animarum foenore hic populus audit, filios, per poenitentiam prius sordibus defaecatos, tanquam no- vellas olivarum circum mensam Domini , quotidie pariunt! Inter quas adolescens quidam mercator oceurrit, qui cum qua- dam die privato colloquio domi interessei , singultus ac fletus •vix quidem patiens, abire nolebat, quoad in Collegium nostrum, muneri etiam infimo addictum, admitteremus. Hanc autem de homine spem concepimus, si modo annuat Deus, ubibi sit, Christo Domino victurum semper. Adest enim frequens et con- victibus et assiduis confessionibus.

Quod tamen attinet ad literarum ludum, Patres omnes ac fratres literis quidem invigilant. Sed nihilominus Collegii aedi- ficio vicissim operas impendunt, atque domestica muñera sin- gulis commissa obeunt sedulo. Omnes nos Christus optimus maximus Paternitate Tua dignos efficiat filios teque, Pater pro- batissime, sibi diu sospitare velit.

Methymnae, vii cal. Februarii, M. D. L. IÍII.

Paternitatis Tuae indignus

minimusque filius

Jacobus Duran.

1 Frater Josephus de Acosta.

568

LlTTERAE CUADRIMESTRES

t

Super scriptio in quarta pagina: IHS. Perquam Reverendo in Chro. Patri, patri Ignatio de Loiola, Praeposito Generali Societatis Jesu,

Romae.

Alia manti: Quad. Medina, febraio (deletum), 25 Januarii.

Praecedentium Jacobi Duran Jitterarum exemplum, antequam in Societatis domos mitteretur, emendatum.

IHS

Admodum R.de in X.° Pater:

Gratia et pax Christi Jesu Domini nostri praesidio atque auxilio tibi sit semper.

Quae hic gerantur, quorum te certum faceré operae pretium duximus, ex hisliteris, Pater benignissime , accipies. Id autem primo sese offert fore ut próximo hoc anno, favente Deo, totum hoc collegium aut maxima pars absolvatur. Cum enim vel fun- damentis ipsis struendis pecunia non suppeteret, mercatores, qui tune ad emporium venerant, quasi indigne ferentes, non modo loculis non parcebant, sed jam coctiles lateres, jam calcem et alia hujuscemodi portantes, operas suas Christo locabant sedulo. Exutos namque palliis atque festinos contemplabamur, quorum animis benigne fecerat Dominus ut ad aedificandos muros Hierusalem libenter humeros supponerent. Eam autem legem sibi invicem statuerunt, ut singulis oneribus psalmus, salutatiove angelica, aut prex dominica, quam sibi quisque aut fratri indigenti precabatur, statini succeder et. Tantoque spiritu amoris divini hoc opus amplectebantur, ut sanctam illorum contentionem ac pene indefessum laborem vix quisque nostrum superare posset.

An. 1554

569

Jam vero ut de spiritualibus Dei templis loquamur \ adjun- xit se Societati sacerdos ille , quem superioribus diebus multi - plici titulo decoratum atque tum temporis apud nos exercitia facientem R. P. T. retulimus. Secessit tamen ad tempus in pro- pria, ut quasdam, quibus detinebatur, abrumperet tricas. Chri- stus suo obsequio mancipandum illum ad nos salvum reducat.

Cum orandi causa, pridie Dominicae Circumcisionis vesperi in nostrum sacellum convenissemus, absoluta oratione, adstan- tibus quibusdam piis viris, frater Josephus noster, qui inter omnes, qui in hoc Collegio sumus, minor est natu, latino ser- mone orationem habuit , qua et gratum erga parvulum Jesum recenter natum animum [et erga aeternum Patrem] pro summo in nos divinitus collato nativitatis Christi beneficio gereremus, nos omnes hortatus est.

Die quoque Dominicae Circumcisionis, cum beneficium illum in nos singulare carminibus complexus esset , tantam ei Domi- nus ut Danieli párvulo dicendi vim contulit tantumque est im- pertitus spiritus , ut omnium ánimos in amorem raperei Crea- toris. Quo factum est ut vir quidam lachrymas effundere non prius destiterit, quam ad confessarii pedes anteactae vitae suae crimina evomeret, vitamque malam in melius commutare coeperit. Eadem quoque die plures solito sacram susceperunt synaxim.

Hinc frequentes item conciones singulis diebus dominicis ac festis non sine magno animarum foenore in publica ecclesia ha- beri solent; colloquia itidem domestica ac familiaria novos per poenitentiam fiìios, prius sordibus defaecatos, qui tanquam no- vellae olivarum in circuitu mensae Domini discumbant , quoti- die pariunt ; inter quos adolescens quidam non infimae condi- tionis, cum privato quodam colloquio domi nostrae habito inter- essei, singultus ac fletus vix finem faciens , restitit nobis neque e Collegio nostro recedere volebat donec esset illi concessum nobiscum perpetuo manere , etiam si munus quodvis abjectae

i Quae sequuntur, usque ad verba pro virili laborai, ea sunt quae in fragmento, de quo superius, pag. 433, annotatione 2, sermo factus est; quod fragmentum ideo tune ad Decembris finem rejiciendum diximus, quia nondum has Jacobi Duran litteras, e qui- bus desumpta illa sunt, repereramus. Animadvertendum etiam est fragmentum hoc in pluribus ab emendatis autographis litteris differre , quasi alteram subiissent hae litte- rae castigationem. Sensus tamen idem est , hoc uno excepto, quod loco verbi Circumci- sionis quod est in autographis, in fragmento inductum est Nativitatis.

570

LlTTERAE QUADRIMESTKES

sortis in Collegio nostro exercere, tanquam unus ex fratribus, deberet. Factum tandem fuit illi satis, etsi admissus non fuerit bonae spei adolescens, qui quamvis repulsam passus fuerit, semper tamen apud nos conciones audire, confiten frequenter, et convictibus interesse assiduis pro virili laborat.

Quod tamen attinet ad litterarum ludum, Patres omnes ac íratres litteris quidem'invigilant, sed nihilominus Collegii aedi- ficio vicissim operam impendunt , atque domestica muñera sin- gulis commissa obeunt sedulo.

Omnes nos Christus optimus maximusPaternitate tua dignos effìciat filios, Teque, Pater probatissime, sibi diu sospitare velit.

Methymnae viu cal. Februarii MDLIII *.

Paternitatis Tuae indignus

minimusque filius ,

f Jacobus Duran.

1 Hic ante nominis subscriptionem, qui litteras emendavit, sequentia adjecit verba- Haec omnia (ea, quoi'um praecedenti annotatione meminimus) interponantur in epi: stola B ante illitd signum "V post illa verba Intellexisse te , P. obs.me, arbitror. — Epistola autem B ea est, quam supra sub. n. ccliv, pag. 430, edidimus.

An. 1554

571

CCLXXVIII

Edmundus Augerius, Ex commissione Patris Everardi Mercuriani, Patri Ignatio de Loyola. Perusio, 4 Februarii 1554 *.

IHS

La gratia et pace , etc.

Quantistiche, R.do in Giro, padre, la inchinatione nostra sia più grande in far' tuttavia nuovi beneficii al prossimo che in scrivere i vecchii et già passati , nondimeno et 1' uno et i' altro egualmente ci sarà grato, chiedendo così la V. P. Anzi al pre- sente scrivendo il frutto che di qua s' è fatto, magior cogni- tione haveremo della negligentia nra. havendo così poco ope- rato nella vigna del S.re

Quanto alle cose nostre private, dirò delli fratelli, i quali et in constantia et in zelo ogni dì crescono. Il che dimostrano per la gran sete che hanno del prossimo, agiutandolo con essempio chi altro non può far'. Già doi sono in gran sollicitudine et de- siderio d' intrar nella Compagnia. De quai 1' uno è Scoto, huomo certo versato ne 1' humanità et di costumi buoni pieno. L' altro è italiano, persona di singoiar simplicità et candore ; è anche utcumque versato nell' humanità. Per il che si può co- gnoscere il buon odor che danno li fratelli di se. Faccia idio N. S. che siano quelli fideli coltori di questa sua vigna peru- sina, la quale è piena de spine et triboli et quasi abandonata da tutti. Grande è qui la mese, ma pochi gì' operarii.

1 Autographae in folio duplici, n. 49.

572

LlTTERAE QUADRIMESTRES

Il frutto delle schole cammina inanzi , di modo che hormai non si potrà così sfacciatamente spreggiar' la verità , la quale cognoscono i parenti di quelli che sempre hanno perseverati, vedendo i suoi figliuoli più accostumati et dotti ogni hora. La onde poco a poco perde il demonio, rendendo quello che a Christo havea rapito. Essendo interrogato d' altri un cittadino perche havessi levato il suo figliuolo delle altre schole et dato a noi, rispose temer' che non si stropiassi anche dell' animo come era del corpo. Questo et molte altre cose si fanno per conto delle schole, le quale per la brevità in particolare non dirò, solamente in somma, grande è 1' utilità che .nasce della lettione della Rhetorica et Greco. Sia lodato il Signore. Tutte queste cose in fatto grande fede hanno data a la Compagnia, il che è qui necessario per agiuto delle anime.

Con questo è sopragionto il Giubileo per conto de gV inglesi et todeschi heretici l, dove che ha dimostrato il Signore che ha eletto la sua Compagnia per pascer' il suo grege. Imperochè li nostri Padri s' occupavano in confesar' sino a tre hore di notte in ogni giorno per spatio di 15 dì , non potendo a mezza parte sodisfar' a la moltitudine che correva , sì per esser il giubileo nella nostra chiesa, sì per haver medici più esperti, 3 -.

Et in vero a molti questo bisognava, essendo trascorsi 10, 20, et più anni senza che alquanti si fossino mai confessati. Questi erano adulteri, usurarii, homicide, rubbatori, et altri, de quali è grande il numero, persone desperate per li gran pec- cati, sepolti nelle nemicitie, quali il Signore per sua misericor- dia ha ridutto al bene ; et perche è restato il gusto nell' anime de molti, perseverano ogni settimana alcune volte, havendo il venerdì la lettione della dottrina Christiana in gran racomman- datione, et all' hora si comunicano; il simile alla domenica, leggendo il P. Mtro. Everardo 3 1' epistole de San Paolo ad Timot. Al quale P. un cittadino nobile et ricco et di grande authorità ha commesso tutte le sue facende et negotii non fa- cendo senon in quanto li persuade il Padre. Vengono altri ogni

4 Vide Polanco, Chronicon, t. in, pag. 43.

2 Sic ; et significan videtur tres fuisse Perusii sacerdotes nostrae Societatis, qui confessionibus audiendis vacarent. Fuerunt autem ii P. Everardus Mercurianus , Re- ctor, P. Joannes Niger, et ad tempus P. Dr. Martinus Olave.

3 P. Everardus Mercurianus, Collegii Rector.

An. 1554

573

giorno al medesimo per pigliar conseglio, altri de altre cose et diversi casi.

Il Signore Vicario suole punir' li malfattori in questa fog- gia, cioè, prima facendoli confessar' da nostri Padri , et dopoi dando il carico alli medesimi del negotio.

Non manca il R. P. D. Giovanni 1 dal suo officio essercitando con fidelità il talento suo. Fra gli altri beneficii, che fa a questa città, uno è non picciolo, che non patisce ni saltambanchi , ni ciarlatani, ni fattuchiari in modo alcuno, anzi in publico li guasta le loro speciarie, boteghe et getta per terra et loro et le tavole con gran admiratione et satisfattione del populo, ricer- cando sempre tal zelo da lui. In questo et altro modo si cogno- sce il suo fervore nel divino servigio. Suole anche visitar' li hospedali et priggioni et altri luoghi dove sonno infermi. Tutto questo sia a lode et gloria di quello, per cui amore ogni cosa si fa.

Il R.d0 Vicelegato et i Signori Priori ogni dì più dimostrano 1' amore che hanno verso de noi et ne ha visitato alquante volte.

Resta hora che V. P. intenda il progresso del Collegio del Rmo. et limo. Cardinale di Peruggia, quale ha instituito per reformatione della Diocesi sua. Sonno ivi un Padre et un fra- tello con altri giovani , quali studiano ; et speriamo che ogni cosa andará bene, et che il suo grege si riformarà. Vogliono intrar in quello altri assai ; ma è bisogno che siano prima pro- bati. Demostrò il gran desiderio suo il Cardinale, quando volse che s' ordinassi il fratello per sacerdote fuori di tempo; et certo lui et il Signor Vicario hanno speranza che , havendone cura la Compagnia , la cosa andará inanzi et che cresceranno li pastori del grege perusino 2. Faccia quell sommo Pastor che fedelmente potiamo pascer quello il quale in presente ci è com- messo et che le pecorelle cognoschino Christo Jesu per suo vero et dolce pastor, imitandolo in tutto et per tutto. Per il che preghiamo la V. P. ci dia aggiuto con le sue prieghe et sacri- ficii, chiedendo il medesimo da tutti Padri et fratelli, quali sonno costì.

> P. Joannes Niger.

2 Vide taraen quae de hoc clericorum collegio habet Polancus in Chronico, t. m» praesertim pag. 56, n. 97.

571 LiTTERAE CUADRIMESTRES

Di Peruggia a 4 di Feb. 1554. Di V. P.

Per commissione del P. Mtro. Everardo, Servo inutile in Christo,

Emondo Augerio.

Alia marni in quarta pagina: 1554. Quad. peug. (sic) 4.° di Feb.

Praecedentium Edmundi Augerii litterarum latina versio '.

IHS

Pax X.\ etc.

Etsi in dies nova in proximum officia praestare , quam ve- tera scribere multo sit et utilius et acceptius , illa tamen tuo imperio, observande in Chro. P.1' , non minus gratum erit scri- psisse , quam nova praestitisse iucundum; illud enim, si nihil aliud , ignaviae saltem nostrae nobis cognitionem est alla- turum .

Fratres domestici veterem illam in adversis constantiam sic videntur servasse , ut se interim non solum pietatis in proxi- mum hoc ipso studiosos esse, verum etiam aliis quoque in Societatis coetum adducendis, multo apertius demonstrarint. Numero enim undenario iam duo vellent accessisse, quorum alter, qui scotus est genere , in primo ilio veluti pistrino exer- cetur; is est et doctrina et morum experientia clarus. Alter vero iam inde exemptus , maioris est nobis in dies spei , qui

1 Autographae in folio duplici, n. 48.— Quaedam in iis cxplicatiora suntquam inita- licis.— Eas emendavit et decurtavit Polancus, ut infra erit videre.

An. 1554

575

tametsi doctrina, pietate sane altero nequáquam est inferior. Hos Deus opt . max. fideles aliquando huius agri , aridi plane et divini pene seminis expertis, efficiat cultores, quorum penu- riam acerbe deflemus , quam haec urbs perusina praeter caete- ras nimium nimiumque experitur .

In scholis, si non numerus, proventus tamen undecumque augetur, parentum passim testimonio ratus, qui prolem suam quotidie et compositiorem et eruditiorem deprehendunt. Roga- tus quidam cur ex aliorum palaestra filium suum in nostram deduxisset, hoc, inquit, veritus, ne et animo quoque mancus prorsus redderetur; erat enim huic monstri potius quam homi- nis effigies. Sed ne omnia studiorum, ac praesertim rhetoricae et graecae praelectionis, commoda et fructus, qui plurimi sunt, persequar, alio divertam.

Ea enim tametsi maximum nomen ac fidem , quae iuvandis proximis singulari adiumento est, Societati pepererint, rese- ctis interea errorum salebris, auxit tamen magis assidua pene negotiorum administratio, quibus non minus daemonis astutia estcollapsa, quam instaurati civium animi. Atque inter haec contigit ut famosissimum illud, quod vocant, jubilaeum, pro Britannis et Germanis, illis quidem confirmandis, his vero ad fidem christianam reducendis, in templo nostro consideret. Porro hic confluentem multitudinem ac multitudinis fructum dicere nec vacat necpossum. Nam etsi aditus sit amplissimus pro templi vastitate , fieri nequáquam potuit quin per quinde- cim fere totos dies ipsae catervae ingressum intercluderent, optantibus plerisque et vastiorem et digniorem nobis locum. Ac sane tune temporis benignissimum Reverendissimi Prole- gati totiusque senatus animum sumus experti ; visitarunt tum illi aedes nostras et saepius et studiosius. Patribus interea , qui hic sunt duo, ad tertiam propemodum noctis horam ministerio sacramenti poenitentiae vacantibus , ubi quam multa eaque multis saeculis occulta flagitia , e confitentium pectore extor- serint, quam muitos ad recte beateque vivendi normam redu- xerint, quot, quibus iam ut desperatis extrema erat anchora, solidaverint , non est huius brevitatis, cui summopere studeo, dicere. Hoc addam tamen, quoad S. Eucharistiae ministerium attinet, nullo unquam tempore, si Resurrectionis dominica e festivitatem demas, plures sacram synaxim sumpsisse. Effe-

576

LlTTERAE QUADRI MES TRES

ctumque est ut plurimi singulis hebdomadis semel atque ite- rum hoc ipsum praestent. Nam et diebus quoque veneris est hic confitentium numerus , quem et conservai et auget doctri- nae christianae praelectio. Numerosior quidem diebus domini- cis caterva confluii; habent enim Rev. P. Everardum epistola- rum ad Timotheum interpretem et utilem et vere gnarum. Huic eidem sua omnia et privata et publica negotia commisit qui- dam summae authoritatis apud omnes civis, ut ne latum quidem unguem a'sententia patris discrepet. Illum ipsum de rebus suis consulturi accedunt plurimi, aliis alia proponentibus.

Solet Reverendissimus Proepiscopus reos hac primum poemi plectere, ut Patres nostros confessarios habeant, ac tum demum summam negotii in eosdem reiicit.

Sed et suam quoque habet R. P. Joannes palaestram. Is in- ter caetera , quae huic civitati beneficia confert, hoc unum est non opinor praetereundum ; ut vulgus histrionum, circulato- rum, ac magorum nihilo secius quam fidei orthodoxae everso- res patiatur. Immo eorum apothecas, theatra, píxides, unguen- taria et portenta in medio foro exturbat evertitque , concitatis- que procerum animis, urbe exturbat \ His ipse et aliis pluri- mis, nam et xenodochia et cárceres invisit ille idem, divini nominis zelum testatur. Optimo Jesu , cuius ope omnia haec geruntur, laudi et gloriae cedant.

Superest ut Collegium illud a Reverendissimo Cardinale pe- rusino erectum, feliciter pergere intelligas. Hic duo et ex Socie- tate degunt; alter sacerdos, quem idem Cardinalis summo stu- dio et diligentia citra tempus consuetum sacris initiari curavit. Nec ipsius animum sane fallet opinio et spes, quae illum ad tale opus impulit. Iam enim sunt aliquot magnae expectationis iuve- nes, qui totam dioecesim et literis et vitae probitate aliquando illustrabunt. Pluribus inest animus eo se conferendi, quos sola experientia docebit prius esse idóneos. Urget negotium Cardi- nalis ipse et Proepiscopus, nihilque gregis universi restaura - tione prius habet. Faxit summus ipse pastor ut nos , quibus hunc gregem perusinum aliqua ex parte videtur commisisse, fideliter pascamus, eumque quas unice amplectitur oves solum

i Haud exturbat hic , sed aliud quid scripserat Augerius , quod sub emendatione legi nequit.

As. 1554

577

pastorem agnoscant aliquando ac desiderent. Haec ut praeste- mus, R. in Chro. Pater, tuam opem precamur, quam precibus nostro nomine fusis feres praesentissimam. Vale.

Perusiae. Pridie non. feb. 1554.

T. R. P.,

R.di in Chro. Patris Everardi iussu, Servus inutilis in Chro.,

Emondus Augerius.

Super ser iptio in quarta pagina: R.do in Chro. Patri D. Igna- tio de Loyola, Praeposito generali Societatis Jesu. Romae.

Alia manu: Quad. Perusiae. pridie non. feb. 1554.

In ferita pagina , quae alioquiu nitida omnino erat , manus alia calami experimentam sumens, plura sigla confecit, ut: In Dei nomine, In nomine, muy, In nom. nom., etc.

Eaedem Edraundi Augerii litterae cum Folanci emendationibus '.

Aliae ex eodem, Perusiae pridie nonas Februarii 1554. Pax Xpi.

Etsi in dies nova in proximum officia praestare , quam ve- tera scribere multo sit et utilius et acceptius, illa tamen tuo iussu, observande in Xpo. Pater, non minus necesse erit scri- psisse, quam nova praestitisse iucundum.

Numero fratrum nostrorum undenario jam duo vellent ac- cessisse, quorum alter, scotus genere, vir est et doctrina et rerum experientia clarus, alter etiam doctrina fortasse sed pie- tate sane altero nequáquam inferior. Hos Deus Op. Max. fideles aliquando hujus agri aridi piane et divini pene seminis expertis

i Praeter autographum, n. 48, de quo supra, pag. 571, annot. 1, ubi cernere est ma- rmili emendantis Polanci, bina subì, ex eo transumpta, apographa, unum infolio, nn. 46 v.° et 47, alterura item in folio, nn. 56 v.° et 57.

T. il. 37

578

LlTTERAE QUADRIMEbTRES

efìficiat cultores, quorum penuriam acerbe deflemus, quam haec urbs perusina praeter caeteras nimium nimiumque experitur. In scholis, si non numerus, proventus tamen undecumque auge- tur, vel parentum testimonio qui filios suos quotidie et compo- sitiores et eruditiores deprehendunt. Sed ne omnia studiorum ac praesertim rethoricae et graecae praelectionis commoda et fructus, qui plurimi sunt, persequar, alio divertami ea enim ta- metsi nomen ac auctoritatem (quae iuvandis proximis singu- lari adiumento est) Societati pepererint, resectis interea erro- rum salebris ; auxit tamen magis assidua pene negotiorum ad- ministratio. Quibus non minus daemonis astutia est collapsa, quam instaurati civium animi ; atque inter haec contigit ut celebre illud, quod vocant iubilaeum, pro britanniset germanis, illis quidem confìrmandis , his vero ad fidem catholicam redu- cendis , in tempio nostro constitueretur. Porro hic confluentem multitudinem ac multitudinis fructum dicere nec vacat neque possum. Nam tametsi aditus templi satis sit amplus, fieri nequá- quam potuit quin per totos quindecim fere dies frequentia ho- minum ingressum non intercluderei, optantibus plerisque et augustiorem nobis locum. Ac sane tum temporis benignissimum R.mi Prolegati totiusque Senatus animum sumus experti; adie- runt enim illi aedes nostras et saepius et studiosius: Patribus interea, qui hic sunt duo, ad tertiam propemodum noctis horam ministerio Sacramenti poenitentiae vacantibus. Ubi quam multa eaque multis annis occulta flagitia e confitentium pectore extor- serint, quam muitos ad bene beateque vivendi normam reduxe- rint , quot quibus jam desperatis pro extrema erat anchora in spem bonam erexerint, non est hujus brevitatis, cui summopere studeo , dicere. Hoc addam tamen quoad Sanctae Eucharistiae ministerium attinet , nullo unquam tempore (si resurrectionis Dominicae festivitatem demas) plures sacram synaxim sumpsis- se , effectumque est ut plurimi singulis hebdomadis semel atque iterum hoc ipsum praestent. Nam et diebus quoque veneris est hic confitentium numerus , quem et conservai et auget doctri- nae Christiane praelectio ; numerosior tamen diebus dominicis caterva confluit; habent enim R. P. Everardum epistolarum ad Timotheum interpretem et utilem et perdoctum: huic eidem sua omnia et privata et publica negotia commisit quidam summae auctoritatis apud omnes civis , ut neque latum quidem unguem

An. 1554

579

a sententia Patris discrepet. Illum ipsum de rebus suis acce- dunt consulturi plurimi, aliis alia proponenti bus.

Solet R.dus Prolegatus reis hoc primum omnium injungere, ut Patres nostros confessados habeant, ac tune demum sum- mam negotii in eosdem reiicit.

Sed et suam quoque habet R. P. Johannes palaestram: is inter caetera , quae huic civitati beneficia confert , hoc unum est , ut opinor, non praetereundum, ut vulgus histrionum, circulatorum ac magorum ut fidei orthodoxae eversores insectetur , imo eorum apothecas, theatra, pixides, unguentaria et portenta in medio foro exturbat evertitque, concitisque procerum animis, urbe exturbat. His ipse et aliis plurimis, nam et xenodochia et cárceres invisit, divini nominis zelum testatur. Superest ut col- legium illud novum clericorum prope urbem a R.mo Cardinali Perusino erectum foeliciter pergere intelligas: hic duo et ex Societate degunt, alter sacerdos, quem idem Cardinalis summo studio et diligentia, citra tempus consuetum, sacris initiari cu- ravit ; nec ipsius demum sane fallet opinio et spes , quae illum ad tale opus impulit; jam enim sunt aliquot magnae expectatio- nis juvenes, qui ad totam dioecesim et litteris et vitae probitate aliquando illustrandam apti videntur. Pluribus inest animus eo se conf erendi, quos experientia docebit quam sint idonei: urget negotium Cardinalis ipse et praepositus, nihilque gregis uni- versi restauratone prius habet. Faxit summus ipse pastor ut nos et Perusina quas vinea amplectitur oves, ipsum solum pastorem aliquando agnoscamus ac desideremus. Haec ut prae- stemus, R.de in C.t0 Pater, tuam opem precamur, quam precibus nostro nomine ad Deum fusis feres praesentissimam. Vale.

T. R. P.

R.di in Christo P. Everardi jussu, Servus inutilis in Christo,

Edmundus Augerius.

580

LlTTERAE QUADRIMESTRES

CCLXXIX

N. Costa,

Ex commissione Patris Leonis Enriquez, Patri Ignatio de Loyola. Conimbrica, 28 Februarii 1554

Jhs.

En esta solamente diré lo que nro. Señor neste mes passado a obrado y obra neste Collegio con los del y con los de fuera que en él frequentan las prédicas y sacramentos : es para mu- cho alabar á su divina bondad ver cómo las ánimas se aprove- chão de los sermones y confesiones y comuniõ. Andan todos muy devotos: son muy continuas: cada dia crecen en número y devoción: del aprovechamiento de cada uno en particular los confesores loan mucho á Dios, que tanto se comunica con los suios: el número de ellos es muy grande, y con tener la Capilla mayor otro tanto de lo que era antes , está siempre llena á las pláticas, que se hazen á los domingos y fiestas. Los que se con- fiesan y comunican son muchos. Esta semana pasada contó el prefecto de la Iglesia más de 260 personas, que se confesaron en dos dias, y ansí es en los otros sin aver jubileo, ni indulgencias, y quedaron más de 50 por confesar aminga 2 de Padres y tiem- po; y cuasi todos estos se comunican. Bendito sea Dios por las mercedes que nos hace. Son todos muy devotos de casa, y mu- chos de ellos studiantes y gente noble, y con haber prédicas y confesores en muchas iglesias y monasterios, no dejan de con-

1 Autographae in folio unico, n. 456.

- Sic; pro lusitanico mitigoa, hispanice mengua, falta, latine defectus, inopia.

An. 1554

581

currir á la nuestra, y, si tuviésemos iglesia conforme á la devo- ción dellos, mucha más sería y haríase doblado fructo. Dios nuestro Señor nos la ordene para que sus ovejas se puedan re- coger y no anden deremadas. Y á fuera destas confessiones hay otras por fuera de casa para las personas devotas y de res- peto, que por no poder venir al Colegio, las oye de confesión un Padre nuestro en las diversas iglesias de la ciudad, en lo que hace gran servicio á Dios. Esto es en cuanto á los de fuera.

Los nuestros, bendito sea Dios, están buenos in utroque ho- mine, creciendo en perfección y virtud; lo cual se ve muy á la clara en ellos, assi oficiales como estudiantes; los de la casa de probación se dan muy deveras á Dios. Son muy amigos de mor- tificación, y, si los dejasen, harían muchas más de las que ha- cen. Son al presente 25 entre Padres y Hermanos, con dos, que están en la 2.a probación, los cuales tienen algún principio de latin, mas mucho de virtud y muestras de ser buenas cosas para nuestro Señor servirse dellos. Estos con otros dos envió el P. Mtro. Miron de Lixbona. Los studiantes studian en sus stu- dios lo mejor que pueden. Los filósofos hoy empiezan á hacerse bachilleres en esta Universidad públicamente con exámen de tres Maestros en Artes y teólogos muy doctos y deputados para ello, los cuales no nos llevan algún salario, ni tampoco la Uni- versidad, siéndole debido de todos; y esto negoció el P. Don Leon 1 muy diligentemente hablando á todos y lo acabó ; cosa que parecía imposible, por ser nueva en esta tierra y nunca he- cha ni cometida hacerse sin dineros, antes hubo Doctor que dijo que lo pidiésemos, porque no se soffría ni se había de hacer de balde; y ya determinaba el P. que nos hiciésemos en casa, mas Dios lo ordenó de manera que aina me parece que los herma- nos, que toman el grado, lo harán muy bien en sus exámenes, si no fuere yo, que soy el más flaco en ánimo y saber y todo lo demás. .Somos por todos 12, mas uno está enfermo y no se po- drá hacer.

Los Padres continuamente tienen que hacer en confessar, confessando todo el dia y parte de la noche: hay tanto concurso de penitentes que al tiempo de las prédicas confiessan , y no pueden cumplir con todos. En el principio de esta cuaresma

1 P. Leo Enriquez , Conimbricensis Collegii Rector.

582

LlTTERAE QUADRIMESTRES

mandó el P. Don Leon al P. Miguel de Sousa á San Fins á predi- car, y al P. Melchor Cotta á Santo Anton de Bienspera, y á otros lugares grandes comarcanos En casa predican dos. Los enfermos son cuatro: dos de fiebres continuas; uno es theólogo, otro oficial 2. El otro es filósofo, y ya está bueno. El cuarto ha- brá seis años que enfermó de muchas dolencias, las cuales su- frió con mucho trabajo hasta ahora y el año passado partió para Indias y arribó, y ahora está para morir; parésceme que no llegará á la mañana; ya tiene recibidos todos los Sacramen- tos. Ha nombre Antonio Alvarez. Dios se acuerde dél3.

Esto es, Padre mío en Cristo , lo que al presente se ofreció para escribir. Todos nos encomendamos mucho en los sacrifi- cios y santas oraciones de vuestra paternidad.

Deste Colegio de Coimbra el postrero de Febrero de 1554.

Por comission del P. Don Leon,

Hijo suyo,

Costa.

Super scriptio: f A nro. p.e mro. Ignatio. 2.° (secunda via).

1 San Fins et Bienespera erant Abbatiae Conimbricensi Collegio adscriptae. Vide Polanco, Chvonicon, t. n et ni, passim, ubi de rebus Portugalliae agit.

2 Verbo hic officiai et supra officiaìes intelligendi sunt coadjutores fratres ad do- mestica munia seu officia deputati.

3 Vide Polanco, Chronìcon, t. ni, pag. 415.

An. 1554

583

CCLXXX

P. Antonius de Quadros, Ex commissione Patris Jacobi Miron , Patri Ignatio de Loyola. Ulyssipone, 16 Martii 1554 l-

IHS

Muy Reverendo in Christo Padre. Pax Christi, etc.

Porque en la de los 4 meses no va nada de lo que Nuestro Señor se digna obrar por el P. Juan Nuñez , que ha cinco años que está en Berbería 2, en una villa de moros llamada Tituan, y entiende en la consolación y redemption de los captivos, que allí vienen , que son casi todos , por aquella tierra ser del prin- cipal trato de cativos; y, por tanto, me mandó el P. Miron que dello diese cuenta á V. P.d

El oficio del P.e en aquella tierra era exercitarse en conso- lar aquellos pobres hombres , confessándolos y animándolos á llevar sus trabajos, que por la gran inhumanidad de los moros son muy grandes; y, según supe de un captivo que el P.e res- cató, yvase á do los captivos trabajaban , y á los fatigados les ayudaba en sus trabajos corporales y los exhortava á sufrir- los ; á otros dava alguna limosna para poder llevar sus traba- jos corporales, que en tales hombres andan muy conjunctos

1 Autographae infolio duplici, nn. 416 et 417. Postrema tantum verba por comis- sion del p. Miron, hijo indigno, Antonio de Quadros, sunt hujus Antonii , olim Tibur- tii, manu.

2 Non erat jam in regione Africae, quae Berbéria dicitur, P. Joannes Nuñez, dum hae litterae esarabantur, sed Ulyssipone, ut infra ipse affirmat Antonius de Quadros.

584

LlTTERAE QUADRIMESTRES

con los spirituales ; á otros animava con les dar esperanza de sus rescates ; de manera que , visitándolos á todos en sus tra- bajos ó mazmorras, que son casas á donde duermen, consolava á cada uno según su disposición , sostiniendo en nuestra santa fé á los flacos, y quitando á todos de sus malas costumbres. Confesávalos á todos, de lo que antes tenia mucha necesidad; porque ordinariamente morian muchos sin confesión; á mu- chos, que se querían volver moros y andavan quasi para caer, entretenía ; y por la gracia divina truxo á perfecta quietación de sus ánimas á otros, que ya se habian bolvido, aunque no públicamente , con dar de ello parte á los moros, truxo á la fé de nuestro Señor. A otros cristianos, que avian ido de otras partes de cristianos á aquella villa á hacerse moros , también truxo á nuestro Señor; y, si no me olvido, con no se hazer mo- ros, quedaron captivos. A otros que eran ya hechos .s. (scñi- cet), arrenegados , también truxo á la fé ; y á todos estos con- fessò y absolvió por llevar para ello licencia del Rmo. Señor Cardenal Infante, Inquisidor Mayor en este reino '; y estos hel- chel 2, por tener mayor libertad para huir, se vinieron á Por- tugal, dándoles el P. Juan Nuñez seguro de acá no entender la Inquisición en ellos, por un alvala 3 del mismo Cardenal, en que se daba poder para ello.

Otro modo tenia de aiudar y consolar esta pobre gente; porque son los moros tan sin charidad é inhumanos, que, si enferman sus captivos , ningún cuidado tienen de ellos , ni los curan, ni proveen en algo, mas los dexan morir miserable- mente en las mazmorras, durmiendo por el suelo y desnudos; y para socorrer á este desamparo, ordenó el Padre dos casas de misericordia en una fortaleza del Alcaide, donde ay cinquo mazmorras debaxo de la tierra , y otras en la aduana á do el P. posa , y los cristianos libres , así mercaderes como otros,

.1 Henricus, Eborensis Archiepiscopus.

* Sic; sed scribendum videtur elches. Est autera elche "voz Arabica, que, segundo Covarrubtas no seu Thesouro, val tanto como Transfuga, e na lingoa Portugueza significa aquelle, que de Christiaõ se fez Mouro, e que, passando para a ley de Mahoma, he transfuga da sagrada milicia de Christo,,. P. Bluteau, Vocabulario Portugués e l atino.

5 Nunc communius alvara. "Termo arabico, de que tamben usão os castelhanos, chamando com pouca corrupção Albala, ou Alvala, ao passaporte e huma cédula de im- portancia. Entre nos Alvará val o mesmo, que letras patentes do Principe. Diploma.?, Bi.uteau, ibid.

An. 1554

585

para otras tres mazmorras que hay en la villa; y á aquellas ca- sas trae los captivos enfermos sobre su fiança , que de otra manera no los quieren los moros quitar de las mazmorras ; y los hace curar un hermano que tiene consigo, llamado Igna- cio y otros dos hombres, que le ayudan á servirlos; y para aver limosnas para poder proveerlos , scribe el Padre á diver- sas partes de Castilla , á donde tiene mucho crédito con mu- chos señores y señoras grandes, y [á] otros muchos señores de estos reinos de Portugal, los cuales le dan muchas limosnas, así para estas como para otras muchas necesidades de los cap- tivos; y para rescatar algunos, le mandan el dinero por letras, ó lo libran por mercaderes , que tratan del reino de Fez ; y de estas limosnas se visten los captivos , por andar desnudos sin los señores les querer dar vestidos ; y aun me dijo un captivo que á los mismos moros, que tienen más necesidad, provee; de lo que ellos mucho se edifican.

Tiene mucha vigilancia el Padre de saber los que están fla- cos en la fé ó que tienen ocasión de caer, así por falta de dis- creción , como los niños y niñas , como [por] otras causas ; por- que á las mujeres constriñen los moros á ser moras , por las poder tener por mancebas; y á éstos, que tienen semejantes ne- cesidades, rescata primero, y, cuando la necesidad es urgente, rescata sobre su fiança , ó le dan para ello dineros prestados, porque tiene gran crédito en aquella tierra , así por su verdad como por su virtud, porque aun los moros le tienen por hom- bre sancto.

A unos mercaderes de Toledo scrivió el Padre cómo que- dan llevar de Tituan para la ciudad de Fez una mujer y tres mozas, de las cuales dos habían sido moras dos años y se ha- bían convertido á la fé de nuestro Señor, y por eso estavan en gran peligro de se perder. Ellos con su carta uvieron licencia del provisor, mostrándole la carta, y huvieron en una semana 400 ducados, que le enviaron para las rescatar, con los cuales rescató cinco, las cuales rescató con otros veintinueve ó treinta captivos. Scriviéronle estos mercaderes (por ser informados dél cuántos muchachos se hacían turcos, y cómo ellos les traían en enormes pecados) que querían ordenar una cofradía

1 Fr. Ignatius Vogado, vel Bogado.

586

LlTTERAE QUADRIMESTRES

para que cada año se pudiese proveer entre los mercaderes ricos limosna para rescatar algún número de captivos, y un hermano de nuestro hermano, llamado Juan Baptista \ el cual reside en Medina del Campo, á donde hay muchos mercaderes y muy ricos, scrivió al P. Juan Nuñez que scriviese al P. Bau- tista, su hermano, que hiciese con los mercaderes de aquella villa, con quien tiene mucho crédito, que ordenase también entre sí la mesma cofradía; y el Padre tiene ya escrito sobre ello largamente al P. Bautista.

Estos dias pasados le dieron una carta de un religiose) de S. Francisco, llamado Fray Luis de Sandoval *, el cual reside en Sevilla , en la cual le scrivia que le mandava á Ceita 3 512 ducados, con otros 670, que le tenían mandado de Lixbona, para rescatar un buen número de muchachos y muchachas, que el Rey de Argel quería llevar de Fez para Argel (por ahora haber tomado Argel, con el Rey de Velez, al Xarife), y que le mandava le mandase manera cómo se ordenaría la di- cha cofradía , porque determinava de hacer con muchos Seño- res y Señoras con quien tiene conocimiento, por ser persona noble y muy virtuoso, que entrasen en esta cofradía, para de ellos hacer muchas limosnas; y que en toda manera el Padre, á la vuelta para Africa (por haber ahora venido á Lixbona), se viese con él, para le dar cuenta de muchas cosas que con él tenia que comunicar ; y que pidiese á su Superior que en nin- guna manera dexase de le mandar residir en Africa, por el crédito que por la bondad de Dios tenia mucho en España, con que podia mucho aprovechar á aquellos miserables captivos.

Esto es brevemente y en suma en lo que el Padre se ejercita y la disposición que hay de socorrer aquellos captivos ; ultra que todos estos años le tienen mandado muchos dineros para rescate de muchos captivos, así de muchos Señores y Señoras de Portugal como de Castilla; y hay acá personas que nuestro Señor mueve tan particularmente para aiudar á esta obra de la redención, que es para alabar á nuestro Señor.

Ahora llegó el Padre á esta ciudad de Lixbona á hablar al

1 P. Joannes Baptista Sanchez, de quo pluries jara in his Quadvimestribus litieris et in Polanci Chronico mentio facta est.

2 Vide Cartas de San Ignacio, t. in, pag. 243. 5 Catta, latine Sepia, Abyla.

An. 1554

587

Rey que mandase proveer rescate á 200 captivos, muchos de- llos de 15 y 20 años de captiverio, casi todos Portugueses de las ciudades fronteras de Su Alteza, los cuales el Rey de Argel queria llevar á la ciudad de Fez ; é en menos de 15 dias se con- cluyó el negocio y se ordenó de pasar en letras veinte mil du- cados , así de la limosna que su Alteza dió , como de muchas otras limosnas con que nuestro Señor por su misericordia pro- veyó á tanta necesidad. Quando vino, dexó, por venir muy de- prisa , 34 captivos ya rescatados de otros dineros en Ceita ; y la mayor parte de ellos eran niños y mujeres , que habían sido ya moras ; lo que fué mucho, por ser ya conocidas por moris- cas. Aquí en esta ciudad era el Padre tan buscado y de tantos, que nunca tenia reposo alguno; unos le traian dinero para sus captivos, otros limosnas para los ágenos; y con esto no cesa la gente de edificarse mucho. Bendito sea nro. Señor, que tomó los de esta Compañía por instrumentos suyos para de tantas maneras edificar á los próximos.

Esto es lo que ahora me ocurre del P. Juan Nuñez, enco- mendándome en bendición y oraciones de V. P.

Hoy 16 de Marzo de 1554.

De V. R. P.

Por comisión del p. Miron. Hijo indigno,

Antonio de Quadros, j.

Superscriptio in quarta pagina: IHS. Al muy R.d0 en Chris- to Padre el P. Maestro Ignacio de Loyola Prepósito General de la Compañía de Jesus en Roma.

Manu Joannis Philippi Vito: 1554. Lisbona, d' Antonio de de Quadros, 16 de marzo, delli cattivi di Tituan.

Alia manu: Quad.

588

LlTTERAE QUADRIMESTRES

Praecedentium Antonii, olim Tiburtii, de Quadros litterarum italica versio '.

Jhs.

Molto R.d0 in X.° Padre. Pax Xpi.

Per non farsi mentione nelle quadrimestri di quel che il S.or si degna operare per lo P.e Giovanni Nuñez, il quale già sono cinque anni, che è in Berbéria, in una terra di mori chia- mata Tituan, attendendo alla consolatione et redentione de cat- tivi, che la vengono, che sono quasi tutti, per essere quella terra del principal tratto de cattivi; perciò m' ordinò il P. Miron che di questo dessi ragione a V. P.

L' ufficio di detto P. Nuñez in quella terra era essercitarsi in consolar quelli poveri huomini, confesandogli et animando- gli a soportar i loro travagli, che per la crudeltà delli mori sono molto grandi. Et secondo mi referì un cattivo riscattato dal detto Padre, andava dove i cattivi travagliavano et agli affati- cati gli aiutava ne' suoi travagli corporali , essortandogli alla toleranza; ad altri dava alcune limosine, acciò potessero soffe- rire gli travagli corporali, che in tali huomini vanno molto con- giunti con gli spirituali; ad altri animava con dargli speranza de lor rescatto. Di maniera che visitando tutti ne loro travagli o nelle mazmorre (che sono certe habitationi sotterranee, dove sogliono ponersi i cattivi), consolava ad ogni uno secondo la lor dispositione, mantenendo nella santa fede i deboli et facen- dogli lasciar i loro mali costumi, confessandogli tutti , del che prima havevano molta necessità , perciochè molti morivano senza confessarsi. A molti, che si volevano far mori, trattene- va, et per la divina grada gli condusse a perfetta quiete delle anime loro. Ad altri, che già havevano rinegato (benché non publicamente) ridusse alla santa fede. Ad altri christiani, che

{ Adversarium autographum Joannis Philippi Vito, leviter a Patte Polanco emen- datimi, in folio duplici, nn. 415 et 416. — Paucissima, quae addidit, verba Polancus, itali- ci s hic a reliquis distingucmus.

An. 1554

589

d' altre parti venirno in quella terra per rinegare, ridusse a star saldi nella santa fede et se non m' inganno, per non rinegare re- storno schiavi; ad altri, che già havevano rinegato in publico, ridusse alla fede; et tutti costoro confessò, et assolvete, havendo egli auctorità per ciò dal Rmo. Sr. Cardinale Infante , inquisi- tore magiore in questo regno , et havendo questi riconciliati maggior libertà per fuggire, se ne vennero a Portugallo, facen- dogli sicuri il P. Giovanni Nuñez de non essere qui molestati dall Inquisitore, per virtù d' una patente del detto Cardinale, nella quale gli dava facoltà per questo.

Altro modo haveva de aiutare et consolare questa povera gente, essendo i mori così empi et inhumani, che, amalandosi i lor cattivi, niuna cura hanno di loro, nè gli proveggono in cosa nessuna, ma gli lasciano morire nelle mazmorre, dormendo nella terra. Et per provedere a questa afflittione, ordinò il P.e due case della Misericordia , una nella fortezza del Castella- no, dove vi sono cinque di quelle mazmorre , et altra nella do- gana, dove habita il P.e et gli christiani liberi, così mercatanti come altri; etiam in tre case che sono nella villa, fa condurre gli cattivi infermi sopra la promessa sua ; che altrimenti non gli vogliono i mori cavare delle mazmorre; et quelli fa curare un fratello, che tiene con lui, chiamato Ignatio , et due altri huo- mini che 1* aiutano a servirgli. Et per haver limosine per poter pro vedergli , scrive il P.e a diverse parti di Castella, dove ha molta fede appresso molti Signori e Signore grandi, et altri molti Signori di questo Regno di Portugallo, i quali danno molte lemosine, così per questo come per altre necessità delli cattivi, et per rescátame alcuni; et gli mandano i dinari per lettere o per mezzo di mercatanti che trattano, del Regno de Fez; et de queste lemosine se vestono i cattivi , i quali vanno ignudi, per non li voler vestire i lor padroni. Et ancora mi disse un cattivo che agli stessi mori, che stanno in bisogno, prove- de; del che molto s' edificano.

Ha special vigilantia il P.e di vedere coloro che stanno de- boli nella fede, o che hanno occasione di cadere, così per man- camento di discretione (come sono li fanciulli et fanciulle) come per altre cause; et i mori sogliono sforzare le donne a farsi more, acciò le possano havere per concubine; et a simili, che stanno in maggiore pericolo, in primo luogo riscatta, et, quando

590

LlTTERAE QUADRIMESTRES

la necessità è urgente et non si truova danari , gli rescatta so- pra la sua promessa o vero gli sono prestati danari , havendo egli grande credito in quella terra per la sua verità et virtù, perciochè etiam gli mori li tengono per huomo sancto.

Scrisse a certi mercatanti di Toleto detto Padre come vole- vano menare de Tituan alla città de Fez una donna et tre figliuo- le , delle quali due havevano stato more due anni et s' erano convertite alla fede, et perciò stavano in grande pericolo di perdersi. Essi per la sua lettera hebbero licentia del Proviso- re, mostrandoli detta lettera, et hebbero in una settimana 400 ducati, che gli mandorno, con li quali rescattò cinque, con altri 29 o 30 cattivi. Scrissergli quelli mercatanti (essendo avisati da lui quanti figliuoli si facevano mori et essi li tenevano in enormi peccati) che volevano instituiré una confraternità, acciochè ogni anno si raccogliesse limosina fra li mercatanti ricchi per riscatarne alcun numero de cattivi.

Un fratello di un P.e della Compagnia, chiamato Mtro. Bat- tista, il quale sta in Medina del Campo (dove sono molti merca- tanti et molto richi), trattò con li mercatanti di quella terra, con li quale tiene molto credito, che ordinassero parimente fra loro la medesima confraternità.

Questi dì passati gli fu data una lettera d' un religioso, chia- mato fra Luigi cie Sandoval, il quale sta in Sevilla, nella qual gli scriveva che gli mandava a Ceita 512 ducati, et altri 670 gli haveva mandato de Lisbona, per rescatar un buon numero de fanciulli et fanciulle, che il Re di Algeri voleva menar de Fez ad Algeri (per haver presso adesso Fes al xarife con agginto del Re de Velez), et che gli mandasse il modo come si dovesse ordinare detta confraternità, perciochè determinava de far con molti Signori et Signore, apresso li quali ha molto credito per esser persona nobile et molto virtuosa, che entrassero in questa confraternità per haver di quelli molte lemosine; et che in tutti modi il P.e , al ritorno in Africa, per che venne adesso a Lisbo- na, fusse con lui per conferire de molte cose del servigio de Dio et aiuto delli cattivi, et che dimandasse al suo superiore che in niuna maniera lasciasse di mandarlo in Africa per lo molto cre- dito che haveva in Spagna, col quale molto poteva agiutare quelli miseri cattivi.

Questo è in somma quello in che il P.e si essercita et la dis-

An. 1554

591

posinone che vi è di soccorrere alli cattivi; oltra che tutti que- sti anni gli hanno mandato molti danari per riscatto de molti, così de Portogallo come de Castilla. Sonovi qui persone, le quali Nostro Signore move tanto particolarmente per agiutare questa opera della redentione, che è per lodar al Signore.

Adesso arrivò il P. Nuñez, come ho detto, in Lisbona per parlare al Re acciò facesse provedere rescatto per 200 cattivi, molti di quali già sono 15 et 20 anni che sono schiavi et quasi tutti Portuesi delle Città frontere de Sua Altezza , i quali il Re de Algeri voleva levare della città de Fez; et in meno de 15 giorni si concluse il negotio et s' ordinò de mandar per lettere ventimila ducati, così della lemosina, che diede sua Altezza, come anche de altre lemosine , con le quali il Signor provede per sua misericordia a tanta necessità. Quando venne, lasciò, per la molta fretta, 34 cattivi già rescattati de altri denari in Ceuta; et la maggior parte di quelli erano fanciulli et donne che già havevano rinegato ; il che fu difficile per essere già cono- sciute per morische. In questa città era questo P.e tanto diman- dato et da tanti che mai haveva riposo; altri gli portavano da- nari per li suoi cattivi, altri lemosine per gli stranei, et con ciò non cessa la gente d' edificarsi molto. Benedetto sia nostro Si- gnore, che ha preso quelli della Compagnia per instrumenti suoi per edificare di tante maniere al prossimo .

Questo è che adesso mi occorre del P. Giovanne Nuñez raccomandandomi alla benditione et oratione de V. P. R.

De Lisbona 16 Marzo di 1554.

Por commissione del P. Miron.

De V. P. figliuolo indegno,

Antonio de Quadros. Alia marni: Lisb.a 54, 16 mar.

1 Hic signum f apposuit Polancus simileque in margine , ut hic inserantur quae ibi ipse scripsit. Scripsit autem haec : il quale il re ha nominato per Patriarclia della Ethiopia. Nos vero inserenda non putamus, quoniam, licet, quo tempore hae litterae in italicum sermonem Romae vertebantur, electus jam in Patriarcham Aethiopiae fuerat Nuñez, ejus tamen electio die, quo litterae datae sunt, nondum facta fuerat.

592

LlTTERAE QUADRIMESTRES

CCLXXXI

P. Arnoldus Hezeus Patri Ignatio de Loyola. Lovanio, 23 Aprilis 1554

IHS

Pax X.' et seti. Spus. confortatio semper impleat corda nostra .

Scripturus ea, quae proximorum quatuor mensium inter- vallo hic acta sunt, hinc duo praecipue, non levi praetereunda cursu, illabuntur animo meo: alterum, ne prolixius in scribendo v. voluntatis, Pater inX.° Jesu admodumR.de, videar excederé limites , alterum , ne , contractiori usus stilo , minus charitatis perfungar officio. Ut igitur tutiorem seu mediam observemus viam, in tres partículas omnium actuum nostrorum summam distinguemus.

Prima novam quamdam et quasi hactenus inauditam huius civitatis explicabit innovationem et tranquillitatem; 2.a Patrum istis in locis agentium tam labores quam spirituales adducet fructus; 3.a vero domesticorum statum indicabit.

Antehac visum esse non autumo nostra tam tranquillimi quam in praesentiarum progressum habuisse instituía; non enim secus ac si lethaeo traditae essent flumini, omnes vexa- tiones et quotquot contradictiones aut tribulationes unquam sustinuimus, iam sub silentio silent. Omnes autem sive spiritua- les sive saeculares , puta dignitate aliqua eminentiores , aut

i Autographae in duplici folio, nn. 256 et 257.

An. 1554

593

favore quodam nostrae applaudent (sic) conversationi aut certe óculo conniventi praetergrediuntur. Nullus oblatrat , nullus ac- cedentes ad nos publice impedire praesumit, ut omnia, quo- modo libet aut in Domino expedit, nobis quoque licere putatur. Qui suis quandoque in concionibus false satis nostrae detrahere solent (sic) Societati, iam, quasi unum nobiscum cor esset, eam- dem saepe tacite et aperte commendant et provehunt. Tarn enim unanimes praecipui concionatores hac quadragesima in concionibus fuerunt, tam vigorosi contra multarum malarum consuetudinum introductionem, tam dulces erga pios, tam com- patientes poenitentibus, tam denique in adhortando ad frequen- tem confessionem et communionem diligentes, quasi si de fonte nostrae Societatis cuneta hausissent. Huic quoque accedit quod eis confitentes, si quando abesse contingat, potius ad nos quam alios quosvis accedere cupiunt. De paedagogiis autem quid scribam? nisi quod ultro suam nobis offerunt operam, ut, si quando contingat nos habere fratres, in suorum discipulorum catalogum eos possent recipere; experientia, quasi divina ordi- natione , edocti , de Collegio Falconensi , ubi sane , a quo tam ignominiose nostros exclusere fratres , quia Collegium honore primi Universitatis privasse videbantur, ab hoc , inquam tem- pore, quando primum habere putabant, vix sextum aut septi- mum habuerunt \

Directorium istud confessionis , quod superioribus diebus a V. P. accepimus, sub privilegio Caes, maiest. ac ven.lis Domini Cancellarii visitatione et approbatione , hic Lovanii a novo im- primitur

Hic iam me ad secundam partem convertam, quae Patrum in vinea Domini operam ostendet. Non quidem V. P. latere pu- tamus nos quatuor 3 eosque sacerdotes in his partibus esse tan- tum , qui publice nostrae Societatis profitentur institutum, qui hac quadragesima in eadem vinea Domini late segregati fui-

1 Vide Polanco, Chronicon ,t. n, pg. 287, n. 245, et quadrimestres Patris Adriaens- sens litteras in t. i.

2 Vide Biblioihèqiie de la Compagnie de Jésus, t. vi, col. 939, art. Polanco, n. 1.

3 Trium tantum meminit Polancus in Chronico, t. rv, ubi de Collegio Lovaniensi agit, se, Patrum Adriani Adriaenssens, Arnoldi Hezeiet Petri Spiga. Sed iis annume- randus videtur P. Bernardus Oliverius, qui jam hac hyeme, priusquam in patriam (Antoing) valetudinis recuperandae et quorumdam negotiorum absolvendorum causa ivit, Lovanii diebus aliquot fuerat.

T. il. 38

594

LlTTERAE QUADRIMESTKES

mus. Nihilominus plures in Dno. adhuc latentes habemus l. R. P. Bernardus 01iverius,.a quo quartana eum reliquit, stre- nue hac quadragesima singulis dominicis festivisque diebus, concionibus ante meridiem, post catholicae fidei explicandis articulis, incubuit; magnum habuit populi de diversis pagis ac loéis confluxum. P. Dnus. Spiga, hispanus 2, inquadam civita- te, in finibus Galliae sita3, egit, ubi a multis hispanorum et aliorum locorum militibus castra Imperatoris hac hyeme ser- vata fuerunt contra gallorum insultus; iis a confessionibus fuit; nonnulli etiam totum vitae suae reatum deposuerunt. Quanta autem charitate a summo pastore, qui eum hospitio excepit, totoque subditorum coetu , necnon a ven.H Abbate Laetiensi 4 eius susceptus fuerit adventus, brevitatis ergo omittam.

R. P. Adrianus 5 et ipse, qui Lovanii mansimus, nec nos la- boris fructu non poenitendo destituii fuimus. Tantus enim tota hac quadragesima, tam ob plenarium iubilaeum quam ob in- stantem paschalem solemnitatem , confitentium fuit concursus, ut vix oneri pares essent vires; a summo diluculo usque in sum- mum noctis persaepe ab audiendis confessionibus non quievi- mus. Quantum autem hincfructus pullulare cernimus, in specie enarrare nec charta nec tempus patiuntur; ideoque uno alte- rove adiecto exemplo , reliqua legenti animo scrutanda relin- quam. Primum est studiosorum sacerdotum aedificatio, quibus R. P. Adrianus a conscientia est, qui quidem, a quo Patri con- fiten coeperunt, non minus exemplarem inter suos, maior enim pars ex Collegio theologorum 6 est, agunt vitam, quam si fra- tres Societatis essent; quos in festivitatibus specialibus Pater ad audiendas confessiones per diversas ecclesias disponit, quo eumdem, quem hauserunt spiritimi, in aliorum quoque trans-

1 Latentes hos existimamus fuisse, qui licet votura Societatis ingrediendae emisis- sent, in suis paedagogiis degebant, quique toto hoc anno et sequenti Romam a P. Adriano missi fuere. De iis in posterioribus quadrimestribus et in Polanci Chronico, t. iv, ser- mo fiet. Vcrum an alii praeter hos fuerint inexploratum nobis adhuc est.

2 Sardus erat P. Spiga ; sed Sardinia tune hispanae ditioni subjacebat.

5 Valenciennes ? "Les ennemis (Imperatoris Caroli milites; ayant rassemblé leurs troupes, s' étoient retranchez dans un vallèe audessus de Valenciennes... La cavalerie legère (Gallorum), qui étoit dispersée se reünit: alors elle donna sur la cavalerie des ennemis, et la poussa jusque dans leur camp.,, Ita De Thou, dum postremum Gallos inter et Imperatoris milites anno 1553 gestum praelium enarrat, lib. in.

4 Ludovicus Blosius, qui prope loca suam Abbatiam regebat. Polancus, Chronico,

t. IV.

* P. Adrianus Adriaenssens. G Liliensi?

An. 1554

595

fundere corda discant , quoniam non omnibus satisfacere nos possumus. De laico autem populo haec scribenda occurrunt, omnes nos tanto honore ac aestimatione prosequi , ut fere per plateas incedere pudet. Dignetur Dominus largiri ut in die iu- dicii sua gratia tales inveniamur quales hic nunc habemur. Plures hac quadragesima totius vitae confessionem renovarunt, quoniam a longo tempore non aut nunquam piene confessi fue- runt. Quaedam religiosae, instigante diabolo, et statum et pro- fessionem relinquere statuerunt ; venientes ad nos ut vi indul- gentiarum a votis suis exonerari possent, sed hoc confessionis medio detectis diaboli fallaciis, ad propriam cognitionem redu- ctae, cum fervore professionem suam amplexae sunt. Alia reli- giosa professa, quae pro sancta et mirabili vitae singularitate ab omnibus habebatur, sub qua specie per aliquot annos exe- crabilem in multorum religiosorum perniciem vitam egit , casu quodam, sed divino intus ducta spiritu, ut speramus, ad nos ve- niens, ad tantam, divina operatione, sui cognitionem et pecca- torum displicentiam perducta est, ut statim detestabili luxuriae vita deserta , ad omnem suae professionis constitutionem stri- cte observandam se quam paratissimam praeberet; perseverai in lachrymis et occulta poenitentia , freno potius quam calcari- bus indiga ; sic enim mini postea retulit magna lachrymarum inundatione perfusa, se gratia Dei malie mille subire mortes quam unum vitae praeteritae reiterare peccatum.

Verum non hoc silentio praetereundum autumo, quod etiam gravioribus obnoxios peccatis non parum exterruit compulit- que ad maturiorem faciendam confessionem , nimirum , tam nocte quam die in coena Domini , diversis vicibus tantos hisce in locis contigisse terraemotus , quantos a vita hominis vix hic posteris relictum constet.

Ad venerationem sanctissimae Eucharistiae hoc quoque ac- cessit, quod quasi sine reverentia, unica dumtaxat incensa candela , ad infirmos portari solet , eo iam perductum est tum publicis concionibus, quas, solito more alias indicato, loco pa- storis prosequor, tum privatis adhortationibus , ut tribus later- nis , duabus aut tribus facibus iuxta placitum portantis , debito honore et reverentia portatur ad infirmos.

Saepe vocamur ad circumiacentes civitates et coenobia, pro summa habetur gratia sicubi nostra detur praesentia frui.

596 LlTTERAE QUADRIMESTRES

Visitavit P. Adrianus Rev. Cardinalem Polum, Legatum Apostolicum 1 similiter Archiepiscopum 2, Nuntium a Sede Apo- stolica ultimo missum 3. Episcopum quoque Bressens[em] 4, cum Fratre Petro de Soto, Caes. Majes, confessarlo, cum qui- bus egit valde familiariter, qui uno ore omnem suam operam, ubicumque possint, nobis offerunt et pollicentur.

Quaedam ditissima vidua Antuerpiae , viginti duo aut vi- gniti trium annorum, duas habens proles, mundum statuii relinquere, cupiens intrare coenobium Sanctae Clarae. Verum priusquam voti poterai fieri compôs, tantas passa contradi- ctiones a parentibus , amicis totaque sua progenie , quae ibi valde est famosa , quod quasi in extremam reducta angustiam, quid faciendum quidve omittendum dubitaret , hoc solum reli- quum habens , in quo omnem spem et fiduciam tenebat , quic- quid Pater Adrianus consuleret, caeteris cunctis spretis, uni- cum hoc se facturam, ut fecit; nam, Patre mediante, cum con- sensu parentum, qui etiam prolum in se curam susceperunt, ad exemplum multarum virginum in eodem proxime coenobio vestietur.

Verum ne sim prolixior, tertiam huius epistolae arripiam partem, in qua tribus, quod dici solet, verbis rerum domestica- rum [statum] exprimere conabor. Studia quidem singularia nulla habemus, praeterquam visitare infirmos, consolare pu- sillanimes, confortare morientes et afflictos, quibus adeo obrui- mur, ut vix litterarum studiis ullus relinquatur locus ; si quid concedatur, hoc privato impenditur studio.

Tres habuimus, qui se in spiritualibus exercuerunt contem- plationibus, quorum duo ad nostram aspirant Societatem. Unus sacerdos , singularibus quibusdam naturae insigniis bene dota-

* Reginaldus Polus, Cardinalis, Apostolicae Sedis "vel ad Caesarem, vel ad Gallo- rum Regem, vel ad utrumque,,, ut ait Raynaldus, Annoi., 1553, n. m, Legatus.

2 Verba haec similiter Archiepiscopum , licet nullo signo a praecedentibus verbis in autographo separentur, minime cum iis videntur conjungenda. Cardinali enim Polo nonnisi sequenti anno, die xi Decembris , Cantuariensis Archiepiscopalis Ecclesiae administrado collata fuit.

s Hieronymus Dandini, Cardinalis, Imolensis dictus, quialmolae Episcopus fuerat

* Bressens perspicue legitur in autographo; cui vero, quod addimus, in attrita charta subobscure percipitur. Quod si pro Brixicnsem, ut saepe tune et postea factum est, positum existimemus, sermo est de Durante de Durantibus, Brixiensi Episcopo. Hujus tamen, ut et Archiepiscopi, de quo supra, annot. 2, nullam, dum haec narrat, mentionem habet Polancus et post eum Orlandinus.

An. 1554

597

tus, theologiae bacchalaureus; alter juvenis, doctus atquebona indole; tertius sacerdos est amplam sub se habens animarum curam, cui hucusque, non sine detrimento ac scandalo, ut facile videre est, personaliter non praefuit; quod iam se statuii facturum ovesque suas , ut bonum decet pastorem , praecessu- rum doctrina atque exemplo. Expectant alii duo aut tres ut, ubi per nostras licuerit occupationes, mox exercitia ar ripiani.

Haec , R.de P.r , pro hoc quadrimestri V. P. scribenda oc- currerunt, quibus V. P. omniumque tum Patrum tum fratrum precibus ac sacrificiis commendari humiliter petimus.

Lovanii, 9.° calendas Mah* 1554.

V. P.

Servus indignus,

Arnoldus Hezius

Superscriptio in quarta pagina: Rdo. in X o Patri D. Igna- tio de Layóla (sic), Societatis Jesu gnali. Praeposito. Romae.

Alia manu: Lettera quadrimestre, di Lovanio, delli 23 de Aprile.

Vestigium cerae et sigilli.

598

LlTTERAE QUADRIMESTRES

CCLXXXII

Hieronymus Ripalda Patri Ignatio de Loyola. Valentia, 26 Aprilis 1554 ».

Jhs.

Reverende in Christo Pater. Pax Christi, etc.

Quamvis ex superioribus epistolis , quae singulis quoque mensibus hinc Romam perferuntur, multa sparsim intellexeris, quae hoc próximo quadrimestri transacta sunt: Nunc autem eadem repetemus et, si quae postea contigerint , ad duo brevis- sima capita revocabimus ut praescripto iam tempori pariter et obedientiae (qua poterit brevitate) obsecundemus. Initium enim ab his sumendum esse duxi , quae magis videntur ad proximi charitatem accedere. Postea vero de domesticis studiis nonnulla subjungam.

Post exactum tempus quo Patres in c onfessionibus audiendis quotidie detinentur , quod superest , in visendo carcere, hospi- tale atque aliis id genus piis locis, qui variis necessitatibus pre- muntur, consumitur, ab his praesertim patribus, qui iam suo- rum studiorum curriculum absolverunt

Ex his omnibus quam uberrimus fructus colligatur paucis intelliget P. T. Próximo mense cum Valentiam jubiiaeum per- venirci, quidam ex patribus post multas confessiones auditas (et eas non ínfimas), arrepto capite cadaveris, in forum se con- tulit; cumque locum editum conscendisset , maximis ac severis

J Autographae in folio duplici n. 367.

An. 1554

599

reprehensionibus convocatam concionerà reprehendit , quod tam pauci illorum eo tempore (alioquin sanctissimo ) dipplo- mate fruerentur; adeo ventura morte atque judicio eos perter- ruit, ut ex his non pauci, accepta paterna ammonitione, senten- tiam mutarint non fruendi dipplomate, necnon confessarios adierint ut praesentem indulgentiam lucrarentur; alii Patrcm domum festinantem comitabantur , ut veniam suorum pecca- torum, adhibita generali confessione , consequerentur. Idem P.r curavit hoc quadrimestri ut nonnullae mulieres ac viri, quo- rum salus maxime pereclitabatur, in pristinum statum restitue- rentur, quorum alius decem annos cum quadam muliere tur- piter vixerat, alius septem non minus inhoneste vitam transe- gerat, alius sex veneris illecebris se totum tradiderat; ex his duo matrimonii vinculo se alligarunt; postremus vero jussu R.di Archiepiscopi Valentini 1 in aliam regionem secessit. Omitto enim multa divortia , lites atque injurgia (sic), quae pas- sim in hac urbe excitantur, quae opera nostrorum Patrum multa in pristinum vitae genus restituuntur, componuntur acsedantur; quod, si haec singula sigillatim essent scribenda , haec nostra epistola ultra modum excresceret. Illud autem silentio non in- volvam: cum quidam alius P. carcerem viseret, casu se obtu- lit quidam in vinculis alligatus, qui nunquam in toto suae vitae currículo confessano crimina aperuerat: factum est tandem ad- hortationibus nostri Patris ut tota illius vita generali confessione fuerit enarrata. Confitentium concursus atque eorum , qui sa- cram Eucharistiam singulis diebus dominicis, festis ac profestis frequentant, tantus est, ut vix quatuor ac saepe quinqué sacer- dotes possint ei magna ex parte satisfacere, ita ut multi illorum saepe cogantur alio se conferre.

Nunc illud superest ut nostrorum studiorum rationem paucis reddamus. Ex his, qui litterariis studiis se tradunt, quatuor theologiae incumbunt, unus philosophiae, duo dialecticae : se- mel in hebdómada in nostro Collegio habentur assertiones tam dialecticae et philosophiae, quam theologiae: saepe ex cae-* teris scholasticis, qui cupiunt in numerum aliorum fratrum an- numerari, accedunt ad argumentandum. Hac quadragesima a quodam fratre in academia Valentina ferme tota Aristotelis dia-

* Is tune erat S. Thomas a Villanova.

600

LlTTERAE QUADRIMESTRES

lectica publice suscepta est defendenda ac nonnulla alia ex ejus- dem philosophia petita. In his atque hujusmodi aliis optimis exercitationibus fratres se diligenter exercent; ita fit ut non modo in his, quae ad animarum fructum atque aliorum aedifi- cationem spectant, multum proficiant, verum et in litteris mul- tum promoveant.

His proximis diebus P. Doctor Baptista 1 tres adolescentu- los in Societatem ferme eodem tempore admisit: quorum alter erat medicus atque liberalibus artibus licenciatus, necnon in eadem facúltate laureatus; alter dialecticus; postremus in hu- manioribus litteris mediocriter exercitatus; multi alii sunt in hac academia, qui máximo desyderio tenentur in Societatem admitti; quod fieret, si aditus omnibus pateret.

Haec sunt, R.de , quae in praesentia scribenda se obtulerunt; nunc illud superest ut tuis sacrificiis atque orationibus [nos] commendemus.

Vale. Valentiae, sexto Calendas Maias, anno a partu Virgi- nis 1554 2.

Super scriptio in quarta pagina: Jesus. Al muy R.d0 Padre en Christo nuestro Señor el P. Mtro. Ignatio de Loyola, Prepósito General de la Compañía de Jesus. En

Roma.

4 P. Joannes Baptista de Barma.

2 Nullum habet subscriptum auctoris nomen; sed manas certo est Hieronymi de Ripalda.

An. 1554

601

CCLXXXIII

Andreas Boninsegna Patri Ignatio de Loyola. Mutina, 27 Aprilis 1554 *.

f

IHS

Gratia et pax Chri. , etc.

Accipe , semper in Chro. R. P. , capita eorum dumtaxat, quae per nos Deus, servos tuos minimos , quatuor hisce mensi- bus proxime transactis operari dignatus est. Tametsi hoc omnium primum Tuae Paternitati notum esse velim , cum plu- res nempe atque innumeri ad nos venerint confitentes verbum- que Dei auditores , non tamen superatum fuisse sexum mulie- brem , cum magnitudine scelerum , tum poenitentia eorumdem fructuque animarum suarum. Quare hinc exordium capiam, unde perhorrescenda simul atque memorabilia facinora exie- runt, latiusque Dei beneficia patuerunt; quo cunctorum pos- sint animi dolere pariter ac exultare bonorum.

Mulier quaedam, marito relicto, cuidam amatori obsceno usque adeo turpiter adhaesit ut vel triginta totós annos non puduerit in adulterio versan. Sed, eo tandem vita defuncto, poenitentia propemodum incredibili perculsa Patres nostros adivit, cum iisque confessa vitae suae genus cum sanctissimo commutavit, quod erat nefandissimum ; ac pietati religionique christianae sic se mancipavit, ut confiten saepius et sanctum

i Autographae in folio duplici n. 124.— Plura in eis emendata sunt et deleta a P. Po- lanco, brevia quaedam, deletorum loco, substituente. Eas, prout e Polanci manibus eva- serunt, infra, more nostro, subjiciemus.

602

LlTTERAE QUADRIMESTRES

Christi corpus adire non vereatur. Alia quoque,' in eodem sce- lere nonnullos annos versata , cum iam rei turpituclinem coe- pisset animadvertere , tanto pietatis studio fuit affecta , ut, er- ratorum suorum venia per confessionem impetrata , castissime in posterum statuerit Christo vivere. Accedit et virgo quae- dam , quam cum homo scelestissimus ab illius patre , quo con- iugi suae inserviret, impetrasset, scelestissime violavit. Ex quo cum filium concepisset , ut partum celaret , parata erat in- fantem exponere, ni eiusdem noverca tanto sceleri occurrisset, eumque ipsum in lucem receptum ad xenodochium deferendum curasset. At hoc subinde levata onere, flagitium perpetratum, quodque habuerat in animo, assidue multumque deplorans, suae ipsius animae salutem apud nos confitendo quaesivit, eoque pietatis religionisque devenit , ut deinde, opera Patrum, coenobium Conversarum ingressa, vitam profiteatur religio- sam. Duae itidem aliae, variis sceleribus pollutae, cum sacram apud nos confessionem degustassent venerandumque semper altaris sacramentum sumpsissent , sic in pietatis studio profe- cerunt , ut , vanitatibus saeculi huius illecebrisque contemptis, religioni se decreverint consecrare , locumque hactenus vesti- garent, quo possint id ipsum praestare. Quaedam huius urbis matrona ex primariis , cum multum antea temporis non fuerit confessa, bacchanalibus ipsis, divino adflata numine, dum alii genio impensius operam darent, ecce veterem statuii exuere hominem , induere novum , de suis protinus confiten peccatis, ac postridie illius diei sacrum Christi corpus pie sumere ; quod quidem Dei beneficio effecit. Accedit et alia quae , ut generis splendore multo superior, ita praeclaro quodam facinore pa- ttato longe venerabilior existimari potest. Nam cum et confes- sionem et communionem nonnunquam adiisset, ita est Christi gratia affecta, ut quibus eam maritus coegerit indulgere vani- tatibus, iisdem et coactam uxorem et impulsorem ipsum, hoc est maritum, Christus plane liberarit; effundendis siquidem precibus tanta fuit capta dulcedine orationis, ut quae orna- menta gestaret auribus appensa , sibi repente detraxerit , ser- vaeque cuidam fìdeli , Patribus nostris subito eleemosinae gra- tia deferenda, tradiderit, ac subinde maritum ad orandum quoque compulerit verius quam induxerit: multaque alia me- moratu digna dici possent, quae brevitatis causa potius omit-

An. 1554

603

tenda censeo ; utpote capillos vibratos frontemque calamistra- tam, idque generis multa contempsisse omnino atque abie- cisse, postridieque ad templum confitendi gratia se contu- lisse, tantaque cum pietate modo res divinas amplecti illasque celebrare, ut huius exemplo alias etiam nobiles iuvenculas, eodem in errore versatas , ad meliorem frugem brevi redituras facile speremus. Eodem pertinet et alia quaedam vidua, nobilis illa quidem et perdives, quae cum genero filiaque multis dis- sidiis conflictata diu , nulla poterai ratione sedari ; sed in con- fessione ac extra cum precibus et admonitionibus saepe agi- tata fuerit, obstinato tandem animo esse desiit, ad melioremque mentem reversa, pacem cum filia generoque inivit.

Praetereo quosdam sacerdotes , variarum ecclesiarum pa- stores, ad maiorem nostri probationem, nos saepius insectatos fuisse, et in iis , quae ad confessionem sacramque communio- nem pertinent, et quae ad multarum salutem animarum spe- ctant , ut qui nollent muitos nostrum accedere ad templum , ñe- que in eodem cum Patribus confiten, quod dicerent hoc se nihilo minus vel etiam melius posse praestare , interea nihil aut parum agentes. Quo fit ut multorum animae maiorem in modum perturbentur, et aliquae haud dubie perdantur.

Virgo quaedam variis tum animae tum corporis dotibus in- signis ut quae , praeter alias quasdam artes huic sexui vel accommodas, literas quoque politiores didicisset , cum viginti annos quadam in religione perstitisset , et ad eiusdem profes- sionem nullo pacto admitti valuisset, quod aliae coenobii eius- dem, licet multis partibus inferiores, hoc non essent passae, ne propter suam ipsius virtutem praefecta reliquarum consti- tueretur; tanta fuit mole tentationum oppressa ut omnino egre- deretur. At non multo post tempore cum aliam, tametsi longe tenuiorem, ingressa fuisset religionem, ibidemque scelus quod- dam perpetrasset, quod suo nolebat retegere confessarlo, simu- lata religionis difficultate , aliam in civitatem se contulit; quo in loco, coenobium aliud virginum sortita, cum non multum temporis perseverasset, arrepta fuga, huc in matris suae do- mum tetendit ; quo cum sacerdos quidam , sanctitatis egregius simulator, frequenter commearet, in hanc misere coepit deperi- re, ita ut commercium execrandum cum puella saepius Christo consecrata per triennium flagitiosissime habuerit. Sed vide,

604

LlTTERAE QUADRIMESTRES

P., obsecro quae inde sint consecuta. Cum iste homo nefarius renuentem puellam vix posset continere quin hoc tam immane flagitium , conscientiae stimulis saepenumero agitata initioque ipsius rei perterrefacta, per confessionem alicui viro probo pa- tefaceret, scriptura sacra eam superare conabatur. Itaque, cum semel cuidam ex Patribus fuisset confessa hocque ipsum ille deprehendisset , ad revocandam confessionem omnem ire compulit, praetexens hoc nomine culpam, quod nonnulla animi perturbatione in illum incensa huiusmodi flagitia retulisset, affirmans interea quod commercium cum illa habere nullum esset peccatum , sed ad Loth exemplar sanctissimam maxime- que spiritalem esse consuetudinem. Veruni qui dixit ego sum pastor bonus , semilaniatam ovem non omnino passus confici; quin potius eam sua ipsius dementia comprehensam diuque raptatam eruit ex ore lupi ad ovileque remisit, quo, per eccle- siae saluberrima medicamenta in pristinam restituta sanitatem, in numero haberetur caeterarum.

Haereticus quidam, qui iam diu sacra ieiunia comtempse- rat , sanctos non orandos tenuerat , templum adeundum sa- crumque audiendum negaverat , confessionem utpote non ne- cessariam reiecerat , non esse in hostia corpus neque sangui- nem Christi crediderat : ecce Dei gratia praeventus poeniten- tiaque admirabili tactus , Patres nostros adivit , ab iisque perversis opinionibus destitit, ac romanae Ecclesiae penitus adhaesit. Sed hoc de genere satis. Progrederer namque in im- mensum, si vellem omnia recensere.

De confitentium autem numero non est quod nunc dicam; qui, tametsi magnus semper videri potuit, die tamen natalis Domini tantus extitit ut, a media nocte incipiendo, ad decimam fere nonam usque fuerint confitentes. Verum quod plures ad confessionem communionemque pellexit attraxitque, fuit quod- dam a Patribus introductum institutum, nempe, ut qui crebrius nollent, singulis saltem mensibus domini mensam accederent, quo die concio de charitate haberetur ; idque non sine magno factum est animarum profectu.

Sunt et quibusdam exercitia spiritualia exhibita , quos non mediocrem animarum suarum fructum retulisse dixeris ; siqui- dem alii, amore religionis accensi, eamdem sunt professi ; alii vero ad caste pieque vivendum deducti; inter alios autem, qui

An. 1554

605

sunt religionem ingressi, duo adolescentes, annorum circiter decem et septem, in hanc tuam , mi Pater, sunt admissi, quo- rum studia et mores nos optime sperare faciunt.

De classibus nonnihil dicerem , si alias saepius non fuisset scriptum , rem omnem Christi gratia bene progredi : siquidem in recuperandis discipulis , qui ob nostrorum adversam valetu- dinem longe lateque fuerant dispersi, omnium opinionem facile supera vimus. Sed praeter caetera, hoc meo iudicio est ingenti animadversione dignum , quod cum diebus natalitiis orationes quaedam , altera de Salvatoris nativitate , altera de eiusdem et circumcisione et nomine , haberentur, praeter omnem expecta- tionem multi nobiles magnaeque auctoritatis viri atque plures alii ad nos confluxerunt.

His accedunt exercitia fratrum, quae non sine fructu susce- pta constai, cum in studiis humanarum literarum, tum vero in rebus divinis, quae ad proximi perfectam instructionem spe- ctant. Etenim praeter 4 qui latinis ac graecis operam assidue vacant iuventutemque huius civitatis , alioqui rudem incultam- que, literis et moribus informant, ad xenodochium quoque carceremque saepius iam commearunt; quibus in locis cum magno animarum lucro concionantur, aegrotos captosque so- lantur, ad confessionem attrahunt, a flagitiis perterrefaciunt.

Verum ne singula quaeque persequar, finem iam dicendi faciam, Pater venerande, summis precibus Reverentiam Tuam obsecrans ut, si quid minus scite lucideque dixerim (breviter autem non dicam, quia brevius vix potuerim) , tua mihi pro humanitate clementiaque ignoscas. Reliqua vero, quae in spe videntur esse posita, tum demum perficientur, cum, ut antea semper, ita in posterum etiam patrocinio nos tuo apud Deum Opt. Max. adiuveris; quoque res nostrae incrementum quoti- die accipiant, eumdem perpetuo et oraveris et obsecraveris. Vale.

Datum Mutinae, V.° Calendas Maii MDLIIII. Tuus in Christo servus minimus ,

Andreas Boninsegna.

606 LlTTERAE QUADRIMESTRES

"i"

Superscripiio in quarta pagina: IHS. Al Molto R.d0 in Chro. Padre il P. M.° Don Ignatio Loyola, Prepósito generale della Compagnia di Giesù.

A Roma.

Alia manti: 1554. Modena. Del maggio (deletum) 27 Aprile. Emend.

Praecedentes Andreae Boninsegna litterae a P. Polanco, priusquam transcriberentnr et transcriptae in Societatis domos mitterentur, emendatae

Jhs

Gi^atia et pax Christi.

Accipe, R. P. in C.t0, capita eorum dumtaxat, quae per nos Deus, servos tuos minimos, quatuor hisce mensibus proxime transactis operari est dignatus.

Cum innumeri ad nos venerint confitentes verbique Dei au- ditores,, non tamen superatum fuisse sexum muliebrem, cum magnitudine scelerum, tum poenitentia eorumdem fructuque animar um suarum. Mulier quaedam, marito relieto, cuidam amatori turpiter adhaesit, ut vel triginta totos annos non pudue- rit in adulterio versari; sed, eo tandem vita defuncto, poeniten- tia propemodum incredibili perculsa Patres nostros adivit, cum iisque confessa, vitae hoc genus nefandissimum cum sanctis- simo commutavit , ac pietati religionique christianae sic se mancipavit, ut confiteatur saepius et Sacrum Christi Corpus assumere jam assueverit. Alia quoque, in eodem scelere non- nullos annos versata , cum jam rei turpitudinem coepisset ani- madvertere, tanto pietatis studio fuit affecta, ut, erratorum suorum venia per confessionem impetrata , sanctissime in po-

1 Apographum in folio duplici, nn. 125 et 126.

An. 1554

607

sterum statuerit et coeperit Christo vivere. Accedit et virgo quaedam , quatti cum homo scelestissimus ab illius patre , quo conjugi suae inserviret, impetrasset, scelestissime violavit; ex quo cum filium concepisset, ut partum celaret, parata fuerat infantem exponere , ni ejusdem noverea tanto sceleri occurris- set eumque ipsum in lucem receptum ad xenodochium deferen- dum curasset. At hoc subinde levata onere, flagitium perpetra- tum quodque habuerat in animo, assidue multumque deplorans, suae animae saltitem apud nos confitendo quaesivit, eoque pie- tatis religionisque devenit, ut deinde, opera Patrum, coenobium Conversaram ingressa vitam profiteatur religiosam. Duae itidem aliae , variis sceleribus pollutae , cum sacram apud no- stros confessionem degustassent venerandumque semper alta- ris sacramentum sumpsissent, sic in pietatis studio profecerunt ut, vanitatibus saeculi hujus illecebrisque contemptis, religioni se decreverint consecrare, locumque hactenus vestigaverint, quo possent idipsum praestare. Quaedam hujus urbis matrona ex primariis, cum multum antea temporis non fuisset confessa, Bacchanalibus ipsis, divino adflata numine, dum aliis genio im- pensius operam darent, ecce veterem statuii exuere hominem, induere novum, de suis protinus confiten peccatis, ac postridie illius diei sacrum Christi Corpus pie sumere , quod quidem Dei beneficio effecit. Accedit et alia, quae, ut generis splendore multo superior, ita praeclaro quodam facinore longe venerabi- lior existiman potest. Nam cum et confessionem et communio- nem nonnunquam adiisset, ita est, Christo gratia, affecta ut, quibus eam maritus coegerit indulgere vanitatibus , iisdem et coactam uxorem et impulsorem ipsum, hoc est maritum, Chri- stus plane liberarit; effundendis siquidem precibus tanta fuit dulcedine capta orationis ut quae ornamenta gestaret auribus appensa, sibi repente detraxerit servaeque cuidam fideli Patri- bus nostris subito eleemosynae gratia deferenda tradiderit, ac subinde maritum ad orandum quoque compulerit verius quam induxerit. Multaque alia memoratu digna dici possent , quae brevitatis causa potius omittenda censeo, utpote capillos vibra- tos frontemque calamistratam idque generis multa contem- psisse omnino atque abiecisse, postridieque ad templum suppli- cem confitendi causa se contulisse tantaque cum pietate modo res divinas amplecti illasque celebrare, ut hujus exemplo alias

608

LlTTERAE QUADRIMESTRES

etiam nobiles juvenculas , eodem in errore versatas , ad melio- rem frugem brevi rediisse conspexerimus. Eodem pertinet et alia quaedam vidua , nobilis illa quidem et perdives , quae cum genero filiaque mutuis quibusdam dissidiis conflictata diu, nulla poterat ratione sedari; sed cum in confessione ac extra preci- bus et admonitionibus saepe agitata fuisset , obstinata tandem animo esse desiit , ad melioremque mentem reversa , pacem cum filia generoque inivit. Virgo quaedam variis cum corporis tum animi dotibus insignis, ut quae, praeter alias quasdam artes huic sexui accommodatas, literas quoque politiores probe didicisset, cum 20 annos quadam in religione perstitisset , ad ejusdemque professionem admitti nullo pacto valuisset, quod aliae coenobii ejusdem, licet multis partibus inferiores, hoc non essent passae , ne propter suam ipsius virtutem praefecta reli- quarum constitueretur, tanta fuit mole tentationem oppressa ut omnino egrederetur et in gravissima peccata inciderei. Verum qui dixit ego sum Pastor bonus , semilaniatam ovem non est omnino passus confici; quin potius eam sua ipsius dementia comprehensam diuque raptatam eruit ab ore lupi cujusdam, qui affirmabat nullum esse peccatum quod cum ipso commer- cium haberet, exemplo filiarum Loth, ad ovileque remisit, quo, per ecclesiae saluberrima medicamenta in pristinam restituía sanitatem, in numero haberetur caeterarum.

Haereticus quidam, qui jam diu sacra jejunia contempserat, Sanctos non orandos tenuerat, templum adeundum sacrum- que audiendum negaverat , confessionem , utpote non necessa- riam, reiecerat, non esse in hostia Christi corpus neque san- guinem crediderat , ecce Dei gratia praeventus, poenitentia admirabili tactus, Patres nostros adiit, ab iisque perversis opi- nionibus destitit ac Romanae ecclesiae penitus adhaesit. Sed hoc de genere satis. Progrederer namque in immensum, sigilla- tim si vellem omnia recensere.

De confitentium autem numero non est quod multa dicam, qui tametsi magnus semper videri potuit, die tamen Natalis Do- mini tantus extitit, ut a media nocte incipiendo ad decimam fere nonam usque fuerint confitentes. Verum quod plures ad confessionem communionemque pellexit attraxitque, fuit quod- dam a Patribus introductum institutum, nempe, ut qui crebrius nollent , singulis saltem mensibus Domini mensam accederent,

An. 1553

609

quo die concio de charitate haberetur ; idque non sine magno factum est animarum profectu.

Sunt et quibusdam exercitia spiritualia exhibita , quos non mediocrem animarum suarum fructum retulisse dixeris , siqui- dem alii amore Religionis accensi eamdem sunt professi, alii vero ad caste pieque vivendum deducti. Inter alios autem qui sunt Religionem ingressi, duo adolescentes annorum circiter decem et septem in nane tuam, mi Pater, sunt admissi, quorum studia et mores nos optime sperare faciunt.

Cum diebus Natalitiis orationes quaedam haberentur, prae- ter omnem expectationem multi nobiles magnaeque auctorita- tis viri atque plures alii ad nos undique confluxerunt.

Huc accedunt exercitia fratrum, quae non citra fructum sus- cepta Constant, cum in studiis humaniorum literarum, tum vero in rebus divinis, quae ad proximi perfectam instructionem pertinent. Etenim, praeterquam quod latinis et graecis operam assidue navant juventutemque hujus civitatis, alioqui rudem in- cultamque, literis et moribus informant , ad xenodochium quo- que carceremque saepius jam commearunt, quibus in locis cum magno animarum lucro concionantur, aegrotos captosque so- lantur, ad confessionem attrahunt, a flagitiis perterrefaciunt

Reliqua vero, quae in spe videntur esse posita, tune demum perficientur, cum, ut antea semper, ita in posterum etiam pa- trocinio nos tuo apud Deum optimum maximum adjuveris.

Datae Mutinae, V.° calend. Maii 1554.

Tuus in Christo servus minimus ,

Andreas Boninsegna.

/// quarta pagina: 54.

T. ti.

39

610

LlTTERAE QUADRIMESTRES

CCLXXXIV

P. Marcus Jorge, Ex commissione Patris Michaélis de Bayros , Patri Ignatio de Loyola. Ebora, 29 Aprilis 1554 ».

Jhs.

Muy Reverendo en Christo Padre.

La gratia y amor de Christo nuestro Señor sea sempre en nostras ánimas. Amen.

Aviendo de escrivir á V. P. lo que acá pasa y lo que el Se- ñor ha obrado en estos cuatro meses, para cumplir con la obe- diencia, diré lo primero cómo al presente quedamos en este Co- legio cerca de 20 personas entre sacerdotes y leguos 2 , de los cuales los maestros con la ayuda del Señor tienen bien traba- jado en estos 4 meses con sus discípulos, porque hasta la Pascha no hubo más de tres classes, ultra la de los casos de conscien- tia, por lo cual era necesario tener más discípulos cada uno de los maestros y con esso más trabajo.

Después de Pascha empezó otra más ; de manera que son 4 al presente, y cinco con la de los sacerdotes, que oyen casos de consciência; y por la bondad del Señor creció tanto el número de ellos que después de Pascha hasta hora en este mes de Abril fueron recibidos 35, ó cerca de 40, estudiantes; y muchos dellos son extrangeros, de fuera la ciudad, de villas y lugares del Ar- zobispado, cuyos padres, por el buen odor de doctrina y cos-

1 Autographae in folio duplici, nn. 485 et 486.

- Legos, laicos, se. socios, sive scholares sive in temporalibus rebus coadjutores.

An. 1554

611

tumbres que aquí se enseñan, los enviaron y proveen aquí en el estudio.

Por Pascha de Navidad y Resurrection acostumbran estos estudiantes ir á sus patrias por unos 10 ó 15 dias, y con estas sus idas allá son causa, según pienso, de otros enviar acá sus hijos á estudiar. Speramos que el Señor ha de acrecentar el número dellos; tienen bien aprovechado en sus estudios, y los maestros tienen cuydad# de los buscar modos y ejercicios con que vayan adelante; de los cuales es uno, que los hace estar despiertos y vivos, que en cada clase ss asignan unos por competidores de otros, de manera que cada uno tiene su competidor cierto de la misma clase, y cada uno de ellos tiene cuidado de estar muy atento, cuando su competidor es preguntado, para le enmendar publice luego que le viere errar en cualquiera cosa, porque para esto los hacen competidores; de lo cual se sigue que los que son preguntados, trabajan por no errar, y los otros por enmendar; y así unos por otros se aprovechan y avivan más en el estudio. Tienen cada sábado conclusiones especiales cada uno en su cla- se, y á los primeros sábados de cada mes generales todos jun- tos en una gran Aula; y las generales, que se tuvieron pasada la Pascha, fueron más notables de lo acostumbrado, porque allende de las oraciones que hicieron y disputas que tuvieron, recitaron ciertas églogas de la Resurrection ; con que todos se ayudan para ir adelante.

Algunos dellos tienen entrado en las religiones de Sto. Do- mingo y San Bernardo; y en la Compañía en estos 4 meses entraron también dos ó tres y otros pidieron lo mismo al Padre '.

La doctrina les hacen sus Maestros los domingos en la tar- de, cada uno en su clase, acomodándose á ellos. En la 1.a classe se hace de esta manera: que un domingo se les declara una cláusula del Padre nuestro, ó Credo, ó otra cosa y se les dice alguna doctrina sobre ella, sobre las costumbres, incitándoles al amor de Dios y de las virtudes; y otro domingo parte de la hora se les pregunta por la declaración y doctrina que se dio el domingo pasado, repitiéndola otra vez; y después de esto se de-

1 P. Michael de Bairros, recens, Alphonsi Barreto loco, ut Rector Collegio prae- positus.

612

LlTTERAE QUADRIMESTRES

clara otra cláusula de la misma manera, de la cual les toma cuenta el domingo siguiente; y esto se hace en la 2.a y 3.a clas- se. Tienen comunmente reverencia á sus Maestros y á todos los de casa; y esta Pascha passada, antes de se partir para sus pa- trias, vinieron aquí algunos de ellos á confessarse y á preguntar cómo se habrian allá en la patria estos 15 dias; y otros vinieron á preguntar á sus Maestros si irían allá, poniéndose en sus ma- nos para no ir allá, si él no quisiese.

Empiezan también algunos dellos ya á frecuentar en nostra Capilla la santíssima comunión, y la recibieron hoy en ella 30 ó más de ellos. Speramos en Dios nuestro Señor se aumentará el número de ellos y la devoción para su servicio-; y esto es cuanto á los estudiantes de grammàtica y humanidad.

Los sacerdotes también con la lección de casos de concien- cia se tienen aprovechado bien en estos 4 meses; y para esto les ayuda mucho la manera que se tiene en ellos; porque , ultra de una hora de lection, que hay ordinariamente, se toma una me- dia hora, ó quasi, ántes, en la cual ellos repiten y dan cuenta de la lección del dia passado, según que por el Maestro le es pre- guntado, porque ninguno sabe cuándo le han de mandar decir y el maestro manda repetir á cual de ellos quiere , unas veces toda la lection y otras parte, procurando turnen que todos repi- tan, ahora unos, ahora otros; y con esto proveen ellos sus lec- ciones. Al sábado, ultra desto, se toma todo el tiempo para que unos á otros propongan por orden todas las dudas que tuvieren en todo lo leido por la semana, y le respondan; y así lo hacen, enderezándolos el Maestro y respondiendo, cuando es necesa- rio, de manera que esta conferencia entre ellos es su modo de conclusiones, y en ella se torna á repetir mucha parte de lo leido y enseñado, y con eso se imprime mejor en la memoria.

Los hermanos theólogos se ejercitan bien en los estudios; porque allende de las conclusiones, que se tienen ordinaria- mente á los domingos á la tarde, se tienen á las más veces otras 'entre semana ; y por la semana Santa , como no tenían lection, se ejercitaron algunos de ellos y otros hermanos en ser mozos del comprador; y ir á la plaza sin manteo y traher carne y otras cosas necesarias.

Los sacerdotes en este Colegio (como dixe), no son más de 4, con el P. Miguel de Bairros; el uno de ellos estudia theolo-

An. 1554

613

gía ultra de otras occupationes en casa \ Los otros dos 2 se ocu- pan en confesar á los estudiantes y algunas veces otras perso- nas , mayormente en la quaresma ; quando se aquí publicó el Santo jubileo, trabajaron por algunos Jias bien en oir, no sola- mente á los estudiantes, los quales todos , ó los más, se confes- saron para ganarlo , mas también á otra gente de fuera ; y si muchos sacerdotes hubiese en esta casa, bien tendrían en qué ocuparse.

El Cardenal Infante 5 antes de la cuaresma pidió alP. Maes- tro Miron le diese al P. Manuel Hernandez , que aquí hacia la doctrina al pueblo, para ir á Elvas, ciudad de este su obispado, á predicar y confesar la cuaresma; 3^ el P. se lo concedió á él y á otro P., que llaman Pedro de Santa Cruz, los cuales fueron allá bien recibidos. Bendito sea el Señor; y del fruto , que allí hizo por ellos, porné aquí un capítulo sacado de una , que de allí nos escribió el P. Pedro de Santa Cruz á 25 de Febrero, que es el siguiente:

"Viniendo á esta ciudad, fué no pequeña consolación nostra en ver los buenos deseos que hallamos de se querer aprovechar de la doctrina de nuestro P. Manuel Hernandez, los cuales por la bondad del Señor se han aumentado de tal manera que hace de ellos lo que quiere. Por la cuaresma ahora predica las 4.as y 6.as ferias y los domingos á la mañana el Evangelio y á la tarde los mandamientos; dales terribles reprensiones, y todo se sufre por el grande respeto que le tienen, y hácese mucho fruto así en predicationes como en santas conversationes. Predicó en la primera dominica de cuaresma el Evangelio de las tentaciones, y en él reprendió fortísimamente los amancebados, de donde se movieron algunos de ellos; y vinieron á casa, saliendo del ser- món, una mujer, que andaba llevando recados ciertos años ha- bía, diciendo que se quería convertir y apartarse del pecado, y juntamente con ella un hombre, que estaba amancebado ciertos años había, diciendo también que quería también comer el pan en servicio de Dios y frequentar el Santíssimo sacramento de

i Is erat P. Alphonsus Barreno, ideo ab onere Rectoris, quod optime gerebat, libe- ratus, ut Theologiae, cui nondum studuerat, operara daret.

- Unus certo erat P. Emmanuel Fernandez ; alter fuisse videtur P. Petrus de Santa Cruz, Ulyssipone evocatus.

3 Henricus, Eborensis Archiepiscopus.

614 LlTTERAE QUADRIMESTRES

la confesión; y así enviaron este y otro semejante allá á Evora por dispensación para se casar con sus propias mancebas. Vi- niendo aquel dia del sermón, entró en la cárcel é hizo una plá- tica breve, mas muy conveniente para ellos. Entre otras perso- nas estaba allí un caballero, que blasfemaba gravissimamente del nombre de Dios sin ninguna reverencia, el cual ya el P. ha- bía reprendido otras veces y todavía se le excusaba haciéndose sin culpa. Empero el P., no pudiendo sufrir tanto escándalo, como allí daba, empezó á pedir justicia á Dios , teniéndole de- lante de sí, adonde estaba también un hijo del Rey de Fez , que dicen se hizo cristiano, al cual le pidió por las llagas de Christo que no tomase ejemplo de los malos christianos como aquellos, sino que fuese bueno y virtuoso, pues que Dios le había hecho tan grande merced. Como nos salimos, dijo aquel caballero que se había de enmendar de allí adelante.

"El P. también, viendo el poco acatamiento y poca reveren- cia de Dios y el grande estrago que el demonio públicamente hacía en las almas en esta tierra, ha ordenado una confradía de juramientos á honra del dulcíssimo nombre de Jesus, para que, pues hasta ahora ha sido tan desacatado por ellos, de aquí ade- lante por ellos mismos sea venerado y glorificado ; y ha hecho que todos se asienten en un libro, marido y mujer é hijos, cada uno en su parrochia, y hanse hecho también siendas caxas, para cada parrochia la suya, para en ella echar las penas de los ju- ramentos; y halláronse en una de ellas, que se abrió, setecien- tos y cincuenta maravedís dentro de ocho dias más ó menos. Anse de acusar todos unos á los otros, de cualquier cualidad que sean, con mucha cortesía dentro de su casa; y fuera de ella tienen en cada parrochia puestos en una tabla todos los juramen- tos que le prohibieron y la pena que han de pagar por cada uno dellos; haa redundado grandíssimo fruto de esta obra en esta ciudad y fuera della, porque adonde los niños juraban juramen- tos horribles, ahora los hombres y niños, afirmando alguna cosa, dicen: por cierto, etc. Tienen que el que oyere jurar alguno, le haa de avisar luego diciéndole con cortesía que se acuerde de que ha jurado, porque de otra mañera es obligado el tal á pa- gar la misma pena que el otro debe: y así, apenas el otro ha em- pezado á hablar, cuando ya tiene quien le acuse. Haase de ha- cer una procesión todos los años el dia del Nombre de Jesús , y

An. 1554

615

haase de decir todos los domingos una Misa delas penas y lo demás se ha de dar á la Misericordia 2. Enseña también el Padre á los niños los mandamientos algunas tardes cantados y unas cantigas devotas, con el gusto de las cuales han perdido ya el mal viejo que tenían.

„Tambien á gloria de Dios y en penitencia de nuestros pe- cados y del pueblo por la iglesia ordena el P. una disciplina todos los viérnes á la noche , en anocheciendo , en una iglesia, y allí vienen embozados, ó como quieren, sin que nadie los pueda conocer. El primer viérnes de cuaresma empezamos con unos cuantos que juntamos, y crecieron tanto, que, por la igle- sia ser pequeña, nos fué forzado pasarnos á la iglesia mayor por los muchos que lo quisieron hacer, así hidalgos como de otra cualidad. Hizo el P. una plática breve, en la cual tomó la primera palabra de las siete que nuestro Señor y Redentor ha- bló en la cruz: y con ello movió mucho los corazones de los penitentes y hubo muchas lágrimas , y entretanto nos apareja- mos para la disciplina. Acabado el P., empezamos otro P. y yo el salmo Miserere mei y De profundis , pausado, como hacía- mos en Coimbra, y entretanto nos disciplinamos todos con muchas lágrimas suyas ; lo cual pareció bien á todos ; y así lo hacemos cada viérnes con mucha devoción del pueblo y edifi- cación. La ciudad está espantada de todas estas cosas nuevas, y ansí dicen que los han de hacer cristianos por fuerza; y ansí creio que haraa dellos lo que quisiere por el grandísimo respeto que le tienen y mucha devoción. Anda muy ocupado el P. en hacer pazes y en oir confesiones, ultra de sus predicaciones, y muy trabajado ; porque de dia y de noche comunica de su caridad con todos, porque querría, si pudiese, dejar á Elvas pacífica.

„Tenemos ya unos cuantos hombres que se confiesan cada mes para hacer un escuadrón contra el demonio y para derrocar las murmuraciones, que ha habido contra los que se confiesan entre año, y juntamente para animar algunos flacos, que no lo osaban hacer de miedo, y ahora unos y otros con la ayuda del Señor se esforzarán á hacerlo muchas veces. De mujeres ya no

1 fiase de decir todos los domingos una misa de las penas, singulis dominicis ce- lebrandum est sacrum et ejus stipendium solvendum ex mulctis, quae a jurantibus in delieti poenam exiguntur.

2 á la Misericordia, confraternitati de la Misericordia dictae.

bló

LlTTERAE QUADRIMESTRES

hacemos cuenta , porque son tantas las que lo hacen y harán de aquí adelante con ayuda de Dios , que no le see número. Nosotros estamos en el hospital, de lo cual algunos se espan- tan, porque no tomamos una casa ó posamos en casa de algún sacerdote. Vivimos de limosna, y como no tomamos sino lo que hemos menester cada dia , cuando tenemos, comemos ; cuando no, no; y pasamos como podemos: algunas veces vamos á pe- dir á ciertas personas, porque si lo pedimos por la ciudad, tómanlo por deshonra los hermanos de la Misericordia, porque nos tienen rogado que por amor de Dios que no lo hagamos, que ellos nos darán el necesario para comer : empero nosotros no lo queremos recibir por ser hacienda de pobres. Piega al Señor tenernos de su mano y darnos gracias , con que cumpla- mos perfectamente su santa voluntad. Amen.,,

Esto es, R. P. en C.t0, lo que de estas partes hay en estos cuatro meses para escribir á V. P. Resta ahora pedirle por to- dos nos haya por muy encomendados en su bendición.

De este Colegio de Evora hoy 29 de Abril 1554 años.

Después de ser hecha esta y no ser aún enviada á V.P., vino otra carta del mismo P. Pedro de Santa Cruz, en la cual escribe del grande fruto y aumento , que por ellos nuestro Señor allí ha obrado después; y quiso el P. que se copiase aquí , para V. P. ser informado de todo el fruto que Nuestro Sr. obró por los pa- dres en aquellas partes, porque ellos ya son venidos de allá. La copia , pues, de la carta es la siguiente:

"La gracia y paz de nuestro Señor sea siempre en nuestras almas. Amen. Lo que nostro Señor por su bondad ha obrado, charísimos hermanos, en esta su tierra, después que escribimos la otra , en la cual les dimos relación de todo lo pasado , ahora al presente diremos con la ayuda de Dios lo que Dios nuestro Señor de entonces acá ha obrado y obra cada dia, mayormente en los corazones de aquellos que con mayor fervor á él se han llegado y llegan cada dia : principalmente en esta tierra habia en los hospitales mujeres de la mancebía , adonde se hacían gravíssimas ofensas de Dios, por ser ocasión de tantos pecados, hasta ahora que el P. con ayuda de Dios ha puesto remedio en ello con harto trabajo, hasta andar del Alcaide 1 al juez para las

1 Sic; rectius fortassis Alcalde. Est enim Alcalde quasi civitatis praetor, cui, inter

An. 1554

617

echar de las posadas y poner espías en los hospitales sobre ellas para que nos avisasen de ello. También por la bondad de Dios se han casado algunos, que estaban en pecado mortal amancebados , de ellos ha 6 años , de ellos á 10 y 12 años, con andar con ellos, á las veces rogándoles, otras veces amenazán- doles con el infierno y la muerte, y otras muchas 2; y muchos que se han apartado del pecado y dejado las mancebas ; y aho- ra, gloria á Dios, tampoco no hay odios y ruidos, como solía; porque hemos trabajado lo posible en poner paz con todos ; y ansí, cuando sienten que no se hablan algunos, luego nos man- dan á llamar para les unir en paz , y así nos ponemos nuestro instrumento, Dios por su bondad suple lo demás, pues que por nos ser tan necesaria , la primera cosa que trajo á la tierra fué paz á los hombres de buena voluntad ; y así por la bondad de Dios están espantados de ver tanta paz y union en esta tierra, siendo antes tan vingativos y tan terribles que non solum red- debant malum pro malo et pro bono malum, ahora á gloria de Dios, Nec malum pro malo sed potius pro malo bonum. Porque vemos que primero nos vienen á pedir consejo, cuando se ofrece algún caso semejante , lo que harán en ello ; y les decimos que lo pidan antes por justicia buenamente que no por armas, para les quitar el odio y quietar sus conscientias y tener paz con sus prójimos ; y cierto no sería de maravillar porque aquí los hu- viesse más que en otra parte , teniendo tanta ocasión para ello; pues tienen aquí á un paso la raya de Castilla , que es guarida del cuerpo, lo que ellos entonces pretenden olvidando la salva- ción de sus almas. Gloria á Dios , ahora omnis res est in tuto; no hay ya sino mucho amor á Dios y buenos propósitos y de- seos de despojarse del hombre viejo y vestirse del nuevo.

„E1 P. ha predicado hasta ahora los domingos y fiestas en la iglesia mayor con muy grande auditorio y deseos santos de oir su doctrina , aunque tenían algunos para sí que no se había de haber tan bien en el carnaval, diciendo que los sermones de la cuaresma que los tenía hechos ; empero él se dió tanta buena diligencia con el favor divino , que hizo mucha ventaja á los pasados, lo uno^por ser la materia muy gustosa, lo otro por el

alia, cura incumbit públicos civium mores invigilare eorumque publica crimina impe- dire ; Alcaide vero est vel areis vel carceris custos seu piaefectus. 1 Sic , et deesse videtur aliquod vocabulum.

618 LlTTERAE QUADRIMESTRES

augmento de la su devoción ; especialmente en el de la Admi- rable Ascensión se confirmaron del todo y quedaron muy satis- fechos del Padre , porque no se hablaba sino de aquel sermón por toda la ciudad , diciendo : Nunquam sic locutus est homo; y ansí lo hizo por cierto, porque Dios le dio mucho fervor en él y mucha consolación á él y á todos nosotros. Predica á las ve- ces dos horas, otras hora y media ó más; y esto es á las maña- nas, porque á las tardes no podía predicar por ser la gente mucha y el calor grande; por tanto suplía á la mañana la falta de la tarde, y ellos que lo tenían por bien y aun con todo les parecía breve. Ha predicado también en los viernes á la tarde de humilitate en la iglesia á donde confesamos ; y por la gente ser tanta, predica en la puerta; porque era más la gente que estaba fuera que dentro : tienen tanta devoción , que no hacia mengua ser dia de trabajo.

„En los juramentos ya por la bondad de Dios hay tanta en- mienda , qne ya no hay quien jure , sino es por cierto y por 'verdad y otros que les dimos ; porque niños de 4 años dicen á sus madres cuando juran: "Señora May, vezay lo chão por- que jurastes; porque ansí nos enseñó nuestro maestro.,, Ya todos se tienen por corridos y conocen su poco acatamiento á Dios antes que le vayan á la mano; que, si alguna vez lo juran, es inocentemente; de lo cual después se confunden y quedan avergonzados. Están ya en tan buena costumbre, que los que ántes no se tenían por hombres , si no juraban por Dios , y por los Santos, y por todo lo demás, ahora los tales son tenidos por apocados y malaventurados salir tal juramento de su boca y arni por mi alma , ni cualquiera otra criatura.

„Tambien les escribí cómo teníamos cuarenta y tantos hom- bres que se confesaban cada mes; ahora, gloria á Dios, tene- mos pasados de ciento, y de ellos hidalgos de los honrados de la ciudad, y escuderos, y oficiales, gente muy buena y zelosa de Dios, que no tienen cuenta con pasatiempos del mundo, sino con irse á unas hermitas de fuera la ciudad , adonde llevan al- gunos libros devotos consigo, y así pasan el dia alabando á Dios y dándole gracias por las mercedes que Dios les ha hecho en los haber dado conocimiento de las miserias del mundo y

1 Senliora may, vcsay lo chão, Domina mater, osculare humum.

An. 1554

619

voluntad para lo menospreciar corno apocado y miserable que es , porque á la verdad no es amado sino de quien no es cono- cido. De estos muchos se confiesan cada ocho dias , y á todos estos les hace el P., miércoles y viernes á las noches, unas plá- ticas breves de la vida de Cristo, adonde vienen también los hombres honrados de los principales de la ciudad ; y por ser tantos entre todos que no cabemos en la casa , de ellos se sien- tan en el suelo, de ellos están en pié; y tienen por bien llegar á tiempo, aunque no tengan á do sentarse.

„Tenemos también mujeres, que se confiesan cada mes, pa- sadas de 150, ultra de las que se confiesan cada ocho dias y entre semana, que serán pocas menos ó por ventura más. To- das estas reciben el Santísimo Sacramento juntas en la iglesia mayor con grandísimo fervor ; y para ser avisados la semana de la comunión , dan un repique á las campanas lunes y mar- tes á la noche, dándoles á entender que se han de aparejar para confesar aquella semana; y ansí cada una busca su con- fesor, y están aparejadas para la comunión del domingo si- guiente. Así mesmo dió á los clérigos las meditaciones de la 1.a semana, y por ser ocupados en sus negocios, no hubo lugar para más : empero de allí quedaron movidos para de aquí ade- lante ayudar al prójimo con ayuda de Dios en confesar, lo cual hemos visto y vemos cada dia por esperiencia, porque adonde quiera que vayan hallarán quien huelga de confesar; lo cual ántes era muy odioso y grave quererse subjetar á con- fesar á nadie , ahora por la bondad del Señor, con les animar el P. y declarar cuánto merecimiento ternán delante de Dios por ello, si lo hicieren con mucha caridad, se han dispuestos á lo hacer; y así por la semana de Pascua de Spíritu Santo, á cualquier parrochia que fuera hombre, hallava tres, cuatro y cinco confesores continuos, que era para dar gloria á Dios de todo; y también para más honestidad y edificación de la gente ha negociado el P. que hagan en cada parrochia confe- sonarios, como los tenemos, y ansí los hacen l.

„Los Hermanos de la Santa Misericordia , que se habían de confesar cuatro veces en el año, empezaron ahora por la Pas- cua del Espíritu Santo con mucho fervor, los hidalgos con

1 Vide Polanco, Chronicon, t. in, pag. 189, n. 400.

620

LlTTERAE QUADRIMESTRES

todos los demás , aunque estaban algunos de los más principa- les en sus montes ó quintas, á los cuales escribió el P. dándoles aviso de las fiestas y de las buenas Pascuas; los cuales, como buenos hijos de obediencia y nobles que son, vinieron y se confesaron y recibieron el Santísimo Sacramento con mucha humildad entre los pobres y negros , con mucha edificación de todos.

„Las confesiones van adelante con mucho fervor y devoción; y esto cuotidianamente, porque después que de essa ciudad ve- nimos, no me acuerdo haber tenido un dia de reposo (si no fue- ron tres ó cuatro dias que estuvimos en San Francisco ; y aun allá no nos dejaron tampoco, porque les parecia que nos olvi- dábamos de ellos) , sino que estoy desde la mañana á la noche preso en el confesonario, como quien está en el cepo; y así, cuando hay algunos enfermos, no hago sino comer y irme á consolar con ellos; porque después que voy á la iglesia, no hay remedio ninguno. Es para dar gloria á Dios la grande devoción que en este pueblo hay, ansí de hombres como de mujeres, para se confessar y comulgar.

„Dios por su bondad , para mayor gloria suya y confusión nuestra y estímulo de perezosos , quiso esta Pascua del Spiritu Santo enviarnos el Espíritu Santo sobre los corazones de los devotos, ansí como lo envió sobre los Apóstoles en Hierusalen semejante dia, donde me parece que no era menos necesario en esta ciudad , porque gente que antes no queria venir la cuares- ma sino con penas y excomuniones, ahora Dios, por su bondad, ha amollescido sus corazones de tal manera, que ellos ruegan ahora á los confessores que los quieran oir tres ó cuatro veces entre año, y dellos cada mes; y ansí ahora, los domingos á la comunión y entre semana á las confesiones , no parece en las parrochias sino que estamos en cuaresma ; ultra esto , entre semana muchas personas reciben el Santísimo Sacramento también.

„Predicó el P.e el primer dia del Espíritu Santo por la maña- na, por causa de la comunión, poco, bueno y devoto, dándoles también á entender con cuánta reverencia y acatamiento se habían de llegar á tan altísimo Sacramento ; á donde ellos se llegaron por cierto con mucha devoción y conocimiento de Dios, ansí fidalgos como pequeños, todos mezclados con mucho

An. 1554

621

orden. El cura daba el Santísimo Sacramento y el P.e daba el lavatoio y yo y otros estábamos reconciliando; y por ser la gente tanta, faltó el Santísimo Sacramento, y fué necesario dexar de reconciliar, y decir misa para coger Sacramento 2 , y lo di á todos los que quedaban; y fué grandísimo el fervor y devoción que nuestro Señor por su bondad dió este día á esta ciudad ; y esto no digo en la Iglesia mayor, mas empero á todas las pa- rrochias, que se hizo lo mismo; y para saber las personas que recibían el Santísimo Sacramento, enviamos de estos hermanos devotos á cada parrochia , para que los tomasen por cuenta ; y ansí era para dar gloria á Dios el fervor y alegría que consigo traían ; ahora venía uno con 180, y otros con menos; de manera que llegó el número de todos el primero dia cerca de setecien- tas ochenta almas, antes más que menos; y con los que recibie- ron el Santísimo Sacramento entre semana , pasaron de mil al- mas, allende de muchas que quedaron por confesar para las octavas, por no haber lugar para todos. Es tanta la devoción que hay en esta ciudad , que ellos mismos están espantados de ver á Elvas ahora tan diferente de lo que era , y quasi tenían para sí por imposible poder venir á lo que están ; y es verdad que, si Dios no pusiera su mano y la mucha devoción y respeto grande que tienen al P. , no acabara nadie con ellos; y es así que me parece que no los inclinara á ninguna cosa, que ellos no lo hagan con mucha obediencia todos a minimo iisqiic ad ma- ximum.

„Este mismo dia salimos después de comer á regocijar la fiesta con nuestros devotos para Nuestra Señora de Gracia, que estará un cuarto de legua fuera de la ciudad, adonde les hizo el P.e una plática, y nos consolamos todos con él; y venía- mos considerando las florecitas y grandezas que Dios cria en la tierra , sacando de ellas gloria para Dios , pues es suyo , y confusión para nos, pues no somos para nada. De ahí venimos junto de la ciudad para otra hermita,.á donde habia perdones, á hacer oración; y se ponia la gente en los montes á mirarnos, por ser tantos, hasta que pasamos. Después, á la entrada de la

1 Hinc colliges eumdem praevaluisse tune temporis in Lusitânia morem, qui in Bel- gio , de quo vide supra , pag. 303 , et tom. i , pag. 686.

2 para coger Sacramento, ad conficiendum Sacramentum , seu, ut habet latina versio infra, n. cclxxxix, ut Sacramentum conficerem.

622

LlTTERAE QUADRIMESTRES

ciudad, veníamos cada tres ó cuatro un escuadrón muy grande hasta el hospital ; y así se ponían á las ventanas , alabando á Dios ver los hombres de Elvas tan recogidos y fuera de con- versaciones mundanas. Gloria á Dios de todo esto, pues todo es suyo.,,

Por comisión del P. Miguel de Bairros,

Marcus Georgius.

CCLXXXV

Aegidius Gonzalez Davila Patri Ignatio de Loyola. Compiuto, 30 Aprilis 1554 *.

f

Jesus

R.d0 in Christo Patri Mtro. Ignatio de Loyola, Praeposito Generali Societatis Jesu, salutem in Domino.

Gratia et pax Christi Jesu sit semper in cordibus nostris. Amen.

Eorum , quae apud nos hoc próximo quadrimestri gesta sunt, rationem tibi integram redditurus, Pater in Christo Jesu observandissime, eo uberior dilatandi sermonem se offerebat materia , quo abundantius divina misericordia nobiscum se effundente, in dies majora augmenta suscipere haec Societas cumulatioresque fructus suo Jesu reddere videtur; hoc praeser- tim tempore, quo jam nunc bonus odor Societatis in Hispaniam

i Autographae in quadruplici folio, nn. 336, 337 et 338. Quarti folii, non numerati, prior pagina nitida est; in posteriore autem est superscriptio.

An. 1554

623

latissime se diffondere nomenque illius, antea plerisque inco- gnitum, ubique celebre coepit habed. Quod cum hic P. Natalis et P. Provincialis 1 simul adessent, periculo comperimus. Con- fluebant enim ad illos plurimi undique, multorum ac insignium civitatum, Episcoporum, Magnatum mandata adferentes , So- eietatem secum summis animorum votis habere exoptantium. Haec Collegium, ille domum, alius redditus amplissimos promit- tebat; plerique se foelices ac beatos fore existimabant si vel unum Patrem, qui Societatis fuerit, secum aliquo tempore mo- rari contigerit.

Tarn uberrimam messem Christus ubique ostendit ut, quan- tum existimo, vix tota Societas, quamtumvis per orbem sparsa et diffusa, unius Hispaniae votis satisfacere possit. Sed quoniam pleraque horum ex epistolis P. Hieronymi Natalis aliorumque, quibus id muneris a te injunctum est, nosse potes , nos ea scri- bemus, quae hujus sunt peculiaria Collegii (si quicquam, quod peculiare dici possit, charitas habet), brevissime, quantum res ipsa permiserit, tuaeque plenissimae occupationes suadent, si- gnificasse tibi potius ea aut innuisse quam ornasse contenti.

Et ut ab iis auspicemur, quae circa exteros Domini Jesu bo- nitas nostrorum ministerio operatur, eorum, qui documentis spiritualibus exercentur, semper magnus est apud nos nurae- rus, ut nec domus amplitudo, quae angusta non est, tantorum votis queat satisfacere, etiam si ob id fratribus nonnunquam angustius agendum sit. Non enim minore diligentia quando apud nos locus sit plurimi observant ; unoque decedente , tres aut quatuor succedunt summis inter se desideriis certantes qui illorum recipi ad exercitia prius debeat quam alii solent in col- legiorum praebendis 2 inhiare ; atque ita plures cogimur admit- tere quam otium fortasse et quies fratrum patiantur. Fuerunt semper his diebus domi octo plus minusve in exercitiis, et praeterea plusquam viginti , qui multis jam diebus magno affe- ctu ea a nobis efflagitant. Horum numerus semper accresciti partim ex his , qui in studiis literariis cum fratribus familiarius

* P. Antonius de Araoz.

2 Collega, Universitatibus olim adjuncta, quosdam habebant officiales, qui, prae- tcr habitationem et sustentationem, pluribus haud exiguis reditibus et emolumenti* fruebantur. Unde eorum officia ejusdem fere pretii et dignitatis habebantur ac eccle- siarum praebendac.

624

LlTTERAE QUADRIMESTRES

conversantur, partirti etiam ex his, qui cum nostris frequentius confiten solent.

Multumque adjuvarunt publicae P. Manuelis 1 de doctrina Christiana lectiones, quas antea habebat magno cum scholasti- corum et coetu et utilitate; sed finire coactus est, deesse enim domesticis negotiis nonpotest, quibus solistotus vix potest suf- ficere. Adeo, Christo gratia, crescente numero fratrum, in dies augentur.

Hic autem illud omittendum non arbitror, quod inter eos, quos domi exerceri accepisti, fuere viri aliquot nobiles , opibus, ditione et generis claritate florentes; raro enim solet id genus hominum ad christianae pietatis studia affici. Ex horum pro- fectu magnos speramus Christo fructus proventuros. Multum enim interest quales rectores Christiana respublica habeat, quo- rum vita et mores facile a caeteris in exemplum trahuntur. Re- feram tibi de uno (et ab uno disce omnes) speramusque, quae Christi est bonitas et misericordia, similem in reliquis vitae mu- tationem. Erat in nobili quodam Carpetaniae oppido Doctor Jurisperitus magnae apud populum authoritatis, quam sibi con- ciliaverat aetas grandis , muñera publica , quibus saepe fungi solet, tum divitiae, quae illi affatim suppetunt. Sed quod ple- rumque solet his cornigere, quos in altiori gradu fortuna collo- cavi, nec tamen, ut par erat, moribus dignitatem exornant, quod eorum vita, tamquam in sublimi posita, ab omnibus attente perspiciatur, non bene apud populares audiebat, adeo ut illius mores ingeniumque difficile in proverbio circumferrentur.

Hunc ergo Dominus Jesus, qui quacumque hora non renuen- tes paratus est ad se adducere , vocavit , inclinata jam die ; se- ptuagesimum enim annum ingreditur; ardentissimoque animi affectu exercitia spiritualia a Patre petiit (quod magis mirum est quod haec aetas et dura et inepta ad haec solet esse , in his potissimum, qui reliquo vitae tempore in aliis insenuerunt) tan- tumque profecit, ut verum experiamur illud Evangelium: Hi novissimi plus omnibus una hora fecerunt. Nunc ergo omnium in se unum oculos vocesque convertit; admirantur in ilio novam humilitatem repentinamque metamorphosim; diligunt insolitam benignitatem , subolfacientes in eo novum spiritimi christianae

1 P. Emmanuel Lopez. Vide supra, pag. 504.

An. 1554

625

pietatis renascentem ; et cujus vita antea populo scandalo fuit, nunc in exemplum suscipitur et amatur, frequentioraque nunc habet suae integritatis testimonia pluresque suae pietatis ac re- ligionis praecones, quam antea habuerat antiquae vitae obtre- ctatores. Fuere etiam plerique, qui illuni exercitia fecisse igno- rabant (fit enim id aliquando occultissime, ut plurimi nos etiam ipsos lateant, habita ratione eorum qui exercentur; quod sedulo praestat P. Villanova, quae illius est in gerendo Christi negotio foelix dexteritas ac miranda prudentia). Hi tamen cum homi- nem colloquerentur novosque in ilio affectus, novum vivendi genus considerarem, id, quod esset, statim suspicabantur. Tarn bonus odor ex hac Societate Christo diffunditur ac spirai. Illi honor ac benedictio, a quo quidquid boni est emanat. Ipsius vero de se publicas voces nunc ipsum renasci , nunc tandem nosse quid sit Christianum esse, et his similia, quoniam communis- sima sunt omnibus, qui domi exercentur, ad te scribendas non censeo.

Non minor fructus ex privatis Patrum colloquiis colligitur, qui semper in operibus pietatis versantur uberrimosque inde fructus Christo semper reportant. Adsunt enim morientibus, visunt domos pauperum, ánimos mutuo se odientium reconci- liam, exhortantur ad sacramentorum frequentiam , errantes in viam reducunt, et id genus multa, quae mihi nunc non est ani- mus nec consilium singula persequi, prolixum opus, verererque ne mea haec diligentia tibi molesta foret. Unum tamen aut aite- rum seligam, ne, dum nimium brevis esse laboro, inobediens videar.

Fuit prope nos quidam , qui uxorem de adulterio suspectam dimiserat , accusaverat , convicerat , mortique adjudicatam prope erat ut occideret, integrique tres anni transierunt in hac miserabili tragoedia, quibus intestinis inter se odiis hinc inde vir et uxor flagrabant , nec ulla ratione viro suaderi poterat ut ab incepto desisterei ; nulla enim est ad remittendum hac una dif- ficilior injuria, partimque laesus honor , partim amici , cognati, qui non aliter sibisuoque honori provisum existimant, animum hominis odio, amore vindictae aestuante, sic incenderant, ut nec lachrymae uxoris nec multorum nobilium preces , quibus ani- mum hominis per tres íntegros annos tutuderant, hujus injuriae remissionem exorare possent. Sed postea quam cum quodam T. il. 40

626

LlTTERAE QUADRIMESTRES

Patre nostro coepit colloqui, coepit item paulatim tepescere fervens illa ira, cessit rigor ille saxeus, deponit vir odium , in- juriam remittit, uxoremque, sopita abolitione lite, in domum reducit, multoque nunc majori quam unquam amoris vinculo conjunguntur. Tanta est vis spiritus divini tamque ignitum est verbum Dei, ut a facie illius, quamtumvis durissima corda, sicut cera, liquescant. Ambo nunc communibus votis corre- ctioni vitae insistunt et sacramentorum frequentiam exoptant, ut facile hinc cuivis appareat opus illius fuisse, qui omnes no- mines vult salvos fieri et ad agnitionem veritatis venire.

Sed accipe nunc alterum huic non dissimile. Quidam colapho caesus est , non infimae conditionis homo , et id quidem in tem- pio , quod inter Hispaniae celeberrima non est ultimum , atque in frequenti hominum conventu ; quae injuria omnium gravis- sima apud nostrates censetur nec nisi morte aut sanguine ex- piari solet. Quam vindictam homo ille jam parabat, instructus amicorum consiliis, accinctus affinium copiis. Habebat enim in ea urbe non paucos , nec ignobiles, qui eo urgentius animum hominis ad id instigabant, quo magis sibi persuaserant non aliter honorem laesum sibi posse restitui. Induruerat ergo ani- mus hominis ad illorum voces, qui illum ad reconciliationem exhortabantur, et, quo magis orabatur, eo inexorabilior fiebat. Hoc unum tandem ab ilio impetravit vir quidam summae autho- ritatis et nominis, cujus vita et doctrina apud nostros nunc in pretio habentur, ut secum vellet ad nos venire. Annuit homo et quod impudens videbatur viri gravissimi tam justae petitioni non acquiescere et quod tantum sibi de duritie sui animi pro- miserat, ut nullis precibus nullo denique modo posse flecti exi- stimaret. Nondum enim expertus fuerat quod postea, divina sic volente misericordia, quae etiam fugientes ad se attrahit , in se periculo comprobavit, quanta sit verbi divini dulcedo, qua nil, quantumvis asperum, non mollescit, quanta sit virtus et poten- tia ut duritiem, quantumvis saxeam, possit effringere. Duobus enim aut tribus non plus cum Patre quodam colloquiis effectum est ut illam, quam paraverat, tragoediam omitteret , totumque judicium componendae litis viro ilio gravissimo, qui cum eo huc simul venerai, relinqueret.

His autem duobus non minus rarum minusve dignum quod ad te scribatur, quod sequitur, existimo. Venisse quemdam ad

An. 1554

627

nos, qui íntegros decem et sex annos nunquam confessus fue- rit , adeoque morbus consenuerat , ut difficillimus appareret hominis reditus in viam salutis , in quam tamen , Christo gra- fia, cui nihil difficile est, nostrorum ministerio reductus est, non sine magna et sui ipsius de se et caeterorum , qui homi- nem agnoverant, admiratione, divinam bonitatem in eo opere summopere laudantium. Et de his haec, multorum loco, dieta sufficiant.

Perseverantium nobiscum in participatione mensae domi- nicae frequens est semper scholasticorum numerus , inter quos non pauci sunt et ingenio et indole praeclara ac morum inte- gritate aliis exemplo ; tamque opima messis est confitentium, ut nunquam nostris operariis fuerit feriandum , quamquam multo plures essent, in quadragesima praesertim, in qua, omis- sis domesticis negotiis et studiis , id solum Patribus erat agen- dum ut confessiones totos dies audirent; tantaque erat con- fluentium multimelo ut nec sic quidem sufficere possent. De quibus omnibus unum illud addidisse sufficiet: in eis, qui cum nostris confitentur, magnam apparere vitae correctionem ; tam- que est hoc in hac academia manifestum ut plerique, id ani- madvertentes , cum nostris confiten et familiarius colloqui exoptent. Quod eo scripserim ut scias delitescentem hactenus Societatem illucescere , magnamque de illa expectationem omnium ánimos concipere. Faxit Christus Jesus ut vita no- mini, fructus expectationi respondeant. Hanc illorum opinio- nem mirum in modum auxit, quod hac próxima quadragesima venit ad nos P. ille Franciscus Borgia, eminentissimum virtu- tum omnium exemplar. De cujus adventu nonnulla scribere res ipsa exposcit , tum etiam quod nunc primo pauper et Fran- ciscus Complutum ingressus est '. Venit ergo postridie calen- das Martii; sed quanto cum gaudio a P. Natali et Araoz, qui eo tempore nobiscum aderant, exceptus sit, quantaque cum omnium fratrum laetitia in hoc Collegio commoratus , facile perciperes, si exprimere possem quam de ilio omnes expecta-

1 Suspicamur bonum Aegidium mente, dum haec scribebat, volvisse illud Breviari Romani: Franciscus pauper et hnmiìis coelnm dives ingredititr.... Ni forte putabat nunc primo Patrem Franciscum Borgia, et pauperem et non alio quam Patris Fran- cisci nomine notum, Complutum ingredi, qui illue olim ingressus est, Gandiae Duci-; primogenitus filius, dives et honoratus et caterva stipatus famulorum. Vide Cienfue- gos, Vida de San Francisco de Borja, lib. i, cap. vir, § 2.

628

LlTTERAE QUA DRIM ESTRES

tionem habebamus quantumque res ipsa opinionem nostrani vicerit. Sed tamen ex admiratione , laetitia , qua illuni Complu- tensis haec Academia excepit, quale gaudium fratrum fuerit existimare potes. Postero enim die, postea quam Patrem ve- nisse nunciatum est, venit domum nostrani Rector hujus scho- lae cum frequente nobilium comitatu (quod nisi in adventu magnorum principum nunquam solet faceré), P. Franciscum visurus. Tanta deinde subsequuta est Doctorum, nobilium, Pa- trem visentium multitudo ut pauculos illos dies ( septem enim fuere), quos nobiscum morari datum est, nunquam licuerit fra- tribus, quod tantopere exoptabant, P. Francisco frui, illi collo- qui, illum videre, illum audire de Deo divinisque agentem, quod, sicut frequentei*, sic etiam magno cum audientium fru- ctu faceré solet. Erat haec nostra domus piena illorum nume- ro, qui Patrem visuri veniebant; nec deerant qui foelices se existimarent si illius vultum diutius contemplari daretur. Ap- paret enim in ipso simplex quaedam ac genuina humilitas, quae omnium ánimos ad se occulta quadam vi allicere et tra- here videtur.

His diebus cum Patre actum est ut dominica próxima , quae erat in Passione, quod festum antiqua religione ac cultu a Col- legis D. Illephonsi celebratur, concionem haberet et quam- quam in his laborem aut adversam valetudinem excusare nun- quam Pater soleat, sed, quod hic tamdiu morari negotia non permitterent , hoc ab ilio exoratum non est. Lectionibus tamen interesse publice voluit. Quare mane illius diei, quo dicessurus erat, Pater ingressus est gymnasia deditque operam ut , quam posset, fieret occultissime; sed multo aliter res evenit. Ut enim nunciatum est P. Franciscum adesse , venit Rector in gymna- sium sequutaque est illum insolita scholasticorum turba in- genti cum gaudio et laetitia. Subinde erat in omnium ore crebra illa vox: Hic est Ule. Quae vero transacta sunt inter Patrem et Rectorem , dum de honorifico loco certant illinc civilitas, lime humilitas, Rector ut ante se sedeat invitai, orat, obtesta- tur, cogit, ut tamen nec vinci potuerit humilitas, quamquam insolita sunt apud nos, quae ñeque cum magnatibus neque cum Episcopis fieri soleant \ omittenda tamen censeo. Coep-

• Neque magnatibus neque Episcopis sedem suam Rector Universitatis offerre soleat.

An. 1554

629

ta est tandem lectio a quodam fratre Dominicano, qui hic S. Thomam foelicissime magna ingenii dexteritate aequa- lique gloria interpretatur Statimque post exordium lectio- nis, convertii orationem ad P. Franciscum , multaque de ilio, multa de illius virtutibus integram horam eleganter ac or- nate dixit magna cum audientium attentione, quae huic dicenti semper praestari solet, tum praesertim quando ea diçeret quae illum dixisse omnes et vellent et expectarent. Erat enim argu- mentum totius orationis ut de illis ageret , quae illius tam stu- pendae mutationis, quam in P. Francisco dexteram Excelsi operatam omnes intuebantur, initia esse crederei. Quare, sum- * pta hinc occasione , latissime de oratione , meditatione exerci- tiisque spiritualibus, quibus interna devotio excitatur, egit, quantumque proficiant, qui ad haec pietatis studia solent affi- ci; quibus omnibus magno testimonio erat Patris exemplum illiusque humilitas ipso etiam audientis gestu relucens, quae una omnium oculos in se converterat. Nec dubito si illum de his diutius agere contigisset, ubérrimos Christo fructus ex hac Academia collecturum. Nulla est messis aptior, si tales ope- rarii contingant. Idque nunc fore nos speramus - . Dedit enim 3 fidem P. Rectori caeterisque, qui hoc ab ilio exigebant, se hic verno tempore aliquot dies futurum et nunc illum jam affutu- rum et credimus et exoptamus. Sed jam satis diu de his. Ad domestica veniam.

Quamquam multi sunt ingenio, aetate, indole praeclari, qui Societatem nostram eligant , exoptent , perseveranterque unam hanc a Domino petant, tamen, quae P. Villanova est in eli- gendo prudentia , hunc in fratrum numerum recipit, illum diu- tius desiderare permittit. Novem ergo hoc próximo quadrime- stri ex tanta optantium multitudine accrevere tibi filii, nobis fratres. Inter hos quidam est Antonius Sanchez , Doctor Theo- logus ex ilio Collegio Seguntino, quod nobis tot ac tales fratres proxime peperit dabitque Christi gratia plurimos. Hic per tres annos adeo desideraverat noster esse ut nunquam id futurum prae desiderio crederet. Deus tamen perseverantes exaudit, et

1 Fr. Paschalis Maneio, O. S. D.

2 Quae hic de P. Francisco Borgia et Academia Complutensi narrantur, congruunt apprime cum iis, quae habet Ciekfuegos, op. e, lib. iv, cap. xi, § 3; qui tamen ea con- tigisse ait sub finem Novembris, á los fines de Noviembre, hujus anni 1554.

5 P. Franciscus Borgia.

630

LlTTERAE QUADRIMESTRES

nunc ilio, quod tantopere cupiebat, cum ingenti animi tranquil- lítate et gaudio perfruitur, multumque nobis praebet et obe- dientiae et humilitatis exemplum 1 . Inter alios quidam secun- dum annum, quidam tertium in artium liberalium cursu con- sumaverant. Unus est grammaticus, sed indole proba et na- tiva quadam bonitate insignis \ Quo fit ut, quamvis alio hinc amandentur fratres, minui tamen numerus nostrum non vi- detur.

His proximis diebus duo Gandiam, ambo theologi ingenio et litteris multa de se pollicentes, unus Cordubam, et his theologus, alius Pinciam, missi sunt. Magistrum etiam Emmanuelem 3 P. Natalis socium sibi itineris elegit. Sumus tamen nihilominus Christo gratia 6 et 30 domi futurique propediem multo plures. Hi qui modo tyrocinium Christi exercent, veteranis etiam ipsis humilitatis et obedientiae exemplo esse possunt ; sed haec ve- tera sunt: illud novum et inauditum aliquot ex his accepisse epi- stolas a parentibus benevole scriptas praeterque antiquam pa- rentum consuetudinem , in quibus saepenumero plus affectus quam ratio dominare solent. Multum in illis exhortari patres filios ut perseverent, ut coepta prosequantur; se quidem primo de discessu fìliorum doluisse; signum illud tenerrimi amoris pa- rentum erga liberos esse; at postquam affectum illuni exuissent, tune foelicitatem suam nosse ; gratias Christo agere pro tanto beneficio; sibi ipsis gratulari quod tam benignam divinam boni- tatem in filios imo in se experti fuerint; illue usque odorem hu- jus religionis pertigisse; reliquum esse ut in posterum tales se exhibeant , ut fìliorum meritis multum foelicitatis parentibus accrescat; plurimaque id genus, quae insolita parentibus esse so- lent, qui nihil minus quam filios, quos unice diligunt, a se alie- nan in religiones volunt.

Verum non defuere antiqua veteris inimici certamina , qui nullum non movet lapidem ut accedentes ad Deum avertat; tanto odio in genus humanum flagrai; sed benignus Deus est, qui pro suo nomine certantibus praesto adest, cujus patrocinio quid est nisi imbecille ac infirmum quidquid adversarius machi-

* Hunc Petruin appellai P. Christobal de Castro, Historia ms. del Colegio de Al- calá, lib. v, cap. ix. Est tamen Antonias.

2 Eorum nomina, qui hoc anno in Collegio Complutensi Societatem ingressi sunt vide in Polanci Chronico, t. iv.

s M. Emmanuel de Saa. Polancus, Chronicon, t. iv.

An. 1554

631

nari possit? Versabatur inter nos jam duos menses frater qui- dam, qui proxime secundum annum artium liberalium inchoa- verat. Hujus candor et humilitas id de se promittebant , quod post adimpletum nos ipsi cum magno omnium gaudio vidimus. Nec enim passus est Christus sui militis tyrocinium parma alba, sine gloria, sine aliquo trophaeo transigi. Venere ergo huc duo illius avunculi, quorum alter sacerdos erat et quoddam sacer- dotium juveni conferre erat ei in animo. Quibus Pater ', multis hinc inde transactis, juvenem solum commisit; quod magno cum judicio facit Pater, ut aliquorum insolentiam et temerita- tem confundat , qui allectos hinc juvenes pollicitationibus aut persuasos existimant. Hi primo juvenem adoriuntur precibus, lachrimis, quae potissimum telum adversarii in hoc bello solent esse. Ad id ut juvenem movere possent, commenti fuerant inter se Iliadem quamdam de illius matre : adeo doluisse de discessu filii ut in rabiem et furor em versam existimarent, propeque esse ut animum desponderet; persancteque jurabat sacerdos reli- quisse se illam consanguineis summa cura observandam, ne quippiam simile tentaret. Subornarant et Doctorem theologum et nobilem quemdam virum, qui eadem, quae illi narrabant, scripta sibi affìrmabant. Addebat sacerdos, is enim praecipuas partes in hac re agebat, nolle se juvenem a proposito avocare, laudare potius vitae institutum et religionem; se solum ejus rei gratia illhuc venisse, ne matris illius animae salus detrimentum pateretur.

Miserere , inquit, sororis meae matrisque tuae; per Christi sanguinem te obtestor, qui tam abunde pro salute hujus ani- mae effusus est, ne illam perire permittas. Illius salus in tua manu sita est: si illam visis, si cum illa pauculos dies fueris, mox ad tuum institutum rediturus. Dona unam hanc rem tuae parentis lachrimis. Dona meis meoque labori. Dona utrisque, si bene de te unquam meruimus. Haec omnia et lachrymae ubertim effluentes et singultibus interrupta oratio non parvo te- stimonio confirmabant. Et Doctor ille theologus , qui teneri ad id juvenem sancta et inviolabili lege naturae , qua parentibus subveniendum esse nullus ambigit, constanter asseverabat. Ad haec omnia juvenis tranquillo atque imperterrito animo paucis

i Collegii Complutensis Rector, P. Franciscusa Villanova.

632

LlTTERAE CUADRIMESTRES

respondit sibi jam non suo arbitrio vivendum esse; relaturum se omnia ea, quae dicerent, ad Praelatum, cujus judicio res suae geri deberent ; et quo res divinis auspiciis gereretur , duarum horarum inducías ab illis exigere, quibus negotiumhoc Christo Jesu commendaret, seque illos ut identidem facerent obnixe ro- gare. Nullam aliam praeter hanc unam vocem lachrimae, pre- ces, commenta, minae denique, quibus jam coepta est res agi, extorquere a juvene potuerunt. Vicit denique hujus simplex obedientia illorum astutiam, hujus constans perseverantia illo- rum impietatem et iniquitatem; victique manus dederunt , ac die altera dolos et commenta illa detegunt, facta esse omnia ut illum a proposito avocarent. Veniam a juvene petunt confusi- que discessere. Pulchrum profecto triumphum dignumque vete- rano etiam Christi milite.

Studia nunc inter fratres majori qua possunt. cum quiete praecipuoque ardore tractantur. Persuadereque sibi incipiunt nonnulli studere nos. Qui enim logicae student , primas tenent, ipsorum etiam commilitonum testimonio, inter quos nostri multo cum studiorum nomine et integritatis versantur.

Sed quod potissimum ad te scribendum videbatur, consulto in hanc ultimam epistolae partem rejeci: ut de adventu P. Na- talis ad te referrem. Multa enim mihi de ilio, de his, quae feli- cissime mense integro, quo nobiscum commoratus est, gesta sunt, scribenda suppetunt, multa de tuis sanctissimis statutis et legibus, qua fratrum expectatione, quo animarum gaudio exce- ptae fuerint, quanta cura ac diligentia uno omnes consensu in- violabiliter eas servare studeant et se ad illarum normam effin- gere, quae etiam ex illarum observatione animi tranquillitas, pax, ordo, vinculum charitatis, quantus denique profectus spi- ritualis sequatur; quae omnia nunc supprimam, quoniam ea a P. Natali copiosius nosse potes. Unum illud, ne meo muneri deesse videar, non praetermittam : foelicissime hic a P. Natale rem Christi gestam multamque lucem et nostris et exteris illius adventum in rebus Societatis attulisse. Videas nunc omnium ánimos in magnam expectationem erectos et optimam futuri temporis spem ex tam hilari messis initio concepisse. Nescio enim quid magnum Christi Jesu bonitas ex tuis legibus pollice- tur et tanquam ex ungue leonem quid in posterum futura sit Societas subolfaciendum ostendit. Tuum est nunc, Pater, ad

An. 1554

633

Dominum Jesum pro his tuis filiis orare ut tales esse curemus quales hic tua resp. 1 imo Christi Jesu Societas exigit , quales esse tuae istae sanctissimae leges et docent et volunt. Vale, Pater in Chro. Jesu observandissime, teque diu Dei clementia nobis incolumem servet, ut in dies majora, quae propediem speramus, majori cum Christi gloria, sub tuo fortunatissimo au- spicio, geri adhuc longaevus videas.

Compiuti, pridie Kalend. Maii anno Domini Jesu, 1554.

R. P. T.

Servus in Chisto inutilis,

^Egidius .

Superscriptio in octava pagina: f Jesus. Rdo. in Chro. Pa- tri M. Ignatio de Loyola, Praeposito Generali Societatis Jesu. Romae.

Alia manti: 1554. Quad. Compiuto, P.' (sic) Maji.

1 Sic, respublica?

634

LlTTERAE QUADRIMESTRES

CCLXXXYI

P. Joannes de Valderrabano Patri Ignatio de Loyola. Vallisoleto, 1 Maji 1554 ».

Jhs.

Admodum Reverende Pater in Christo. Gratia et pax Domini nostri Jesu Christi sit semper nobis- cum. Amen.

Ut satisfaciam praecepto tuae R. P. in conscribendis his, quae per nos (licet inutilia instrumenta) Dominus noster hoc quadrimestri praeterito operari dignatus est (licet multa agat Dominus in servis suis, quae ad ipsarum rerum ministri non perveniant notitiam), tamen eorum, quae ad nos pervenere, pauca hic recensebo.

Cum hic principale exercitium nostrum sit circa administra - tionem sacramentorum poenitentiae et Eucharistiae , in sancto jubilaeo, quod hoc quadrimestri praeterito promulgatum est, fuit tantus concursus venientium ad hanc nostram domum ad confitendum peccata sua, ut facile sit videre in dies nos magis acceptos esse in hoc oppido , crescente semper ipsorum devo- tione erga nos, praecipue in frequentatione sacramentorum. Ex his enim, qui in dicto jubilaeo et in quadragesima apud nos confessi sunt, multi statuerunt ipsa sacramenta frequentius ite- rare ; et in eò perseverantes ad nos accedunt , ita ut qui huic rei intendimus, vix sufficere possimus ad audiendum omnes,

« Autographum in folio duplici nullis numeris distincto, in quo solum nomen sub- scriptum est manu ipsius Joannis Valderrabano.

An. 1554

635

qui hujus rei causa ad nos accedunt, lubenterque Cooper atores aliquos ad hoc opus acciperemus, prout jam diu est quod a no- stro P. Provinciali 1 ipsos petimus, nisi necessitas succurrendi aliis domibus , quae in diversis partibus fundantur , impediret quominus ad nos possint mitti tam desiderati coadjutores. Ve- runi confidimus quod Dominus qui fideles suos tangit et messem parat, non tardabit mittere operarios in vineam suam.

Unde qualia et quam notatu digna Dominus operatus sit in multorum animabus , ex ipsorum operibus satis fit manifestum; quandoquidem concubinarii non pauci, ipsam damnationis viam fugientes , concubinas suas reliquerunt ; ac omnem occa- sionem ad hoc peccandi genus redeundi detestarunt , falsisque amoribus in veros commutatis, in frequente sacramentorum usu perseverant. Eratque tanta ignorantia veri in aliquibus ut invenerimus quosdam pactis quibusdam et conditionibus , fal- sam pietatem praetendentibus, peccandi usum sibi confirmasse. Voverant enim sibi invicem juramento medio, videlicet, ipsa, cum alioquin haberet maritum, castitatem nisi cum ipso concu- binado; ipse autem ut eam institueret haeredem honorum suo- rum; cum aliis conditionibus illicitis, inimico generis humani instigante, sese invicem illaqueantes. Hos Dominus ad nos ad- duxit, qui, cognitis erroribus suis, poenitentiam egerunt, omni- busque in pristinum statum reductis , octavo quoque die confi- tentur et communicant cum magno et fervente proposito perse- verando Alii etiam non pauci alia peccandi genera, longo usu jam inveterata etenormia, reliquerunt, quae, quia longum esset recensere, taceo.

Quidam mercator hujus oppidi, jam provectae aetatis, his diebus elapsis accessit ad nos ut confiteretur peccata sua, qui, inter alia peccata sua, multorum bona apud se injuste detinebat, ita ut restitutiones , quibus obnoxius erat, excederent summara mille ducatorum, a longo tempore, hoc est, abhinc viginti annis, debitorum. Huic in ipsa confessione ita illuxit Dominus et ita ejus praecordia percussit, ut in largas prorumpens lachrimas et gemitus, seipsum graviter increpans quod hactenus non tan- quam christianus sed sicut paganus vixerit, ut vix consolatio- nem ab ipso confessario accipere vellet , cui bona sua obtulit ut

1 P. Antonius de Araoz.

636

LlTTERAE QUADRIMESTRES

inde restitutiones omnes , ad quas tenebatur, faceret. Confes- sione peracta et instructione recepta faciendorum , statini ad ipsas restitutiones faciendas se convertii, jamque bonam par- tem bonorum suorum in eis consumpsit ac in eleemosynis pau- peribus erogandis. Hic tanta affectione et benevolentia prose - quitur nos et Societatem Jesu ut, si liber esset ab uxore et libe- ris, facile crediderim eum ipsam ingressurum. Est certe mirabi- lis mutatio ejus , ut piane videatur mutatio dexteri Excelsi; jam enim non pergit ad nundinas, ut solebat, sed ab omnibus hujus- modi occupationibus se subtrahit.

Confessiones generales etiam audivimus non paucas, quia vix accedit ad nos quisquam, quin (si jam alias non confessus sit generaliter) secunda aut tertia vice quam ad nos accedit, rationem reddat totius exactae vitae ; qua de re magnus sequi- tur fructus in animabus eorum ac laus et honor Domino. Et denique usus sacramentorum et frequentia , largiente Domino, semper augentur, ita ut etiam ex vicinis oppidis, duobus aut tribus leucis distantibus, ad nos acccedant hujus rei causa, etiam aliqui ipsorum decimo quinto quoque die.

Caetera exercitia et occupationes solitae Societatis, tam intra domum quam extra , ut reconciliare eos , qui odio prose- quuntur, visitare infirmos et in carceribus detentos, et alia, largiente Domino, non intermittuntur, prout tempus suppetit et nobis licet per alias justiores occupationes. Laudent Domi- num angeli ejus pro his omnibus (si quae sunt) et nobis ab ipso impetrent ut ea cognoscamus , quae nostra culpa fieri omissa sunt. Tu interim, R.de P. , horum indignorum fìliorum tuorum ne obliviscaris, qui in tuis precibus et sacrificiis et alio- rum patrum et fratrum charissimorum commendatos haberi foumiliter petunt.

Ex oppido Vallisoleti , primo Maii , anno Nativitatis Domini 1554.

T. R. P.

Indignus filius ,

f Valderraphanus. f

An. 1554 637

Saperscriptio in quarta pagina: ihs. admodum R.d0 in Chri- sto Patri Mtro. Ignatio de Loyola, Praeposito Generali Societa- tis Jesu , apud Sanctum Marcum.

Romae.

Alia manu: 1554. Vallisoleti, Q. P.s Maji.

CCLXXXVII

Erardus Dawant , Leodiensis , Patri Ignatio de Loyola. Vienna. 1 Maji 1554 *.

«

Gratia, pax etc.

Imprimis gratiae divinae beneficium non exiguum agnoscere debemus, quod fratres spiritimi robustiorem constantioremque retineant, quantumvis muitos hic obtrectatores et aemulos ha- beant, qui tum nostrum institutum tum doctrinam eachinantur orthodoxam, et, velut contra adversarios, vires colligant. Hinc fit ut qui concionandi munüs iamdudum exercent, indiesmagis ac magis pio zelo accendantur quodam. Quibus vero nondum haec gratia concessa est, aemulatione quoque sancta excitati, diligentius linguis et aliis ad hoc múnus necessariis incumbant. R ndús p Canisius, ut nonnulla de concionibus adferam, solito cum fervore et doctrina diligenter in hoc praedicandi muñere persistit. Is próxima quadragesima aliis quoque sacris diebus aut apud R. Maiestatem 2 aut in summo tempio conciones suas continuavit et habetsemper frequentissimum auditorium. Liben- ter enim docti pariter ac indocti ipsum audiunt. Dominus vero., Godanus 7\ una cum reliquis Patribus ad hoc concionandi mu-

1 Autographae in folio unico, n. 212. - Ferdinandus, Romanorum Rex. 3 P. Nicolaus Goudanus.

638 LlTTERAE QUADRIMESTRES

nus delectis , hac quadragesima diversis in templis sacro verbi divini pabulo famélicas oves refocillarunt. Quibus etiam adfuit frequens satis et maior quam sperabamus auditorum numerus. Hinc fit ut nostrae Societatis rumor existimatioque quotidie increbrescat.

Quid vero fructus ex hisce collectus sit, summatim attingam. Nam primum serenissimus Rex Romanorum, concionibus Pa- tris nostri Canisii mirum in modum excitatus, vehementiorem se habere affectum ad conservandam in suis regionibus relligio- nem orthodoxam declarat. Nam, praeter alia multa testimonia, nobis huius rei fidem facit pium illius et sanctum desiderium, quo D. Canisium serio commonefecit ut brevi doctrinae chri- stianae epitomen concinnarci, quae pueris, non solum in hac civitate, verum etiam in aliis suae Maiestati subiectis , praele- geretur. Idem edicto publico eos exterminai, qui passim in suae ditionis regionibus praesumunt sub utraque specie altaris sa- cramentum suscipere.

Confitentium et communicantium numerus longe maior fuit hac quadragesima quam antea, praesertim germanorum cum flandris, quibus RR. PP. Canisius et Godanus se confessados praebuerunt, non sine illorum magna tum instructione tum aedificatione. Haec res non parumnos sperare facit ut isthaec sa- luberrima consuetudo confitendi, quae fere, proh dolor!, hic in desuetudinem venit, tandem renovetur. Nam etiamsi multi satis annuum confessi onis usum non abiecerint, eo tamen omnes fere laborant vitio , ut tum se pio huic officio satisfecisse putent , si generatim et non speciatim sua peccata sacerdoti detegant seu potius contegant , quorum tam gravem errrorem utinam et ipsi pastores non dissimularem ; sed cum coeci coecos ducunt, fit ut ambo in foveam cadant. Italis vero et hispanis ac gallis, qui plurimi ad nos confitendi gratia accesserunt, satisfecit R. P. Lanoy \ quorum etiam multis sacram distribuii synaxim magna cum omnium aedificatione.

Hactenus de concionibus et earum fructibus. Nunc pauca dicenda veniunt de aliis pietatis officiis. Non raro enim so- lent nostri incarceratos invisere, eosque salutiferis admoni- tionibus consolari, et ab erroribus, quibus fere vulgus obnoxium

1 P. Nicolaus Lanoy, Viennensis Collegii Rector.

An. 1554

639

est, puta haeresi, revocare. Nec omnino operam perdiderimt. Ut enim e multis unum aut alterum proferam testimonium, qui- dam implacabili odio quemdam, ob amicum interfectum, prose- quens, cum nulla ratione se exorabilem praeberet, tandem no- strorum Patrum interventu et diligentia effectum est ut homici- dae illi, iam in vinculis coniecto, noxam omnem remitteret. Quaedam etiam mulier, cuidam hispano nupta, cum multis annis sub utraque communicasset specie , a P. Canisio diligenter admonita et de fide nostra plenius edocta tandem resipuit et post festum paschatis de more Ecclesiae communicavit. Alius vero cum simili laborarei morbo, eo reductus est opera R. P. Go- dani ut sacram communionem sub altera tantum specie more catholico sumpserit, haeresim lutheranam, cui etiam a puero addictissimus fuerat, plane abiuraverit prorsusque reiecerit. Nonnulli etiam studiosi libros haereticorum, quibus legendis fere omnes, proh dolor!, nimium his in partibus dediti sunt, ad • nos attulerunt; quorum unus miro studio, non modo seipsum sed et alios hac peste liberare volens, cum observarei si quos lutheranorum libros legentes deprehenderet , tandem librum pestilentissimum a nonnullis oblatum, nostris patribus sua sponte exhibuit. Hac quidem de causa eo magis gavisi sumus quod eiusmodi exemplorum in tanta studiosorum corruptela tanta sit hic raritas. Militiarum praefecti, alienigenae, quique Régis curiam sequuntur, dum in aegritudines incidunt, fere ad nostros recursum habent; quorum plurimis, tum peste tum aliis contagiosis morbis correptis, diu noctuque est inservitum et in salutiferis sacramentis, tam confessionis et communionis quam sacrae unctionis administrandae , est satisfactum. Con- tracta sunt etiam matrimonia advenarum, qui multis annis foedum mechae crimen occultaverant.

In scholis nostris studiosorum numerus in dies augetur et tantam in ipsis morum mutationem fieri videmus, ut prorsus non iidem esse videantur qui prius. Omnes hac quadragesima, non solum praeter morem sed alio etiam prorsus modo quam antea, domi nostrae sunt confessi sacramque communionem magna ex parte sumpserunt. Pergunt etiam pueri nobis haere- ticos libros, si quos habent, exhibere nobisque comburendos committere. Id fecere autem non fili i solum sed et plurimorum parentes, qui per pueros nobis significan iubent se velie quos-

640

LlTTERAE QUADRIMESTRES

cumque haereticos habeant códices , in manus nostras libenter tradere.

Viennae Austriae, ipsis calendis Maii 1554. De mandato Superioris nostri. Indignissimus tuus servus,

Erharuus Avantianus, Leodiensis. Alia manu : Q. Vienna, 54. cai. Maii.

CCLXXXVIII

Dionysius Vazquez, Patri Ignatio de Loyola. Gandía, 1 Maji 1554 «.

IHS.

Colendissime in Chro. Pater:

Gratia et pax Sancii Spiritus mentes nostras inhabitet, ut, divinis locupletati donis , ipsum donorum datorem digne ame- mus. Amen.

Breviorem quam pro rerum exigentia in iris me esse horta - tur fratrum , qui hinc ad te transiré apparant, profectio % : quos propediem navigaturos, et incólumes Romam perventuros a bonitate Dei opt. speramus. Interea quae erga gandiense Colle -

1 Autographae in folio duplici, nn. 3S1 et 382 et B. " 2 Plures ex Hispânia tum Romam tum in Siciliam, ex Patris Ignatii praescripto, a Patre Natali missi hoc tempore fuere, de quibus videndus Polaxcus, Ctiron., t. ìv.

An. 1554

641

gium divina misericordia ostenderit beneficia, ab anni 1554 ex- ordio ad hasce kal. Maias, de more praelibabimus.

Paulo ante anni ingressum ad nos pervenere pontificii iubi- laei indulgentiae , quas universi gregis spiritualis benignus pa- stor Julius cunctis catholicis concessit , ut illustriori mentium ornatu ad sponsum Ecclesiae Christum accederent, effiagita- rentque ut lapidea inobedientium corda emolliat rebellesque ánimos in sponsae suae flectat obsequium '. Dictu mirum quanta spiritus alacritate gandienses oves sacrum Pontificis summi edictum exceperint; argumento sit ingens eorum nume- rus, qui peccatorum suorum veniam consecuturi, vulnera spi- ritus spiritualibus medicis nudantes, immaculatum agnum gu- staverunt. Nostri sane Patres, audiendis noxis oppidanorum et gentis oppido vicinae, diebus quindecim, usque adeo sine inter- missione laborarunt , ut necessariam aegris corporibus quietem fraudare integris pene noctibus sustinuerint. Octingentorum et eo amplius hominum conscientias purgavere Collegii huius Patres. In iis constai extitisse plerosque, quos mutum daemo- nium prohibuerat supra vigesimum annum peccata sua confi- ten. Reperti sunt alii, qui sacrilega verecundia non totum virus ad pedes sacerdotum evomuerant , sed idola Laban sibi reser- vantes 2, ea, in quibus manifestandis nulla erat confusio, rese- raverant. Hac ratione effectum est , quod ex eo videbatur con- sequi necessario , ut et multi totum anteactae vitae curriculum in confessione fuerint emensi , et veri domini multis bonis iam dudum per vim ablatis fuerint restituii.

In Virgineae Purificationis festo, 2.a post mediam noctem hora, convenere in ecclesia Collegii fratres omnes, ad quos e suggestu spiritalem habuit orationem Pater Doctor Baptista 3, ad perfectam vocationis nostrae observantiam sponte prope- rantes adhortans: deinde, animis ad Deum oratione conversis, ante sacrosanctum Christi corpus , vota , quibus Societati sese addixerant, innovarunt, ut unusquisque ab aliis audiretur, Pa- tre Baptista praeeunte, caeteris autem, quo ordine ab eo accer- sebantur, succedentibus. Immolata hac voluntatis tamquam vera laudis hostia , hilarissimis lachrimis suffusi , Missae sacro

1 Vide Polancx, Chron., t. ni, passim, praesertim pag. 43. - Gen., xxxi.

5 Joannes Baptista de Barma.

T. ÍI. 41

642

LlTTERAE QUADRIMESTRES

interfuerunt et Dominum coeli, cui se dicavérant, quasi futurae gloriae pro sua oblatione pignus , acceperunt , mensae domini- cae participantes.

Quadragesima adventante, Pater D. Baptista Fontenente l, oppidum frequentia ac civium nobilitate conspicuum, se contu- lit, ubi non minor divini eloquii necessitas quam desiderium Patris audiendi oppidanorum animis ingruerat. Factiones mul- tae, inimicitiae publicae, caeteraque multa huius generis vitia doctorem , vitae exemplo ac doctrina insignem , postulare vide- bantur: Íncolas autem ad Patrem, qui tantum ex nomine eis innotuerat 2, et ad Illustriss.m Ducem Gandiae 3 legatos mise- rami, illum flecti se sinerent orantes, hunc ut eos precibus apud Patrem iuvaret. Expediré se non potuit Pater ab ea cura ; abiit igitur illuc duobus comitatus operariis , qui meterent spirituale frumentum, cuius dedisset Dominus semen incrementumque. Ad xenodochium , pauperum hospitium, diverterunt, nec ut inde alio migrarent compelli potuerunt; aiebant quippe illud pauperum Societatis nostrae esse hospitium, siquidem erat alio- rum pauperum.

Dies quadragesimae vicini, quos carnisprivium vocant, tran- quilli , praeter inveteratam consuetudinem , habiti sunt ; nam cum intellexisset Pater Baptista ludos parum honestos ab omni aetate sexuque in publicum prodire iam, fratres, quos secum habebat, misit eis obviam, ut vehementioratione coeptaintertur- barent Consilia. Quod successu non caruit; nam eis populum ad divinum verbum inclamantibus, omnes, relictis ludicris, ad seria audienda convenere: nec cessatum antea est quam omnes ludo- rum apparatus disparuere. Nec multo post funambuli spe- ctacula in foro parata cum essent, populusque ac magistratus spectatum accessissent , misit fratres , qui cum eo erant , Pater Baptista, qui pro se orarent magistratus, ut funambulum abire juberent, nec paterentur id genus ludorum populo obtrudi , ubi

• Sic ; hispanice Onteniente.

- Mirum certe legenti hoc videbitur nec explicatu facile ; saepius enim jam anteactis annis Pater Joannes Baptista de Barma in oppido Onteniente fuerat, ut videre est in Polanci Chron., t. net ni, et in pluribus supra jam editis quadrimestribus litteris.

3 Carolus de Borja, Patris Francisci de Borja filius, qui "aberat toto hoc anno Gan- día propter quamdam dissensionem et injuriam illatam nobili vito valentino, auetori- tate Regis egredi jussus ex tribus illis regnis Aragoniae, et in civitate, nomine Basa, in Baetica exulabat,,. Poi.a.vcus, Cìtronicon , t. iv, ubi de Gandiense Collegio agit.

An. 1554

643

non obscurum videbatur instare tum corporis tum etiam ani- mae periculum, Obtemperarunt continuo magistratus, et, cun- ctum ludicrum apparatum dissolventes, populum dimisere et funambulum oppido discedere iusserunt. Coepit Pater concio- nes habere ad populum , ad quas non eives solum sed multi ex vicinis oppidis commeabant: nec multa audientium turba atten- tionem, quod fieri solet, minuebat: quod hac ratione compertum est , cum assidue a prandio , nam id temporis destinarat Pater ad familiaria colloquia, particulariaque animarum negotia cum civibus domi pertractanda, muitos ex notis interrogarei quos- nam ex eius diei concione decerpsissent sibi suisque cibos, qui- bus animas reficerent, ordine quid cuique convenire sibi visum fuerit edisserebant, nec ex concione quidquam ferme periisse inveniebatur.

Longum esset persequi singula, quae in suam gloriam Domi- nus peregit concionum ministerio. Quaedam tamen ex multis perstringemus. Habita de dilectione inimicorum concio persua- si quamplurimis in gratiam cum inimicis redire : verum illud fuit populo gratissimum et, ut par est credere, Deo longe acce- ptius, quod ostendit quanta sit vis verbi divini. Profectus fuerat a patria sua quidam V alentiam versus , ut apud valentinos iu- dices inimicum, quem oderat pessime , in calumniam vocaret: Domino gressus eius dirigente, Fontenentem pervenit, nam ea recta itur Valentiam ab eius patria profectis; hic forte in eccle- siam ingressus audivit Patrem de diligendis inimicis disseren- tem. Tactus motu cordis intrinsecus, non dissimulavit verita- tem; fassus est quo animo patria exisset et tune intellexisse quid sibi esset agendum. Sententia in melius mutata , ad suos rediit et cum inimico, quem fuerat aceusaturus, amicitiam iniit et benevolentiam. Adolescens alius impia temeritate sacerdo- tem quemdam sibi infensum ad certamen singulare provocave- rat, ut mutuis se confoderent vulneribus; quem conveniens Pa- ter Baptista non ad reconciliationem solum perduxit sed ut hu- militatis et poenitentiae fidem faceret effecit. Ad sacerdotis itaque genua provolutus veniam erroris petiit.

Ut publica magistratuum edicta promulgarentur sanctis qua- dragesimae diebus impetravit, quibus omnium generum ludos, eorum etiam, qui alio tempore haberentur honestissimi, inter- dicerent. Bona etiam publica, ab antiquis quotannis occupata

644

LlTTERAE QUADRIMESTRES

magistratibus, quorum desperata recuperatio magno commu- nitati erat incommodo, Patre plurimum elaborante, reddita sunt. Nec mirum quod in Dei digito cuneta is posset, cuius ta- lem universus populus imbiberat opinionem , ut si quid ad pie- tatis divinique cultus religionem, si quid ad hominum instau- randam benevolentiam, si quid ad confitentium salutem, si quid ad infirmorum valetudinem curandam attineret, sic ad eum quasi sacram anchoram recurrendum existimarent.

Pauperum causam suam esse ducens, eleemosinas indigen- tibus largiebatur, quas populus postea lubens persolvebat. Inter alia, xenodochium pauperibus hospitio recipiendis aegrisque curandis construendum curavit magnificum: nam quo antea recipiebantur pauperes, exiguum erat minimeque respondens loci necessitati. Ut annuos etiam redditus clerus decerneret effecit, ut quidam pueri bona indole instituerentur educarentur- que, qui canonicis horis inservirent, quod haud dubie ad reve- rentiorem ecclesiae cultum pertinere cunctis visum est. Publica oppidanorum vitia nosse impense laborabat, ut infamia notatos ex tenebris peccatorum ad veritatis lumen reduceret : obdurato autem quemdam animo, qui ab inhonesta mulieris consuetudine recedere rogatus noluit, iudices in exilium egere, Patris suasi auctoritate, ne alios in labis contagionem traheret. Ea concione, quam de Christi Jesu passione habuit, antelucanam in parasce- ve, incredibilem pene lachrimarum ac gemituum affectum cun- ctis concessit Dominus, qualem nunquam alias vidisse, qui ade- rant, attestabantur. Eoque crevit Patris Baptistae dicendo do- lor, ut licet animi sui sensum aut reprimere aut dissimulare conaretur , cunctis adstantibus affectus compassionis in me- tum fuerit conversus; timebant quippe ne Patrem eo loco spiri- tus pariter ac vita destituerent. Voces sane multorum audie- bantur inter lachrimas a Domino petentium ne talem virum sineret tam subito emori ; eodemque charitatis zelo suggestum conscenderunt primates Patrem revocaturi; diligimi enim mire eum, quem post Pascha discendentem lachrimis prosequeban- tur, multa, quae amorem testabantur, dona offerentes, et fru- mentum fratribus nostris Gandiam se missuros pollicentes. Recusavit Pater cuneta, longe enim id esse ab instituto Socie- tatis ostendebat, gratis se dare dicens quod a liberalitate Do- mini gratis acceperat.

Ax. 1554

645

Quaedam ex vicinis oppidis optarunt ut Pater diverteret ad ea sacras habiturus conciones, et vitae rationes erga divina dis- positurus. Ex nobili praesertim oppido nuntii venientes, Patri Baptistae litteras sigillo publico consigna tas tradiderunt, quibus impense efflagitabant ut paucos saltem dies sibi daret Pater, quibus ex ubertate doctrinae vel guttulas degustarent exiguas. Sed plurimis Valentiae et Gandiae 1 curis impedito vix necessa- riis licebat attendere: placidis tamen verbis cunctis respondit, curaturum se ut, quod tune non poterat, brevi eis morem gereret.

Gandiam reversus cupiens Pater ut christianam doctrinam gandienses omnes et memoria tenerent et animo, fratrem theo- logiae studiis provectum, concionibus praefecit , ut diebus do- minicis populum instrueret, decalogi praecepta, fidei articulos aliaque necessaria, quantum auditorum capient ingenia , expo- neret. Qui postquam uno anno pensum datum absolvit, suffici- tur alius iterum incoepturus, quod primus ad metam perduxe- rat. Praeter hos , fratres alii Gandiae conciones habuerunt in quadragesima, dum abesset Pater, non sine frequenti hominum consessu , ita ut nonnunquam ecclesia nostra nimis angusta esset cunctis capiendis.

Sed quod superioribus mensibus Pater Gandiae fieri prae- cepit de puerorum institutione, longe omnium tum gratissi- mum tum utilissimum gandiensibus civibus visum est. Frater ex nostris unus statis horis quotidie cum tintinnabulo aliqua oppidi loca circuit, pueros ad doctrinam sacram invitans. Duo hunc comitantur tenera pueri aetate, qui suavi cantu caeteris doctrinam tradunt imbibendam. Hosce domum revertentes, quotquot tintinnabulum vocemve audiunt pueri insequuntur nec pauci matura jam aetate. Tanta itaque redeunt stipati turba ut sit necesse , quoniam ecclesia commode tantam multi- tudinem non capit, theatrum publicae scholae eis aperire. Eo Pater quidam statim docendi gratia tendit , qui mirum a Deo existimatur recepisse donum ad puerilis hujus institutionis mú- nus optime obeundum : tam est is magister cunctis gratus, tan- taque attentione a pueris auditur, ut habeat supra ducentos,

1 Collegiis Valentino et Gandiensi simul hoc tempore P. Joannes Baptista de Bar- ma praeerat.

646 LlTTERAE QUADRIMESTRES

iam duorum mensium spatio, qui possint alibi docere quae hoc tempore didicerunt ; et his fit quotidiana accessio aliorum; ha- bet enim plus quingentos auditores. Gandiae si nihil aliud pro- fuisset, hoc sane maximum fuisset beneficium Domini, quod toto oppido noctu et interdiu nihil omnino a parvis magnisve canitur, nihil in publicis auditur cantilenis, nisi doctrinae sa- crae cantus dulcissimus , quemadmodum domi nostrae doce- tur. Agricolae in agris hoc cantu laborem suum solantur, hunc et mechanici operarii artibus suis miscent, matres domi a pue- ris suis sine rubore, quae ignorant, addiscunt. Mores praete- rea componunt iuventutis Patres ei numeri praefecti; jurandi praecipue usus penitus sublatus.

Fratres omnes hujus Collegii valent proficiuntque in dies in exercitatione virtutum omnium , sed humilitatis et obedientiae sectatores sunt insignes. Me excipio, dum haec loquor, vel hac ratione, quod, nuper huc missus, vix collegii hujus dicipossum incola Studia coluntur optime, nunquam quiescentibus littera- riis exercitationibus; duas quotidie Divi Thomae lectiones legit P. Doctor Rodriguez s, quem non ita pridem huc mecum misit Compiuto Pater Villanueva 3, nam Pater Baptista a lectionibus supersedere jussus est; fecerit enim negotii plurimum, si reli- quis par fuerit occupationibus, quibus corpus nonnunquam co- gitur prae infirmitate succumbere.

Sunt plurimi, qui octavo quoque die mensae dominicae par- ticipam Gandiae, ut eorum noxis audiendis vix sufficiant Patres quo die communicaturi sunt. Exercitiis spiritualibus multi se dederunt, hodieque in iisdem nonnulli sunt magno cum anima- rum commodo ; sed inter caeteros , mercatoris cujusdam insi- gnis fuit utilitas, quem meditationum sanctarum usus in suam Deique Opt. Max. adduxit cognitionem.

Expectant hic et Valentiae multi efflagitantque a Patre Ba- ptista huic inseri Societati, Domino perpetuo obsequi in ea de- sider antes: ex his quosdam bonae spei admisit, alios moratur adhuc volens faceré periculum idonei sint an inepti vocationi Societatis et an satis respondeant vocationi votoque Tuae Pa- ternitatis. A multis etiam Pater se expedi vit libere, benigne eis

» Vide Polanco, Chronicon, t. ni, pag\ 32-1, n. 726.

2 P. Christophorus Rodriguez.

3 P. Franci-cus de Villanueva, Complutensi domui praepositus.

An. 1554

647

insinuans hoc vitae genus in ipsis non vicleri divino beneplacito responsurumi

Nobis, qui ad hujus vineae cultum vocare benignissimus Je- sus dignatus est, notam faciat viam voluntatis suae, et ad eam explendam gratiam immittat abundantem desuper, tibique, Pa- ter colendissime, muñera ubertatis suae affluenter concedat, ut unguentum a capite in membra descendat et in oram vesti- menti, Dionysium. Amen.

Gandiae, cal. Maii 1554.

T. P. indignissimus filius in Chro. Jesu,

Dionysius.

Siiperscriptio in quarta pagina: IHS Al Muy R.d0 en Chro. Padre el P.e M.° Ignatio de Loyola, Prepósito general de la Compañía de Jesus.

Roma.

En Santa Maria de la Estrada.

Alia manu: 1554. Gandia, del p. di maggio.

648

LlTTERAE QUADRIMESTRES

CCLXXX1X

P. Marcus Jorge , Ex commissione Patris Michaèlis de Bairros, Patri Ignatio de Loyola. Ebora, 1 Maji 1554 !.

Jhs.

R.de in Christo Pr.

Gratia et amor dni. nri. Jesu Christi animis nostris semper insit. Amen.

Cum scribenda sint mihi ad P. tuam ea, quae apud nos ge- sta sunt et Dei beneficio perfecta hoc quadrimestri , propter obedientiae praeceptum complendum , dicam imprimis de nu- mero fratrum patrumque , qui in praesentiarum apud nos ma- nent. Hi sunt n.° 20 fere. Ex quibus praeceptores latinitatis, divino muñere, abunde satis elaborarunt, et discipulorum suo- rum utilitati operam dederunt hos 4.or menses. Nam ad festum usque paschae tres tantum classes , tribus praeceptoribus , in scholis erant (praeter illam, in qua sacerdotes casus ad con- scientiam spectantes edocentur) ; itaque necesse erat singulos plures discípulos et plus laboris habere ; post festum paschae una quaedam alia est addita, ita ut iam n.° 4.or sint, seu quin- qué potius, si illam connumeremus , quae est sacerdotum, ubi de consciae. casibus agitur. Discipulorum autem nrus. Dei bo- nitate valde excrevit. Nam et hoc mense Aprilis , post festum paschae, 30 aut ferme 40 admissi sunt: illorum plurimi pa-

4 Autographae in folio triplici, nn. 489, 490 et 491.— Aliud vere non sunt nisi la tina versio carum, quas hispanice supra, n. cclxxxiv, pag. 610, dedimus. Hic tamen eas ■ suo et numero et loco distinctas ponimus, quia alio ab illis die datae sunt.

An. 1554

04')

«■ani simt et a vicis oppidisque huius Dioecesis huc addiscendi gra. commigrarunt. Plures siquidem a parentibus , suavem sentientibus odorem literarum probitatisque morum, quibus adolescentium animi imbuuntur, huc mittuntur et in studiis aluntur. Solent in festo nativitatis Dni. et resurrectionis uni- versi ferme scholastici ad patrias proficisci per 10 aut 45 dies, quorum modestia et honesta conversatione moti, ni fallor, ali- quorum parentes liberos suos huc mittunt, literis moribusque instituendos ; spem summo deo habemus, fore ut numerus in dies augeatur. Ipsorum studia bene habent; sentitur profectus in singulis; cura enim ac diligentia non pania est praeceptori- bus exercitia varia modosque omnes pervestigandi , quibus fiat ut ipsi pulchre in literarum currículo procedant ; ex quibus hoc unum est , quo excitantur maxime et stimulantur : in sua quisque classe alios aliis adversarios constituit, ita ut singulis quibusque suus sit certus ac designatus in eadem classe con- flictator; horum autem omnium ac singulorum officium est magna cum diligentia ad errores adversariorum attendere, quoties interrogantur, ut eos publice corrigant ; unde qui in- terrogantur, id emolumenti capiunt , ut studeant non errare; sui vero adversarii emendare; atque ita utrique proficiunt et utrique ad studium literarum incenduntur. Singulis diebus Sa- turni axiomata suae facultatis defendunt, privatim in sua quis- que classe , ac diebus item Saturni primis cuiusque mensis pu- blice omnes pariter, in summo atrio confluentes; haec, quae publice modo post festum paschae acta sunt, celebriora fuere solito; nam, praeterquam quod orationes et disputationes de more habitae sunt, aliquot etiam Aeglogas recitarunt de Re- surrectione. His illi studiis ad laborem provocantur, et ut ulte- rius diligenter pergant facile perducuntur. Horum nonnulli variarum religionum instituía susceperunt, alii Seti. Domi- nici, alii Seti. Bernardi, nrae. vero Societatis, his mensibus 4.or , duo aut 3. es, aliis exceptis, quiidipsum a Patre postula- runt. Illos in doctrina Christiana praeceptores instituunt, ve- spere diei dominici privatim in sua quisque classe, ipsorum captui se accommodantes. In 1.a classe hoc modo instituuntur: alio die Dominico una quaedam partícula ex dnica. oratione, Aplorum. symbolo aut alio quovis simili declaratur ; ad haec prolixius admonentur de his , quae conducere videntur ad mo-

650

LlTTERAE QUADRIMESTRES

rum institutionem ac divini amoris ardorem. Sequenti vero die Dnico. breviter prius de his ratio ab eisdem exigitur; dein ad aliam particulam eo modo exponendam pergitur. Hoc idem fìt in 2.a et 3.a classe. Summa cernitur in discipulis reverenda erga praeceptores , necnon erga alios domésticos omnes. Hoc festo paschae, antequam in patriam proficiscerentur, ad nos accesserunt nonnulli ut peccata sua faterentur, sciscitarentur- que quo pacto in patria se gererent hisce iis diebus. Quidam alii Praeceptorem convenere , illius sententiam postulantes de sua in patriam profectione , eius se iudicio permitientes , parati non ire, si ita melius ipsi videretur. Porro eorum non pauci sacrosanctam coiem. frequentare incipiunt in nro. sacello, eamque hodierno die 30 ex illis aut eo plus receperunt. Spera- mus, Deo dante, istorum numerum, ardorem animi pietatem- que in dies adauctum iri. Haec de iis, qui humanioribus literis dant operam. Sacerdotes etiam ex lectione, quam quotidie audiunt de casibus consciae. uberem fructum perceperunt his 4.0r mensibus. Ad haec multum conferì modus is, qui in docen- dis ipsis observan solet ; nam praeter horam, quam lectioni constituíam habent, aliam praeterea dimidiatam horae par- tem repetitionibus impendunt, lectionis praeteritae rationem reddendo, ita ut a praeceptore exigitur; nullus siquidem certo scit quando sit repetiturus, sed omnes ambigui relinquuntur, ut oes. parati inveniantur. Iubet ille, quemvult, repetere, modo integram lectionem , modo partem ; verumtamen illud diligen- te!" curans, utnuncunus, nunc alius, et tandem omnes repe- tant. Porro die Saturni toto fere definito tempore nihil aliud fìt quam dubia proferri , quae alii aliis proponunt ordine, quae- cumque in lectionibus totius hebdomadae dubitarunt, atque alii aliis respondent ; quod dum fili exequuntur, a praeceptore diriguntur, ipsomet interdum respondente , cum res ita postu- lai. Est itaque haec inter eos communicatio, suus certus qui- dam disputationum modus, in qua maxima pars eorum, quae per hebdomadam expósita sunt, repetitur; quo fìt ut omnia tena- cius memoriae adhaereant.

Fratres theologi se diligenter in studiis exercent, nam prae- ter ea theologica axiomata , quae de more Dnicis. diebus ve- speri defenduntur, nihilominus alia ut plurimum in medio heb- domadae agitantur. Sacerdotes, in hoc Collegio (ut dixi) 4.01"

An. 1554 651

tantum sunt, connumerato P. Michaele De Bairros. Unus ex illis, exceptis aliis domesticis occupationibus, theologiae dat operam ; duo reliqui confessionibus scholasticorum audiendis toto fere tempore occupantur ; aliorum nihilominus quandoque confessiones audiunt, praesertim in quadragesima. Cum inhac urbe sanctum jubilaeum est promulgatum, per aliquot dies satis insudarunt audiendis, non modo scholasticorum (qui tune ferme oes. confessi sunt , ut illud consequerentur) sed etiam plurium aliorum ex civitate huc confluentium. Quod si plures sacerdotes hic adessent, satis (ut arbitror) negotii habe- rent.

Princeps Cardinalis ante septuagesimam a P. Mirone petiit ut ei concederetur P. Emmanuel Ferdinandus, qui populum hunc doctrinam christianam edocebat, ut iret in civitatem suae Dioecesis , vulgo Elvas appellatam , ibidem in quadragesima concionaturus et confessiones auditurus; quo impetrato , mis- sus est ille cum socio, etiam Patre, cui nomen est Petro San- ctae Crucis, in hanc civitatem , ubi peramanter excepti sunt. Atque adeo ut spualis. fructus perspiciatur , quem ibidem per illos praepotens Deus operari dignatus est , hic exemplum par- tis cuiusdam epistolae poneré volui , quam 1.° calendas Martii alter Patrum, videlicet, Petrus Sctae. Crucis, ad nos scripsit.

"Cum ad hanc urbem venissemus , non paruae laetitiae et gaudio in dno. nobis fuit ita bene affectos huius populi aios., ita promptos ad exhortationes Patris Emmanuelis capessen- das invenisse ; qua in re sic iidem profecerunt , ut illius volun- tad penitus subiaceant, eosque, quo velit, traducat. In hac quadragesima, 4.tis ac sextis feriis concionabatur ; diebus quo- que dominicis, mane de Evangelio, vespere de mandatis : illos acerrime reprehendit, et illuni oes. aequo animo ferunt ob ma- gnarti (credo), quam de eo concepere opinionem. Itaque non ininus ex concionibus quam ex sanctis conversationibus libe- res fructus nascuntur. P.° die dominico quadragesimae, cum Evangelium de X.¡ tentationibus concionaretur, ita vehemen- tius in concubinarios invectus est, ut nonnullos ipsorum ad vitam in melius instituendam commoverit. Venit itaque ad nos statim post finitam concionem mulier quaedam, amatorum internuncia , affirmans velie se , Deo dante , emendare et a pec- cato ilio recedere ; accessit et alius , iam aliquot annos in con-

652

LlTTERAE QUADR1MESTKES

cubinatu perseverans , asserens quoque velie deinde panem in Dei servitio comedere, et ad sanctissimum confessionis saera- mentum frequenter accedere ; qui ipse cum simili alio Eboram missi sunt ad facultatem consequendam ducendi uxores illas easdem, quibuscum ad id temporis consuetudinem habuerant. Porro cum eo die a concione venissemus, ingressus est idem Pr. in carcerem, ubi pauca quidem, sed ea ipsa auditoribus valde congrua, verba fecit; inter quos unus quidam aderat vir nobilis, qui Dei nomen, horrendum in modum, blasphemare ac sine ullo honore et reverentia tractare solitus erat , cuius morem iam aliquoties ais-. Pr. damnaverat, verumtamen ille se excusaverat, et se a culpa vacuum esse credi voluerat. Quam- obrem iam tune ferre nequiens perniciosam illius conver- sationem et pessimum exemplum , coram ilio praepotentem Deum in justitia orare coepit, et ad filium Regis de Fees (quem ibidem esse et Christianum recenter factum intellexerat) con- versus, illum vehementer obsecravit et per X.1 vulnera roga- vit ne a tam pessimis christianis vitae exemplum caperei, sed potius, cum a Deo opt. Max. tam egregium munus et singu- lare beneficium esset adeptus , morum probitati et vitae sancti- moniae studerei. Postquam illinc egressi sumus, nobilis hic, quem ita acriter Pr. increpavit, de caetero (Dei gloria) emen- dationem proposuit. Ad haec animadvertens Pr. timorem re- verentiamque perexiguam huius populi erga Deum, cladem insuper ac magnam animarum stragem a daemone publice in hac urbe factam , Societatem instituit inter quosdam, ad pes- simam iurandi consuetudinem abolendam, in honorem duris- simi nois. Jesu, ut a quibus hactenus tam indigne est tracta- tus , ab eisdem illi laus, gloria et dignus honor tribuantur. Effe- cit ut omnium noia. , mariti, uxoris, liberorumque in sua cuius- que paroecia scriberentur, utque in singulis paroeciis capsulae conficerentur, in quas mulctae, iurantibus constitutae, recon- derentur. In una harum, cum aperiretur, duorum ducatorum summa, parua pecunia minus, reperta est, octo dierum spatio plus minus congesta. Convenit inter eos ut mutuo sese accu- sent, sive intra, sive extra domum, tam nobiles quam ignobi- les, nemine excepto, idque cum omni urbanitate et debita qui- busque reverentia. Juramenta prohibita simul ac muleta cui- que iuramento constituta, in singulis paroeciis tabella quadam

An. 1554

653

inscripta continentur. Fuit hoc opus summae utilitatis et spua- lis. commodi tam incolis civitatis quam paganis. Nam hic, ubi pueruli iuramentis utebantur horrendis , modo non solum par- vuli sed etiam grandiores in quavis re asserenda certe et hmoi. alias dumtaxat affirmationes addere consuescunt. De- cretumque est, ut qui iurantem aliquem offenderit, eumdem continuo admoneat et iusiurandum a se factum modeste com- memoret ; alioquin eamdem mulctam , quae iuranti fuerat pro- posita, ipse, qui accusare negligerei, pendere cogatur; quo fit ut vix unus loqui incipiat, cum praesto habeat accusatorem. Institutae sunt supplicationes singulis annis in festo dulcis- simi nois. Jesu propositumque est ut singulis Dominicis die- bus dignissimum Missae sacrifìcium celebraretur de congestis pecuniis ex mulctis, et reliquum ad Societatem misericordiae deferretur. Docet praeterea Pr. aliquoties párvulos mandata vespertinis horis in modum suavis cantilenae ad devotionem animum commoventis, cuius delectatione et suavitate anti- quam turpitudinem dedidicerunt. Insuper ad dei gloriam et no- strorum peccatorum supplicium et Eccliae. universae utilita- tem instituta est singulis sextis feriis, in noctis crepúsculo, verberado in templo, quo confluunt oes. , quibus icl cordi est, obnupto capite aut ut quisque mavult , ne ab aliquo dignosca- tur. 1.° die veneris huius quadragesimae cum certis quibus- dam, quos congregavimus , rem aggressi sumus; sed usque adeo deinceps numerus exerevit , tam nobilium quam aliorum inferioris conditionis, ut propter templi angustiam compulsi fuerimus ad summum templum nos transiré. Sermonem Im- buii Pr. brevem super uno ex septem verbis a X.°, assertore nostro, in cruce factis , quo ita corda poenitentium commovit ut ipsi abunde satis lachrymas effuderint. Ego et alius eiusdem urbis Pr. coepimus psalmum miserere et psal. de profundis pau- latim recitare, ita ut Conimbricae in collegio mos erat. Oes. in- terea verberare , et lachrymas effundere. Optimum id omnibus visum est ; quapropter idem facimus singulis sextis feriis ma- gno cum ardore et spuali. commotione populi. Obstupet civi- tas universa, et haec omnia ut nova et insolita miratur. Dicunt fore ut ipsi per Patrem veri christiani efficiantur, velint , no- lint; nec mihi quidem dubium ullum est, quin facile eos possit oes. ad hanc vel illam partem inclinare et quo velit perducere;

654

JLlTTERAE QUADRIMESTRES

tanta est apud eos existimatìone. Ille, praeter laborem con- cionando alios plures assumit, valde in reconciliandis iis , in- ter quos iurgia et contentiones reperit , valde in audiendis con- fessionibus elaborat, nocte dieque charitatem suam imperti- tur; quippe qui vehementer exoptat, si Dei beneficio id fieri possit, civitatem hanc tranquillam ac pace divina fruentem relinquere. Habemus iam aliquot, quibus in animo sedet pec- cata fateri singulis mensibus , ut contra daemonem aciem in- struamus, et detractiones labefactemus, quas idem in alios, qui hoc ipsum intra annum aliquoties faceré consueuerant, machi - natus est. Item ut aliis timidis ânimos suggeramus, quo iam divina ope id libere audeant. Mulieres iam non curamus ; nam tot sunt in hoc exercitio assiduae et erunt, Deo dante, ut earum numerus ignoretur. Nos hospitalem domum habitamus; id quod aliqui mirantur et sciscitantur quare non aliam domum habitamus aut alicuius Sacerdotis hospites efficimur. Eleemo- synis sustentamur, et qui nihil nisi quod singulis diebus suffi- ciat accipimus, cum id habemus, bene est; cum caremus, vi- tam ut possumus toleramus. Eleemosynam aliquando a certis quibusdam petimus, non per urbem ostiatim, quoniam in ea re Misericordiae Societas sibi iniuriam fieri putat. siquidem id ne faceremus multis precibus et Dei nomine a nobis conten- dit, volens necessaria oia. suppeditare; quae ideo recusavimus, ne pauperum bona consumeremus. Reliquum est ut omnipoten- tem Deum assidue deprecemur et gram. oremus, qua perfecte illius mandata exequi, et suae ipsius voluntad piene morem ge- rere valeamus.,,

Postquam hanc quadrimestrem scripseramus , aliam ad nos misit idem Pater Petrus sanctae crucis , cuius item exemplum voluit Pr. Magister Miron ut et huic adiungeremus, et ad tuam Paternitatem mitteremus, ut certior fieres de omnibus, quae divina bonitas per hosce Patres in ea urbe perfecit, quandoqui- dem illi iam inde ad nos commigrarunt.

t:Gratia et pax dni. nostri Jesu X.* animis nostris semper insit. Amen.

„Nunc ea, fratres diarissimi, vobis his literis enarrabimus, quae divina bonitas post illa , quae superioribus diebus ad vos

An. 1554

655

scripsi , in hac sua urbe operata est , et in dies operatur in eorum potissimum cordibus, qui illi ardentius inhaerent. Impri- mis scitote ad hunc usque diem in huius civitatis diversoriis meretrices ac prostitutas murieres sólitas fuisse manere , qua de causa in hmoi. locis magnae Deo summo iniuriae fiebant ob scelera et peccata turpissima ibidem in eum commissa ; do- ñee divina ope et Patris diligentia huic malo remedium inven- tum est, non sine magno ipsius labore, quippe qui a ministro ad Iudicem et ab hoc ad illum saepe cursitare , specula tores etiam certis locis constituere, ut exploratis omnibus, quae de illis comperissent, nobis referrent, et demum totis viribus con- tendere ut quaestuarias illas foeminas a diversoriis expelleret. Factum est etiam divina misericordia ut quidam matrimonium contraherent , ex quibus partimsex, partim 10, aut etiam 12, annos in mortifero concubinatu perseveraverant , utque alii quamplures, turpissimum illud peccatum detestantes , concubi- nas dimitterent; id quod ab illis nunc precibus instando, nunc poenis inferni et mortis memoria terrorem incutiendo, conse- cuti sumus. Odium porro ac malevolenza , iurgia et contentio- nes non ita vigent nunc ut antea; siquidem, quod potuimus, labora vimus, ut concordes et unanimes oes. redderemus. Quare iam hic inter eos mos est ut, ubi primum aliqui a gra. desiliisse sentiuntur, continuo vocemur ut per nos illi ipsi in gratiam redeant et in pace constituantur. Ad quod nos quidem instru- menti officium exequimur; virtutem divina bonitas praestat et defectus nostros perficit ipsa , quae per carnis mirabilem as- sumptionem ad nos descendens, primum hominibus pacem, ut rem summopere necessariam, bonae voluntatis donavit; atque isthuc sane oes. mirantur tantam scilicet pacem et concordiam inter eos esse , qui ita nuper vindictae amici , ita superbi ac in- solentes fuerant, ut non solum malum pro malo sed etiam pro bono malum redderent , nunc , laus deo, nec malum pro malo sed potius pro malo bonum: ut saepe ipsi experimur, dum iidem, quibus accidit aliquando iniuriis ac contumeliis affici, quid in huiusmodi rebus sibi sit faciendum a nobis petunt; qui- bus consilium damus ut iudicio potius quam armis contendant; idque , ut eorum ánimos odio purgemus , quietem conscientiis et pacem in próximos facilius comparemus. Nec mirum certe, si regnent hic odia , seditiones , etc. , cum ad id tam idonea sit

656

LiTTERAE QüADRI.MESTRES

occasio, siquidem vicinam valde Castellae regionem habent, corporibus refugium et salutis remedium , quarti tune temporis solum quaerunt, et, ea una contenti, aiae. salutem prorsus ne- gligunt. Nunc (omnipotenti Deo gloria) omnis res est in tuto; non est aliud quam Dei amor , proposita , desyderiaque sancta veterem hominem exuendi et novum divina gratia induendi. Pr. ad hunc usque diem dominicis ac festis diebus in tempio summo concionatus est cum magno auditorum numero et avi- ditate ad illius doctrinam capessendam, quamquam non de- erant, qui opinarentur ipsum non ita bene post quadragesimam se habiturum, quoniam illuni aiebant conciones quadragesi- mae iampridem confectas in chartaceis observare ; verumta- men ille sua diligentia et divino auxilio effecit ut sequentes conciones longo intervallo superiores excellerent, ad quod non parum contulit maior rei, de qua in his agebatur, sua vitas et ardoris divini in concionante incrementum, praesertim in festo admirabilis Ascensionis, ubi omnibus est pienissime satisfa - ctum; siquidem non de alio per totam urbem sermo erat, et quidam ita dicebant : nunquam sic loquutus est homo. Nec iniuria (ut arbitror) oes. ita mirabantur; quoniam magnus re- vera sibi a Deo tune ardor amoris et spualis. commotio est concessa, et nobis per ipsum. Concionatur aliquando per ho- ras duas, aliquando per horam cum dimidio, idque mane; nam vespere fieri non poterai propter auditorum multitudinem et aestus ardorem : quapropter mane compensabat quod vespere diminutum erat; id quod nequáquam auditoribus molestum erat, nec moram longam imo brevem eum faceré existima- bant. Concionabatur etiam diebus veneris de humilitate in tempio, ubi solemus audire confessiones, ante ostium ob ingen- tem multitudinem auditorum, quorum plures foris aderant ad ostium quam intus manebant, nec tempus labori destinatum impedimento erat. In iuramentis vitandis (laus Deo) magis ac magis in dies corriguntur, adeo ut pueruli, 4.or annos nati, ma- tribus dicant, cum iurantes eas audiunt : mater et domina, osculare humum , quia iusiurandum fecisti ; nam sic a praece- ptore nostro didicimus. Iam quisque seipsum reprehendit, et, antequam moneatur, suam magnam, erga Dei cultum et reve- rentiam, incuriam agnoscunt ; cumque fit ut in aliquod iusiu- randum quis dilabatur, hoc profecto facit imprudens. Quam-

An. 1554

657

obrem eum facti continuo poenitet et rubore suffunditur. De- mum ita prava et antiqua ipsorum consuetudo est mutata, ut qui antea nec sibi nec aliis nomines viderentur, nisi per Deum, Sanctos, etc., audacter iurarent, nunc í Ili viles ac perditi nomines iudicentur, a quibus iusiurandum ex his aliquod, aut etiam per animum proprium sive aliam quamvis creaturam, auditur. Scripsi etiam ad vos, fratres diarissimi, de viris 40, qui singulis mensibus fatebantur peccata ; nunc (laus Deo) 100 aut eo plus habemus. Ex quibus nonnulli sunt nobiles et urbis primates, alii mediocris conditionis, alii munifices optimis mo- ribus ornati et Dei zelo incensi , qui , mundi solatia et delecta- tiones abhorrentes, solitudinem et loca deserta quaerunt , libel- los adferentes, quibus dei amore inflammentur ; atque ita in sacellis solitariis diem traducunt , Deum laudantes et de bene- ficiis gras. agentes , cuius beneficio mundi vanitatem agno- scunt et ut inutilem et miseriis plenam contemnere possunt. Multi ex his octavo quoque die confitentur, ad quos omnes singulis 4.tis et sextis feriis sermonem brevem de vita Christi Pr. habet, cui audiendo intersunt etiam nobiles et urbis ma- gnates; et quoniam tantam multitudinem domus non capit, quidam humi sedent, quidam stant, lubenter quidem, dum- modo in tempore accedant. Ex mulieribus etiam plusquam 140 nabemus , quae singulis mensibus confitentur, exceptis quibus- dam aliis , quae octavo quoque die et aliquoties intra hebdo- madam idem faciunt, quae illarum numerum aequabunt aut etiam excedent. Oes. hi Sacrosanctam Eucharistiam simul ca- piunt in summo tempio, magno ardore charitatis ; utque omnes moneanlur, in hebdómada, qua communicare debent, feria 1.a et 2.a noctu pulsu tintinabuli signum datur. Ex quo intelligunt, unumquemque se parare debere ad confessionem ea hebdó- mada faciendam , quo fit ut et confessarium quaerant et se pa- rare simul curent ad Sanctissimam Eucharistiam Dominico die venturo capiendam. Praeterea excercuit Pr. sacerdotes huius urbis in meditationibus spiritualibus l.ae hebdomadae, nec ad plura propter alia cuiusque negotia tempus fuit. Caeterum hinc ita affecti recessere , ut in animum inducerent, proximo- rum utilitati et spuali. commodo, audiendis confessionibus, dein- ceps operam dare , id quod iam experimento quotidie disci- mus. Nam, quocumque eas, invenies procul dubio, qui luben- T. il. 42

658

LlTTERAE QUADRIMESTRES

ter confessiones audiant ; et cum odiosum valde et grave antea fuisset ad confessionem alicuius audiendam accedere , nunc (laus Deo) postquam summa merita et divinae bonitatis prae- mia ipsis apud Deum proposita Pr. exposuit, si in ea re aio. Deo charo gratoque elaborassent , continuo se huic labori dedide- runt ; et si quidem hoc próximo festo Spiritus Sancii ad quodvis cuiuscumque paroeciae templum ires, 3.es, 4.or, aut etiam 5 as- síduos confessados comperisses; quod magnam profecto ad Deum laudandum praebebat occasionem; utque id honestius fieret , Pr. suis precibus exoravit ut confessionaria in singulis paroeciis conderentur, et ita fit. Misericordiae Societas, quae quater intra annum confiteri proposuerat, iam nunc in festo Spiritus Seti, id magno charitatis ardore coepit exequi, et, quamquam primatum nonnulli in villis tune temporis mane- rent, Patris tamen literis de festo et celebritate admoniti, ut filii obedientissimi et vere nobiles, ad urbem venerunt et pec- cata confessi divinissimum Eucharistiae Sacramentum cum magna spuali. populi commotione inter pauperes, servos, et omnis generis alios humillime exceperunt. Confessiones fre- quentantur cum magno ardore ac pietatis incremento, idque quotidie. Nam postquam ad hanc urbem venimus, ne unum quidem labore vacuum recordor habuisse diem , exceptis tri- bus aut 4.or diebus, quibus in coenobio divi Francisci fuimus; nec tum quidem nos huius populi negotia sinebant. Etenim se oblivioni tradì existimabant. Tota die confessionario, veluti ligno ligatus, adhaereo. Si sunt infirmi, statim post prandium eos inviso et solatium mihi et ipsis quod possum adfero; nam, postquam in tempio adsum, nulla datur quies, nec exeundi locus ; res est profecto, quae mirum in modum humana corda ad divinas laudes possit commovere, tantam huius populi pie- tatem et in confessionibus communioneque frequentandis divi- num ardorem consyderare. Divina bonitas ad maiorem suam gloriam, nostrani confusionem, et pigris ac desidiosis incita- mentum, Spiritum Sanctum in hoc ipsius celeberrimo festo, ut olim in Aplorum. , ita nunc in horum suorum amicorum corda immisit, a quo ita sunt mutati et in tantam perfectionem subli- mati, ut qui antea mulctis et exeommunicationibus ad quadra- gesimales confessiones vix poterant compelli, nunc ita sunt ad obediendum parati, ita divino amore incensi, ut a confessariis

An. 1554

65 >

ter et quater intra annuiti audiri precibus contendant, et qui- dam etiam singulis mensibus (ut dixi) idem faciunt, et demum ad communicandum dominicis diebus, et intra hebdomadam aliis diebus ad confitendum, tanta confluit multitudo in singu- lis paroeciis, ut tempus quadragesimae nondum praeteriisse videatur. Sunt etiam non pauci, qui intra hebdomadam San- ctissimum Corpus X.1 accipiant. Concionatus est Pr. l.° die festi Spiritus Sancti summo mane ob communionem futuram, breviter, sed bene et pie, ubi declaravit quanta reverenda et veneratione opus esset ad divinissimum hoc sacramentum ac- cedentibus , ad quod illi quidem accesserunt, magna cum pie- tate ac immensae Deitatis cognitione, nobiles cum inferioribus absque ulla differentia , óptimo tamen ordine ; Parochus Sacer- dos, sacram Eucharistiam praebere , Pater Emmanuel lavato- rium, ego cum quibusdam aliis reconciliationes audire. Sed quoniam propter communicantium multitudinem defuit Sa- cramentum , necesse fuit mihi a reconciliationibus cessare , et rem sacram peragere , ut Sacramentum conficerem , quo perfe- cto, ego ipse reliquis communicaturis omnibus Sacramentum tradidi; magno certe pietatis et divini amoris ardore hoc die divina bonitas horum suorum servulorum corda incendit. Haec autem non in summo templo dumtaxat , sed in omnibus civitatis paroeciis eadem facta sunt. Porro ut de numero com- municantium certiores fieremus, misimus ex his piis ac probis hominibus singulos in singulas paroecias ut omnes enumera- rem. Hic profecto ingentes Deo gras. agere erat, cum ecce unus eentum sexaginta , alius centum quinquaginta , alius du- centos octoginta, alii plura, alii pauciora ostendunt nomina, oes. alacritatem magnam et sctam. laetitiam prae se ferentes. Fuit itaque numerus communicantium eo die circiter septin- genti octoginta et eo amplius; quin si illos etiam enumere- mus, qui intra hebdomadam Sacram Eucharistiam sumpse- •runt, millesimum numerum excedent , idque, exceptis quibus- dam aliis, quorum confessiones coacti temporis angustiis in alias octavas huius festi reliquimus. Etenim tanta pietatis ac divinae charitatis accessio in hac urbe est Dei bonitate facta, ut ipsamet suam mutationem mirandum in modum obstupeat, quae nunquam crediderat ad eum, in quo nunc est, statum posse pervenire. Nec id sane quidem mirum videri debet, nam

660

LlTTERAE QUADRIMESTRES

ita arbitrar, nisi divinum desuper auxilium adfuisset et tantus amor et reverentia erga Patrem in ipsorum animis insedisset, nullus apud eos aliqua ex parte adhaerere posset , nec ipsis quicquam prodesse, nunc ita erga patrem sunt affecti (Deo gratias) ut facillime ab eo ad utramvis partem flectantur; nec quicquam ita grave praecipiet, cui non peramanter obediant, a minimo usque ad maximum. Hoc eodem die exivimus post prandium cum nostris hisce amicis ad celebrandum digne fe- stum , in divae Mariae grae. , quod per mille passus ab urbe distat, ubi sermonem fecit Pater, quo magno solatio et laetitia spuali. oes. affecit. Rediimus inde in laetis arborum floribus et foerbis a terra productis Dei magnalia contemplantes, inde •Deo gloriam, a quo haec omnia, referentes, nobis inutilibus confusionem capientes. Dein cum iam propius civitatem acces- sissemus et sacellum quoddam solitarium orandi gra. petere- mus, populus, moenia civitatis ascendens, nos spectabat trans- euntes, donec civitatem ingredimur terni et quaterni propter multitudinem et ita oes. usque ad domum hospitalem perveni- mus. Hic iterum cernere erat populum ex fenestris Deum lau- dantem et gratias agentem dum Elventium hominum mode- stiam et rerum mundanarum contemptum cernit. Dei laus et gloria, a quo haec et bona omnia emanant.

Haec sunt, R.de Pater, quae ex his locis hoc quadrimestri ad P. T. scribenda censui. Reliquum est, ut a te supplr. omnium noie, petam benedictioni tuae nos habeas commendatos.

Eborae, Calend. Maii 1554.

Ex commissione Patris Michaelis de Bairros ,

Marcus Georgius.

Super scriptio in sexta pagina: Ihs. Al muy R.d0 en Chro. padre el padre Maestro Ignatio, praeposito general de la Comp.a de Jesus.

En Roma.

2. (2.A via.)

Alia manie 54, Q. Ebor. 4.° (sic) cai. maij.

An. 1554

661

Et alia : Quadrime. Ebora. Et ter tia : 4. cai. maij 1554.

Nullibi in autographis litteris reperire est hoc 4.° , quod bis superscriptum videmus. Ideo autem superscriptum censemus, quia, ut supra monuimus, aliud nihil hae litterae sunt, quam latine redditae litterae supra, n. cclxxxiv , pag. 610, transcriptae ; quae quidem 4.° Calendas Maii datae sunt.

ccxc

Robertus Clayssonius, Ex commissione Patris Paschasii Broét, Patri Ignatio de Loyola. Parisiis, 3 Maji 1554 ».

Pax summi Regis, coelestem thronum conscendentis -, Do- mini nostri Jesu Christi , perfecta nos donet libértate ac foelici- tate perpetua. Amen.

Quae quatuor mensibus exactis divinae bonitatis providen- tia nos tum ad agendum impulerit tum pati permiserit, sum- mario compendio complectemur , Reverentiam Tuam primo precati, Pater observandissime , ut, adversitatis conatus no- stros acerrimo impetu retundentis commiseratione, adeo exi- guam messem collectam esse paterno affectu boni consulat.

R. Pater noster Praepositus 3 mense Januário, quo adhuc apud Reverendissimum Pontiñcem Claramontanum agebat in Auvernia *, ejusdem Reverendissimi Domini arbitrio et im- pulsi! persuasus, trium hebdomadarum labores, quadraginta quatuor quinqueve paroeciarum xenodochiorum, et Collegio- rum Canonicorum visitationi impendit, non absque fructu haudquaquam poenitendo. Interea dum in Episcopatu Clara-

1 Autographae in folio duplici nn. 248 et 249.

2 Hanc ideo adhibet salutandi novam formulam Clayssonius. quia litteras dabat ipso Ascensionis festo die.

3 Pater Paschasius Broet.

4 Vide supra , pag. 517.

662.

LlTTERAE QUADRIMESTRES

montensi ageret, duobus nobilissimus viris exercitia Societa- tispraebuit, quorum alter beneficiarius , unico beneficio, reli- quis resignatis, contentus esse didicit sub Patris magisterio. Quam fragrantem Societatis odorem utriusque Patris nostri 1 fama in dioecesi Claramontana sparserit, id facile testantur literae ad nos delatae et Auverniensium incolarum flagrantissi mum desiderium et erga Societatis coloniam affectus.

Proinde mirum nos tam acerbam Lutetiae pati repulsam et pervicacem hominum mente corruptorum proterviam , quam Dominus Jesus potentia virtutis suae semel supplantabit con- culcabitque. Post Patris reditum ex Auvernia mense Februa- rio, Praefectus Montis Argini 2, viginti quinqué milliaribus gallicis Lutetia dissiti, conatus est Patri persuadere ut duos [ex] confratribus juventutem edocturos suae urbi destinaret, quibus domicilium et vitae necessaria impendia subministra- rentur. At Pater, fratrum exiguo numero objecto, se eo tempo- ris articulo votis ipsius satisfacere posse negavit ; non tamen omnem ei spem futuri successus ademit. Certe rogandus coele- stis ille agricola, Autor et Dominus messis, ut emittat quam ocissime operários in vineam suam. Plerique enim nos desti- tuunt diligentes hoc saeculum 3.

Pater noster, semper coelestis vocationis memor, spiritali- bus occupationibus sedulo intentus, in carcere confessiones vinctorum audit, in aede sacra Sancto Cosmae diebus profe- stis, sacris vero in Abbatia Sancti Germani; pro more con- suetoque infirmorum aedes frequentat.

Duo, hisce proximis duobus mensibus , Patris praesidio, So- cietatis exercitiis instituti sunt, quorum alter, prosapia nobilis, vocationis suae instinctum, quem Deo auctori attribuit , pie

1 Scilicet , Patris Paschasii Broé't ejusque in Claramontana dioecesi socii, Patris Hieronymi Le Bas.

- Montis Argini perspicue admodum est in autographo. Vix tamen dubium esse potest sermonem fieri de urbe Montargis , quam sic describit Ferrari : " Montargium, Montarais, urbs Galliae lepida, in provincia Insulae Franciae , et in Vastinio tractu ad Lnpiam /inviti m , 25 leucis a Lutetia, in austrum. Castrmn habet antiquum. 1S leucis distai ab Anreliis in ortu>n.„ Lexicon geographicum.—lia. quidem intellexit Poi.ancus in C/ironico, t. iv, ubi , licet scribat Montis Arginii , addit tamen : " quae vi- sititi quatuor exiguis leucis Lutetia distat„.

7i His verbis, quae linea subterducta in autographo distincta a caeteris sunt, indi- cari videtur quosdam fuisse hoc tempore Parisiis, qui a proposito Societatis ingredien- dae et juxta ejus institutum in Domini vinea Iaborandi descivere. Unius saltem ita de- lìcientis meminit infra idem Clayssonius.

An. 1554

663

casteque prosequitur. Alter, professione Sacerdos, patria Bi- turicensis, ante annum Episcopi Myrapicensis oratoris Ré- gis Galliarum apud Pontificem , domesticus famulus , triginta quinqué annorum aetatem superans , exercitationibus sacris eruditus, se totum Societati tradere statuii; quem parum lite- ratum Praepositus noster pro sua prudentia in numerum suo- rum non adoptabit nisi probe exacteque probatum. Neque enim literarum praesidio destitutus ille mox rejiciendus nobis visus est , potissimum quod humilis obedientiae veraeque reli- gionis spiritum concepisse merito credatur, nec ad aecono- miam aliaque obeunda muner^i ineptus censeatur, quamquam impensissimum studii literarii affectum comitem adducat.

Adde quod Rmum. Cardinalem Polum Legatum adduxerit suis precibus ut se Patri Praeposito benigne commendarci, quo in Societatem nostram reciperetur. Nec parum ipsum iuvit quod P. noster Paschasius Bononiae ipsi 2 a confessione fuerit quodque Romano Collegio familiarissimus extiterit , ut ipse bona legitimaque fide testatur. Faxit Dominus Jesum Crucifi- xum, quem sibi praefixit ob oculos, semper imitetur.

Tres fuere adolescentes pie erga Societatis sequelam affecti, quorum unus nobis servii, parum ad literas aptus, annos na- tus septemdecim, corpore pro aetate procero ac robusto, pius, integer verusque Israelita, in quo dolus non est. Secundus, pa- rentum dissuasu, a pristino affectu revocatus est, qui alioquin aptus utilisque Societati satis fuisset, annos natus viginti duos. Tertius flander, annos natus vigintiquinque , pium erga Socie- tatem animum servai; sed quamquam ad Magisterii titulum promotus sit, parum aptus videtur ad heroica hierarchicae dignitatis munia administranda . Haud dubito quin plures ad

• Claudii de la Guiche, qui, quo tempore hae litterae exarabañtur, jam vitae functus erat (19 Martii 1553) et Henrici II, Galliae Regis, orator apud Pontificem et in Concilio Tridentino fuerat.

2 Scilicet huic Mirapicensis Episcopi domestico sacerdoti. Episcopus autem Mira- picensis Bononiae fuit, postquam in eam urbem Concilium translatum Tridento est, quo tempore Bononiam etiam, rogatu Patrum Laynez et Salmeron, missus est P. Pa- schasius Broèt.— Verum quidem quod ait Prat: "Claude de la Guiche, récemment nommé à l'évéché de Mirepoix, alla, avec les ambassadeurs français, attendre, a. Ferra- re, de nouveaux ordres de la cour de France.„ Mémoires pour servir à l'histoire dti Pére Broet et des origines de la Compagnie de Jesus en France , part. tí, lib. ir. At non minus certuni est eumdem Claudium Bononiae tempus aliquod fuisse ; Bononiae cnim 30 Augusti 1547 (in paginae ora per errorem scriptum est 1545) ad Condestabilem litteras dedit, quas affert Ribier , Lettres et Mémoires d'Estat, tom. il, pag\ 55.

664

LlTTERAE QUADR1M ESTRES

nos confluerent, si, Collegii fundamentis jactis, templum nobis erectum esset.

Mense Aprili elapso proxime Pater gravissima subiit certa- mina tum cum Episcopo Parisiensi et theologis, tum cum Se- natu Parisiensi, partim quod me rogatum ab Aedilibus sacrae Aedis S. Bartholomaei , e regione Palatii sitae, concionatu- rum delegare decreverit, ac postmodum in Academia Pari- siensi, passim in paroeciis quibusque pro efflagitantium votis in suggestum prodire voluerat , non tamen absque legitimo ac maturo Consilio bonaque omnium bonorum pace; partim occa- sione donationis Rmi. Episcopi Claramontani, qui redditum annuum, valorem ducentorum quinquaginta librarum Turonen- sium singulis annis persolventem, Societati dedicaverat ante Patris reditum, partim Collegio Parisiensi, partim Collegio Billomensi extruendo imponendum. Itaque priore occasione impulsus Pater, mecum Rdum. Episcopum Parisiensem adiit facultatem petiturus libertatemque concionandi. At Episcopus, satis benigne nos suscipiens , mox respondit se non repugnare piis suffragiis Aedilium, modo a Domino Poenitentiario , Do- ctore theologo, penes quem authoritas erat mei periculum faceré, idoneus probatus essem.

Ex aedibus Episcopi recta nos transferimus in aedem Sa- cram Divae Virgini, ubi Dominum Poenitentiarium cum Do- mino Cantore offendimus. Ibi Pater rationem reddit adventus sui. Uterque causatur vultum adhuc juvenilem (qualem ego qui- dem ingenue agnosco). Pater suum ibi strenue peragit nego- tium. Mox subjicit Dominus Cantor : "Si hic in suggestum jam prodeat , universum theologorum Sorbonicorum Collegium et quatuor mendicantium ordines adversum vos concitabitis.„ Tandem, altero nos relinquente , Dominus Poenitentiarius fa- miliariter ac benigne nos affatur : "De doctrina vitaeque inte- griate non ambigo ; at vereor ne auditores adolescentiae tuae occasione verbum Dei contemnant. Ego (inquit) Aediles conve- niam, ac deinde responsum sum vobis daturus.,, Quid multa? Nobis redeuntibus ad se semel atque iterum respondit se impe- ditum nondum convenisse eos, et ut animi sui timorem huma- num proderet , addit : "mihi obsecro , credite ; non arbitrar con- sultum ut hic jam suggestum conscendat ob ratiories , quas non est fas nec opportunum modo communicare vobis. Proinde

As. 1554

665

aliam occasionem praestolamur.,, His rationibus, theologo pa- rum dignis, nobis satisfacere studuit.

Posteaquam consensus theologorum extorqueri non potuit, supersedimus laboribus hisce. At quidam Societatis amicus per fratrem suum, Aedilem S. Sulpitii (qui locus, a jurisdictione Episcopi alienus, Cardinali Turnensi subditus est), libertatem Evangelii pracdicandi mihi conciliare studuit. At quum Pastor illius ecclesiae, doctor theologus, nobis parum spei donaret, frívola ratione petitores repulsam passi sunt.

Tandem consiliarius quidam, impensissime erga Societa- tem affectus , Dominus Du Mont 1 , his cavillis et multorum ca- lumniis oífensus, strenue rem nostram aggreditur; adit Epi- scopum Parisiensem, facultatem mihi petiturus, ut apud san- ctam Trinitatem postridie concionari mihi fas sit, Episcopus, alioquin Consiliario familiarissimus , respondit theologos sibi retulisse Societatem nostram rem esse illicitam seque nunquam nec concionandi nec confessiones audiendi facultatem nobis permissurum, nisi, communi more reliquorum Sacerdotum, et potestati et jurisdictioni suae subdamur. Iam tertio repulsam passi Domino negotia nostra commendamus. Fiat óptima Dei voluntas , quam nemo irritare potest mortalium.

Hoc mense Patris impulsi! ad Abbatiam quamdam, cui nondum Societas innotuerat, missus, concionem bis habui ju- bilaei a Pontífice Summo indulti tempore cum bona religiosa- rum et astantium auditorum fruge. Mirum est quam benigne ibidem non modo exceptus ipse fuerim , sed Societas universa mirifice evecta fuerit, circumcingente me undique Virginum corona. Laus sit Deo nostro.

De Patris laboribus apud Senatum, quos non suscepisset nisi coactus tum Episcopi2, tum amicorum hortatu ac negotio- rum occasione, proximis literis latius, ne prolixitate veneran - dam Paternitatem tuam offendam.

Patres fratresque universi prospere valent, ac suo fungun- tur officio , seque totos Reverentiae tuae officiosissime offerunt, tradunt, dedicant, quorum pios affectus sanctaque desideria sacrificiis et orationibus tuis juvare , promovere , ac perficere

1 Vide Prat, 1. e, part. in, lib. r, pag. 203.

2 Intellige Claramontanum , non Parisiensem.

666

LlTTERAE QUADRIMESTRES

dignaberis, a quorum consortio me indignum ac ingratum Christi famulum, ob quem forte orta est omnis tempestas , me, inquam, caeteris infirmiorem excludi minime patieris, quin potius orationibus tuis consolidabis atque perficies. Filios tuos, in signum, cui contradicitur , pósitos, Patribus fratribusque ìstic agentibus studiose commendare placebit.

Lutetiae Parisiorum, e domo Claramontana , ipsa Domini- cae Ascensionis solemnitate 1554.

Ex commissione R. P. Paschasii Broêt.

Reverendae Paternitatis tuae minimus in Christo filius

ac servus indignissimus ,

Robertus Clayssonius, Brugensis.

Super script io in quarta pagina: R.d0 in Christo Patri, Do- mino Ignatio de Loyola , Praeposito Generali Societatis nomi- nis Jesu, in aedibus Stae. Maria de la Strada.

Romae.

Alia manti: 1554, Parigi, Q. del Maggio. Vestigium cerae et sigilli.

An. 1554

667

CCXCI

Theodorus Peltanus Patri Ignatio de Loyola. Neapoli , 6 Maji 1554

IHS

Gratia et pax, etc.

R.de in X.° P.r : Evoluti proxime quadrimestris gesta bre- vissimo tractatu perstringimus.

Res litteraria nihil , quod equidem sciam, mutationis sortita est, nisi forsitan fatendum sit eos, qui audiunt, quam pridem a feriis paschalibus frequentiores venisse.

Fratres valent et pro se quisque Spartani, quam sortitus est, sedulo adornat \

Hac quadragesima tum domi tum foris condones habitae sunt quamplurimae et etiam nunc habentur. Enarratur et do- ctrina Christiana ut prius. Confitentes et communicantes cre- briores quam antehac unquam fuere. Plures utriusque sexus in spirituali palaestra exerciti sunt, quorum tres Societati nomen dederunt; quartus alteri religioni se adiunxit \

Studio Patrum nostrorum duae se societates in hac urbe

1 Autographae in folio duplici, n. 146.— Plura in iis ignota quaedam manus emenda- vit, quorum nos praecipua ad paginae calcem supponemus. - Vide supra, pag. 495.

•"• Plures in Societatem hoc anno Neapoli admissos memorat Polancus in Chroni- co,t. iv; sed eorum alios Februario mense Romam missos ait (quos noverat jamS. Igna- tius , dum hae litterae exarabantur) , alios Septembri partim Romam, partim in Sici- liani: quare ne conjectando quidem dicere valemus quinam hisint, quorum hic meminit Peltanus.

668

LlTTERAE CUADRIMESTRES

conglobarmi , altera virorum, altera mulierum. Virorum, sic- uti ego accepi, consilium sic habet : quinto decimo quoque die, praemissa confessione, sacratíssimo X.' corpore , quo in omnibus fortiores sint, se praemunire; fidei nostrae dogmata, ubi ipsi didicerint , rudiores et maxime pueros , aut eius insti- tutore destituios perdocere; odia et inimicitias, quibus ci vi- tas haec gravissime, ut quotidianae caedes satis declarant, fla- grai, componere , ad confessionis ac juxta communionis sacra- mentorum frequentationem quoscumque poterunt quocumque modo 2 incitare; alios verbo, prout quisque opportunum se comperiat 3, adjuvare; demum, ne singula perscribam, nus- quam non exemplo et sermone rempublicam x.nam promovere: quoque commodius id assequantur, decreverunt nullum, nisi exploratae vitae, contubernalem admittere. Foeminarum paulo diversus * habet: hae ad singulas calendas dominicam acce- dunt mensam ; ad haec doctrinam christianam domesticis tan- tum hae, cum alii illi quibusvis opportunis, tradunt ; mei, gipsi et id genus emplasmatis 5 usum, quibus sexus ille hic vultus turpissime inficere solet, ipsaemet sibi interdixerunt, nec fucatam ullam , quantumvis acriter instatem , in sociam adsumunt. Spiritu viros aequant, numero superant. Ut viri, ita foeminae quamdam praefecerunt , cui caeterae omnes mo- rem gerunt. Tarn hae quam illi nullam adsciscunt, nisi de totius vitae statu confessam. His nullum hucusque nomen indi- tum est <:; illi fratres venerai ionis sacrosanctae communionis '

1 Emendatum sic: aut doctoribus destituios. - quocumque modo deletum ab emendante. 3 prout cuique commoditm erit. * paulo aliter.

8 et id genus formae medicamìnum.

6 "Nullum nomen inditum initio Congregationi foeminarum, sed postea Congregali» devotaritm Jesìi dieta est.„ Polancus Chron., t. ìv.

7 Congregatio Venerationis SSmi. Sacramenti. Polancus, in Chronico, t. ìv.— Con- gregazione della Veneratione del Santissimo Sagramento. Schinosi , Storia della Compagnia di Giesù appartenente al Regno di Napoli, part. i, lib. i, cap. -a.—Quae ab augustissimae Eucharistiae culttt de Consilio B. Ignatii nomen hausit. Orlandinus, Historia Societatis Jesu , part. i, lib. xiv, n. 36.— Aliud praeterea nomen his sodalibus inditum ait, 1. c. , Schinosi his verbis: "Fra le quali (opere di carità cristiana) fu delle più importanti per queir ora il segretamente osservare se opinione meno cattolica qui durasse tuttavia in alcuno, o se da persona che qua capitava di fuori , si disseminasse. E perche nell' investigare simiglianti materie usavano la conveniente segretezza e, ri- ferendo poi al P. Salmerone, cooperavano al segreto riparo , i Comunicanti con nuovo sopranome si chiamavano i Zitti, sopranome che pure nel presente si ode....„

Av. 1554

appellantur. Fautorem inter alios habent Episcopum ', qui et benedictione sua utrumque institutum congregationis sanxit, placuitque tam sibi 2 quam illis uti omnes , composito 5 ad hoc die, domi nostrae Eucharistiae sacra sumant, quod et hactenus non sine magno eorum emolumento et praesentium aedifica- tione factitatum est.

De R.di Patris Salmeronis concionibus habe. Auditorium habuit quale nunquam ullus in hac urbe, et id quidem conti- nuum ; et a primo parsimoniarum 4 die , primariarum foemina- ruum tantum concursum, ut hae solae centum quinquaginta et eo amplius iustae capacitatis scamnis capacissimum alioqui et in civitatis umbilico situm templum onerarint ; jam optima- tes non paucioribus , nam in hac potissimum republica in omni concione et lectione numerus virorum mulierum in triplum aliquoties et in decuplum excedit; imo, ut dolendum est, rara hic conspicitur quae lectiones frequentei foemina. Haec sic de melioribus dieta sunto. Porro vulgus audientium certo numero velie complecti supervacaneum puto; hoc tantum dico, tantam ejus generis confluxisse multitudinem ut aliquoties stare com- mode, sessionis enim ibi parva mentio, non potuerit; nec id mirum; undique enim eo convolabant, adeo ut dicere pudeat quam pauculos alii audientes 5 retinuerint.

Jam quid tanto auditorio dignum Pater praestiterit , quan- toque cum fructu ipsum Patrem frequentaverit , paucis , mi Pa- ter, accipe. Pleraque nobilitas tì quadragesimam , cui eousque 7 infestissima fuerat, extentiorem optabat , haud sane alio animo quam quo diutius tantum praeconem audire liceret ; eademque tum demum quid hae sibi dies vellent agnoscere coepit. Siqui- dem ante ea tempora non paucos reperire erat , qui sive carnis fovendae gratia, sive quod alicubi, per imprudentiam , haere- seos succum degustassent , in quadragesima promiscue , haud secus atque aliis temporibus , carnibus vesci consueverant ; de

« Is erat Scipio Rebiba, qui Cardinalis, Theatini dicti, Joannis Petri Carrafa, Mea- politani Archiepiscopi, vice dioecesim administrabat.

* tam ipti. 3 statuto.

* a primo quadragesimae .

5 alii concionatores.

6 nobìlium bona pars.

i ad illa usque tempora.

670

LlTTERAE QUADRIM ESTRES

ieiuniis taceo, cum et alios, Ecclesiae praeceptis obtemperan- tes, per insolentiam incesserent. Verum hac illi quadragesima, ut diversi et Patri et nobis retulerunt, non solum ab esu car- nium sed et a lacticiniis abstinuerunt. Variae haereses, quae in plerosque civium ánimos irrepserant, publice ac privatim linguam exerere inceperant ; verum hoc nunc malum , Dei gra- da adventuque Patris, utcumque repressum est eque multorum animis funditus etiam eradicatum. Haec tanta cum divino sub- sidio adjutus praestiterit , invidorum dens , qui tamen in tali re vires suas maxime effundere solet , nusquam se prodidit , imo ii ipsi, qui hoc nomine nonnihil suspecti erant, suppliciter se demittentes , e concionibus notatu digniora excipere frustra po- stularunt.

Jam quid, pro tam insigni beneficio, beneficii auditor retu- lerit 1 , ut caetera, patienter suscipe. Imprimis singuli , quorum auctoritas in hac republica plurimum valet , sese Patri obtule- runt ad omnia petitione digna paratissimos. Quoque animum suum in Patrem et Collegium totum melius declararent , qui- dam eorum, ad hoc munus a R.mo Car.le *, Interrege, designati, magnam summam pecuniariam eleemosinarum pro exstruenda Collegii domo collegerunt. Huic, quo commodius aedificemus, quater mille supra quingentos ducatorum liberalitas Imperato- ris 3, a quo et alios sexcentos annui redditus obtinuimus, acces- serunt. Benedictus Deus, qui, quo minus speratur, eo liberalius omnia servis suis suppeditat. Dici non potest quam paterno affectu universa civitas et praecipue vicini nostri erga nos afte- cti sint; sed quia haec alias attigimus, jam praetereantur.

Reliquum est submisissime obtestemur ut quicquid factum aut intermissum est, boni consulas. Fratres omnes et ego prae- cipue, ut qui caeteris plus egeo, sese in primis R.dae P.tis V.ae ac deinde aliorum omnium, qui audituri aut lecturi sunt, orationi- bus quam possunt maxime commendant.

Ex Neapoli, pridie nonas Maii M. D. LIIII.

Minimus omnium tuorum,

Th. Peltanus.,

1 Magis perspicue: Jam quid benefica, pro tanto beneficio, auditores rependerint . - Petrus Pacheco, Neapolitanus Pro-rex. * Carolus V.

An. 1554

671

Super script io in quarta pagina: Al molto R.Jo nro. P.e in Jesu X.° il P.e M. Ignatio de Loyola, Prep.t0 gnale. della Com- pagnia di Jesu.

Alia manit: 1554. Napoli, insin' a 6 di Maggio.

CCXCII

N. N.

Patri Ignatio de Loyola. Ulyssipone, 8 Maji 1554 *•

t

Jesus

Gratia Domini nostri Jesu Christi adsit semper animis no- stris. Amen.

Scripturus, R.de Pater, quae Dei Opt. Max. beneficio proxi- mis quatuor mensibus acta sunt , illud in primis dicam , Patres fratresque, eiusdem Domini muñere, in concionibus, confessio- nibus, lectionibus studiisque literarum hactenus perseverasse, maiores in dies singulos fructus ferentes Benedictus Deus, a quo omnia bona proficiscuntur.

R.dum P.m Natalem de Lusitânia discedentem R.dus P.r Miron usque eboram prosequutus est, ubi, cognitis compositisque rebus, calendis Ianuarii rediit. Intellexerat siquidem ex literis hinc perlatis negotia indica, brasilica, atque aethiopica sibi conficienda; acciditenim ut simul in has provincias navigaretur.

Ad Indiam missus est legatus Regis Dominus Petrus Masca-

1 Apographum in quadruplici folio, nn. 420, 421, 422 et 423. Nullum habet subscri- ptum auctoris nomen. Certuni autem videtur scriptas non esse ab eo, qui priores hujus anni quadrimestres Ulyssipone scripsit , supra n. cclxiv, pag. 492, scilicet a Cypriano Suarez, quem 1. c. per errorem Alphonsum Cyprianum appella vimus. Non enim de se ipse Cyprianus scripsisset quae hic leguntur.

672

LlTTERAE QUADRIMESTRES

renhas l, qui nos singulari benevolentia complectitur ac fra- terne diligit. R.dus P.r Miron, simul ac venit, negotia transegit ut potuit diligentissime , quibus expediendis supra modum labo- ravit: ea namque noctu aliaque cum certis sacerdotibus 2 com- municabat : dies vero totós consumebat Rege fratribusque eius ac nonnullis aliis conveniendis. Tanta est horum principum erga Societatem benevolentia ac studium ut merito et Deo gra- tias máximas agere et illis semper habere debeamus. Nam cum regia, mortuo Principe 3, in luctu et squalore iaceret, totaque urbe acerbissimus luctus versaretur, ac propterea optimus Rex, ut par erat, postulationibus minime vacaret , non oblitus tamen pietatis amorisque singularis erga divina, fratribus, qui apud indos brasilosque Christo Domino militant, multa largi- tus est. Id, quod intelliget tua paternitas fusius ex literis R.di Patris Mironis.

Qui hoc etiam tempore non minore studio evigilabat ut col- legium inductis regulis recte atque ordine administraretur. Congregabat saepe noctu magistros , recitatisque legibus scho- lasticis, singulas persequebatur , qua vigilantia servarentur exquirebat, ut res in dies magis in Dei Opt. Max. gloriam flo- reret.

His peractis, nactus locum, in Divi Rocchi se contulit, nam R.dus P.r Torres 4, qui ibi erat, Cordubam est profectus: ad haec ut Collegium, gravioribus negotiis vacuum, sua cornino- dius curaret.

Per hos dies fuerunt nostri sacerdotes vehementer occupati confessionibus externis : nam praeter plurimas quotidianas, duobus diebus dominicis, concesso jubilaeo a Summo Pontí- fice 5, exceperunt in nostro tempio sacrosanctum Eucharistiae sacramentum octingenti plus minus , cum tamen alias non mi- nimus concursus fiat. Benedictus Deus, qui talem pietatem ipsis largitur , nobis vero Iaborandi occasionem. Sunt fere olis- siponenses pii virtutisque amatores.

Princeps, cum e vita discessit , reliquit uxorem gravidam et

1 Vide supra, pag. 444.

2 Intellige quosdam Societatis Patres in Ulyssiponensi Collegio degentes. 5 Vide supra, pag. 538.

* P. Michael de Torres.

5 Jubilaei indulgentia , cujus jam saepius mentio facta est , a Julio III concessa pro anglorum et germanorum ad fidern catholicam reductione.

An. 1554

673

iam ad pariendum vicinam l, pro qua de die nocteque maxima frequentia, summa religione, publice supplicatum est ab omni- bus cuiusque ordinis atque aetatis. In cuius gratiam Dominus Cardinalis Legatus 2 indulgentiam concessit , quae duorum dumtaxat altarium adorationem requirebat: verum multi, quo tutius certiusque ea potirentur , ieiuniis , confessionibus , atque sacramento sacrosanctae eucharistiae se praepararunt. Ex qui- bus ducenti apud nos sanctissimo Christi corpore refecti sunt. A regia mandatum est ut et viri mortui et uxoris periclitantis essemus memores, quos, ut aequissimum est, ieiuniis, precibus ac sacrificiis multis pro nostra tenui parte adiuvimus. Qui no- bis operam dant, angelicam precationem quinquagies identi- dem repetebant, aliasque preces Domino offerebant postulan- tes quod ipsi esset gratissimum.

Ad conciones atque lectiones multi confluunt, atque quoti- die magis crescit numerus. Concionatur Pater Iacobus de San- cta dogmata Christiana exponit Pater Franciscus Rodericus. Uterque nobis et auditoribus satisfacit.

Praeceptores funguntur suo muñere sane strenue : duo in morbum inciderunt; alter bis magnam sanguinis copiam eie- cit ; in quorum locum successerunt alii. Studia magis quotidie florescunt, quorum administratio admirabilem consolationem aedificationemque omnibus affert , unde ingentes Dei laudes na- scuntur. Iu venes máximos progressus in virtutibus et literis faciunt , adeo ut singula persequi longum esset. Quemdam inse- ctabatur alter externus, cumque pater vellet iniuriam ulcisci, ne , inquit , obsecro , pater , facías contra ea , quae doceor. Multi confitentur ac communicant singulis diebus dominicis; praeparant se die Saturni pomeridianis horis , nam tum citius dimittuntur 3; reliquum tempus in precibus consumentes. Non praetermittam sacrum, cui summa attentione intersunt, inte- rim de libris sacris aliquid recitantes. In vicis usque eo quiete

1 Joanna, Caroli V filia et Joannis, Portugalliae Principis, uxor, filium in lucem edi- dit Sebastianum , 20.a Januarii hujus anni 1554 , die scilicet post Joannis obitum decima, octava.

2 Is hoc tempore erat ipse Henricus, Cardinalis et Eborensis Archiepiscopus , cui, tanquam Pontificis legato, munus hoc promulgandi in Portugallia jubilaei commissum est. Ait enim Polancus, Chronicon.X.. iv, dum haec transcribit: Cardinalis ut Legatus.

3 Dimitti citius alumnos die Sabbati tempore vespertino in consuetudinem, tempo- ris decursu, abiit et lege statutum in Societatis Collegiis.

T. II. 43

674

LlTTERAE QUADRIMESTKES

et modeste se gerunt ut magnam admirabilitatem faciant incre- dibilemque aedificationem omnibus ingenerent, maxime iis, qui huius civitatis integritatem ac sanctimoniam ardentius deside- rant sitiuntque. Antea namque adeo turbulenti erant, ut iam proverbii locum obtineret in Lusitânia filiiis olissiponensis. Proximis diebus cum alloqueretur regem nobilis quidam, cui nomen est Franciscus Correa ', ordinis senatorii princeps, dixit se nunc sperare nomen filli olissiponensis prorsus esse extin- guendum. Alter, qui interim ad nos venit , solitus erat dicere domi nostrae recuperatum esse filium , quem antea perditum credebat. Sunt alii non pauci , qui liberos perditos se invenisse gratulantur ; quorum tanta est admiratio insperati fructus et aedificatio , ut nobis non mediocrem pudorem incutiant.

Calendis Ianuarii inchoata est materia de restitutione 2 : in prima classe quartus ad Heren.; in secunda grammatica graeca; quod ante significatum est affixis chartis in variis locis urbis. Concurrunt quotidie ita multi auditores, ut prope decretum fuerit ne plures admitterentur , quod inferiores classes refertae essent , superiores vero nunc primum accedentibus minime appositae. Quod cum perlatum esset ad D.um Cardinalem 3, re- spondit R.d0 P.j Mironi nullo pacto esse faciendum: in qua sen- tentia etiam permanet ipse Franciscus Correa , qui nos miriñce diligit et quae ad nos pertinere arbitratur, studiose diligenterque curat. Hoc interim spatio incidit in morbum quidam unus ex magistris. Caeterum Domini concessu beneficioque oblata est occasio plures excipiendi , etsi ei minime sit successum \ Nam proveedores in superiorem ciassem abierunt, reliqui in infe- riorem, quod utrisque adeo visum est convenire ut non sint postea mutati; atque ita ipsis consultum est et locus relictus atque praeceptor expeditus ingredientibus. Sunt omnes fere quingenti quadraginta, praeter eos, qui artem bene confitendi 5 casusque audiunt , amplius triginta , nati clarissimis Lusita- niae; sunt multi praeterea non ita nobiles. Est tanta haec urbs

1 Vide Polanci Chronicon , t. in, pag. 403 et 434.

- Inchoatam intellige hujus materiae expositionem in schola casuum conscientiae a P. Francisco Rodriguez.

3 Henricum, Eborensem Archiepiscopum, et Portugalliae Principem.

* etsi ei minime sit successum, id est, etsi aegrotanti magistro successor non sit datus, sed ejus discipuli in alias scholas dispertiti.

5 Rectius artem bene audic.ndi seu excipiendi co/i/essiones.

An. 1554

675

ut confirment senatores-non suffecturos totidem magistros ven- turis discipulis. Proficiunt mirum in modum; cuius fructus bona pars Patris Cypriani 1 conditioni , studio , vigilantiaeque attri- buenda est. Is gymnasiarcha est primae classis moderator, ubi graece carmina componuntur et orationes breviores ; in ea explicatur Homerus; habet ad quadraginta discípulos, studio- sissimos, qui caeteris dimissis, iamque ex more repetitis lectio- nibus, in classe remanent longo spatio audita conferentes. Post festum Resurrectionis declamarunt publice. Interfuit Episcopus Portalegrensis 2, qui nos plurimum diligit in Domino; adfuerunt etiam senatores, multi praeterea nobiles virique eruditi. Decla- matum est ita eleganter , ut omnibus sit satisfactum. Praece- ptores affixerunt in columnis atrii nonnulla carmina graeca et latina. Mirifice delectati sunt pueri hoc spectaculo, supra mo- dum infiammati. Patres magnopere consolatur filiorum pro- gressus; non minus verbera laudani. Nonnulli etiam saepe ro- gant ut castigentur, maxime nobiliores; quare et gratias agunt et interim muñera mittunt, tametsi non accipiantur. Confes- sionum cognitioni pauciores student, quorum multo maxima pars sacerdotum est, aliquot etiam laici. Exscribunt accuratis- sime quae sibi domi praeceptor excerpit ; unde ante horam nonnulli accedunt ut id commodius faciant ; post lectionem va- rias quaestiones ponunt magistro, unde magnos fructus per- cipiunt. Confitentur aliquot ipsi, cum quo communicant quae- stiones obscuras et difficiles; vix suppetit tempus ut omnibus possit satisfacere. Adhibetur ei ut puto maxima fides. Infans Domina Elisabeth 3 nuper eum accersiri iussit ut communicaret rem quamdam, quam expedivit. Conveniunt multi diebus domi- nicis et festis ut ab eo audiant fidei fundamenta, quae perbene explicat. In summa, quod attinet ad virtutes et literas, credo Deum Opt. Max. Collegium nostrum fovere, ut ipsi melius ser- viatur et proximorum gratia et aedificatio plus plusque au- geatur.

Quod vero attined ad ea, quae necessaria sunt ad vitam to- lerandam et ad inchoatum opus 4 perficiendum ad maiorem

1 P. Cypriani Suarez. - Julianus de Alva.

r> Elisabeth, conjux infantis Eduardi, mater Mariae, Principis Parmensis, et Catha- rinae, Principis Briganünae. Franco, Synopsis Annalium, ann. 1554, n. 8. * Inchoatum Collegii Olyssiponensis aedificium.

676

LlTTERAE QUADRIMESTKES

gloriam divinara, Dominus nobis plurimum favet. Regi, Re- ginae et Infantibus summae curae est Collegium ; interim de numero discipulorum et progressu quaerunt. Rex praeter pe- cuniam, triticum, quae ir integrum annum donat, item aquam, ligna, quaeque aegris sunt necessaria. Cum superioribus diebus de nostro Collegio cum senatoribus ageret, effecit ut in hunc annum ex aerario nobis daretur 250 ff \ Spero singulis annis eamdem summam aut maiorem collaturos; tanta est voluntas, quam erga nos prae se ferunt. Missum est ad nos chirographum, sanctum regio signo atque senatorum, quod nostra opera non est effectum, numerataque est continuo pecunia. Egerunt in nostro Collegio intra septem vel octo menses impensam 600 t . Aliquot etiam privati nos adiuvant eleemosinis. Quidam donavit 2.000 ff, quibus empti sunt 125 ff singulis annis in perpetuum. Alter vult relinquere pecuniam qua perpetuo alatur unus e no- stris scholasticis; alius dicit se velie relinquere bona sua Col- legio; alius velie certam summam perpetuo; alii pecunias con- tulerunt ad expensas et usus domésticos. Existimo muitos donaturos Collegium perpetuis redditibus , unde nostri schola- stici sustententur. Fiat in omnibus quod Deo gratius est. Septus est hortus, cuius partem civitas donavit, firmissimis parietibus; quam aedificationem nonnulli antea impediverant. Est latus, fertilis omnibusque usibus domesticis maxime appositus.

Pater Joannes Nonius, qui per sex annos in Africa captivo- rum commodis tum animae tum corporis servivit , multosque a fide iam alienos diligentissime revocavit, alios ne se alienarent repressit, cuius opera et vigilantia multi redempti sunt, et ma- ximae eleemosinae collatae, venit próxima quadragesima, cuius adventus haec fuit causa 4. Rex quidam afer alterum profliga- vit ac regno expulit 5, ubi magnam captivorum copiam reperii christianorum ; hos decrevit vendere, etsi parvo, cum multi essent nobiles, 200 ff , singulos 100 ff \ Pater, incensus miseri- cordia ac charitate animarum, huc excurrit ; rem intra quinqué

* Argentea sentala , ducatus ; hispanice supra, pag. 587, ducados, ubi de Patre Joanne Nuñez ea narrantur, quae infra in hac ipsa epistola iterantur; lusitanice cru- zados.

2 Vide supra litteras P. Antonii de Quadros, n. cclxxx, pag, 583.

3 por haber tomado Argel, con el Rey de Veles, al Xarife. Supra, pag. 586.

* lnterpunctio talis est in apographo qualem nos describimus. Sensus lamen exi • gere videtur ut scribatur hoc modo: hos decrevit vendere, etsi parvo , cum multi es- sent ; nobiles 200 ff, singulos (reliquos?) 100 ff.

An. 1554

677

vel sex dies conficit; usque eo apud omnes gratiosus est, adeo redimendi captivos cupidus, ut brevi grandem pecuniam con- fecerit. Verum, cum iam esset rediturus, nuntiatum est regem secum in patriam abduxisse captivos; ob quam causam non est profectus. Est nunc apud nos magnum virtutum exemplum, maxime obedientiae. Ubi venit, statim didicit regulas '; cumque esset negotiis distentissimus, ne in minima quidem re sui dis- similis videbatur. Quoties quid erat acturus, toties facultatem petebat; est humillimus; ad summam, ne agam de singulis, est omnibus virtutum numeris absolutus. Laborat plurimum, stu- det etiam nonnullis, quae olim audivit. Conveniunt eum quam- plurimi; alii eum rogant an valeant captivi, alii quibus rationi- bus commodius redimantur, septus nonnunquam hominum co- rona. Hebdómada sancta venerunt huc triginta captivi, pleri- que pueri ac foeminae, quos ipse redemerat, id quod vehemen- ter omnes aedificavit, atque impulit ad plurimas eleemosinas largiendas. Multi pecuniam mittunt ad redimendos captivos, cui colligendae sunt duo in hac urbe destinati ; ipse vero com- modiorem redimendi rationem docet. Ebora aliati sunt simu amplius 300 ff. Quidam olissiponem eum accersiri iussit, cui -000 [ff] erant captivis redimendis; negotium dedit Patri, quod diligentissime procuravit. Alter testamento reliquit omnia bona Joanni Nonio, quibus redimerentur captivi, quae 6000 2 aesti- mata sunt. Quidam vehementissime cupidus aliquid largiendi, cum in praesenti non esset pecunia, equum donavit, quem alter eorum, qui depositam pecuniam servai, vendidit. Hispali per literas vocatus est, quod hispalienses mercatores, toletani, pintianique inierint societatem ad redimendos captivos, e qua maxima emolumenta orientur, cum faciant quaestuosissimam mercaturam 2.

Plurimum nos in Domino consolatae sunt literae isthinc allatae, maxime ea 3, quae de Collegii ordine progressuque scripta sunt. Maximam etiam laetitiam attulerunt his Principi-

1 Ex Portugallia in Mauritaniam abierat P. Nuñez anno 1548 (Polanco, Chronicon, t. t, pag. 327, n. 289), cum Societatis Constitutiones et regulae nondum erant promul- gatae.

- Vide supra memoratas literas P. Antonii de Quadros.

3 Sermo esse videtur de historieis lìtteris , quas habes in Cartas de San Ignacio, t. iv, pag. 134 et seq. Sed si ita est , earum saltem exemplum , quod in Lusitaniam mis- sum est, aliquot ante Cal. Maias diebus Romae datum fuisse necesse est.

678 LlTTERAE QUADR1MESTRES

bus mireque incitarunt ad conficiendum et illustrandum inchoa- tum opus. D.us Cardinalis 1 dixit Patri Mironi ut eas litteras Eboram mitteret, quo maiores ánimos et spiritus adderei.

Summopere incensi sunt omnes profectione Patriarchae *. Exoptant eum prosequi ; nemo tamen etiamnum est declaratus. Dominus statuat quod sibi gratissimum fuerit.

Duo Fratres venerunt Conimbrica, uterque sacerdos creatus est. In Indiam abiit alter 3, alter nobiscum est. Antequam initiati essent, docebantur quotidie caeremonias per horam ab eccle^- siarcha, per alteram audiebant Patrem Franciscum 4, qui quae- stiones confessarias explicat, ad quem reliqui sacerdotes acce- debant, de his quaestionibus tractaturi, quo in audiendis con- fessionibus solutiores essent. Ita factum ut, ubi primum sunt sacerdotio initiati, confestim suo muñere sint functi.

Aliquot in nostrum ordmem cooptati sunt. Cum Pater Miron rediit Ebora, praemisit duos ibidem receptos, ut essent admini- stri; uterque exercitia primae hebdomadae accepit, in quibus valde profecit uterque. Alter Conimbricam missus est, alter nobiscum ministrat, qui antequam ingressus esset, iam diu vir- tute praeditus erat, mortificationum etiam amator, interim die- bus festis cinctus paleis 5 et veste vilissima conveniebat amicos et necessários, quos splendide vestitos esse cognoscebat, quod ei erat summo solatio. Venit alius Ebora ut ministraret, qui in exercitiis plurimum profecit, adest i;. Aliipraeterea sunt ingressi ad literas apti. Duo fratres Baetici Consilio Patris Avilae 7 huc venerunt, uterque bonus; ubi primum facti sunt certiores de ingressu, rem commiserunt cuidam viro pio ut eam pauperibus distribueret; itaque sunt ingressi. Alter Conimbricam, alter Eboram missus est. Admissi sunt duo magna virtute ornati, quorum alter in prima classe versabatur, literas graecas do- ctas atque rhetoricen, natus viro admodum nobili, cui filii in- gressus admodum placuit, multo magis matri, quae huc venit

1 Henricus, qui Collegium Societati Eborae aedifieabat.

2 patriarchae Acihiopiae, de quo saepius facta est et fiet raentio.

3 Fuit ille Didacus de Soveral, cum P. Francisco Viera in Indiam missus. * P. Franciscum Rodriguez.

3 Fune cinctus contextis paleis facto.

6 Sic perspicue; et sensus esse videtur nobiscum agit aut perseverai.

7 B. Joannes de Avila, saecularis sacerdos, de quo saepius hic et in Societatis histo- ria mentio facta est fietque.

An. 1554

679

rogatum obnixe ut reciperetur, quod iampridem cuperet. Alte- rnas quoque mater ad nos venit '. Quinqué aut sex ex nostris auditoribus summa contentione efflagitant ut recipiantur, data iam a patribus 2 facúltate.

Bernardus iaponensis 3 Societatem ingressus est, vir plane bonus ; primo cupiebat maximopere aliquid discere; verum cum ex longa navigatione esset languidus, et infirmis viribus, po- tius ducebatur ratio valetudinis ut commodius suo tempore optatis potiretur. Ubi coepit melius habere, expósita est ei pre- catio dominica, cuius explicatio adeo illi satisfecit, adeo conso- lata est ut diceret se nihil amplius velie addiscere, in ea preca- tione omnia sita esse; tantum id velie quod Superiori probare- tur, cum intelligeret id Deum velie, atque dominicam precatio- nem recitare. Eum R. P. Miron Conimbricam misit. Paulus, qui Ormuz venit 4, in Indiam profectus est, cui Rex viaticum largi- tus est, praeterea unde aleretur singulis annis.

A festo Resurrectionis usqüe ad Ascensionis fecimus sacrum pro distributione provinciarum Hispaniae 5.

Ex aliis epistolis intelliget tua Paternitas quae Domini bene- ficio in his partibus acta sunt. Quod reliquum obsecro, R.me P. r , ut nos Deo commendes.

Ex Collegio Olyssiponensi, 8. idus Maji 1554.

Alia marni : Quad.

Et alia : Ex Collegio Ulyssiponensi.

Et tertia : 1554, 8 id. Maii.

1 idem pro suo filio rogatura.

2 Parentìbus lege.

3 Vide Polanci Chronicon, passim, praesertim, t. ni, pag. 409, n. 904. * Ibidem.

5 Divisa est hoc anno Hispânia in tres provincias, Castellanam, Aragoniae et Bae- ticam ; de qua re fuse Polaxcus in Chr ottico, t. iv. — Vide etiam Cartas de San Ignacio, t. iv, Carta ccccv.

680

LlTTERAE QUA DRIMESTRES

CCXCIII

P. Leonardus Kessel , Patri Ignatio de Loyola. Colonia, 15 Maji 1554 ».

IHS

Gratia et pax X.» Dni. sit cum omnibus nobis. Amen.

R.de in X.° P.r Conabimur P.u V.ae scribere quae Dnus. Opt. Max. hoc quadrimestri Coloniae operari dignatus est per sua instrumenta, licet vilia admodum, ad laudem et gloriam nois. X. * , ut desiderio ac charitati P.tis V.ae Fratrumque oium. cha- rissimorum aliqua ex parte saltem satisfacere studeamus, eorum- que precibus adiuti ac piis desideriis X.° Dno. gratiores esse possimus plusque fructus in dies in horreum X.1' adferre va- leamus.

In primis itaque dicturi sumus de coloniensium erga nos benevolentia. Secundo, de fructu et numero eorum, qui se So- cietari dederunt, quorum vota ad P.tem V.am mittimus. Tertio, dicturi sumus de nobis ipsis.

Ut ad primum ergo veniamus, coloniensium tanta est erga nos charitas, ita ut antehac nunquam maiorem experti fueri- mus; quare etiam maior effulget nobis spes collegii Societatis. Plurimi utriusque sexus et ex superioribus sunt, qui aliud nihil desiderant, quam hic videre Societatis collegium, ut illud neces- sariis ornare possint. Nec hoc solum Coloniae desideratur, sed in aliis duabus civitatibus * huius dioecesis iam offertur locus;

1 Autographae , totae nianu Patris Leonardi Kessel , in folio duplici , nn. 232 et 233.

2 Noviomagum tantum meminere Polancus in Chronico , t. iv , et Reiffenberg, Historia Societatis ad Rhenum itiferiorem, lib. li, cap. viu.

An. 1554

681

sed propter alia impedimenta et quotidiana negotia nondum profectus sum ad videndum illa loca nobis oblata. Quare pluri- mum rogarem P.tem v.am ut etiam Patrem aliquem ad nos mit- teret mihi in socium, qui curam domus, studiosorum et confi- tentium haberet, ut ego liberius, quando in Domino expediré videretur, saepius ad alia loca huius dioecesis et ad ista iam nobis oblata proficisci possem, ut sic multorum desiderio ma- gis satisfacere possem ad laudem X.' et proximorum salutem.

Bonus odor Societatis hic in dies spargitur magis, ita ut non audiam ne unum quidem, qui non bona de Societate loquatur. Benedictus Dnus. de sua erga nos clementia.

Ad 2.um iam veniamus. Maximus hac quadragesima fuitcon- fitentium numerus, qui omnes vitam in melius mutare studue- runt, Dei gratia; inter quos fuerunt qui cum daemone peí- annos aliquot conversati sunt, homines desperatissimi, qui iam vitam in melius corrigunt. Duo etiam, qui ante annos aliquot anabaptistae fuerunt, ad Ecclesiam X.1 redierunt et singulis hebdomadibus confitentur et communicant. Plurimi nostram operam desiderant; sed oibus. satisfacere non possumus.- Qui- busdam etiam nostra exercitia dedimus, inter quos fuerunt duo canonici, promoti ante aliquot annos Lovanii, qui se Societati dederunt. Naturalibus sunt bene dotati; quorum unus est fra- ter secundum carnem Re.di Patris Canisii, cui nomen est M. Theodoricus Canisius, qui, absolutis exercitiis magno cum spiritu, ad patriam proficiscitur, qui, satisfactis amicis et vale- dictis, ad nos revertitur ut cum nepote suo, bene docto adole- scente, et alio cum socio Viennam proficiscatur ad R.dum Pa- trem Canisium l. Alter canonicus colloquio huius M. Theodori- ci , cum Noviomagi esset, in tantum excitatus fuit ad meliora,

1 De Mag. Theodorico Canisio Polancus in Chronico , t. in, pag. 277 , n. 622, haec scripsit: "quo etiam anno (anno scilicet quo Theodoricus Gerardi Romam missus est, alter Theodoricus, Patris Canisii frater, Romam etiam venit.„ Quibus verbis facile quis in errorem inducetur ut existimet P. Theodoricum Canisium, in Societatem jam admissum, Romam venisse anno 1553, quo anno certe venit Theodoricus Gerardi. Sed ipse Polancus haec et alia ex Kesselii litteris excerpens , sic in Chronico , t. iv , qui annum complectitur 155-1, de Theodorico Canisio loquitur: "Quartus accessit (admissus Coloniae in Societatem) Mgr. Theodoricus Canisius, qui canonicus erat Noviomagi ; et cum venisset Coloniam ut diaconus ordinaretur, et cum exercitia spiritualia postulas- set et cum fructu suscepisset, quod diu ante cogitaverat, decrevit Societati se totum ad Dei servitium dare ; eodem die , quo ad diaconatum promovendus erat , voto scholasti- corum Societatis propositum illud confirmavit, quod jamdiu a consanguineis et amicis irapeditus exequutus non fuerat.„ Etc.

682

LlTTERAE QUADRIMESTRES

ut non potuerit omittere quin ad nos illieo conflueret, licet plu- rima impedimenta haberet ; erat enim summi templi conciona- tor et confessarius Noviomagi Apud nos exercitia fecit, et se Societati dedit, qui modo ad patriam profectus est ut, oibus. suis dispositis, Viennam proficiscatur cum alio quodam leodien- si, confratre nostro Leonardo, qui etiam hoc tempore Societati se dedit 2. De huius ad X.um conversione multa nimis dicenda forent ; unum hoc dictum sufficiat quod tota civitas leodiensis stupefacta sit in conversione huius insperatae salutis; cum enim suis valedicturus esset eosque admoneret secundum quod Dominus dabat illi loqui, venerunt canonici quidam multis cum lachrimis promittentes ei se vitam correcturos in melius; vene- runt et milites lachrimantes et dicentes: o mi Leonarde, quo- modo es iam mutatus et ad X.um conversus ! quid nos miseri faciemus ut salvemur? Promittebant meliora et se eius oratio- nibus commendabant. Taceo de aliis oibus. Tantus est omnium stupor ut etiam Deum non timentes in proverbium habeant oibus. in locis nec parvo cum fructu, dicentes: diabolus here- mita factus est. Quidam etiam alius lilanus, X.1 spiritu accen- sus ad nos venit, sicut per annos duos in mente habuit, sed a parentibus, qui ex praecipuis sunt civitatis Lilae impeditus fuit; sed, amicis et parentibus postpositis ac neglectis, secundum X.1 verbum , qui diligit patrem aut matrem plus quam me, non potest meus esse discipulus , bono suo desiderio ac tractui in- terno iam satisfacere studuit. Naturalibus bene dotatus est "'.

Vicini nostri in consuetudinem contraxerunt singulis hebdo- madibus semel confiten et communicare, ex quibus etiam est mater confratris nostri Joannis Redt 4, de qua multa bona spero et de aliis oibus. Tacemus de illis dicere, qui nos con ve - niunt consulendi, boni aliquid audiendi gratia, ut ad tertium veniamus et finem imponamus.

1 Erat is Henricus Dionysius, de quo ita Delplace, 1. e: "Henry De.mys, né à Nimè- gue (Gueldre); admis à Louvain en 1552, mort h Maestricht le 8 Novembre 1571 ; il fut recteur à Dillingen et à Maestricht.,,— Circa annum, quo is et alii admissi in Societatem dicuntur, meminisse oportet quae dieta sunt supra, t. ì, pag\ 146 et 542.

2 "Juvenis alius Leodiensis , viginti et unum annos natus , nomine Leonardus , eum Sti. Lamberti sacellanus esset , nondum sacerdos et saeculi vanitatibus valde dedi- tus. .„ Polancus, in Chronico, t. iv.

5 Is a Polanco Jacobus Lilanus appellatur et in nova serie epistolarum Sancti Ignatii.

4 Vide Polanci Chronicon , t. n et ni et Litterae Quadri mestres , t. i, praesertim pag. 674, annot. 3.

An. 1554

683

Sani ac fortes in Domino manemus, numero tres, ego cum diarissimo Fratre Thoma 1 et Magistro Joanne de Cathena 2. In studiis quantum tempus et occasiones permittunt proficimus.

Haec sunt quae P.ü V.ae scribenda occurrunt, cui unice nos commendamus et R.rum Patrum, P. Polanci, P. Cornem* 3, P. Joannis Cuilon (sic) *, precibus et reliquorum omnium, quos in X.° salutatos cupimus. M. etiam Gerardum dordracensem 3, M. Franciscum Custodem G, M. Joannem Redt, M. Theodori- cum amsterodamensem 7, M. Martinum s, Joannem Tilanum9, charissimum Fratrem Nicolaum de nova fabrica 10, et charissi- mum Fratrem Balduinum lI, Andream u, Valerianum13 et cha- rissimum Fratrem M. Joannem de Montibus 14 et reliquos omnes in X.° Jesu saluto, eorumque precibus me etiam commendo.

Bene valeat P.as V.a in X.°

Raptim, Coloniae, 1554, 15 Maii.

R.ae V.ae servus indignus,

Leoxardus Kessel.

Super scriptio in quarta pagina : R.d0 in X.° Patri M. Igna- tio de Loyola, Praeposito generali Societatis Jesu. Romae.

Alia manu : 1554. Quad. Colónia, 15 Maii.

' "Unus ex sociis , qui anno ineunte cum P. Leonardo versabatur, Thomas i Ile Mar- chiensis erat, qui P. Oliverio comes adjunctus fuit....„ Polancus, t. iv.

2 "Alter erat sacerdos, Joannes a Catena dictus....,, Id. ibid.— Is, dum P. Leonardus Colonia aberat. ejus in concionandi muñere vices gerebat.

3 P. Cornelii Vishaven , e Sicilia Romam evocatus. Polancus, Chronicon , t. m, pag. 221, n. 482.

* Reperitur etiam scriptum Covigliou, Cuvilhon, latine Covilhonius; a Delplace ChvMoh.

5 Gerardus Cools (Brassica)

6 Franciscus Coster.

7 Theodoricum Geeraerts (Gerardi).

8 Stevordianum ? At is, saltem sub hujus anni initium, non Romae sed Viennae erat.

9 Joannes van der Linden (de Tilia).

,ü De hoc aliqua in nova serie litterarum Sancti Ignatii. 11 Balduinus ab Angelo.

18 Andreas Bokes Bruynsma (Boccatius), Frisius.e Sicilia valetudinis causa Romam evocatus.

15 De hoc nullibi adhuc quidquam, quod quidem memoria teneamus, reperimus. 14 Vide Polanci Chronicon , t. ni, pag. 266.

684

LlTTERAE QUADRIMESTRES

CCXCIV

P. Franciscus Enriquez Patri Ignatio de Loyola. Conimbrica, 16 Maji 1554

Jhs.

Muy Reverendo en Cristo Padre.

La suma gracia y amor eterno de Jesucristo nuestro Señor sea en nuestro continuo favor y ayuda. Amen.

Ya V. P. tendrá entendido por las cartas el estado, que tan presente desea tener, de estos sus hijos , y algunas cosas , que por su ministerio el Señor se ha dignado obrar en estas partes los meses de Enero, Hebrero, Marzo y Abril. Agora, aunque algo dello repita , es por más consolación nuestra en la sancta obediencia , que ansí lo ordena.

El número de los Padres y Hermanos , que en este Colegio y en la casa de probación hay, con sus nombres, verá por la lista que aquí envio. Todos, bendito el Señor, proceden con mucha paz , quietud y uniformidad : los unos en sus ejercicios * de humildad, oración y probaciones; los otros en los estudios, no dejando las cosas del espíritu según la órden de las consti- tuciones, que en todo nos han dado nueva lumbre para ir ade- lante en el camino del Señor, á mayor gloria y alabanza de su divina Majestad.

El Hermano Antonio Alvarez 2, que tanto tiempo habia pa-

1 Bina sunt harum litterarum exempla autographa; utrumque in folio duplici, nn. 457 et 458; 459 et 460.— Primum totum est manu Patris Francisci Enriquez ; in altero solum nomen ipse suura subscripsit.

2 Vide supra, pag. 582 et Polanco, Chronicon , t. in, pag. 415.

An. 1554

685

decido grandes y contínuas enfermedades, al cabo lo llevó el Señor, consumida la carne, que no se podia habia dias mover, y exercitado el espíritu con notables dolores ; y ansí pienso que está agora gozando del premio de sus muchos trabajos, dándonos y dejándonos muy viva memoria su buen ejemplo y mortificación del tiempo de la sanidad y el bienaventurado tránsito que el Señor le dió.

También otro Hermano, que se decia Antonio de Braga , se ha fallecido; estaba aún en el primer año de su probación, mas en él le dió el Señor tantas gracias y dones espirituales, que nos ha edificado mucho; y así, haciéndole en breve tiempo apto para el reino de los cielos , le llevó pasando primero por enfermedad muy trabajosa y harto prolixa.

El Hermano Antunez ha echado muchas veces sangre con calentura, y, debilitándose cada dia más, han los médicos de- terminado que le pasasen de esta tierra , no con esperanza de sanidad, mas por no quedar remedio alguno que hacer. Está agora en San Fins , á do parece que el Señor porná fin á su vida temporal y lo llevará á gozar de la eterna. En este tiempo de su enfermedad ha parecido mucho el sólido provecho, que hizo en un pueblo no muy lejano de aquí , á do iba las fiestas á hacer la doctrina, perseverando la gente siempre en el órden y exercício que con ellos tenia ; y ansí han mostrado lo mucho que en el Señor le amaban, deseando y pidiendo que se lo die- sen para entre sí le curar y servir ; y no les concediendo esto, aquí en el Colegio le querían visitar con cosas que le traían , y en su tierra se hacían procesiones por su salud : agora piden otro que se conceda en su lugar.

Estos dias han enviado cuatro Sacerdotes y cuatro Herma- nos de aquí del Colegio, uno para la India 1 con el P. Fran- cisco Vieira , y otros para en Evora y Lixbona poder ayudar en las confesiones en la casa de los profesos y Colegios , y dos de ellos para leer dos clases de humanidad en Lisbona, por multiplicarse allá mucho los estudiantes; y agora ya piden otro Maestro.

Los más Padres y Hermanos quedan buenos, sin uno que algo anda flaco; trabajan mucho en sus continuos ejercicios.

» Is fuit P. Didacus Soveral.

686

LlTTERAE QUADRIMESTRES

Aquí en el Colegio hay una lection de teología ordinaria , de muy notable provecho, ultra de la de casos de conciencia '. Las más se oyen en la Universidad, y se repiten en casa con el maestro, que asiste á ellas y á las conclusiones y conferencias.

Los filósofos y humanistas van á oir al Colegio Real 2, des- pués que se ha empezado la filosofía, por ansí lo ordenar el P. Hierónimo Nadal. El principal del Colegio 3 y los regentes se han alegrado mucho de tener allá los hermanos ; y comun- mente se dice que el aprovechamiento suyo de ellos y buena diligencia despiertan mucho sus condiscípulos, porque, te- niendo los nuestros ménos un año en las artes que ellos, les hacen mucha ventaja; y ansí el preceptor les da las más y principales materias que se han de sustentar, y con todo sa- len con edificación y provecho. Bendito sea el Señor. Dos veces en la semana tienen conclusiones públicas , una en el Colegio Real en los sábados , y otra en el nuestro en los domingos á la tarde4, á do vienen muchos de los de fuera, que pretenden más vivamente aprovecharse ansí en las letras como en las buenas costumbres; y acabadas las conclusiones, oyen las doc- trinas en nuestra iglesia.

De los nuestros artistas se han examinado 11 piiblice en la Universidad para bachilleres ; otro quedó enfermo ; han mos- trado los examinadores mucha satisfacción de ellos , y estando para recibir el grado , viniendo el escribano para darles el juramento que se acostumbra, no lo han querido recibir, prefi- riendo la obediencia al grado y respondiendo que no lo harían

1 Haec in versione latina, quam infra dabimus, sic se habent: "Domi, praeter lectio- nem casuum conscientiae , quae a Patre Leone (Enriquez) , eius rei peritissimo habetur, aliam etiam Pater Georgius Serranus pari in re theologica profectu, cum máximo ac perspicuo fratrum in ea profectu, theologiae praelegit: cuius non solum repetitioni verum et duarum, quas in Universitate fratres audiunt , ipse praesidet ; ex qua re ma- gnimi fratres colligunt fructum , praesertim cum et conclusionibus et disputationibus adsit.„

2 "O Collegio Real de S. Paulo, mandado edificar por El Rey D. Joaõ o III, sup- posto que se naõ aperfeiçoou a obra senaõ no reynado del Rey D. Sebastião , pelos annos de 1563. Este Collegio tira a sua origem do Collegio de S. Miguel, dentro do Mos- teiro de Santa Cruz, que já fora instituido para persoas da primeira qualidade. „ Lima, Geografìa histórica , t. li. — Dicebatur etiam Collegium Artium. Tellez , etc.

3 Vide Tellez, Chronica da Companhia de Jesu em Portugal, part. n, lib. vi, cap. xviii.

* Etiam hic aliquid addit latina versio : "his autem conclusionibus quotidianisque disputationibus , frater quidam , Alfonseca nomine , qui eisdem Logicem praelegit , cum magno doctrinae incremento, praeest.,,

An. 1554

687

sin consultado con el Superior '. Todos se edificaron mucho de ello, y el Rector de la Universidad y examinadores y oficia- les se enviaron á ofrecer para el otro dia privatim les dar el grado.

Uno de los humanistas 2 ha tenido una oración pública en el Colegio Real por espacio de una hora , para la cual se deja- ron las lectiones, y hubo gran número de gente y mucha satis- facción de todos, máxime del principal y regentes, uno de los cuales alta voce allí en público ha dicho palabras de mucho loor y gloria al Señor ; y así ellos , como algunos religiosos y otros estudiantes, le han pedido con instancia la oración.

Los sermones en nuestra capilla se continúan los domingos y fiestas á la mañana, y la doctrina cristiana á los domingos á la tarde; concurre gente cuanta la capacidad de la iglesia su- fre , y muchos desean que se haga otra mayor, y dicen que ayudarían de muy buena gana á edificarla. No hay duda que, si la hubiese , según la devoción de la gente , la mayor parte del pueblo vernia las fiestas á ella; y con ser ésta tan angosta y en parte tan remota , procuran tanto recibir aquí el Santís- simo Sacramento, que en la Pascua de Resurrección piden licencia á sus curas para ello 5.

Son agora aquí doce Padres que confiesan, y no bastan para las muchas confesiones que de continuo ocurren , ultra de las de ocho días ordinarias, que serán 200, poco más ó menos; mas nuestro Señor los trae con tanta devoción, que cuando acá no se les puede satisfacer, no dejan de buscar en otras partes quien los confiese por ansí se lo aconsejar los Padres; y ben- dito el Señor , está tan introducida la devoción de los Sacra- mentos, que en cualquiera iglesia hay ya muchas confesiones y comuniones , y los parrochianos y personas notables dan mu-

1 Factum hoc est, ita jubente S. Ignatio, ut videre est in Polanco, Chronicon, t. iv, et in nova serie litterarum Sancti Ignatii.

2 Latina versio sic :" Unus ex his , qui literis vacant humanioribus , Nicolaus no- mine^ Hunc autem Nicolaum Gracida fuisse a Polanco accepimus. Cliron., t. iv.

3 Addit hic latina versio: "Quod ad concionatores pertinet, Pater Correa, Novitio- rum magister, qui doctrinara praelegit christianam, externis omnibus vehementer pro- batur, maximumque movet etiam durissimis affectum devotionis. Nec minus qui hacte- nus fere semper diebus dominicis concionatus est P. Georgius Serranus, cuius ego in- genii subtilitatem ac in dicendo salem saepius non collaudantes solum scholasticos muitos verum et admirantes vidi. Quibus tamen, omnium, ut credo, iudicio, Pater Cot- ta, etsi in ea re adhuc tiro, non cedit magnamque omnibus et aeditìcationem et admira- tionem movet. „

688

LlTTERAE QUADRIMESTRES

chas gracias al Señor , dador de todo bien , por la gran muta- ción que en la gente de esta ciudad se ve. El fruto es universal, porque de todo género de personas fnequentan la devoción, y muchos procuran muy de veras perfeccionar sus ánimas , dán- dose á las cosas de espíritu y de mortificación. Dios nuestro Señor nos consuela mucho en esto, viendo personas seculares, en medio de negocios , con tan limpias conciencias como si fueran religiosos muy favorecidos de Dios y solícitos de su per- fección.

El buen odor de este provecho se desparce por los lugares comarcanos de esta ciudad, y ansí mucha gente de ellos se vie- nen á confesar acá.

Algunas personas han mudado la vida y estado muy nota- blemente, unos para religión, y otros, que están ligados con el vínculo del matrimonio , no pudiendo hacer mutación en el estado, la hicieron tan grande en la vida, que, si no les pusie- sen freno, harían estremos. De mercedes grandes, que Dios nuestro Señor hizo á muchos por medio de las confesiones y pláticas de los Padres, no escribo, porque no son para cartas, aunque para mucho alabar al Señor. El sea bendito para siem- pre por todo.

En la cuaresma pasada fueron dos Padres á predicar á las dos Abadías del Colegio ' ; hízose provecho principalmente en Santo Antonio de Benespera , á do hay gente muy capaz, y ha- biendo muchos que con gran deseo recibieran los ejercicios, no han dado lugar las otras muchas ocupaciones pias de darse á más que á un caballero, de quien se esperava más notable fruto; y ansí se le comunicó tanto el Señor, que hace vida de grande exemplo. Un casamiento se hizo de limosnas , que para ello se hubieron , y de ello por muchos respetos se siguió mucha gloria de Dios nuestro Señor.

En este Colegio se han recibido seis hermanos , que han es- tudiado y de muy buenas partes ; algunos de ellos están ya en la casa de probación, otros están aun en la primera y en los ejercicios; todos han pasado por los exámenes y esperiencias de las constituciones con gran satisfacción. Nuestro Señor los conserve con el augmento que su buen principio promete.

» Abbatiac Saneti Antonii de Bemespera et Sancti Felicis (San Fins).

An. 1554

689

Otros quieren ser recibidos é instan mucho en ello: hasta agora no los admiten , aunque así de partes naturales como del provecho de estudios, y el ánimo y devoción que muestran, perseverando mucho tiempo ha en la confesión y conversación del Colegio, se satisface el Padre. 1 Jesu Cristo nuestro Señor, si de ello fuere servido, ordene como sean consolados en esta su Compañía , á do pido nos dé gracia para perfectamente amar y servir á su divina Majestad. Amen.

De Coimbra , á 16 de Mayo 1554.

De V. P.

hijo en Chro.

Francisco Henriquez.

Super ser iptionis loco in primi autographi quarta pagina: De Coimbra.

Alia marni: 1554. Quad. Coimbra, 16 di Maggio.

Praecedentium Patris Francisci Enriquez litterarura latina versio a.

Jhs.

R.de in Christo Pater.

Pax et gratia Domini nostri Jesu Christi sit semper nobis- cum. Amen.

Etsi , ex solita literarum missione , nostrarum rerum ratio tuae P. (quod maxime in votis habes) satis sit cognita, ac non- nulla ex his, quae Januário, Februario, Martio, Aprili, quatuor his proxime elapsis mensibus , fratrum filiorumque tuorum mi-

1 P. Leo Enriquez , Conimbricensis Collegii tune Rector. - Apographum in folio duplici, nn. 461 et 462.

T. a.

44

b90

LlTTERAE QUADRIMESTRES

nisterio hic Dominus egit, cognoveris , et jam ante dieta frustra nunc videar iterum relaturus, faciam tamen in majorem ob sanctam obedientiam consolationem, ut, quam brevissime po- terò, omnia complectar.

Patrum Fratrumque, et eorum, qui in Collegio, et eorum, qui in domo probationis versantur, numerum ipsorumque simul nomina ex cathalogo , quod nunc mitto , cognoscere facile tua P. poterit. Qui omnes (ob quod Deo óptimo máximo ingentes et agimus et habemus gratias) summa cum animi pace et tran- quilízate cum summa et morum et voluntatis concordia, alii iis, quibus humilitatem parent, orationi ac probationibus vacant , alii sua literarum studia , non tamen rerum spirita- lium cura intermissa, juxta constitutionum ordinem prosequun- tur. Quae quidem ad spiritalem profectum, in majorem Dei omnipotentis laudem, novam quamdam nobis veluti lucem at- tulere.

Frater Antonius Alvarez, tot variorum morborum dolori- bus jam diu exagitatus , carne (cum se per aliquot dies movere omnino non posset) fere attrita, spiritu vero satis vehemen- tium quorumdam dolorum magnitudine comprobato, e miserae tandem hujus vitae statione Omnipotentis Dei, Imperatoris Nostri, jussu discessit. Quem ego nunc tantorum laborum prae- mio securum ac laetum frui satis superque credo. Nec enim ejus solum, antequam aegrotaret, tam sánete anteactam vitam, verum et felicem beatumque exitum admiramur.

Alter item frater, cui Antonio Bragae nomen erat, superio- ribus diebus obiit. Cui, etsi adhuc primum probationis annum non impleverat, tot tamen tantaque Dominus gratiae suae con- tulerat dona , ut nos omnes non parum aedificaret. Hic brevi, ut videtur, tempore regno codesti aptus, post gravem ac satis diuturnum morbum e vita discessit.

Frater Antunez , cum propter sanguinis effusionem , cum febri conjunctam, majori in dies corporis debilitate afficeretur, ut hinc alio aliquo transmitteretur decreverunt medici, non id , quod in aliquam ejus bonae valetudinis spem venirent , sed quod nullum jam superesset (quod adhiberi possit) remedium. Est nunc apud Sanctum Felicem , ubi eum , corporis exuta sarcina , ad Dominum credimus migraturum. Satis vero facile, vel hoc ejus aegritudinis tempore, quanta ipsius ministerio

An. 1554

691

usus Dominus in quodam hinc non longe sito oppido egerit, ubi ille diebus festis doctrinam praelegebat Christianam , per- spicui potuit. Nani, praeter quam quod vivendi rationem alia- que exercitia ab ipso constituía , non ejus absentia a vitae pro- posito revocati, sedulo diligenterque implent, tanto eum in Do- mino amore prosequuntur , ut primum sibi eum committi ad id peterent, ut ad suum oppidum delato et curationem adhibere et omnia singuli exhibere charitatis veraeque dilectionis munia possint. Quod cum esset denegatum, in Collegio eum manen - tem non solum saepius invisebant, verum et exhis, quae tenuis illis res suppeditare potest , ut ei tribuerent, secum deferebant Fiebantque praeterea in oppido pro eius ad Deum salute publi- cae supplicationes.

His proxime elapsis diebus quatuor Pátres totidemque fra tres hinc alio missi sunt. E quibus unus P. Francisco Vieirae ad Indiam eunti comes datus. Alii Evoram Uìyssyponemque, ut et in Collegiis et in professorum domo confessionibus audien- dis vacarent, profecti sunt: duo vero ex eisdem, ob in dies ad nostras scholas accedentium scholasticorum auctum maxime numerum , ut in duabus classibus litteras edocerent humanio- res. Quibus adhuc non contenta civitas jam alium praecepto- rem exposcit.

Reliqui nunc Patres fratresque , praeter unum , qui se non satis bene habet, prospera utuntur corporis valetudine solitis- que exercitiis sedulo diligenterque vacant. Domi, praeter le- ctionem casuum conscientiae, quae a P. Leone, eius rei peri- tissimo, habetur, aliam etiam Pater Georgius Serranus pari in re theologica profectu, cum máximo ac perspicuo fratrum in ea profectu, theolcgiae praelegit: cuius non solum repetitioni ve- rum et duarum, quas in Unìversitate fratres audiunt, ipse prae- sidet; ex qua re magnum fratres colligunt fructum , praesertim cum et conclusionibus et disputationibus adsit.

Philosophi vero et ii qui in literas incumbunt humaniores, postquam philosophia legi cepta est, Patris Hieronimi Natalis jussu in Collegio Regis versantur. Quod fuit tum gymnasiar- chae, tum aliis collegii praeceptoribus pergratum. Id iam apud illos vulgo fertur, nostrorum in ediscendis literis cum diligen- tiam tum profectum, ad bonarum litterarum studia conse- ctanda , condiscipulos maxime excitare. Nam cum nostri uno

692

LlTTERAE QUADRIMESTRES

minus anno illis in dialéctica versati sint, tantum tamen eos doctrina superant ut praeceptor plurima ac difficilia quaeque tuenda eis committat. Quae illi cum magno in re literaria pro- fectu et cum omnium aedificatione (ob quod Deo gratias agi- mus) exequuntur. Conclusiones bis singulis hebdomadis pu- blice tuentur. Diebus primum sabbatinis in Collegio Regis, dominicis vero pomeridiano tempore in nostro : his autem conclusionibus quotidianisque praeterea disputationibus fra- ter quidam, Alfonseca nomine, qui idem eis Logicem praelegit, cum magno doctrinae incremento, praeest. Ad quas quidem conclusiones multi ex externis scholasticis , qui et in literis et in morum sanctimonia majores optant progressus faceré, acce- dunt; quibus absolutis, nostro in sacello christianae doctrinae lectionem audiunt.

Ex nostris dialecticis undecim (alio adhuc, quod aegrotaret, domi remanente) publice in Universitate ad Bacchalaureatus gradum suscipiendum examinati sunt. Qui cum examinatori- bus non parum placuissent, iamque illis gradus esset conce- dendo, venissetque ad illos scriba ut solitum prius iusiuran- dum emitterent, gradui obedientiam praeferentes , id facile re- cusarunt, magnaque cum omnium aedificatione se, nisi prius Patrem ea de re consulerent, iuraturos negarunt. Postridie vero ejus diei, tum Universitatis Rector, tum examinatores, tum alii, qui ejus rei curam gerebant, gradum, si accipere vel- lent , privatim se concessuros per nuntium polliciti sunt.

Unus ex his , qui literis vacant humanioribus , Nicolaus no- mine, in Collegio Regis publice per horae spatium, intermis- sis ad id lectionibus, magno auditorum numero magnaque omnium approbatione orationem habuit.

Quae ita, praesertim gymnasiarchae aliisque praeceptori- bus placuit, ut eorum unus ibi publice alta voce quae in ma- gnani ipsius laudem vergerent dixerit. Postea et gymnasiar- cha et praeceptores , nonnulli etiam scholastici ac monachi, orationis sibi exemplar accommodari satis contenderunt.

Ad conciones , quae in nostro sacello diebus semper domi- nicis ac festivis habentur , ad christianae etiam doctrinae , die- bus item dominicis, pomeridiano tempore, praelectionem au- dientium numerus , quantum nostrum sacellum capit, confluit. Multique sunt qui id in votis habeant ut aliud denuo hoc majus

An. 1554

693

latiusque construatur , cui rei suum libenter studium atque ope- ram -pollicentur. Nec dubitamus fore quin, si id erigeretur, bona esset populi pars (qui ejus in nos est amor) ad nostrum templum diebus festis accessura. Potest hoc vel ex eo facile col- ligi, quod nostrum nunc sacellum, non solum perexiguum, verum etiam ab urbe remotum cum sit, ita illi dominicum cor- pus recipere conantur , ut paschali etiam Resurrectionis tem- pore in nostro sacello communicandi copiam a suis vicariis petant.

Quod ad concionatores pertinet , P. Correa, Novitiorum Ma- gister, qui doctrinam praelegit christianam, externis omnibus vehementer probatur maximumque movet etiam durissimis affectum devotionis. Nec minus qui hactenus fere semper die- bus dominicis concionatus est, P. Georgius Serranus, cujus ingenii subtilitatem ac in dicendo salem saepius ego non col- laudantes solum scholasticos muitos verum et admirantes vidi. Quibus tamen (omnium , ut credo , judicio) Pater Cotta , etsi in ea re adhuc tiro, non cedit magnamque omnibus et aedificatio- nem et admirationem movet.

Cum duodecim nunc audiendis confessionibus Patres, diebus tamen tantum dominicis, vacent, non possunt tamen tot, qui quotidie (ut ducentos circiter, qui dominicis diebus idem faciunt, praetermittam) ad nos peccata fassuri accedunt, satisfacere. Sed tam pio devotionis affectu illi sunt , ut , cum hic multitudi- nis aliquando causa id non liceat, ita patribus consulentibus, alium aliquem, cui fateantur, quaerant. Iamque haec in sacra - mentis percipiendis assiduitas in hujus urbis civium ánimos ita paulatim subrepsit , ut in omnibus templis multi iam , praeter quam quod peccata fatentur, Eucharistiae accipiant Sacramen- tum. Ob quam tantam morum in melius hac in urbe mutationem máximas omnes, et illi praesertim qui caeteris. eminent, bono- rum omnium datori, Deo gratias agunt. Nec enim in privatis solum hominibus, verum et in omni hominum genere ac condi- tione, morum haec commutatio cernitur. Multique inter eos praecipue sunt , qui animarum suarum salutem cupientes pro virili consequi, spiritalibus rebus mortificationique se totos de- dant. Qui profecto nos in Domino plurimum consolantur , cum saeculares homines, in mediis tentationum fluctibus constitu- ios , tam Deo familiares animarumque salutis amatores et quie-

694

LlTTERAE QUADRIMESTRES

tam et tranquillam vitam degere, ac si in coenobiis versaren- tur, videamus; cujus rei fama, per vicina iam oppida dissemi- nata, ut multi ex illis ad nos peccata fassuri veniant efficit.

Multi ita vitae et rationem et conditionem mutarunt, ut alii coenobia nonnulla ingressi sint; alii cum id, matrimonii colli- dati vinculo, faceré non possent, ita tamen seipsos ommino egressi, Deum (ut ita dicam) ingredi carnemque macerare suam conantur, ut nisi patrum monitis refrenarentur, multa essent, quae mediocritatis excederent modum, acturi. Nolo nunc (nec enim id epistolae satis fortasse aptum est) multa, quae multis Deus optimus maximus confessionibus nostrorumque concionibus concessit, quamvis sint illa magna quidem, com- memorare.

Superiore quadragesima duo ex nostris in duabus Collegii Abbatiis hinc missi cum animarum profectu, apud D. praeser- tim Antonii de Benespera, ob majorem incolarum judicii ali- quam capacitatem, concionati sunt. Cumque multi spiritalia exercitia faceré non parum optarent, non eis, patribus piarum aliarum rerum occupationibus impeditis, satisfacere licuit. No- bili cuidam tantum, ex quo majores in rebus spiritalibus pro- ventus certo sperabantur, id concessum est. Cui tot tantaque Dominus elargitus est ut suae nunc vitae sanctimonia ac reli- gione omnibus aedificationem maximam praebeat. Matri- monium praeterea quoddam eleemosinis ad id comparatis est confectum , ex quo ingens Deo multis rationibus emanavit laus.

Hic sex, qui jam literarum studiis vacaverunt, nostro insti- tuto satis apti admissi sunt , ex quibus aliqui in secundae pro- bationis domo, alii vero in primae exercitiisque spiritualibus versantur. Quibus omnibus et examina et aliae probationes constitutionesque magna cum satisfactione propositae sunt. Faxit Deus ut quod talia pollicentur initia, incrementum in Domino subsequatur.

Alii etiam in nostram Societatem recipi vehementer optant. Quorum etsi tam a natura concessa muñera, ut in literis pro- gressus, quam spiritalis profectus, confitentur enim jamdiu pec- cata saepius et apud nos frequentes sunt, Patri probentur, adhuc tamen id eis denegatum-est. Christus optimus maximus, si id in suam cedat laudem, ut in suam etiam Societatem admit-

An. 1554

695

tantur efficiat. In qua nos eum, toto mentis affectu diligentes, colamus, veneremur ac pro viribus laudare conemur. Amen.

Conimbricae, 17 calend. Junii, anno 1554.

V. P.

Filius in Domino,

Franciscus Hênriquez.

Supcrscriptionis loco in quarta pagina : Ex Conimbrica. Alia marni : 1554. Quad. Conimbrica, 16 Maii. Q. V.

ccxcv

P. Antonius de Quadros, Ex commissione Patris Jacobi Miron, Patri Ignatio de Loyola. Ulyssipone, 16 Maji 1554

Jhs.

' Muy Reverendo en Cristo Padre. Pax Christi, etc.

Lo que de estos 4 meses se ofrece escribir es que el P. Don Gonzalo s continúa sus sermones á los domingos y dias santos 3 con mucho concurso, y de muchas personas nobles, que le tie- nen especial devoción por la gracia que nuestro Señor le ha

1 Duo sunt harum litterarum exempla , utrumque in folio duplici. Primum autogra- phum , n. 435 , in quo sola subscriptio , De V. P. hijo indigno, Antonio de quadros , est manu ipsius Antonii. Alterum apographum in folio item duplici , n. 434.

2 P. Gundisalvus de Sylveira, Olyssiponensis domus Praepositus.

3 dias santos . festis diebus.

6%

LlTTERAE QUADRIMESTRES

comunicado en predicar. Ultra de estos sermones en la cuares- ma predicaba á los miércoles y viérnes ; y, como por experien- cia se vee, hace mucho fruto y mueve mucho á los que le oyen á se enmendar de sus vidas, como muchos hacen y se vee cla- ramente por las confesiones.

El P. Gonzalo Vaz continuó sus doctrinas, aunque algunas veces, por caer enfermo, las dejó de hacer, á los mismos dias y domingos y con admirable concurso, como en otra parte creo se escribió y esto, aunque en la quaresma hacian también doctrina otros insignes predicadores; mas es tanta la gracia que en esta parte nuestro Señor le ha comunicado, que no por eso faltaba el concurso de la gente á sus doctrinas. Hace tam- bién cada semana pláticas en palacio, y el fruto de ellas se vee por las muchas confesiones de muchas personas nobles de allá. También hacia una plática cada semana en casa de la Infanta D.a Isabel 2 con igual fruto, á donde ella traía todos sus hijos, para que se aprovechasen de ella, y les hacia dar cuenta de lo que habian oido ; aunque ahora no se hacen , por ella con otra su hija querer tomar los ejercicios ; y con la gracia del Señor se aprovecha ; y es tanta la devoción que tiene á la Compañía que al P. mismo, que se los iba á dar, mandaba á sus hijos le besasen la mano por los aficionar á la misma reverencia y de- voción que ella tenía. Mostróse también mucho el afición que la Reina y damas nos tienen, porque, habiendo un viernes, por un cierto acontecimiento, dejado de hacerla doctrina el P. Gon- zalo Vaz, la mesma Reina lo mandó llamar y ella con la Infanta D.a María 3 vino al medio de la plática.

La ocupación en confesiones de todos los Padres de casa es tanta que no pueden entender en otros negocios pios, aunque algunas veces, cuando dan lugar las confesiones, lo hacen, pero son pocas; porque apenas podemos todos cumplir con la multitud de la gente, que viene á confesar en nuestra iglesia, señaladamente estos cuatro meses, en que hubo unas indulgen- cias, que concedió el Cardenal Infante 4 y un jubileo que vino por la reducción de Inglaterra, y la cuaresma; en todo este

1 Supra, n. cclxxii, pag. 534.

2 Vide supra , pag. 675, annoi. 3. » Joannis III soror.

4 Vide supra, pag. 673, annot. 2.

An. 1554

697

tiempo era tanto el concurso de la gente, que venía á confesar- se, que algunas veces estaba la iglesia tan llena para confesio- nes como para sermones, y ultra de los tiempos en que había gran número de los que tomaban el Santísimo Sacramento, al- gunos otros tomaban á las veces en domingos ó dias santos 200, 300 personas ; y por ordinario comulgarán cada domingo 140 personas, ultra los que se confiesan por los otros dias, que son cada dia de 20 hasta 30 personas.

Mas muy notablemente se aprovechó y se encendió la gente la postrera octava del Espíritu Santo, en la cual el P. Don Gon- zalo hizo la doctrina cristiana con grande concurso del pueblo y con tanto fervor, que muchos se movieron para ganar las indulgencias concedidas en la fiesta del Corpus Christi, confe- sándose y comulgándose, etc. Con estas ocupaciones, que son propias de nuestra iglesia, nos ocupamos todos con mucho fruto de las ánimas, como se vee en las confesiones, }r tanto, que, como dije, apenas nos podemos ocupar en otras obras pias, aunque hay mucha voluntad para ello, y se propongan de hacer y se empiecen.

Cuanto á lo material de la casa , con la gracia del Señor se espera se hará presto. Quiso su Alteza 1 mandar hacer el de- seño de la obra con mucha voluntad de ayudarla , como cada dia hace en muchos casos particulares ; y ya ha concedido al Sr. D. Pedro 2, Visorey de las Indias, que va este año, algunos derechos de algunas cosas para dar para esta obra de San Ro- que, que valen dos mil y quinientos ducados. Ultra de esto lleva el Sr. D. Pedro gran voluntad de ayudar esta obra , y creo que, según la voluntad que muestra de ello , ha de ser gran parte ó quasi todo para se acabar presto. Ya la traza es hecha, y ahora se piden limosnas para la obra por aquí , por Lisboa; y dánse- nos en mucha abundancia, quién cinco, quién diez, quién quin- ce, quién cincuenta ducados , en la mano. Un hombre nos trajo á la portería secretamente un saquito lleno de dinero, en que traia dos mil maravedises ; otro también nos dió de limosna cien mil. Bendito sea el Señor, que tantos caminos nos muestra para confiarnos en él.

1 Rex ipse, Joannes III.

* Petrus Mascarenhas , de quo saepius supra et in Societatis et Portugalliae hi- storia.

698

LlTTERAE QUADRIMESTRES

Estando el otro dia hablando con dos hombres en todo prin- cipales, dijeron que,' si nos faltasen las limosnas, ó si en otra parte no las hallásemos, que fuésemos á ellos, que no nos habia de faltar, lo cual creo cierto , según son virtuosos, que lo cum- plirán ; y un dia de estos se empezará con la gracia del Señor. La ciudad muestra también mucha voluntad de ayudarnos y nos tiene ya dado un adro 1 muy grande , que está cerca de la iglesia de San Roque, en que se enterraban los del hospital, para en él se poder hacer el edificio ; y cabe cuasi todo en él, y ha comprado á sus costas otra tanta tierra para adro lexos de nuestra iglesia; y esto todo fué también con orden de su Alteza.

Los que agora estamos en San Roque somos 14, como V. P. verá por la lista. Por ahora no se ofrece otro que escribir, sino estar todos buenos y encomendarnos mucho en sacrificios y y oraciones de V. P.

A 16 de Mayo de 1554.

Por comisión del P. Miron,

hijo indigno de V. P. ,

Antonio de Quadros.

Super ser iptio in quarta pagina: JHS. Al muy R.d0 en Cristo Padre, nro. padre maestro Ignacio Prepósito general de la Compañía de Jesús en

Roma.

Alia manti: 1554. Quad. Lisbona, 16 di Maggio. Vesti gium cerae et sigilli.

In apographo n. 434 , super ser iptionis loco in quarta pagi- na: Copia de una de 4 meses de San Roque. Alia manti: 1554, 16 Maii. 1554, 16 Maii, Quad. P.e Ant.° de Q.Mros.

1 "Adro. Parece derivado do latim Atrium; mas não tem no Portuguez todos os significados de Atrium. Da maior parte delles faço menção na dição Atrio. — No Marti- rologio em Portuguez por Adro se entende cemitério, porque antigamente não se en- terravão os Christãos nas Igrejas, nem ao pé dos altares, por respeito ao Corpo et Sangue de Jesu Christo, que nos dittos lugares se consagra, mas nos Adros das Igrejas, a saber, na entrada e diante da porta principal delias , se abrião as sepulturas....,, Bluteau, 1. c.

An. 1554

699

Praecedentium Patris Antonii de Quadros litterarum latina versio

Jesus

R.de in Christo Pater.

Pax et gratia Domini nostri Jesu Christi sit semper nobis- cum. Amen.

Quod mihi sese quadrimestri hoc proxime elapso gestum scribendum nunc offert, R.de in Christo P., illud primum est, Patrem Gondizalum sólitas diebus dominicis et festivis [habuis- se] conciones magna cum auditorium frequentia multorumque praesertim nobilium virorum, quibus ille, ob gratiam sibi a Domino hac in re concessam , magnopere probatur.

Quadragesimali vero tempore, diebus etiam veneris ac mer- curii concionabatur. Cujus conciones quantam multis animarum suarum utilitatem morumque in melius mutationem afferant, facile ex confessionibus colligi potest.

Pater Gondizalus Vaz diebus item dominicis ac festivis (nisi cum infirma corporis valetudine impediebatur ) magna cum auditorum frequentia , etiamsi idem quadragesimae tempore praeclari alii concionatores facerent , doctrinam praelegit christianam. Tantum enim ei Dominus in dicendo salem , tan- tam venustatem elargitus est , ut ne hoc quidem , egregiorum scilicet concionatorum doctrinae christianae lectione , quomi- nus ad eum multi confluerent impedirentur. Singulis vero prae- terea hebdomadis in Regia aula conciones nonnullas privatas habet. Quarum fructum multi, qui jam peccata fatentur, satis indicant. In domo etiam infantis D. Elizabet, ejusmodi, pari animarum fructu, concionem habebat, cui et ipsa et suo jussu fiìii omnes aderant , a quibus illa rationem eorum , quae Pater

1 Apographum in folio duplici, n. 436.

700

LlTTERAE QUADRIM ESTRES

dixerat, postea exigebat. Hanc nunc ea de causa non habet, quod ipsa cum filia spiritualia exercitia faceré velint, in quibus ei Dominus satis multa conferì. Quae tanta est in nostrani So- cietatem animi propensione , ut , cum ad eam idem Pater exer- citia traditurus accedat , Patris manus filios osculari jubeat, ut ipsi eodem imbuantur devotionis venerationisque affectu. Satis etiam magnum et Reginae et earum, quae ei inserviunt, in nos amorem id declaravit , quod , cum quodam die veneris Pater Gondizalus Vaz doctrinae christianae lectionem casu quodam non habuisset , postea tamen a Regina rogatus, hora jam, ut credo, quinta, cum magna omnium laetitia praelegit. Ad quam ipsa Regina ac Infans D.a Maria , cum jam in medio fere versa- retur, audiendum venit.

Patres omnes ita confessionibus audiendis sunt impediti ut vix aliis piis externis operibus vacare possint. Quae tamen, si quando licet (licet autem perraro), non omittunt. Vix enim quotquot domi adsumus, omnibus, qui ad nostrum templum peccata fassuri accedunt, satisfacere possumus; quae confiten- tium multitudo ita praesertim quatuor his mensibus aucta est, cum praeter jubilaeum ob Angliae conversionem missum, et quadragesimam , nonnullas etiam indulgentias Infans Cardi- nalis concesserit ; ut tanta fere nonnunquam hominum ad nos multitudo ad peccata fatenda accederei quanta ad conciones audiendas confluere solita erat ; et praeter quamplurimos , qui hisce temporibus Eucharistiae Sacramentum accipiebant, du- centi, nonnunquam etiam trecenti, diebus dominicis ac festivis idem faciebant. Quibus diebus, dominicis scilicet, centum fere semper et quadraginta communicant. Ut jam aliis hebdomadae diebus peccata confitentes omittam , qui trecentesimum fere im- plent numerum. Ardentiori tamen quodam fervore octava festi Pentecostes postrema omnes incensi atque infiammati sunt. In qua P. Gondizalus doctrinam Christianam magno cum populi concursu ac tanto praelegit fervore , ut multi indulgentias , in festo Corporis Christi concessas, peccata fatentes et commu- nicantes, etc. consequi statuerent. His itaque, R in Christo Pater, occupationibus , nostri templi nostraeque Societati vel maxime propriis , tanto cum animarum fructu vacamus omnes quantum facile ex confessionibus perspicere cuilibet licet. Ita tamen his distringimur ut pia alia opera exercere, etsi id omnes

An. 1554

701

habeamus in votis, seque offerant, aliquando etiam aggredia- mur, non possumus.

Quod ad domus constructionem pertinet, cito manus nos operi imposituros speramus. Rex ipsius fundamenta perscribi jussit. Nec id sine magno auxilium etiam ferendi (ut in multis aliis privatis nostrae Societatis rebus facit) desiderio. Iamque D. Petro Mascareñas, Indiarum Proregi hoc anno constituto, vectigalia, quae ex nonnullis rebus colliguntur, ad opus hoc absolvendum concessit. Ex quibus nobis duo mille quingenti aurei tribuentur. Accedit hic summa ipsius D. Petri erga do- mus absolutionem voluntas. Quem ego praesumo (ut suis ipse verbis indicai) hujus rei desiderio, in causa praecipua fore, aut fere solum, credo, ut domus nostra absolvatur quam citissime. Cujus, ut dixi, perscriptionem jam habemus. Ad cujus aedifica - tionem (quam propediem inchoandam speramus) Ulyssiponae eleemosinae petuntur, quarum larga nobis suppeditatur copia. Alii enim quinqué, alii decem, alii quindecim, alii etiam quadra- ginta, alii quinquaginta áureos ipsimet afferunt. Semel quidam, ad nostrum ostium ciam accedens, sacculum duobus mille di- pondiis plenum attulit. Alius etiam centum mille dipondia elar- gitus est. Benedictus sit Dominus qui tot nos, ut omnem in ipsum constituamus spem, rationibus confirmai. Verum inter alios qui huic maxime favent operi , duo sunt in omnibus certe praecipui , qui cum nos an satis fortasse eleemosinae suppete- rent interrogassent, eaque de re forte colloqueremur, illi si aut nullae essent aut si nobis alibi non tribuerentur, ad se ut con- fugeremus rogarunt ; nulli nostrae necessitati defuturos affìr- mantes. Quae ego eos impleturos (quanta illorum est virtus) pro certo habeo. Quod nos ut quam primum domum aedifice- mus veluti cogit; cum praesertim id se non parum optare civi- tas manifestis comprobaverit indiciis. Nam ciminterium (sic) quoddam satis amplum, non longe ab D. Rochi, ubi in xenodo- chio morientes sepulturae mandabuntur, ad id nobis tradidit. Quod totum fere domus aedificium capit. Ipsaque praeterea tantumdem agri, a nostro tempio valde sejunctum, ut cyminte- rium esset, propriis sumptibus comparavit. Quae omnia Regis consensu ac decreto sunt acta. Nunc apud D. Rochi quatuor- decim (ut ex cathalogo facile perspicere Tua Paternitas pote- rit) sumus. Neque nunc pluris quam ut tuam P. rogem nos,

702

LlTTERAE QUADRIMESTRES

bona quidem valetudine fruentes, in tuis sacrificiis atque ora- tionibus Domino habeas commendatos.

17 calendas Junii anno 1554.

Ex commissione P. Mironis,

Filius indignus Tuae P.,

Antonius a Quadros.

In quarta pagina: Ex Ulyssipona.

Alia maini: 1554. Quad. Ulyssipona, 16 Maii.

CCXCVI

Annibal a Coudreto Patri Ignatio de Loyola. Messana, 21 Maji 1554

Jhs.

Molto Reverendo in Christo Padre.

La gracia et pace di Christo nostro Signore sempre sia con tutti noi. Amen.

In questi quattro mesi non s' ha fatto cosa nuova. Et pur nelli soliti essercitii di prediche, lettioni et confessioni hasi fatto tanto buono progresso, per gratia del Signore, che è cosa per dare gratia alla sua divina misericordia. Imperoche già che in particolare non sono cose da dir, in general dirò alla R. P. V. che molti di quelli, che frequentano la nostra chiesa, più hanno forma di buoni religiosi che di secolari. Et ben che

1 Autographae, totae manu P. Annibalis in folio duplici, n. 155 et 156.

An. 1554 703

la R. P. V. se potrà maravigliar che io parli in questo modo, nondimeno mi pare che la cosa è più che scriver non posso, non senza admiratione et gaudio delli Padri confessori. Il che non solo per movimenti interiori dell' animo, quali loro soli, cioè i confessori, sanno, ma etiam per opere esteriori si vede, et massime d' alcuni, quali con grande fervore passano inanzi, non perdonando a se stessi nè a cosa sua alcuna, et sprezzando il mundo et la carne ogni volta che per il servigio del Signore è di bisogno, et non lasciando opera alcuna buona, la quale, o dal Spiritu Sancto, o dalli Padri nostri gli sia consegnata, attendendo ad adgiutar poveri, a sepelir morti et a convertir peccatori alla via del Signor ; fra i quali questi giorni hanno convertiti doi capi d' ogni sceleraggine con admiratione di tutta la città che li cognosceva. Il simile fanno alcune donne , princi- palmente nobili , fra le meretrici.

Nella quadragesima il R. P. maestro Otello 1 predicò ogni giorno, al principio alla madre chiesa 3 per richesta delli Si- gnori giurati 3, non potendo venir il predicatore loro per infer- mità; poi, essendo esso venuto, ritornò il P. nostro nella chiesa nostra, et sempre con molto auditorio; etiamdio in questo tempo le feste tanto piena è la chiesa quasi sempre , che non pare ne possa più capire. Tanta è la affectione di questo populo alla parola d' Iddio, che principalmente le donne, non potendo venir alla predica, mandano altre in luogo suo che poi li refe- riscano quello haveranno sentito. Le lettione sono :il venerdì 1' Ecclesiaste di Salomone; et le domeniche il libro de Job. Nelle prediche ha cominciato S. R.a poi di Pascua coniungere uno salmo coli' Evangelio.

La frequentia delle confessioni et communioni è grande et va crescendo con no poco frutto delle anime, lasciando esse gli odii, adulterii et discordie; altri si sono maritati colle loro con- cubine; alcuni datisi alla religione, huomini et donne; alcuni maritati vivono in castità, et hora di nuovo hanno cominciato, oltra di quelli, delli quali già si è scritto. Uno, havendo las- ciato 1' habito di monacho, ha repigliato 1' habito con la buona

1 F. Hieronymus Oiellus.

- madre chiesa , idem ac summum templum , cathedralis ecclesia, nonnunquam il Duomo.

5 Signori giurati, civitatis magistratus a populo statis temporibus electi.

704

LlTTERAE QUADRIMESTRES

vita insieme et restrettosi in una religione più stretta. Un altro già vecchio, che da molti anni non riceveva li Sacra- menti et era dato tutto al demonio, è ritornato in se et ha con- fessato et communicato. Et per dir brevemente alla R. P. V., si dice publicamente che molto è mutata questa città, et poi del Signor lo tribuiscono alla Compagnia. Imperoche se ben ce sono altri , che fanno grande frutto predicando et dando li sacramenti, come noi, nondimeno per che loro si sono mossi per 1' essempio del Collegio, il tutto s' attribuisce alla Com- pagnia.

Et per dir in particolare alcune di queste mutationi , benché brevemente, pur dirò uno o doi essempi cerca dell' odio et avaritia, per esser le virtù contrarie più aliene di tali persone. Uno gentilhuomo, essendo stato gravemente ferito de uno suo inimico, non volse mai accusarlo, anzi più presto confessarsi et reconciliarsi con Iddio et il suo adversario, perdonandoli ogni inguria liberamente. Un' altro pur robusto compagno, essendo ngiurato publicamente nella via molto ignominiosamente d' un altro di sua conditione, senza risponder niente se ne retira in casa sua; il che per la novità della cosa fu utile a quelli che lo veddero, i quale lo benedicevano et dio in esso; et anche fecce frutto all' altro, perche anchora lui vedendo tanto inso- lita patienza , quello medesimo vespro li venne domandar per- donanza in casa propria. Uno mercante havendo in mar havuto disgrada et presa molta robba , monstrò quanto poco conto ne faceva , dicendo solamente con animo quieto : Dominus dedit , Dominus abstulit , etc. Ma per lasciar il particolar, dirò quello che da persone che ben lo sanno si dice, cioè che già hora nelle preggioni poca gente si ritruova. Il che giudicano venga della grande mutatione della gente, che già cognosce meglio il male et più diligentemente lo fuge.

L' oratione delle 40 hore s' ha fatta alla Pentecoste con maggior concorso et devotione che mai qua si fece , tanto che in alcune hore la chiesa era piena. Uno delli Padri ha cura di quelle doi opere che si cominciorono 1' inverno passato, cioè del monasterio riformato della Ascensione 1 et della casa di probatione per le convertite "2, nella quale hora vivono 15 me-

1 Vide supra, pag. 528. - Supra, pag. 531.

An. 1554

705

retriei, delle quale 12 sono deliberate entrar nel monasterio delle convertite. Le monache riformate della Ascensione danno molto buon odor della vita sua , in certo modo più angelica che humana , et molte sono invitate per questo di voler intrar là; ma non pare hora conveniente che altre si accettino. Molte volte sono chiamati li Padri nostri per confessare li infermi, et nelle carceri, et tanto più quanto che mal volontieri si con- fessano con altri.

Neil' Itala 1 molti più del solito si sono confessati et com- municati in questa pascha, et è quel populo attento et fre- quente nelle prediche et sacre lettioni. In Sancto Philippo 5 si predicha tuttavia le domeniche. Tanto di questi luoghi quanto della città di Messina il buono odore della Compagnia si sparge nelle terre vicine , et già in Tavormina dicono di voler fundar uno Collegio, et in Saoca 3 un altro. In Catania presto si spera che se ne farà un altro ; imperoche il Viceré 4 ha domandato all' Imperator 5 una Abbatia, che hora appresso quella città vaca et vale mille cinque cento scudi, come si dice, all' anno; et vuole Sua Exceli. a li mille dar al Collegio di Messina; delli 500, parte far un Collegio in Catania, parte alle altre opere della Compagnia , se pur 1' impetrará, il che si spera colla gra- tia del Signore.

Nelle scuole è quasi il medesimo numero di scholari che al principio dell' anno ; fanno frutto non solo in lettere , ma anche in spirito. Et fra essi ci v' è duoi di buona sorte , che deside- rano intrar nella Compagnia , già grandetti circa di 16 anni; 1' uno studia rethorica et greco, 1' altro grammatica. Sono etiam altri che desiderano il medesimo; ma per esser piccoli, non ci è speranza che così presto si possino pigliar. In casa gli scholari^nostri si essercitano in predicar, dechiamar, et dis- putar le feste. L' altre cose V. P. R. già le sa. La quale molto supplicamo se degni pregar il Signore per noi , acciò con più

' Abbatia , quae per id temporis data in commendam fuerat fratri Joannis de Vega. Vide Polanco, Chronicon, t. in, pag. 202.

2 Abbatia Sancti Philippi Grandis, in commendam data Joanni Osorio de Silva, alia ab Abbatia Sancti Philippi, seu Sanctae Mariae de la Grotta, Collegio Patiormita- no annexa. Vide Polanco, Chronicon, t. ir, pag. 541, et t. in, pag. 203.

5 Sic; Polancus tamen scribit saepius Xacca et Xaca , et videtur sermo esse de urbe Sciacca.

4 Joannes de Vega.

5 Carolus V.

T. it. 45

70b LlTTERAE QUADRIMESTRES

fervore attendiamo al divino servigio et dignamente possiamo conversar fra i suoi servi et amici , senza mai discostarci dalla santa volontà sua. Amen.

Di Messina, alli 21 di Maggio 1554.

Di V. R. P.

Servo inutile in Christo Giesù ,

Annibale Codretto.

Super script io in quarta pagina: Al molto R.do in Christo P. il P. M. Ignatio de Loyola, Prepósito gnale. della Compa- gnia di Gesù.

In Roma.

Alia marni: 1554, 21 di Maggio, Messina.

21 di Maggio.

Vestigimn cerne et sigilli.

Praecedentiura Patris Annibalis a Coudreto litterarum latina versio K

Gratia Domini nostri Jesu Christi sit cum spiritu nostro. Amen.

Novi quod te scire maxime referat, optime in Christo Pater, nihil his quatuor mensibus factum est ; neque tamen non pluri- ma divina benignitate facta sunt , quorum nomine Deo óptimo máximo gratias máximas agere debeamus. Sed quoniam ea ne sigillatim referam prohibet lex indicta brevitatis, uno verbo mihi dicere liceat magnum incrementum divini obsequii in dies fieri. Tantum enim et confessionibus , et sacris lectionibus, et concionibus proficitur , ut bona pars hominum, qui ad templum nostrum conveniunt, non tam viventium in saeculo quam reli- giosorum speciem prae se ferant. Mirabitur fortasse P. T. quod

* Autographum in folio duplici n. (recens apposito) 5.— Tn eo solum subscriptionis verba sunt manu Annibalis, se , R. P. T. inutìlis in X.° Jesu servuSj Annibal a Cou- dreto.

An. 1004

707

dico. Sed sane plus est quam scribi possit , nec mediocrem no- bis omnibus affert una cum gaudio admirationem plebis hujus devotio et erga res divinas affectio , quam et externa opera de- mostrant, et, internorum motuum conscii, confessores tacere non possunt. In tanta multitudine excellunt tamen quidam et praecipua quadam pietate praefulgent viri et mulieres, qui, cum in mundo sint, de mundo tamen dici non possunt. Etenim carnis et saeculi blandimenta, opes, fortunas, se denique ipsos ac sua omnia ita prae Deo Deique honore negligunt , ut quoties opus sit, nullam sint horum habituri rationem. Quod nequá- quam dicerem , nisi re ipsa nobis compertum id foret. Nullum enim opus bonum, quod sive ipsi, duce Spiritu Sancto, sua sponte animo conceperint, sive a patribus nostris commissum illis fuerit, aut etiam ostensum, praetermittere omnino volunt. Ita et pauperes adjuvant, et mortuos inopes sepeliunt, et pec- catores ad viam justitiae revocant. Et paucis ante diebus viri duo , ab his conversi , in admirationem sui uni versam liane ci- vitatem converterunt. Erant enim malorum omnium insignes artifices et duces, ut, si quas caedes, si quod aliud scelus quis optaret confici, ad illos confugeret. Mulieres vero, eaeque ma- gna ex parte nobiles, idem,. maxime inter meretrices, ñeque id frustra, efficere conantur.

In quadragesima singulis diebus est a R.d0 P. Otello concio- natum , initio per aliquot dies in templo Divae Mariae , quod est hic maximum ; reliquo vero tempore in nostro ; factum autem illud fuerat rogatu magistratus hujus civitatis, propterea quod adesse, qui conductus fuerat, impeditus mala valetudine non potuerat. Est autem utrobique illum comitata ingens populi multitudo, quae nunc quoque diebus festis ac dominicis auge tur potius quam decrescit ; ut plurimum enim ita plenum est templum , ut vix plures capere posse videatur. Tantoque affectu verbum Dei, praecipue mulieres, prosequuntur, ut, si quando morbo aliquo domi detineantur , mittant ipsae alias, quae id, quod audierint, diligenter illis referant. Diebus autem veneris, post Resurrectionis festum , Ecclesiastem Salomonis idem Pa- ter est interpretatus. At vero diebus festis et dominicis Jobi librum, quem antea auspicatus fuerat, prosequitur. Adjunxit quoque, ad majorem auditorum fructum, ut in singulis concio- nibus Psalmum aliquem cum Evangelio conjungat.

708

LlTTERAE QUA DRIM ESTRES

Confessionum et magnus est numerus et augetur in dìes. Nec pauci sunt qui inde colliguntur fructus, quorum aliquos referrem , nisi satis cognitos ex superioribus literis cognosce- rem, et vererer ne molestus essem. Nam et domesticae simulta- tes inter viros uxoresque suppressae sunt, et odia acerbissima restincta, et dirempta adulteria, et inter illos contracta matri- monia , qui ante illegitimo thoro jungebantur , et nonnulli , tum viri , tum mulieres, ad religionem animum adjunxerunt, votis etiam editis.

Conjugati quoque aliqui etiam a concessis voluptatibus abs- tinent. Unus etiam fuit, qui cum vitam simul et habitum mona- chi abjecisset, utrumque pariter resumpsit, arctiori sese astrin- gens regulae quam prius. Et quidam jam senex jamque diu nullius Sacramenti particeps, qui animae suae dominum dae- monem elegerat , seque illi totum commiserat dederatque , ad confessionis et Eucharistiae Sacramentum rediit. In universum autem mores plurimorum emendatos esse constai , palamque illud dictitatur: in hac urbe vivendi rationem longe differre ab ea, quae prius fuerat. Idque cum imprimis divinae bonitati, tum hujus etiam Societatis ministerio tribuunt. Nam , etsi non omnia nostri faciunt (sunt enim et alii, ad quos concio frequens, sicuti ad templum nostrum, confluii, tum ad verbum Dei au- díendum, tum ad suscipienda Sacramenta), tamen quoniam illi hujus Collegii exemplo impulsi creduntur, hujus quoque boni nos authores esse affirmant. Ut autem , quod dico , facilius credas, licet institutum non sit in persequendis singulis mimo- rari, patietur tamen P. T. ut unum aut alterum referam exem- plum, quo haec morum immutatio, quam praedicant , appareat. Vir quidam nobilis , cum ab adversário periculosa vulnera ac- cepisset , nunquam deferre illius nomen voluit in judicium , sed potius se et Deo, facta peccatorum confessione, et adversario reconciliare, omnemque prorsus injuriam illi remisit. Fuit et hisce proximis diebus alius , alioqui strenuus ac vigens aetate, qui cum palam acerbissimis conviciis incesseretur a quodam nihilo melioris conditionis viro , secessit ipse pacificus ex via seque in tecta sua recepit. Qui dum locum dat irae, et sibi et illi plurimum profuit. Etenim ille , tanta patientia et novo more adductus in admirationem , veniam eadem die ab eo petivit- Mercator quidam, amissa in mari non parva pecuniae summa,

An. 1554

709

nihil alimi quam benedixit Deo, et, pacato animo, quam parvi faceret quod perdiderat, in haec verba ostendit : Dominus dedit , Dominus abstulit , etc. Haec de injuriis opibusque neglectis, etsi minutiora, idcirco lubentius retuli, quo a pristinis horum hominum moribus magis viderentur aliena.

Sed et illud mutatos hominum ânimos et opera maxime in" dicat, quod ab iis, qui haec apprime norunt, dictum audivimus: jam paucos hoc tempore in carceribus nexos detineri, quod quidem ili í sic accipiunt, quasi certissimum sit argumentum emendatae civitatis , quae et mala intelligat apertius et ab his facilius cautiusque declinet.

Quadraginta horarum continua deprecatio ad Deum, proxi- mis Penthecostes diebus, maiori quam unquam devotione et fre- quentia facta est, ut horis aliquot diei, qui ad orane! um conve- nerant, templum nostrum replerent. Duorum quoque operum, quae altero quadrimestri coepta fuerant, huic Collegio cura in- cumbit, et unus ex Patribus huic est muneri destinatus. Sunt autem illa, si forte non memineris, Ascensionis Monasterium, sive Sancti Michaêlis, et probationis domus, in quam se mere- trices recipiant, quibus est animus a peccato resiliendi. In hac vivuntnunc meretrices quindecim, quarum duodecim monaste- rium, qui conversarum dicitur, ingredi statuerunt. In monaste- rio vero 17 virgines mirum quam suavem tota urbe odorem non tam humanae quam angelicae vitae sparserunt. Nec pau- cas suae sanctitatis fama invitant in suum consortium ; sed hoc tempore non visum est consultius ullam admittere.

Ad cárceres non raro vocantur Patres, et eo frequentius quo aegrius aliis quam nostris, qui vincti tenentur, confiten volunt. In Italae oppido multo plures, quam pro more, próximo Pa- scila confessi sunt, et concionibus lectionibusque rudior ille populus non mediocriter delectatur ; id quod frequens concio, quae illue convenit, declarat. Nec desitum est in Sancto Phi- lippo diebus dominicis verbum Dei praedicari. Horum se fru- ctuum sua vitas, cum ex his oppidis, tum ex civitate hac, vicina in loca diffudit. Thauronimitani siquidem nunc Collegium hujus Societatis expetunt, et incolae oppidi, quod Sauca dicitur, aite- rum. Catanae quoque spes est futurum, idque fortasse brevi. Abbatiam enim quamdam, quae ab illa urbe non longe abest, in subsidium hujus, hoc est Messanensis, Collegii et illius, hoc

710

LlTTERAE QUADRIMESTRES

est, Catanensis, extructionem, impetrare obnixe contendit ab imperatore pientissimus Prorex, Vega. Qui si effecerit, quod quidem facile sperai, praesertim cura ea possessorem a diebus aliquot non habeat, statuii ex ejus reditibus mille áureos coro- natos annuos Messanensi Collegio impartiri, quingentos vero (tot enim proventus afierre quotannis dicitur, hoc est 1500 co- ronatorum), partim Catanensi Collegio exaedificando, partim aliis operibus, quae tamen ad incrementum Societatis hujus nostrae pertineant.

In scholis nihil est innovatum. Perstat idem fere discípulo - rum numerus, qui ad hujus anni principium fuit. Nec literarum tantum sed et pietatis in eis profectus agnoscitur. Ex iis duo praecipue, non contemnendae indolis, Societati sese adjieere cupiunt ; alter rethorices est et graecae linguae auditor, annos natus ferme sexdecim, omnium condiscipulorum, si unum ex domesticis exceperim, doctissimus ; alter grammaticis institu- tionibus adhuc vacat, ejusdem prope aetatis et bonae spei adolescens. Sunt et alii, qui idem sibi institutum proposuerunt; sed aetas obstat quominus id se facile consequi posse sperent. Domi, et concionibus, et declamationibus, et disputationibus exercentur nostri.

Caetera P. T. non ignorai. Cujus precibus optamus nobis a Deo gratiam concedi, qua divinis obsequiis attentius ferven- tiusque incumbamus, digneque inter ejus servos atque amicos versari et ab ejus sanctissima volúntate nunquam discedere possimus. Amen.

Messanae 21 Maii 1554.

R. P. T.

Inutilis in X.° Jesu servus,

Annibal a Codreto.

Super scriptio in quarta pagina: R.d0 in Christo Patri d.° Ignatio de Loyola Praep.t0 Gnali. Societatis Jesu. Romae.

Vestigium cerae et sigilli.

FINIS TOMI SECUNDI

ERRATA CORRIGE

Pag. 34$, annot. 2, ubi Eleonora, lege Elisabeth, Isabella.

» 4f)2, linea 2, ubi Alphonsus Cyprianus, lege Cyprianus Suarez

INDICES

INDEX ONOMASTICUS PERSONARUM

A

Abbas Claravallensis , O. S. Bern. , vide

Souchière. Abbas ítalae, vide Vega., Antonius de. Abbas Liciensis, seu Laetiensis, vide Blo-

sius.

Abbas Methymnae Campi, vide Ruiz de la Cámara.

Abbatissa Foresti monasterii , non longe Bruxellis, 413.

Abbatissa Sanctae Ursulae, Coloniae, 03.

Abulensis Episcopus, vide Alaba.

Acebedo, P. Ignatius de, Ulysiponensis Collegii, S. J. Rector, 496.

Acebedo, Zúñiga et Ulloa, Hieronymus, IV Comes de Monterrey, 34, 444, 445.

Acbillis, P. Paulus de, Panormitani Colle- gii S. J. Rector, lai, 153, 155, 156, 160, 319, 321, ifâfc, 324, 327, 348-350, 355, 356, 416- 423, 425, 562.

Acosta, Antonius de, 263, 269.

Acosta, Josephus de, 269, 566, 567, 569.

Adriaénssens f Adriani) P. Adrianus, Lova- niensis Collegii S. J. Rector, 23, 25, 139, 140, 142 145, 147-151,302-305, 307-309 , 311- 313, 315, 316, 412, 414, 415, 525, 526, 593, 591, 596.

Aegyptiaca, Sancta Maria, 129 Aethiopiae Patriarca, vide Nuñez Joannes. Affonseca, Alfonseca. vide Fonseca. Aguilera, P. Emmanuel, 320, 357. Alaba et Esquivel, Didacus de, Abulensis

Episcopus, 69, 428, 434 Aldenardus, Mgr. Jacobus. 18.

Alencister, Alplionsus de, Legatus Lusit;i- niae Romae, 439.

Algarbiorum et Portalegrensis Episcopus, vide Alva.

Algerii Rex, 5S6, 587, 590, 591.

Alva, Julianus de, Algarbiorum et Porta- legrensis Episcopus, 226, 231, 233, 236, 239, 442, 453, 461, 675.

Alvarez (semel Celez), Antonius, 221, 353, 445, 456, 5i2, 684, 690.

Alvarez, P. Emmanuel, 217-219, 4!>6.

Alvarez, Ferdinandus, 472.

Alvarez, P. Gundisalvus, 469. I Alvarez, P. Joannes, 31, 34, 35, 6\ 120, 123, 125.

Alvarez, Mgr. Nunius, 352, 371. Alvarez, Petrus, 473.

Alvarez del Aguila, P. Ferdinandus (Her- nandálvarezj, 9, 69.

Alvarus, hispanus, 87.

Andreas, Mgr., bononiensis, 518.

Anes (Anius), Dominicus, 467.

Anes (Anius), Petrus, 467.

Antunez, fr.,685, 690.

Aquinas, S. Thomas, 479, 481, 629, 616.

Aragoniae Prorex, vide Hurtado de Men- doza.

Araldi ( Araldus , Haraldus , Heraldus ), P. Joannes Franciscus, 87, 243, 244, 392, 510.

Araoz, P. Antonius, primum Hispaniae,

mox Castellae Proviocialis, 8, 67-69, 79,

215, 498, 502, 503, 622, 627, 6^5. Aristóteles, 599. Arverniae Episcopus, vide Prat. Auger (Augerius), Mgr. Edmundus, 164,

332, 336, 339, 409, 411, 571, 574, 576, 577,

579.

716

INDEX ONOMASTICUS PERSONA RUM

Augustinus, Sanctus, 140.

Austria. Georgius ab, leodiensis Episco-

pus, 146. Avantianus, vide Dawant. Aversanus, P. Uaesar, Mutinensis Colle-

g-ii S. J. Rector, 175, 115, 1"!8 , 181, 183,

188, 189, 273, 274, 277-280. Avila, B. Joannes de, Baeticae apostolus

dictus, 678. Azpilcueta. Dr. Martinus, vulgo Dr. Na-

varrus, 372.

B

Babae (Fez, Fessa), Rex, 408.

Backer, P. Augustinus de, 269.

Bairros, Bayros, P. Michael de, Eborensis

Collegii S. J. Rector, 254, 255, 380, 382,

506, 509, 610-612, 622, 647, 649. Barma, P. Joannes Baptista de, Gandiensis

et Valentini Collegiorum S. J. Rector,

70-80, 208-213, 361-364, 478, 479, 501, 600,

641-616, 660. Baroêllus, P. Stephanus, 356 Barreto, fr., Alphonsus, Eborensi Collegii

Rector, 252, 254, 611, 613. Bartholomaei , Sancti , aediles , Parisiis,

664.

Bartoli, Mgr., Simon, 193, 197, 329, 340. Bas (Bassus), P. Hieronymus le, 28o, 366,

516, 518-522, 662. Basilius, Sanctus, 496. Bayros, vide Bairros. Beira, vide Vieyra. Bellas, Dominus de, vide Correa. Bellay, Eustachius du, Parisiensis Episco-

pus, 292, 293, 297, 661, 665. Benedictus, P., catalanus, 245, 217. Benedictus, Sanctus, 103, 529. Bernal (Bernat), Mgr., Joannes, 216. Bernardus, genuensis, 319. Bernardus, japonensis, 498, 497, 678. Bernardus, Sanctus, 611, 649. Bibero, Antonius de , 14. Bibero, Hieronymus de, 14, 499. Bibero, Ludovicus de, 14. Bibona, Ducissa de, vide Vega, Elisabeth de. Bibona, Dux de, vide Luna. Blosius, Ludovicus, Abbas Liciensis seu

Laetiensis, 413, 594. Biuteau, Raphael, 584, 698. Bobadilla, P. Nicolaua do, 10, 12, 85, 87, 259,

510.

Boero, P. Josephus, 321. Bogado (.Vogado) Ignatius, 405, 445, 456, 464, 585, 5^9.

Bohemiae et Hungariae Regina, vide Ma- ria.

Bokes Bruynsma (Boccatius), Andreas, f ri-

sius, 6, 683. Bonaventura, Sanctus, 305. Boninsegna, Andreas, 601, 605, 606, 609. Bononiensis Collegii S. J. Rector , vide

Palmio.

Bordon (Gordonus?;, P. Franciscus, 175r 176, 183, 189, 272, 278, 279, 284, 508.

Borja, Oarolus de, V Gandiae Dux , 71 , 72, 76, 77, 362, 642.

Borja, P. Franciscus de, 8, 60, 69, 73, 210, 359, 371, 372, 427, 431-433, 411, 443, 444, 452- 455, 460, 462, 463, 493-195, 500, 501, 627-629, 642.

Botelho (Botellus), P. Michael, 154, 158,.

320, 324, 349, 417, 562. Braga, Antonius de, 685, 690. Braganza, Ducissa de, 406. Braganza, Dux de, vide Theodosius. Brassica, vide Cools. Brixiensis Episcopus, vide Durantibus. Broet, P. Paschasius, Parisiensis domus

praepositus, 97-105, 285-293 , 295, 297 , 321,

365-369, 517, 520-523, 661-666. Brouerschauen, Mgr., Adrianus a, 146. Burgensis Collegii S. J. Superior, vide

Estrada.

Burgensis Episcopus et Cardinalis , vide

Mendoza. Burgos, A de, 15. Busnardus Laurentius, 87. Bustamante, P. Bartholomaeus de, 443,

453, 462.

c

Cabrera, fr. Petrus de, 210.

Canariae Episcopus, vide Torres.

Cañaveras, Dominus de, vide Carrillo.

Capella, P. Maximilianus , vide Chapelle.

Carafa (Carrafa), Joannes Petrus, Cardi- nalis et Neapolitanus Archiepiscopus, 244, 669.

Carballo, Rodericus Lopus (Rui Lopez), 472.

Cárdenas et Pacheco, Bernardinus, II Ma- quedae Dux et I Marchio de Elche, 359.

Carneiro, P. Melchior, primum Eborensis, dein Ulyssiponensis Collegii S. J. Re- ctor, 49, 222, 254, 351, 382, 438.

Caroli V confessarius, vide Soto.

Carolus V, Imperator, 11, 24, 74, 152, 209, 290, 326, 357, 511, 593, 594, 670, 673, 705.

Carrera, Joannes de, 14.

INDEX ONOMASTICUS PERSONA RUM

717

Carrillo de Mendoza, Ferdinandus, Comes de Priego et Dominus de Cañaveras, 15.

Carrillo de Mendoza, Ludovicus, Comes de Prieg-o, 15.

Carvalho, Andreas, 49".

Casino, P. Joannes Philippus, 109.

Castillo, P. Dr. Didacus, 61.

Castro, P. Christophorus de, 14, 630,

Castro Lemos, Petrus de, Salmanticensis Episcopus, 299.

Catena (Cath6na), Joannes de, 683.

Catharina, Brigantiae (de Braganza) Prin- ceps, 675.

Catharina , Portugaliae Regina , Joan- nis III, Regis, uxor, 438, 443, 444, 462, 463, 461, 493, 535, 536, 540, 541, 543, 544, 676, 695, 700.

Cavallerius, Onuphrius, 31, 33, 35. Celez, Antonius, vide Alvarez. Cellensis Episcopus, 160, 402. Cervini Marcellus , Cardinalis ¡Sanctae

Crucis, Eugubinus Episcopus, 190, 192-

196, 198, 330, 341, 342. Chapelle (Capella) P. Maximilianus, 261,

263, 266.

Charlart (Sarlart, Ciarlart) , P. Quinti -

nus, 24. Cheralt, vide Queralt. Christophorus, tedeschus, 18. Ciarlart, vide Charlart. Cienfuegos, Alvarus, S. J., Cardinalis, 60,

359, 627, 629. Cisneros, fr. Franciscus de, Cardinalis et

Toletanus Archiepiscopus, 503. Cisteron, P. Ludovicus, 216. Claramontani (Claramontensis, Claromon-

tènsis) Episcopi Cancellarius, 518,- 519,

521, 522.

Claramontanus Episcopus, vide Prat. Claramontanus Vicarius, 521. Claudiano, Clemens, vide Ochaviano. Claysson (Clayssonius) Robertus , 97, 105,

285, 286, 295, 297, 365, 368, 369, 516, 523, 661,

662, 666. Cocanarius, Joannes, 201. Codretus, vide Coudrey . Coéllus, fr.,469.

Cognet (Cognetus), Angelus, Advocatus

Palatinus, Parisiis, 517. Coloniensis Archiepiscopus, vide Schauen-

burg.

Coloniensis Carthusiae Prior, vide Kalck- brenner.

Coloniensis Collegii S. J. Rector , vide Kessel.

Commissarius in Hispânia et Portugallia, vide Nadal.— in Italia, citra Romam et Neapolim, vide Viola,

Complutensis Colleg-ii S. J. Rector, vide

Lopez, necnon Villanueva. Concentainae Comitissa, ride Mendoza. Conchus, P. Arnoldus, 551, 554. Condestabilis (Comes stabuli, Comes sta-

bilis) regni in Gallia, vide Montmorency . Complutensis Academiae Rector, 628. Conimbricensis Academiae Rector, 687, 690. Conimbricensis Collegii S. J. Rector , vide

Fernandez, Godinho, Enriquez. Contreras, Ven. P. Ferdinandus, 161. Cools (Brassica), Mgr. Gerardus, 47, 63, 64,

66, 126, 127, 131, 683. Cordeses, Mgr. Antonius, 364. Cordoba, P. Antonius de, 67, 427, 431, 432,

499.

Cordoba, Joannes de, Cordubensis eccle-

siae decanus, 500. Corna (Corneus), Fulvius de la, Cardinalis

et Perusinus Episcopus, 33, 168, 170, 411,

573, 576, 579. Correa, P. Antonius, 232, 237, 238, 469, 474.

483, 693.

Correa, Franciscus, Dominus de Bellas,

440, 493, 674. Costa, N., 580, 582.

Coster (Costerus, Custos), Mgr. Franci- scus, 140, 683.

Cotta, P. Melchior, 51, 55, 56, 58, 92, 97, 370, 373, 468, 469, 473, 475, 582, 693.

Coudrey (Codretus, Coudretus), P. Anni- bai du, 106, 107, 702, 706, 710.

Coudrey (Codretus, Coudretus), P. Ludo- vicus du, Fiorentini Collegii S. J. Re- ctor, 43, 45, 172, 396, 399, 401, 528, 534,556, 559.

Cousin, Antonius, 368. Covarrubias et Orozco, Sebastianus, 584. Cresciturus, Cellensis Episcopus, 160. Croce, Joannes Andreas, Tyburtinus Epi- scopus, 361. Croce, Lucius, 359, 361. Custos, vide Coster.

Cuvillon (Coviglion, Covilhonius, Cuilon,

Cuviìhon), Joannes, 683. Cynthia, Lucia, 201.

Cypriano, P. Alphonsus, 691, fide Suarez *. Cyprianus, Cellensis Episcopus, 161.

D

Dandini, Hieronymus, Imolensis Episco- pus, Nuntius Apcstolicus in Belgio, 59<>.

1 In pag. 492, ubi est Alphonsus Cypriano, lege Cyprianus Suarez.

718

INDEX ONOMASTICI! S PERSONARUM

David, 401, 424,059.

Dawant ( Avantianus\ Mgr. Erardus, 18,

373-376, 487, 491, 637, 640. Delange (ab Angelo), Balduinus, 633. Delanoy (Lanoyus), P. Nicolaus, Viennen-

sis Collegii S. J. Rector, 17, 22, 111, 112,

633

Ddplace, P. Ludovicus, 144, 307, Gb2. Denys fDionisius), Henricus, 682. Desiderius, vide Girardin. Dpvotarum Jesu Congregatio , Neapoli, 668.

Diaz, Alexius, 220.

Diaz (Diez), P. Petrus, 221, 223, 225,227, 228,

230, 236. Diez (Diaz), P. Balthasar, 220. Dionysius, vide Denys. Dirsius, vide Durscius. Domenech, P. Joannes Hieronymus, Sici-

Hae Provincialis, 7Í), 80, 153. 157, 214, 319-

323, 326, 348. 349, 355, 357, ?98-400, 417, 423,

528, 529, 531, 533, 564. Domenech, P. Petrus, 37^, S79, 512, 515. Domenech, Petrus, Villaheltrani Abbas,

361.

Pominicus, Sanctus, 107, 611, 649. Dumont, vide Mont. Duran, P. Jacobus, 565, 567-570. Durantibus, Durantes de, Brixiensis Epi-

scopus, 596. Durscius ( Dirsius), Joannes, 21 .

E

Eboli, Princeps r'e, vide Hurtado de Men- doza, Anna.

Eborensis Archiepiscopus. vide Henricus.

Eborensis Collegii S. J. Rector, vide Ba- rreto, Carneiro. Quadros.

Eduardus (Duarte), Portugaliae Infans, 675.

Elche, Marchio de, vide Cárdenas et Pa- checo.

Elisabeth, Lusitaniae Infans, 443, 444, 454,

463, 467, 537, 542, 675, 695, 699. Eliseus, 203.

Enriquez, P. Emmanuelis Lopez frater, Compiuti, 14.

Enriquez, P. Franciscus, 683, 6~9.

Enriquez, P. Enricus, 446, 456.

Enriquez, P Leo, Conimbricensis Collegii S. J. Rector et Lusitaniae Provincialis Collateralis, 223, 227, 228, 232, 370, S73, 468, 473-475, 481, 484, 483, 580-582, 686, 687, 689, G94.

Krasn.us, Desiderius. 19.

Escalço (Escalceatus), vide. Reis. Escolano, Gabriel, 208. Este, Hercules de, Ferrariae Dux, 275. 281. 547.

Este, Ludovicus de, Ferrariae Ducis fllius,

Ferrariensis Episcopus, 517. Estevez, Michael (quem Polancus Emma-

nuelem vocat), 467. Estrada (Strada), P. Franciscus de, Bur-

gensis Collegii S. J. Superior, 7-9, 35,69 Estrada (Strada), fr. Ludovicus de, O. S.

Bern., 504.

Eugubini Collegii S. J. Rector, vide Ferra- riensis.

Eugubinus Episcopus, vide Corvini. Eugubinus Vicarius, 190, 192, 193, 195, 196,

198, 329, 342 Eystettensis Episcopus, vide Hutten. Ezechiel, 148.

F

Faber, vide Fevre. Facciolati, Jacobus, 495. Falces, Petrus de, 14.

Farnesio, Alexander, Caròinalis, 290, 323-

Ferdinandus I, Romanorum Rex, 19-21, 111, 113, 249-251, 489-491, 637, 638.

Feria, Comes et Dux de, v'.de Suarez.

Feria, Comitissa de, vide Fernandez.

Fernandez, fr. , Andreas, 467, 497

Fernandez, P. Emmanuel, 49 , 506, 507, 613- 621, 650-653, 656-660.

Fernandez, P. Joannes, 446, 456.

Fernandez, P. Urbanus, primum Conimbri. censis, mox Ulyssiponensis Collegii S. J. Rector, S7, 217, 220.

Fernandez de Cordoba, Catharina, Comitis- sa de Feria et Marchionissa de Priego. 499.

Fernandez Manrique, Garcia, V Comes de Osorno, 8.

Fernandez Manrique, Petrus, IV Comes de Osorno, 8.

Ferrari, Philippus, 161, 406-403, 662.

Ferrariae Dux, vide Este.

Ferrariensis, P. Albertus, Eugubini Colle- gii S. J. Rector, 189, 191-194, 197, 199,200, 330, 341, 342.

Ferrariensis Episcopus, vide Este.

Ferrer, Ludovicus, Valentiae praefectus, 360.

Fùvre (Faber), P. Petrus le, 6, 308, 526. Fez (Fessae) Rex, 614.— Ejus filius. 614. Ffrens, Domina de, 308, 316. Flandriae G ubera itrix, vide Maria.

INDEX ONOMASTICUS PERSONARUM

719

Florentiae Ducissa, vide Toledo. Florentiae Dux, vide Mediéis. Fiorentini Collegii S. J. Rector, vide Cou- drey.

Florentinus Vicarius, 44.

Floris (Goudanüs, Gaudanus, Godanus), P. Nicolaus de, 17, 21, 490, 637-639.

Fonseca (Affonseca, Alfonseca, Fonsequa) fr. , Petrus de, 93, 686, 690.

Forcada (Forcadamus), Joannes, 425.

Forcellini, Aegidius, 495.

Fort, Carolus Raymundus, 161 .

Fortunius, Episcopus, 160.

Foscarari, fr., Aegidius, O. P., Mutinensis Episcopus, 179, 182, 186, 278, 284.

Francavila, Dux de, vide Hurtado de Men- doza.

Franciscus, Sanctus, 627. Franco, P. Antonius, 96, 352 , 463 , 483 , 484, 675.

Frias, Ducissa de , vide Velasco.

G

Gabriel, fr., 377.

Galceran de Borja et Castro Pinos, Petrus Ludovicus, Magister Montesiae, P. Fran- cisci de Borja, frater, 71, 76, 210.

Galliae Princeps, vide Margareta.

Galliae Regis Procirator generalis, 290- 2U2.

Galliae Rex, vide Henricus. Galvanelli, Hieronymus, 132, 135, 138. Gambarus, Joannes, 383, 389-391. Gamero, P. Joannes, 79-81. Gams, Pius Bonifacius, O. S. B., 161. Gandiae V Dux, vide Borja, Carolus de. Gandiensis Collegii et Academiae S. J.

Rector, vide Barma. Garamantes, populi Lybiae interioris , 369. Geeraerts (Gerardi), Theodoricus, 309, 310,

316, 681, 683. Georgius, ride Jorge. Gerardi, vide Geeraerts. Gesti, P. Joannes, 215, 216. Gewaerts, Martinus, Stevordianus , Ste-

vordiensis, 110, 114-116, 118, 218. 251, 309,

316, 683.

Giglio (Lilius), Leo del, 42, 46, 171, 174,

343, 346, 555, 558, 560. Girardin, P. Desiderius, lotharingius, Ty-

burtini Collegii S. J. Rector, 201, 204. Godinho (Godinusì, P. Emmanuel, Conim-

bricensis Collegii S. J. Rector, 51-56, 92,

97, 223. Gomez, Andreas, 467.

Gomez (Gomesius), P. Cornélius, alicubi Didacus et Jacobus dictus, 96.

Gomez de Silva, Rodericus (Rui), 502.

Gondi, Maria de, 44, 345.

Gonzaga, Augustinus, Rhegii Julii in Ca- labria Archiepiscopi, 259, 529.

Gonzalez, P. Joannes?, 69.

Gonzalez, P. Joannes, Vallisoletani Colle- gii S. J. Rector, 89, 90, 245, 246, 377, 379t 512.

Gonzalez, P. Joannes (Gundisalvus?), Sal- manticensis Collegii S. J. Prorector, 298, 300, 395.

Gonzalez Dávila, Aegidius, '622 627, 033.

Gonzalez de la Câmara, P. Ludovicus, 161.

Gou, fr., Antonius, 67.

Goudanus, Gaudanus, vide Floris.

Govea, Dr. Jacobus de, 291.

Govierno , P. Michael, 70, 7.3, 79, 208, 213, 362, 365, 478-481.

Gracida, Nicolaus, 481, 480, 6>7, 690

Gram (de Grana), P. Ludovicus de, 221.

Grisson, Antonius, 11.

Gropper (Gropperus), Dr. Joannes, 130, 211 .

Guiché, Claudius de la, Mirapicensis Epi- scopus, 663.

Guise, Carolus de, Guisanus Cardinali^, mox Lotharingius dictus, 102, 289, 290.

H

Hamont ( Hamontanus ) Gerardus , vide

Kalckbrenner. Haraldus, vide Araldi. Heceus, Hezeus, Hecius, vide Hees. Hector, 129.

Hees (Heceu=, Hezeus, Hecius), P. Arnol- dus van, 139, 144, 146, 150 , 301, 307, 310, 311, 412, 521, 592, 5^3, 597.

Helrni, P. Caesar, Veneti Collegii S. J. Rector, 383, 385, 389, 391, 549, 552, 553, 555.

Hemilitae civitatis, seu Hembitae (Xacca, Sciacca) Antistes, 422.

Henao, alias Enao, Alphonsus de, 499.

Henricus, Mgr., 551, 554.

Henricus, Lusitaniae Infans, Cardinalis, Eborensis Archiepiscopus et in Lusitâ- nia Apostolicus Nuntius seu Legatus, 94, 96, 222, 2Õ3, 255, 380-382, 438, 442, 443, 453, 461 , 462, 492, 508, 509, 584, 589, 613, 650, 673, 674 , 678 , 696.

Henricus li, Galliae Rex, 11 , 104, 290, 292, 323, 663.

Heraldus, ride Araldi.

Herennius, 18. 219, 074.

Hernandez, [P. Bartholomaeus , Salmanti-

720

INDEX ONOMASTICUS PERSONARUM

censis Collegii S. J. Prorector, 119, 121,

123, 124, 126. Herodes, 84.

Heussenstamm, Sebastianus von, Mogun-

tinus Archiepiscopus, 5. Hezeus, vide Hees. Hieronymus, Dom., 499. Hieronymus, Sanctus , 352. Hieronymus senensis, 8". Hieronymus, siculus, 87. Hirtius, Aulus, 161.

Hispalensis Archiepiscopus , vide Manri- que, Loaysa.

Hispaniae Princeps, vide Philippus.

Homerus , 675.

Honorius, Julius, 160.

Horatius, Quintus, 335, 352.

Hungariae et Bohemiae Regina, vide Ma- ria.

Hurtado de Mendoza, Anna, Princeps de Eboli , 502.

Hurtado de Mendoza, Didacus, II Comes de Melito, Dux de Francavila, Aragoniae Prorex, 15, 502.

Hurtado de Mendoza, Joannes, V dominus de Moron, 8

Hurtimus , 69.

Hutten, Mauritius von, Eyatetensis Epi- scopus , 21, 22.

I

Ildephonsi, vel IHephonsi, Sancti, Colle-

giales, Compiuti, 628. Imolensis Episcopus, vide Dandini. Indiae Prorex, vide Mascarenhas. Isocrates, 172.

J

Jacobus, lilanus, 682.

Jacobus, Apost., Sanctus, 423.

Javier (Xavier), P. Franciscus, 444, 446,

456.

Jay (Jayus). P. Claudius le , 17 , 20 , 21, 111 . Jesu. Joannes Baptista de, vide Velati. Joanna, Caroli V, Imperatoris, filia, Lusi-

taniae Princeps, 443, 444, 452, 454, 462,

463, 493, 537, 673. Joannes, Lusitaniae Princeps, Joannis III,

filius, 438, 441, 443, 452, 4)4, 460, 462, 538,

543. 672, 673. Joannes III, Lusitaniae Rox, 34 , 93, 221,

222, 226. 230, 236, 353, 438-441, 443 444, 450-

452, 454, 455, 458-460, 462, 463, 466, 467, 492- 494, 535, 536, 538, 540, 511, 543, 544, 587, 59 1 , 672, 674, 676, 679, 686, 697, 698, 701.

Joannes Antonius, bononiensis, 87.

Joannes Antonius. eugubinus, 551, 554.

Joannes Baptista, panormitanus, 533.

Joannes Bonifacius, 551.

Joannes, Mgr., 241.

Job, 703, 707.

Jorge (Georgius), Marcus, 93, 226, 228,231 , 232, 234, 352, 371, 380, 506, 509, 610, 622, 047, 660.

Jover (Joverius, Gioveriusj, Dr. Fraaci-

scus, 294, 295. Julius III, Pontifex,29, 61,214,290, 353,360,

375, 439, 450, 459, 476, 641, 672.

K

Kalckbrenner (Hamont, Hamontanus), Ge- rirdus, Coloniensis Carthusiae Prior, 241, 308, 315, 476.

Kanys (Canisius), P. Petrus, 18 , 20, 21, 114, 115, 250, 375, 376, 489, 490, 637-639, 681.

Kanys (Canisius), P. Theodoricus, 681.

Kessel, P. Leonardus, Coloniensis Colle- ga S. J. Rector, 5, 6, 46, 48, 63, 64, 66, 125-131, 144,240-242, 346, 317,475, 477,680, OSI, 683.

L

Labacensis Episcopus, inde Weber. Laban, 641.

La Fuente, Dr. Vincentius de, 89, 503.

Lamesides, vide Meside.

Landini, P. Sylvester, 70.

Lanoy (Lanoyus, Launoius), vide Dalanoy.

Lapide, P. Cornélius a, 352.

Lapidius, Gerardus, 561. 564.

Lara, domus seu familia de, 8, 15.

Laurentius, P. Blasius, 221.

Laynez, P. Jacobus, Italiae citra Romam et Neapolim, Provincialis, 21, 45, 141, 171-173, 321, 343-345, 356-359, 663.

Legatus seu ííuntius Apostolicus in Au- stria, vide Martinengo,— in Belgio, vide Dandini,— in Gallia, vide Pole,— in Hi- spânia, vide Poggio,— in Lusitânia, vide Henricus.

Legatus Apostolicus Perusii, vide Rovere. Legatus lusitani Regis ad Congi Regem,

96,— Romae, vide Mascarenhas, Alencas-

ter.

INDEX ONOMASTICUS PERSONARUM

721

Legatus venetus in Austria, vide Suriano.

Leite, P. Emmanuel, 96, 225, 230, 236.

Leodiensis Episcopus, vide Austria.

Leonardus, leodiensis, 682.

Leonardus, Mgr., parmensis, S6, 87.

Lima, Cayetanus de, 686.

Linden Ole Tilia), Joannes van der, 144,

309, 316, 683. Lipomani , Andreas, SSmae. Trinitatis

Prior (Antistes saepe vocatus), Venetiis,

389, 390, 551, 552, 554. Loaysa, Garcia de. Cardinalis et Hispalen-

sis Archiepiscopus, 161. Lombardus, Petrus, Sententiarum magi-

ster dictus, 490. Lopez, Alphonsus, Ildephonsus, 14, 499. Lopez, P. Emmanuel, Complutensis Col- lega S. J. Rector, 14, 16, 498, 504, 505, 624,

629. Loth, 604.

Lotharingus Cardinalis, vide Guise. Lotharingus, P Desiderius, vide Girardin. Lovaniensis Academiae Cancellarius, vide Tapper.

Lovaniensis Academiae Rector, 143, 145.

Lovaniensis Collegii, Liliensis dicti, Re- gens, 23 , 24.

Lovaniensis Collegii , Sancti Donatiani, Praesidens, 25.

Lovaniensis Collegii, S. J., Rector, vide Adriaènssens.

Lozano, P. Alphonsus, 81.

Lucas, Sasctus, 142, 172.

Ludovicus, Lusitaniae Infans, Joannis III frater, 222, 439, 443, 492-494.

Luna, Comitissa de, vide Vega, Isabel- la de.

Luna, Petrus de, Comes de Luna et Dux

de Bibona, 27, 400, 423, 424. Lusitaniae Infantes, vide Elisabeth, Henri-

cus, Ludovicus, Maria,— Princeps, vide

Joannes,— Regina, vide Catharina,— Rex,

vide Joannes III. Luther (Lutherus), Martinus, 19, 488.

M.

Magdalena, Sancta Maria, 129. Maguntinus Archiepiscopus , vide Heus-

senstamm. Mahumetus, 408, 584. Maluquer (alibi Malucher), 215. Manare (Manareus), P. Oliverius, Romani

Collega S. J. Rector, 190, 192-195, 19?,

200,328, 331, 340, 341. Maneio, fr. Paschalis. O. S. D., 629.

T. ».

Manrique, Alphonsus de, Cardinalis et Hispalensis Archiepiscopus, 161.

Maquedae, II Dux, vide Cárdenas.

Marcurianus, vide Mercurianus.

Margareta, Galliae princeps, Henrici II so- ror, 104.

Maria, Caroli V filia, et Maximiliani II, Bo- hemiae et Hungariae Regis, uxor, mox Flandriae gubernatrix, 112, 375, 376, 413.

Maria. Lusitaniae Infans, Joannis III so- ror, 442-444, 453, 454, 461, 463, 696, 700.

Maria, Parmae Princeps, 675.

Marrochitanus Episcopus, vide Obregon.

Martinengo , Hieronymus , Legatus seu Nuncius Apostolicus in Austria, Comes et Abbas, 116, 117.

Martinus, Mgr. (Stevordianus?); 683.

Mascarenhas, Helena, Petri de Mascare- nhas uxor, 445.

Mascarenhas, Petrus, Lusitaniae olim Ro- mae Legatus , mox Indiae Prorex, 444, 445, 463. 494, 497, 535, 510, 671, 697, 701 .

Matthaeus, Sanctus, 30, 490, 505.

Mauro, Joannes Antonius di, 87.

Maximianus, alias Maximilianus, 317, 318, 483.

Mediéis, Cosmus I de, Florentiae Dux, 44, 45, 173, 344. 345, 556, 558.

Melancthon, Melanchton, Philippus, 19.

Melito, Comes de, vide Hurtado de Men- doza.

Menander, 352.

Mendoza, Beatrix de, Concentainae Comi- tissa, 74, 78.

Mendoza, Bernardinus de, 74.

Mendoza, Franciscus de, Burgensis Epi- scopus et Cardinalis, 9.

Mendoza, P. Ludovicus de, 202.

Mercurianus, Marcurianus, Mercurien, P. Everardus , Perusini CoHegii P. J. Rector, 36, 41, 162, 168, 170, 332, 334, 335, 338, 339, 409-411, 571, 572, 574, 5~Q, 578, 579.

Meside, Melchior de la, 471, 473.

Messanensis Collesrii S. J. Rector , vide "Vinck .

Messanensis Vicarius, 528, 529. Methymnensis Collegi i S. J. Rector, vide

Sevillano. Miccio, Scipio, 11. Michael, fr. 379.

Mirapicensis Episcopus, vide Guiché.

Miron, P. Jacobus, Lusitaniae Provincia- lis, 94, 95, 161, 217, 222, 317, 351 , 353, 354, 371, 381, 436, 446, 447, 457, 458, 464, 469, 474, 483, 492, 495, 497, 506 , 508, 581, 583, 5C8, 591, 613, 616, 650, 654 , 671,672, 674, 678, 679, 695, 69S, 702.

Misericordiae confraternitas, Eborae, 507

46

722

INDEX ONOMASTICUS PERSO NARUM

— in oppido Elvas. 615, GÌ 9, 653. 658,-

UlyssipoDe, 445. Monserrat, P. Antonius, 216. Mont, Dominus du(Uumont), Reginae Gal- |

liae a libellis et Consiliarius, 665. Monteleone, Dux de, vide Pignatelli. Monterius, Joannes, 471.. Monterrey, IV Comes de, vide Acebedo. Montesiae Magister, vide Galceran. Montibus, Joannes de, 683. Montmorency, L<ux de, Anne, Comes sta-

bilis, Comes stabuli (Connétable) regni in

Calia, 663.

Montoya, fr. Ludovicus de, O. S. Aug., 218

Morcelli, Stephanus Antonius, 161.

Morel (Morellus, Morelius) Jacobus , 99, 367, 517-519, 522.

Moron, dominus de, ride Hurtado de Men- doza.

Mutinensis Collegii S. J. Rector, vide Aver- sanus.

Mutinensis Episcopi Vicarius, 182, 188, 275, 281.

Mutinensis Episcopus, vide Foscarari.

N

Nadal (Natalis), P. Hieronymus, Commis- 8arius in Hisnania et Lusitânia, 26-28, 30, 151, 153, 156-159, 320, 32:?, 324, 354 , 355, 359-361, 363, 370, 371, 381, 438, 439, 441-444, 449, 450, 452-455, 458. 461, 462, 405, 468, 469, 473, 474, 482, 483, 4«<5, 486,492-495, 500. 501, 534, 540, 623, 627, 630, 632, 671, 686, 690.

Navarrus, Dr., vide Azpilcueta.

Navarrus, P., 363.

Neapolitani Collegii S. J. Rector, vide Oviedo.

Neapolitanus Archiepiscopus, vide Carafa.

Neapolitanus Prorex, vide Toledo, Pa- pheco.

Nicolaus, vide Gracida.

Nicolaus (alius a GaudanoY), 19.

Nicolaus, flander, 87.

Nicolaus, Sanctus, 107.

Nieremberg, P. Eusebius, 70, 363.

Niger, P. Joannes, 165, 334, 338, 411, 572, 573, 576, 579.

Niño de Guevara, Ferdinandus, Segunti- nus Episcopus, Patriarcha et regii Con- silii Praeses, 11

Noghera (Nogueira), P Fructuosus, 96.

Nominis Jesu confraternitas in oppido El- vas, 614.

Nova fabrica. Mgr. Nicolaus de 683.

NuBez, Mgr., Marcus, 352, 374. Nunez (Nugnez, Nunnius, Nonius), Barre- to, Aethiopiae Patriarcha electus, 14, 47, I 50, 160, 161, 402, 407, 445, 456, 464, 470, 471 , 496, 583-591, 676-678.

O

Obregon, Sebastianus, Marrochitanus Epi- scopus, 16L

Octiaviano, alias Claudiano, Gadiumprae- fectus, 405, 406,471.

Ochoa, Sanctiu8, 320.

Olave, P. Dr. Martinus de, 572.

Oliva, Joannes, 216.

Olivier (Oliverius) , P. Bernardus , 97 , 319,

320, 323,593,591,683. Orlandini. P. Nicolaus, 15, 202, 357, 596,

668.

Osorio de Silva, Joannes, 109, 357, 705.

Osorno, IV Comes de, vide Fernandez Man- rique, Petrus. — V Comes de, vide Fernan- dez Manrique, Garcia.

Osorno Comitissa de , vide Velasco.

Otello, P. Hieronymus, 214, 257. a56 , 529, 703, 707.

Ovidius Naso, Publius, 37.

Oviedo , P. Andreas , Neapolitani Colle- gi i S. J. Rector, 11, 12,85-87, 243, 214, 393, 510.

P

Pacheco (Paciechus) , Petrus, Cardinalis, Neapolitanus Prorex, 392. ino, 511, 670.

Paeybroeck, P. Daniel, 562.

Palmio, Mgr. Benedictus, 28, 256, 323.

Palmio, P. Franciscus, Bononiensis Colle- gi i S. J. Rector, 132-137.

Panormitani Collegii S. J. Rector , vide Achillis.

Panormitanus Archiepiscopus, vide Taglia - via.

Parada, P. Petrus de, 252, 254.

Paradensis, vel Paredensis, Mgr. Nico- laus, 86, 87, 243, 392.

Parisiensis Academiae Theologiae Facul- tatis Decanus, 295.

Parisiensis Collegii S. J. Rector, vide Broet.

Parisiensis primariae ecclesiae Cantor, di- gnitate Episcopo proximus , 522 , 664.— Poenitentiarius, 664.

Parisiensis Episcopi Vicarius, 293.

JVDEX ONOMASTICUS PERSONARUM

723

Parisiensis Episcopus, vide Bellay. Parisiensis Seaatu3, 101 , 104 , 290, 291 , 293,

296, 604. Parra, P. Petrus, 212, 363. Paulus, Sanctus, apost., 1"!, 3", 134, 137,

142, 173, 211, 257, 285, SO", 352, 399, 410, 418,

435, 572. Paulus, Ormuziensis, 496 , 679. Pelletier, Dr. Joannes, 295. Pelletier (PePetarius) , P. Joannes le, Fer-

rariensis Collegii S. .1., Rector, 546-548. Pelt (Peltanus), Theodorus, van, 10-12, 85,

87, 242-244, 391, 393, 510, 511, 667, 670. Perpiña (Perpiñan, Perpignanus, Perpinia-

nus). Mgr., Joannes Petrus, 352,371,380,

508.

Pertusa, P. Gundisalvus, 94. Perusini Collegii S. J. Rector, vide Mercu- rianus.

Perusinus Episcopus et Cardinalis, vide Corna.

Perusinus Prolegatus, 573, 575. Perusinus Vicarius, seu Proepiscopus, 37-

39, 41, 162, 164, 168, 170, 334 , 335 , 338 , 339,

573, 576, 578, 579. Petrella, Joannes Nicolaus, 87. Petrogoricensis Episcopus, vide Pompa-

dour.

Petrus, Sanctus, apost., 403. Philippus, Hispaniarum Princeps, 502, 642. Pbilippus, belga, P., 43. Phrysius, frisius, Andreas, vide Bokes. Picard (Picart, Picardus) , Dr. Franciscus, 294.

Pijnatelli, Hector, Dus de Monteleone, 87.

Piìias (Pinyes), Balthasar de, 212.

Pires (Perez), P. Ambrosio, 221.

Pires (Perez), Gomesius, 472.

Plaza, P . Dr. Joannes de , 501 .

Poggio, Joannes, Apostolicus Legatus seu Nuncius in Hispânia, 7.

Polanco, P. Joanne3 Alphonsus de, 6, 7, 15, 21, 26, 28, 32, 38, 43, 4 1, 47, 52,54, 60-62, 68- 70, 83. 85-87, 97, 104. 107-109, 114-117, 119- 121, 124, 130, 132, 137, 144, 145. 152, 153, 175, 176, 183, 195-197, 201-206, 208. 210, 214 , 216, 217, 221-226, 228, 240-245, 251, 252, 256, 259, 261-265, 272, 273, 279, 285, 286, 295, 298-301, 305-307, 311, 317, 319-321, 324, 328-333, 336, 340-345, 351-301, 36i-:J6J, 371, 373 , 374, 378- 380, 383-389, S92, 393, 397, 400,402, 413,416- 419, 421, 422, 424, 425,428, 430-432, 4:ì5,438, 439, 444, 452, 457, 4Õ8, 463, 467,469, 470,476, 479, 483, 486, 490-192, 496, 497, 499, 50L-504, 516, 517, 519, 526, 528-531, 533, 533, 548, 549, 551, 553, 557, 572-574, 577, 582, 586, 588,591, 593, 591, 596, 601, 606, 030, 610-612, 646, 662, 667, 66-, 673, 674, 677, 679, 680-684, 6 -0, 705

Pole(Polus), Reginaldus, Cardinalis, 596,

663.

Policinus (Poliziuus, Politinus, Pullici- nus), Mgr. Angelus, 153, 158, 416, 425.

Pompadour, Godefridu3, Petrocoricensis Episcopus, 368.

Pont (Pontanus), Eleutherius du, 204, 207.

Porphyrius, 93.

Portalegrensis et Algarbiorum Episcopus,

vide Alva. Portillo, P. Hieronymus?, 261, 267, 270. Pozo, P. Petrus del, 7, 10, 35, 69. Prat, Gulielmus du, Arverniae seu Clara-

montanus vel Claramontensis Episcopus,

104, 290-293, 368, 517-520, 522, 523, 661, 664,

665.

Prat, P. Joannes Maria, 286, 292, 295, 366, 663, 665.

Prestejoannes, 353, 497.

Priego, Comes de, vide Carrillo de Mendo- za, Fer ìinandus.— irf.Ludovicus.

Priego, Marchionissa de , vide Fernandez.

Provincialis, Aragoniae , vide Rodriguez, Estrada.— Castellao, vide Araoz.— Hispa- niae , vide Araoz. — Itiliae, citra Romani et Neapolim, vide Laynez. — Lusitaniae, vide Rqdriguez, Miron. — Siciliae , vide Domenech.

Pullicinus, vide Policinus.

Q

Quadros, P. primum Tyburtius, dein An- tonius de, Eborensis Collegii S. J. Re- ctor, 52, 252, 254, 441, 452, 460,465, 467,494, 583, 587, 538, 591, 676, 677, 695, 698, 699, 702.

Queralt, alias Cheralt, P. Joannas, 214, 216. I Quiroga, Gaspar de, 15.

R

Ramirez, Michael, 430, 431, 435.

Ramirez de Vergara, Dr. Alphonsus, 15.

Raynaldus, O loricus , 596.

Rebiba, Scipio, Neapolitanae diócesis ad- ministrator, 66}.

Reieniptionis Confraternitas, Neapoli, 470.

Reidt (tietius, Rhetius, Riedt), Mgr., Joan- nes, 64, 681, 683.

Reiffenberg, P. Fridericus, 64 , 680.

Reinaldis, Tarquinius de , 557

Reis (a Regibus), Bernardinus dos, antea

■724

INDEX ONOMASTICUS PERSONARUM

Escalco ( Discalceatus, Escalceatus) di-

ctus, 402, 407, 470, 496. Rhegiensis Archiepiscopus, vide Gonzaga. Ribier, Gulielmus, 6(53. Riera, Mgr., Raphael, 399. Ripalda, Hieronymus de, 598, 600. Rivadeneira, P. Petrus de, 15, 321, 372, 399,

439.

Robertus, Mgr., 320. Robore, fr. Antonius a, 203. Rocca, Antiogus, vel Antiochus, 70, 76, 210.

Rodericus, fr., 379. Rodriguez, P. Cristopborus, 501, 646. Rodriguez, P. Franciscus, 496, 673, 671, 678.

Rodriguez, Dr. Sebastianus, 291. Rodriguez, P. Simon, primum Lusitaniae,

mox Aragoniae ProvinciaUs, 54, 80,351,

437-439, 448, 449, 458. Rogerius, Mgr. Joannes, 153, 158. Roiz (Ruiz?, Rodriguez?), P. Franciscus,

370

Romani Collegii S. J. Rector, vide Ma- nare

Romanorum Rex vide Ferlinandus. Rosis, Dr. Joannes de, 45, 174. » Rovere, Julius de la, Urbini Episcopus et

Cardinalis, Perusii Apostolicus Lega-

tus, 38.

RuizdelaCamara, Didacus, Methymnensis

Abbas, 60, 61,83, 426, 431. Ruiz del Portillo, Hieronymus , 267.

s

Saa, Emmanuel de, 498, 505, 630.

Sae (Sea") Buarcos, Antonius, 472.

Salazar, Gaspar de, 14.

Salazar, P. Míircellus de, 81, 361.

Salazar et Castro, Ludovicus, 8, 15.

Sale, Episcopus de, 161, 445, 457, 464.

Salerni Princeps, vide Sanseverino.

Salinas, Dr. Marcus de, 502.

Sallustius, Crispus, 219.

Salmanticensis Collegii S J. Prorector,

vide Gonzalez, Hernandez.— Rector, vide

Torres.

Salmanticensis Kpiscopus, vide Castro Le- mos.

Salmeron, P. Alphonsus, 41, 44, 45, 86, 141 171, 173. 242-214, 391-393 , 511 , 663, 668-670.

Salomon, 703, 707.

Salomon, Sanctus, 372.

Sanjuan del Puerto, fr. Franciscus de, 161.

Sanchez Antonius, alibi Petrus, 629. Sanchez, P. Joanne? Baptist », 32 , 262, 265 y

268, 270. 378, 427, 428, 433, 434, 586, 590. Sanchez (Sanctius), Rochus, 219. Sancho, Dr. Franciscus, 68. Sanctae Crucis Cardinalis, vide Cervini. Sancto Petro, Joannes Baptista de, 425. Sandoval, fr. Ludovicus de, O. S. Fr..

586, 590.

Sanseverino, Ferdinandus (Ferrante), Sa- lerni Princeps, 11.

Santacruz, P. granatensis (Jacobus?, Pe- trus?) 34, 120, 123, 125.

Santacruz, P. Jacobus, 232, 233, 237-239, 673.

Santacruz, P. Petrus de, 120, 350, 352, 354, 495, 613, 616, 650, 654.

Sarlat, vide Charlat.

Saul, 203.

Schauenburg, Adolphus von, Coloniensis Archiepiscopus, 64, 66, 130, 476.

Schinosi, P. Franciscus, 11, 470, 668.

Schorichius ( Schorrichius , Scorichius ), Mgr., Petrus. 17.

Schotti, P. Andreas. 372.

Scipio, Franciscus , 545, 549.

Sebastianus, 6.

Sebastianus, Lusitaniae Princeps, 673, 686.

Segrian, Joannes, valentini Archiepiscopi coadjutor, 73, 78.

Sententiarum Magister, vide Lombardus.

Serrano, P. Georgius, 686, 693.

Sevillano (Sevillanus, Seviglianus), P. Pe- trus, Methymnensis Collegii S. J. Re- ctor, 60-62, 82, 84 , 264, 265, 269, 270, 426, 429, 430, 433.

Sforza (Sforzia), Domina de , 251.

Sicilia* Prorex, «¡Via Vega.

Seguntinus Episcopus, vide Niño.

Silveira, vide Sylveira.

Socher, P. Antonius, 114.

Soler, P. Monserrate, 216.

Sommervogel, P. Carolus, 269.

Soto, P. Petrus de, O. S. D. , Imperatoris olim confessarius, 596.

Souchière, Hieronymus de la , O. S. Bern., Abbas Clarae Vallis, mox totius Ordinis. dein Cardinalis, 295.

Sousa, P. Michael de, 226, 230, 236, 582.

Soveral, fr. Didacus de, 678, 686, 690.

Spiga, P. Petrus, 70, 413, 593 , 594.

Stephanus, Franciscus, 356,

Stevordianus , Stevordiensis , vide Ge- warts.

Strada, vide Estrada.

Suarez, P. Cyprianus, 217, 220, 492 <, 497, 671, 675.

1 Corride liic, ubi scriptum Alplionsus Cyprianu»

INDEX ONOMASTICUS PERSONARUM

725

Suarez de Figueroa, Gomus (Gomez), V

Comes et I Dux de Feria, 68. Suetonius, 18. .

Sulpitii, Sancti, aediles, Parisiis, 665.

Suriano (Soriano, Surianus), Michael, ve- netus Legatus in Austria, 116.

Sylveira, vel Silveira, P. Gonsalvus, vel Gundisalvus, vel Gonzalus, Ulyssiponen- sis Professorum domus Praepositus, 96, 224-226, 229, 230, 231-236, 370, 372, 381, 441, 445, 452, 460, 465, 467, 49 1, 495, 534, 536-539, 541,543, 544, 695, 697, 699.

T

Tablares, P. Petrus de, 15.

Tagiiavia de Aragon, Petras, Cardinalis

et Panormitanus Archiepiscopus , 153,

157, 324.

Tapper, Ruardus, Lovaniensis Academiae Cancellarius, 141-143, 302, 311, 413, 526, 593.

Tellez, P. Alphonsus, 95. Tellez, P. Balthasar, 93, 686. Textor, Urbanus, vide Weber. Theodosius, Dux de Braganza, 34, 342, 453, 461.

Theresia, Sancta, 14.

Theutonius, Theodosii, Ducis de Bragan-

za, frater, 34. Thomas, bononiensis- 320. Thomas, niarchiensis, 683. Thomas, turca, post baptismum Joannes

Thomas, 419-422. Thou, Jacobus Augustinus de, 594. Tilia, Joannes de, vide Linden. Tilletanus, M. N., 141. Timotheus, Sanctus, 410, 572, 576, 578. Toledo, Eleonora de, Florentiae Ducissa,

44, 173, 344,556,559. Toledo, Garcia de, Neapolitani olim Pro-

regis filius. 244. Toledo, Petrus de, Neapolitanus olim Pro-

rex, 11, 244,344,400. Torres, P. Balthasar, 323, 355. Torres, Dr. Bartholomeus, mox Canariae

Episcopus, 502. Torres, P. Michael de, Salmanticensis Col-

legii S. J. Rector, mox Lusitani Provin-

cialis Collateralis, 32, 34, 57, 58, 61, 68,

119,122,219. 222, 225, 226, 230, 231, 236,

237, 299, 300, 443, 444, 453-455, 462, 537, 538,

542, 543, 623, 672. Tridentinum Concilium, 141, 292. Tullius Cicero, Marcus, 18, 40, 219, 269.

Tyburtini Collegii S. J. Rector, vide Gi- rardin.

Tyburtinus Episcopus, vide Croce.

u

Ugoletti, P. Elpidius, 204, 207, 5Ü3.

UlysBiponensis Collegii S. J. Rector, vide Carneiro, Fernandez, Acebedo.

Urbini Episcopus et Cardinalis, vide Ro- vere.

Ursula Sancta ejusque sociae, 66.

Y

Valderrabano, fr., O. S. Fr., 84. Valderrabano, P. Joannes de, 88, 90, 91,

379, 634, 636. Valdivia, P. Ludovicus de, 300. Valentini Archiepiscopi Coadjutor, vide

Segrian.

Valentini Collegii S. J. Rector , vide Barma.

Valentinus Archiepiscopus , vide Villa- nueva. Valerianus, 683.

Vallisoletani Collegii S. J. Rector, vide

Gonzalez. Vaz (Vasaeus), Alphonsus, 483. Vaz, P. Gundisalvus, 96, 222, 351, 354, 441,

445, 452, 460, 466, 467, 494, 495, 536-528, 541,

543, 695, 699, 700. Vaz, P. Marceli us, 232-254. Vazquez, Mgr. Dionysius, 13, 17, 498, 500,

640, 646.

Vega, Antonius de, Joannis, Siciliae Pro- regis, frater et Italae Abbas, 533, 705.

Vega, Elisabeth de, Joannis, Siciliae Pro- regis, filia, Comitissa de Luna, Ducissa de Bibona, 27, 154, 159, 323, 348, 349, 400, 423, 424.

Vega, Joannes de, Siciliae Prorex, 21, 26- 28, 30, 153, 157, 158, 320, 322, 323, 326, 348, 355, 357, 398, 400, 423, 528, 529, 531, 533, 564, 705, 710.

Velasco, Ludovica de, Joannis Hurtado de Mendoza uxor, 8.

Velasco et Aragon, Juliana Angela, Du- cissa de Frias, Comitis-stabilis Castellae uxor, 8.

Velasco et Aragon, Maria, Comitissa de Osorno, 8.

Velati, alias de Jesu, Joannes Baptista, 189, 194, 196, 198, 199, 329, 330, 340, 343.

726

INDEX ONOMASTICUS PERSONA RUM

Velez, regionis sic dictae, in Africa, Rex, •586, 590, 676.

Veltius, Velzius, Dr., 476.

Venerationis Sanctissimi Sacramenti Con- gregatici, Neapoli,668.

Veneti Collegii 8. J. Rector, vide Helmi.

Venustus, P. Petrus, 563.

Vergara, Dr.. vide Ramírez.

Veyra, vide Vieyra.

Vibero (Bibero) Hieronymus de, vide Bi- bero.

Victoria, P. Joannes de, vide Vitoria. Viennensis Academia, 490. Viennensis Collegii S. J. Rector, vide De- lanoy.

Viennensis Senatus, 114.

Vieyra (Viera, Vieira, Veyra, Beira), P. Franciscus, 220, 221, 353, 402, 445, 456, 463, 467, 534 , 539, 544, 678, 686, 690.

Vignes, Hieronymus, 86.

Vignes, Michael, 86.

Villanueva (Villanova), P. Franciscus, Complutensis Collegii S. J. Rector, 14-16, 267, 499, 500, 625, 629, 631, 646.

Villanueva (Villanova), S. Thomas de, Va- lentin us Archiepiscopus, 80 , 359 , 360, 599.

Vincentius, valentinus, 320.

Vinck, P. Antonius, Messanensis Collegii

S. J- Rector, 26, 31, 106, 109, 256, 257,260,

348, 400, 424, 5H2, 533. Viola (Violaeus), P. Joannes Baptista, Ita-

liae citra Romam et Neapolim Commis-

sarius, 100, 104, 278, 283. Viperanus, Joannes Antonius, 341, 356. Virgilius Maro, Publius, 40, 129. Vito, P. Joannes Philippus, 245, 251, 588. Vitoria (Victoria), P. Joannes de, 21, 116,

250,251,276. Vogado, Ignatius, vide Bogado.

w

Weber (Textor), Urbanus, Labacensis Epi- scopus, 19.

Wishaven (Vishaven, Vishavaeus), P. Cor- nélius, 108, ^56, 399, 683. Wolfgangus, Veccius? 18.

X

Xiarife, alias Giarife, regno Algerii, in

Africa, praefectus, 585, 676. Xavier, vide Javier.

z

Zornoza, Martinus de, 321.

INDEX GEOGRAPHICUS

A

Abbatia Sancti Antonii de Benespera, 225,

230, 236, 583, 688, 691. Abbatia Sanctae Mariae della Grotta (de

Crypta), alias Sancti Philippi, Panormi,

326, 357, 533. Abbatia SS. Petri et Pauli de Itala, propo

Messanam, 400, 533. Abbatia Sancti Germani, 103, 287, 368. Abbatia Vivo (Vivum) dieta, prope Eugu-

bium, 195. Abula, vide Avila. Abyla, vide Ceuta. Aden, 354.

Adriaticum mare, 387.

Aegidii Sancti templum Abulae, 428, 433.

-Burgis, 8. Aethiopia, 439, 450, 459, 591. Africa, 161, 402, 407, 445, 456, 464, 470, 580,

590, 676. Africa, urbs, 21. Agata de'Goti, Sancta, 2ó9. Agatliae Sanctae, templum Coloniae, 346,

475.

Alcala de Henares (Complutum), 13, 14, 17, 67, 80, 126, 232, 498, 502, 503, 505, 622, 646. Aleira, 364.

Algarbiorum provincia, 96, 353, 407.

Algerium, vide Argel.

Almeirin (Almerinum, Almeirinum), 442,

453, 461. Almenara, Castellum de, 15. Andreae, Sancti, templum, Panormi, 154,

159. Anglia, 696.

Annae, Sanctae, monasterium, Conimbri

cae, 225, 230, 235. Annuntiationis templum, Neapoli, 243. Antoing, oppidum, 593. Antonii, Saneti, de Benespera, vide Ab

batia.

Antonii, Sancti, templum S. J., Panarmi 154, 1E8, 159, 324,-Ulyssipone, 444, 454 463,— Vallisoleti, 513.

Anvers (Antuerpia), 139.

Apúlia, 256.

Aragouiae provincia S. J., 679. Aragoniae regnum, 642. Argel (Algeriumj, 586, 590, 676. Arquillo, el, 8.

Arvernia (Auvergne), 368, 517, 520, Gtjy.

Arvernum, vide Clermont.

Ascensionis seu Sancti Michaélis coeno-

bium, Messanae, 528, 701, 705, 708. Augubium, vide Gubio. Augusta Trevirorum, vide Trier. Aurea Camera, Coloniae, 66. Aureliae, vide Orleans. Austria inferior, 19, 250. Auvernia, vide Arverni». Avila (Abula), 428, 433, 434.

B

Baba, seu Beniteuda, Fez, in regno Fezzae,

in Africa, 408, 472, 585, 587, 590, 591. Baetica, 361 , 642. Baetica, provincia S. J,, 679. Baeza, 444, 445, 462. Balaguer, 215. Baños, 8.

728

INDEX GEOGRAPHICUS

Barcelona (Barcino, Barcinona, Barchino-

na), 79, 80, 214, 216, 492. Bartholomaei, Sancti, aedes, Parisiis, 664* Beauregard, 518, 522, 523. Belmontense Collegium, S. J., 14. Benedictinarum monialium coenobium, in

oppido Palacios de Venaver, 9. Beuedictinorum monachorum coenobium,

Florentiae, 44. Berbéria (Belad el-Berber), 583, 588. Bibona. 319-321, 323, 348, 319, 400, 423. Billom (Billiomum, Billomum), 368, 523. Billomense Collegium, S. J., 523, 664. Billomensis Academia, 523. Bologna (Bononia), 132, 135, 138, 603. Bononienso Collegium, S. J., 133. Bordeaux (Burdigala), 369. Brabantia, 307.

Braga (Bracara), 96, 224, 229, 234. Brasilia, 220 , 221, 231, 236, 237, 446, 456, 464.

Bruxelles (Bruxellae), 525. Burdigala, vide Bordeaux. Burgos (Burgi), 7, 8, 10, 35, 67. Burgundia, 287, 367.

c

Cadiz (Gades), 470, 471. Calabria, 259, 356, 358. Calatagirona, 152, 157, 400. Cantorbery (Cantuaria), 596. Carmelitarum monasterium, Viennae, 491. Carpetania, 624.

Carthusiense monasterium, Coloniae, 308, 315.

Castellae provincia S. J., 300, 679.

Castellao regnum, 263, 585, 586, 589, 591, 617, 656. v

Catania, 152, 157, 705, 709.

Uatanense Collegium, 710.

Catliedrale templum, Abulae , 428, 433.— Claramonte, 519.— Eugubii, 198, 329, 342. —Florentiae, 556.— Lovanii , 149.— Vien- nae, 114, 374.

Cela (Sala), in Africa, 161.

Cella, plurium oppidorum in Africa no- men, 161.

Cellensis provincia proconsularis, 161. Ceuta (Exilissa, Septa, Abyla, ad septem

Fratres, Ceita), 406, 471, 472, 586, 587,590,

591.

Clarae, Sanctae, monasterium, Conimbri- cae , 225, 230, 235.-Gandiae, 363.

Claramontanus Episcopatus seu Dioecesis, 661, 662.

Clermont (Arvernum, Claramontium, Cla- rus Mons), 518, 521, 522.

Clormont, Hotel de (Claramontana, Claro- montana vel Claromontensis domus), Pa- risiis, 285, 286, 297, 369, 520, 523, 666.

Coimbra (Conimbria, Conimbrica), 34, 51, 55, 56, 58, 59, 92, 93, 120, 123, 217, 218, 220, 223, 228 , 235, 239, 252, 254, 352, 370, 373, 437, 444, 448, 454, 455, 463, 464, 468, 469, 473, 475, 482, 483, 486, 495, 580, 615, 653, 678, 679, 683.

Colonia, vide Koeln.

Coloniense Collegium Bursa nova dictum,

64,

Coloniensis Academia, 129.

Complutense Collegium, S. J., 14, 15, 499,

627, 628, 630. Complutense Collegium, Majus dictum, 15,

503.— theologorum, Matris Dai, 503, 623. Complutensis Academia, 504, 628, 629. Complutum, vide Alcala. Compostella, vide Santiago. Compostellanum Collegium S. J., 444,

455.

Concentaina, 74, 78, 208, 210. Concha, vide Cuenca. Cónchense Collegium, 14. Congum, 96.

Conimbria, Conimbrica, vide Coimbra.

Conimbricense Collegium, S. J., 49, 51, 53, 55, 57, 58, 92-94, 97, 220, 223, 225, 227, 229- 231, 236, 371, 372, 381, 437, 438, 440,444, 448, 451, 455, 460, 468, 469, 474, 495, 580-5S2, 684-686, 688-690.

Conimbricense Sanctae Crucis monaste- rium, 686.

Conimbricense Sancti Michaelis Colle- gium, 686.

Conimbricense Sancti Pauli Collegium, Regium et Artium dictum, 224, 686, 690.

Conimbricensis Regia Academia, 93, 581, 686, 690

] Constantinopolis, vide Stamboul. Conversarum monasterium, Drepani, 152,

157.— Ferrariae, 547.— Messanae, 531, 704,

708.— Mutinae, 276, 282, 602. Cordoba (Corduba), 444, 455 , 463, 495, 499-

501, 630, 672. Cordubense Collegium S J.,444, 455, 463,

499.

Corinthus, 388. Corsica, 70.

Cosmae et Damiani, Sanctorum, templum,

Parisiis, 103,287, 662. Croix Fontaine (Crucifontanus Ager), 517. Cuenca (Concha), 15, 71.

INDEX GEOGRAPHICUS

729

D

Denia, 364.

Dominicanorum FF. coenobium , Valen- tiae, 80.

Dominicanorum FF. sacra aedes, Lovanii, 142.

E

Ebora, vide Évora.

Eborense Colleg-ium, S. J., 49, 50, 253, 255,

610, 612, 616, 650, 678. Eborense Colleg-ium orpbanorum, 253, 255,

371, 380, S82. Eborensis Archidioecesis, 94, 610, 649,

650.

Elvas, oppidum, 613, 615, 619, 622, 650. Ercavica, vide Seg-orbe. Errisis provincia in Mauritania, 408. Eug-ubinum Colleg-ium, S. J., S. Nicolai

dictum, 190, 196. Eug-ubio (Eugubium), vide Gubio. Europa, 387, 470.

Évora (Ebora), 49, 161, 252 , 254 , 352 , 354, 442, 445, 457, 464, 483, 506, 509, 610, 614, 647, 600, 651, 671, 677, 678, 686, 690.

Exilissa, vide Ceuta.

F

Felicis Sancti (San Fins), Abbatia, 688.694. —Colleg-ium S. J., 34, 57, 225, 230, 236, 317, 318, 444, 445, 685, 690. -Oppidum, 441, 445, 582.

Ferrara (Ferraria), 278, 283, 545, 549, 663. Fez, urbs, vide Baba.

Fez (Fessae vel Fezzae) , reg-num , 585, 586, 589, 590.

Firenze (Florentia), 42, 46, 171, 174, 214,

343, 344, 346, 555, 55S, 558, 530. Flandria (Pays-Bas), 78, 214, 307, 367, 413. Florentia, vide Firenze. Florentinum Colleg-ium S. J., 171-173. Fonteniente, vide Onteniente. Franciae insula, 662.

Francisci, Sancti, coenobium, in urbe El- vas, 620. Fratta, 193.

G

Gades, vide Cadiz. Galisteo, S.

Gallia, 286, 287, 292, 366, 594, 662.

Galliae provincia S. J., 289.

Gandia, 70, 74-76, 78, 80, 208, 209, 213, 216,

362, 364, 478, 479, 498, 500, 501, 620, 640,

642, 644-646. • Gandiense Colleg-ium, 71-73 , 77-79 , 363,

641, 645, 646. . Germani Sancti, Abbatia, Parisiis, 662. Germania, 118, 130, 376, 487. Germania Austriaca, 248. — Superior, 19. Germanicum Colleg-ium, Romae, 46, 47,

358.

Gerona (Gerunda), 215, 216. Gracium, Graecium, vide Gratz. Granada (Granata), 34, 120, 123, 125, 444. 455.

Gratia , eremitorium Sanctae Mariae de,

prope Elvas, 62i, 660. Gratz (Gracium, Graecium), 250. Guarda, 225, 230, 236.

Gubio, Gubbio, Eug-ubio (Aug-ubium, Eu- g-ubium), 171, 189, 190, 193-195,200,214, 328. 330, 331, 340, 342, 343.

Gueldre, 144, 682.

Guipúzcoa, 69.

H

Habata, provincia in reg-no Fez, 408. Hembita, Hemilita, civitas, Sciacca, Xac- ca, 422.

Hieronymianorum FF. coenobium, S. Joan-

nis de Orteg-a dictum, 7. Hierosolyma, Hierusalem , Jerusalen, 53,

212, 620. Hispalis, vide Sevilla.

Hispânia, 15, 89, 110, 118, 126, 131, 161 , 240, 248, 355, 364, 434, 478, 503, 586, 590, 622, 623, 626, 640, 643, 679.

Hollandia, 144.

Hung-aria, 21, 111.

I

índia orientalis, 20, 220 , 231 , 236 , 353 , 354, 445, 446, 456, 463, 464, 497, 582, 671, 678, 679, 685, 697, 701.

730

INDEX GEOGRAPHICUS

Ingolstadt (Ingolstadium), 21. Italae, Abbatia et coenobium , 533, 705, •708.

Italia, 290 , 341 , 356 , 360 , 361 , 440 , 451 , 459, 538.

J

Jabea (Xavea), 364.

Jerusalen, $ide Hierosolyma.

Joannini , Sancti, templum, Florentiae,

345, 556, 557, 559. Joannis de Sardón, Sancti, templum , Me-

thymnae Campi, 270. Justi et Pastoris, Sanctorum , collegiata

ecclesia, Compiuti, 16.

K

Koeln (Colonia), 5, 46, 47, 63, 66, 126, 127, 129-131, 144, 240-242, 346, 347, 475-477, 680, 681, 683.

L

Lamberti, Sancti, aedes, Leodii, 682.

Larach, Larache (Lixa), 407, 473.

Lauretum, vide Loreto.

Lisboa (Olyssipo, Ulyssipo, Ulyssipona, Lisbona, Lixbona), 93, 217, 218, 222, 234, 350, 351, 354, 372, 381. 402, 4a6, 438-441, 444- 446, 450, 451, 455-459, 463, 465, 471, 492-494, 497,584,559, 544, 581, 583, 586, 590, 591, 613, 671, 686, 690, 695, 697, 701, 702.

Lixa, vide Larach.

Loreto (Lauretum), 144.

Louvain (Lovanium), 18, 23-25, 47, 64, 101, 139, 140, 148, 150, 295,301, 304, 310-312, 412, 524, 592, 593, 597, 681, 6S2.

Lovaniense Collegium S. J., 241. 593.-Ca- strense, 143, 14L— Falconense, 144, 593.— Liliense, 23, 24, 144, 594.— Porcense, 24.— theologorum (Liliense?), 145, 594.

Lovaniensis Academia, 47, 142, 144.

Lovanium, vide Louvain.

Lummen, 307.

Lupia, fluvius in Gallia, 662.

Lusitânia vel Portugallia , 8, 34, 52, 61, 68, 80, 82, 83. 96, 1 18, 126, 222-224, 234, 235, 245, 260, 299, 352, 407, 438, 442, 444 , 446, 449,

453, 454, 461, 463, 4S3, 492, 497, 582, 585, 586, 589, 591, 621, 671, 674, 677, t'86. Lutetia Parisiorum, vide Paris.

M

Maestricht (Trajectum superius), 682.

Mainz ^Magontiacum , Maguntia, Mogun- tia), 5.

Majorica, insula , 501.

Marchenae Collegium S. J., 14.

Marci Sancti, templum, Romae, 24.

Mariae Sanctae, templum majus, Messa- nae, 108 — Panormi, 707.— Parisiis, 664.

Mariae Sanctae, della Grotta , templum et Abbatia, vulgo S. Philippi dieta, Panor- mi, 324, 325, 705.

Mariae, Sanctae, ad Ripam, templum, Viennae, 114, 250.

Martini, Sancti, templum, Salmanticae. 67.

Matritense Collegium S. J., 14. Mauritania, 160, 161, 677.— Cellensis, 160. —

Tingitana, 406, 407.— Sitifensis, 160. Medina de Rioseco (Methymna de Rioseco).

427, 433.

Medina del Campo (Methymna Campi), 32, 60-62, 67,82-84, 261, 262, 266-268, 270, 426, 429, 430, 433-435, 565, 567, 570, 586, 590.

Melazzo, vel Milazzo, olim Mylae,53.

Melita, insula, 533.

Messana , vide Messina.

Messanense Collegium S. J., 152, 157, 356, 357, 398-400, 530, 532, 533, 701, 705, 708, 710.

Messina (Messana), 26, 27, 31, 106, 109, 153, 158, 214, 256, 259, 260, 355-357, 396, 398, 399, 401, 425 , 528, 529, 531, 564, 702, 7f5, 706, 710.

Methymna Campi, vide Medina. Methymna de Rioseco, vide Medina. Methymnense Collegium S. J., 268, 42<;,

431, 432, 565, 567, 569, 570. Michaelis Sancti templum, Lovanii, 143,

147, 148,302, 303, 311, 415. Milazzo, vide Melazzo. Minimorum coenobium prope Clermont,

518, 519. Mirepoix, 663.

Misericordiae aedes iu Mauritania , 405, 589.

Misericordiae templum. Conimbricae, 52,

53, 224, 225, 229, 235. Modena (Mutina), 175, 179, 183, 186, 189, 21 1.

272, 278, 284, 601, 605, 609. Moguntia, vide Mainz.

INDEX GEOGRAPHICUS

731

Monreal, 8.

Monreale (Mons regalis, Mons regius), in

Sicilia, 319, 320, 322, 445. Monsferanius, vide Montferrand. Montargis (Mons Arginus, Montargium).

662.

Montferrand (Monsferanius) , 521. Mora, 95.

Mutina, vide Modena.

Mutinense Collegium, S. J., 17Õ, 177, 183,

211, 219. Mylae, vide Melazzo.

N

Napoli (Neapolis), 10-12, 27, li, 85-81, 214, 242-245, 391, 393, 510, 511, 667, 671.

Neapolitanum Collegium, S. J., 12, 243, 393, 511.

Neapolitanum regnum, 11.

Nicolai Sancti, templum, Eugubii , 196.— Measana, 107-109, 530.

Nimègue (Noviomagum), 68), 682.

O

Ognate, Ognatum, vide Oñate. Olyssipo, vide Lisboa. Onnate, vide Oñate.

Onteniente (Fonteniente et Ontiniente),

208, 210, 212, 213, 362, 363, 479, 642, 643. Oñate (Ognate, Ognatum, Onnate), 1, 8. Orleans (Aureliae), 662.

P

Padova (Patavium), 204. Palacios de Venaver, 9. Palermo (Panornum), 151, 152, 155-157, 160,

319-323, : 27, 348-350, 356, 357, S99, 416, 425,

533, 561, 564. Panormitanum Collegium S. J., 151, 152,

155-157, 159, 326, 399, 400, 419. Panormum, vide Palermo. Paris (Lutetiae Parisiorum, Parisii), 97,

101, 105, 287, 290, 295, 297, 321, 365,366,

368, 369, 516, 517, 522, 523, 661, 662, 666. Parisiense Collegium, de la Sorbonne di-

ctum, 295, 664. Parisiensis Academia, 102, 104, 292, 366, 521 ,

548, 664.

Parisiensis domus S. J., Claramontensis et Claramontana dieta, vide Clermont.

■ Parisii, vide Paris.

Passaron, 8. I Pataviensis diócesis, 19.

Patavinum Collegium S. J., 207.

Patavium, vide Padova.

Pays-Bas, vide Flandria.

Perigueux ( Petrogoricum , Petragorica), 368.

Peruggia, Porosa (Perusium), 36, 41, 162, 168, 170, 171, 214, 332, 336, 409, 411 , 571 . 572, 574, 577.

Perusina Academia, 161,410.

Perusinum Collegium S. J., 162, 167, 168, 170, 410, 573, 576, 579.

Perusium, vide Peruggia.

Petri Sancti templum, Bononiae, 130. — Lo- vanii, 302-301, 311, 312, 526.

Petrogoricense Gymnasium, 368.

Petrogoricum , Petragorica , vide Peri- gueux.

Philippi Sancti, templum et Abbatia, Pa-

normi, vide Mariae. Philippi Grandis, Sancti, Abbatia, Mesaa-

nae, 705, 708. Pincia, vide Valladolid. Pinda, in regno Congi, 96. Placentinum Collegium, S. J., 267. Portalegre, 232, 233, 237 Portalegrensis dioecesis, 228, 236 Porto, o Porto (Portus), 221, 229, 234, 442,

453, 461 . Portugallia, vide Lusitânia. Portus, vide Porto.

R

Rhenus inferior, 64. Rivera, 8.

Rochefontaine (Rocefontanus), 517. Rochi, Sancti, templum et domus S. J.,

Ulyssipone, 441, 444, 452, 454, 460, 463, 466,

494, 535, 540, 672, 697, 698, 701. Roma, 6, 12, 18, 24, 37, 47, 62, 86. 110, 126,

139, 172, 190, 214, 221, 223, 240-242, 248, 259,

321, 323, 327, 332, 310, 349, 351, 354, 356, 393,

400, 411, 438, 444, 449, 466, 486, 497, 499, 553,

591, 598, 640, 667, 677, 681 . Romanum, Collegium S. J., 24, 176, 184,

197, 663, 617.

S

Saguntia, vide Sigüenza. Sala, vide Cela.

732

INDEX GEOGRAPHICUS

Salamanca (Salmantica), 14, 31, 34, 35, 67-

69, 119, 121, 126, 567, 298, 300, 371, 394, 395,

428, 435. 483. Salmanticense Collegium S. J., 32, 300,

379, 394. Salmanticensis Academia, 67. San Fins, vide Felicis. San Martin, oppidum, 8. Santarém, 442, 453, 461. Santiago de Compostela (Compostella), 34,

68, 444, 455, 469, 473. Saoca, Sauca (SciaccaV), 705. Sardinia, 70.

Sciacca (Xacca, Saoca, Sauca?), 705. Segontia, vide Sigüenza. Segorbe (Srcavica), 68. Seguntia, vide Sigüenza. Seguntinum , theologorum Collegium, 629.

Seo, la, primarium templum, Gandiae, 73. Septa, vide Ceuta.

Sevilla (Hispalis), 161, 444, 455, 586, 590, 677.

Sicilia, 28, 74, 153, 157, 158, 242, 244, 322, 355, 360, 418, 440, 451, 459, 510, 531, 533. 640, 667.

Siciliae monasteria, 153.

Sigüenza (Saguntia, Segontia, Seguntia),

14, 501, 502. Siguntina Academia, 502. Siguntinum Collegium, 502. Sparta, 495.

Stamboul (Constantinopolis), 27. Stephani Sancii templum, Viennae, 114. Sulpitii, Sancti, templum, Parisiis, 665.

T

Taormina, Tavormina, Tauromina, 705. Tetuan, Tutuam (Tituanum), 445, 406,464,

470, 583, 585, 588, 590. Tivoli (Tybur), 201, 203. Toledo (Toletum), 15, 585, 590. Toletana domus professorum S. J., 14. Toletum, vide Toledo. Tornar, Thomar, Castellum de, 226 , 230,

236.

Torremenga, 8.

Trajectum superius, vide Maestricht.

Treveri, Treviri, vide Trier.

Trient (Tridentum), 21, 663.

Trier (Treveri, Treviri, Augusta Treviro-

ruin), 5. Tybur, vide Tivoli.

u

Ulyssipo, Ulyssipona, vide Lisboa. Ulyssiponense Collegium S. J., 217, 220,

440, 441, 445, 451, 452, 459-461, 494. 495, 675,

676, 679.

Ulyssiponensis domus professorum S. J.,

441,451,459, 465,495. Urbino (Urbinum), 342. Ursulae, Sanctae, templum , Coloniae, 6,

475.

V

Valencia (Valentia), 79, 81, 208, 359-361, 363, 364, 437, 448, 449, 598, 600, 643, 644, 646.

Valenciennes, 594.

Valentina Academia, 360, 599.

Valentinum Collegium S. J., 80, 363, 599, 645.

Valladolid (Vallisoletum, Pincia), 69, 88, 90, 91, 245, 247, 377, 379, 427, 433, 502, 512, 513, 515, 630, 634, 636.

Valle de Gama, 8.

Vallisoletanum Collegium majus, de San- ta Cruz dictum, 89, 91.

Vallisoletum, vide Valladolid. • Vastinus tractus, seu regio, Galliae, 662.

Velez, Africae regio et urbs, 586, 676.

Venetiae, vide Venezia.

Venetum Collegium S. J., 388, 390, 549, 553.

Venezia (Venetiae), 383, 388, 389, 391, 549,

552, 555. Vienna, vide Wien.

Viennense Collegium S. J., 250, 373, 375, 638.

Viennensis Academia, 249. Villacastin, 68. Villalba del Alcor, 8. Villasirga, 8. Villavieco, 8.

w

Wien (Vienna), 17, 21, 22, 110, 115, 118, 214, 248, 251, 373, 375, 376, 487, 491, 637, 640, 681, 682.

X

I Xacca, vide Hembita. Xavea, vide Jabea.

z

Zarauz, Çarauz, 69.

INDEX

LITTERARUM QUAE IN HOC SECUNDO VOLUMINE CONTINENTUR

CLXVIÍI. Leonardus Kessel. . .

CLXIX. Petrus del Pozo

CLXX. Theodorus Peltanus...

CLXXI. Dionysius Vazquez. . .

CLXXII. Nicolaus de Lanoy . . .

CLXXIII. Adrianus Adriaens- sens

CLXXIV. Antonius Vinck. ...

CLXXV. Onuphrius Cavalle- rius

CLXXVI. Petrus del Pozo

CLXXVII. Everardus Mercu- rianus

CLXXVIII. Leo del Giglio...

CLXXIX. Leonardus Kessel. .

CLXXX. Alphonsus Barreto.

CLXXXI. Melchior Cotta....

CLXXXII. Emmanuel Godinho

CLXXXIII. Petrus Sevillano.

CLXXXIV. Gerardus Cools..

CLXXXV. Antonius Gou

CLXXXVI. Michael Govierno

Praecedentium Michaêlis Go- vierno litterarum latina ver- sio

CLXXXVII. Joannes Gamero..

Colonia Burgis Neapoli Compiuto Vienna

Lovanio Messana

Salmantica Burgis

Perusio Florentia Colonia Ebora Conimbrica »

MethymnaC. Colonia Compiuto Gandia

Valentia

1552 Augusto 31 • Septembri 1

» 4

» 20

» 22

Üctobri i

8

» 31 » » Novembri 1 1 » 14 » 28

Decembri

i

21

29

734

INDEX LITTERARUM

CLXXXVIII. Petrus Sevillano. MethymnaC.i 1552 Decembri

CLXXXIX. Theodorus Pelta-

nus Neapoli » »

CXC. Joannes de Valderrabano. Vallisoleto 1553 Januário

Praecedentium Joannis de Val- derrabano litterarum latina

versio » » »

CXCI. Melchior Cotta Conimbrica » »

CXCII. Robertus Clayssonius. . Parisiis » »

CXCIII. Antonius Vinck Messana » »

CXCIV. Marti nus Gewarts Vienna » »

CXCV. Bartholomaeus Hernan- dez Salmantica » »

Praecedentium Bartholomaei Hernandez litterarum latina

versio » » »

Praecedentium Bartholomaei Hernandez litterarum latina versio cum emendationibus a

P. Polanco inductis » » »

CXCVI. Gerardus Cools Colonia » »

CXCVII. Hieronymus Galva-

nelli Bononia » »

Praecedentium Hieronymi Gal- vanelli litterarum latina ver- sio » » »

CXCVIII. Arnoldus Hezeus... Lovanio » »

CXCIX. Paulus d' Achillis.... Panormo » »

Praecedentium Pauli d' Achillis

litterarum latina versio » » »

CC. Joannes Nuñez » » Februario

CCI. Everardus Mercurianus. . Perusio » «

Praecedentium Everardi Mer- curiani litterarum latine red-

ditarum fragmenta » » »

CCII. Leo del Giglio Florentia » »

CCIII1. Franciscus Bordon. .. . Mutina » »

Praecedentes Francisci Bordon

16 27

* Corrige suo loco, ubi scriptum est CHI.

INDI	:x LITTERARUM				735
litterae a P. Polanco emenda-					Pag-
	IVA n tina IVI U L l II d	*553	r co ruano	I 1
CCÌ\T Inonnpc Rarvt a Valuti	kii evi! hi A			¿o	I 09
{~* f~*\T nr/iri ne MonQrflnc
CCVI. Residenus Girardin.. . .	i yuuic		arti/"* i»! d I L 1 V	!4	201
(~* C ' \ / T T T-T 1 ¿»i i t ri ¿i t"i n c nn tonne	Da fii \tì f\ I d Id V 1 \J			o c	204
i_» v_» v 1 1 i . iviicnaLi vjovjcrno ....	Gandía		Aprili	\)	208
r'r'TV TniinnAC rìnorolt	Od I L 1 II U II C			22	215
C~* f^Y 1 Tm r* l o n 1 1 c nu arP7	T T 1 v ç ç i noni*			9 £	217
	Conimbrica			¿O	223
					22b
Praecedentium Marci Jorge lit—
					2 34
f~* \T T T T AAnor/liic TViaecol .A. 1 I l . LcUuaiUUi) ivcbacl. . • • •	t aI a n 1 1 VjUIUIUcì			3°	240
CCVWT Tri or\A nrne Ppltannc VjV_<ai v . i neouorus reiianus. .	Nespoli				242
V^l^A-V . DclltUlLLUbj Cd Ldldll Ui> •	V ali J oUlC LU		ivi d 1 U		245
CC"V\T1 Mortinnc r.mr-irfc LiVjÀvi. iviariinus uew ans . . . .	Vienna				24O
LLA v il. iviarceiius v az. ......	Ebora				252
vjLj/vv'ü- iMicnaei oe oairros.	Ebora				2 54
rTVIY A ntnniiiQ Vinrl-	Ivi Accono				250
I 1 Y Y IVI q "v 1 m 1 1 1 ümic 1 inpllQ	IVIClIlVllJIJd \~j •				261
rrvY r M partili/-»	»	»	1)	4	207
CCXXII. Franciscus Bordon. . .	Mutina			5	272
ridCicucuuuiii r idiicioci dui
finn liftí^T-cirn m pvp m ni n m q
P. Polanco emendatarum ....					279
rrYYITT RnhprtiT; riavstn- Vj Vj . \ /V ili. IVUUL 1 IUj Vjldy joU
	Parisiis			7	285
CCXXIV. Joannes Gonzalez. . .	Salmantica	»		io	298
rrVYV Arnnlrliic U0,o„c v>v^\a. V . rvrnoiGus riezeus ....	Lovanio		»		301
Praecedentes Arnoldi Hezei lit-
terae a P. Polanco emendatae.	»		)>	»	31 1
rPYYVl Müvimiannc	San Fins		A	2 I	3!7
rrYYVTT Pflnlii« H' Arhillic VjVjAA V H. rdlilUa u /\cnniis..	Panormo			o/í 20	319
rTYWITI » VjVjAA Vili. »	i		)>	27	322
1 i YYTY C*\ 1 l \r t*i n c Minorane VjVjAAIA. U11VCI1U5 IVia Ila lcU o •	Eugubio			31	328
CCXXX. Edmundus Augerius.	IT C 1 U j 1 U		Junio		332
Praecedentes Edmundi Augerii
litterae a P. Polanco emenda-
	»	»			336
CCXXXI. Joannes B. Velati...	Eugubio		K.	30	340

736

INDEX LITTERARUM

Pag-.

ffYYYII I pn HpI Gicrlin LiVvAAAHì l—i CU Utl V J 1 wliu • • • « •	Florentia	ICC? 1 J J Ó	Julio	j	343
rTYYYITI T pnnnriìns K>«;<;pI	Cn 1 nn i a				346
iTYYYIV Paiiln<; n" Achillk	Pano rm n			2	348
rrYYVV DptriK tip Marita V > LíAAA V» I L u LI o LI Ç Od IX Lei
	TJlyssipone	))	))	I i	3 to
ffYYXVl Hieronvmus Dome-
	Messana		))	12
CCYYYVI1 I ucius Croce	Valentia		Augusto	3 J	3 ço
CCYYYVITI Michael (Invierno V_j Aiv /V V 111» l'i 1 1 i VJ U V 1Ç1 11U<	flii nH i a v 1 diluid			28	362
CCYYYIX Rohertus Clavsso-
	Pa risita 1 dlioiio				3 ("i c jOÍ)
fCYÍ Melchior Cotta	Conimbrica	n		3 I	370
CCXI I Erardus Dawant	Vienna	yi	Septembri	I	373 DIO
CCXT Ti Petrus Domenech	Vallisoleto	))		))	377
CCXT III Michael He Rairros \_( V_j A 1— * 111. iviicilct^l Ut uan i uà. «	Kbora	D		))	380
f rví TV íníinnp<; narnhnrn*; L»V^AIj1 V • JUdllllCo vJclllJ UcLl Ilo . •	Venetns			2	383
PríiprPíípntin m Toíinni*! (riìmhii- 1 J d t L LUt 11 U U 111 ,.l U d 1 1 1 1 l j VJaUJ Ua
ri littprnriim friioTTipntnm ita- li llllCL al UHI il avjllitn luin ita
licu m	j)	»	»	»	300
CCYJ V Theorlorns Peltanus	Neapoli		»		30 r
ffYT VI N	Sal m antica	))		8	30/1 jy4
rpvi VIT Annihal a Coiirlrero V-íLiAL V 11. rx 11 111 Udì a. VjL/uuiciu,	M esgana		)>	1 1	jyu
CCY\ VITI Tnanneç Niiñe7 LjvjALi V 111* JUdllllCo liUUL¿. • • •		)>		1 2	¿LO 3
rPYI TY »			)>		407
\_¿ . J . LI 1 1 1 LI 1 i U U o fi Uctl 1UJ . m 9 •	Perusio			I c 1 J
CCL I ArnoldusHezeus.	Lovanio	»	»	17	412
(T^T 1 Ancrplns PuhlinniK V> l 1 ■ - v 1 1 ^ C 1 US I UUllL-lHuJ ■ . .	Panormo		»	23	/i T 7
CCÌ TIT PotriK "^pvillann	Mpthvmna C i ivi c 111 V 111 11 d v_* «			2Q	4.26
CCÌ IV MirVinpl Ramire?					Ali
CC\ V Tarnhiii Mirnn	Lllyssipone	))	Octobri	10	/1 3(1
l^rdcCcUclllllini JdLULH iVll I UH 111-
terarum latina versio.					44/
I~) roo^Aniirttpc In ta ni A/1 1 mn Ili" rrdctcuciuto jdiuui iviiiun in—
LCldC a l . 1 UldnCU ClllCIlCld Idt.					43°
CCLVI. Tiburtius de Quadros.	»	D	»	28	46 s
	Conimbrica	»	»	31	468
CCLVIII. Joannes Nuñez	Tituano	»	Novembri	12	47O
CCLIX. Melchior Cotta	Conimbrica		»	29	473
	Colonia	»	Decembri	9	475
CCLXI. Michael Govierno	Gandia			20	478

Praecedentium Michaelis Go-

INDEX LTTTER ARUM

737

vierno litterarum latina ver- sio Gandia

CCLXII. Nicolaus Coriimbrica

CCLXIII. Erardus Dawant Vienna

CCLXIV. Cyprianus Suarez '.. Ulyssipone

CCLXV. Emmanuel Compiuto

CCLXVI. Marcus Jorge Ebora

CCLXVII. Theodorus Pelta-

nus Neapoli

CCLXVII 1. Petrus Domenech. V-allisoleto

CCLXIX. Robertus Clayssonius. Parisiis

CCLXX. Arnoldus Hezeus.... Lovanio

CCLXXr. Annibal a Coudreto. Messana

CCLXXII. Franciscus Viera... Ulyssipone Praecedentium Francisci Viera

litterarum latina versio »

CCLXXIII. Franciscus Scipio. Ferraria

CCLXXIV. Caesar Helmus Venetiis

PraecedentesCaesaris Helmi lit- terae a P. Polanco emenda-

tae »

CCLXXV. Leo del Giglio Florentia

Praecedentium Leonis del Gi- glio litterarum latina versio. » CCLXXVI. Gerardus Lapidius. Panormo CCLXXVII. Jacobus Duran... MethymnaC.i Praecedentium Jacobi Duran lit- terarum exemplum emenda-

tum »

CCLXXVIII. Edmundus Auge-

rius Perusio

Praecedentium Edmundi Auge-

rii litterarum latina versio. . . » 1 Eaedem Edmundi Augerii litte- rae cum P. Polanci emenda-

tionibus »

CCLXXIX. N. Costa Conimbrica

CCLXXX. Antonius de Qua- dros Ulyssipone

1553 Decembri 20

29

1554 Januário 1

5

10 14 15

>8 20

25

Februario 4

28

Marti o 16

1 Corrige suo loco, ubi est Alphonsus Cyprianus.

T. 11.

47

73S

INDEX LITTERARUM

Praecedentium Antonii , olim Tiburtii, de Quadros littera-

rum latina versio Ulyssipone 1534

CCLXXXI. Arnoldus Hezeus. . Lovanio GGLXXXII. Hieronymus Ri-

palda Valentia »

CCLXXXIIL Andreas Bonin-

segna Mutina

Pracedentes Andreae Boninse-

gna litteraeaP.Polancoemen-

datae » »

CCLXXXIV. Marcus Jorge Ebora

CCLXXXV. Aegidius Gonza- lez • Gompluto t>

CCLXXXVI. Joannes de Val-

derrabano Vallisoleto »

GCLXXXVII. Erardus Dawant. Vienna CCLXXXVIII. Dionysius Vaz- quez » Gandia »

CCLXXXIX. Marcus Jorge Ebora

CCXC. Robertus Clayssonius. Parisiis CCXCI. Theodorus Peltanus.. Neapoli

CCXCIÍ. N. N Ulyssipone

GCXCIII. Leonardus Kessel... Colonia CCXCIV. Franciscus Enriquez. Conimbrica Praecedentium Patris Francisci Enriquez litterarum latina

versio » "

GCXCV. Antonius de Quadros. Ulyssipone Praecedentium Patris Antonii

de Quadros litterarum latina

versio » "

CCXCVI. Annibal a Coudreto. Messana Praecedentium Patris Annibalis

a Coudreto litterarum latina

versio .« » »

Martio	16	588
Aprili	23	392
	26	398
	27	r>oi
	»	607
	29	Tuo
■	30	622
Maio	i	634
	»	637
		640
	»	648
	3 6	661
-	8	667 671
•	15	680
	16	684
		689
		695
	2 1	702
		706

INDICES

índex onomasticus personarum

Index geographicus

Index litterarum, quae in hoc secundo volumine continentur

-A . 3VE. JD. Gr.

\

/

X

\

Date Due
9

BOSTON COLLEGE LIBRARY

UNIVERSITY HEIGHTS CHESTNUT HILL, MASS.

Books may be kept for two weeks and may be renewed for the same period, unless re- served.

Two cents a day is charged for each book kept overtime.

If you cannot find what you want, ask the Librarían who will be glad to help you.

The borrower is responsible for books drawn on his card and for ali 6nes accruing on the sanie.