Gougle

This is adigital copy of a biK)k ihal was presLTVvd for guiiLTalions on library sIil-Ivl-s ru-lbre il was carefully scaniiL'd by Googlu as parl of a projccl

to makc thc world's books discovcrablc onlinc.

Il has survivcd long L-nough for llu- copyrighl lo cspirc and thc book to cntcr thc public domain. A public domain book is onc that was ncvcr subjccl

to copyrighl or whosc lcgal copyrighl Urrn has cxpircd. Whcthcr abook is in thc public dornaiii may vary country tocountry. Publicdomain books

arc our gatcways to thc past. rcprcscnting a wcalth of history. culturc and knowlcdgc thafs oftcn dillicult to discovcr.

Marks. notations and othcr margiiialia prcscnt in thc original volumc will appcar in this lilc - a rcmindcr of this book's long journcy from thc

publishcr to a library and linally to you.

Usage guidelines

Googlc is proud to partncr with librariL-s u> digili/L- public doniain niaUTials and niakL- Uiltii widcly acccssiblc. Public doniain books bclong to thc public and wc arc mcrcly llu-ir cuslodians. Nl-vltiIil-Il-ss. this work is cxpcnsivc. so in ordcr to kccp providing ihis rcsourcc. wc havc takcn stcps lo prcvcnt abusc by coninicrcial parlics. iiicIliJiiil: placing: lcchnical rcstrictions 011 automatcd qucrying. Wc alsoasklhat you:

+ Make non-commerciai u.se ofthefilvs Wc JcsigncJ Googlc Book Scarch for usc by individuals. and wc rcuucst thal you usc thcsc filcs for pcrsonal, non-commcrcial purposcs.

+ Refrain from mttomutvil qtterying Donot scnd autoniatcd uucrics of any sort to G(K>glc's systcni: If you arc conducting rcscarch on machinc translation. optical charactcr rccognition or othcr arcas whcrc acccss to a largc aniount of tcxt is hclpful. plcasc contact us. Wc cncouragc thc uscofpublic domain matcrials for thcsc purposcs and may bc ablc to hclp.

+ Maintain attribittion Thc Googlc "watcrniark" you scc on cach lilc is csscntial for inforiiiiiig pcoplc about this projcct and hclping thcm lind additional maturials ihrough Googk' Uook Scarch. Pk-asL- do not rcmovc it.

+ Keep it legal Whatcvcr your usc. rcmcmbcr that you arc rcsponsiblc for cnsuring that what you arc doing is lcgal. Do not assumc that just bccausc wc bclicvc a b(K>k is in thc public domain for uscrs in thc Unitcd Statcs. that thc work is also in thc public domain for uscrs in othcr courilrics. Whclhcr a book is slill in copyrighl varius from counlry lo counlry. and wl- can'l offcr guidancL' on wliclhcr any spucilic lisl' of any spccilic biK>k is allowcd. PkasL- do not assumc that a b(K>k's appL-arancL- in Googlu Book Scarch mcans it can bc uscd in any manncr anywhcrc in thc world. Copyrighl iiilriiigciiicnl liability can bc quitc scvcrc.

About Google Book Search

GooglL-'s niission is lo organi/c thc world's information and to makc it univL-rsally accL-ssibk- and lisl-1'uI. Googlc Book Scarch hclps rcadcrs discovLT Uil' world's books wlulc liclpniL! amhors aiid publishurs ivacli ncw audiuncus. You cau scaivli Lhrough llic liill lc\l of ihis book on llic wcb al|--.:. :.■■-: / / bQQkj . qooqle . com/|

HARVARD COLLEGE LIBRARY

MACROBIVS

FRANCISCVS EYSSENHARDT

ITERVM RECOGNOVIT

ADIEOTAE 8VNT TABVLAB

LIP8IAE

IN AEDIBVS B. O. TEVBNERI MDCCCLXXXXJII

I ii. loo.SU

HAIVABO COUEGE UBIUIY

FBOit TH£ U: f;;.CY OF OOIC BATES

MAftCM 2«, 1138

rfffr-

XJMIAS TTPU B. O. TBTBMWM

PRAEFATIO

Macrobii ea patet exemplaria manu scripta plu- rimi facienda esse quae Macrobinm et totnm exhibent et, qnae hodie mnlto magis curamus quam scriptorem ipsum, Graeca non omittnnt. ex hoc genere, quantnm 8ciam, unus hodie superest Parisinus, olim alter ac- cedebat Bambergensis Parisino praestantior, sed qui muliis foliis recisis hodie tantum Satnrnaliorum duos priores libros et tertii maiorem partem continet. quae cum ita sint, Parisino et Bambergensi accuratissime excussis malorum codicum lectiones prorsus neglexi, ubi illi non satis faciebant ex copiosissimo Ianii apparatn quae opus erant laudaui, Cantabrigiensis anctoritatem utpote ceteri8 breuiatis paullo maiorem ubicunqne ex Ianii silentio apposui melius omisissem. haec in emen- dandis Satnrnaliorum uerbis secutus sum; commen- tarios in somninm Scipionis si omittere licuisset, non addidissem; addidi anctoritate codicum Parisini et alterius Bambergensis apposita, qui ubi deficiebant satis uidebatur ad Ianii copias lectores relegare.

Itaqne in ligatura codicis Parisini legitur

P 6371, in margine dextro folii primi recti Cod. CoV

bertin. 1926 Begius 5058. 2, in eiusdem folii recti

a»

l

"* IIII PEAEFATIO

.*■» »•

margine inferiore P. Pitlhou (sed linea transuersa dele- tum), JW. i4t<^. Thuanj, in ultimo folio uerso P. IStJiOU. scriptus est in forma quadrata maiore saeculo uudecimo litteris primum quidem satis magnis, iu iine multo minoribus sed eodem certe tempore: nam eundem hominem totum librum exarasse uix affirmauerim. scholia quaedam commentariis in somnium Scipionis — continet enim hos et deinde Saturnalia integra — addita pariter omisi atque capitulorum indices (uelut de conunms) et alias notulas paucas (uelut Jiypbaton) margini additas. scripturam primariam eadum manus atramento paullo uegetiore correxit; quae praeterea raris- sime manus recentioris occurrunt eraeudationes, littera P* significaui. folia sunt octoginta quattuor siue quater- niones septem, ternio unus, quinio unus, senio unus, cuius tamen unum folium deest. praeterea post tertii quaternionis primum foliuin chartula minutior ingluti- nata est picturas contiucns. qui lunio codiccm 1'urisiis contulit nec plenam lectionis uarietatem exscripsit et innumeris locis plane falsain; ego ubi aliter atque Ianius rettuli, me et codice et lanio iuspeetis siue referre siue tacere sciendum est: nihil enim cuiusquam interesse putaui, ut data opera tot locis apud illuni non recta legi testarer. notaui omnia et ex Parisino et ex Bambergensibus praeter uirgilius sentcncia impacicns uicio rethor retltorica sillaba simmachus choruscus ae et e elementa mutata, plerumque omisi t et c per- mutata sequente i. in codice modo quattuor modo quatuor scribitur; ubi quatuor est, non notaui. ali- quotiens sequutus scribitur, ego tacite cx B scripsi sccutus. in particulis Graecis non notaui accentus

PRAEFATIO V

spiritus iota subscriptum omissa, inde a p. 262, 18 iota sub8criptum aliquotiens additum (TG)I) et inde a p. 264, 17 v liueola (ita €PfO) siguificatam notare desii. nnnm addam 2 signifigare g, non g (Z in hoc codice 8criptam) ut is, cuius lanius opera usus est, interpretabatur. — uersiculi sunt quadrageni quaterni, columnae binae praeter folia niginti quinque priora sine interductu scripta.

Codex Bambergensis signatus est M. L. V. 5. nro 9. praeterea in ligaturae operculo exteriore nume- ni8 inscriptus est 6178g$ , laeckii est 873. scriptus est saeculo nono exeunte in membranis formae qua- dratae minoris. constat foliis sexaginta quattuor siue quaternionibus octo. primaria scriptura aliquotiens eadem manu emcndata est uersicnli sunt uiceni terni, continet Saturnaliornm libros I — III 19, 5 (p. 218, 20). — Alter Bambergensis signatus M. IV. 15. P nro 4, laeckii 875, scriptus est saeculo undecimo exeunte in membranis formae oblongae maioris. constat hodie quaternionibu8 quattuor et foliis quattuor, nam unus quaternio periit et ceteri hodie ita compacti sunt: 12 5 4. quaternio secundus desinit Phytic (p. 533, 21), sequitur quaternio quintus frigoris ucl calorts (p. 601, 8) in haec uerba dcsinens cum mel dulce appettatfi (p. 638, 5), sequitur quaternio quartus stellarum ahas (p. 563, 3) desinens in uerba locis tntcr sc uicissim prcssis wt- mtetate ud (p. 601, 8), deinde fol. 33 rectum ita in- cipit non altud quod hanc (p. 638, 5). uersiculi sunt iu columnis bifariam diuisis quadrageni singuli. — quae aliter a me enotata sunt — sunt autem satis tnulta — atque ab Ianio, in eis nie illius commen-

VI PEAEPATIO

tarios ante oculos babuisse scito quisquis hac nostra opera usurus est

Codices quos enumeraui ut Parisiis et Bamberga transmissos domi excutere potuerim, summa eoruni, quorum baec apud nos cura est, liberalitate effectum esse grato animo nec primus nec primum testor, locos euanidos codicis Parisini legere Pbilippus IaiK ami- cissime me docuit, Ludouicus Ianius, cuius ingenti tot annorum diligentiae uiz dici potest quantum debeant qui in Macrobio aut emendando aut enarrando uer- santur, ut indicem auctorum ex suo excerperem officiosa cum humanitate permisit.

In altera editione adornanda et eis usus sum, quae homines eruditi docte excogitauerunt et codicem Borbonicum adhibuissem, nisi Neapolitani sub vitro spectari quam foris inspici mallent.

P. 307, 21. 22 excidit prior accontus vocabuli i}#fcog, p. 321, 27 pro plv perperam positum est ^v, p. 347, 11. 16 excidit uersiculorum Vergilianorum notatio (Aen. XI 532. 836), p. 414, 1 alias perperam mu- tatum est in alius.

MACROBIVS

codex Paruinus

codex Bambergentta M. L. V. 6 n. 9 Saturnalio-

rum I — III, 19, 6 continens codex Bambergensis M. IV. 16. F. n. 4 commen- tarios in somnium Scipionis continens 1*1}'— lectio codicum emendatione anterior pb => lectio codicum emendata P» «- lectio codicia P recentiore tempore emendata (P) (B) — lectio codicum, de qua ex meo tilentio tantum

mihi constat

AMBR08H THEODOSII MACROBII

VIRI CLARISSIMI ET ILLVSTRIS

CONVIVIORVM PRIMI DIEI SATYRNALIORVM

LIBER PRIMVS

s Multas uariasque res in hac uita nobis, Eustachi 1 fili, natura conciliauit, sed uulla nos magis quaui corum qui e nobis csscnt procrcati caritate deuinxit eamque nostram in his educandis atque erudiendis curam esse uoluit, ut parentes neque, si id quod cu-

operent ex sententia cederet, iantum ulla alia ex re uoluptatis, neque si contra eueuiret, tantum maeroris capere possint. hinc cst quod mihi quoque institutione 2 tua nihil antiquius aestimatur, ad cuius perfectionem compendia longis anfractibus anteponenda ducens

15 moraeque omnis impatiens non oppcrior ut per haec sola promoueas quibus ediscendis nauiter ipse inuigilas, sed ago ut ego quoque tibi legerim, et quidquid mihi, vel te iam in lucem edito vel antequam nascereris, in diucrsis seu Graecae seu Roraanae linguae uoluminibus

o elaboratura est, id totum sit tibi scientiae supellex, et

1 WACROBII THEOD08II . UC . & ILLUSTRIS B 3 conuiuionim om. P 4 hber I om. B mcipit feliciter add. By mcipit add. P 6 eaftathi P 8 edocandif B' eridien- d if ut uid. B* llmeronfBP 14 amfrachbaf P 16 omnif om. P 17 qmcquid P, quod ex BP amplius non notabo 20 fitibi B fuppellex B

Macsosits 1

2 8ATVRNALI0RVM

quasi de quodam liiterarum peno, siquando usua uenerit aut historiae quae iu librorum strue latens clam uulgo est aut dicti factiue memorabilis reminis-

3 cendi, facile id tibi inventu atque depromptu sit. nec indigeste tamquam in aceruum congessimus digna me- 5 raoratu: sed uariarum rerum disparilitas auctoribus diuersa, confusa temporibus, ita in quoddam digesta corpus est, ut quae indistincte atque promiscue ad subsidium memoriae adnotaueramus in ordinem instar

4 membrorum cohaerentia conuenirent nec mihi uitio 10 uertas, si res, quas ex lectione uaria mutuabor, ipsis saepe uerbis, quibus ab ipsis auctoribus enarratae suut, explicabo, quia praesens opus non eloquentiae ostentationem sed noscendorum congeriem pollicetur: et boni consulas oportet, si notitiam uetustatis modo 15 nostris non obscure, modo ipsis antiquorum fideHter uerbis recognoscas, prout quaeque se uel enarranda

5 uel transferenda suggesserint apes enim quodam modo debemus imitari, quae uagautur et flores car- punt, deinde, quidquid attulere, disponunt ac per fauos w diuidunt et sucum uarium iu unum saporem mixtura

6 quadam et proprietate spiritus sui mutant nos quo- que, quidquid diuersa lectione quaesiuimus, commit- temus stilo, ut in ordinem eodem digerente coa- lescat. nam et in animo melius distincta seruantur 85 et ipsa distinctio non sine quodam fermento, quo conditur uniuersitas, in unius saporis usum uaria libamenta confundit, ut, etiam siquid apparuerit unde sumptum sit; aliud tamen esse quam unde sumptum noscetur appareat: quod in corpore nostro uidemus so

7 sine ulla opera nostra facere naturam: alimenta quae

7 **ita P mdigefte P 8 promifee P, jnmfcue in 11 ita euanuit ut solum ^puiifc legi possit: uidentur tamen aliquot litterae praeterea ante ad euanuisse 13 *preTenf opuf* P 14 oftentionem P 18 fubgeffennt fortasse u 20 attuler6* P 22 mutat V 24 coalefcant P 26 inter & et lpfa uiden- tur duae uel tres litterae euanume in B

PRAEFATIO 3

accipimus, quam diu in sua qualitate perseuerant et solida innatant, male stomacho oneri sunt: at cnm ez eo quod erant mutata sunt, tum demum in uires et sanguinem transeunt. idem in his, quibns aluntur 5 ingenia, praestemus, ut quaecumque hausimus non patiamur integra esse, ne aliena sint, sed in quandam digeriem concoquantur : alioquin in memoriam ire possunt, non in ingenium. ex omnibus colligamus 8 unde unum fiat, sicut unus numerus fit ex singulis.

whoc faciat noster animus: omnia, quibus est adiutus, abscondat, ipsum tamen ostendat quod effecit: ut qui odora pigmenta conficiunt, ante omnia curant ut nullius sint odoris propria quae condientur, confusura uidelicet omnium sucus odoraminum in spiramentum

ift unum. uides quam multorum uocibus chorus constet: 9 una tamen cx omnibus redditur. aliqua est illic acuta, aliqua grauis, aliqua media, accedunt uiris feminae, intcrponitnr fistula: ita singulorum illic latent uoces, oninium apparent et fit concentus ex dissonis. tale 10

so hoc praesens opus uolo: multae in illo artes, multa praecepta fiint, multarum aetatium exempla, sed in unum conspirata: in quibus si neque ea quae iam tibi sunt cognita asperneris, nec quae ignota sunt uites, inuenies plurima quae sit aut uoluptati legere aut cultui

» legisse aut usui meminisse. nihil enim huic operill insertum puto aut cognitu inutile aut difficile perceptu, sed omnia quibus sit ingenium tuum uegetius, memoria adminiculatior, oratio sollertior, sermo incorruptior, nisi sicubi nos sub alio ortos caelo Latinae linguae

do uena non adiuuet quod ab his, si tamen quibusdam ] 2 forte non nunquam tempus uoluntasque erit ista co-

4 ldem in ras. P 7 digeriam B\ degenexn p 9 fait 7?, t fiat add. b post fiat add. ex ommWl(P) 10 admtaf

oilendat P, lpfu tamen oftendat sup. lin. add. p 17 ac-

cendnnt B 18 mref B> llho om. P 21 aetatnm

(P) 23 smt b 26 mutile B' 26 pceptn B 29 mfi cubi B nof om. P

1*

4 8AT. LIBRI I

gnoscere, petiium impetratumque uolumus ut aequi

bonique consulant, si in nostro sermone natiua Romani

l^oris elegantia desideretur. sed ne ego incautus sum,

?ui uenustatem reprehensionis incurri a M. quondam !atone profectae in A. Albinvm qui cum L. Lucullo 5

14consul fuit. is Albinus res Romanas oratione Qraeca scriptitauit. in eius uistoriab primo scrip- tum est ad hanc sententiam neminem succensere sibi conuenire, siquid in illis libris parum composite aut minus eleganter scriptum foret. 10 nam sum inquit homo Romanus natus in Latio et eloquium Graecum a nobis alienissimum est. ideoque ueniam gratiamque maiae existiinationis, siquid

15 08set erratuui, postulauit. ea cum legisset M. Cato : ne tu inquit Aule, nimium nugator es, cum 15 maluisti culpam deprecari quam culpa uacare: nam petere ueniam solemus aut cum impru- dentes errauimus aut cum noxam imperio com- pellentis admisimus. te inquit oro quis per- pulit ut id committeres, quod priusquam 20

16faceres, peteres ut ignosceretur? nunc argu- mentum, quod huic operi dedimus, uelut sub quodam prologi habitu dicemus. I Saturnalibui apud Vcttium Praetextatum Roma-

nae nobilitatis proceres doctique alii congregantur et tj tempus sollemniter feriatum deputant colloquio liberali, conuiuia quoque sibi mutua comitate praebentes, nec 2discedentes a se nisi ad nocturnam quietem. nam per omne spatium feriarum meliorem diei partem seriis disputationibus occupantes cenae tempore ser- 30 mones conuiuiales agitant, ita ut nullum diei tempus

3 ehgantia B* 6 marco B P profooto B 5 aulum B P lucium BP 8 lufceufere B 9 fiquia B' 10 elcgaotur B' 14 marcuf B 18 compollentef 2/ 20 0 ld om. P 22 nien- tum xn argumentum in ras in P 24 u&ium B 26 follemp- mter BP fenatum in ras. P 27 conmuiaque fibi P 80 caene B, c§ne (et sic semper) 81 conuiualef P

I 1-6 5

docte aliquid uel lepide proferendi uacuum relinquatur: sed erit in mensa sermo iucundior, ut habeat uolup- tatis amplius, seueritatis minus. nam cum apud alios 3 quibus sunt descripta conuiuia tum in illo Platonis

5 symposio non austeriore aliqua de re conuiuarum sermo, sed Cupidinis uaria et lepida descriptio est, in quo quidem Socrates non artioribus, ut solet, nodis urget atque implicat aduersarium, sed eludendi magis quam decertandi modo adprehensis dat elabendi prope

io atque effugiendi locum. oportet enim uersari in 4 conuiuio sermones ut castitate integros ita adpetibiles uenustate: matutina uero erit robustior disputatio, quae uiros et doctos et praeclarissimos deceat. neque enim Cottae Laelii Scipiones amplissimis de rebus,

15 quoad Romanae litterae erunt, in ueterum libris dis- putabunt: Practextatos uero Flauianos Albinos Sym- machos et Eustathios, quorum splendor similis et non inferior uirtus cst, eodem modo loqui aliquid licitum non erit. nec mihi fraudi sit, si uni aut alteri ex his 5

so quos coetus coegit matura aetas posterior saeculo Praetextati fuit: quod licito fieri Platonis dialogi testimonio sunt, quippe Socrate ita Parmenides anti- quior, ut huius pueritia uix illius adprehenderit senec- tutem, et tamen inter illos de rebus arduis disputatur:

25 inclitum dialogum Socrates habita cum Timaeo dispu- tatione consumit, quos constat eodem saeculo non fuisse: Paralus uero et Xanthippus, quibus Pericles 6 pater fuit, cum Protagora apud Platonem disserunt

1 rehnguatur B' 2 immenfa B locnndior et $ic intcr-

dum, qyod amplius non adnotabo P 6 fimpofio P, fymfcofio B 7 tionbnf in artionbnf in ras. in P 9 apprehcDfif P elabenti B 14 leln B fcipionif ff 16 difpntabant ut uid. P 10 Pra&extatuf nero flauiannf | albinuf fym-

macbnf & euRathiuf B' fymmachoa & * enfkathiof (uide-

tur, fuiise z) P 20 c&uf P 20 poften|on B 22 pmenidif P 28 apprehendent P 'in F 26 mclytum B 26 timeo B9 thimeo P

G 8AT. LIBRI I

secundo aduentu Athenis moraute, quos multo ante infamis illa pestilentia Atheniensis absumpserat annos ergo coeuntium mitti in digitos exemplo Platonis nobis

7 suffragante non conuenit. quo autem facilius quae ab omnibus dicta suut apparere ac secerni possent, Decium 5 de Postumiano, quinam ille sermo aut inter quos fuisset, sciscitantem fecimus. et ue diutius lectoris desideria moremur, iam Decii et Postumiani sermo palam faciet quae huius colloquii vel origo fuerit uel ordo processerit. 10

II Decius 'teniptanti mihi, Postumiane, aditus tuos

et mollissima consultanti tempora commodo adsunt feriae, quas indulget magua pars mcnsis lano dicati. ceteris enim ferme diebus qui perorandis causis opor- tuni sunt, hora omnino repperiri nulla potest, quin 15 tuorum clientum negotia uel defendas in foro uel domi discutias. nunc autem — scio te enim non ludo sed serio feriari — si est commodum respondere, id^ quod rogatum uenio, tibi ipsi, quantum arbitror, non iniu-

2 cundum, mihi uero gratissimum feceris. requiro autem 20 abs te id primum, iuterfuerisne conuiuio per conplu- sculos dies continua comitate renouato, eique sermoni, quem praedicare in priwis quemque apud omnes maximis * ornare laudibus diceris? quem quidem ego ex patre audissem, nisi post illa conuiuia Romana 25 profectus Neapoli moraretur: aliis vero nuper iuterfui admirantibu8 memoriae tuae uires, uniuersa quae tunc dicta sunt per ordinem saepe referentis/

3 Postumianus 'hoc unum, Deci, nobis — ut et

1 morantcui P aiitc om. B' 2 llla in ras. in V ab- supserat p: adfilpfcrat ut uid. 1', affumfcnit II C dc oin. P 7 lectori ly 9 luuf li' 11 1) 1\ Deouf P*n et sic semper P, D • sup. lineam add. 11 12 cuuiudo P, quouiodo 7/ 13 lauo p, lafo (nisi fallor) P 15 ora P' quiutorum B' 17 dil- cas B 19 iniocundum b, locundum B 23 lmpnmif B 27

u

ammirantibuf P memona&y B 29 P P, PoHumianuf P** et sic semptr Pt om B dici b

I 7 II 1-8 7

ipse, quantum tua sinit adulescentia, nidere et ex patre Albino audire potuisti — in omni nitae cursn opti- mum uisum est, ut, quantum cessare a causarum defensione licuisset, tantum ad eruditorum hominum

stuique similium congressum aliquem sermonemque conferrem. neque enim recte institutus animus re- 4 quiescere aut utilius aut honestius usquam potest, quam in aliqua oportunitate docte ac liberaliter col- loquendi, interrogandique et respondendi comitate. sed

loquodnam istud conuiuium? an uero dubitandum non 5 est, quin id dicas quod doctissimis procerum ceteris- que nuper apud Vettium Praetextatura fuit et discurrens post inter reliquos grata uicissitudo uariauit?'

Decius ede hoc ipso quaesitum venio, et explices

isuelim quale illud conuiuium fuerit, a quo te afuisse propter singularem omnium in te amicitiam non opinor.'

Postumianus 'uoluissem equidem neque id illis, 6 ut aestirao, ingratum fuisset, sed cum essent amicorum

tocomplures mihi causae illis diebus pernoscendae, ad cenam tum rogatus, meditandi, non edendi illud mihi tempus esse respondi, hortatusque sum ut alium potius nullo inuolutum negotio atque a cura liberum quaererent. itaque factum est. nam facundum et 7

k eruditum uirura , Eusebium rhetorem inter Graecos praestantem omnibus idem nostra aetate professis, doctrinae Latiaris haud inscium, Praetextatus meum in locum inuitari imperauit.'

Decius *unde igitur illa tibi nota sunt, quae tam 8

soiucunde et comiter ad instituendam uitam exemplis, ut audio, rerum copiosissimis et uariae doctrinae ubertate prolata digestaque sunt?'

1 adolefcentia B 8 uifam om. P fare in ceflare in ras. in P 6 fermonem % (fuit fermonemqae) P 9 commi- tate B 14 Decinf om B 16 abfaiffe (P) 18 P sup.' lin. add. B 22 ee * P 25 rethorem B rethorem eufebiam P 29 D om. B' tam lacaode B P 80 lftituendam B*

8 SAT. LIBRI I

9 Postuniianus 'cum solstitiali die, qui Saturnalio-

rum festa, quibus illa conuiuia celebrata sunt, conse- cutus es t, forensi cura uacuus laetiore animo essem donii, eo Eusebius cum paucis e sectatoribus suis

lOuenit, statimque uultu renidens 'permagna me' inquit 6 *abs te, Postumiane, cum ex aliis tum hoc maxime gratia fateor obstrictum, quod a Praeteztato ueniam postulando mihi in cena uacuefecisti locum: itaque intellego non studium tantum tuum sed ipsam quoque, ut aliquid abs te mihi fiat commodi, consentire atque io

lladspirare fortunam.' 'uisne' inquam 'restituere id nobis, quod debitum tam benigne ac tam libenter fateris, nostrumque hoc otium, quo perfrui raro ad- modum licet, eo ducere, ut his quibus tunc tu inter-

12 fueris nunc nos interesse uideamur?' 'faciam' inquit 15 'ut uis. narrabo autem tibi non cibum aut potum, tam etsi ea quoque ubertim casteque adfuerint: sed et quae uel in conuiuiis uel maxime extra mensam ab isdem per tot dies dicta sunt, in quantum potero,

lBanimo repetam.' quae quidein ego cum audirem, ad *o eorum mihi uitani, qui bcati a supicntibus dicerontur, accedere uidebar: nain et quae pridie quam adessem inter eos dicta sunt Auieno mihi insinuante comperta sunt, et omnia scripto mandaui, nequid subtraheret obliuio: quae si ex me audire gestis, caue aestimes 25 diem unum referendis quae per tot dies sunt dicta sufficere.'

14 Decius 'quemnam igitur et inter quos aut unde ortum sermonem, Postumiane, fuisse dicebat? ita

15 praesto sum indefessus auditor.' tum ille 'declinante' sc *in uesperum die, quem Saturnale festum erat insecu-

1 P om. B' foiaihahf dief li 2 Ulo li confoquutuf P 7 afbnctuui P 11 fperare P post fortuna add. D P, Deciuf Pw 14 deo P 15 ante facia add. P P, Poftumianuf P"« 17 affuennt P, udfuerunt B, uffuerunt h 18 uel om. P 19 K ifdem (lfdem in ras.) P 22 guae B 28 D om B' 80 ante tum add. P PB™, Poftumianuf P'« 81 m om P mfequutarum P

II 9—20 III 1 9

turum, cum Vettius Praetextatus domi conuenire se gestientibus copiam faceret, eo uenerunt Aurelius Symmachus et Gaecina Albinus, cum aetate tum etiam moribu8 ac studiis inter se coniunctissimi. hos Ser-

s uius inter grammaticos doctorem recens professus, iuxta doctrina mirabilis et amabilis uerecundia, terram in- tuens et uelut latenti similis sequebatur. quos cum 16 aspexisset obuiamque processisset ac perblande saluta- uisset conuersus ad Furium Albinum, qui tum forte

10 cum Auieno aderat: *uisne' ait *mi Albine, cum his, quos aduenisse peroportune uides, quosque iure ciui- tatis nostrae lumina dixerimus, eam rem, de qua inter nos nasci coeperat sermo, communicemus?' 'quidni maxime uelim?' Albinus inquit fnec enim ulla alia^*

15 de re quam de doctis quaestionibus colloqui aut nobi* aut his potest esse iucundius.' cumque consedissent, 1° tum Caecina 'quidnain id sit, mi Praetextate, tam etsi adhuc nescio, dubitare tamen non debeo esse scitu optimum, cum et uobis ad colloquendum causam ad-

20 tulerit et nos eius esse expertes non sinatis.' atqui 19 scias oportet eum inter nos sermonem fuisse, ut quo- niam dies crastinus festis Saturno dicatis initium dabit, quando Saturnalia incipere dicamus, id est quando cra8tinum diem initium sumere existimemus. et inter20

is nos quidem parua quaedam de hac disputatione liba- uimu8: uerum quia te quidquid in libris latet inuesti- gare notius est, quam ut per uerecundiam negare possis, pergas uolo in medium proferre quicquid de hoc, quod quaerimus, edoctum tibi comprehensumque est.

«> Tura Caecina 'cum uobis qui me in hunc ser-III

1 u&ciuf P conuenire **gtftientib^ P 8 (Tmachuf P cu&atti&ia P 6 doctnna Cantabrigiensis: doctnoam BP

9 rufim BP (uerum nonun alibi in Ubris est: cf. index) 12 dixenni P 18 nof in ra8. in P ceperat P 16 colloqmi B aut hif aut nobif P 19 attnlent (P) 21 supra fuiffe add. Pgt ptextat' P1 sup. qfn add. tqd b 22 caftmum P 29 compraehenfumque B

10 SAT. LIBRI I

monem adducitis nihil ex oninibus quae a ueteribus elaborata sunt aut ignoratio neget aut obliuio sub- trahat, superfluum uideo inter scientes nota proferre. sed nequis me aestimet dignatione consultationis grauari, quidquid de hoc mihi tenuis memoria sug- 5 gesserit, paucis reuoluam.' post haec, cum omnes para- tos ad audiendum erectosque uidisset, ita exorsus est.

2 M. Vaiiiio in libro ukuvm iivmanauvm, quem de DIEBVS scripsit, homines inquit qui ex media nocte ad proximam mediam noctem his horis 10 uiginti quattuor nati sunt, uno die nati dicun-

3 tur. quibus uerbis ita uidetur dierum obseruationem diuisisse, ut qui post solis occasuni ante mediam 110- ctem natus sit, illo quem nox secuta est — contra uero qui in sex noctis horis posterioribus nascitur, eo 15 die uideatur natus qui post eam noctem diluxerit.

4 Athenienses autem aliter obseruare idem Varro in eodem libro scripsit, eosque a solis occasu ad solem iterum occidentem omne id medium tempus unum diem esse dicere: Babyloniosso porro aliter: a sole enim exorto ad exortum eiusdem incipientem id spatium unius diei no- mine uocare: Vmbros uero unum et eundem diem esse dicere a meridie ad insequentem

5 meridiem. quod quidem inquit Varro nimis ab- 25 surdum est. nam qui kalendis hora sexta apud Vmbros natus est, dies eius natalis uideri de- bebit et kalendarum dimidiatus et qui post

Gkalendas erit usque ad horam eius dici sextam. populum autem Romanum ita, uti Varro dixit, dies so singulos adnumerare a media nocte ad mediam proxi- mam multis argumentis ostenditur. sacra sunt eniin

1 lnducitif P a om. B' P; qu$ uetenbuf P, supra qup add. mcn cor P4 4 dignatione * (fuit m) B 8 marcuf B P 10 »-onf P 11 quatuor P 18 diuidiffe B' 14 quemox | noz B fequuta P 20 babilomof J3 P 21 ezortom B 29 oram B' eiufdem P 81 annumerare P

Ul 2-10 11

Romana partim diurna, alia nocturna, et ea quae diurna sunt *********** ab hora sexta noctis sequentis nocturnis sacris tempus impenditur. ad hoc 7 ritus quoque et mos auspicandi eandem esse obserua-

6 tionem docei nam magistratus, quando uno die eis et auspicandum est et id agendum, super quo processit auspicium, post mediam noctem auspicantur et post exortum solem agunt, auspicatique et egisse eodem die dicuntur. praeterea tribuni plebis, quos nullum 8

10 diem integrum abesse Roma licet, cum post mediam noctem proficiscuntur et post primam facem ante mediam noctem sequentem reuertuntur, non uidentur afaisse diem, quoniam ante horam noctis sextam regressi partem aliquam illius in urbe consumunt.

15 Qvintvm quoque Mvcivm iureconsultum dicere9

solitum legi lege non isse usurpatum mulierem, quae, cum kalendis Ianuariis apud uirum ma- trimonii causa esse coepisset, a. d. IIII kalen- das Ianuarias sequentes usurpatum isset: non

socnim posse impleri trinoctium, quo abesse a uiro usurpandi causa ex duodecim tabulis de- beret, quoniam tertiae noctis posteriores sex horae alterius anni essent, qui inciperet ex kalendis.

25 Yerqilivs quoque id ipsum ostendit, ut hominem 10

decuit poeticas res agentem, recondita atque operta ueteris ritus significatione

ctorquet' inquit *raedios nox humida cursus et me saeuus equis oriens adflauit anhelis.'

27 VergiliiM Aen. V 788

2 post funt esl -r|* picium in P, laeunam expleuit Carrio 4 aufpicondi ut uid. B 6 preceffit B 8 anfpicabq. * * & * * | eodem egifTe die P 12 mediam noctem proficifcnntar et poft ow. P 18 di* (fuit die) P fexta * | P 16 legi add. Ponianu8 non iffe P*: noniffe P «fur|patu * P 18 cepiffet P addiem qnartum BP 19 effet B poffet b ^^pofterionfB' 26mrgiliuf BP 28corfufP' 29afflauit6P

12 SAT. LIBBI I

his enim uerbis diem quem Romani ciuilem appella-

11 uerunt, a sexta noctis hora oriri adinonet idem poeta quando nox quoque iucipiat, expressit in sexto. cum enim dixisset

hac uice sermonum roseis Aurora quadrigis 6

iam medium aetherio cursu traiecerat axem,

mox suggessit uates

nox ruit; Aenea: nos flendo ducimus horas.

Ita obseruantissimus ciuilium definitionum diei

12 et noctis initia descripsit. qui dies ita diuiditur. io primum tempus diei dicitur media noctis inclinatio, deinde gallicinium, inde conticuuin, cum et gaili conticescunt et homines etiam tum quiescunt, deinde

13diluculum id est cum incipit dinosci dies, inde mane cum dies clarus est. mane autem dictum aut is quod ab inferioribus, id est a Manibus, exordium lucis emergat, aut, quod uerius mihi uidetur, ab omine boni nominis. nam et Lanuuini mane pro bono dicunt: sicut apud nos quoque contrarium est immane,

14 ut immanis belua uel immane facinus et hoc *o genus cetera pro non bono. deinde a mane ad meridiem, hoc est ad medium diei: inde iam supra uocatur tempus occiduum et mox suprema tern- pestas, hoc est diei nouissimum tempus, sicut ex- pressum est in dvodecim tabvlis: solis occasus^s

15 8uprema tempestas esto: deinde uespera, quod a Graecis tractum est illi enim itindQav a stella Hespero dicunt: unde et Hesperia Italia, quod occasui

6 Verg. Aen. VI 635 8 id. ib. VI 539 26 Leg. XII iab. fragm. I 9 ed. Schoell

1 quam B 2 admonet BP 6 h ac B 6 ethereo P traiererat P 9 obfcrnantiiTimif B' 18 tunc li 16 dief dinofci P 16 mfcribuf locif ld B % exordium (m ras.

uid. fuisse f) P 17 homine B 18 lanubini B', lanubn P mane om. P 21 non pro bono BP' 26 fupremi P' ebt P 27 60THPAN * * (prima litt. uid. fuisse A) P

III 11-16 IIII 1—6 13

subiecta sit, nominatur. ab hoc tempore prima fax dicitur, deinde concubia, deinde intempesta, quae non habet idoneum tempus rebus gerendis.

Haec est diei ciuilis a Romanis obseruata diuisio.

5 ergo noctu futura, cum media esse coeperit, auspicium 16 Saturnaliorum erit, quibus die crastini mos incho- andi est'

Hic cum omnes quasi uetustatis promptuarium IUI Albini memoriam laudauissent, Praetextatus Auienum

touidens Furio insusurrantem 'quidnam hoc est, mi Auiene' inquit cquod uni Albino indicatum clam cete- ris esse uelis?' tum ille cmoueor quidem auctoritate2 Caecinae nec ignoro errorem in tantam non cadere doctrinam: aures tamen meas ista uerborum nouitas

lsperculit, cum noctu futura et die crastini magis quam futura nocte et die crastino dicere, ut regulis placet, nialuit. nam noctu non appcllatio sed ad-3 uerbium cst. porro futura, quod nomen est, non potest cum aduerbio conuenire. nec dubiuin est hoc

lointer se esse noctu et nocte quod diu et die. et rursus die et crastini non de eodem casu sunt, et nisi casus idem nomina in eius modi elocutione non iungit. Saturnaliorum deinde cur malimus quam Saturnalium dicere opto dinoscere.' ad haec cum4

«Caecina renidens taceret, et Seruius a Symmacho rogatus esset quidnam de his existimaret clicet' inquit 'in hoc coetu non minus doctrina quam nobilitate reuerendo magis mihi discendum sit quam docendum, famulabor tamen arbitrio iubentis, et insinuabo pri-

so mum de Satumalibus, post de ceteris, unde sit sic eloquendi non nouitas sed uetustas.

Qui Saturnalium dicit regula innititur: nomina 5

2 et mde (P) 8 uetuftatieft B' promptTanum B

10 rufio B P uid. ad p. 9, 9 11 auiane B mdicato B 13 tatam V 16 qna * nocte futura P 22 huiufmodi elo- quntione P 25 fimmacho P 26 exhiftimaret aut ezfifhmaret Iy 27 c&u P nobititate *qnam doctrma P 28 dicendam B'

14 8AT. LIBRI I

enim quae datiuum pluralem in bvs mittunt, numquam genetiuum eiusdem numeri syllaba creuisse patiuntur, sed aut totidem habet, ut monilibus monilium, sedilibus sedilium, aut una sjllaba minus est, ut carminibus carminum, liminibus liminum: sic 5 ergo Saturnalibus rectius Saturnalium quam

GSaturnaliorum. sed qui Saturnaliorum dicunt auctoritate magnorum muniuntur uirorum. nam et Sallvstiys in tkrtia Bacchanaliorum ait, et Masvrivs Fastouvm secvndo Yinalioruiu dies in- 10 quit Ioui sacer est, non; ut quidam putaut,

7 Veneri. et ut ipsos quoque grammaticos in testi- monium citem, Visuuivs Flaccvs in co libello qui Satvrnvs inscribitur Saturnuliorum inquit dics apud Graecos quoque festi habentur et iu eodem 15 libro dilucide me, inquit de constitutione Satur- naliorum scripsisse arbitror. item Ivlivs Mo- destvs de feriis Saturnaliorum inquit feriae, et in eodem libro Antias inquit Agonaliorum reper-

8torem Numam Pompiiium refert haec tamen, 2j inquies, auctoritas quaero an possit aliqua ratione defendi. plane, quatinus alienum non est committi grammaticum cum sua analogia, temptabo suspicioni- bus eruere quid sit, quod eos a solita enuntiatione detorserit, ut mallent Saturnaliorum quam Satur- r>

9nalium dicere. ac primum aestimo quod haec nomina, quae sunt festorum dierum neutralia carentque numero singulari, diuersae condicionis esse uoluerunt ab his nominibus, quae utroque numero figurantur. Compi- talia enim et Bacchanalia et Agonalia Vinalia-so

9 fragm. III 97 p. 300 cd. KriU

2 gemtiuum P 2 et 4 fillaba P ante creuiffo add. ru b 6 limioibuf lumi|uum P 9 falufuuf P icia P

^*

13 citem (uid. fuisse citem) P, citeir b 19 anciaf P

22 quatenuf P 23 anagia ly 24 fohte B' enunciatione BP 27 fefta P

IIH 6-14 15

que et reliqua his similia festoram dierum nomina snnt nec singulariter nominantur, aut si singulari numero dixeris, non idem significabis, nisi adieceris festum, ut Bacchanale festum, Agonale festum

5 et reliqua, ut iam non posituum sit, sed adiectiuum, quod Graeci inC&exov nocant. animati sunt ergo ad 10 faciendam discretionem in genetiuo casu, ut ex hac declinatione exprimerent nomen sollemnis diei, scientes in non nullis saepe nominibus datiuo in nvs exeunte

tonihilo minus genetiuum in rvm finiri ut domibus domorum, duobus duorum, ambobus amborum. 11 ita et niridia cum ivxi im&itov accipiuntur, gene- tiuum in VM faciunt, ut uiridia prata, uiridium pratorum: cum uero ipsam loci uiriditatem significare

isuolumus, uiridiorum dicimus, ut cum dicitur: for- mosa facies uiridiorum: tunc enim uiridia quasi positiuum ponitur, non accidens. tanta autem apud 12 ueteres fuit licentia huius genetiui, ut Asinivs Pollio uectigaliorum frequenter usurpet, quod uectigal

sonon minus dicatur quam uectigalia. sed et cum

legamus

laeuaque ancile gerebat,

tamen et anciliorum relatum est. uidendum ergo 13 ne magis uarietas ueteres delectauerit quam ut ad

!S amussim uerum sit festorum dierum nomina sic uocata. ecce enim et praeter sollemnium dierum uocabula alia quoque sic declinata repperiraus, ut praecedens sermo patefecit, uiridiorum et uectigali- orum et anciliorum: sed et ipsa festorum nominaH

10 secundum regulam declinata apud ueteres repperio, si- quidem Varro Feralium diem ait a ferendis in

7 genitino P haec B, t ex hac add. b 8 sollepmf P 10 gemtiuum P 12 ANTI€TTie0TOY P, AN|TI€ni 06TON P 12 penitauom P 14 uoro P' 17 tanta enim P 18 genitmi P 19 uectigalhorum B quod] % P 26 follep- nmm praeter nm in ras. in P 27 declmata B: nocata P 28 uidiorum P' 80 repeno B 81 fenahum BP

16 8AT. LIBRI I

sepulchra epulis dici. non dizit Feraliorum: et alibi Floralium, non Floraliorum ait, cum idem non ludos Florales illic, sed ipsum festum Flora-

151ia significarei Masvrivs etiam secvndo Fastobvm: Liberalium dies inquit a pontificibus agonium 6 Martiale appellatur et in eodem libro eam noc- tem deincepsque insequentem diem, qui est Lucarium, non dixit Lucariorum. itemque Libe-

16ralium multi dixerunt, non Liberaliorum. unde pronuntiandum est ueteres indulsisse copiae per uarie- 10 tatem, ut dicebant exanimos et exanimes, iner- mos et inermes, tum hilaros atque hilares: et ideo certum est licito et Satumalium et Saturnaliorum dici, cum alterum regula cum auctoritate, alterum etsi sola sed multorum defendat auctoritas. 15

17 Reliqua autem uerba, quae Auieno nostro noua

uisa sunt, ueterum nobis sunt testimoniis adserenda. Ennivs enim — nisi cui uidetur inter nostrae aetatis politiores munditias respuendus — noctu concubia dixit his uersibus go

qua Galli furtim noctu sumina arcis adorti moenia concubia uigilesque repente cruentant.

18quo in loco animaduertendum est non solum quod noctu concubia, sed quod etiam qua noctu dixerit. et hoc posuit in Annalivh septimo, in quorum ter- 25 TIO clarius idem dixit

hac noctu filo pendebit Etruria tota. Clavdivs etiam Qvadmgakivs Annali teutio se-

20 ann. 169 Vahleni, 256 Luc. Muellcri 26 ann. 153 30 Vahleni, 157 Luc. Muelleri

1 dici P, diei B feriahorum BP 8 lodof P* 8 multi hberahum P 12 mermof tum & hilaroi P 14 actontate P 16 defendit B 17 aaserenda b 27 eruria B' 28 etiam B, quoque P

IIII 16—24 17

natus autem de nocte conuenire, noctu multa domum dimitti. non esse ab re puto hoc in locol9 id quoque admonere, quod decem viri in DUODECIM tabvlis inusitatissime nox pro noctu dixerunt. uerba

shaec sunt si nox furtum factum sit, si im occi- sit iure caesus esto, in quibus uerbis id etiam no- tandum, quod ab eo, quod est is, non eum casu ac- cusatiuo sed im dixerunt.

Sed nec diecrastini a doctissimo uiro sine ue-20

10 terum auctoritate prolatum est, quibus mos erat modo diequinti modo diequinte pro aduerbio copulate dicere: cuius indicium est quod sjllaba secunda corri- pitur, quae natura producitur cum solum dicitur die. quod autem diximus extremam istius uocis syllabam21

15 tum per e tum per i scribi, consuetum id ueteribus fuit, ut his litteris plerumque in fine indifferenter ute- rentur, sicuti praefiscine et praefiscini, procliue ct procliui. ecce uenit illius uersus Pomponiani in22 raentem, qui est ex atellania quae Maebia inscribitur

so dies hic tertius, cum nihil edi: diequarte emoriar

fame.

diepristine eodem modo dicebatur, quod significabat 23 die pristino id est priore: quod nunc pridie dicitur conuerso compositionis ordine quasi pristino die. nec infitias eo lectum apud ueteres die quarto: sed24 ssinuenitur hoc de transacto, non de futuro positum. nam Cn. Mativs homo inpense doctus in Mimiambis

6 Leg. XII tab. fragm. VIII 11 ed. Schoell 20 Pomp. fragm. 77 p. 287 ed. 2 Ribbeckii

2 anU demitti (iia P) add. do F 3 ammonere P 4 mufitate P 6 eft post notandum add. P 7 cnfu om. P 11 copulatiue P 17 & profifcim B' 18 uenit (ueoit in ras.) ecce P popeiam P 19 m memonam P maeuia b 20 hif P tertiuf Scriuerius: fextuf BP edi Pontanus: egi BP emonar Scioppius: monar BP 24 mficiaf Pb, mfaciaf B 26 gneuf BP mattiuf P lmpenfe P

MACsovnrB 2

18 SAT. LlBItl I

pro eo dicit quod nudius quartus nos dicimus in his uersibus

nuper die quarto, ut recordor, et certe aquarium urceum unicum domi fregit.

hoc igitur intererit ut die quarto quidem de praeter- *

25ito dicamus, diequarte autem de futuro. uerum ne de diecrastini nihil rettulisse uideamur, suppetit Oaeuanvm illud ex lihro Historiarvm Secvndo si- quis mihi equitatum daret et ipse cum cetero exercitu me sequi uoles, diequinti Romae in ">

26Capitolio curaho tihi cenam coctam.' hic Sym- machus cCaelius tuus' inquit fet historiam et uerhum ex Originihvs M. Oatonis acccpit, apud quem ita scriptum est igitur dictatorem Carthaginiensium magister equitum monuit: mitte mecum Romam " equitatum: diequinti in Capitolio tihi cena cocta

27erit.' et Praetextatus 'aestimo non nihil ad demon- strandam consuetudinem ueterum etiam fraetoris uerba conferre quibus more maiorum ferias concipere solet, quae appellantur Compitalia. ea uerha haec *> sunt dienoni populo Romano Quiritihus Com- pitalia erunt.

V Tum Auienus aspiciens Seruium 'Curius' inquit

fet Fahricius et Coruncanius, antiquissimi uiri, uel etiam his antiquiores Horatii illi trigemini plane ac *& dilucide cum suis fahulati sunt: neque Auruncorum aut Sicanorum aut Pelasgorum, qui primi incoluisse

13 p. 21 Iordan

4 aquarum 1? orciu P, ortiuin Bt urieum b unicum om. P 7 de die 11 P*: die P r&uhffe 11 8 cochanuiu 11 9 dare B 10 uolef add. P* diequintc B 11 cyiui P, caena B 12 coeliuf B P uorbu * (lincolam add. h, m ras. uid. fuisse s) B marci BP 14 carlaginicnfium BP 16 hbi om. P cacna B, coena P 21 pr (pro: populo Botnano) P: pofl k B 24 fabiciuf P' corruncamuf P , coruncamuf P 26 rum fuif P* 27 incoluiffe scripii: coluiffe m BP

IILl 26—27 V 1—5 19

Italiam dicuntur, sed aetatis suae uerbis loquebantur: tu autem proinde quasi cum matre Euandri nunc loquare, uis nobis uerba multis iam saeculis oblitte- rata reuocare, ad quorum congeriem praestantes quo-

r. que uiros, quorum memoriam continuus legendi usus instruit, incito8ti. Scd antiquitatem uobis placere2 iactatis, quod honesta et sobria et modesta sit: uiua- mus ergo moribus praeteritis, praesentibus yerbis lo- quaraur. ego enim id quod a C. Caesare, excellentis

io ingenii ac prudentiae uiro, in primo ANALOGIAE LIBRO 8criptum est habeo semper in memoria atque in pectore, ut tamquam scopulum, sic fugiam infre- quens atque insolens uerbum. mille denique uer-3 borum talium est, quae cum in ore priscae auctori-

is tatis crebro fuerint, exauctorata tamen a sequenti aetate repudiataque sunt. horum copiam proferre nunc possem, ni tempus noctis iam propinquantis necessariae discessionis nos admoneret.'

'Bona uerba quaeso' Praetextatus morali ut ad-4

*° solet grauitate subiecit *nec insolenter parentis artium antiquitatis reuerentiam uerberemus, cuius amorem tu quoque, dum dissimulas, magis prodis. cum enim dicis mille uerborum est quid aliud serrao tuus nisi ipsam redolet uetustatem? nam licet M. Cicero in5

35 oratione, quam fro Milone concepit ita scriptum re- liquerit ante fundum Clodii, quo in fundo prop- ter insanas illas substructiones facile mille hominum uersabatur ualentium, non uersaban- tur, quod in libris minus accurate scriptis repperiri

12 p. 763, 14 Nipperdey 26 Gic. Mil. § 68

1 Italiam Dauisius: ltalia BP utebantar P 2 nnnc om. P 8 loqaere B iam maltif B' obhtterata Bm P: ob- hterata B 4 nocare B 6 placare B? 9 gaio BP 10 dejanalogiae B 18 difce nof Ja ammoneret P 19 *morah P, morari K afTolet P 20 parentef # 24 marcuf BP 27fubItrnctionefB: fubtractionefo, fubfbituhonef P 29repennP

20 ' SAT. LIBRI I

solet, et in sexta in Antonivm qui umquam in illo Iano inuentus est qui L. Antonio mille nummum ferret expensum? licet Varro quoque, eiusdem saeculi homo, in septimo decimo Hvmanabvm dixerit plus mille et centum annorum est, tamen 5 fiduciam sic componendi non nisi ex antecedentium 6auctoritate sumpserunt nam Qvadrigarivs in ter- tio annalivm ita scripsit ibi occiditur mille ho- minum et Lvcilivs in tertio Satirarvm

ad portum mille a porta est, sex inde Salernum. 10

7 alibi uero etiam declinationem huius nominis exse- cutus est. nam in lidro qvinto decimo ita dicit

hunc lnilli passum qui uicerit atque duobus Campanus sonipes succussor nullus sequetur maiore spatio ac diuersus uidebitur ire. 15

item in libro nono

tu milli nummum potes imo quaerere centum.

8milli passum dixit pro mille passibus et milli nummum pro millo nummis aperteque ostendit mille et uocabulum esse et singulari numero dici 20 et casum etiam capere ablatiuum, eiusque pluratiuum

Qesse milia. mille enim non ex eo pomtur quod

Graece %tkia dicuntur, sed quod %iXidg et sicut una

%vXidg et duae %iXiddeg, ita unum mille et duo

lOmilia ueteres certa atque directa ratione dicebant. et»&

heus tu hisne tam doctis uiris, quorum M. Cicero et

1 § 16 10 III 20 Luc. Muelleri 21 18 XV 14 Luc. Maolleri 17 Yini 66 Luc. Muellori

2 iana P lacio Pb: locio B 9 fatyrarum B 10 por- tum Carrioi portam BP 11 exfequutuf P 18 mille B

14 fluccussor Bentleiua mus. fflten. 1881, 326: aubcureor (BP) nullof B 18 paflibuf — 19 mille om. B 21 pluralem B 28 chilia BP chihaf BP 24 cbihaf obihadef BP

V 6—14 21

Varro imitatores se gloriantur, adimere uis uerborum comitiis ius suffragandi, et tamquam sexagenarios maiores de ponte deicies? plura de hoc dissereremus, 11 ni uos inuitos ab inuito discedere hora cogeret. sed

suultisne diem sequentem, quem plerique omnes abaco et latrunculis conterunt, nos istis sobriis fabulis a primo lucis in cenae tempus, ipsam quoque cenam non obrutam poculis, non lasciuientem ferculis, sed quae- stionibu3 doctis pudicam et mutuis ex lecto relatio-

lonibus exigamus? sic enim ferias prae omni negotio 12 fetas commodi senserimus, non animum, ut dicitur, remittentes — nam remittere inquit Mvsonivs ani- mum quasi amittere est — sed demulcentes eum paululum, atque laxantes iucundis honestisque sermo-

lsnum inlectationibus. quod si ita decernitis, dis Pe- natibus meis huc conueniendo gratissimum feceritis/

Tum Symmachus 'nullus qui quidem se dignum 13 hoc conuentu meminerit, sodalitatem hunc uel ipsum conuentus regem repudiabit, sed nequid ad perfectip-

mnem coetus desideretur, inuitandos ad eundem con- gressum conuictumque censeo Flauianum, qui, quantum sit mirando uiro Yenusto patre praestantior, non minus ornatu morum grauitateque uitae quam copia pro- fundae eruditionis adseruit: simulque Postumianum,

•squi forum defensionum dignatione nobilitat: et Eu~ stathium, qui tantus in omni genere philosophiae est, ut solu8 nobis repraesentet ingenia trium philosopho- rum, de quibus nostra antiquitas gloriata est, illos dico, quos Athenienses quondam ad senatum legaue- 14

so rant impetratum, uti multam remitteret, quam ciuitati

2 Eraami adag. chil. I cent V 37 p. 136 B (ed. Bas. 1674)

1 anU se add. ee b 2 fezagenano & 3 dilTeremuf ffP 7 cen£ P, caene B c§n& P 10 fgtaf P 14 panllnm B 15 lllectationibuf bP 20 c§tnf P 21 censeo om. P' 22 miranda V 24 afferuit P 27 philoforum B' 28 e qoibuf B 29 dico Pb, quoq. B 80 multa* P

22 SAT. LIBRI I

eorum fecerat propter Oropi uasiationem. ea multa 15fuerat talentum fere quingentum. erant isti philo- sophi Carneades ex Acadernia, Diogenes Stoicus, Cri- tolaus Peripatcticus: quos ferunt seorsum quemque ostentandi gratia celeberrima urbis loca magtio con- 5 16uentu hominum dissertavisse. fuit, ut relatum est, facundia Carneades uiolenta et rapida, scita et tereti Critolaus, modesta Diogenes et sobria; sed in senatum introducti interprete usi sunt Caelio senatore. at hic noster cum sectas omnes adsecutus sed probabiliorem 10 secutus sit, omniaque haec inter Graecos genera di- cendi solus impleat, inter nos tamen ita sui locuples interpres est, ut nescias qua lingua facilius uel orna- 17 tius expleat operam disserendi.' probauere omnes Q. Aurelii iudicium, quo edecumatos elegit sodales, 15 atque his ita constitutis primum a Praetextato siniul, deinde a se discedentes domum quisque suam regressi sunt.

VI ' Postero die ad acdes Vettii matutini omues, in- ter quos pridie conuencrat, adfucrunt, quibus Praetex- 20 tatus in bibliothecam rcceptis, iu qua eos oppcrie-

2 batur ^praeclarum' inquit cdieui mihi fore uideo cum et uos adestis et adfuturos se illi, quos ad conuentus nostri societatem rogari placuit, spoponderunt. soli Postumiano antiquior uisa est instruendarum cura de- 25 fensionum, in cuius abnuentis locum Eusebium, Graia et doctrina et facundia clarum rhetorem, subrogaui, insinuatumque omnibus, ut ab exorto die se nobis in- dulgerent, quando quidem nullis hodie officiis publicis occupari fas esset: togatus certe uel trabeatus palu- so

3datusue seu praetextatus hac die uidetur nullus.' tum

8 achademia P 6 oftendandi Iy 7 tereti corr. in Can- tabrigiensi: teriti B, ter|nti P 10 adfectaf B\ affequutuf P j)bahore | P UfequutufP 14 dedifTerendi B 16 quinti BP 20 aflfuerunt bP 21 openebatur P 23 efifuturof P, affuturoa p 26 grai§ P 27 clarum om. P rc^horem B 29 nulhf* B 80 paludatufque P 31 hac P

V 16—17 VI lr-7 23

Auienus — ut ei interpellandi mos erat — ccum sa- crum mihi' ait cac rei publicae nomen, Praetextate, tuum inter uocabula diuersi habitus refers, admoneor non ludicrae, ut aestimo, quaestionis. cum enim uesti-

stus togae uel trabeae seu paludamenti nullum de se proprii nominis usum fecerit, quaero abs te cur hoc de solo praetextae habitu usurpauerit uetustas, aut huic nomini quae origo contigerit?* inter haec Aui-4 eni dicta Flauianus et Eustathius, par insigne amicitiae,

10 ac minimo post Eusebius ingressi alacriorem fecere coetum, acceptaque ac reddita salutatione consederunt percontantes quidnam offenderint sermocinationis. tum Vettius *peroportune adfuistis' inquit *adsertorem5 quaerenti. mouet enim mihi Auienus noster nominis

15 quaestionem et ita originem eius efflagitat, tamquam fides ab eo gencris exigenda sit. nam cum nullus sit qui appcllctur suo nomine uel togatus uel trabe- atus uel paludatus, cur praetextatus nomen habeatur postulat in medium proferri. sed et cum posti in-G

MBcriptum sit Delphici templi, et unius e numero sep- tem sapientium eadem sit ista sententia yvw&i tisavtov, quid in me nescire aestimandus sum, si nomen ignoro? cuius mihi nunc et origo et causa dicenda est.

Tullus Hostilius, rex Romanorum tertius, de- 7

25 bellatis Etruscis sellam curulem lictoresque et togam pictam atque praetextam, quae insignia magistratuum Etruscorum erant, primus ut Romae haberentur in- 8tituit. sed praetextam illo saeculo puerilis non usur- pabat aetas: erat enim ut cetera, quae enumeraui,

9 eufthathiuf B mfignae B 13 adfuifti mquit Bt ui- qoit affmftif P adfortorem ut uid. B0 16 tamqnam — 16 nam in ras. P exigafcur P 17 appellatur P 18 ad cor add. t cu 6 19 et om. B 20 delfici BP fapieutum P 21 gnoti fe | auton B, gnothe auton P 22 nefcire scripsi: fcire Bp, om. P fum b: fim P, fit B 24 post hoftiliuf add. hoiti fibuf P 24 curulem Pv cunalem B} X curule b htorefq. B" 29 cetera quae om. P

24 SAT. LIBRI I

Shonoris habitus. sed postea Tarquinius, Demarati exulis Corinthii filius, Priscus, quem quidam Lucumo- nem uocitatum ferunt, rex tertius ab Hostilio, quintus a Romulo, de Sabinis egit triumphum. quo bello filium suum annos quattuordecim natum quod hostem & manu percusserat, et pro contione laudauit et bulla 9 aurea praetextaque donauit, insigniens puerum ultra annos fortem praemiis uirilitatis et honoris. nam sicut praetexta magistratuum, ita bulla gestamen erat triumphantium, quam in triumpho prae se gerebant 10 inclusis intra eam remediis quae crederent aduersus

lOinuidiam ualentissima. hinc deductus mos, ut praetexta ot bulla in usum puerorum nobilium usurparentur ad omen ac uota conciliandae uirtutis ei similis, cui primis in annis munera ista cesserunt. 15

11 Alii putant eundem Priscum cum statum ciuium

sollertia prouidi principis ordinaret, cultum quoque ingenuorum puerorum inter praecipua duxisse insti- tuisseque ut patricii bulla aurea cum toga, cui pur- pura praetexitur, uterentur, dumtaxat illi quorum 20

12patres curulem gesserant magistratum: ceteris autem ut praetexta tantum uterentur indultum, eed usque ad eos quorum parentes equo stipendia iusta meruissent. libertinis uero nullo iure uti praetextis licebat, ac multo minus peregrinis, quibus nulla esset cum Ro- x>

13manis necessitudo. sed postea libertinorum quoque filiis praetexta concessa est ex causa tali, quam M. Laelivs augur refert, qui bello Punico secundo duumuiros dicit ex senatus consulto propter multa prodigia libros Sibyllinos adisse, et&o

1 habitul om. P 2 chonnthn B 5 quatuordecim B 7 mfignenf ly 12 post ualentiffima deleta ua ficut pretcxta magiftratuum | lta bulla geftauien erat in P 16 ^ttatum (s. add. P*) P, lftatum B 17 folertia B prouide princepf B 18 precipua praeter ua in ras. in P dixiffe Ja 21 magistratnum B 24 lucebat P 28 marcuf BP 80 fibilh- nof P, fybilhnof B

VI 8-16 25

inspectis his nuntiasse in Capitolio supplican- duin lectisterniumque ex collata stipe facien- dum, ita ut libertinae quoque, quae longa ueste uterentur, in eam rem pecnniam subnii-14

ftnistrarent. acta igitnr obsecratio est pueris ingenuis itemqne libertinis sed et uirginibns patrimis matrimisqne pronnntiantibns carmen: ex quo concessnm ut libertinornm quoque filii, qui ex iusta dnmtaxat matrefamilias nati fu-

">issent, togam praetextam et lorum in collo pro bullae decore gestarent.

Verrivs flagcvs ait cum populus RomanuslS pestilentia laboraret, essetque responsum id accidere, quod di despicerentur, anxiam urbem

isfuisse, qnia non intellegeretur oraculum, eue- nisscque ut Circcnsium die puer de cenaculo pompaiu supcrnc dcspicerct et patri referrot quo ordine secreta sacrorum in arca pilenti composita uidisset: qui cum rem gestam sena-

*o tui nuntiasset, placuisse uelari loca ea qna pompa ueheretur, atque ita peste sedata pue- rum, qui ambiguitatem sortis absoluerat, togae praetextae usum munus impetrauisse.

Yetnstati8 peritissimi referunt in raptn Sabi-16

>5narum unam mnlierem nomine Hersiliam, dum adhaeret filiae, simul raptam: qnam cum Romu- lus Hosto cuidam ex agro Latino, qui in asj- lnm eius confugerat, uirtute conspicuo uxorem dedisset, natnm ex ea pueruin, antequam alia

80ulla Sabinarum partum ederet: eum, quod pri- mus esset in hostico procreatus, Hostum Hosti- lium a matre uocitatum et eundum a Romulo

1 nunciafle et sie semper P 7 matnmifque om. B pro-

clftn labora

nnntbnf B 9 luzta P' 13 pefhlentiar^ B, peftilentia labo- rauet P 14 accedere B * dij P difpicerentur aziam B' 16 cenaculo B 18 arca (tn ras. fuit »- ) P 27 afilum P

26 SAT. LIBRI I

bulla aurea ac praetextae insignibus honora- tum. 18 enim cum raptas ad consolandum uo- casset, spopondisse fertur se eius infanti, quae prima sibi ciuem Bomanum esset enixa, in- lustre munus daturum. 6

17 Non nulli credunt ingenuis pueris adtributum, ut cordis figuram in bulla ante pectus adnec- terent, quam inspicientes ita demum se homi- nes cogitarent, si corde praestarent, togamque praetextam his additam, ut ex purpurae rubore 10 ingenuitatis pudore regerentur.

18 Diximus unde praetexta, adiecimus et causas, quibus aestimatur concessa pueritiae: nunc ideni habi- tus quo argumento transierit in usum nominis paucis

lOexplicandum est. mos antea senatoribus fuit in curiam 15 cum praetextatis filiis introire. cum in senatu res maior quaepiam consultabatur, eaque in diem posterum prolata est, placuit ut hanc rem, super qua tracta- uissent, nequis enuntiaret, priusquam decreta esset.

20mater Papirii pueri, qui cum parente suo in curia so fuerat, percontatur filium quidnam in senatu egissent patres. puer rcspondit tacendum esse neque id dici licere. mulier fit audiendi cupidior: secretum rei et silentium pueri animum eius ad inquirendum euerberat:

21 quaerit igitur compressius uiolentiusque. tum puer m urgente matre lepidi atque festiui mendacii consilium capit. actum in senatu dixit utrum uideretur utilius magisque e re publica esse, unusne ut duas uxores

22haberet, an ut una apud duos nupta esset hoc illa ubi audiuit, auimo compauescit, domo trepidans egre- so ditur, ad ceteras matronas adfert, postridieque ad senatum copiosae matrumfamilias cateruae confluunt. lacrimantes atque obsecrantes orant, una potius ut

7 adnecteret B* 11 mgenuitatef ly 15 ante P 17 pofterum diem (P) 18 effet P 25 quaenf B 29 aut duaf I? 81 afifert b pofttndieque B 82 copiofa P caterua P 83 coufecrautef B'

VI 17—29 27

duobu8 nupta fieret, quam ut uni duae. senatores23 ingredientes curiam quae illa mulierum intemperies et quid sibi postulatio isthaec uellet mirabantur, et ut non paruae rei prodigium illam uerecundi sexus

-, inpudicam insaniam pauescebant. puer Papirius publi- 24 cum metum demit. nam in medium curiae progressus, quid ipsi mater audire institisset, quid matri ipse simulasset» sicuti fuerat enarrat. senatus fidem atque25 ingenium pueri exosculatur, consultumque facit, uti

o postbac pueri cum patribus in curiam no introcant praeter illum unum Papirium. eique puero postea cognomentum honoris gratia decreto inditum Praetex- tatus ob tacendi loquendique in praetexta aetate prudentiam. hoc cognomentum postea familiae nostrae 2G

& in nomen haesit. non aliter dicti Scipiones, nisi quod Cornelius, qui cognominem patrem luminibus carentem pro baculo regebat, Scipio cognominatus nomen ex cognomine posteris dedit. sic Messala tuus, Auiene, dictus a cognomento Valerii Maximi

•o qui, postquam Messanam urbem Siciliae nobilissimam cepit, Messala cognominatus est. nec mirum si ex27 cognominibus nata sunt nomina, cum contra et cog- nomina ex propriis sint tracta nominibus, ut ab Aemilio Aemilianus, a Seruilio Seruilianus'. 25 Hic subiecit Eusebius 'Messala et Scipio, alter28 de pietate, de uirtute alter, ut refers, cognomina reppererunt. sed Scropha et Asina, quae uiris non mediocribus cognomenta sunt, uolo dicas unde conti- gerint, cum contumeliae quam honori propiora uideantur\ r,o Tum ille fnec honor nec iniuria sed casus fecit29 haec nomina. nam Asinae cognomentum Corneliis datum est, quoniam princeps gentis Corneliae empto

S i(ta haec B 6 lmpudicam P 7 lpfa b 12 honoref P\ t oria add. b 14 cognomme p 21 coepit BP ex om.

P 22 com B 24 feruio BP, emendauit editor anonymus ed. 1607 26 de ante pietate om, B' 29 ^ppittora P 82 cor- nihne gentif (P)

28 SAT. LIBRI I

fundo seu filia data marito, cum sponsores ab eo 8ollemniter poscerentur, asinam cum pecuniae onere produxit in foruui, quasi pro sponsoribus praesens

30pignus. Tremellius uero Scropha cognominatus est euentu tali. is Tremellius cum familia atque libe- 5 ris in uilla erat. serui eius cum de uicino scropha erraret, subreptam conficiunt: uicinus aduocatis custo- dibus omnia circumuenit nequa ecferri possit: isque ad dominum appellat restitui sibi pecudem. Tremellius, qui ex uilico rem comperisset, scrophae cadauer sub 10 centonibus collocat, super quos uxor cubabat, quaestio- nem uicino permittit cum uentum est ad cubiculum, uerba iurationis concipit: nullum esse in uilla sua 8cropham cnisi istain' inquit €quac in ccutonibus iacet', lectulum monstrat. ea facetissima iuratio Tremellio 15 Scrophae cognomentum dedit.'

VII Dum ista narrantur, unus e famulitio, cui pro- uincia erat admittere uolentes dominum conuenire, Euangelum adesse nuntiat cum Disario, qui tunc Rouiae praestare uidcbatur cctcris medendi artem 20 2 professis. courugato indicauere uultu plorique de con- sidentibus Euangeli interuentum otio suo inamoenum, minusque placido conuentui congruentem. erat enim amarulenta dicacitate et lingua proterue mordaci pro- cax ac securus offensarum, quas sine dclectu cari uel 25 non amici in se passim uerbis odia serentibus pro- uocabat. sed Praetextatus, ut erat in omnes aeque placidus ac mitis, ut admitterentur missis obuiis im- 3perauit quos Horus ingredientes commodum conse- cutus comitabatur, uir corpore atque animo iuxta so

2 follep|nif P bonero B 8 neque IV hec fem

(sed h add. P*) P: fern B, bec add. Bm 12 con B 17 uuuf a famuhtio B 19 dijfano P 20 ceteni' om. P 21 in

Slenque est r in ras. (uid. fuisse b) in P 22 confedeutib; ' lnam^nu P 24 hnguae proteruae mendacn P 25 qua Pf dilectu B* 26 ti in fereiitibuf in ras. in P 27 aequae 6, aquae B 29 horaf 2? confequutuf P 80 luxta orn. P

VI 80 VII 1—9 29

ualidus, qui post innumeras inter pugiles palmas ad philosopbiae studia migrauit, sectamque Antisthenis et Gratetis atque ipsius Diogenis secutus inter Cynicos non incelebris habebatur. sed Euangelus, postquam4

stantum coetum adsurgentem sibi ingressus offendit 'casusne' inquit 'hos omnes ad te, Praetextate, con- traxit, an altius quiddam, cui remotis arbitris opus sit, cogitaturi ex disposito conuenistis? quod si ita est, ut aestimo, abibo potius quam me uestris miscebo

io secretis, a quibus me amouebit uoluntas, licet fortuna fecisset inruere'. tunc Vettius quamuis ad omnem5 patientiam constanter animi tranquillitate firmus, non nihil tamen consultatione tam proterua motus csi aut6 me' inquit 'Euangele, aut haec innocentiae lumina

i5 cogitasses, nullum inter nos tale secretum opinarere, quod non uel tibi uel etiam uulgo fieri dilucidum posset, quia neque ego sum inmemor nec horum quemquaiu inscium credo sancti illius praecepti philo- 8ophiae sic loquendum esse cum hominibus tam-

nquain di audiant, sic loquendum cum dis tam- quam homines audiant: cuius secunda pars sancit nequid a dis petamus, quod uelle nos indecorum sit hominibus confiteri. nos uero ut et honorem sacris7 feriis haberemus et uitaremus tamen torporem feriandi

25 atque otium in negotium utile uerteremus, conuenimus diem totum doctis fabulis uelut ex symbola conferendis daturi. nam si per sacra sollemnia riuos deducere8 religio nulla probibebit, si salubri fluuio mer- sare oues fas et iura permittunt, cur non religionis

sohonor putetur dicare sacris diebus sacrum studium litterarum? sed quia uos quoque deorum aliquis nobis9

1 lnnumeraf om. B 2 antifte|mf P 8 diogenif — habe- batur iterat B' fequutnf P 6 te tn ras. scripsit P*t fe B 10 fecretaf * a (uid. fuisse <£) P amouobif ut uid. B' 11 lrraere P tum P 15 opinare B 20 duf B P 21 fanc|cit P 22 duf PB 28 & orn. B 26 utile orn. P 26 fimbola P 27 diducere P

30 8AT. LIBBI I

additos uoluit, facite, si uolentibus uobis erit, diem communibu8 et fabulis et epulis exigamus, quibus ut omnes hodie qui praesentes sunt adquiescaut impetra- lOtum teneo'. tunc ille 'superuenire fabulis non euocatus haud equidem turpe existimatur: uerum sponte inruere & in conuiuium aliis praeparatum nec Homero sine nota uel in fratre memoratum est, et uide, ne nimium arroganter tres tibi uelis Menelaos contigisse, cum ille

1 1 tanto regi unus euenerit/ tum omnes Praetextatum iuuantes orare blandeque ad commune inuitare con- 10 sortium, Euangelum quidem saepius et maxime, sed non nunquam et cum eo pariter ingressos.

12 Inter haec Euangelus petitu omnium temperatns (M. Varuonis' inquit Mibrum uobis arbitror non igno- tum ex saturis Menippeis, qui inscribitur Nescis qvid 15 VESPEil vehat, iu quo conuiuarum numerum hac lege defiuit ut neque minor quam Gratiarum sit neque quam Musarum numerosior. hic uideo excepto rege conuiuii tot uos esse quot Musae sunt:

Ittquid ergo perfecto numero quaeritis adiciendos?' et *> Vettius hoc' inquit 'nobis praesentia uestra praestabit, ut et Musas impleamus et Gratias, quas ad festum deorum omnium principis aequum est conuenire.

Cum igitur consedissent, Horus Auienum intuens,

1 4 quem familiarius frequentare solitus erat cin hoc' in- S5 quit cSaturni cultu, quem deorum principem dicitis, ritus uester ab Aegyptiorum religiosissima gente dis- sentit. nam illi neque Saturnum nec ipsum Serapim receperant in arcaua templorum usque ad Alexandri

16 fragm. sat. p. 175 ed. Riese

4 fabuhf om. P 5 turpe om. I? lrruere P 6 bomero B: mcncluo in ras. P* 8 tref 1': plurcf in viary. P*, rcf IV 14 niarci BP 16 numoro ly 17 nequo qnam 4 B: no- quaqua P 18 nemerofior B' 20 perfectio B 23 pnncipem ut uid. "B aequ+um B 26 m huiuf P 27 aegiptiorum P diffentit — 29 receperant om. B rn archana (ita etiam B) add. P»»

VII 10-18 31

Macedonis occasum: post quem tyrannide Ptolomaeoram pressi hos quoque deos in cultum recipere Alexandri- norum more, apad quos praecipae colebantur, coacti suni ita tamen imperio paruerunt, ut non omninol5

sreligionis suae obseruata confunderent. nam quia numquam fas fuit Aegyptiis pecudibus aut sanguine sed precibus et ture solo placare deos, his autem duobus aduenis hostiae erant ex more mactandae, fana eorum extra pomerium locauerunt, ut et illa sacrificii

10 sollemnis sibi cruore colerentur, nec tamen urbana templa morte pecudum polluerentur: nullum itaque Aegypti oppidum intra muros suos aut Saturni aut Serapis fanum recepit. horum alterum uix aegreque 16 a uobis admis8um audio, Saturnum uero uel maximo

15 inter ceteros honore celebratis. si ergo nihil est quod me hoc scire prohibeat, uolo in medium proferatur.' 17 hic Auienus in Praetcxtatum expectationem consulentis remittcns Micet omnes' ait *qui adsunt, pari doctrina pollcant, sacrorum tamen omnium Vettius unice con-

w scius potest tibi et originem cultus, qui huic deo penditur, et causam festi sollemnis aperire/ quod cum Praetextatus in alios refundere temptasset, omnes ab eo impetrauerunt ut ipse dissereret. tunc silentiol8 facto ita exorsus est

t5 'Saturnaliornm originem illam mihi in medium

proferre fas est, non quae ad arcanam diuinitatis naturam refertur, sed quae aut fabulosis admixta dis- seritur aut a physicis in uulgus aperitur. nam occul- tas et manantes ex meri ueri fontc rationes ne in

io ipsis quidem sacris enarrari permittitur, sed siquis illas adsequitur, continere intra conscientiam tectas

1 taranmdo P ptolomeoru BP 2 recepere P 6 e,gip- tnf P 9 llhf facnficnf ut uid. & 10 folemnif & 12 fgiph P 13 fyrapif B recepit BP: recipit P* 19 om- Diom (pm. P) 20 tibi tm. B 21 follepmf P 23 differet

B 26 arcana P, archana B 27 fabnh * * f (fuit fabulofif) B 28 phificif BP 80 enarrare P' 81 aflequitur bP

32 SAT. LIBHI I

iubetur. unde, quae sciri fas est, Horus nosier licebit

lOmecum recognoscat. regionem istam, quae nunc uocatur Italia, regno Ianus optinuit, qui ut Hyginvs Protarchvm Tballianvm secutus tradit cum Camese aeque indigena terram hanc ita 6 participata potentia possidebant, ut regio Ca-

20mesene, oppidum Ianiculum uocitaretur. post# ad Ianum solum regnum redactum est, qui creditur geminam faciem praetulisse, ut, quae ante quaeque post tergum essent, intueretur: 10 quod procul dubio ad prudentiam regis soller- tiamque refercndum est, qui et praeterita nos- set et futura prospiceret, sicut Anteuorta et Postuorta, diuinitatis scilicet aptissimae comi-

21 tes, apud Romanos coluntur. hic igitur Ianus, 15 cum Saturnum classe peruectum excepisset hospitio, et ab eo edoctus peritiam ruris ferum illum et rudem ante fruges cognitas uictum in melius redegisset, regni eum societate mune-

22rauit. cum primus quoque aera signaret, ser- so uauit et in hoc Saturni reuerentiam ut, quo- niam ille naui fuerat aduectus, ex una quidem parte sui capitis effigies ex altera uero nauis exprinieretur, quo Saturni memoriam in poste- ros propagaret. aes ita fuisse signatum hodieque 25 intellegitur in aleae lusum, cum pueri denarios in sublime iactantes capita aut nauia lusu teste uetus-

23 tatis exclamant. hos una concordesque regnasse uicina- que oppida communi opera condidisse praeter Maronem, qui refert so

Ianiculum huic, illi fuerat Saturnia nomen

81 Verg. Aon. VIII 358

4 higinuf P fequutuf P 5 camefe. P 6 camafene P 17 puenham B 18 aernm lllum B' 19 redigiiT& B'

ad munerauit add. t nu b 25 aef BP: haec b 26 lufum bP: fum B

Vll 19-27 33

otiam illud in proniptu est, quod posteri quoque duos cis continuos menses dicarunt, ut December sacrum Saturni, Ianuarius alterius uocabulum possideret. cum 24 inter haec subito Saturnus non comparuis-

6 set, excogitauit Ianus honorum eius augmenta. ac primum terram omnem dicioni suae paren- tem Satnrniam nominauit: aram deinde cum sacris tamquam deo condidit, quae Saturnalia nominauit. tot saeculis Saturnalia praecedunt Ro-

lomanae urbis aetatem. obseruari igitur eum iussit maiestate religionis quasi uitae melioris auc- torem: simulacrum eius indicio est, cui falcem, insigne messis, adiecib huic deo insertiones25 surculorum pomorumque educationes et omni-

15 um cuiusque modi fertilium tribuunt discipli- nas. Cyrenenses etiam, cum rem diuinam ei faciunt, ficis recentibus coronantur placentas- que inutuo raissitant, mellis et fructuum reper- torem Saturnum aestimantes. hunc Romani

so etiam Sterculium uocant, quod primus stercore fecunditatem agris comparauerit. regni eius26 tempora felicissima feruntur cum propter re- rum copiam tum quod nondum quisquam ser- uitio uel libertate discriminabatur, quae res in-

sr. tcllcgi potest, quod Saturnalibus tota seruis licentia permittitur.

Alia Saturnaliorum causa sic traditur. qui erant27 ab Hercule in Italia relicti, ut quidam ferunt, irato, quod incustoditum fuisset armentum, ut

no non nulli aestimant consulto eos relinquente, ut aram suam atque aedem ab incursionibus tue-

5 augmenta P: augraentam 2?, t a add. b 11 roageftate P 12 fimulochru P 18 adiacet I? 16 cnifane modi scripsi: cuiufcemodi P, huifcemodi B tnbuuntur P' 16 ci- renefcf P' 17 placentefque B' 20 ffcercutum BP 21 fe- cunditaiem P comparamt B> 23 tum & quod B 31 ae- adem Bf

Macsobtvr 3

34 SAT. LIBRI I

rentur: hi ergo cum a latronibus infestarentur, occupato edito colle Saturnios se nominaue- runt, quo ante nomine etiam idem collis uoca- batur, et quia se huius dei senserunt nomine ao religione tutos, instituisse Saturnalia fe- 6 runtur, ut agrestes uicinorum animos ad ma- iorem sacri reuerentiam ipsa indicti festi ob- seruatio uocaret.

28 Nec illam causam quae Saturnalibus adsignatur ignoro, quod Pelasgi, sicut Varuo memorat, cum 10 sedibus suis pulsi diuersas terras petisseut, confluxerunt plerique Dodonam et incerti qui- bus haererent locis, eius modi accepere re- sponsum

6%sl%s%s aai6\Levoi Eixsk&v 2Jcct ovqvlov alav 15

t)^' Afiooeiyeve&Vy Koxvkr\v^ ov v&6og 6%stxat9 olg ava\ii%bivxsg dexcctrjv ixniyutsxs &o£(Ig> xal xsipakag "Aidji xal xA naxol ni\utsxs tp&xa

acceptaque sorte cum Latium post errores plurimos appulissent, in lacu Cutiliensi ena-so

29 tam insulam deprehenderunt. amplissimus enim caespes, siue ille continens limus seu paludis fuit coacta compage uirgultis et arboribus in siluae licentiam comptus, iactantibus per om- nem lacum fluctibus uagabatur, ut fides exhoc*5 etiam Delo facta sit, quae celsa montibus,

30uasta campis, tamen per maria migrabat. hoc igitur miraculo deprehenso has sibi sedes praedictas esse didicerunt, uastatisque Sicili-

4 djei B 6 roligiono * P 9 affignatur P 13 acciporo B> post rclpon iuw uacant 2 ucrs. ct dimidius pcrgitque ac- ceptaq. Graecis omissis P 15 CT€X€T€ B C • KCAON CA- TOYNIONA | * (fuit I) A B 16 OY P: 01 B 17 ANAM6IX0- ENT6C B 18 AAAHI B 22 cefpef BP 24 decentiam Hauptius opusc. III 632 omnem lacum Hauptius l. I ex cod. Cantabrigiensi: amnem corr. ut uid. ex omnem P: omnem B, t am add. b 27 maria in ras. in P ambulabat P

VII 28—84 35

ensibus incolis occupauere regionem decima praedae secundum responsum Apollini conse- crata, erectisque Diti sacello et Saturno ara, cuius festum Saturnalia nominarunt. cumque31 5 diu humanis capitibus Ditem et uirorum uic- timis Saturnnm placare se crederent propter oraculum, in quo erat

xal xstpaXag "Aidy xal rtf itaxql itipittxs <p&ta9

Herculem fenint postea cum Geryonis pecore

loper Italiam reuertentem suasisse illorum pos- teris, ut faustis sacrificiis infausta mutarent inferentes Diti non hominum capita sed os- cilla ad humanam effigiem arte simulata, et aras Saturnias non mactando uiro sed accen-

]5 sis luminibus excolentfes, quia non solum uirum sed et lumina <pcota significat. inde mos per Sa-32 turnalia missitandis coepit.

Alii cereos non ob aliud mitti putant, quam quod hoc principe ab incomi et tenebrosa uita quasi ad

20 lucem et bonarum artium scientiam editi sumus. illud 33 quoque in litteris inuenio quod, cum multi occa- sione Saturnaliorum per auaritiam a clienti- bus ambitiose munera exigerent, idque onus tenuiores grauarct, Publicius tribunus plebi

25 t u 1 i t , non nisi cerei ditioribus missitarentur.'

Hic Albinus Caecina subiecit 'qualem nunc per-34 mutationem sacrificii, Praetextate, memorasti, inuenio postea Compitalibus celebratam, cum ludi per urbem in corapitis agitabantur, restituti sci-

solicet a Tarquinio Superbo Laribus ac Maniae

8 refpon|pum B' 8 A7AHI P, AAH . B nHMn€T€ * <JK3aTA (uid. fuisse C) B 9 genonif 6, regiomf B 12 hominuf apita ut uid. Bt 14 mrof p accenfof B' 16 fota BP 17 cepit P 20 edfti B 22 cleenhbnf ly 23 honnf Jt 26 diti- onbuf cerei P' 28 cnm compitahbnf B 29 agebantnr P rellitni JF

3*

36 SAT. LIBRI 1

ex responso Apollinis, quo praeceptum est, ut 35pro capitibus capitibus supplicaretur. idque aliquain diu obseruatum, ut pro familiarium sospitate pueri mactarentur Maniae deae, matri Larum. quod sacrificii genus Iunius 5 Brutus consul pulso Tarquinio aliter consti- tuit celebrandum. nam capitibus alii et papa- ueris supplicari iussit ut responso Apollinis satis fieret de nomine capitum, remoto scilicet scelere infaustae sacrificationis: factumque est 10 ut effigies Maniae suspensae singulorum fori- bus periculum, si quod immineret familiis, ex- piarent, ludosque ipsos ex uiis compitorum, in qui- bus agitabantur, Compitalia appellitauerunt sed perge cetera.' 15

36 Et Praetextatus cbene et oportune similis emen- datio sacrificiorum relata est, sed ex his causis, quae de origine huius festi relatae sunt, apparet Satur- nalia uetustiora esse urbe Ilomana, adeo ut ante Ro- mam in Graecia hoc sollemne coepisse L. Accivs in »0 Annalibvs sui8 referat his uersibus

37maxima pars Graium Saturno et maxime Athenae conficiunt sacra, quae Cronia esse iterantur ab illis, eumque diem celebrant: per agros urbesque fere

omnes exercent epulis laeti, famulosque procurant 25

quisque suos nostrique itidem, et mos traditus illinc iste, ut cum dominis famuli epulentur ibidem.

VIII Nunc de ipso dei templo pauca referenda sunt.

1 ac refponfo B, \ ex culd. b 2 capitibuf pro capiiibuf B j) capitabuf ut uid. ly S ahquondo 2/, t diu add. b famiha|riu P 6 brutus compulfo 11 7 alhi b (P) 13 co- petorum*Iy 16 ad cmendatio add. t emua b 18 dc ori- gine in ras. in P 19 roma • * * * | adeo P 20 folleninciii 11 follepne CQpifle • L • (L B, lutiuf add. b) \ accmf P 26

mofira

&nfradituf B

VU 86-87 VIII 1-6 37

Tullum Ilostilium cum bis de Albanis, de Sa- binis tertio triumphasset, inuenio fanum Satur- no ex uoto consecrauisse et Saturnalia tunc primum ltomae instituta, quamuis Varro Libro

5 sexto, qui est de sacris aedibvs, scribat aedem Saturni ad forum faciendam locasse L. Tarqui- nium regem, Titum uero Larcium dictatorem Saturnalibus eam dedicasse. nec me fugit Gelli- vm scribere senatum decresse, ut aedes Saturni

lofieret, eique rei L. Furium tribunum militum praefuisse. habet aram et ante Senaculum. illic2 Graeco ritu capite aperto res diuina fit, quia primum a Pelasgis, post ab Hercule ita eam a principio fac- titatam putant, aedem uero Saturni aerarium Ro-3

lsmani esse uoluerunt, quod tempore, quo incoluit Italiam, fertur nullum in eius finibus furtum esse coramissum, aut quia sub illo nihil erat cuiusquam priuatum

nec signare solum aut partiri limite campum so fas erat: in medium quaerebaut,

ideo apud eum locaretur populi pecunia com- munis, sub quo fuissent cunctis uniuersa com- munia. illud non omiserim Tritonas cum bucinis4 fastigio Saturni aedis superpositos, quoniam ab eius ss commemoratione ad nostram aetatem historia clara et quasi uocalis est, ante uero muta et obscura et in- cognita, quod testantur caudae Tritonum humi mersae et absconditae. cur autem Saturnus ipse in compe-5 dibus uisatur Verrivs Flaccvs causam se ignorare

19 Verg. Georg. I 126

1 de fabimf in ras. in P 2 lnuetu P 6 lucittm BP 9 decretuffe P, at docreffe sup. Hn. add. p 10 lucram BP

12 grego B ad sperto add. t o b 14 roroa Pt m sup.

/itf. in ras. add. p 16 uoluerunt effe B 17 cumfa. P 20 quereban? | P 23 butinif ly 26 mutu ut uid. B

38 8AT. LIBRI I

dicit, aerum mihi Appollodori lectio sic suggerit. Saturnum Apollodorvs alligari ait per annum laneo uinculo et solui ad diem sibi festum id est mense hoc Decembri. atque inde prouerbium ductum deos laneos pedes habere, significari 5 uero decimo mense semen in utero animatum in uitam grandescere, quod donec erumpat in

61ucem, mollibus naturae uinculis detinetur, est porro idem Kqovog xccl %Qovog. Saturnum enim in quantum mythici fictionibus distrahunt, in tantum 10 PHT8ICI ad quandam ueri similitudiuem reuocant. hunc aiunt abscidisse Caeli patris pudenda, quibus in mare deiectis Venerem procreatam, quae a spuma, unde coaluit, 'Acpoodixn] nomen

7accepit. ex quo intellegi uolunt, cum chaos 15 esset, tempora non fuisse, siquidem tempus est certa dimensio, quae ex caeli conuersione colligitur. tempus coepit inde: ab ipso natus putatur K$6vog

8qui, ut diximus, %Qovog est. cumque semina rerum omnium post caelum gignendarum de caelo fluerent, xo ct elementa uuiyersa, quae mundo plenitudinem fa- cereot ex illis seminibus fundareutur, ubi mundus omnibus suis partibus membrisque perfectus est, certo iam tempore finis factus est procedendi de caelo se- mina ad elementorum congeptionem, quippe quae iam 25 plena fuerant procreata. animalium uero aeternam propagationem ad Venerem generandi facultas ex hu- more translata est, ut per coitum maris feminaeque

5 Eraami adag. chil. I cent. X 82 p. 271 B (od. Bas. 1574)

1 dilectio B 7 quo B 9 XPONOO P' 10 mitinjci JP,

myL B 11 fifici P, phifici B 12 patnf * | P U afrodite BP 18 cepit P ab <m. B' iiatnr putatur B 20 c^lu praeter u in ras. P fruerent B' 27 ^>pagation6 praeter $ in ras. P 28 tranflatuf P 28 co in coitii in ras. in P

VIII 6-12 VIIII 1-3 39

ctmcta deinceps gignerentur. propter abscisorum9 pudendorum fabulam etiam nostri eum Satur- num uocitauerunt icccqcc xr\v 6afh)v, quae membrum uirile declarat, ueluti Sathunnum: inde etiam

s Saturos ueluti Sathunos, quod sint in libidi- nem proni, appellatos opinantur. falcem ei qui- dam aestimant adtributam, quod tempus omnia metat et exsecet et incidat. hunc aiunt filioslO Biios solitum deuorare eosdemque rursus euo-

jomere, per quod similiter significatur, eum tempus e8se, a quo uicibus cuncta gignantur absumanturque et ex eo denuo renascantur.il eundem a filio pulsum quid aliud est quam tempora senescentia ab his, quae post sunt nata, depelli?

15 uinctum autem, quod certa lege naturae conexa sint tempora, uel quod omnes fruges quibusdam uinculis nodisque altcrncntur. nara et falcem uolunt fabulae 12 in Siciliam decidisse, quod sit terra ista uel maxime fertilis.

so Et quia Ianum cum Saturno regnasse comme- YIIII

raorauimus, de Saturno autem quid mythici, quid physici aestiment, iam relatum est: de Iano quoque quid ab utrisque iactetur in medium proferemus. Mt- 2 Tiiici referunt regnante Iano omnium domos

ssreligione ac sanctitate fuisse munitas idcirco- que ei diuinos honores esse decretos et ob merita introitus et exitus aedium eidem con- secratos. Xenon quoque primo italicon tradit3 Ianum in Italia primum dis templa fecisse et

1 gig in gignerentur in ras. in P abfcilionif (sed uHi-

mae litt. if in ras. add. P1) P 8 £a9HN B 6 fathonof P hbnding P' 6 ei qnid& in ras. in P 7 attnbutam P 8 etpost roetat om. B' (l1) 12 adfamanturq. B 18 eundem- qne P 14 pof i* 21 memorauimuf (P) mithici P, mi- thyci B 22 phifici BP aeltimant P 28 m mediu ^ferem*

add. P* mithyci B 26 ldcirco B> 27 confecratJf B 29 posterior a in ltalia in ras. in P duf BP

40 SAT. LIBBI I

ritus instituisse sacrorum. ideo eum in sacri-

4 ficiis praefationem meruisse perpetuam. quidam ideo eum dici bifrontem putant quod et praeter-

5ita sciuerit et futura prouiderit. sed physici eum magnis consecrant argumentis diuinitatis. nam 6 sunt qui Ianum eundem esse atque Apollinem et Dianam dicant, et in hoc uno utrumque ex-

6primi numen adfirment. et euiui, sicut Nigidivs quoque refert, apud Graecos Apollo colitur qui QvQcctog uocatur, eiusque aras ante fores suas io celebrant, ipsum exitus et introitus demon- strantes potentem: idem Apollo apud illos et jiyvisvg nuucupatur, quasi uiis praepositus ur- banis: illi enim uias, quae intra pomeria sunt, dyviag appellant: Dianae uero ut Triuiae uiarum om- 15

7nium tribuunt potestatem. sed apud nos Ianum omnibus praeesse ianuis nomen ostendit, quod est si- mile &vQcti(p. nam et cum claui ac uirga figuratur quasi omuium et portarum custos et rector uiarum.

8 pronuntiauit Nigidivs Apollinem Ianum esse Dia- *o namque Ianam, adposita D littera, quae saepe i litterae causa decoris adponitur: reditur redhibe-

Otur redintegratur et similia. Ianum quidam so- lem demonstrari uolunt et ideo geminum quasi utriusque ianuae caelestis potentem, qui ex- «s oriens aperiat diem, occidens claudat: inuoca- rique primum, cum alicui deo res diuina cele- bratur, ut per eum patcat ad illum, cui iiumo- latur, accessus, quasi preces supplicum per lOportas suas ad deos ipse transmittat. inde et so simulacrum eius plerumque fiugitur manu dextera trecentorum et sinistra sexaginta et quinque numerum

4 phifici BP 10 OIPAIOC P 12 lndelt apollo If 13 ATYI6YC B' uif B 14 a in intra in ras. in P 17 eft om. P 18 eiPAIO) P 21 appofita bP 22 appomtur P 26 muucanque B> 80 unde B 82 fexaginta Jr, deinde et in ras. in P

VIIII 4-16 41

teneus ad demonstrandam anni dimensionem, quae praecipua est solis potestas. alii mundum id estll caelum esse uoluerunt Ianumque ab eundo dictum, quod mundus semper eat, dum in orbem uol-

suitur et ex se initium faciens in se refertur: unde et Cornificivs Ettmorvm libro tertio Ci- cero inquit non Ianum sed Eanum nominat, ab eundo. hinc et Phoenices in sacris imaginem eiusl2 exprimentes draconem finxerunt in orbem redactum

10 caudamque suam deuorantem, ut appareat mundum et ex se ipso ali et in se reuolui. ideo et apud nos inl3 quattuor partes spectat, ut demonstrat simulacrum eius Faleris aduectum. Gavivs Bassvs in eo libro, quem de dis composuit, Ianum bifrontem fingi ait quasi

15 superum atque inferum ianitorem, eundem qua- driformem quasi uniuersa climata maiestate conplexum. Saliorvm quoque antiquissimis carmi-14 nidvs deorum deus canitur. Margvs etiam Messa- la, Cn. Domitii in consulatu collega, idemque per

so annos quinquaginta et quinque augur, de Iano ita incipit qui cuncta fingit eademque regit, aquae terraeque uim ac naturam grauem atque pro- nam in profundum dilabentem, ignis atque ani- mae leuem in inmensum sublime fugientem,

tscopulauit circumdato caelo: quae uis caeli maxima duas uis dispares colligauit. in sacrisl5 quoque inuocamus Ianum Geminum, Ianum Pa- trem, Ianum Iunonium, Ianum Consiuium, Ianum Quirinum, Ianum Patultium et Clusi-

souium. cur Geminum inuocemus supra iam diximus,

1 retinenf P 2 pcipuefb B' 6 etimorura BP hbro III B S pbemcef P, foemcef 2? 11 ah om. B 12 ezpectat 2? demonftret b 14 duf B 19 gnei BP confolatu 2? 20 et om. B 23 ammao lumen 1\ deinde ln lmmenfu fu- giente in ras. in P, deinde copulauit circundato * * * c§lo P 28 concimum (posteiior c emendaia in f) B 29 quinnium B patulcmm P

42 8AT. LIBRI I

Patrem quasi deorum deum, lunonium quasi non solum mensis Ianuarii sed mensium omnium ingres- sus tenentem: in dicione autem lunonis sunt omnes Kalendae, unde et Vabbo libbo QViNTO Rebvm Di- vinabvm scribit Iano duodecim aras pro totidem 6 mensibus dedicatas; Consiuium a conserendo id est a propagine generis humani, quae Iano auctore conseritur, Quirinum quasi bellorum potentem ab hasta, quam Sabini curin uocant, Patultium et Clusiuiuin, quia bello caulae eius patent, pace clau- 10 duntur. huius autem rci haec causa narratur.

17 Cum bello Sabino, quod uirgiuum raptaruin

gratia coininissum cst, Uomaui portaiu, quao sub radicibus collis Viininalis orat, quae postea ex euentu Ianualis uocata est, claudere festi- 15 narent, quia in ipsam hostes ruebant, post- quam est clausa, mox sponte patefacta est, cumque iterum ac tertio idem contigisset, ar- mati plurimi pro limine, quia claudere nequi- bant, custodes steterunt, cumque ex alia parteso acerrimo proelio certaretur, subito fama per-

18 tulit fusos a Tatio nostros. quam ob causam Romani, qui aditum tuebantur, territi pro- fugerunt. cumque Sabini per portam patentem inrupturi essent, fertur ex aede Iani per hanc*5 portam magnam uim torrentium undis scaten- tibus erupisse multasque perduellium cateruas aut exustas feruenti aut deuoratas rapida uo- ragine deperisse. ea re placitum, ut belli tempore uelut ad urbis auxilium profecto deo fores reserarentur. to haec de Iano.

2 ommuui meufiuin greffuf regentein P 3 indiciouo 1\ m ditione B autem om. B 8 Quinmum BP 9 patulcium P 10 caule B 13 cummiftum 1? 14 coluif B0 16 euntu B' 16 hoflibuf B' 19 nequibat P 21 praeho P 22 tacio P 26 lrruptun bl\ effet B' exfede BP 28 exu- taf B

44 SAT. LIBRI I

Ianuariarum esse damnatam. quo die si Satur-

tinalia gererentur, nec causam omnino dixisset. deinde

adicit sequebantur eum diem Saturnalia. mox

ait postero autem die, qui fuit XIII Ealendarum

Ianuariarum, Liciniam uirgineni ut causam

diceret iussam: ex quo ostendit XIII Kalendarum

7 profestum esse. duodecimo uero feriae sunt diuae

Angeroniae, cui pontifices in sacello Volupiae sacrum

faciunt. quam Verrivs Flacgvs Angeroniam dici

ait quod angores ac sollicitudines animorum

Spropitiata depellat. Masvrivs adicit simulacrum

huius deae ore obligato atque signato in ara

Volupiae propterea collocatum, quod, qui suos

dolores anxietatesque dissimulant, perueniant

patientiae beneficio ad maximam uoluptatem.

DIvlivs Modestvs ideo sacrificari huic deae dicit

quod populus Romanus morbo, qui angina

lOdicitur, praemisso uoto sit liberatus. undecimo autem Kalendas feriae sunt Laribus dedicatae, quibus aedem bello Antiochi Aemilius Regillus praetor in

11 campo Martio curandam uouit decimo Kalendas feriae sunt Iouis quae appellantur Lareutinalia, de quibus,

12quia fabulari libet, hae fere opiniones sunt. ferunt enim regnante Anco aedituum Herculis per ferias otiantem deum tesseris prouocasse, ipso utriusque manum tuente, adiecta condicione,

13ut uictus cena scortoque multaretur. uictore

1 ia | nuanaru efle dapnata (nuanaru e in ra$.) P 2 agerentur Cobctus Mnemosynes 1879, 48 3 adiecit P 6 lu- cima P 7 profectum BP em. Vcncta 8 angone, P uolu- pnae lf 9 dicit ut uiil. ly 11 c in adicit in ras. in P 12 alligato P 1S colligatu P 16 beueficimt ut uid. 1? 16 dea edicit Tf 17 auginia BP 19 confetrato, ut uid. P, con8ecratae p 20 authiochiae iuilhul B 21 marcio B cul uouit add. t fouet b 22 ad larent | maha add. t lau b 24 anco om. TS 26 lpfo ut uid. B' 26 conditione BP 27 cyna BP fcortoque nobihlTimuiu fcor| (fcor in ras.) tum mtra

fde* lnclufiffe P, ad fcortoque add. uictore ^curarj • euq; uictu Pm

X 6-18 45

itaque Hercule illum Accam Larentiam, nobi- lissimum id temporis scortum, intra aedem inclusisse cum cena, camque postero dio distu- lisse rumorem, quod post concubitum dei acce-

i pisset munus, ne commod*um primae occasionis, cum se domum reciperet, offerendae asperna- retur. euenisse itaque, ut egressa templo moxl4 a Carutio capto eius pulchritudine compella- retur. cuius uoluntatem secuta adsumptaque

oBuptiis post obitum uiri omnium bonorum eius facta compos, cum decederet populum Roma- num nuncupauit heredem. et ideo ab Anco inl5 Velabro loco celeberrimo urbis sepulta est, ac sollemne sacrificum eidem constitutum, quo

5 dis Manibus eius per flaminem sacrificaretur, Iouique feriae consecratae, quod aestimauerunt antiqui animas a Ioue dari et rursus post mortem eidem reddi. Cato ait Larentiam meretricio 1G quaestu locupletatam post excessum suum po-

•opulo Roraano agros Turacem Semurium Linti- rium et Solinium reliquisse et ideo sepulcri magnificientia et annuae parentationis honore dignatam. Macer Historiarvm libro primo Fau-17 stuli coniugem Accam Larentiam Romuli et

•riUemi nutricem fuissc coiifirmat. hanc regnante Romulo Carutio cuidam Tusco diuiti denuptam auctamque hereditate uiri. quam postRomulo, quem educasset, reliquit, et ab eo parentalia diemque festum causa pietatis statutum. ex his 18 ergo omnibus colligi potest et uno die Saturnalia

1 illara P ad larentiam add. 1 lau 5 8 c^na p% &gna P 4 dei om. B\ df P 6 nec P 8 ei B' 9 feqnuta affumptaqDe P 14 follSpne P 18 lanrentiam B, om. P 19 locnpletft P exfelTum B' 20 Stnratem Baehrensius in Fleckeueni Annalibus 1885 \ 782 lutinu P 21 Solomum Bachrensius l. I. fepulchn BP 28 faituh P 24 laurentiam B, laraentia P (u anie r add. P*) 26 cancio P 28 quS in ra§. in P

46 8AT. LIBRI I

fuiase et non nisi quarto decimo Kalendarnm Ianua- riarum celebrata. quo solo die apud aedem Saturni conuiuio dissoluto Io Saturnalia clamitabatur, qui dies nunc Opalibus inter Saturnalia deputatur, cum primum

lgSaturuo paritcr et Opi fuerit adscriptus. banc autein v deam Opem Saturni coniugem crediderunt, et ideo hoc mense Saturnalia itemque Opalia ce- lebrari, quod Satumus eiusque uxor tam fru- gum quam fructuum repertores esse credantur. itaque omni iam fetu agrorum coacto ab homi- 10 nibus hos deos coli quasi uitae cultioris aucto-

20res. quos etiam non nullis caelum ac terram esse persuasum esse, Saturnumque a satu dictum, cuius causa de caelo est, et terram Opem cuius ope humanae uitae alimenta quae- \t> runtur, uel ab opere, per quod fructus fruges-

21 que nascuntur. huic deae sedentes uota concipiunt terramque de industria tangunt demonstrantes ipsam matrem terram esse mortalibus adpetendam.

22 Piulochorvs Saturno et Opi primum in 20 Attica statuisse aram Cecropem dicit, eosque deos pro loue terraque coluisse, instituisseque ut patres familiarum et frugibus et fructibus iam coactis passim cum seruis uescerentur, cum quibus patientiam laboris in colendo rure ss tolerauerant. delectari enim deum honore ser- uorum contemplatu laboris. hinc est quod ex instituto peregrino huic deo sacrum aperto capite facimus.

23 Abunde iam probasse nos aestimo Saturnalia uno to

1 XIIII P 8 Io Saturnalia clamitabatur Cvbetus Mnemo- synes 1879, 48: Saturnuha clamitabantur omisso Io (B P) 4 upahbuf b' 6 ofcnptufP 11 cultionbuf B1 13 perfua- fum eft (P) 16 opere * * p 19 a (supra a erasum v) mor- tahbuf appetendam P (appetendam etiam b) 20 philocoruf BP 21 cicropem BP 23 patrem B' fru|gib; & fructib; praeter prius fru in ras. in P

X 19-24 XI 1—3 47

tantum die, id est quarto decimo Kalendas, solita celebrari, sed post in triduum propagata, primum ex adiectis a Caesare huic mensi diebus, deinde ex edicto Augusti quo trium dierum ferias Saturnalibus addixit,

ia sexto decimo igitur coepta in quartum decimum desinunt, quo solo (ieri ante consueuerant. sed Sigilla- 24 riorum adiecta celebritas in septem dies discursum publicum et laetitiam religionis extendit.'

Tunc Euangelus ehoc quidem9 inquid 'iam ferreXI

onon possum quod Praetextatus noster in ingenii sui pompam et ostentationem loquendi uel paulo ante honori alicuius dei adsignari uoluit, quod serui cum dominis uescerentur, quasi uero curent diuina de ser- uis aut sapiens quisquam domi suae contumeliam tam

sfoedae societatis admittat, uel nunc Sigillaria, quae lusum reptanti adhuc infantiae oscillis fictilibus praebent, temptat officio religionis adscribere, et quia princeps religiosorum putatur, non nulla iam et superstitionis admiscet, quasi uero nobis fas non sit Praetextato

oaliquando non credere'.

Hic cum omnes exhorruissent, Praetextatus re-2 nidens 'superstitiosum me, Euangele, nec dignum cui credatur existimes uolo, nisi utriusque tibi rei fidem ratio adscrta monstrauerit. et ut primum de seruis

.-» loquamur, iocono nn scrio putas essc hominum genus, quod di immortales nec cura sua nec prouidentia dignentur? an forte scruos in hominum numero esse non pateris? audi igitur quanta indignatio de serui supplicio caelum penetraucrit. anno enim post Romam 3

o conditam quadringentesimo septuagesimo quarto Autro-

1 XIIU. kt P (kalenda B) 4 prior u m faturnahb; m ra». in P 6 c^pta P 8 religiomf om. P 9 qmdem otn. J* 18 affignan b 14 quifq. P domni B 15 nunc om. P 16 ficti|bnf P 20 ahqnando om. P 21 renttenf ut uid. V 28 credatur m ras. in P efbimef P 24 monftrauerat 1f 26 amur in loquamur in ras. in P loconi B' homi t ?i homuium in ras. (prima HUera fuit p) in P 29 penetranent P'

48 SAT. LIBRI I

nius quidam Maximus seruum suum uerberatum pati- buloque constrictum aute spectaculi commissiouem per circum egi: ob quam causam indignatus Iuppiter Annio cuidam per quietem imperauit, ut senatui nuntiaret

4non sibi placuisse plenum crudelitatis admissum. quo 5 dissimulante filium ipsius mors repentina cousumpsit, ac post secundani denuntiationem ob eandem negle- gentiam ipse quoque in subitam corporis debilitatcm solutus est. sic demum ex consilio amicorum lectica delatus senatui retulit, et uix consummato sermone 10 sine mora recuperata bona ualitudine curia pedibus

5egressus est. ex senatus itaque consulto et Maenia lege ad propitiandum Iouem additus est illis Circen- sibus dies, isque instauraticius dictus est non a patibulo, ut quidam putant, Graeco nomine ixb xov 16 6XUVQ0V) sed a redintegratione, ut Varroni placet,

6qui instaurare ait esse instar nouare. uides quanta de seruo ad deorum summum cura peruenerit. tibi autem unde in seruos tantum et tam inane fasti- dium quasi non ex eisdem tibi et constent et alantur 20 elemeutis, eundemque spiritum ab codem principio

7 carpant? uis tu cogitarc eos, quos ius tuum uocaa, isdem semiuibus ortos eodem frui caelo, aeque uiuere, aeque mori? serui sunt: immo homines. serui sunt: immo conserui, si cogitaucris tantundem in utrosque 25 licere fortunae. tam tu illum uidere liberum potes quam ille te seruum. nescis qua aetate Hecuba seruire coeperit, qua Croesus, qua Darei mater, qua Diogenes,

8qua Plato ipse? postremo quid ita noinen scruitutis horremus? seruus est quidem, sed necessitate, sed so fortasse libero animo seruus est hoc illi nocebit, si

2 cd|mifionem B' ter cir ci! egit • P 4 nunciarct P

5 quodfi fimulaute B' 7 denunciationem B 12 uiema P

pi

13 «pciandum P 14 lfqui P 15 ATTOYCTAYPOY P 18

quruita B 20 lfdem (JP) 21 euudem pnncipio "B pnn- cipe P 27 haecuba B 28 cepent P 29 platon P

XI 4—18 49

ostenderis quis non sit. alius libidini seruit, alius auaritiae, alins ambitioni, omnes spei, omnes timori. et certe nulla seruitus turpior quam uoluntaria. at9 1108 iugo a fortuna imposito subiacentem tamquam

smiserum uilemque calcamus, quod uero nos nostris ceruicibus inserimus non patimur reprehendi. inuenies 10 inter seruos aliquem pecunia fortiorem, inuenies domi- num spe lucri oscula alienorum seruorum manibus infigentem: non ergo fortuna homines aestimabo sed

lomoribus. sibi quisque dat mores, condicionem casus adsignat. quem ad modum stultus est, qui empturus equum non ipsum inspicit sed stratum eius ac frenos, 8ic 8tultis8imus est, qui hominem aut ex ueste aut ex condicione, quae nobis uestis modo circumdata est,

is aestimandum putat. non est, mi Euangele, quod ami- 1 L cum tantum in foro et in curia quaeras: si diligenter adteiideris, inuenies et domi. tu modo uiue cum seruo clemcnter: comiter quoque et in sermonem illum et non numquam in necessarium admitte consilium. nam

20 et maiores nostri omncm dominis inuidiam, omnem seruis contumeliam detrahentes dominum patrem fa- milias, seruos familiares appellauerunt. colant ergo 12 te potius serui tui, mihi crede, quam timeant. dicet aliquis nunc me dominos de fastigio suo deicere, et

ssquodam raodo ad pilleum seruos uocare, quos debere dixi magis colere quam timere. hoc qui senserit, obliuiscetur id dominis parum non esse, quod dis satis est deinde qui colitur etiam amatur: non potest amor cum timore misceri. unde putas adrogantissimum 13

ao illud manasse prouerbium quo iactatur totidem hostes nobis esse quot seruos? non habemus illos hostes

31 Erasmi adag. chil. II cent. III 31 p. 889 B (ed. Baa. 1574)

1 ahuf om. B' 2 i in fpei in ras. in P 3 feruitur B> 4 post lmpofito erasum ut uid. & in P 10 d 14 conditione BP 14 circnndata P 16 qnaeref B 1 7 attendenf b 27 duf B 29 arrogantiffimum bP 80 manare b

MAC«nnxT8 4

50 SAT. LIBRI I

sed facimus, cum in illos saperbissimi contumeliosissimi crudelissimi sumus et ad rabiem nos cogunt peruenire deliciae, ut quicquid non ex uoluntate respondit» iram

14 furoremque euocet domini enim nobis animos indui- mus tyrannorum et non quautuni decet, sed quantum 5 licet exercere uolumus in seruos. nam ut cetera crudelitatis genera praeteream, sunt qui, dum se men- sae copiis et auiditate distendunt, circumstantibus seruis mouere labra nec in lioc quideni, ut loquantur, licere permittunt, uirga murmur omne compescitur et 10 ne fortuita quidem uerberibus exccpta sunt, tussis

15sternutamentum singultus magno molo luitur. sic fit, ut isti de domino loquantur, quibus coram domino loqui non licet. at illi quibus non tantum praesenti- bus dominis sed cum ipsis erat sermo, quorum os non 15 consuebatur, parati erant pro domino porrigere cerui- cem et periculum imminens in caput suum uertere: in conuiuiis loquebantur sed in tormentis tacebant.

16uis exercitas in seruili pectore uirtutes recenseamus? Priinus tibi Vrbinus occurrat. qui cum iussus 20 occidi in Reatiuo lateret, latebris proditis unus ex seruis anulo eius et ucste insignitus in cubiculo, ad quod inruebant qui persequebantur, pro domino iacuit, militibusque ingredientibus ceruicem praebuit et ictum tamquam Vrbinus excepit. Vrbinus postea restitutus 25 monumentum ei fecit titulo inscriptionis t qui tantum meritum loqueretur, adiecto.

17 Aesopus libertus Demosthcnis conscius adultcrii,

quod cum Iulia patronus admiserat, tortus diutissime perseuerauit non prodere patronum douec aliis coargu- 30 entibus consciis Demosthenes ipse fateretur.

1 llhf P' 2 cogr P 8 non ex noluntante non B ram "B 4 domi (P) 6 tirannorum P 9 quidcm fe B' 11 ex- cerpta P fint b 13 domo P' 14 loqoi non licet corr. ex loquantur in B 15 fermo | ***** quorum (uid. fuisse fermo) P 28 UTuebant P 26 urbinif B' 26 fcnptionif B (P) 28 demoltemf P 31 demoltenef P

XI 14-22 51

Et ne aestiines ab uno facile celari posse secre- 18 tum, Labienum ope libertorum latentem ut indicarent, liberti nullo tormentorum genere compulsi sunt.

Ac nequis libertos dicat hanc fidem beneficio 5 potius libertatis acceptae quam ingenio debuisse, accipe serui in dominum benignitatem cum ipse a domino puniretur. Antium enim Restionem proscriptum 19 solumque nocto fugientem diripientibus boua eius aliis seruus compeditus inscripta fronte, cum post dam-

io nationem domini aliena esset misericordia solutus, fugientem persecutus est hortatusque, ne se timeret scientem contumeliam suam fortunae imputandam esse, non domino, abditumque ministerio suo aluit. cum20 deinde persequentes adesse sensisset, senem, quem

15 casus obtulit, iugulauit et in constructam pyram con- iecit. qua accensa occurrit eis, qui Restionem quaere- bant, dicens damnatum sibi poenas luisse multo acrius a se uexatum, quam ipse uexarat, et fide habita Restio liberatus est.

so Gaepionem quoque, qui in Augusti necem fuerat21

animatus, postquam detecto scelere damnatus est, ser- uus ad Tiberim in cista detulit, peruectumque Hostiam inde in agrum Laurentem ad patris uillam nocturno itinere perduxit. Cumis deinde nauigationis naufragio

25 una expulsum dominum Neapoli dissimulanter occuluit, exceptusque a centurionc nec prctio nec minis, ut dominum proderet, potuit adduci.

Asinio etiam Pollione acerbe cogente Patauinos, 22 ut pecuniam et arma conferrent, dominisque ob hoc

80 latentibus praemio seruis cum libertate proposito, qui dominos suos proderent, constat seruorum nullum uictum praemio dommum prodidisse.

6 donmno (uid. fuisse n) B 7 ancium P 9 dapnationS P 11 fequutuf P 16 optuht P piram BP 16 qu§rebat B 17 dapnatu P pf naf P 18 uexauerat P 20 fi in fnerat in ras. in P 21 dampnatuf P 23 ln om. P 24 cuifde* de nauigationif P 25 diffimulantur B'

52 8AT. LIBRl I

23 Audi in seruis non fidem tantum sed et fecundum bonae inuentionis ingenium. cum premeret obsidio Grumentum, serui relicta domina ad hostes trans- fugerunt. capto deinde oppido impetum in domum habita conspiratione fecerunt, et extraxerunt dominam 6 uultu poenam minante ac uoce obuiis adaerente, quod tandem sibi data esset copia crudelem dominam pu- niendi : raptamque quasi ad supplicium obsequiis plenis pietate tutati sunt.

24 Vide in hac fortuna etiam magnanimitatem exi- io tum mortis ludibrio praeferentem. 0. Vettium Pelig- num Italicensem comprehensum a cohortibus suis ut Pompeio traderetur, seruus eius occidit ac se, ne do- mino superstes fieret, interemit.

25 C. Gracchum ex Auentino fugientem Euporus 15 seruus uel, ut quidam tradunt, Philocrates, dum aliqua spes salutis erat, indiuulsus comes, qua potuit ratione tutatns est, super occisum deinde animam scissis proprio uulnere uisceribus effudit

26 Ipsum P. Scipionem Africani patrem, postquam 20 cum Ilannibale conflixerat, saucium in equum seruus inposuit, et ceteris deserentibus solus in castra per- duxit.

27 Parum fuerit dominis praestitisse uiuentibus: quid quod in his quoque exigendae uindictae repperitur 25 animositas? nam Seleuci regis seruus cum seruiret amico eius,aquo dominus fuerat interemptus, ceuantem in ultionem domini confodit.

28 Quid quod duas uirtutes, quae iuter nobilcs quo- que unice clarae sunt, in uno uideo fuisse mancipio, so imperium regendi peritiam et imperium contemnendi

1 fecundum ArnoUl Vesal.: facunduni BP 2 obfidio

om. P' 5 ec in feceruut in ras. in P 6 p$na P bac P aflerente P 10 etiaiu orn. P 16 C coir. in Q in B eoporuf B 19 fcifif Bf 20 pubhum P, puplmm B 22 lmpofuit P 29 quuq. ut uid. B 80 fuifle om. P 81 con- tempnendi P

XI 23-33 53

magnanimitatem? Anaxilaus enim Messenius, qui29 Messanam in Sicilia condidit, fuit Rheginorum tyrannus. is cum paruos relinqueret liberos, Micytho seruo suo commendasse contentus est. is tutelam sancte gessit,

5 imperiumque tam clementer obtinuit, ut Rhegini a seruo regi non dedignarentur. perductis deinde in aetatem pueris et bona et imperium tradidit, ipse paruo uiatico sumpto profectus est, et Olympiae cum summa tranquillitate conscnuit.

10 Quid etiam in commune seruilis fortuna profuerit30 non paucis docetur. bello Punico cum deessent qui scriberentur, serui pro dominis pugnaturos se polliciti in ciuitatem recepti sunt, et Volones, quia sponte hoc uoluerunt, appellati.

15 Ad Cannas quoque uictis Romanis octo milia31 seruorum empta militauerunt, cumque minoris captiui redimi possent, maluit se res publica seruis in tanta tempestate committere. sed et post calamitatem apud Trasimennum notae cladis acceptam libertini quoque

to in sacramentum uocati sunt.

Bello sociali cohortium duodecim ex libertinis32 conscriptarum opera memorabilis uirtutis apparuit C. Caesarem, cum milites in amissorum locum sub- stitueret, seruos quoque ab amicis accepisse et eorum

25 forti opera usum esse comperimus.

Caesar Augustus in Germania et Illyrico co- hortes libertinorum complures legit, quas uoluntarias appellauit.

Ac ne putes haec in nostra tantum contigisse33

so re publica, Borysthenithae obpugnante Zopyrione,

2 ficibft P reginorum P, reg|nornm B 8 micitho P I optinmt P regini BP 8 profectuf praeter nf in ras.

(prtma litt. fuit f) in P ohmpig P 16 mmoref B 19 trafimenu* P 21 fociahco hoftmm B' ex hbertmif praeter mf in ras. in P 23 C orn. B 26 lllinco P 80 boryftheniae B oppngnante P zopmjone P

54 SAT. LIBRI I

seruis liberatis, dataque ciuitate peregrinis et factis tabulis nouis, hosteui sustinere potueruni

34 Cleouienes Lacedaemonius, cum mille et quin- genti soli Lacedaemonii, qui arma ferre possent, su- perfuissent, ex seruis manu missis bellatorum nouem 5 nrilia conscripsit.

Atbenienses quoque consumptis publicis opibus seruis libertatem dederunt.

35 Ac ne in solo uirili sexu aestimes inter seruos extitisse uirtutes, accipe ancillarum factum non minus 10 memorabile, nec quo utilius rei publicae in ulla nobi-

SGlitate repperias. Nonis Iuliis diem festum esse ancil- larum tam uulgo notum est, ut nec origo nec causa celebritatis ignota sit Iunoni enim Oaprotinae die illo liberae pariter ancillaeque sacrificant sub arbore 15 caprifico in memoriam benignae uirtutis, quae in ancillarum animis pro conseruatione publicae digni-

37 tatis apparuit nam post urbem captam cum sedatus esset Uallicus motus, res publica uero esset ad tenue deducta, finitimi oportunitatem inuadendi Romani no- 20 minis aucupati pruefecerunt sibi Postumium Liuium Fidenatiuin dictatoreni, qui mandatis ad senatum mis- sis postulauit ut, si uellent reliquias suae ciuitatis mauere, niatresfainilias sibi et uirgines dederentur;

38 cumque patres essent in ancipiti deliberatione suspensi, u ancilla nomine Tutela seu Philotis poliicita est se cum ceteris ancillis sub nomine dominarum ad hostes ituram, habituque matrumfamilias et uirginum sumpto hostibus cum prosequentium lacriuiis ad fidem doloris

39 ingestae sunt quae cum a Liuio in castris distributae *> fuisaent» uiros plurimo uino prouocaueruut, diem festum upud se esse siinulanfc& quibus soporatis ex arbore

S Uo^iemon * * P 4 Ueedemoiu, P 12 repenaf B IS U uul^o tun V k eauf* B 14 dw] deae P' 15 hb 1« hbery t* nuu 1* P + panter P 1T cosuorUhone B 24 m*Wvsftumh*4 BP 26 tutuU b 2T d»»ominannn B 2$ futtto B 31 i>luruuA B

XI 34—43 55

caprifico, quae castris erat proxima, signum Bomanis dederunt. qui cum repentina incursione superassent, 40 memor beneficii senatus omnes ancillas manu iussit emitti, dotemque eis ex publico fecit et ornatum, quo s tunc erant usae , gestare concessit , diemque ipsum Nonas Caprotinas nuncupauit ab illa caprifico, ex qua signum uictoriae ceperunt, sacrificiumque statuit annua sollemnitate celebrandum, cui lac, quod ex ca- prifico manat, propter memoriam facti praecedentis

■o adhibetur.

Sed nec ad philosophandum ineptum uel impar41 seruile ingenium fuii Phaedon ex cohorte Socratica Socratique et Platoni perfamiliaris adeo, ut Plato eius nomini librum illum diuinum de inmortalitate animae

15 dicarct, seruus fuit forma atque ingenio liberali. hunc Cebes Socraticus hortante Socrate emisse dicitur, habuis- seque in plulosophiae disciplinis, atque is postea philo- sophus nlustris emersit, sermonesque eius de Socrate admodum elegantes leguntur.

to Alii quoque non pauci serui fuerunt, qui post42 philosophi clari extiterunt. ex quibus ille Menippus fuit, cuius libros M. Varro in satvris aemulatus est, quas alii Cynicas, ipse appellat Menipfeas.

Sed et Theophrasti Peripatetici seruus Pompylus

ss et Zenonis Stoici seruus, qui Perseus uocatus est, et Epicuri, cui Mys nomen fuit, philosophi non incelebres illa aetate uixerunt, Diogenes etiam Cynicus, licet ex libertate in seruitutem uenum ierat. quem cum emere uellet Xeniades Corinthius, ecquid artificii no-43

4 nf P, bif B 6 uf*ae B 7 coeperunt B 8 follepni- tate P 12 fedon P, fedion «, foedon B 18 focratice P' 14 unmortalitate P 18 lllullrif P 19 eligantef ut uid. b 20 ferui fnef practcr f in ras. in P 22 marcnf BP faty- rif BP 23 cimcaf P 24 Theophrasti Meursius: philo- atrati B P penpath&ici B popoluf PY popnlnf B 25 pfenf in ras. in P *elt P 27 diogenef autem B cinicuf P 29 et quid (P)

56 SAT. LIBRI I

uisset percontatus est, ^noui' inquit Diogenes *homi- nibus liberis iinperare/ tunc Xeniades responsum eius demiratus emit et emisit manu, filiosque suos ei tradens ^accipe' inquit 'liberos nieos, quibus imperes'.

44 De Epicteto autem philosopho nobili, quod is 5 quoque seruus fuit, recentior est memoria, quam ut

45possit inter oblitterata nesciri. cuius etiam de se scripti duo uersus feruntur, ex quibus aliud latenter intellegas non omni modo dis exosos esse, qui in hac uita cum aerumnarum uarietate luctantur, sed esse 10 arcanas causas, ad quas paucorum potuit peruenire curiositas

SovXog 'EnCxtrnog yfvdfiijv xal 6&n' &vdjtr]Qog, xal Ttavirjv £(jog xal iplXog d&avdtoig.

46 Habes, ut opinor, adsertum non esse fastidio 15 despiciendum seruile nomen, cum et Iouem tetigerit cura de seruo et multos ex his fideles prouidos for- tes, philosophos etiam, extitisse constiterit. nunc de Sigillaribus, ne ridenda me potius aestimes quam

47 sancta dixisse, paucis receusendum est. Epicadys w refert Herculem occiso Geryone cum uictor per Italiam armenta duxisset, ponte, qui nunc sublicius dicitur, ad tempus instructo homi- num simulacra pro numero sociorum, quos casus peregrinationis amiserat, in fluuium 25 demisisse, ut aqua secunda in mare aduecta pro corporibus defunctorum ueluti patriis se-

13 Anthol. Pal. VII 676

1 effet ante noui add. P* 2 **tunc P femadef If emfdem miratuf B 3 emit et ex Gellio add. Meursius

5 phclofopho B' 7 obhterata B 8 ahud inductum in B 9 exofum py exofuf ut uid. P 11 archauaf P, deinde *** faf B 18 € in €niKTHTOC in ras. in P, 9TTIKTHT0C B COM B 14 TT in TT6NIHN in ras. in P 15 affertum bP 16 difpiciendum B 20 ^#recenfendum P 21 genone BP

XI 44—60 XII 1—2 57

dibus redderentur, et inde usum talia eimula- cra fingendi inter sacra mansisse. sed mihi48 huius rei illa origo uerior aestimatur, quam paulo ante memini rettulisse: Pelasgos postquam felicior interpretatio capita non uiuentium sed fictilia et qxorbg aestimationem non solum hominem sed etiam lumen significare docuisset, coepisse Saturno cereos potius accendere et in sacellum Ditis arae Saturni cohaerens oscilla quaedam pro suis capitibus ferre. ex illo traditum ut cerei Saturnalibus missitarentur, 49 et sigilla arte fictili fingerentur, ac uenalia pararentur, quae homines pro se atque suis piaculum pro Dite Saturno facerent. ideo Saturnalibus talium commer-50 ciorum coepta celebritas septem occupat dies, quos *& tantum feriatos facit esse, non festos oinnes. nam medio, id est tertio decimo Kalendas, festum proba- uimu8, et aliis hoc adsertionibus ab his probatum est, qui rationem anni mensium dierumque et ordinatio- nem a G. Caesare digestam plenius retulerunt/

*o Gumque hic facere uellet finem loquendi, subiecit XII Aurelius Symmachus rpergin' Praetextate, eloquio tam dulci de anno quoque edissertare, antequam experiaris molestiam consulentis, siquis forte de praesentibus ignorat, quo ordine uel apud priscos fuerit uel cer-

w tioribus postea regulis innouatus sit? ad quod discen- dum ipse mihi uideris audientium animos incitasse de diebus mensi additis disserendo'. tum ille eodem ductu orandi reliqua contexuit

'Anni certus modus apud solos semper Aegyptios2

3 qnem I? 4 memrai me 5 rctuhfTe (P) 6 fftima- tione p 7 fignificare om. P 8 faturo P' 11 et — para- rentur orn. P 18 commerciorem B' 16 tantum Veneta: tamen BP 16 XIII kt BP faftnm B 17 afTertionibuf hoc P 18 n in menfium in ras. in P 19 C om. B 21 fimmachuf P 22 annoq. | ediffertare B ediffitare P 25 dicendnm B 26 audientum B 28 contexit P 29 egip- tiof P

68 8AT. LIBRI I

fuit. aliarum gentium dispari numero pari errore nutabat, et ut contentus sim referendo paucarum nio- rem regionum, Arcades annum suum tribus mensibus explicabant, Acarnanes sex, Graeci reliqui irecentis quinquaginta quattuor diebus annum proprium compu- 5

Stabaut. non igitur mirum in liac uarietate Romanos quoque olim auctore Itomulo annum suum decem habuisse mensibus ordinatum, qui annus incipiebat a Martio, et conficiebatur diebus trecentis quattuor, ut sex quidem menses, id est Aprilis Iunius Sextilis 10 September Nouember Deceinber, tricenum essent die- rum, quattuor uero, Martius Maius Quintilis October, tricenis et singulis expcdirentur, qui hodieque septi-

4wanas habeut Nonas, ccteri quiutauas. septimauas autem habentibus ab Idibus reuertebantur Kalendae 15 ad diem septimum decimum, uerum habentibus quin- tanas ad octauum decimum remeabat initium Kalen- darum.

5 Haec fuit llomuli ordinatio, qui primum anni mensem geuitori suo Marti dicauit quem mensem *> auui primuiu fuisse uel ex hoc niaxiine probatur, quod ab ipso Quintilis quintus est, et deinceps pro

Gnumero nominabantur. huius etiam prima die ignem nouum Vestae aris accendebaut, ut incipiente anno cura denuo seruandi nouati iguis inciperet eodem *& quoque ingrediente mense tam in regia curiisque atque flaminum domibus laureae ueteres nouis laureis mutabantur. eodein quoque mense et publice et pri- uatim ad Anuam Perennam sacrificaium itur, ut an-

7 nare perennareque commode liceat hoc mense mer- x cedes exsoluebant magistris, quas completus annus deberi feoit, comitia auspicabantur, uectigalia locabant, et seruis cenas adponebant matronae, ut domini Sa-

1 g«uUnui pan P t couteiuptuf B' 5quiuqua quattuor H 9 marao P 30 i>*nu*r*q. i P comniodo B S3 uecU- tr*ltt* B W cyuaf *pi»ou«l*nt P

XII 8—ii 59

turnalibii8: illae, ut principio anni ad promptum ob- sequium konore seruos inuitarent, hi, quia gratiam perfecti operis exsoluerent.

Secundum mensem nominauit Aprilem, nt qui-8

sdam putant cum adspiratione quasi Aphrilem, a spuma quam Graeci atpQov uocant, unde orta Venus creditur, et hanc llomuli asserunt fuisse rationem, ut primum quidem mensem a patre suo Marte, secundum ab Aeneae matre Venere nominaret, et hi potissimum

10 anni principia seruarent, a quibus esset Romani no- minis origo, cum hodieque in sacris Martem patrem, Venerem genetricem uocemus. alii putant RomulumO uel altiore prudentia uel certi numinis prouidentia ita primos ordinasse menses ut, cum praecedens Marti

15 esset dicatus deo plerumque hominum necatori, ut Uomerus naturae conscius ait

*j4qbq "Aqsq PQotoXoiyh tiiai(p6ve Tei%e6i(}Atftcc

secundus Veneri dicaretur, quae uim eius quasi be- nefica leniret nam et in duodecim zodiaci signis, 10

w quorum certa certorum numinum domicilia creduntur, cum primum signum Aries Marti adsignatus sit, sequens mox Venerem, id est Taurus, accepit. et rur- 11 8U8 e regione Scorpius ita diuisus est, ut deo esset utrique communis. nec aestimatur ratione caelesti

*5 carere ipsa diuisio, siquidem aculeo uelut potentissimo telo pars armata posterior domicilium Martis est, priorem uero partem, cui Zvybg apud Graecos no- men est, nos Libram uocamus, Venus accepit, quae

17 II. E 81

4 nommati B 6 putat P afpiratione (P) 6 geoi P afron BP 7 fiuffe alterunt P 12 genitncem P 18 nel

A cerh nomimf | jiuidentia add. J5"» 17 T€IX€CIBHTA P 19 zodoaci P 21 adfignatum B, 'affignatnf P 26 telo praetcr o in ras. in P 27 uero in ras. in P ZYPOC P, ZFrOC (anU ciu add.) b

60 SAT. LIBBI 1

uelut iugo concordi iungit matrimonia amicitiasque 12componit sed Oinqivs in eo libro, quem de fastis reliquit, ait imperite quosdam opinari Aprilem mensem autiquos a Venere dixisse, cum nullus dies festus nullumque sacrificium insigne Ve- 5 neri per hunc mensem a maioribus institutum sity 8ed ne in carminibus quidem Saliorum Veneris ulla ut ceterorum caelestium laus ce-

13 lebretur. Cingio etiam Vabro consentit adfirmans no- men Veneris ne sub regibus quidem apud Ro- 10 manos uel Latinum uel Graecum fuisse, et ideo non potuisse mensem a Venere nominari

14 sed cum fere ante aequinoctium uernum triste sit cae- lum et nubibus obductum, sed et mare nauigantibus clausum, terrae etiam ipsae aut aqua aut pruina aut 15 niuibus contegantur, eaque omnia uerno, id est hoc men8ey aperiantur, arbores quoque nec minus cetera, quae continet terra, aperire se in germen incipiant: ab his omnibus mensem Aprflem dici merito creden- dum est, quasi Aperileiu, sicut apud AUienienses su aytaffTfpioy idem mensis uocatur ab eo, quod hoc

15 tempore cuncta florescant nou tamen negat Vkkiuvs Flaccvs hoc die postea constitutum, ut ma- tronae Veneri sacrum facerent, cuius rei fausam, quia huic loco non conuenit, praetereundum esL ts

16 Maium Romulus tertium poeuit de cuiua no- mine inter auctores lata dissensio est nam Fvlyivs Nobiuor in fastis, quoe in aede Herculis Musanun posuit, Romulum dicit, postquam populum in maiores iunioresque diuisit, ut altera parssv

* feiUf P 8 celebraretiir b 9 cangio «f tmi. P mi- firmanf P 10 rcguhf P quidem romanoram ael P 11

geco P 12 meatem m fmOor V 13 nertjai P (tHmrn r ~ - - - *f ?€me

tn ro*.> tn P 15 «ctaifQ P 16 nimbaf rcnefa: nabibaf BP ctegator P uerno* P 17 c£*ca om P *1 AN- TeCT&IGftU* mraiM P «3 bodio poftea P *4 caam P i6 nraetereuDiia ■, pcaotereomiam mmt praetemamiam P 11 iauai & S8 jMtfcrtor 0 di edo m ras. m P

XII 12—21 61

consilio, altera armis rem publicam tueretur, in honorem utriusque partis hunc Maium, se- quentem Iunium mensem uocasse. sunt qui hunc 17 mensem ad nostros fastos a Tusculanis transisse com-

6 uiemorent, apud quos nunc quoque uocatur deus Maius, qui est Iuppiter, a magnitudine scilicet ac raaiestate dictus. Cingivs mensem nominatuml8 putat a Maia, quam Vulcani dicit uxorem, ar- gumentoque utitur, quod flamen Vulcanalis

mciKalendis Maiis huic deae rem diuinam facit. 8ed Piso uxorem Vulcani Maiestam non Maiam dicit uocari. contendunt alii Maiam Mercurii ma-19 trem mensi nomen dedisse, hinc maxime probantes, quod hoc mense mercatores omnes Maiae pariter

ir Mercurioque sacrificant. adfirmant quidam, quibus20 Cornelivs laheo consentit,' hanc Maiara, cui mense Maio res diuina celebratur, terram esse hoc adeptam nomen a magnitudine, sicut et Mater Magna in sacris uocatur, adsertionemque

K> aestimationis suae etiam hinc colligunt quod sus praegnans ei mactatur, quae hostia propria est terrae. et Mercurium ideo illi in sacris ad- iungi dicunt, quia uox nascenti homini terrae contactu datur: scimus autem Mercurium uocis et is 8ermonis potentem. auctor est Cornelivs Labeo huic21 Maiae, id est terrae, aedem Ealendis Maiis de- dicatam sub nomine Bonae Deae, et eandem esse Bonam Deam et terram ex ipso ritu occultiore sacrorum doceri posse confirmat. hanc eandem soBonam deam Faunamque et Opem et Fatuam

1 alteratarmif P 2 utnuf B' 8 menfem om. P uo- cafTe funt qui hunc menfem om. B 7 post menfem add. maitim b 10 maif P, maiaf B 16 merouroq. P 16 hanc Maiam om. P 19 rn facnf om. P aflertionemque P 21 to (sed primilus fuisse uid. ei) P 22 n in m in ras. in B 24 * datnr P 26 ld eft terrae om. P maif P 80 deam om. B fannAq. teP, deinde t add. P* et ante opem om. B fa in fatua' in ras. in P, fatiam B>

62 8AT. LIBRI I

22pontificum libris indigitari: Bonam, quod omnium nobis ad uictum bonorum causa est, Paunam, quod omni usui animantium fa- uet, Opem, quod ipsius auxilio uita constat, Fatuam a fando, quod, ut supra diximus, infantes 5 partu editi non prius uooem edunt quam atti-

23gerint terram. sunt qui dicant hanc deam poten- tiam habere Iunouis, ideoque regale sceptrum in si- nistra manu ei additum. candem alii Proserpinam credunt, porcaque ei rem diuinam fieri, quia segetem, 10 quam Ceres mortalibus tribuit, porca depasta est.

24alii X&oviav 'Exuttiv, Boeotii Semelam credunt. nec non eandem Fauni filiam dicunt, obstitisseque uo- luntati patris in amorem suuui lapsi, ut et uirga myrtea ab eo uerberaretur, cum desiderio patris nec 15 uino ab eodem pressa cessisset. transfigurasse se tamen in serpentem pater creditur, et coisse cum filia.

25horum omnium haec proferuntur indicia, quod uirgam myrteam in templo haberi nefas sit, quod super caput eins extendatur uitis, qua maxime cam pater decipere w» temptauit, quod uiuum in tomplum eius 11011 suo 110- mine soleat inferri, sed uas, in quo uinum inditum est, mellarium norainetur, et uinum lac nuncupetur, ser- pentesque in templo eius nec terrentes nec timentes

26 indifferenter appareant. quidam Medeam putant, quod 25 in aedem eius omne genus herbarum sit ex quibus antistites dant plerumque medicinas, et quod templum eius uirum introire non liceat propter iniuriam, quam

27 ab ingrato uiro Iasone perpessa est. haec apud

1 lndican P 6 & fupra B' 6 editu 1? *qua P 7 dicunt (dici in ras.: prima UU. fuit p) P 8 regule ut uid. & fceptrum regale P 10 din& P' 11 cerenf B' 12

6KATHN** | P, HKATHN B BE60TI B, boet]i ()i in ras.) P cf. LiU. Centralbl. 1867 p. 1082 15 mirtea P 17 v tu cro- ditvr %n ras. in P 19 mirtea P 20 ea in ras. in P 25 mdifferenter om. P 26 fit om. B 27 ple*rumque P 28 ui**rum B 29 mtegrato P'

XII 22-81 63

Oraecos f\ &sog ywatxsfa dicitur, quam Yarro Fauni filiam tradit adeo pudicam, ut extra yvvcuxcovtuv numquam sit egressa, nec nomen eius in publico fuerit auditum nec uirum umquam fs uiderit uel a uiro uisa sit, propter quod nec uir templum eius ingreditur. unde et mulieres28 in Italia sacro Herculis non licet interesse, quod Herculi, cum boues Geryonis per agros Italiae duceret, sitienti respondit mulier aquam 10 se non posse praestare, quod feminarum deae celebraretur dies, nec ex eo apparatu uiris gustare fas esset propter quod Hercules fac- turus sacrum detestatus est praesentiam femi- narum, et Potitio ac Pinario sacrorum custo-

udibus iussit ne mulierem interesse permitte- rent. ecce occasio norainis, qno Maiara eandem esse20 et tcrram et Bonam Deam diximus, cocgit nos de Bona Dea, quaccuinquc comperimus, protulisse.

Iunius Maium sequitur aut ex parte populi, ut30

sosupra diximus, nominatus aut, ut Gingivs arbitratur, quod Iunonius apud Latinos ante uocitatus, diuque apud Aricinos Praenestinosque hac appelatione in fastos relatus sit adeo ut, sicut Nisva in commentauiis fastorvm dicit apud maio-

«sres quoque nostros haec appelatio mensis diu manserit, sed post detritis quibusdam litteris ex Iunonio Iunius dictus sit. nam et aedes Iu- noni Monetae Ealend. Iuniis dedicata est non31 nulli putauerunt Iunium mensem a Iunio Bruto, qui

10 primus Romae consul factus est, nominatum, qnod hoc mense^ id est Kalendis Iuniis, pulso Tarquinio sacrum

1 H Gudianus: om. B, O P TYNAIK6IA B 2 ***tradit P TTNAIKCONITIN B 6 mdent nec P 8 genonif B,

gerromr P 11 dig B> 14 potio P 16 q raam P, quomam B *efle P 17 et ante bonam om. JX 18 dea in ras. {prima litt. uid. fuisse t) P lifle in ^tuliffe in ras. in P 25 apellatione B

64 8AT. LIBRI I

Oarnae deae in Gaelio xnonte uoti reus fecerit. hanc 32 deam uitalibus humanis praeesse credunt. ab ea deni- que petitur, ut iecinora et corda, quaeque sunt in- trinsecus uiscera, salua conseruet: et quia cordis be- neficio, cuius dissimulatione brutus habebatur, idoneus 6 emendationi publici status extitit, hanc deam, quae 33uitalibus praeest, templo sacrauit cui pulte fabacia et larido sacrificatur, quod his maxime rebus uires corporis roborentur. nam et Ealendae Iuuiae faba- riae uulgo uocantur, quia hoc niense adultae fabae 10 diuinis rebus adhibentur.

34 Sequitur Iulius qui, cum secundum Romuli ordi- nationem, Martio anni tenente principiuin, Quintilis a numero uocaretur, nibilo minus tamen etiam post praepositos a Numa Ianuarium ac Februarium retinuit 15 nomen, cum non uideretur iam quintus esse sed sep- timus. sed postea in honorem Iulii Oaesaris dictatoris, legem ferente 11 Antonio M. filio consule, Iulius appellatus est, quod hoc mense a. d. quartum Idus

35 Quintilis Iulius procreatus sit Augustus deinde est, so qui Sextilis antea uocabatur, donec honori Augusti daretur ex senatus consulto, cuius uerba subieci: cum imperator Oaesar Augustus mense Sextili et primum consulatum inierit, et triumphos tres in urbem intulerit, et ex Ianiculo legionesu deductae secutaeque sint eius auspicia ac fidem, sed et Aegyptus hoc mense in potestatem populi Romani redacta sit, finisque hoc mense bellis ciuilibus inpositus sit, atque ob has causas hic mensis huic imperio felicissimus so sit ac fuerit, placere senatui ut hic mensis

1 ceho B 6 emendatione B exatitit P 8 i in larido inducta in B 10 uooant B 17 dictatoref P 18 marco BP mar|ci P, marti B 19 a. d.] ad BP 20 qumtihf B 21 ante P uocatuf eft p, uocatur P 22 confultu B 24 lent P' 26 am^culo (m in ras.) B 26 fequutaeque funt P

orit

27 fgiptuf P 28 menfi B 29 lmpofituf P 81 fu * B

XII 82-89 XIII 1 65

ugustus appelletur. item plebiscitum factum ob eandem rem Sexto Pacuuio tribuno plebem x-ogante.

Mensis September principalem sui retinet ap-36 pellationem: quem Germanici appellatione, Octo- brem uero suo nomine Domitianus inuaserat. sed37 xibi infaustum uocabulum ex omni aere uel saxo pla- cuit eradi, menses quoque usurpatione tyrannicae appellationis exuti sunt: cautio postea principum - ceterorum, diri omiois infausta uitantium, mensibus a Septembri usque ad Decembrem prisca nomina reser- uauit.

Haec fuit a Romulo annua ordinata dimensio38 qui, sicut iam supra diximus, annum decem mensium, *» dierum uero quattuor et trecentorum habendum esse coii8tituit, menscsquc ita disposuit, ut quattuor ex his tricciios singulos, scx ucro triccnos habcrcnt dies. sed3i) cuiu is luimcrus neque solis cursui neque lunae ratio- nibus couuenirct, non numquam usu ueniebat, ut so frigus anni aestiuis mensibus et contra calor hiemalibus proueniret, quod ubi contigisset, tantum dierum sine ullo mensis nomine patiebantur absuuii, quantum ad id anni tempus adduceret, quo caeli habitus instanti mensi aptus inueniretur. »5 Sed secutus Numa, quantum sub caelo rudi etXIU saeculo adhuc impolito solo ingenio magistro com- prehendere potuit, uel quia Graecorum obseruatione forsan instructus est, quinquaginta dies addidit, ut in

2 pacubio B, pachubio P: em. Salisburg. 4 retineret B' 6 germanici appellationem P' 6 domicianuf BP 7 m- factnm B 8 tirannic^ P 9 appellatione B' 10 hominif BP 11 referuatum B' 14 fupra lam (P) 15 deerum P deinde

u * P 16 lnftituit P lf m difpofuit in ras. in B

17 u in ras. in P trecenof P 18 hif B' P 26 fequutaf P 26 o in f^culo in ras. in P 27 gma ut uid B' 28 dief

Of »

addidit | praeter dit in ras. in P ut m CCC L add. P"»

MACBoonra 6

66 SAT. LIBHI I

trecentos quinquaginta quattuor dies, quibus duodecim

21unae cursus confici credidit, annus extenderetur. at- que his quinquaginta diebus a se additis adiecit alios sex, retractos illis sex niensibus, qui triginta habebant dies, id est de singulis singulos, factosque quinqua- 5 ginta et sex dies in duos nouos menses pari ratione

3diuisit, ac de duobus priorem Ianuarium nuncupauit, primumque anni esse uoluit, tamquam bicipitis dei mensem respicientem ac prospicientem transacti anni finem fiiturique principia, secundum dicauit Februo 10 deo, qui lustrationum potens creditur. lustrari autem

4eo mense ciuitatem necesse erat, quo statuit ut iusta dis Manibus soluerentur. Numae ordinationem finitimi mox secuti totidem diebus totideinque mensibus, ut Pompilio placuit, annum suum computare coeperunt, 15 sed hoc solo discrepabant, quod menses undetricenum

5tricenumque numero alternauerunt. paulo post Numa in honorem imparis numeri, secretum hoc et ante Pjthagoram parturiente natura, unum adiecit diem, quem Ianuario dedit, ut tam in anno quam in men- *o sibus singulis praeter unum Februarium impar nume- rus seruaretur. nam quia duodecim menses, si singuli aut pari aut impari numero putarentur, consummatio- nem parem facerent, unus pari numero institutus uni-

6 uersam putationem imparem fecit. Ianuarius igitur 25 Aprilis Iunius Sextilis September Nouember December undetricenis censebantur diebus, et quintanas Nonas habebant, ac post Idus in omiiibus a. d. septimum

7 decimum Kalendas computabatur. Martius uero Maius Quintilis et October dies tricenos singulos possidebant. 80 Nonae in his septimanae erant, similiterque post Idus

or 1 1111 in ras. in P post quinquagmta add. & B guat- tuor ut uid. B' 4 habeant B 6 factof quia P\ iactufque B' 7 or in pnorem in ras. in P 10 futun P principio B' 14 menfibuf otn. P' 16 undetncenum bP: unde B

21 febroarum BP 28 a. d.] ad BP

XIII 8-12 67

decem et septem dies in singulis usque ad sequentes Ealendas putabantur, sed solus Februarius uiginti et octo retinuit dies, quasi inferis et deminutio et par numerus conueniret cum ergo Romani ex hac distri-8

* butione Pompilii ad lunae cursum sicut Graeci annum proprium computarent, necessario et intercalarem men- sem instituerunt more Graecorum. nam et GraeciO cum animaduerterent temere se trecentis quinquaginta quattuor diebus ordinasse annum — quoniam appareret

10 de soli8 cursu, qui trecentis sexaginta quinque diebus et quadrante zodiacum conficit, deesse anno suo unde- cim dies et quadrantem — intercalares stata ratione commenti sunt, ita ut octauo quoque anno nonaginta dies, ex quibus tres menses tricenum dierum corapo-

15 suerunt, intercalarent. id Graeci fecerunt, quoniam erat 10 operoeum atque difficile, omnibus annis undecim dies et quadrantem intcrcalare. itaquc maluerunt hunc nmiierum octies multiplicare, et nonaginta dics, qui naacuntur, si quadrans cum diebus undecim octies

so componatur, inserere in tres menses, ut diximus, distri- buendos. hos dies vTtBQfiatvovtag, menses uero £ft/9o- Afyovg appellitabant. hunc ergo ordinem Romanis 1 1 quoque imitari placuit, sed fruatra, quippe fugit eoa diem unum, sicut supra admonuimus, additum a se ad

sr> Graecum numerum in honorem imparis numeri. ea re per octennium conuenire numerus atque ordo non poterat. sed nondum hoc errore comperto per octo 12 annos nonaginta quasi superfnndendos Graecorum exem- plo computabant dies, alternisque annos binis et uice-

sonos, alternis ternos uicenosque intercalantes expensa-

1 decem k fepltem b: decem feptemqne p, decem feptem BP 2 febroanul BP 8 diminuho b 7 conftituerunt B 8 cii in ras. in B tncentof fexamunta 7/ 11 *undecim P 12 mterkalaref B 15 lnterkalarcnt B 1G operofnm orat P 17 mterkalare P, mtercalere ff 21 TT6PBAINON- TAC B €MBOAICMOC P 24 unnm diem P ammonmmnf P a fe B: efTe P 26 mpanf B 28 exemplo om. P' 80 et uicenof P mterkalantef P

5*

68 SAT. LIBRl I

bant intercalationibu8 quattuor. sed octauo quoque anno intercalares octo affluebant dies ex singulis, quibus uertentis anni numerum apud Romanos super

13Graecum abundasse iam diximus. hoc quoque errore iam cognito haec species emendationis inducta est . tertio quoque octennio ita intercalandos dispensabant dies, ut non nonaginta sed sexaginta sex intercalarent, compensatis uiginti et quattuor diebus pro illis qui per totidem annos supra Graecorum numerum creuerant.

14 omni autem intercalationi mensis Februarius deputatus i est, quoniam is ultimus anni erat, quod etiam ipsum de Graecorum imitatione faciebant nam et illi ul timo anni sui mensi superfluos intersereban dies, ut refert Glavcutvs, qui de sackis Atuenikn 8IVM scripsit. uerum una re a Graecis diiferebant i.

15nam illi coufecto ultimo mense, ltomani non coufecto Februario sed post uicesimum et tertium eius diem intercalabant, terminalibus scilicet iam peractis. de- inde reliquos Februarii inensis dies, qui erant quinque, post intercalationem subiungebant, credo uetere reli- - gionis suae more, ut Februarium oinni modo Martius

10 consequeretur. sed cum saepe eueniret, ut nundinae modo in anni principein diem, modo in Nonas cade- rent — utrumque autem perniciosum rei publicae putabatur — remedium, quo hoc auerteretur, excogi- * tatum est, quod aperiemus, si prius ostenderimus, cur nundinae uel primis Ealendis uel Nonis omnibus

17cauebantur. nam quotiens incipiente anno dies coe-

1 wterkalatiombuf P 2 wterkalaref P 8 uertentif * * B ro in ro|manof in ras. in P 4 habuifle P 6 qoque F octoenmo P mterkalandof BP 7 LXVII B 8 coui- penfan|tif ut uid. B' 10 omma ut uitl. ly fobroauur IX 12 gycorum V 16 fcnbit V 10 ultimo otn. P 17 dioiu eiuf ll*) 18 mterkalabant BP termmahbuf — peractif om. P 10 fcbroarn B' erat B' 21 fcbroariuin B' P 23 modopotit nundinao om. P' modo m nonaf om. P' caede- rent B 26 o in excoi/itatum in ras. in P 26 aperimuf B' pnmuf B 27 calendii P 28 quotief B

XIII 13-21 69

pit, qui addictus est nundinis, omnis ille annus in- faustis casibus luctuosus fuit, maximeque Lepidiano tumultu opinio ista firmata est. Nonis autem con- 18 uentus uniuersae multitudinis uitandus existimabatur, 5 quoniam populus Romanus exactis etiam regibus diem hunc Nonarum maxime celebrabat, quem natalem Seruii Tullii existimabat, quia, cum incertum esset quo mense Seruius Tullius natus fuisset, Nonis tamen natum esse constaret, omnes Nonas celebri notitia

■ o frequentabat : ueritos ergo , qui diebus praeerant, nequid nundinis collecta uniuersitas ob desiderium regis nouaret, cauisse ut Nonae a nundinis segregaren- tur. unde dies ille, quo abundare annum diximus, 19 eorum est permissus arbitrio, qui fastis praeerant, uti,

iscum uellent, intercalaretur, dum modo eum in medio Terminaliorum uel mcnsis intercalaris ita locarent, ut a suspecto die cclebritatem auerteret mmdiuarum. * atquc hoc cst, quod quidain ueterum rctulcrunt non solum mensem apud llomanos, uerum etiam diem

2>o intercalarem fuisse. quando autem primum intercala- 20 tum sit uarie refertur. et Macer quidem Licinivs eius rei originem Romulo adsignat. Antias libro secvndo Numam Pompilium sacrorum causa id inuenisse contendit Ivnivs Seruium

•:, Tullium regem primum intercalasse commemo- rat, a quo et nundinas institutas Varroni placet Tvditanv8 refertLiBRO tertio Magistratvvm decem21 uiros, qui decem tabulis duas addiderunt, de inter- calando populum rogasse. Cassivs eosdem scribit

"•oauctores. Fvlvivs autem id egisse M\ Acilium

1 adictuf 2T 4 eftimabatnr P 6 celobrabant P 7 exiftimabant P 9 celebrabant P 10 uentof B 13 dief om. P habundare P 14 a in fafbf in ras. in P 15 mter- kalaretar P 16 mterkalanf B P 17 anerteretnrp 18 qui- dam om. JX 20 mterkalarem P pnmo mterkalatum P 22 ordmem P 25 mterkalafle P 27 tutidiannf P, tutid*a- nnf B 29 eodem 2? 80 M.' Acilium Ianias: marcum P, martiu | B

70 8AT. LIBRI I

consulem dicit ab urbe condita anno quingen- tesimo sexagesimo secundo, inito mox bello Aetolico. sed hoc arguit Varro scribendo anti- quissimam legem fuisse incisam in columna aerea a L. Pinario et Furio consulibus, cui 6 mensis intercalaris adscribitur. haec de inter- calandi principio satis relata sunt. XII II Verum fuit tempus, cum propter superstitionem intercalatio omnis omissa est, non numquam uero uer gratiam sacerdotum, qui publicanis proferri uel 10 lmmiuui consulto anni dies uolebant, modo auctio modo retractio dierum proueniebat, et sub specie ob- 2seruationi8 emergebat maior confusionis occasio. sed postea C. Caesar omuem hanc incoustantiam teni- porum uagam adhuc et incertam in ordinem statae i& dotinitiouis coegit, adnitente sibi M. Flauio scriba, qui 8criptos dies singulos ita ad dictatorem retulit, ut et ordo eorum inueniri facillime posset, et inuento

3 certus status perseueraret ergo C. Caesar exordium nouae ordiuationis initurus dies omnes, qui adhuc cou- w fusionew poterant facere, consumpsit, eaque re factum est, ut amiu8 confusionis ultimus in quadringentos quadragiuta tres dies prutenderetur. post hoc imitatus Aegyptios, solos diuinarum rerum omnium conscios ad numerum solis, qui diebus tricenis sexaginta quin- k que et quadrante cursum conficit, anuum dirigere con-

4 temlit naiu sicut lunaris annus mensis est, quia luna paulo minus quam meusem in ickliaci circumitione iousuiuit> ita solis annus hoc dierum numero colligen-

3 ftetomco IVU hunc P 4 in * P 5 lucio BP ponano K' fumo P 6 uuui*ia /**ni«*; mentio BP lnterkahurif lfe tutarkalumh P 7 fint P $ lutcrkaUuo P amiiXi K 10 |tubhc*nuf /» tl nunlo aucUo om. K 14 gaiuf BP

U uiarvo HP 1S f*acilliai* y*t *U I> li 18 gaiuf BP 3* aauof couftifionvf M mJ. 1»' quadraguitof P 23 decf lr |xroU»a\Ior«lur i«if« * •* f*.0 P miutuf Bf 34 egiptiof T ** f»»«ulif jmsI Ut*lmf aU P tr^Ytif P, trecenUf B 3* qui ♦ V'W *> h\ » luu* *ui fr » hoc *, kif B

XIIII 1-8 71

du8 est, quem peragit, dum ad id signum se denuo uertit, ez quo digressus est, unde annus uertens uoca- tur et habetur magnus, cum lunae annus breuis pute- tur. horum Vergilius utrumque complexus est 5

6 interea magnum sol circumuoluitur annum.

hinc et Ateivs Capito annum a circuitu tempo- ris putat dictum, quia ueteres AN pro Circvm ponere solebant, ut Cato in Originibvs: oratorum an terminura, id est circum terminum, et am-

10 bire dicitur pro circumire. Iulius ergo Caesar decem g dies obseruationi ueteri super adiecit, ut annum tre- centi sexaginta quinque dies, quibus sol lustrat zodia- cum, efficerent, et ne quadrans deesset, statuit, ut quarto quoque anno sacerdotes, qui curabant mensibus ac

15 diebus, unum intercalarent diem, eo scilicet mense ac loco, quo etiam apud ueteres mensis intercalabatur, id est ante quinquc ultimos Fcbruarii mensis dics, idqne bissextnm censuit nominandum. dies autem7 decem, quos ab eo additos diximus, hac ordinatione

90 distribuit in Ianuarium et Sextilem et Decembrem binos dies inseruit, in Aprilem autem Iunium Septem- brem Nouembrem singulos, sed neque mensi Februario addidit diem, ne deum inferum religio immutaretur, et Martio Maio Quintili Octobri seruauit pristinum

25 statum, quod satis pleno erant numero, id est dierum singulorum tricenorumque. ideo et septimanas habent 8

5 Aen. III 284 8 p. 80, 8 Iordan

1 ld in ras. in B 8 habe * tur P 4 uergihuf P: uir- griraf b, uirgihum B 6 annum B: orbem P 6 et ab eiuf P a&atteiuf 2?, & ab eiuf b capito B: capite bP 8 ponere confuerant (P) orator P 9 am P' 10 ergo B: lgitur P 11 tncenti B 12 zodiacum luftrat P 18 ut ne S 15 diebuf ******* unum P *eo P 16 mterkalabatnr P 17 febroanj P menfef B> 22 k nonembrem b febroano B' 28 deum mfero B, deo mfero b mutaretur P' 26 tncen- norumq. B

YA SAT. LlBRi I

Nonas, sieut Numa constituit, quia nihil in his Iulius mutauit: sed Ianuarius Sextilis December, quibus Caesar binos dies addidit, Hcet tricenos singulos habere post Caesarem coeperint, quintanas tamen habent Nonas, et ab Idibus illis sequentes Ealendae in undeuicesimum & reuertuntur, quia Caesar, quos addidit dies, neque ante Nonas neque ante Idus inserere uoluit, ne Nonarum aut Iduum religionem, quae stato erat die, nouella 9 comperendinatione corrumperet. sed nec post Idus mox uoluit inserere, ne feriarum quarumque niolaretur 10 indictio, sed peractis cuiusque mensis feriis locum diebus aduenis fecii et Ianuario quidem dies, quos dicimus, quartum et tertium Kalendas Februarias dedit, Aprili sextum Ealendas Maias, Iunio tertium Kalendas Iulias, Augusto quartum et tertium Ealendas 15 Septembres, Septembri tertium Ealendas Octobres, Nonembri tertium Ealendas Decembres, Decembri uero

lOquartum et tertium Ealendas Ianuarias. ita factum est ut, cum omnes hi menses, quibus dies addidit, ante hanc ordinationem habuissent mensis sequentis *> Ealendas ad scptimum decimum reuertentes, postea ex augmento additorum dierum hi, qui duos accepe- nint, ad nonum decimum, qui uero unum, ad octauum

1 1 decimum haberent reditum Ealendarum. feriarum tamen cuiusque mensis ordo seruatus est nam sicui 25 fere tertius ab Idibus dies festus aut feriatus fuit, et tunc a. d. sextum decimum dicebatur, etiam post augmentum dierum eadem religio seruata est, ut tertio ab Idibus die celebraretur , licet ab incremento non iam a. d. sextum decimum Ealendas sed a. d. septi- so

2 muuarium B' fext in feitihf in ras. deinde & in P

4 ooepent P' nonaf om. P 5 ln om. BP 7 ne norum B' 8 idium B' erant P 12 dief om. P 13 febroariaf BP 14 apnhf B' 16 tertium et quartam J^ 16—18 kt P 20 fequentef B 22 auclmento B 24 kalendarem B' 26 ferre tertium B' 27 ad BP 28 rehgio * P refer- uata B 29 Iduf B 80 ad BP ad P, a B feptimum deoimum P: feptimum B

XIIH 9—15 XV 1 73

mum decimum, si unus; a. d. octauum decimum, si duo sunt additi, diceretur. nam ideo nouos dies circa \2 finem cuiusque mensis inseruit, ubi finem omnium, quae in mense erant, repperit feriarum, adiectosque

s omnes a se dies fastos notanit, ut maiorem daret actionibus libertatem, et non solum nullum nefastum sed nec comitialem quemquam de adiectis diebus instituit, ne ambitionem magistratuum augeret adiectio. sic annum ciuilem Caesar habitis ad lunam dimen- 13

10 sionibus constitutum edicto palam posito publicauit, et [error] huc usque stare potuisset, ni sacerdotes sibi errorem nouum ex ipsa emendatione fecissent. nam cum oporteret diem, qui ex quadrantibus confit, quarto quoque anno confecto, antequam quintus in-

15 ciperet intercalare, illi quarto non peracto sed in- cipiente intercalabant. hic error sex et triginta annis 14 permansit, quibus annis intercalati sunt dies duodecim, cum dcbuerint intcrcalari nouem. sed hunc quoque errorem sero deprehensum correxit Augustus, qui annos

io duodecim sine intercalari die transigi iussit, ut illi tres dies, qui per annos triginta et sex uitio sacer- dotalis festinationis excreuerant, sequentibus annis duodecim nullo die intercalato deuorarentur. posthoclD unum diem secundum ordinationem Caesaris quinto

26 quoque anno incipiente intercalari iussit, et omnem hunc ordinem aereae tabulae ad aeternam custodiam incisione mandauit.9

Tunc Horus 'dies quidem hic* inquit 'intercalaris, XV antequam quintus annus incipiat, inserendus cum

so Aegypti matris artium ratione consentit, sed nihil in illorum mensibus explicandis uidetur operosum, quos

1 ad 1\ aut ad B decimu * fi (etiam f m ras.) P 2 additi funt V dicetnr b 5 omnef otn. P maioref B 8 onem in ambitionem in ras. in P 9 limam BP 11 error deleui hic ufque JB> 15 inter|calandi B' 16 mterkalari B 17 annof B' 23 deaoraretur P' 25 mcipiente anno (P) 26 aerae B' 28 c in tvnc in ras. in B h$c P 80 ggipti P 81 ope|ru P

74 SAT. LIBRI I

tricenum dierum omnes habent, eoque explicitis duo- decim mensibus, id est trecentis sexaginta diebus, exactis tunc inter Augustum atque Septembrem reli- quos quinque dies anno suo reddunt, adnectentes quarto quoque anno exacto intercalarem, qui ex quadrantibus 6 2confit. at hic non a primo in ultimuni mensis diem ad incrementum continuum numerus accedit, sed post Ealendas dirigitur in Nonas. inde ad quasdam Idus deflecti audio, post rursus, ni fallor, immo ut nunc

3 quoque retulisti, in sequentes Ealendas. quae omnia 10 quid sibi uelint scire equidem uellem. nam illud nec consequi posse me spero, ut uocabula comprehendam quae singulis apud uos diebus adduntur, dum alios fastos uariisque alios nominibus nuncupatis. nundinas quoque uestras nescire me fateor: de quibus obseruatio 16 tam diligens quam cauta narratur. haec nec mihi erubescendum est ignorare peregrino, a te uero Prae- textate discere nec ciuem puderet'.

4 Tunc Praetextatus cnon solum tibi9 inquit *Hore, cum sis Aegypto oriuudus, sed ne nobis quidem, qui- so bus origo llomana est, erubesccndum puto quaerere, quod quaesitu dignum omnes ueteres putuueruut. nam de Ealendis Nonis et Idibus deque feriarum uariis obseruationibus innumeros auctores cura quaestio- nis exercuit, et ideo nos, quae de his ab omnibus ts

5dicta sunt, in unum breuiter colligimus. Romulus enim, cum ingenio acri quidem sed agresti statum proprii ordinaret imperii, initium cuiusque mensis ex illo sumebat die, quo nouam lunam contigisset uideri.

6 quia non continuo euenit, ut eodem die semper ap- ao pareat, sed modo tardius modo celerius ex certis causis uideri solet, contigit ut, cum tardius apparuit, prae-

1 duodeciui P 2 posterior t in trecentif in ras. in P, tncentif JB> 8 unde P 10 retu*li&ti P 14 f in nuncupa- tif | in ras. in P 16 quam scripsi: tam BP 19 tibinquit 1¥, mquit tibi P 20 $gipto P 24 mnumurof P' 27 enim om. B

XV 2-11 75

cedenti mensi plures dies, aut cum celerius, pauciores darentur, et singulis quibusque mensibus perpetuam numeri legem primus casus addixit. sic factum est, ut alii triginta et unum, alii undetriginta sortirentur 5 dies. omnibus tamen mensibus ex die Nonarum Idus 7 nono die repraesentari placuit, et inter Idus ac se- quentes Kalendas constitutum est, sedecim dies esse numerandos. ideo raensis uberior duos illos, quibus augebatur dies, inter Ealendas suas et Nonas habebat.

10 hinc aliis quintus a Kalendis dies, aliis septimus Nonas facit. Caesar tamen, ut supra diximus, stata sacra8 custodiens nec in illis mensibus, quibus binos adiecit dies, ordinem uoluit mutare Nonarum, quia peractis totius mensis feriis dies suos rei diuinae cautus in-

15 seruit. priscis ergo temporibus, antequam fasti a9 Cn. Flauio scriba innitis Patribus in oraninm notitiam proderentur, pontifici rainori haec prouincia delegaba- tur, ut nouae lunac primum obsoruaret aspectum, uisamque regi sacrificulo nuntiaret. itaque sacrificiolO

so a rege et minore pontifice celebrato idem pontifex calata, id est uocata, in Capitolium plebe iuxta curiam Calabram, quae casae Bomuli proxima est, quot numero dies a Kalendis ad Nonas superessent pronuntiabat, et quintanas quidem dicto quinquies uerbo xalmf septi-

s5 manas repetito septies praedicabat. uerbum autem 1 1 xalcb Graecum est, id est uoco, et hunc diem, qui ex his diebus, qui calarentur, primus esset, placuit Ka- lendas uocari. hinc et ipsi curiae, ad quam uoca- bantur, Calabrae nomen datum est, et classi, quod

1 ant B 8 ^legem P 6 omnibuf tam fibi ex die nona- rum ld est nono P 6 die dereprefentan B 7 fedecu B* efle om. P 9 habebat b: faciebat ut uid. B, habebant P 10 aliuf feptimnf T¥ 14 uit in lnfernit in ras. in B 16 (JN

BP b; in patnb; in ras. in P 17 ^puidentia P, proamtia B 20 id eft ni faUor B' p*ntifex P 21 colata ut uid. b 29 cala (cale P') in calabre, in ras. in P, kalebr^ B et claifi — uocaretnr om. P

76 SAT. LIBRI I

12omni« in eam popolus uocaretur. ideo autem minor pontifex numerum dierum, qui ad Nonas superessent, calando prodebat, quod post nouam lunam oportebat Nonarum die populares, qui in agris essent, coufluere in urbem, accepturos causas feriarum a rege sacrorum, &

1 i) «citurosque quid esset eo mense faciendum. unde quidam hinc Nonas aestimant dictas, quasi nouae initium obseruatioiiis , ucl quod ab eo die semper ad Idui nouem dies putentur, sicut apud Tuscos Nonae plurei habobantur, quod hi nono quoque die regem 10 ■uum lalutabant et de propriis negotiis consulebant.

14 Iduum porro nomen a Tuscis, apud quos is dies

Itii uocatur, sumptum est. Item autem illi inter- pretantur Iouis fiduciam. nam cuin louem accipia- niui lucis auctorom, unde et Lucetium 3alii in car- 15 minibus canunt et Crotenses dla xrjv rjpeQav uocant, ipii quoque llomani Diespitrem appellant, ut diei

15l>atrem. iure hic dies Iouis fiducia uocatur, cuius tux nou flnitur cum solis occasu, sed splendorem diei et noctem contiuuat inlustrante luna, quod semper in 20 plonilunio, id est medio mense, fieri solet diem igitur, qui uel nocturnis caret tenebris, Iouis tiduciam Tusco noniino uocaueruut, unde et omnes Idus Iouis ferias

Ul obseruandaa sanxit antiquitas. alii putant Idus, quod e* die plena luna uideatur, a uidendo uidus appella- ts Ua, mox litteram v detracUui, sicut contra, quod Graeci i'd*IV dicunt, nos v littera addiU uidere dici- nius. mtti tuillis placet Idus dict&s uocabulo Graeco, oioi* &*& tov tfdotv» quod eo die plenam speciem lun* dentonstret sunt qui aestiment Idus ab oue » Iduli dtcUs» quam hoc nomiue uocantTusci, et omni-

$ * t* nov* 1* i>w t« P 4 «ii*m b populof P 1* «lief tof l% U o i* louif t« r*$, 1« P 16 kho B earnune P \* MCTAN V t$ UU K *o noct* coutioe*t P ilhiJUaate K um K «1 pt+m * }\ luttK» +J<1 ? *$ hhu P t* posi \A***xk MfctWrtew 1^)«**«* tn B 30 «feoKNBtnrt JfT aestt-

Mftftltt P *h IO** * XI UOCft»t Aftt. P

XV 12—21 77

bus Idibus Ioui immolatur a flamine. nobis illa ratio 17 nominis uero propior aestimatur, ut Idus uocemus diem qui diuidit niensem. iduare enim Etrusca lingua diuidere est, unde uidua quasi ualde idua

6 id ist ualde diuisa, aut uidua, id est a uiro diuisa. ut autem Idus omnes Ioui, ita omnes Kalendasl8 Iunoni tributas et Varronis et pontificalis ad- iirmat auctoritas. quod etiam Laurentes patriis reli- gionibus seruant, qui et cognomen deae ez caerimoniis

io addiderunt, Kalendarem Iunonem uocantes, sed et omnibu8 Kalendis a mense Martio ad Decembrem huic deae Kalendarum die supplicani Romae quoque Ka- 19 lendis omnibus, praeter quod pontifex minor in curia Calabra rem diuinam Iunoni facit, etiam regina sacro-

15 rum, id est regis uxor, porcam uel agnam in regia Iunoni immolat. a qua etiam Ianum Iunonium cognominatura diximus, quod illi deo omnis ingres- sus, huic deae cuncti Kalcndarum dies uidentur ad- scripti. cum enim initia mensium maiores nostri ab20

so exortu lunae seruauerint, iure Iunoni addixerunt Ka- lendas, lunam ac Iunonem eandem putantes: uel quia luna per aerem meat, unde et Graeci lunam "A{*xs\uv nuncuparunt id est isQoto(ivv9 quod aera secat, Iuno autem aeris arbitra est, merito initia mensium, id est

25 Kalendas, huic deae consecrauerunt.

Nec hoc praetermiserim, quod nuptiis copulandis21 Kalendas Nonas et Idus religiosas, id est deuitandas censueruni hi enim dies praeter Nonas feriati sunt, feriis autem uim cuiquam fieri piaculare est, ideo tunc

so uitantur nuptiae in quibus uis fieri uirgini uidetur.

1 looif lmmolatur B 2 propnor P 4 al in ualde in ras. in P 10 addederunt P' kalendarem — 11 huic deae

add. Bm 12 kalendarein dief fuplicant B fupphcabant P 14 lonom B' 15 regif om. P 16 lononiu B' 17 uocatum P 18 afcnpti P 20 ktadaf P 22 aere eat B artemin BP 23 epoiom corr. in epotomm (sed p est Graeca p) in B ttaera P 27 nonaf om. P

78 SAT. LIBRI I

sed Verrium Flaccum iuris pontificii peritissimum dicere solitum refert Varro, quia feriis tergere ueteres fossas liceret, nouas facere ius nou esset, ideo magis uiduis quam uirginibus ido-

22neas esse ferias ad nubendum. subiciet aliquis: 5 cur ergo Nonis, si feriatus dies non est, probibetur celebritas nuptiarum? huius quoque rei in aperto causa est nam quia primus nuptiarum dies uere- cundiae datur, postridie autem nuptam in domo uiri dominium incipere oportet adipisci et rem facere diui- 10 nam, omnes autem postriduani dies, seu post Ealendas siue post Nonas Idusue, ex aequo atri sunt, ideo et Nonas inhabiles nuptiis esse dixerunt, ne nupta aut postero die libertatem auspicaretur uxoriam aut atro immolaret, quo nefas est sacra celebrari. is

XVI Sed quia nos ad commemorationem dierum ordo deduxit, de hoc quoque, quod Hori nostri consultatio 2continet, pauca dicenda sunt Numa ut in menses annum, ita in dies mensem quemque distribuit, dies- que omnes aut festos aut profestos aut iutercisos 20 uocauit festi dis dicati suut, profesti hominibus ob administrandam rem priuatam publicamque concessi, 3intercisi deorum hominumque communes sunt. festis insunt sacrificia epulae ludi feriae, profestis fasti comitiales comperendini stati proeliares, intercisi in *5 se, non iu alia diuiduutur: illorum enim dierum quibus- dam horis fas cst, quibusdam fas non est ius dicere. nam cum hostia caeditur, fari nefas est, inter caesa et porrecta fari licet, rursus, cuiu adoletur non licet. ergo de diuisione festorum et profestorum dierumto latius disserenduiu est.

1 Veranium 0. Hirschfeld, Wiener Studien III 110 pen-

tiffimu^ | r 8 diof otn. B 11 poflriiui Bt poftndiam (P

13 mabilef B 17 on B nf o ly confulUtao * P 18 num B m om. P* 22 p^ubhcaq. | P' #24 ludifere ut uid. & 25 commitialef B proehalef P 26 non B 29 rurfuf — hcet om. P 30 de om. B' profectorum B"

XV 22 XVI 1—10 79

Sacra celebritas est uel cum sacrificia dis offe-4 runtar uel cum dies diuinis epulationibus celebratur, uel cum ludi in honorem aguntur deorum, uel cum feriae obseruantur. f eriarum autem publicarum genera 5

s sunt quattuor. aut enim statiuae sunt aut con- ceptiuae aut imperatiuae aut nundinae. et suntG statiuae uniuersi populi communes certis et consti- tutis diebus ac mensibus et in fastis statis obserua- tionibus adnotatae, in quibus praecipue seruantur

10 Agonalia Carmentalia Lupercalia. conceptiuae sunt, quae quotannis a magistratibus uel sacerdotibus concipiuntur in dies uel certos uel etiam incertos, ut sunt Latinae Sementiuae Paganalia Compitalia: imperatiuae sunt, quas consules uel praetores pro

lsarbitrio potestatis indicunt. nundinae sunt paga- norum itemque rusticorum, quibus conueniunt negotiis propriis uel mercibus prouisuri. sunt praeterea feriae 7 propriae familiarum, ut familiac Claudiae uel Aenii- liae seu Iuliae siue Corneliae, et siquas ferias

20 proprias quaeque familia ex usu domesticae celebritatis obseruat sunt singulorum, uti natalium fulgurumque8 susceptiones, item funerum atque expiationum. apud ueteres quoque qui nominasset Salutem Semoniam Seiam Segetiam Tutilinara, ferias obseruabat.

?s item Flaminica quotiens tonitrua audisset feriata erat, donec placasset deos. adfirmabant autem sacerdotes 9 pollui ferias, si indictis conceptisque opus aliquod fierei praeterea regem sacrorum flaminesque non licebat uidere feriis opus fieri, et ideo per praeconem

»o denuntiabant, nequid tale ageretur et praecepti ne- glegens multabatur. praeter multam uero adfirmabatur 10 eum qui talibus diebus inprudens aliquid egisset porco

2 duf B 1 k certif k B 8 & m faf ftatif P 9 anno- tat$ 1$ 11 a ante facerdotibuf add. b 12 dief certof P 18 emih^ P 24 obferuabant P 26 flaminia P quotief B 26 affirmabant b 27 conceptifq. * * * * | P 30 ptore denun- ciabatnr P 81 affirmabatur bP 82 lmprndenf P

80 SAT. LIBRI I

piaculum dare debere, prudentem ezpiare non posse Scaeuola pontifez adseuerebat, sed Vmbro negat eum pollui, qui opus uel ad deos perti- nens sacrorumue causa fecisset, uel aliquid ad urgentem uitae utilitatem respiciens acti- &

lltasset. Scaevola denique consultus quid feriis agi liceret, respondit quod praetermissum noceret. quapropter si bos iu specum decidisset, eumque pater familias adhibitis operis liberasset, non est uisus ferias polluisse: nec ille qui trabem tecti fractam fulciendo 10

12 ab imminenti uindicauit ruina. unde et Maro omnium disciplinarum peritus, sciens lauari ouem aut lanae purgandae aut scabie curandae gratia, pronuntiauit tunc ouem per ferias licere mersari, si hoc remedii causa fieret i&

balantumque gregem fluuio mersare salubri,

adiciendo enim salubri ostendit auertendi morbigratia tandum modo, non etiam ob lucruni purgandae lanae

13causa fieri concessum. haec de festis et qui inde nascuntur, qui etiam nefasti uocautur. *»

Nunc de profestis et qui ex his procedunt, loque- mur, id est fastis comitialibus comperendinis statis

14proeliaribu8. fasti sunt, quibus licet fari praetori tria uerba sollemnia do dico addico. his contrarii sunt nefasti. comitiales suut, quibus cum populo » agi licet, et fastis quidem lege agi potest, cum populo non potest, comitialibus utrumque potcst; com- perendini, quibus uadimonium licet dicere; stati

16 Georg. I 272

1 piaculum dan debere B 2 afleuerabat 6, affirmabat P 6 ur|guentem P 8 fpeculu P 10 lllud qui tabem F

13 acabie Cantabrigicnsis: fcabiy 1\ fcabiae B 17 falubre ly 20 nefefU B 23 phalib; pt phab; P, proehalibuf B 24 folldpma P

XVI 11-19 81

qui iudicii causa cum peregrino instituuntur, ut Plavtvs in Cvrcvlionb

si status condictus cum hoste intercessit dies.

hostem nunc more uetere significat peregrinum.

sproeliares ab iustis non segregauerim, siquidem 15 iusti sunt continui triginta dies, quibus ezercitui imperato uexillum russi coloris in arce positum est, proeliares autem omnes, quibus fas est res repetere uel hostem lacessere. nam cum Latiar, hoc est Lati- 16

io narum sollemne, concipitur, item diebus Saturnaliorum, sed et cum mundus patet, nefas est proelium sumere: quia nec Latinorum tempore, quo publice quondam 17 indutiae inter populum Romanum Latinosque firmatae sunt, inchoari bellum decebat, nec Saturni festo, qui

15 sine ullo tumulto bellico creditur imperasse, nec pa- tente mundo, quod sacrum Diti patri et Proserpinae dicatum est, mcliusque occlusa Plutonis fauce eundum ad proelium putauerunt. unde et Varro ita scribit 18 mundus cum patet, deorum tristium atque in-

soferum quasi ianua patet. propterea non modo proelium committi, uerum etiam dilectum rei militaris causa habere ac militem proficisci, nauim soluere, uxorem liberum quaerendorum causa ducere, religiosum est. uitabant ueteres 19

25 ad uiros uocandos etiam dics, qui essent notati rebus aduersis, uitabant etiam feriis, sicut Varro in Avgvrvm libris scribit in haec uerba uiros uocare feriis non oportet: si uocauit, piaculum esto.

3 u. 5

2 gurguhone 2?, gurguhone P 8 fi oro. B 4 fi-

gnificanf corr. ex figmficant in B 6 prglialef P, proeharef B* vl B 6 continm ow. P 8 prehalef P ref om. P 10 follepne P 11 praehnm P 12 quod pnbhce B 15 potente ut uid. B' 17 platonif B' 18 praehnm P 21 praehum P delectnm b 28 nauem B 25 nontanh B 27 fcnpfit B nacare b 28 uocauit corr. in uacabit in B efb P

MA.CROBIVt G

82 SAT. LIBUI I

20sciendum est tamen eligendi ad pugnandum diem Romanis tunc fuisse licentiani, si ipsi inferrent bellum. at cum exciperent, nullum obstitisse diem, quo niinus uel salutem suam uel publicam defenderent dignitatem. quis enim obseruationi locus, cum eligendi facultas 5

21non supersit? dies autem postriduanos ad omnia maiores nostri cauendos putamnt, quos etiam atros uelut infausta appellatione danmarunt. eosdem tamen non nulli communes uelut ad emendationem nomiuis uocitauerunt. horum causam Gellivs Aknalivm libro 10 quinto decimo et Cassivs Hemina Historiarvm libro

22secundo referunt. anno ab urbe condita trecen- tesimo sezagesimo tertio a tribunis militum Verginio Manlio, Aemilio Postumio collegis- que eorum in senatu tractatum, quid esset, 15 propter quod totiens intra paucos annos male esset afflicta res publica, et ex praecepto patrum L. Aquinium haruspicem, in senatum uenire iussum religionum requirendarum gra-

23tia, dixisse Q. Sulpicium tribunum militum 20 ad AHiam aduersus Gallos pugnaturum rem diuinam dimicandi gratia fecisse postridie Idus Quintiles, item apud Gremeram multisque aliis temporibus et locis post sacrificium die postero

24celebratum male cessisse conflictum. tunc 25 patres iussisse, ut ad collegium pontificum de his religionibus referretur, pontificesque statuisse, postridie omnes Kalendas Nonas Idus atros dies habendos, ut hi dies neque proeliares neque puri neque comitiales essent. so

25sed et Fabivs Maximus Servilianvs pontifex in libro duodecimo negat oportere atro die paren-

1 elegendi H 6 elegendi B* 6 poftndianuf P S a))- pellatone P' eiufde P 10 uocitauerut P' 11 cafiuf B' U Virginio Manlio Zeunius: uirgiho malho BP 16 totief B 18 lucium BP arufpicem P 20 quintum BP 21 aducrfu P 80 phalef P neque post pun om. B'

XVI 20-80 83

tare, quia tunc quoque Ianum Iouemque prae- fari necesse est, quos nominari atro die non oportet. ante diem quoque quartum Ealendas uel26 Nonas uel Idus, tamquam inominalem diem, plerique 5 uitant. eius obseruationis an religio ulla sit tradita, quaeri solet, sed nos nihil super ea re scriptum in- uenimus, nisi quod Q. Glavdivs Annalivm quinto cladem illam uastissimam pugnae Cannensis factam refert ante diem quartum Nonas Sex-

lotiles. ad rem sane militarem nihil adtinerc27 notat Varro, utrum fastus uel nefastus dies sit, sed ad solas hoc actiones respicere priuatas. quod autem nundinas ferias dixi, potest argui, quia23 Titvs de feriis scribens nundinarum dies non

15 inter ferias retulit sed tantum sollemnes uocauit, et quod Ivlivs Modestvs adfirmat Messala augure consulente pontifices, an nundinarum Roma- narum Nonarumque dics feriis tenerentur, respondisse eos nundinas sibi ferias non

20 uideri, ct quod Trebativs in libro primo Religionvai ait nundinis magistratum posse manu mittere iudiciaque addicere. sed contra Ivlivs CAESAR29 sexto decimo Avspiciorvm libro negat nundinis contionem aduocari posse, id est cum populo agi,

ssidcoque nundinis Romanorum haberi comitia non posse. Cornelivs etiam Labeo primo Fasto- rvm libro nundinis ferias esse pronuntiat. causam uero huius uarietatis apud Granivm Lici-30 nianvm libro secundo diligens lector inueniet. ait

so enim nundinas Iouis ferias esse, siquidem Flaminica omnibus nundinis in regia Ioui arietem soleat immolare, sed lege Hortensia effectum ut fastae essent, uti rustici, qui

6 | *mchil P 7 qumtuf BP 9 fextihf P 10 attmere (P) 14 mef B* 16 follcpnef P, folemnef B 16 modoftuf P' affirmat P 24 id — in ras. in P 25 habere B' 27 h- brorum P' 28 bcianu P 29 rouemt& B'

6*

84 8AT. LIBRI I

nundinandi caasa in urbem ueniebant, lites componerent. nefasto enim die praetori fari

Slnon licebat. ergo, qui ferias dicunt a mendacio uindicantur patrocinio uetustatis, qui contra sentiunt, aestimatu aetatis, quae legem secuta est, uera depro- 5

32munt. barum originem quidem Romulo adsignant, quem communicato regno cum T. Tatio, sacri- ficiis et sodalitatibus iustitutis, nundinas quoque adiecisse commemorant, sicut Tvditanvs

33adfirmat. sed Cassivs Seruium Tullium fecisse 10 nundinas dicit, ut iu urbem ex agris conuenirent, urbanas rusticasque res ordinaturi. Geminvs ait diem nundinarum exactis iam regibus coo- pisse celebrari, quia plerique de plebe repetitu Seruii Tullii memoria parentarent ei nundinis. 1:

34cui rei etiam Varuo consentii Kvtilivs scribit Ro- manos instituisse nundinas, ut octo quidem diebus in agris rustici opus facerent, nono autem die intermisso rure ad mercatum leges- que accipiendas Romam uenirent, ot ut scita ro atque consulta frequentiore populo referren- tur, quae trinundino die proposita a singulis

35atque uniuersis facile noscebantur. unde etiam mos tractus, ut leges trinundino die promulgarentur. ea re etiam candidatis usus fuit, in comitium nun- 2.. dinis uenire et in colle consistere, unde coram possent ab uniuersis uideri. sed haec omnia neglegentius haberi coepta et post abolita, postquam intemundiuo etiam ob muliitudinem plebis frequentes adesse coepe- runt. est etiam Nundina Romanorum dea a nouo -

36die nascentium nuncupata, quia lustricus dicitur. est autem lustricus dies, quo infautes lustrantur et

6 uetatif in raa. in P fcquuta P C aflignant 1*

1 rego V tito BP 9 tuh|dianuf P, tutidanuf corr. ut uid ex tutiuanuf B 10 affirmat P 18 c^piile P 16 ferui B eij m P 18 m agnf om. P* 26 confiftere pracUr con in ras. in B 28 & 01». P' 29 cepef P 82 ditf luftncuf (mancuf P) (P)

XVI 31—42 85

nomen accipiunt, sed is maribus nonus, octauus est feminis.

Plene, ut arbitror, anni ac mensium constitutione 37 digesta habet Horas quoque noster, quod de dierum

5 uocabulis et obseruatione consuluit. et scire equidem uelini, nuroquid sit, quod argutus Niligena et gentis accola numerorum potentis ex hoc ordine Romanae dispensationis inrideat, an Tuscum quoque Tiberim aliquid ex disciplinis suis hausisse consentiat/ sub-38

io iecit Eustathius 'non solum Ilorus noster, grauis uir et ornatus, sed ncc quisquam alius, ut aestimo, tam futilis posset esse iudicii, qui Romani anni sic ad unguem, ut aiunt, emendatum ordinem non probaret, cui maiorem gratiam et tenax memoria et luculenta

i5 oratio referentis adiecit. nec miruni, si haec digeries morsum reprehensionis euasit, cui accersita est ab Aegypto postremae correctionis auctoritas. nam Iulius 39 Caesar ut siderum motns, de quibus non indoctos libros reliquit, ab Aegyptiis disciplinis hausit, ita hoc

so quoque ex eadem institutione mutuatus est, ut ad solis cursum finiendi anni tempus extenderet. Latii40 uero ueteres incolae, quia nihil iam tum discere ab Aegypto licebat, ad quam nullus illis commeatus pate- bat, morem Graeciae in numerandis mensium diebus

25 secuti sunt, ut retrouersum cedente numero ab aug- mento in dimiuutionem computatio resoluta desineret. ita enim nos decimum diem, deinde nonum et postea41 octauum dicimus, ut Atheniensis dsxccttiv xal lvAtr\v qt&foovtog soliti sunt dicere. Honierus quoque cum ait 42

1 hif B 4 b6r nf q P deerum P' 5 qm|dem B 6 mhgene P' 8 lrrideat P tibnm P, tbibrim B 10 nofter bP: mter B gram * f (i corr. ut uid. ex e) B 13 aiut P' 14 cm* P 16 -4- om. P* 17 £gipto P 19 §giptnf P 20 mntatuf B* 23 9g>pt-o P nalhf ft 24 grocie P 25 fcqunti P 27 nof * ancimu * P 28 octauum dccimuf B' 6NATHN BP 29 <J>6INONTOC P, <DOINONTOC (hoc certc fuisse uid.) corr. in <D€NONTOC B

£6 S&T. LIBUI I

rot) [uv (p&foovtog (jltjvos xov <F ttixapevoio,

. quid aliud nisi illum qfotvovxa dicit, cuius paulatim deficientis supputatio in nomen desinit secuturi, et taxd^uvov illum, qui praecedit numerum successurus

43priori in defectum meanti? quod et Homerus uester 5

Mantuanus, intellegens illud stare dici, ad quod

acceditur, ait

stat sua cuique dies,

eztremum diem stare dicens, quasi ad quem per

44 omnes eatur. idem poeta doctrina ac uerecundia 10

iuxta nobilis, sciens Romanos ueteres ad lunae cursum

et sequentes ad solis anni tempora digessisse, utrius-

que saeculi opinioni reuerentiam seruans cuos' quoque

inquit,

labentem caelo qui ducitis anuum, 15

Liber et alma Ceres

tam lunam quam solem duces anni hac inuocatione designans/ XYII Hic Auienus 'hoc equidem mecum multum ac frequenter agitaui, quid sit, quod solem modo Apol- -»j linem, modo Liberum, modo sub aliarum appellationum uarietate ueneremur. et quia sacrorum omnium prae- sulem esse te, Vetti Praetextate, diuina uoluerunt, perge, quaeso, rationem mihi tantae sub uno numine in nominibus diuersitatis aperire*. &5

2 Tum Yettius ccaue aestimes, mi Auiene, poetarum

gregem, cum de dis fabulantur, nou ab adytis plerum- que philosophiae semina mutuari. nam quod omnes

1 Od. I 162 8 Aen. X 467 15 Goorg. I, 6

1 CTOY P 06INONTOC P et (sed I crasa) B MINOC B TOYCAIOTAM6INOIO P, TOYAIOTAM6NOIO B 2 4>€INONTA BP 4 procopit B 10 ftatur P' ldeft B' 11 uobilef B' 19 ad P 22 facraruui V 24 numine Schoemannus opuscul. III 327: nomine (B P) 26 in omnibuf P 27 aditif P, edjhf B

XVI 43-44 XVII 1-7 87

paene deos, durataxat qui sub caelo sunt, ad solem referunt, non uana superstitio sed ratio diuina com- mendaL si enim sol, ut ueteribus placuit, dux et3 moderator est luminum reliquorum, et solus

5 stellis errantibus praestat , ipsarum uero stellarum cursus ordinem rerum humanarum , ut quibusdam uidetur, pro potestate disponunt, ut Plotino constat placuisse, significant: necesse est, ut solem, qui mode- ratur nostra moderantes, omnium quae circa nos

logeruntur fateamur auctorem. et sicut Maro, cum de4 una lunone dicet

quo numine laeso,

ostendit unius dei effectus uarios pro uariis censendos esse numinibus, ita diuersae uirtutes solis nomina dis

ir» dederunt- unde £v ro itav sapientum principes pro- dideruni uirtutem igitur solis, quae diuinationi5 curationique praeest, Apollinem uocauerunt, quae serraonis auctor est, Mercurii nomen accepit nam quia sermo interpretatur cogitationes latentes, Tfypfjg

so <bro toO Iq^vbvuv propria appellatione uocitatus est. uirtus solis est quae fructibus, effectus eiusdem est, 6 qui frugibus praeest. et hinc natae sunt appellationes deorum [sicut] ceterorum, qui ad solem certa et arcana rationc referuntur, et, ne tanto secreto nuda

25 praestetur adsertio, auctoritates ueterum de singulis consulamus.

Apollinis nomen multiplici interpretatione ad7 solem refertur, cuius rei ordinem pergam. Plato

8 Cic. de re p. XVII (III) 17 12 Aen. I 8

3 lb; m u&uenb; in ras. in B 6 furful ut uid. P'

rerum om. B' 10 gerentur B' 11 ona om. B' 13 diei P, diei B 14 nominandif B 19 femo P' mterpretatur * P

ePMHN€Y€ m ^>pa P, €PMIN€Y€IN propna B 21 eft hinc & 23 c&erii P' sicut deleui (appellationes horum deorum sicut ceterorura, quia ad BitscJiofskyus diarii gymnas. Austriac. 1878, 04) 26 affertio P 27 apollinef P'

88 SAT. LIBRI I

solem 'AnoXXoova scribit cognominatani &nb xov ano- naXXsiv xag axxtvag id est a iactu radiorum, Chry- sippufi Apollinem, &g ov%l x&v noXX&v xal <pavXo>v ovtii&v xov nvQbg Ovxa, primam enim nominis litteram retinere significationem negandi, t} 8n p6vog itixl xal 6 ov%l itoXXoty nam et Latinitas eum, quia tantam clari-

8tudinem solus optinuit, solem uocauit. Speusippus, quod ex multis ignibus constet uis eius &>g inb noX- Xcbv ovtiicbv nvQbg avxov 6vvs6tCbxog, Cleanthes &g aii &XX(ov xal SXXatv xdntov xctg ivaxoXag noiovfiivov^ 10 quod ab aliis atque aliis locorum declinationibus faciat

Oortus. Cornificius arbitratur Apollinem nominatum anb xov ivanoXslv id est quia intra circuitum muudi, quem Graeci n6Xov appellant, impetu latus ad ortus refertur. alii cognominatum Apollinem putant cbg i& inoXXiivxa xa £dta, exanimat enim et perimit animan- lOtes, cum pestem intemperie caloris immittit, ut Euri- pidis in Phaetonte

& %Qv6oq>SYftg ffAt', oog p and)Xs6ag,

Z&sv d 'An6XXa>v iyupuvcbg xXy^et ^QOt6g. 20

item Archilochus

cxva% "AnoXXov xa\ 6v xovg y,\v alxCovg 6^ulvs xal 6q>ag ftXXv' &6nsQ dXXvsig.

19 fragm. Nauck. 781, 12 22 fragm. 27 p. 390 (ed. 4) Bergk.

1 ATTOAAONA P cognominatum fcribit P ATTAAA6IN P, A|TTOTTAAA€*l (uid. fuisse TT) N B 2 id cft lactura deo- rum B' cnfippuf P 8 TON P TTOAAON P 4 prima P httera P, htteraru B 6 retmet P 6 TTOAAOf B clan- tatem B 7 obtmuit B 8 conft& uif praeter conlt in ras. in B TTOAAON B 9 TTIPOC B KA6AN0HC B CYNC- TQTOC KA6ANTHCQC ATO AAN | KAITO AAAGW TOTTG) P 10 AAAON B AAAON B, deinde TOCANATOAAC B TTOIOY- MHNOY P 14 greci* P TTOAAON B 16 ATOAAYNTA B 17 teftem P 18 pb&onte JB, pbytonte P 19 G)XPIC04>CIT6C HAIOC MA|TTG)ACAC P 20 AnOAAON€M4>ANOC KAHZ6I P 21 archilocuf B 22 ANAZ B Cl P AITTOYC P 23 CHMAIN B uJOTrcp] OCTT6TT B OAAY6IC | P

XVII 8-16 89

denique inustos morbo AitoXXcovopXrjxovg xal fjXio-ll fiXijtovg appellant, et quia similes sunt solis effectibus effectus lunae in iuuando nocendoque, ideo feminas certis adflictas morbis 6sXr\vo^X^xovc; et 'Aoxe^udofiX^- ztovg uocant. hinc est, quod arcu et sagittis Apollinisl2 sinmlacra dccorantur, ut per sagittas intcllcgatur uis emissa radiorum

avxag iiteu avxot6i fiiXog i%eitevx6g itpielg pdXX\

loidem auctor est et publicae sospitatis, quam crediturl3 sol animantibus praestare temperie. sed quia per- petuam praestat salubritatem et pestilens ab ipso casus rarior est, ideo Apollinis simulacra manu dex- tcra Gratias gestant, arcum cum sagittis sinistra, quod

15 ad noxam sit pigrior et salutem manus promptior largiatur. hinc est quod eidem adtribuitur mcdendil4 potcstas, quia tempcratus solis calor morborum omnium fuga est. nam ag aiteXavvovxa xag vdtiovg AndXXcova tamquam 'AitiXXtova cognominatum putauk quae sen- 15

*> tcntia Latinae quoque nominis enuntiationi congruens fecit, ne huius dei nomen uerteremus, ut Apollinem apellentem mala intellegas, quem Athenienses 'AXstyxaxov appellani sed et Lindii colunt Apollinem Aot'iiioV) hoc cognomine finita pestilentia nuncupatum.

** eadem opinio sospitalis et medici dei in nostris quo- que sacris fouetur. namque uirgines Vestales ita indigitant Apollo Medice, Apollo Paean. cum 16

8 II. A 51

1 ATTOAAONOBANTOYC P HAIO|BAHTOYC P, HAIOBAH- TOYC B 4 afflictaf P CCAHNOBAHTOIC B 5 nocent 7? 9 BAAA P, BAA B 10 quam B 11 tempenae B 13 ldeo* P fimilacra P' 14 acom P' ' 16 idem B 18 ATTCAAYNONTA P 19 tamjquem B' 20 enunciatiom B 21 diei B 22 male P 28 AACZIKAKON P, AA6ZIKAKON P appel|*lant (fuit 1) P fed om. P 27 pean B

90 SAT. LIBRI I

ergo sint huiusce sideris, id est solis, duo mazimi effectus, alter quo calore temperato iuuat mortalium uitam, alter quo iactu radiorum non numquam pesti- ferum uirus immittit, duo eademque cognomina circa singulos effectus propriis enuntiationibus signant ap- 6 pellantes deum 'h\i,ov atque Uaiava. quae cognomina utrique effectui apta sunt, ut sit 'iijtog &%b xov la6tat id est a sanando, et TLatav aitb xov navew x&g &v(ag> et rursus 'Iijtog &nb xov tivat ab iminittendo,

fiiXog e%e%evx\g itptelg. 10

17 et IJacav &nb xov itaiew a feriendo. obtinuit tamen ut, cum sanitatem dari sibi precantur, tij Ilaidv per rj litteram enuntient, id est medere Paeau: cum autem Xe Haidv per e litteram dicunt cum adspiratione prioris litterae, significant hoc dici, in aliquem aduersa is precatione fidks Ilccidv, id est immitte feriendo. qua uoce ferunt Latonam usam, cum Apollinem hortaretur impetum Pythonis incessere sagittis, cuius rei naturalem

18rationem suo loco reddam. hauc uocem, id est Te Ilatdvy confirinasse fertur oraculum Dclphicum Athe- 20 niensibus petentibus opem dei aduersus Amazonas Theseo regnaute. namque inituros belluin iussit his ipsis uerbis semet ipsum auxiliatorem inuocare hortari-

lOque. Apollodorvs in libro quarto decimo %eo\ &ecbv 'Irfiov solem scribit: ita appellari Appolli-25 nem Svtb xov xuxa xbv x66{iov Xe6&at xal tivai, quod

20sol per orbem impetu fertur. sed Timotheus ita

6 eounciatiombuf B 6 TAINA B 7 HOC ATTO TOY IACTAI B 8 et B: 61 P 9 F6NAI P ab lmunttendo nAIAN ATTO TOY TTAI6IN B6AOC | 6X6TT6YK6C 6W6IC 61 a fenoudo B 11 obtenuit B' 12 precatur IH | nANHTA htteram P 13 HTAM P 14 TTAIAN BP 16 Cantabrig.i IH BP 16 TTAA6 B 17 hortaretur om. P' 18 lmpetum om. P pytonif P' **fagittif P 19 lo Cantabrig.i IH B 24 XIIII BP n6PIO P 26 HION B appellare B' 26 TON P: TON B KAI6NAI

B 27 folem B timo|th8*uf P

XVII 17—28 91

6v t' & tbv &e\ n6Xov ovq&viov XapnQatg &xtt6' "AXie fidXXcov ni^ov ixccfidXov ix&Qotg fliXog 6ag &nb vevQag & te Jlaidv.

seundem deum praestantem salubribus causis OCXiov 21 appcllant, id est sanitatis auctorem, ut ait Homerus

ovXi te xa\ pdXa %ccIqs.

Maeamdrivs scribit Milesios 'An6XXmvi OvXito pro salute sua immolare. Pherectdes refert T&esea

iocum in Oretam ad Minotaurum duceretur, nouisse pro salute atque reditu suo 'AnoXXmvv OvXCtp xal 'AQtiiiidt, OvXla. nec mirum, si gemini22 effectus uariis nominibus celebrantur, cum alios quo- que deos ex contrario in eadem re duplici censeri et

is potestate accipiamus et nomine, ut Neptunum, quem alins 'Evodixftova, id cst tcrram mouentem, alias 'A6tpaXttnva, id cst stabilicutcm, uocant. item Mer- curius hominum meutes uel oculos et excitat et sopit, ut ait poeta

20 eiXero 61 $a(idov9 x\\t &v6q6jv Z^ata ftiXyei.

unde et Apollinem id est solem, modo sospitatem23 modo pestem significantibus cognominibus adoramus,

1 Bergk poetae lyr. ed. 4 p. 624 7 Od. ui 402 20 II Q 343

1 Cl B, deinde T€ BP rONCITTOAON P wSXov] TO B onte OYPANION deleta A in B 2 AAMTTPA|IC P, AAMTPAIC B AKTIC P: AKTICIN B "AMc] IN6AIC P, HAI B BAAAON B

3 BCAOC P 4 N6YPA B% dcinde G)€TTAIAN B 6 €*AION (prior € in ras., I inducta) B 7 l"€ P 8 xneandn B% mean- dnnf P, Leandrioe Meursius, MaeandriuB Keilius uind. onom. p.9 melifiofP' OYAIOI | P 9 <t>€P€KYAHC P P 11 nouiffe

B 12 OOYAIO)! B PAPTGMIAIOYAIAr. | P 16 &*neptu- num B 16 terram — 17 ld eft om. B 18 uel om. B 20 CIATO P 0€T P, deinde AN|APON Bf ANAPQN P

T€Ar€f. P, CAK6I (K in ras.) B 21 & apollinem iterat B

92 SAT. LIBRI I

cum tamen pestis, quae ab eo noxiis inimittitur,

24aperte hunc deuni bonis propugnare significet. hinc est, quod apud Pachynuin Siciliae promuntorium Apollo Libystinus eximia religione celebratur. nam cum Libyes inuasuri Siciliam claasem appulissent ad & id promuntoriuin, Apollo, qui ibi colitur, inuocatus ab incolis inmissa hostibus peste et paene cunctis subita morte interceptis Libystinus cognominatus est

25nostris quoque continetur annalibus similis eiusdem dei praesentiae maiestas. nam cum ludi Romae Apol- "> lini celebrarentur ex uaticinio Marcii uatis carmineque Sibyllino, repentino hostis aduentu plebs ad arma excitata occurrit liosti, eoque tempore nubes sagittarum in aduersos uisa ferri et hostein fugauit et uictores Romanos ad spectacula dei sospitalis reduxit hinc " intellegitur proelii causa, non pestilentiae, sicut quidam

26 aestimant, ludos institutos. haec est autem huius aestimationis ratio, quod tunc sol super ipsum nostrae habitationis uerticem fulget nam Oancer in aestiuo tropico est, in quo meaute sole radii temperatam *° no8tram non eminus sed superne demissi rectis fulgoribus lustrant. unde aestimatum est a non nullis ad propitiandum tunc maxime deum caloris Apollinaribus

27litari. sed inuenio in litteris hos ludos uictoriae, non ualitudinis causa, ut quidam annalivii scrip- ^ TORBS meinorant, institutos. bello enim Punico hi ludi ex libris Sibylliuis primum sunt iusti- tuti suadente Cornelio Rufo decemuiro, qui propterea Sibylla cognominatus est, et postea corrupto nomine primus coepit Sylla uocitari. so

2 dieiu P 8 pachinuui BP 4>niunjctonu P 4 hbyfh- nuf — 6 Apollo otN. P 7 nnmifla P 8 hbiainur P

10 piacfcutv 1? 11 inartn BP 12 fibilhno P 14 ofteni P 16 uraelu P 21 deunflo P* 22 eftitnatam B 23 apolhnaruuf ut uid* B" 25 ual&udimf B 26 emm om. P 2? Abilhnif P 29 ftbilla P 30 filla uocitran (primitus /utt uocitraji) P

XVII 24-81 93

fertur antem in carmikidvs Marci uatis, cuius duo28 uoluraina inlata sunt in senatum, inuentum esse ita scriptum hostem, Romani, si ex agro expellere uultis, uomicam quae gentium uenit longe,

sApollini censeo uouendos ludos, qui quotannis comiter Apollini fiant. his ludis faciendis praesit is praetor, qui ius populo plebique dabit summum. decem uiri Graeco ritu hostiis sacra faciant. hoc si recte facietis, gaudebitis

losemper, fietque res publica melior: nam is diuus extinguet perduelles uestros, qui uestros campos pascunt placide. ex hoc carmine cum29 procurandi gratia dies unus rebus diuinis impensus esset, postea senatus consultum factum, uti decem

15 uiri, quo magis instruerentur de ludis Apollini agundis reque diuina recte facienda, libros Sibyllinos adirent. in quibus cum cadem reperta nuntintum csset, ccnsucruut patrcs Apollini ludos uouendos faciendosque, inque eam rem duo-

todecim milia aeris praetori et duas hostias maiores dari, decemuirisque praeceptum ut Graeco ritu hisce hostiis sacrum facerent, Apollini boue aurato et capris duabus albis auratis, Latonae boue femina aurata. ludos in circo

25 populus coronatus spectare iussus. haec praecipue 30 traditur origo ludorum Apollinarium.

Nunc ex aliis quoque huius dei nominibus eundem csse Apollinem et solem probemus. Aotyag cognomi-31 natur, ut ait Oenopides, oxi, ix7ioQevsrai xbv Ao£6i/

3 cf. Linii XXV 12, 9

1 marcu otn V , niartn* (fuit a) B 4 uenit om. P'

6 apolluu om. P 8 hofbif P', deinde facnficant B 11 ex- tinguit P 12 pafcunt om. P' 16 fa*cienda P 17 fibilh- noiP eadem repente B 19 umendof B' 23 albif aurate P' 28 loxiaf B P cognoramatuf B 29 oempidef P 6KTIO- P€Y€TAI P, €IOTOP€I- (corr. in Y) €TAI B AOEON KIKAON P, AOZON KIKAON B

94 SAT. LIBRI I

xiixXov iitb Svtip&v 1% avatoXag xivov^isvog, id est quod obliquum circulum ab occasu ad orientem pergit aut, ut Cleanthes scribit, iitsidr) xa&' eXixag xivettat' Xofcal yao efai xal avtai, quod flexuosum iter pergit, f\ Ztt Xo%ag tag axtlvag lifiiv itp i\^ag fioosiovg Ovtag 5 vdteiog &v9 uel quod transuersos in nos a meridie immittit radios, cum simus ad ipsum septentrionales.

32 Delius cognominatus aitb tov 6r)Xa xal tpavsQu itavta Ttotstv t(p q>mti9 quod inluminando omnia clara demonstret. 10

33 Ootfiog appellatus, ut ait Cornificivs, i%b rov tpoitav jtia, quod ui fertur, plerique autem a specie et nitore $or/3of, id est xa&aobv xal Xauitodv, dictum putant.

34 Item Odvr\ta appellant aitb tov <paiveiv9 et <Pa- 15 vedvj ijteidij tpatvetat viog, quia sol cotidie renouat sese, unde Yergilius

mane nouum.

35 Camerienses, qui sacrum Soli incolunt insulam 'Aeiyevetn Apollini immolant rco tbv r\Xiov iel yiyve- 20 6\tai xal ael yevvav^ id est quod semper exoriens gignitur, quodque ipse generat uniuersa inseminando fouendo producendo alendo augendoque.

36 Apollinis Lycii plures accipimus cognominis causas. Antipatee Stoicvs Lycium Apollinem nun- »5

18 Vergil. Georg. III 325

1 AICMQN P' ANTOAAC # KYNOYMCNOC B 8 aut unde anthef B €TT€AH B 4 AOZAI B TAP P, deinde l€CI P AYTI B 6 frn] OTT P AOZAC B HCI|N B €MAC B, deinde OYC ONTAC B 6 tranuerfof P' 8 post cognominatuf add. ell P TGJY P 9 4>OTI P llluminando P 11 appellatur (P) 12 <t>OITON P quo iho B 13 phubon Pt phebon B KATAjPON B 15 phaneta BP TOI P 17 uergilnf P, wrgihuf B 19 camen|onfe B 20 A€ir€N€TI B TOTQN P, deinde 6AION B TINCC * Al P, r€|N€CTAI B 21 po8t exonenf deletum df in P 22 lpfo oro. P 24 hcij P 26 hcium P nucupatum P'

XVII 82—41 95

cupatum scribit Aitb xov Xevxatveti&ai, navxa qxoxt- iovtog r\XCov. Clanthes Lycium Apollinem appellatura notat quod ueluti lupi pecora rapiunt, ita ipse quoque umorem eripit radiis. prisci Graecorum primam lucem, 37 5 quae praecedit solis exortus, Xvxr\v appellauerunt &nb xov Xevxov. id temporis hodieque Xvx6<p<og cognomi- nant. de quo tempore poeta ita scribit 38

fjfiog d' oCr' &q nto i}<6$, in 6*' &iupiXvxr\ v{>\.

idem Homerus

io e$%eo <P 'AndXXcovt Avxr\yevh xXvxo%6%tp,

quod significat r<p yew&vxi xr)v Xvxrjv, id est qui generat exortu suo lucem. radiorum enim splendor propinquantem solem longe lateqne praecedens atque caliginem paulatim extenuans tenebrarum parit lucem.

ir>neque minus Romani, ut pleraque alia ex Graeco, ita39 et lucem uidentur a Xvxr\ figurasse. annum quoque uetustissimi Graecorum XvxAfiavxa appellabant xbv &nb xov Xvxov id est sole (iaivdfievov xal pexQOviievov. Xthcov autem solem uocari etiam Lycopolitana Thebai-40

20 dos ciuitas testimonio est, quae pari religione Apol- linem, itemque lupum, hoc est Xvxov9 colit in utroque solem uenerans, quod hoc animal rapit et consumit omnia in modum solis ac plurimum oculorum acie cernens tenebras noctis euincit. ipsos quoque Xvxovg 41

8 II. H 433 10 ib. A 101

1 A€IKAIN€COAI B * 0COTIZON|TOC P, «DOTIZONTOC B 2 cleantef P, Deanthef B hcij P apellatam B 3 qma ueluti P lpfe om. P 4 huniorem (P) radiu (?) P' 5 foluf P AIKHN P 6 A€IKOY P\ A€ B, deinde ld eft P hcophof P, lycophof B 7 poeta om. P 8 TTO B 6TTAAM- «WAYKHjNYE (= in ras.) in P AMOIAI KHNIH B 10 ATTOAu) (corr. ex O) Nl B AYKHT€N€ KAITOTOE B KAI|TOTO= P 11 AYKH P, AY|KH B 14 parit] paul P' 16 athce (fuit 1) P, a lyce B 17 AIKA|BANTA appeflant B TON YTTO (TTO B) TOY AIKOY P 18 M€|TPOIM€NON B 19 et 21 AIKON P 19 hcopohtana B 23 aciem B 24 AIKOC P, AYKOC B, deinde alice P, alyce B

96 SAT. LIBRI I

a Xvxrj id est a prima luce appellatos quidam putant, quia hae ferae maxime id tempus aptum rapiendo pecori obseruant, quod antelucanum post nocturnam famem ad pastum stabulis expellitur.

42 Apollinem TlatQpov cognominauerunt non propria 5 gentis unius aut ciuitatis religione, sed ut auctorem progenerandarum omnium rerum, quod sol umoribus exsiccatis ad progenerandum omnibus praebuit causam, ut ait Orpheus

natQog £%ovxa vdov xccl i%t(pQOva fiovXrjv, iu

unde nos quoque Ianum patrem uocamus, solem sub hac appellatione uenerantes.

43 N6^iov'A%6XX(ova coguominauerunt non ex officio pastorali et fabula, per quam fingitur Admeti regis pecora pauisse, sed quia sol pascit omnia quae terra i&

44 progenerat. unde non unius generis sed omnium pecorum pastor canitur, ut apud Homerum Neptuno dicente

$or/fe, 6v S* eiXtitodag HXixag fiovg fiovxoXhaxsg.

atque idem apud eundem poetam equarum pastor *• significatur ut ait

tag iv HriQeifl d-Qetp' ccQyvQdto^og 'An6XX(avy ayupco frrjXsCag (p6(iov "AQr\og (p0QB0v6ag.

45praeterea aedes ut ouium pastoris sunt apud Cami- renses 'ETuprjXCov, apud Naxios Tloi^vCovy itemque 2

10 fragm. ed. Hermann p. 466 19 11. <t> 448 22 ib. B 766

1 apellatof B 2 rapiodo P' 6 gciilif hunif aut ciuital 1T auctore B 7 buinonbuf P 13 ATTOAAONA P\ ATTOA- A(0N B 14 & fabula — 15 pcccora (jsic) itcndlt 17 pocco-

rum B 19 6AITTOAAC Bi 6IAITTAAC P, deinde 6AIKOC BOYKOI A66CK6C P 22 <t>HPI<t>l P, <t>HPI6l B APTIPOTOEOC BP 23 THA6IAC P 24 * apud (uid. fuisse t) P 26 €TTIM€AIOY B

XVII 42-48 97

deus 'AQVOxopriQ colitur, et apud Lesbios Ncatatog, et multa sunt cognomina per diuereas ciuitates ad dei pastoris officium tendentia. quapropter uniuersi pe- coris antistes et uere pastor agnoscitur. 6 Apollo 'EXeXevg appellatur &itb xoi) ikttt$6 (hri 46 7CsqI tfjv yfjvy quod aeterno circa terram meatu ueluti uolui uidetur, ut ait Euripides

"HXte ftocclg "tmomHv etXl66wv (pXoya^

fl 8u ovvaXto&ivtog noXXov itvQbg iteQiitoXet ut ait loEmpedocles

o{iv6K avaXiti&elg piyav ovQavbv a^(pi7toXevec.

Plpzon &itb tov 6vvaXl&iv xal 6vva&Qoit,eiv tovg av&QG)7tovg, fitav avateiXijfluod exoriens homines con- ducit in coetum.

15 ApoIIo XQv6ox6(iag cognominatur a fulgore ra-47 dioruin, quos uocant comas aureas solis, unde et 'j4xeQ6Lx6n,rjg, quod numquam radii possunt a fonte lucis auelli, item 9y4QyvQ6tol;og9 quod enascens per 8ummum orbis ambitum uelut arcus quidam figuratur

to alba et argentea specie, ex quo arcu radii in modum emicant sagittarum. Zpiv&evg cognominatur, Sti £ia>v 48 •ter, quia feruens currit, KaQvetog inel %ai6pevog

8 Phoeniss. 3 11 cf. Crat. p. 409 A

1 APTOKOMHC P, KOMHC B 6 appellatuf B €AITT€- CTAI B 6 HN B 8 OOAICTTTTOYCIN B 6AICCC0N BP 9 CYNAAIC9€NT0C P TT€PINOA€l B 10 empodeclef P 11 ANAAAICOCIC BP AM<t>IBOA€Y€l B 12 Platonl

TAATWN P, TTAAATON B, deinde ATTAO B CYNAAACK€IN B et (sed Y corr. ex O) P, em. lanius CYNATPOIZ6IN B 18 ANOPOTTOYC B ANAT6AH P, ANATA (corr. in €) YA€ B 15 chnfocomaf P, chryfocomaf B cognorainatus b 16 quos Sdlisb.: quaf BP m unde (?) P' 17 AKCPCIKOM6C B

18 argirotoxuf P, argy|rotoxuf B 19 figuratuf B 21 *MIN- 9€IC P, CMIN06IC B cognominatuf B Z€ON B 22 KAI- M€NOC B

Macrociys 7

tjo SAT. Llliltl 1

bqaxat viog, uel quod, cum omnia ardeutia consuman- tur, hic suo calore caudens semper nouus constat. item 'Ait6kX(Dv KtXXatog, 8n xag xivij6eig Xaiag noiet^

49 semper nobis ab austro currens. &vp(i(tatog 'AitdXXtov

b xovg d^QOvg fretg, quod est deus imbricitor. fAit6X- 5 Xcov 4>iXij6i,os, quod lumen eius exoriens amabile amicissima ueneratione consalutamus.

50 "An6XX(ov Ilvftiog ovx aitb xf\g itev6eogy id est nou a consultatione oraculorum dictus a physicis aestimatur, sed aitb xov nvftsiv id est 6rf7teivy quod numquam 10

51 sine ui caloris efficitur. hinc ergo IIv&iov dictum aestimant, licet hoc nomen ex nece draconis inditum deo Qraeci fabulentur, quae tamen fabula non abhorret ab intellectu naturalis arcani, quod apparebit, si percurratur ordo, qui de Apolline nascente narratur, 15 sicut paulo superius enarraturum me esse promisL

52Latonae Apollinem Dianamque pariturae Iuno dicitur obstitisse, sed ubi quandoque partus effusus est, dra- conem ferunt, qui Ilvfrmv uocitabatur, inuasisse cunas deorum, Apollinemque in prima infantia sagittis beluam 20

53 confecisse. quod ita intellegendum naturalis ratio demonstrat. namque post chaos ubi primum coepit confusa deformitaa in rerum formas et iu elementa enitescere, terraque adhuc umida substantia in molli atque instabili sede nutaret, conualescente paulatim 25 aetherio calore atque inde seminibus in eam igneis defluentibns haec sidera edita essc creduntur, et solem quidem maxima ui caloris in superna raptuin, lunam uero umidiore et uelut femineo sexu uaturali quodam pressam tepore, inferiora tenuisse, tamquam ille magis 30

8 ATTOAAGK P KAAAAIOC P\ CKIAAAIOC B 5 TOYC P OM|BPOC P, OMIBPOYO B 7 amaciflmia B' confui- tamuf B 8 nYTIOCJ* TTCICCtoC B 9 oculoruui B phi- ficifP lOOYGCINir CenCINB 18borret£ UaparehitP' 16 ordo in ras. in P 19 TTYOON B 22 cepit P 24 mtef- cere P humida P ln om. B P 29 humidiore P

XVII 49-69 99

substantia patris constet, baec matris: si quidem54 Latonara physici uolunt terram uideri, cui diu inter- uenit Iuno, ne numina, quae diximus, ederentur: hoc est aer, qui tunc umidus adhuc grauisque obstabat 5 aetheri, ne fulgor luminum per umoris aerii densitatem tamquam e cuiusdam partus progressione fulgeret. 55 sed diuinae prouidentiae uicit instantia, quae creditur iuuisse partum. idco in insula Delo ad conGrmandam fidem fabulae aedes Prouidentiae, quam vabv TlQovoCaq

io'A&t]vag appellant, apta religione celebratur. propterea56 in insula dicuntur nati, quod ex mari nobis oriri uidentur. haec insula ideo Delos uocatur, quia ortus et quasi partus luminum omnia facit 8tjXay id est aperta, clarescere. haec est autem de nece draconis57

uratio naturalis, ut scribit Antipater Stoicvs. nam terrae adhuc umidae exhalatio meando in supera uolubili iropetu atque inde sese, post- quam calcfacta cst, instar scrpentis mortiferi in infera rcuoluendo corrumpebat omnia ui

soputredinis, quae non nisi ex calore et umore generatur, ipsuraque solem densitate caliginis obtegendo uidebatur quodam modo lumen eius exiraere: sed diuino feruore radiorum tandem uelut sagittis incidentibus extenuata exsiccata

ssenccta intercrapti draconis ab Apolline fabu- lam fecit. est et alia ratio draconis perempti. nam58 solis meatus licet ab ecliptica linea numquam recedat sursum, tamen ac deorsum uentorum uices certa de- flexione uariando iter suura uelut flexum draconis

so inuoluit. unde Euripidcs 59

2 phifici P 4 humiduf P 6 luminnm — 6 progrefTjone om. B 6 hamonf 2?, homofi B * aenf P 6 ne fulgeret corr. in refulgeret in B 7 muit P 9 e,dif B P TTPO- ONOIACATHNAC B 11 dicunt B cnah P 15 ante | patcr B 16 huraidao P exalaho BP 17 superna b 20 umere B\ liumore P 22 uidebatur om. P 25 ab apolhne praeier ne in ras. in B

7*

100 SAT. LIBBI 1

7tvQiysvr)g dl dQ&xcov bdbv r)ysltat tatg tstQa^6Q<poig &Qat,6i favyvvg aQpovCa nXovtov itoXvxaQitov &%rnia.

sub hac ergo appellatione caelestis itineris sol cum s confecisset cursum suum, draconem confecisse diceba-

60tur. inde fabula exorta est de serpentis nece. sagit- tarum autem nomine non nisi radiorum iactus osten- ditur, qui tunc longissimi intelleguntur, quo tempore altissimus sol diebus longissimis solstitio aestiuo u conficit annuum cursum, inde rExrjP6Xog et(Exatr}^6Xog dictus sxa&sv tdg axtlvag fidXXav^ e longissimo altissimoque radios in terram usque demittens.

61 De Pythii cognomine sufficere ista potuissent,

ni haec quoque se ratio eiusdem appellationis ingereret. i: cum enim sol in signo Cancri aestiuum sol- stitium facit, in quo est longissimi diei ter- minus, et inde retrogressum agit ad diminu- tionem dierum, Pythius eo tempore appellatur &g itvpatov d^dcovj o Ititi tbv tsXsvtatov Sq6^ov *•

0>2tQi%G)v. idem ei nomen conuenit, et cum Oapricornum rursus ingrediens ultimuin breuissimi diei cursum intellegitur peregisse, et ideo in alterutro signorum peracto annuo spatio draconem Apollo, id est flexuosum iter*:> suum, ibi confecisse memoratur. hanc opinionem

1 fragm. 937 ed. Nauck.

1 APAKG)|N P, deinde 2 OAON BP 6T6ITAI B B WPAIC P, OPAIC B ZEYrHIC P APMONI * * B 4 Q TTAOYTOY (sed 0 add. tnan. recentissima) B ttXoutou ttoXu-

Kapirov] TTAOYKAPTTON P 6 confeciflU B' fuum curiuni (P)

A 11 CKATHBAOC B 12 CK06N B BAAAON B ex P

13 ufque otn. P' dimittenf B 14 pbithn B nonnne P' poffent P 16 fe om. B 17 dei B' 20 €€ON B 6CTIN B, 6CTYN B 21 ld eft B' 24 alteroutro B pocto B'

XVII 60-67 101

Cornificivs in Etymis retulit ideo autem his63 duobus signis quae portae solis uocantur, Gancro etCapricorno, haec nomina contigerunt, quod Cancer animal retro atque oblique cedit,

r» eademque ratione sol in eo signo obliquum, ut solet, incipit agere retrogressum, caprae uero consuetudo haec in pastu uidetur, ut semper altum pascendo petat, sed et sol in Capricorno incipit ab imis in alta remeare.

io 'Jit6kk(ovct 4idv(iatov uocant, quod geminam64 speciem sui numinis praefert ipse inluminando for- mandoque lunam. et enim ex uno fonte lucis gemino sidere spatia diei et noctis inlustrat, unde et Ro- mani solem sub nomine et specie Iani Didjmaei

15 Apollinis appellatione uenerantur.

*A%6Xk<ova dikcptov uocant, quod quae obscura65 sunt claritudine lucis ostendit ix rot) drjXovv atpav^ aut, ut Nvmenio placet, quasi unum et solum. ait enim prisca Graecorum lingua diltpov unum

souocari. unde et frater inquit adsA<p6g dicitur quasi iam non unus. Hieropolitani praeterea, qui66 sunt gentis Assjriorum, omnes solis effectus atque uirtnte8 ad unius simulacri barbati speciem redigunt, eumque Apollinem appellant. huius facies prolixa in67

ar. acutum barba figurata est emincnte super caput calatho. simulacrum thorace munitum est, dextera erectam tenet hastam superstante Victoriae paruulo signo, sinistra floris porrigit speciem, summisque ab umeri8 Gorgoneum uelamentum redimitum anguibus

1 hijf (quid primitus fuerit non dispicio) p 4 obloqmu B 10 ATTOAAONA B AIAYMAION P 11 llluminando B ' 12 lacn B* 18 llluftmnt P 14 nomine praeter e in ras. in P 17 AHAOY BP A<t>AN€ B 18 nnmero JT 20 A€A<t><t>ON ut uid. P\ AA€A<t>ON b 21 ia fi nouuf P 22 alTirionim P 26 fimnla*chrum P torace P'B dextre | rectam P, dex-

ter?*rectam B 29 humenf (P)

102 SAT. LIBRI I

tegit scapulas. aquilae propter expriraunt instar uolatus, ante pedes imago feminea est, cuius dextra laeuaque sunt signa feminarum, ea eingit flexuoso uolumine

G8draco. radios iu terram superne iaci barba demissa significat calathus aureus surgens in altum monstrat 6 aetheris summam, unde solis creditur esse substantia. hastae atque loricae argumento imago adiungitur Martis, quem eundem ac solem esse procedens sermo patefaciet Victoria testatur cuncta submitti huius sideris potestati. floris species florem rerum protesta- 10 tur, quas hic deus inseminat progenerat fouet nutrit

69 maturatque. species feminea terrae imago est, quam sol desuper inlustrat. signa duo aeque feminea, quibus ambitur, hylen naturamque significant confamulantes, et draconis effigies flexuosum iter sideris monstrat. is aquilae propter altissimam uelocitatem uolatus altitu-

70dinem solis ostendunt. addita est Gorgonea uestis, quod Minerua, quam huius praesidem accipimus, solis uirtus sit, sicut et Porphyrivs testatur Mineruam esse uirtutem solis, quae humanis mentibusso prudentiam subministrat. nam ideo haec dea louis capite prognata memoratur, id est de summa aetheris parte edita, unde origo solis est.

XVIII Haec, quae de Apolline diximus, possunt etiam de Libero dicta existimari. nam Aristoteles, qui 85 Theologvmena scripsit, Apollinem et Liberum patrem unum eundemque deum esse cum multis aliis argumentis adserat, etiam apud Ligyreos

26 Rosii Arist. pseud. p. 616

1 fpatulaf (scd. uid. fuisse fpaculal) P 2 eft om. P

4 lacienf P dnmlTa B 7 admugitif 1? 8 matrif B 13 llluftrat P 14 figmficat P' 16 altiffuuam praeUr al in ras. in P 23 post eft add. DE LIBERO PATRE BP 26 efti- mari P anftotilef B 27 eundem B 28 alnf om. P aflerit B hgireof P

XVII 68-70 XVIII 1—6 103

ait in Thracia esse adytum Libero eonsecratum ex quo redduntur oracula. sed in hoc adjto uaticinaturi plurimo mero sumpto, uti apud Glarium aqua pota, effantur oracula. apud2 5 Lacedaemonios etiam in sacris, quae Apollini celebrant, Hyacinthia uocantes, hedera coronantur Bacchico ritu. item Bocotii Parnassum montem Apollini sacratum3 esse memorantes, simul tamen in eodem et oraculum Delphicum et speluncas Bacchicas uni deo consecratas «o colunt, unde et Apollini et Libero patri in eodem monte res diuina celebratur. quod cum et Varro et4 Granius Flaccus adfirment, etiam Euripides his docet

jdi6w6og^ b%g &VQ6ot,6i xal vb^q&v doQcttg xaftarttbg iv %ivxai6t IIaQva66bv xdta t5 nr\Sa %oqbv(ov.

in hoc monte Parnasso Bacchanalia alternis annis5 aguntur, ubi et Satyrorum, ut adfirmant, frequens cernitur coetus et plerumque uoces propriae exau- diuntur itemque cymbalorum crepitus ad aures homi- £0 num saepe perueniunt. et nequis opinetur diuersis 6 dis Parna8sum montem dicatum, idem Euripides, in Licymnio Apollinem Liberumque unum eundemque deum csse significans, scribit

18 fragm. 762 ed. Nauck

1 tracia P oditum BP v in confocratv| in ras. in P

2 aditijt B 8 plurimi B sumto b 4 potata P effa- tuf eorr. in effatur in B oraculo P 6 lacedemoniof P celebrabant B 6 yiacinthia P, YA | cinthia B bachico P 7 beotij P, bo&n Bt cf. ad. p. 62, 12 parnafum P' 9 bachi- caf P unde — 11 celebratur om. P 12 aifirment Py ad- fjrm& JT 13 AIONICOC P 6c <m. BP A|OPAIC P 14 neYKAIC AnNACCON P 16 TTAAIXO|Pei(0N . Pt TTIAAI XO- P6YC0N P 16 parnaffo B bachanaha P 17 fabrorum P affirmant P 18 eornm post propriae add. P 20 optinetur B* 22 hcimnio P

106 8AT. LIBRI I

14feratur in ambituni. unde Cleantiies ita cognomi- natum scribit axb xov dux,v66aiy quia ootidiano impetu ab oriente ad occasum diem noctemque faciendo caeli

15conficit cursum. physici Jtow6ov jdibg vovv, quia solem mundi mentem esse dixeruut mundus autem s uocatur caelum, quod appellant Iouem. uode Aratus de caelo dicturus ait

ix 4i6g &Q%myi£6%a.

16Liber a Romanis appellatur, quod liber et uagus est, ut ait Naeuius

hac qua sol uagus igneas habenas 10

immittit propius iugatque terrae.

17idem uersus Orphici EvpovXtfa uocantes boni consilii hunc deum praestitem monstrant nam si conceptu mentis consilia nascuntur, mundi autem mentem solem esse opinantur auctores, a quo in homines manat « intellegendi principium, merito boni consilii solem

18antistitem crediderunt solem Liberum esse manifeste pronuutiat Orpheus hoc uorsu

"HXiog, ov Aiovv6ov l%U\r\6iv xak£ov6iv.

et is quidem uersus absolutior, ille uero eiusdem uatis to operosior

elg Zsvg elg 'A16%\$ tlg "HXiog tlg Jiovv6og.

8 Arati 1 10 p. 78 Luc. Muell. (poat Catallum) 19 fragm. ed. Hermann p. 456

1 cleantef P 2 TOI I\ T0)Y Z/, deinde AIANICAI (secun- dam I add. p.) P 4 phifici AIONI | CONAIC P 7 AIOC P 8 appellatuf B 9 nemuf BP 11 j»|pnuf B 12 orpheici P supra 6YBOYAHA add. KAAI b 13 monftrat B hc P'

19 ON erasum (cerie hoe fuisse uid.) in B €TTIKA€CIN P,

€niKA€|AIN Bt deinde KAA€OYCIN | P 20 hif B' 22 AIAHC

0 Pi ANAHC Bt deinde 6ICNAIOC B €IC AINICOC • in ras. in P

XVIII 7-18 106

ratur. item in Thracia eundem haberi solemll atque Liberum accipimus, quem illi Sebadium nuncupantes magnifica religione celebrant, ut Alexander scribit, eique deo in colle Zilmisso

sacdes dicata est specie rotunda, cuius medium

interpatet tectum. rotunditas aedis monstrat huiusce

• sideris speciem summoque tecto lumen admittitur, ut

appareat solem cuncta uertice summo lustrare lucis

inmi8su, et quia oriente eo uniuersa patefiunt. Orpheus 12

loquoque, solein uolcns intellegi, ait inter cetera

tfjxmv ccl&SQa itov dxtvr\tov tvqIv iovta i^avicprjve %eot<Siv 6q&v xdXXidtov Iditfftai ov dr) vvv xaXiov6i Odvrjtd te xa\ diowGov Evfiovkf)a t Hvaxta xa\ Avtavyr\v dQtdrjXov 15 aXXoc d* &kko xaXovtiiv ini%$ov(wv av&Qooncov. rtQCJtog (T ig tpdog fjX&e, zfubvvtiog d' inexkijfrr], otivsxa Sivettai xat dneiQOva paxQov "OXvpnov dXXa%&elg d' ovo^ £<%*, itQ06mvviUag nQog %xaf$tov navtadondg xata xaiQov d^eifio^evoio %qovoio.

w <&dvrjta dixit solem dnb tov cpcjtbg xal (paveQOV, id 13 est a lumine atque inluminatione, quia cunctis uisitur cuncta conspiciens. 4iovv6og, ut ipse uates ait, dnb tov Sivettiftai xal ntQiopiQEGftai, id est quod circum-

11 fragm. ed. Hermann p. 468

2 febladium (coir. cx febiadium) Pf Sabasium Mcursius 6 dicta & 9 lmmifTu P 11 TIK(0N B AKINCTON P 12 €N€<t>HN€| P, €=AN€<t>€N€ B ecolc *8pov Oesm.

KAAAICTON BP, deinde IA€CTAI P 18 <t>ANHAT€ B 14 ANTAYTTHN P AP*AHAON (fuit Y) P, APAHAON B

16 CTTIXGCONKON BP, deindc ANOPC0TTC0N P 16 AICONY- COCA P, AIONICOCA /?, dcindc €TT€KAHON P 17 AINCITA B irpocumjutatc t' £k£kocto iravTooairaic Lobeckius Aglaophami p. 498* 19 AM€BO | M€NOIO B% AMCNOIO P 20 faneta BP folera ATTOY<t>ATOC B xa(] KIA P 21 lllummationo B 22 diomfof Pt diomfiof B 23 TT€PI<t>€€P€COAI P',

n€PI | <J>€P€CTAI B

106 8AT. LIBRI I

14feratur in ambitum. unde Cleantues ita cognomi- natum scribit axb xov tiiavv6aiy quia cotidiano impetu ab oriente ad occasum diem noctemque faciendo caeli

15conficit cursum. physici Jl6w6ov dibg vovv, quia solem mundi mentem esse dixerunt. mundus autem 6 uocatur caelum, quod appellant Iouem. unde Aratus de caelo dicturus ait

ix Aihg <xQ%cbne6&a.

16Liber a Romanis appellatur, quod liber et uagus est, ut ait Naeuius

kac qua sol uagus igneas habenas 10

immittit propius iugatque terrae.

17 idem uersus Orphici Evfiovkrla uocantes boni consilii hunc deum praestitem monstrant. nam si conceptu mentis consilia nascuntur, mundi autem mentem solem esse opinantur auctores, a quo in homines manat ift intellegendi principium, merito boni consilii solem

18antistitem crediderunt solem Liberum esse manifeste pronuntiat Orpheus hoc uorsu

"HXiog, bv Ai6w6ov inUXrfiw xakiov6iv.

et is quidem uersus absolutior, ille uero eiusdem uatis to operosior

€ig Zsvg elg 'Aitiyg elg "Hkiog elg Ji6vv6og.

8 Arati 1 10 p. 78 Luc. Muell. (post Catallum) 19 fragm. ed. Hermann p. 456

1 cleantef P 2 TOI P, TG)Y Z/, deinde AIANICAI (secun- dam I add. p.) P 4 phifici AIONI | CONAIC P 7 AIOC P 8 appellatuf B 9 nemuf BP 11 j>|pnuf B 12 orpheici V supra 6YBOYAHA add. KAAI b 13 inonftrat B hc P

H 19 ON erasum (certe hoe fuisse uid.) in B €TTIKA€CIN P,

€TTIKA€|AIN B% dtinde KAA€OYCIN | P 20 hif B' 22 AIAHC

0 P: ANAHC B% deinde €ICNAIOC B €IC AINICOC • in ras. in P

XVItl 14—22 107

huius uersus auctoritas fundatur oraculo Apollinis 19 Clarii, in quo aliud quoque nomen soli adicitur, qui in isdem sacris uersibus inter cetera uocatur 'Icccb. nam consultus Apollo Clarius, quis deorum habendus * sit, qui uocatur 'JaaS, ita effatus est

$Qyia (ihv deSa&xag i%Qfjv vrptev&ia xevfteiv, 20

el d' &qcc xov navQn 6vve6ig xal vovg &Xanadvogy (pQttleo xbv ndvxcov v*naxov &ebv i(i(iev 'Iad>, %ei(ucxi fiiv x 'j4idrjvy Aia d' etaQog &Q%o{iivoio, *o HiXiov dl ftkQevg^ fiexon&Qov eJ' &(Iq6v 'Iac6.

huius oraculi uim, numinis nominisque interpretationem, 21 qua Liber patet et sol 'Iaa significatur, exsecutus est Corneliv8 Labeo in libro, cui titulus est de oracvlo Apollinis Clarii. item Orpheus Liberum atque 22 *£» Solem unum esse deum cundemque demonstrans de ornatu ucstituque eius in sacris Liberalibus ita scribit

xavxd xe ndvxa xeXelv fjQi 6xevfj nvxa6avxa 6&(ta frtov, (iifirifia neQixXvxov ^eXioio' nQcbxa (ilv ovv yXoyeaig ivaXiyxiov axxive66iv *o nknXov tpoivixeov nvQl etxeXov &(upi(}aXi6&ac avx&Q vTteQfre vefiQolo navaioXov evQv xa&dil>ai

17 fragm. ed. Hermano. p. 464

8 hifdem B IAO P, YAO B 4 nam confultuf — 5 uoca- tor 'lauj om. P 6 uocatuf B\ deinde AO B affatuf P

6 OPTTA P, OPTA B 7 ATTArOI P, deinie TTAYTTH P, TTAIP6 B, deinde CIN€CIC B NOIC BP 8 | *<1>PAZ€0 P, deinde TWN BP YnATO P A03 B 9 AAIN B APZOM€NOIO P 10 0€P€IC P, deinde M€rOG)*TTPOIA P, M€TOTTAPG)IA B, deinde ABPONICCG) . P 12 & fol AG> B, & folio P figni- ficatuf B exfequutue P 13 efb om. B 17 IAYTA B T€ B: l€ P fjpi Geelius: €PI P, IT€PA (T in ras.) P CK€YHI BP 18 0€OI P TTCPIXAYIOY P 19 ouv] AYN P, deimle <J>A| Or€AICC€NAirKION (<J> et prior 0 in ras.) P 20 ri€TTAON P, TT€TTAON B cTkcXov Zeunius: IK€AON P, K€AON B AM- <DIBAA€C0A; P 21 TAYTAN P OTrcpGc] n€P€€ B

€YPIKATAVAI BP

108 SAT. LIBRI 1

SsQpa itoXv6tixtov fhjQOQ xata Ss£ibv &povy

&6tQ(ov SaiSaXiav pipw teQov ts itoXoio.

elta S9 VTtSQ&e vspQijQ %qv6sov £(06trjQa fiaXi6&ai>

naiupavomvtay it£Qi£ 6t£Qvcw (pOQSsiv, piya 6r)^iay

sv&vg ot ix itSQ&tcov yain]Q (pas&cov avoQOixov &

%Qv6£iaiQ axtl6i fidXn §6ov axsuvolo,

avyij S9 &6%stOQ jj9 ava S\ Sq66g> a^i(pi^Lysl6a

(laQpatQjj Stvyfiiv iXi660(i£vr} xata xvxkov,

7CQ66&S ftsOV* £(06tr)Q S9 &Q9 VJtb 6tSQV(0V CC^LStQfjt(OV

(paivstai (bxsavov xvxXog, piya fravpa lSs6$ai. 10

23hinc et Vergilius sciens Liberuui patrein solem esse et Cererem lunam, qui pariter fertilitatibus glebae et maturandis frugibus uel nocturno temperamento uel diurno calore moderantur uestro ait

si munere tellus is

Chaoniam pingui glandem mutauit arista.

24solem uero terrenae esse fecunditatis auctorem idem poeta profano mox docuit exemplo, cum ait

saepo etiam steriles incendere profuit agros

et reliqua. si enim hominum commento ignis adhibitus 20 multiplex praestat auxilium, quid adscribendum est aetherio solis calori? XVIIII Quae de Libero patre dicta sunt, haec Martem

16 Georg. I 7 19 Georg. I 84

1 NOAICTIKTON P, TTOAICTIK|TON B OCPOC B TCEION B (OMAN P 2 ACTPON B AAIAAA€l(ON P, AAIAAACICON B MIMYIM P €POY B l€TTOY P TCTTOAIO P, T€NO- AOIO B 3 ATT€PG€N€BP€C B XPYCCCON P, XPICCCON B 4 CTCPNON B 5 TalnO TAHIC P ANAPOYCON P 6 XPI- C€IAIC B 7 AYTH BP rjl Nl B 8 CAICCOMHNH BP KYKAONI P, KAYKAON B 9 ZG)€IHP P, ZOCTHP B YNO P, TTO B AMCTPITPCON B 10 0AIN€TAT(OK€ANOY P M€TA B 0AYM P lACCOGI P. AECOI B 20 comento P 22 a&erio B post calon add. DE MARTE B

XVIU 23—24 XVIIII 1-6 109

eundem ac solem esse demonstrant, si quidem pleri- que Liberum cum Marte coniungunt, nnum deum esse monstrantes. unde Bacchus 'Evvdfaog cognominatur, 2 quod est inter propria Martis nomina. colitur etiam 5 apud Lacedaemonios simulacrum Liberi patris hasta insigne, non thyrso. sed cum thyrsum tenet, quid aliud quam latens telum gerit, cuius mucro hedera lambente protegitur? quod ostendit uinculo quodam patientiae obligandos impetus belli. habet enim hedera

10 uinciendi obligandique naturam. nec non et calor uini, cuius Liber pater auctor est, saepe homines ad furo- rem bellicum usque propellit. igitur propter cognatum 3 utrisque effectus calorem Martem ac Liberum unum eundemque deum esse uoluerunt. certe Bomani utrum-

*5 que patris appellatione uenerantur, alterum Liberum patrein, alterum Marspitrem id est Martem patrem cognorainaiites. hinc etiam Libcr pater bellorura potens 4 probatur, quod euiu priraum ediderunt auctorem trium- phi. cum igitur Liber pater idem ac sol sit, Mars

so uero idem ac Liber pater, Martem solem esse quis dubitet? Accitani etiam, Hispana gens, simulacrum5 Martis radiis ornatum maxiraa religione celebrant, Neton uocantes. et certe ratio naturalis exigit, utG di caloris caelestis parentes magis nominibus quam

25 re Bubstantiaque diuisi sint: feruorem autem, quo ani- mus excandescit, excitaturque alias ad iram alias ad uirtutes, non numquam ad temporalis furoris excessum, per quas res etiam bella nascuntur, Martem cognomi- nauerunt, cuius uim poeta exprimendo et similitudini so ignis adplicando ait

\iatvixo d' fog ot "dQijg iy%k6%akog 1\ dkobv kvq.

81 Hotn. II. 0 605

8 bachuf 6NIAAIOC P cognorainatuf B 5 afta B

6 thirfo P fed & cum thirfu P 18 aucterem P' 21 fimu-

lachrum P 26 aliaf post lra om. P 81 AP€C B •

110 SAT. LIBRI I

in summa pronuntiandum est, effectum solis, de quo feruor animorum, de quo calor sanguinis excitatur, Martem uocari.

7 Vt uero Mercurius sol probetur, superius edocta suffragio sunt. eundem enim esse Apollinem atque 5 Mercurium uel hinc apparet, quod apud multas gentes stella Mercurii ad Apollinis nomen refertur, et quod Apollo Musis praesidet, Mercurius sermonem, quod est

8Musarum munus, impertit. praeter boc quoque Mer- curium pro sole censeri multa documenta sunt. primum 10 quod simulacra Mercurii pennatis alis adornantur, quae

9res monstrat solis uelocitatem. nam quia mentis potentem Mercurium credimus, appellatumque ita intel- legimus ccno tov i(f^v£iisiv9 et sol mundi mens est, summa autem est uelocitas mentis, ut ait Homerus 15

&>g el nxsQov ^a v6rniay

ideo pennis Mercurius quasi ipsa natura solis ornatur.

lOhoo argumentum Aegyptii lucidius absoluunt ipsius solis simulacra pennata fingentes, quibus color apud illos non unus est. alterum enim caerulea specie, 20 alterum clara fingunt. ex his clarum superum et caeruleum inferum uocant, inferi autem nomen soli datur, cum in inferiore hemisphaerio, id est hiemalibus signis, cursum suum peragit, superi, cum partem

1 1 zodiaci ambit aestiuam. eadem circa Mercurium sub 25 alia fabula fictio est, cum inter superos et inferos

12deos administer ac nuntius aestimatur. Argiphontes praeterea cognominatur non quod Argum peremerit, quem ferunt per ambitum capitis multorum oculoruni

16 Od. 11 36

2 excitatuf B' S post uocan add. DE MERCVRIO B

11 pinnatif P 12 monftrant B 15 eft autera 11 16 NON- MA P 17 pinnifp ornatuf B' 18 ggiptij P 19 pin- nata P 20 cerula P 23 datum B' hemifpeno P 27 aeftimatuf B' argifontef B 28 cognommatuf B 29 oculo- rum in ras. in P

XVIIII 7-16 111

luminibus ornatum custodisse Iunonis imperio Inachi filiam, eius deae paeliceni, conuersam in bouis formam : sed sub huius modi fabula Argus est caelum stellarum luce distinctum, quibus inesse quaedam species caele- 5 stium uidetur oculorum. caelum autem Argum 13 uocari placuit a candore et uelocitate, itctQct xb Xevxbv xal %ol%v. et uidetur terram desuper obseruare, quam Aegyptii hieroglyphicis litteris cum significare uolunt, ponunt bouis figuram. is ergo ambitus caeli stellarum

io luminibus ornatus tunc aestimatur enectus a Mercurio, cum 8ol diurno tempore obscurando sidera ueluti enecat ui luminis sui conspectum eorum auferendo mortalibus. pleraque etiam simulacra Mercurii qua- 14 drato statu figurantur solo capite insignita et uirilibus

15 erectis, quae figura significat solem mundi esse caput ct rerum satoroin, omiienique iiim cius non in quodam diui8orum ministerio mcmbroruin, scd in sola mcnte consistcre, cuiiw sedes in capite est. quattuor latera 15 eadem rationc finguntur, qua et tetrachordum Mercurio

*o creditur adtributum. quippe significat hic numerus, uel totidem plagas mundi uel quattuor uices temporum, quibus annus includitur, uel quod duobus aequinoctiis duobusque solstitiis zodiaci ratio distincta est, ut lyra Apollinis chordarum septem tot caelestium sphaerarum

*r. motus praestat intellegi, quibus solem moderatorem natura constituit. in Mercurio solem coli etiam ex 16 caduceo claret, quod Aegyptii in specie draconum maris et feminae coniunctorum figurauerunt Mercurio consecrandum. hi dracones parte media uoluminis sui

so in uicem nodo, quem uocant Herculis, obligantur,

2 pehcem B P conuerlnm B 8 emf modi B 7 KAY

B TAXI B 8 fgipty P hierogli|ficif P, hierocbyphicif B cnm * fignare (cum in ras.) P 9 nt in uolunt in ras. in P ego P' 10 eftimatuf B' 12 meo|rnm & 18 httera B' 19 qua et] qof P 22 anmf B* 23 hra P 24 fperarum P 26 confiftitmt ut uid. P' 27 egipty P 30 motlo B'

1 12 SAT. LlBttl I

primaeque partes eorum reflezae in circulum pressis osculis ambitum circuli iungunt, et post uodum caudae reuocantur ad capulum caducei ornanturque alis ex

17eadem capuli parte nascentibus. argumentum caducei ad genituram quoque hominum, quae yivsGig appellatur, 6 Aegyptii protendunt, deos praestites homini nascenti quattuor adesse memorantes dal\iova T6%nv "Eq<qtcc ^vdyxrjVy et duos priores solem ac lunam intellegi uolunt, quod sol; auctor spiritus caloris ac luminis, humanae uitae genitor et custos est, et ideo nascentis io daipayV) id est deus, creditur, luna tv%ri, quia corpo- rum praesul est, quae fortuitorum uarietate iactantur,

18 amor osculo significatur, necessitas nodo. cur pennae adiciantur iam superius absolutum est ad huius modi argumenta draconum praecipue uolumen electum est 15 propter iter utriusque sideris flexuosum.

XX Hinc est, quod simulacris et Aesculapii et Salutis draco subiungitur, quod hi ad solis naturam lunaeque referuntur. et est Aesculapius uis salubris, de substantia solis subueniens animis corporibusque so mortalium. Salus autem natura lunaris eitectus est quo corpora animantium iuuantur salutifero firmata

2 temperamento. ideo ergo simulacris eorum iunguutur figurae draconum, quia praestant, ut humana corpora uelut infirmitatis pelle deposita ad pristinum reuirescant 25 uigorem, ut reuirescunt dracones per annos singulos pelle senectutis exuta. propterea et ad ipsum solem species draconis refertur, quia sol semper uelut a quadam imae depressionis senecta in altitudinem suam

3 ut in robur reuertitur iuuentutis. esse autem draco- ao nem inter praecipua solis argumenta etiam nominis

1 cmculum ut uid. V 2 ocuhf P modum JJ' 5 gone- fif BP 6 cgiptij i> 7 TYX6N B 8 duo P 9 vo in volf in ras. %n P fol om. B' 11 demon BP TYAH BP 13 cef in nece(Xi|taf in ras. in P pinno P 16 uolumine leotum P 17 ante hinc add. b€A€SCYLAPIO 22 ammantum B 26 uirore P uirefcunt P 81 & m nomimf B, deinde finctioneBP

XVIUI 17—18 XX 1-6 113

fictione monstratur, quod sit nuncupatus &itb tov dioxsiv id est uidere. nam ferunt hunc serpentem acie acutissima et peruigili naturam sideris huius imitari atque ideo aedium adytorum oraculorum the- 5 8aurorum custodiam draconibus adsignari. Aescula-4 pium uero eundem esse atque Apollinem non solum hinc probatur, quod ex illo natus creditur, sed quod ei et uis diuinationis adiungitur. nam Apollodorvs in libris, quibus titulus est itsql ftt&vy scribit quod io Aesculapius diuinationibus et auguriis praesit. nec niirum, si quidem medicinae atque diuinationum 5 consociatae sunt disciplinae. nam medicus uel com- moda uel incommoda in corpore futura praenoscit, 8icut ait Hippocrates oportere medicum dicere de 15 aegroto r& rs itaqs6vxa xccl xa itqoysyov6xa xal ra} piXkovxa fasGftai, id est

quao sint, quae fuerint, quae mox uentura sequentur

quod congruit diuinationibus, quae sciunt

x& x iovxa xa x i666psva %q6 r i6vxa

so Sed nec Hercules a substantia solis alienus est, 6

quippe Hercules ea est solis potestas, quae humano generi uirtutem ad similitudinem praestat deorum. ncc aestimes Alcmena apud Thebas Boeotias natum solum uel priiuum Herculem nuncupatum: immo post 25 multos atque postremus ille hac appellatione dignatus est, honoratusque hoc nomine, quia nimia fortitudine

14 Hippocr. prognost. in. 17 Vergil. Georg. IIII 893

19 Hom. II. A 70

1 *monftratnr P 4 aditorum P 7 *credrf P 8 & luf B dommationif P 9 T6C0N B qft om. P' 14 lppo- cratef P\ hyppocratef B 16 c,gro P T€ erasum in B

>tf

nAP€ONTA B 16 €C€CTAI P, €C€C0AI B, TINCCGAI b

17 fnnt B 18 qnne * * fcmnt (pritna litt. uid. fuisse f) P 23 bo&iaf BP cf. ad p. 62, 12

Macbodivs 8

114 SAT. LTBRI I

7 meruit nomen dei uirtutem regentis. ceterum deus Hercules religiose quidem et apud Tyron colitur, uerum sacratissima et augustissima Aegyptii eum religione uenerantur, ultraque lneraoriani, quae apud illos retro longissima est, ut carentem initio colunt. s

8 ipse creditur et Gigantas interemisse, cum caelo pro- pugnaret quasi uirtus deorum. Gigantas autem quid aliud fuisse credendum est, quam hominum quandam impiam gentem deos negantem et ideo aestimatam

9 deos pellere de caelesti sede uoluisse? horum pedes io in draconum uolumina desinebant, quod significat, nihil eos rectum nihil superum cogitasse, totius uitae eorum gressu atque processu in inferna mergente. ab hac gente sol poenas debitas ui pestiferi caloris exegit.

10 et re uera Herculem solem esse uel ex nomine claret is 'HQCcxXrlg enim quid aliud est nisi "H(pag id est aeris xkiog? quae porro alia aeris gloria est nisi solis inluminatio, cuius recessu profunditate occulitur tene-

11 brarum? praeterea sacrorum administrationes apud Aegyptios multiplici actu multiplicem dei adserunt *> potestatem, significantes Herculem hunc esse xbv iv

\2xu6l xal Sia Ttdvrav tfkiov. ex re quoquo alibi ter- rarum gesta argumentum non uile colligitur. nam Theron rex Hispaniae citerioris cum ad expugnandum Herculis templum ageretur furore, instructus exercitu ss nauium, Gaditani ex aduerso uenerunt prouecti nauibus longis, commissoque proelio adhuc aequo Marte con- sistente pugna subito in fugam uersae sunt regiae naues simulque inprouiso igne correptae conflagra- uerunt. paucissimi, qui superfuerant, hostium capti so

1 dtei B uirtute praeter e in ras. in P 2 tiron P 8 fgiptij P euiu scripsi: cum BP XI m om. P 13 ab hao gente om. P 14 pcnaf P 16 heraclef BP beraf BP enf B 17 cleof B: clerof P aliae cerif coir. in alia aenf B 18 llluininatio P 20 cgip|tiof P 22 HAIG)N • | P 24 pngnandu B' 27 praeho B exiftento P 29 nn- prouifo P

XX 7-16 116

indicauerunt, apparuisse sibi leones proris Gaditanae classis superstantes, ac subito suas naues inmissis radiis quales in Solis capite pinguntur, exustas.

Eidem Aegypto adiacens ciuitas, quae conditorem 13 5 Alexandrum Macedonem gloriatur, Sarapin atque Isin cultu paene adtonitae uenerationis obseruat. omnem tamen illam uenerationem soli se sub illius nomine testatur impendere, uel dum calathum capiti eius infigunt uel dum simulacro signum tricipitis animantis

10 adiungunt, quod exprimit medio eodemque maximo capite leonis effigiem; dextra parte caput canis exori- 14 tur mansueta specie blandientis, pars uero laeua cer- uicis rapacis lupi capite finitur, easque formas anima- lium draco conectit uolumine suo capite redeunte ad

15 dei dexteram, qua conpescitur monstrum. ergo leonis 15 capite monstratur praesens tempus, quia condicio eius inter praeteritum futurumque actu praesenti ualida femeusque est. sed et praeteritum tempus lupi capite signatur, quod memoria rerum transactarum rapitur

*o et aufertur. item canis blandientis effigics futuri temporis designat euentum, de quo nobis spes, licet incerta, blanditur. tempora autem cui nisi proprio famularentur auctori? cuius uertex insignitus calatho et altitudinem sideris monstrat et potentiam capacitatis

15 ostendit, qnia in eum omnia terrena redeunt, dum inmisso calore rapiuntur. accipe nuuc, quod de sole 1G uel Sarapi pronuntietur oraculo. nam Sarapis, qnem Aegyptii deum maximum prodiderunt, oratus a Nico- creonte Cypriorum rege quis deorum haberetur, his rouersibus sollicitam religionem regis instruxit

1 aparmffe om. P 2 lmmifTif P 8 post exnflaf add. o€ S6RAPI B 4 fgipto P 5 serapin b 6 attomtae P 7 ulhof B 10 expimit B' 11 ad figie • P 14 connectit B 16 compefcitur B, t conspicitnr aad. b 22 tempnra B' 23 famularantar P' 25 ollentat P m eo P 26 lmmiffo P ifc quid P 27 ferapi Pb BerapiB b 28 egiptij P nico- crente rege cypnorum B

8*

116 SAT. LIBRI I

11 slpl &sb$ toidgds pafrstv, ol6v % iyh sfaa* ovQcivt,og x66(iog xs<paXtf, yatitfy 8h ftdXaaoa, yala de /tot n68sg sfoCy xa 8* oiat iv ai&tyt xsttai, 8fifia xs vqkavysg Xayutqbv cpaog i\skioto.

18 ez his apparet, Sarapis et solis unam et indiuiduam & es8e naturam. Isis iuncta religione celebratur, quae est uel terra uel natura rerum subiacens soli. hinc est, quod continuatis uberibus corpus deae omne den- setur, quia uel terrae uel rerum naturae altu nutritur uniuersitas. iu

XXI Adonin quoque solem esse non dubitabitur inspecta religione Assyrioruin, apud quos Yeneris Architidis et Adonis maxima olim ueneratio uiguit, quam nunc Phoenices tenent. nam physici terrae supe- rius hemisphaerium, cuius partem incolimus, Veneris 15 appellatione coluerunt, inferius uero hemisphaerium 2terrae Proserpinam uocauerunt. ergo apud Assyrios siue Phoenicas lugens inducitur dea, quod sol annuo gressu per duodecim signorum ordinem pergens par- tem quoque hemisphaerii inferioris ingreditur, quia 20 de duodecim signis zodiaci sex superiora, sex inferiora Scensentur. et cum est in inferioribus et ideo dies breuiores facit, lugere creditur dea, tamquam sole raptu mortis temporalis amisso et a Proserpina retento, quam numen terrae iuferioris circuli et antipodum 25 diximus. rursumque Adonin redditum Veneri credi uolunt, cum sol euictis sex signis inferioris ordinis incipit nostri circuli lustrare hemisphaerium cum in-

1 K€ b 2 K€4>AA€ TACTH B 3 TAIA6 P b'] A P KAITAI B 4 T€ B: A€ P, deinde THA AYr€CAAMTTPON P, AHO€AAYT€CAAMTTPON B CHAIOIO B 5 serapia h

7 Daturam B' 8 donfatur P 10 post unmerfitaf add. &€ AbON€ AT|;IN€ & OSIRl B 11 dubitatur B' 12 affino- rum P 14 foenicef B phifici BP 15 et 16 et 28

hemifpenu P 17 affinof P 18 phejnicaf P, foenicaf B 20 hemifpenj P lnfenf B 21 zodiacif ut uid. B 2G adomm B

XX 17—18 XXI 1—10 117

cremento luminis et dierum. ab apro autem tradunt4 interemptum Adonin, hiemis imaginem in hoc animali fingentes, quod aper hispidus et asper gaudet locis humidis lutosis pruinaque contectis proprieque hiemali sfructu pascitur glande. ergo hiems ueluti uulnus est 8oli8, quae et lucem eius nobis minuit et calorem, quod utrumque animantibus accidit morte. simulacrum 5 huius deae in monte Libano fingitur capite obnupto, specie tristi, faciem manu laeua intra amictum susti-

10 nens, lacrimae uisione conspicientium manare credun- tur. quae imago, praeter quod lugentis est, ut diximus, deae, terrae quoque hiemalis est, quo tempore obnupta nubibus sole uiduata stupet fontesque ueluti terrae oculi uberius manant, agrique interim suo cultu uidui

15 maestam faciem sui monstrant. sed cum sol emersitG ab inferioribus partibus terrae, uernalisque aequinoctii trnnsgrcditur fincs iiugcndo diem, tunc cst Vcnus laeta et pulchra uircnt arua segctibus, prata hcrbis, arborcs foliis. ideo maiores nostri Aprilem mensem Veneri

^o dicaucrunt.

Similiter Phryges fabulis et sacrorum admini- 7 strationibus inmutatis circa Matrem Deum et Atti- nem eadem intellegi praestant. quis enim ambigat8 Matrem Deum terram haberi? haec dea leonibus 35 uehitur, ualidis impetu atque feruore animalibus, quae natura caeli est, cuius ambitu aer continetur, qui uehit terram. solem uero sub nomine Attinis ornantO fistula et uirga. fistula ordinem spiritus inaequalis ostendit, quia uenti, in quibus nulla aequalitas est, so propriam sumunt de sole substantiam, uirga potestatem 8olis adserit, qui cuncta moderatur. praccipuam autem 10 solis in his caerimoniis uerti rationem hinc etiam

2 ammale B P 4 humidnf B' 5 hiempf B 8 ob- nubto P 12 obnubta p, obnuta P 13 fole om. P 16 uer- nahf & 21 fngef P 22 lmmntatif P athnen P 26 cunif B' 29 quia] qua P 81 affent P moderantnr B

118 8AT. LIBRI I

potest colligi, quod ritu eorum catabasi fiuita simula- tioneque luctus peracta celebratur laetitiae exordiuui a. d. octauum Ealendas Aprilis. quem diem Hilaria appellant, quo primum tempore sol diem longiorem nocte protendit. &

11 Idem sub diuersis nominibus religionis effectus

est apud Aegyptios, cum Isis Osirin luget. nec in occulto est neque aliud esse Osiriu quam solem nec Isin aliud esse quam terram, ut diximus, naturamue rerum, eademque ratio, quae circa Adonin et Attinem iu uertitur, in Aegyptia quoque religione luctum et laetitiam uicibus annuae administrationis alternat.

12hunc Osirin Aegyptii, ut solem esse adserant, quotieus bieroglyphicis litteris suis exprimere uoluut, inaculpunt sceptrum, inque eo speciem oculi exprimunt, et hoc 25 signo Osirin monstrant, significantes huuc deum solem esse, regalique potestate sublimem cuncta despicere,

13quia solem Iouis oculum appellat antiquitas. apud eosdem Apollo, qui est sol, Horus uocatur, ex quo et horae uiginti quattuor, quibus dies noxque con- 20 ficitur, nomen acceperunt, et quattuor tempora, quibus annuus orbis impletur, horae uocantur.

14 Idem Aegyptii, uolentes ipsius solis nomine dicare simulacrum, figurauere raso capite, sed dextra parte crine remanente. seruatus crinis docet solem naturae 25 rerum numquam esse in operto, dempti autem capilli residente radice monstrant hoc sidus etiam tempore, quo non uisitur a nobis, rursum einergendi, uti capillos,

15habere substantiam. eodem argumento significatur et

1 catabaftf B 3 a. d.] ad BP 7 £giptiof B 8 ofirim

BP 9 lfim BP naturarumuo B 10 utuiun P 11 ygiptia

P 13 ofirim B ofinna ygipty JP 14 bieroclyphicii B}

hieroghphicif JP 15 fceptron B 17 difpicere P 19 eo-

dem P' 20 & ore B' quatuor P 21 tempore B> 22 anmf B 28 ld eft B' egiptij quod amplius non notabo P 24 fimu- lachrum P eiaio B 26 remanante P'

XXI 11-19 • 119

tempus, quo angusta lux est, cum uelut abrasis in- crementis angustaque manente extantia ad minimum diei sol peruenit spatium, qnod ueteres appellauere brumale solstitium, brumam a breuitate dierum cog- 6 nominantes id est P(fcc%i> fjlMiQ, ex quibus latebris uel angustiis rursus emergens ad aestiuum hemisphaerium tamquam enascens in augmenta porrigitur, et tunc ad regnum suum peruenisse iam creditur. propterea 16 Aegyptii animal in zodiaco consecrauere ea caeli parte, 10 qua maxime annuo cursu sol ualido efferuet calore, Leonisque inibi signum domicilium solis appellant,

3uia id animal uidetur ex natura solis substantiam ucere, primum quia impetu et calore praestat ani-17 malia, uti praestat sol sidera, ualidusque est leo pec- X6 tore et priore corporis parte, ac degenerat posterioribus membris, aeque solis uis prima parte diei ad meridiem increscit, uel prima parte anni a nerc in aestatem, mox ctanguescens deducitur uel ad occasum, qui diei, uel ad liicmem, quae anni pars uidetur, esse posterior. ao idemque oculis patcntibus atque igneis cernitur semper, ut sol patenti igneoque oculo terram conspectu per- petuo atque infatigabili cernit.

Nec solus Leo sed signa quoque uniuersa zodiaci 18 ad naturam solis iure referuntur, et ut ab Ariete t5 incipiam, magna illi concordia est. nam is per men- ses sex hibernos sinistro incubat lateri ab aequinoctio uerno supra dextrum latus sicut et sol ab eodem tempore dextrum hemisphaerium, reliquo ambit sini- strum. ideo et Ammonem, quem deum solem occi- 19 so dentera Libyes existimant, arietinis cornibus fingunt,

1 y in \tl in ras. in P mcrementif natnraeque (natnra- que P') manente P 2 exstantia P 3 apellauere P 6 et 28 hemifpenum P 7 eno|fcenf ut uid. P\ renascens b

14 elt om. P' 16 poftenufibuf Jff 16 parte om. P' 17 nere B: nertere P 18 ad om. B' qui om. B 26 lber- nof B 30 hbief BP

120 SAT. LIBRI I

quibus maxime id animal ualet, sicut sol radiis. nain et apud Graecos inb tov %dqa xqCo$ appellatur.

20 Taurum uero ad solem referri multiplici ratione Aegyptius cultus ostendit, uel quia apud Heliopolim taurum soli consecratum, quem Mneuin cognominant, 5 maxime colunt, uel quia bos Apis in ciuitate Memphi solis instar excipitur, uel quia in oppido Hermunthi magnifico Apollinis templo consecratum soli colunt taurum, Bacin cognominantes , insignem miraculis

21 conuenientibus naturae solis. nam et per singulas 10 horas mutare colores adfirmatur, et hirsutus saetis dicitur in aduersum nascentibus contra naturam omnium animalium. unde habetur uelut imago solis in aduer- sam mundi partem nitentis.

22 Gemini autem, qui alternis mortibus uiuere 15 creduntur, quid aliud nisi solem unum eundemque significant modo descendentem in ima mundi, modo mundi in summam altitudinem resurgentem?

23 Cancer obliquo gressu quid aliud nisi iter solis ostendit, qui uiam numquam rectam sed per illam 20 semper meare sortitus est,

obliquus qua se siguorum uerteret ovdo,

maximeque in illo signo sol a cursu supero incipit obliquus inferiora iam petere. De Leone iam supra dictum est. ss

24 Virgo autem, quae manu aristam refert, quid aliud quam Svvapig ^Atax^, quae fructibus curat? et ideo Iustitia creditur, quae sola facit nasccntcs fructus ad usus liominum peruenire.

22 Verg. Georg. I 2S9

6 Mneuin Seldcnus: nevton P, nenton B 6 niemnhif P 9 baon B, BACIN b 11 horaf naturae B' ufutnf P 13 neluti magno | fohf in dmerfam P 20 nonumqua' B 21 mereare B' 24 fupra lam P 27 AINAMIC B HAIAKH P

XXI 20-27 XXII 1—2 121

Scorpius totus, in quo Libra est, natnram solis25 imaginatur, qni hieme torpescit, et transacta hac aculeum rursns erigit ui sua, nullum natura damnnm ex hiberno torpore perpessa. 5 Sagittarius, qui omnium zodiaci domiciliorum 2G imus atque postremus est, ideo ex homine in feram per membra posteriora degenerat, quasi postremis partibus suis a superis in inferna detrusus, sagittam tamen iacit, quod indicat, tunc quoque uniuersorum

io constare uitam radio solis uel ab ima parte uenientis.

Gapricornus ab infernis partibus ad supera

solem reducens caprae naturam uidetur imitari, quae,

dnm pascitur ab imis partibus, semper prominentium

scopuloruni alta depascit.

15 Aquarius nonne ipsam uim solis ostendit? unde27

enim imber caderet in terras, nisi solis calor ad supera trahcrct umorem, cuius refusio pluuialis cst copia?

In uitimo ordine zodiaci Pisces locati sunt, qnos consecrauit soii non aliqua naturae suae imagi-

20 natio, ut cetera, sed ostentatio potentiae sideris, a quo uita non solum aeriis terrenisque animalibus datur sed illis quoque quorum conuersatio aquis mersa uelut a conspectu solis exulat. tanta est uis solis, ut abstrusa quoque penetrando uiuificct.

m Et ut ad solis multiplicem potestatem reuolua- XXII

tur oratio, Nemesis, quae contra superbiam colitur, quid aliud est quam solis potestas, cuius ista natura est, ut fulgentia obscuret et conspectui auferat, quae- que sunt in obscuro inluminet, offeratque conspectui? so Pan ipse, quem uocant Inuum, sub hoc habitu, 2 quo cernitur, solem se esse prudentioribus permittit

3 dSpnu P 4 tempore B 6 | * zodiaci P 7 poftremuf P 10 * conftare B 14 depofcit B' 17 humorem bP

19 lmitatio P 20 ut B 23 exultat 7? ub B' 26 ante et add. 6€ N€M€iSI B 26 oratione meffif P 30 ante pan add. b€ IN V * 0 (tn ras fuit V) B inunum P abitu P 31 pmitti B

122 SAT. LIBRI I

3intellegi. hunc deum Arcades colunt, appellantes xhv tljg tikrjg xvqcov, non siluarum dominum sed uniuersae substantiae materialis dominatorem signi- ficari uolentes, cuius materiae uis uniuersorum cor- porum, seu illa diuina siue terrena sint, componit 5

4e8sentiam. ergo Inui cornua barbaeque prolixa de- missio naturam lucis ostendunt, qua sol et ambitum caeli superioris iuluminat et inferiora conlustrat, unde Homerus de eo ait

&QW&', Xv &&avaxoi6i q>6cog tpiooi i}di (}qoxo16iv. 10

quid fistula uel uirga significent superius in babitu

SAttinis expressimus. quod in caprae pedes desinit,

kaec argumenti ratio est, quia matoria, quae iu omnciu

substantiam sole dispensante porrigitur, diuinis de se

6 corporibus effectis in terrae finitur elementum. ad 15 huius igitur extremitatis signum pedes huius animalis electi sunt, quod et terrenum esset et tamen semper peteret alta pascendo sicut sol, uel cum radios superne demittit in terras, uel cum se recolligit, in montibus

7 uisitur. huius Inui amor et deliciae 9H%<b creditur 20 nullius oculis obnozia, quod significat harmoniam caeli, quae soli amica est, quasi sphaerarum omnium de quibus nascitur moderatori, nec tamen potest nostris umquam sensibus deprehendi.

8 Saturnus ipse, qui auctor est temporum et ideo 25 a Qraecis inmutata littera Kq6vo$ quasi %q6vo$ uocatur, quid aliud nisi sol intellegendus est cum tradatur ordo

10 Hom. II. A 2 T 2 Od. € 2

2 AHC KIPION B 4 & crasum ut uid. ante corporuui

in B 6 feu terrona P 8 llluimnat V * + iufcnora (prima 1 in ras.) P colluftrat P 10 QPNOYN By dtindt AOANA- TOICI P <t>H|PHOIHIHA€ B 0>€PHIO P 12 capn P 19 recollogit ut uid. P' 21 ofcuhf B obmxia B' armoniam BP 22 fperaru P 24 post deprehendi add. 6€ SATVRNO B 26 actor P' 26 lmmutata P quafi KPONOC B uocatuf B'

XXII 8-8 XXIII 1-6 123

elementorum temporum numerositate distinctus, luce patefactus, nexus aeternitate conductus, uisione dis- cretus, quae omnia actum solis ostendunt?

Nec ipse Iuppiter rex deorum naturam solisXXIU suidetur excedere, sed eundem esse Iouem ac solem claris docetur indiciis. nam cum ait Homerus

Zsvg y&g ig 'Slxsavbv pst a{iv{iovag Al&ioitijag %ftt>£bg tfir\ (ista datxa, ftsol d' Sfia n&vtsg firovro, dcoSsxdrt] di toi avfrig iksvtistai OvXv(in6vds9

lolouis appellatione solem intellegi Cornificivs2 scribit, cui unda Oceani uelut dapes ministrat. ideo enim, sicut et Posidonivs et Cleanthes adfirmant, solis meatus a plaga, quae usta dicitur, non recedit, quia sub ipsa currit Oceanus, qui ter-

i5 ram et ambit et diuidit, omnium autem physicorum adsertione constat calorem umore nutriri. nam3 quod ait &sol d' R(ia itavtsg inovto^ sidera intelle- guntur, quae cum eo ad occasus ortusque cotidiano impetu caeli feruntur eodemque aluntur umore. dsovg

to enim dicunt sidera et stellas anb xov ftistv, id est tQd%siv9 quod semper in cursu sint, f) anb tov ftscoQst- 0&ai. addit poeta datdsxdty ds toi avftig^ non dierum 4 sed horarum significans nunieruni, quibus referuntur ad hemisphaerii superioris exortum. intellectum nostrum 5

25 in eandem sententiam ducunt etiam [de Timaeo]

7 Hom. 11 A 423

4 ante nec add. 6€ IOV€ B 6 ait* P 7 CZ€|YC P AMYNONAC B AI960TTHAC P, AIOIO|TT€AC B 8 X0IZON BP, deinde BH B A P: 9 P 9 AYO€IC€ A€YC€TAIOYAYM| nONA€ P 11 apef P B' 12 cleantef P affirmant P 16 phi&corum affertione P 16 humore bP 17 9C0AIAMA P €l|nONTO B 19 humore bP 20 ld efb TY€X€IN B 22 dierfl * P 24 hemifpenj Pf h * (fuit l) emifpenj B 26 di- cnnt ln eandem fententiam P de timaeo P, d&imeo B, quod deleui: de ctymo Ianius, sed tunc, ut alia taceam, non Ma- crobiue scd Plato de etymo dixisse putandus essct, in cuius ucrbis nihH tale rcperitur

124 SAT. LIBBI I

Platonis haec uerba 6 plv dij (liyag ^yeiibv iv ovquv(3 Zevg ikavv&v nxvpbv &Q(ia rtQ&xog itooevexai diaxo- 6(i&v ndvxa xal ini^eXov^evog' x<p 81 enexat 6xqaxia &e&v xal 8aiy,6v<av xaxa evdexa ^egrj xexo6^y^einjy pevei 8h *E6xia iv &e&v otxm fidvt/. his enim uerbis 6 magnum in caelo ducem solem uult sub appellatione Iouis intellegi, alato curru uelocitatem sideris mon- Gstrans. nam quia in quocunque signo fuerit praestat omnia signa et sidera signorumque praestites deos, uidetur cunctos deos ducatu praeire ordinando cuncta io ornandoque atque ideo uelut exercitum eius ceteros deos haberi per XI signorum partes distributos, quia ipse duodecimi sigui, in quocunque signo fuerit, locuni

7 occupai nomen autem daemouum cum deorum appel- latione coniungit, aut quia di sunt datfnoveg, id est 15 scientes futuri, aut ut Posidonivs scribit in libris quibus titulus est neol fiQtbav xal daip^vcov, quia ex aetheria substantia parta atque diuisa quali- tas illis est, siue anb xov Saiopivov id est xato^ievov^

8 seu inb xov Saiopivov hoc est {leQL^o^ivov. quod 20 autem addit {uvei 81 *E6xia iv &e(bv otxa ftrfwf, sig- nificat, quia haec sola, quam terram esse accipimus, manet immobilis intra domum deorum, id est intra mundum, ut ait Euripides

1 Phaedr. p. 246 E

1 M€I"A€ P, dehide €;I€MG)N B OYTTANO)! P, deinlc

ZYC B 2 €AAYN(a) P HTHNON P, TTT6HNON B nPO- TOC P, TTPOTWC B 3 TTANTA KATTIM€|AOYM€NOC P

4 AAIMONG) P, TAIMONG) B €NA€KA M€P» P K€KOCM€- M€NH* | P 7 mtol | *****lato P 8 cM8 quocumq. B 10 cuuctif P oidmandoquc B' P 13 duodeciin BP em. Ianius 14 ocupat P' 15 dy P AHMON6C P 16 futura P 17 TT€PI TTTTOCON (prior TT in ras.) B 18 etherea P 19 TOY * | P AA€IOM€NOY P, AA€YOYM€NOY B, deinde

lde B 20 AA€IOYM€NOY B 21 €CTIA P 0€ON B

XXIU 6-12 125

xai Fafc pfy€Q) *E6riav di 6J ot 6o<pol ftgot&v xaXov6iv fj^ivrjv iv al&iQi.

liinc quoque ostenditur quid de sole et Ioue sit sen-9 tiendum, cum alibi dicatur

r» itavxa idiov dibg wp&aXtibg xal itavta vot$6ag

et alibi

'HiXiog #' og ndvt i(poQag xal itavx inanovug,

unde utrumque constat una potestate censendum. Assyrii quoque solem sub nomine louis, quem z/folO

w HXiov%oXlxr\v cognominant, maximis caerimoniis cele- brant in ciuitate quae Heliopolis nuncupatur. eius dei simulacrum sumptum est de oppido Aegypti, quod et ipsum Heliopolis appellatur, regnante apud Aegyptios Senemnre, seu idem Senepos nomine fuit, perlatumque

isest primum in eam per Opiam legatum Deleboris regis Assyriorum sacerdotesque Aegyptios, quorum princeps fuit Partemetis, diuque habitum apud Assyrios postea Heliopolim commigrauit. cur ita factum, qua- 11 que ratione Aegypto profectum in haec loca, ubi nunc

ioest, postea uenerit, rituque Assyrio magis quam Aegyptio colatur, dicere supersedi, quia ad praesentem non adtinet causam. hunc ucro cundcm louem solcm- 1 2 que cssc, cum ex ipso sacrorum ritu tum ex habitu

1 Eurip. fragm. 938 ed. Nauck 5 Hesiodi op. I 265

7 Hom. H. T 277

1 KAITAIA P MHreP P, M€T€P B oll 101 P co<po( om. B 2 KAAOYCIN P HM€*NHN P, HMHNHN B

4 alibi df • BP 6 AIOC BP, deinde ©«DOAAMOC P KAinAN B 7 0'] 0 P €<1>PAC P 9 affinj P dia hehupohten P et (sed corr. in hehopohten) B 12 egipti P 18 et 16

fgiphof P 16 delobonf P 16 aflinoru P, afinorum B 17 fmt oifi. B abitti P' affinof BP 18 hehupohn corr. in hehopolm in B 19 fgipto P m om. P 20 aflino BP 21 ggiptio P 22 attinei P

126 SAT. LIBRI I

dinoscitur. simulacrum enim aureum specie inberbi instat dextera eleuata cum flagro in aurigae modum, laeua tenet fulmen et spicas, quae cuncta Iouis solis-

13que consociatam potentiam monstrant. huius templi religio etiam diuinatione praepollet, quae ad Apollinis 5 potestatem refertur, qui idem atque sol est. uehitur enim simulacrum dei Heliopolitani ferculo, uti uehun- tur in pompa ludorum Gircensium deorum simulacra, et subeunt plerumque prouinciae proceres raso capite longi temporis castimonia puri, ferunturque diuino 10 spiritu, non suo arbitrio sed quo deus propellit uehen- tes, ut uidemus apud Antium promoueri simulacra

14 Fortunarum ad danda responsa. consulunt hunc deum et absentes missis dipiomatibus consignatis, rescribit- que ordine ad ea, quae consultatione addita continen- 15 tur. sic et imperator Traianus initurus ez ea pro- uincia Parthiam cum exercitu constantissimae religionis hortantibus amicis, qui maxima huiusce numinis cepe- rant experimenta, ut de euentu consuleret rei coeptae, egit Romano consilio prius explorando fidem religiouis, 20 ne forte fraus subesset humana, et primum misit sig-

15natos codicillos, ad quos sibi rcscribi uellet. deus iussit adferri chartam, eamque signari puram et mitti, stupentibus sacerdotibus ad eius modi factum. igno- rabant quippe condicionem codicillorum. hos cum 25 maxima admiratione Traianus excepit^ quod ipse quo-

16que puris tabellis cum deo egisset. tunc aliis codi- cillis conscriptis signatisque consulit, an Romam per- petrato bello rediturus esset? uitem centurialem deus ex muneribus in aede dedicatis deferri iussit, diuisam- so que in partes sudario condi ac proinde ferri. exitus

1 fimulachrum P lmberbi P 2 dextera * Uuisse uid. t) B 7 heliupohtani B'P 19 ceptae P, ceptae B 22 codi- cellof BP dehinc ante deuf add. B™ 23 afifem P 24 factam B' 25 conditionem B P codicellorum B 27 tabuhf P codicelhf B 29 centuralem P\ deinde depf ni falhr P' 30 dicatif B

XXIII 13-22 127

rei obitu Traiani apparuit ossibus Romam relatis. nam fragmentis species reliquiarum, uitis argumento casus futuri tempus ostensum est et ne sermo perl7 singulorum nomina deorum uagetur, accipe quid Assyrii

5 de potentia solis opinentur. deo enim, quem summum maximumque uenerantur, Adad nomen dederunt. eius nominis interpretatio significat unus unus. huncl8 ergo ut potentissimum adorant deum, sed subiungunt eidem deam nomine Adargatin, omnemque potesta-

o tem cunctarum rerum his duobus adtribuunt, solcm terramque intellegentes , nec multitudine nominum enuntiantes diuisam eorum per omnes species potesta- tem, sed argumentis quibus ornantur significantes multiplicem praestantiam duplicis numinis. ipsa autem 19 argumenta solis rationem locuntur. namque simula- crum Adad insigne cernitur radiis inclinatis, quibus monstratur uim caeli in radiis esse solis, qui deinit- tuntur in terram. Adargatidis simulacrum sursum uersum reclinatis radiis insigne est monstrando, radio- rum ui superne missorum enasci quaecunque terra progenerat sub eodem simulacro species leonum sunt,20 eadem ratione terram esse monstrantes, qua Phrjges finxere Matrem Deum, id est terram, leonibus uehi. postremo potentiam solis ad omninm potestatum sum-21 mitatem referri indicant theologi, qui in sacris hoc breuissima precatione dcmonstrant, dicentes "HXie navToxQatoQ) x6ti(iov Ttvevpct, x66pov dvvcc{ug, x6<f(iov tp&g. solem esse omnia et Orpheus testatur his22 uersibus

28 fragm. ed. Hermann p. 464

1 relatif] refern P 2 uicnf P 8 futuru" P 4 cmod «I uid. P afTinj P 8 potenfimo P' 18 facnficantef B 16 loqunnf P 18 adargadif P, adargidif B 20 fci in

enafci in ras. in P quaecnmque B 22 pngel (p in ras.) P 28 fingere P' 27 TTN€YM€ P 28 horpheof B

128 SAT. LIBRI I

xixXvfrt, trjkeTtdQOV dCvr\$ ikixavyea xvxkov ovQavCaig 6xQ0<pdkiy& nsQCdQopov alev iXC66(ov, ayXae Zev Zft,6w6e, icatSQ nSvtov^ TtdxsQ afyg, "Hfos nayyevixoQ navxavoke %Qv6eo(peyyig!

XXIIII Hic cum Praetextatus fecisset loquendi finem, 5 omnes in eum adfixis uultibus admirationem stupore prodebant. dein laudare bie niemoriam, ille doctri- nam, cuncti religionem, adfirmantes bunc esse unum arcanae deorum naturae conscium, qui solus diuina

2 et adsequi animo et eloqui posset ingenio. inter baec 10 Euangelus 'equidem' inquit 'miror potuisse tantorum potestatem numinum comprehendi, uerum quod Man- tuanum nostrum ad singula, cum de diuinis sermo est, testem citatis, gratiosius est, quam ut iudicio fieri

3putetur. an ego credam quod ille, cum diceret Liber 15 et alma Ceres pro sole ac luna, non hoc in alterius poetae imitationem posuit, ita dici audiens; cur tamen

4diceretur ignorans? nisi forte ut Graeci omnia sua in inmensum tollunt, nos quoque etiam poetas nostros uolumus pbilosopbari, cum ipse Tullius, qui 11011 minus *o professus cst philosophandi studium quaiu loquendi, quotiens aut de natura deorum aut de fato aut de diuinatione disputat, gloriam, quam oratione conflauit, incondita rerum relatione minuat9.

5 Tuni Symmachus cde Cicerone, Euangele, qui 25 conuiciis inpenetrabilis est, post uidebimus, nunc quia cum Marone nobis negotium est, respondeas uolo, utrum poetae huius opera instituendis tantum pueris idonea iudices, an alia illis altiora inesse fatearis?

1 K6KAYOI P, K6KAYOY B AIN6C B CAIKAITEA P,

GAKArreA b 2 ctpo^aait^i b ttcpiapomo bp,

deinde HAI6N P, HAI6N B CAICOQN B 3 ATAA Z6Y BP AYONYCC • P nONTOI B AINC B 4 TTANrCNCTWP BP TTav al6Xe Herm. 5 fine loquendi P 9 archanae B 10 affequi B 19 lmmenfum P 20 cum — profeffuf eft philo- fophan (ita BP) om. B' 26 fimmachuf BP 26 conuitnf lmpenetrabibl B 28 tantum om. P

xxmi 1-10 129

uideris enim mihi ita adhuc Vergilianos habere uersus, qualiter eos pueri magistris praelegentibus canebamus'.

'Immo pueri cum essemus, Syramache, sine iudicio 6 5 mirabamur, inspicere autem uitia nec per magistros nec per aetatem licebat. quae tamen non pudenter quisquam negabit, cum ipse confessus sit. qui enim moriens poema suum legauit igni, quid nisi famae Ruae uulnera postcritati subtrahenda curauit? nec

10 inmerito. ernbuit quippe de se futura iudicia, si lege- 7 retnr petitio dcae precantis filio arma a marito, cui 8oli nupserat, nec ex eo prolem suscepisse se nouerat, uel si mille alia multum pudenda seu in uerbis modo Graecis modo barbaris seu in ipsa dispositione operis

»5 deprehenderentur.'

Cumque adhuc dicentem omnes exhorruissent, sub- 8 texnit Symmachus *haec est quidem, Euangele, Maronis gloria, nt nullius laudibus crescat, nullius uitupera- tione rainuatur; uerum ista, quae proscindis, defendere

^oquilibet potest ex plebeia grammaticorum cohorte, ne Seruio nostro, qui priscos, ut mea fcrt opinio, prae- ceptores doctrina praestat, in excusandis talibus quae- ratur iniuria, sed quaero, utrum cum poetica tibi in tanto poeta displicuerit, nerui tamcn oratorii, qui in

**eodem ualidissirai sunt, placcre uideantur?>

Haec uerba primum Euangeli risus excepit. 9 deinde subiecit cid hercle restat denique, ut et ora- torem Vergilium renuntietis, nec mirum cum et ad philo8ophos eum ambitus uester paulo ante prouexerit9.

so fSi in hac opinione es* inquit Symmachus eut 10 Maro tibi nihil nisi poeticum sensisse aestimetur,

4 fimmache BP mdicia P' 6 on in non in ra$. in P 0 unlnera om. B 10 lmmento B 11 p&itio deprecanbf B 13 nel A milia alia B pndendenda B 17 iTmachuf P

eqnidem P 18 nnllnf bis & 27 ercle P 28 uirgihnra B mirnm enm 1?, mirnm cnm enm b 29 enm om. B 80 m- qmd B> f Imachuf P

Macbobivb 9

130 SAT. UBRI I

licet hoc quoque eidem nomen inuideris, audi quid de operis sui multiplici doctrina ipse pronuntiet. ipsius enim Maronis epistula, qua conpellat Augustum,

llita incipit ego uero frequentes a te litteras ac- cipio et infra de Aenea quidem meo, si mehercle 5 iam dignum auribus haberem tuis, Hbenter mitterem, sed tanta inchoata res est, ut paene uitio mentis tantum opus ingressus mihi uidear, cum praesertim, ut scis, alia quoque studia ad id opus multoque potiora impertiar. 10

12nec his Vergilii uerbis copia rerum dissonat, quam plerique omnes litteratores pedibus inlotis praetereunt, tamquam nihi) ultra uerborum explanationem liceat nosse grammatico. ita sibi belli isti homines certos scientiae fines et uelut quaedam pomeria et effata 15 posuerunt, ultra quae siquis egredi audeat, intro- spexisse in aedem deae, a qua mares absterrentur,

13 existimandus sit sed nos, quos crassa Minerua de- decet, non patiamur abstrusa esse adyta sacri poematis, sed arcanorum sensuum inuestigato aditu doctorum 20

14 cultu celebranda praebeamus reclusa penetralia. et ue uidear uelle omnia uuus amplecti, spoudeo uioieu- tissima inuenta uel seusa rhetoricae in Vergiliano me opere demonstraturum , Eusebio autein, oratorum eloquentissimo, non praeripio de oratoria apud Maro- 25 nem arte tractatum, quein et doctrina et docendi usu melius exsequetur. reliquos omnes, qui adestis, inpense precatus sini, ut quid uestrum quisque praecipuum sibi adnotauerit de Maronis ingenio, uelut ex symbola

15conferamus.' mirum in modum alacritatem omnibus, so qui aderant, haec uerba pepererunt, et adsurgens quis-

3 epiflola pB quam pellat Jff 4 lta om. B' 5 a in enea ct quide in ras. in P 11 uirgiln B 12 mlotif om. P 16 aegri audeat B' 19 adita BP 20 archanorum P 23 rethorice P, rethonce P uirgiliano P* B 26 arte * * * * (etiatn arte in ras.) P 27 lmpenfe P 29 fimbola P, fym- bala & 31 qui adherant in ras. in P

XXIIII 11-20 131

que in desideriuni alios audiendi non uidit et se in idem munus uocandum. itaque hortatu mutuo con- citati in adsensum facile ac libenter animati sunt, intuentesque omnes Praetextatum orabant, ut iudicium « suum priraus aperiret, ceteris per ordinem, quem casus sedendi fecerat, secuturis.

Et Vettius 'equidem inter omnia, quibus eminet 1G laus Maronis, hoc adsiduus lector admiror, quia doc- tissime ius pontificium, tamquam hoc professus, in xo multa et uaria operis sui parte seruauit, efc, si tantae dissertationi sermo non cesserit, promitto fore, ut Vergilius noster pontifex maximus adseratur'.

Post hunc Flauiauus *apud poetam nostrum' in- 17 quit 'tantam scientiam iuris auguralis inuenio, ut, assialiarum disciplinarum doctrina destitueretur, haec illum uel sola professio sublimaret'.

Eu8tathiu8 deinde 'niaxime' inquit 'praedicarero, 18 quauta de Graecis cautus et tamquam aliud agens modo artifici dissimulatione modo professa imitatione » transtulerit, ni me maior admiratio de astrologia totaque philosophia teneret, quam parcus et sobrius operi suo nusquam reprehendendus aspersit'.

Furius Albinus alterum fouens Praetextati latus 19 iuxtaque eum Caecina Albinus, ambo uetustatis ad- *s fectationem in Vergilio praedicabant, alter in uer- sibus, Caecina in uerbis.

Auienus *non adsumam mihi' ait cut unam ali-20

6 lret in apenret et ceterif in ras. in P 6 lf in fequu- turif in ros. in P 8 ronif in maronif in ras. in P ammiror B doctiflimu | eiuf P 11 fermo ronceffent (ut uid.) corr. in fermo conceffent in P 12 uirgihuf B 18 flauianuf — 22 reprehendenduf in ras. in P negue tamen uocabula erasa ctse uidentur sed siue lineolae wl tafe aliquid dcletae siue mem- branae neseio quid uitium sublatum 15 doctrina om. P'

diftitueT&nr # 17 enfjtatiof B 18 cautif P' 23 p|tex- tatu ut uid. & 24 cicena P' albmuf om. P' 25 mr- giho B 27 ut om. B' unum P'

9*

132 8AT. LIBRI I

quam de Vergilianus uirtutibus audeam praedicare, sed audiendo quaecunque dicetis, siquid uel de his mihi uidebitur, uel iam dudum legenti adnotandum uisum est, oportunius proferam: modo memineritis a

o Seruio nostro exigendum, ut, quidquid obscurum uide- bitur, quasi litteratorum omnium longe mazimus palam faciat'.

His dictis et uniuerso coetui complacitis Prae-21 textatus, cum in se conuersa omnium ora uidisset,

10 ^philosophia' inquit 'quod unicum est munus deorum et disciplina disciplinarum, honoranda est auteloquio, unde meminerit Eustathius primum sibi locum ad disserendum omni alia professione cedente con- cessum. huic tu, mi Flauiane, succedes, ut et auditu

15 uestro recreer et aliquanto silentio iustaurem uires loquendi.'

Inter haec seruilis moderator obsequii, cui cura22 uel adolendi Penates uel struendi penum et domesti- corum actuum ministros regendi, admonet dominum

so familiam pro solleinnitato anuui moris epulatam. hoc 23 eniiu fcsto religioaao domus prius fumulos iustructis tamquam ad usuiu doniini dapibus houorant, et ita demum patribus familias mensae apparatus nouatur. insinuat igitur praesul famulitii cenae tempus et

85 dominos iam uocare. tuni Praetextatus creseruandus 24 igitur est Vergilius noster ad meliorem partem diei, ut mane nouum iuspiciendo per ordinem carmini destinenius. nuuc hora uos admouet ut honore uestro haec mensa dignetur. sed Eustathius et post hunc

80 Nicomachus meiniuerint, crastina dissertatione seruari

1 uirgihanif B pdicalo P* 2 quaecumq. B 3 uidetur P' 5 quicquid B 8 hif deductif P' cjcui P 18 poeuum B "20 fellepmtato Pt folleuipuitato corr. tx fellempnitate B 22

dapibuf B 28 patnaf B 24 famihcij P c^n^ P, caene B 26 uirgihuf B 28 nunc — 29 dignetur om. P haec

bP: & B 80 nichomachuf B; fimmachuf P (sed fim in ras. 5 litterarum)

XXIUI 21-26 133

sibi anteloquii functionem'. et Flauianus *ex placita 25 iam uos lege conuenio, ut sequenti die Penates mei beari se tanti coetus hospitio glorientur'. his cum omnes adsensi essent, ad cenara, alio aliud de his quae inter se contulerant reminiscente adprobanteque, cnm magna alacritate animi concesserunt.

2 pen&ef B' 3 beanf &anti B> 6 post concefferunfc

«dd. EXPLICIT LIBER . I • 8ATVR|NALIOI? • INCIPIT SCSJS • P, nihil subscriptutn sed sequitur hio ubi modeftuf in B

LIBER SECVNDVS

Hic ubi modestiis edendi modus cessare fecit I castimoniam ferculorum, et conuiualis laetitia minu- sculis poculis oriebatur, Auieuus ait cbene ac sapienter Maro noster tumultuosum et sobrium uuo eodemque o uersu descripsit sub paucorum uerborum inmutatione conuiuium. nam ubi sub apparatu regio procedere solet luxus ad strepitum

'postquam prima' inquit 'quies epulis'

at cum heroes castigatis dapibus adsidunt, non reducit 10 quietem, quia nec praecessit tuinultus, scd

postquam exempta fames epulis.

noatrum hoc conuiuium, quod et heroici saeculi pudi- 2 citiam et nostri conduxit elegantiaw, in quo splendor sobrius et diligens parsiuionia, Agathonis conuiuio

15 uel post magniloquentiam Platonis non componere tantum sed nec pracferre dubitauerim. nam ipse rex 3 mensae nec in moribus Socrate minor et in re publica philosopho efficacior, ceteri, qui adestis, eminentiores estis ad studia uirtutum, quam ut poetis comicis et

so Alcibiadi, qui tantum fuit fortis ad crimina aliisque,

8 Aen. I 723 11 Aen. I 216

2 mimfcuhf pofcuhf B' 3 ac et fa in fapienter in ras. in P 4 una B* 5 lminutatione P 9 heroef|efcati gratif P adlidum JB> 11 exemta B' 19 qua — 20 alcipiadi (ita B) qui tant (cetera uocdbuli pars resecto margine pcriit) add B'«

I !-• 135

qoibns frequens illud conuiuium fuit, uos quisquam aestimet comparandos'.

'Bona uerba quaeso' Praeteztatus ait 'circa re-4 uerentiam tantum Socraticae maiestatis. nam reliquis, squi in illo fuere symposio, haec lumina quis non praeponenda consentiat? sed quorsum tibi, Auiene, hoc tendit exemplum?' 'quia sub illorum' inquitS supercilio non defuit, qui psaltriam intromitti peteret, ut puella ex industria supra naturam mollior canora lodulcedine et saltationis lubrico exerceret inlecebris philosophantes. illic hoc fieri temptatum est, ut Aga-6 thonis uictoria celebraretur, nos honorera dei, cuius hoc festum est, nullo admixtu uoluptatis augemus. neque ego sum nescius, uos nec tristitiam nec nubilum 1« uultum in bonis ducere, nec Crassum illum, quem Cicero auctore Lucilio scmcl in uita risisso scribit, niagnoperc mirari'.

Ad liacc cum Praetextatus diceret, ludicras uolup- 7 ta.tes nec suis Penatibus adsuetas nec ante coetum *° tam serium producendas, excepit Symmachus cquia 8

Saturnalibus optimo diorum

ut ait Verouensis poeta, nec uoluptas nobis ut Stoicis ^amquam hostis repudianda est, nec ut Epicureis Bummum bonum in uoluptate ponendum, excogitemus *s Alacritatem lasciuia carentem, et, ni fallor, inueni, ut *ocos ueterum ac nobilium uirorum edecumatos ex ***ultiiugis libris relatione mutua proferamus. haec!) **f>bis sit litterata laetitia et docta cauillatio uicem l>1anipedis et sabulonis, impndica et praetextata uerba

21 CatalL 14, 16

6 frmpofio J?, t simphosio add. b 10 lnbrica V lllc- ^ebnf P 11 phi in philofopbantef in ra*. in P 16 aoc- torem B femel om. P 18 ptextataf cu P 23 hofti Tt 27 relatione mntua ff 28 lf bcia! in ra$. in P 29 ptexts ?, prftexta B

136 SAT. LIBRI II

iacientis ad pudorem ac modestiam uersus imitata.

lOhaec res et cura et studio digna ueteribus uisa est. et iam primum animaduerto duos, quos eloquentissimos antiqua aetas tulit, comicum Plautum et oratorem Tullium, eos ambos etiam ad iocorum uenustatem 5

1 1 ceteris praestitisse. Plautus quidem ea re clarus fuit, ut post mortem eius comoediae, quae incertae fere- bantur, Plautinae tamen esse de iocorum copia nosce-

12rentur. Cicero autem quantum in ea re ualuerit quis ignorat, qui uel liberti eius libros quos is de iocis 10 patroni composuit, quos quidam ipsius putant esse, legere curauit? quis item nescit consularem eum scurram ab inimicis appellari solitum? quod iu

13oratione etiam sua Yatinius posuit. atque ego, ni longum esset, referrem in quibus causis, cum nocen- ij ti8simos reos tueretur, uictoriam iocis adeptus sit, ut ecce pro L. Flacco, quem repetundarum reum ioci oportunitate de manifestissimis crimiuibus ezemit. is iocus in oratione non extat, mihi ez libro Furii Bibaculi notus est, et inter alia eius dicta celebratur. 20

14sed in hoc uerbum non casu incidi, uolens feci. iocoa enim hoc genus ueteres nostri dicta dicebant. testis idem Cicero qui in libro epistvlarvm ad Cornelivm Nepotem secvndo sic ait itaque nostri cum omnia, quae dixissemus, dicta essent, quae facete et 25 breuiter et acute locuti essemus, ea proprio nomine appellari dicta uoluerunt. haec Cicero. Nouius uero Pomponiusque iocos non raro dic-

15teria nominani Marcus etiam Cato ille Censorius

24 fragm. ed. Orelli p. 968

2_uifa cft B"*P: Digna eft P 3 primo P' dfi liof

quof (" add. b) B 7 comoodia | B' aeque ut uid. IV

8 paulatim ae tamen B' 14 ora eiiam P' uatinuf B 17 lucio BP 19 fufn J5. fufn P 20 uiuacuh BP 21 mdi P' Iocuf B 23 epiitolarum BP 26 loquuh P propria nomina P' 28 Neuiuf B

I io- ic II 1—4 137

argute iocari solitus est horum nos ab inuidia muniret auctoritas, etiam si nostris cauillaremur, at cum ueteribus dicta referamus, ipsa utique auctorum dignitate defendimur. si ergo probatis innentum, agite,

s quod cuique de dictis talibus in raentem ueniet uicissim memoriam nostram excitando referamus.' placuitlG uniuersis laetitiae ezcogitata sobrietas: et ut Praetex- tatus incipiendo auctoritatem de exemplo praeberet, hortati sunt.

io Tum illo 'dictum uolo hostis referre, sed uicti,II et cuius memoria instaurat Romanorum triumphos. Hannibal Carthaginiensis apud regem Antiochum profugus facetissime cauillatus est. ea cauillatio2 huiusce modi fuit. ostendebat Antiochus in campo

lscopias ingentes, quas bellum populo Romano facturus comparauerat, conuertebatque exercitum insignibus argenteis et aureis florentem. inducebat etiam currus cum falcibus et elephantos cum turribus equitatumque frenis et ephipiis monilibus ac faleris praefulgentem.

«oatque ibi rex contemplatione tanti et tam ornati exercitus gloriabuudus Hannibalem aspicit, et putasne inquit satis esse Romanis haec omnia? tuncS Poenus eludens ignauiam inbelliamque militum eius pretiose armatorum plane inquit satis esse credo

r. Romanis haec, et si auarissimi sunt. nihil prorsum neque tam lepido neque tam acerbe dici potest. rex de numero exercitus sui ac de aestimanda aequiperatione quaesiuerat, respondit Hannibal de praeda'.

8o Flauianus subiecit 'sacrificium apud ueteres fuit4 quod uocabatur propter uiam. in eo mos erat

2 numi!r& /?' 3 refererauf P', referemuf corr. primum in referamuf, deitule in referremuf in B 8 pre,ber& om. P' 12 cartagimenfif P 14 obtendebat P 16 populo om. P 19 ad ephippuf add. ephippia dicunjtur generaht|oma equ^or- najmenta ctdd. JP>» 23 mbelloamq. B' 26 acenie ut uid. B' 31 d 138, 4 proter B'

138 8AT. LIBEI II

ut, siquid ez epulis superfuisset, jffne consumeretur. hinc Oatonis iocus est namque Albidium quendam, qui bona sua comedisset et nouissime domum, quae > ei reliqua erat, incendio perdidisset, propter uiam fecisse dicebat: quod comesse non potuerit, id 5 combussis8e\

5 Sjmmachus deinde 'mater M. Bruti Seruilia cum pretiosum aere paruo fundum abstulisset a Cae- sare subiciente hastae bona ciuium, non effugit dictum tale Ciceronis equidem quo melius emptum scia- 10 tis, comparauit Seruilia hunc fundum tertia deducta. filia autem Seruiliae erat Iunia Tertia eademque C. Cassii uxor, lasciuiente dictatore tam in matrem quam in puellam. tuuc luxuriam senis adul- teri ciuitas subinde rumoribus iocisque carpebat, ut 15 mala non tautum seria forent\

6 Post hunc Caecina Albinus 'Plancus in iudicio forte amici cum molestum testem destruere uellet, interrogauit, quia sutorem sciebat, quo artiiicio se tueretur. ille urbane rcspoudit gallam subigo. 20 sutorium hoc habetur instrumcntum, quod uou iniacete in adulterii exprobratiouein aiubiguitate conucrtit. nam Plancus in Maeuia Gallanupta male audiebat.'

7 Secutus est Furius Albinus cpost Mutinenseni fugam quaerentibus quid ageret Antonius, respon- 25 disse familiaris eius ferebatur, quod canis in Ae- gypto: bibit et fugit, quando in illis regionibus con- stat canes raptu corcodilorum exterritos currere et bibere'.

8 Eustathius deinde Tublius Mucium in primis maliuolum cum uidisset solito tristiorem aut Mucio^o inquit nescio quid incommodi accessit aut nes- cio cui aliquid boni\

2 hic B 4 rehquerat mcendio B' 7 marci PB 10 quoqao B faciatif B' 18 gai BP 15 loicifq. ut uid. B 23 meuia B ^pnupta ni fdttor P' 26 egipto P 28 rapto V

corcodnllo^ P, croco|dilorum B S0 mocium B' 31 uefcio mquit B

140 SAT. LIBRI II

15 Post hunc Horus quoque 'adfero ad uos' inquit %it6ti%ov Platonis, quo ille adulescens luserit, cum. tragoediis quoque eadem aetate praeluderet

tijv ipv%i[v 'Ayd&ova <piX&v inl %eHe6iv l6%ov' %X&6 yctQ ^ tXtfiKov d*g 8ia$v\6opivvf . t

16 Orta ex his laetitia, et omnibus in censorium risum reraissis, ac retractantibus, quae a singulis anti- quae festiuitatis sapore prolata sunt, Symmachus ait cnos Platonis uersiculos, quorum magis uenustatem an breuitatem mireris incertum est, legisse me memini 10 in Latinum tanto latius uersos, quanto solet nostra quam Graecorum lingua breuior et angustior aestimari,

17 et ut opinor haec uerba suut

dum semiulco sauio

meum puellum sauior 15

dulcemque florem spiritus

duco ex aperto tramite,

animula aegra et saucia

cucurrit ad labias mihi,

rictumque in oris pcruium 20

et labra pueri mollia

rimata itineri transitus

ut transilire nititur.

tum si morae quid plusculae

fuisset in coetu osculi, 23

amoris igne percita

4 Anthol. Palatiu. V 78

2 quod B' adolefcenf B P lujcent ut uid & 3 ,i>lu- der& B 4 ArATWNA P, ATA0GONA B 6 HA06 1\ 6A06 B HTAMG)N P, 6TANMWN B ujc om. P AIAB6COM6NI B 7 rifumj ludicium P a om. P 8 fimmachuf P

9 uenuftatem Meursius: uetuftatem BP 10 me om. P B'

18 animula Gellius XVllll 11, 4 Gronouii: anima BP 20 rectuq. P, rectumq. B, em. Arnold. Vesaliensis 22 itineri

Gellius: ltmer BP 23 transilire Gtll: tranfire BP 26 pfculi P*

11 16-17 III 1—6 141

transisset, et me linqueret, et mira prorsum res foret, nt ad me fierem mortuus, ad puemlum intus uiuerem.

Sed miror, omnes uos ioca tacuisse Cicerouis, inlll [uibus facundissimus, ut in omnibus, fuit et, si uidetur, it ae*dituus responsa numinis sui pracdicat, ita ego, ^quae memoria suggesserit, refero dicta Ciceronis.' "ttum omnibii8 ad audiendum erectis ille sic incipit i» ^M. Cicero cum apud Damasippum cenaret, et ille 2 ^nediocri nino posito, diceret bibite Falernum hoc, «nnorum quadraginta est: bene inquit aeta- *tem fert

Idem cum Lentulum generum suum, eziguaeS « «taturae hominem, longo gladio adcinctum uidisset, <]uis inquit generum menm ad gladium adligauit?

Ncc Q. Ciceroui fratri circa sirailom mordacitatem 4 pepercit. nam cum in ea prouincia, quam illo rexerat, uidisset clipeatam imaginem eius ingentibus lineamentis *o usque ad pectus ez more pictam — erat autem Quintus ipse staturae paruae — ait frater meus dimidius maior est qnam totus.

In consulatu Vatinii, quem paucis diebus gessit,5 notabilis Ciceronis urbanitas circumferebatur. mag- ?5num ostentum inquit anno Vatinii factum est, quod illo consnle nec bruma nec uer nec aestas nec autumnus fuit querenti deinde Vatinio, quod grauatus esset domum ad se infirmatum uenire, respon- dit uolui in consulatu tuo uenire, sed nox me socomprehendit. ulcisci autcm se Cicero uidebatur, ut

1 relmqueret P 2 j>rf P forct GeUiust fieret P,

fier& B 4 puemlura em. apnd Gcll.: puerum BP 6 fecun- diffinmf P 7 orgo B 10 marcuf BP damafyppum B 12 - xl- P 15 staturae emctukUor cod. Cantabr.: naturae 2?P acciuctum P 16 alhgauit P 17 quinto BP 19 hnia- raentif b 22 malorum corr. in maior eft in B 23 con- folatu B 28 ueiare ni fallor P' 29 confolatu B' 80 fi P

142 SAT. LIBEI n

qui respondisse sibi Vatinium meminerat, cum humeris se rei publicae de exilio reportatum gloriaretur, unde ergo tibi uarices?

6 Caninius quoque Reuilus, qui uno die, ut iam Seruius rettulit, consul fuit, rostra cum ascendisset, 5

Eariter honorem iniit consulatus et eierauit, quod icero, omni gaudens occasione urbanitatis, increpuit Xoyo&tcoQrjroQ est Caninius consul et deinde hoc consecutus est Reuilus, ut quaereretur quibus consulibus consul fuerii. dicere praeterea non 10 destitit uigilantem habemus consulem Caninium, qui in consulatu suo somnum non uidit.

7 Pompeius Ciceronis facetiarum impatiens fuii cuius haec dicta ferebantur ego uero quem fugiam habeo, quem sequar non habeo. sed et cum ad 15 Pompeium uenisset, dicentibus sero eum uenisse, respon- dit minime sero ueni, nam nihil hic paratum

Suideo. deinde interroganti Pompeio, ubi gener eius Dolabella esset, respondit cum socero tuo. et cum donasset Pompeius transfugam ciuitate Itomana, o 20 hominem bellum iuquit tiallis eiuitatcni pro- mittit alienaiu, qui nobis nostram non potest reddere. propter quae merito uidebatur dixisse Pompeius cupio ad hostes Cicero transeat, ut nos timeat. 25

9 In Caesarem quoque mordacitas Ciceronis dentes

suos strinxit. nam primum post uictoriam Caesaris interrogatus, cur iu electione partis errasset, respondit praecinctura me decepit, iocatus in Caesarem, qui ita toga praecingebatur, ut trahendo laciniam uelut so mollis incederet adeo, ut Sulla tamquam prouidus

1 uatimu ******** meminerat P 2 reportatam 2f

4 caninus B* 6 egerauit P 8 AOrOofi(tfPH|TOC P, AO- rO0€G)P€CTOC B 9 confequutof P 16 eu fero P 17 ni m uem in ras. in P 18 lnterrogandi B' 20 prior a in ro- mana t n ras. in B 28elatione£' 291ocatufP 31 filla P, fyllaJJ

III 6—18 143

dixerit Pompeio caue tibi illuin puerum male praecinctum. deinde cum Laberius in fine ludorum 10 anulo aureo honoratns a Gaesare e uestigio in quattuor- decim ad spectandum transiit, uiolato ordine, et cum

5 detrectatus est eques Romanus et comminus remissus, ait Cicero praetereunti Laberio et sedile quaerenti recepissem te, nisi anguste sederem simul et illum respuens et in nouum senatum iocatus, cuius numerum Caesar supra fas auxerat. nec impune.

lorespondit enim Laberius niirum, si anguste sedes, qui soles duabus sellis sedere exprobrata leuitate Ciceronis, qua inmerito optimus ciuis male audiebat. idem Cicero alias facilitatem Caesaris in adlegendo 1 1 senatu inrisit palam. Nam cum ab hospite suo

15 P. Mallio rogaretur, ut decurionatum priuigno eius expediret adsistente frequentia, dixit Romae, si uis, habebit; Pompeis difficile cst. nec intra haec 12 eius mordacitas stetit: quippe ab Androne quodam Laodiceno salutatus, cum causam aduentus requisisset

» comperissetque — nam ille se legatum de libertate

patriae ad Caesarem uenisse respondit — ita expressit

publicam seruitutem iccv inirdxyg, xal icsqI rjn&v

HQiafev^ov. si obtinueris, et pro nobis intcrcede.

Vigebat in eo cxcedens iocus et scria morducitas, 13

»ut hoc est ex cpistula ad C. Cassiuui dictatoris uiola- torem uellem Idibus Martiis me ad cenam inuitasses, profecto reliquiarum nihil fuisset. nanc me reliquiae uestrae exercent. idem Cicero de Pisone genero et M. Lepido lepidissime

ncauillatus est'

1 dixerat P* 8 ln qnattnordecf in ras. in P 4 spectan- dam Cantabrigiensis: expectandam BP cum*** P 6 dftractajtuf it cu|miri P 7 te in ras. in P 12 cicerom P unmento P ciuef B audierat P' 16 pubho B pnuignuf ut uid. P' 17 pompeiuf B 18 quadam B' 28 fi — mtercede om. P 24 iocoi P 26 epiftola BP gaiura BP 27 profeotif P 29 marco PB

144 SAT. LIBRI II

14 Dicente adhuc Symmacho et, ut uidebatur, plura dicturo intercedens Auienus, ut fieri iu sermonibus conuiualibus solet cnec Augustus' inquit 'Caesar in huius modi dicacitate quoquam minor et fortasse nec Tullio et, si uoleutibus uobis erit, aliqua eius, quae 5

15memoria suggesserit, relaturus sum.' et Horus 'per- mitte, Auiene, Symmachus explicet de his, quos iam nominauerat, dicta Ciceronis, et oportunius, quae de

16Augusto uis referre, succedent.' reticente Auieno Symmachus 'Cicero' inquam ccum Piso gener eius 10 mollius incederet, filia autem coucitatius, ait filiae ambula tamquam uir. ************* et cum M. Lepidus in senatu dixisset patribus con- scriptis *********** Tullius ait ego 11 ou tanti fecissem 6(wi6itt(otov. sed perge, Auiene, ne 15 ultra te dicturientem retardem.'

1111 Et ille 'Augustus, inquam, Oaesar adfectauit iocos, saluo tamen maiestatis pudorisque respectu, 2nec ut caderet in scurram. Aiacem tragoediam 8cripserat, eandemque, quod sibi displicuisset, deleuerat 20 postea L. Varius tragoediarum scriptor interrogabat eum, quid ageret Aiax suus. et ille in spongiam inquit incubuit

3 Idem Augustus, cum ei quidam libellum trepidus offerret, et modo proferret manum, modo retraheret, 25 putas iuquit te assem elephanto dare?

4 Idem, cum ab eo Pacuuius Taurus congiarium peteret, diceretque iam hoc homines uulgo loqui, non

1 ffmacho P 4 quaquani B' 6 memoriae B' 12 rectc in td. uuhj. — quod enim prior locus in Gudiano exphtus cst et ipsum coniectura factum est — sententia manca hunc in modum restituta leyitur at genero ambula tumquam femiua et postea ego iion tanti fecisdem simile fuctum 13 murcul' BV 14 ego n * (uid. fuisse e) B 16 OMOIOTTOIHTON B 10 tragu (coir. in 0) acdiam B 20 dolauerut B' 21 L. Vurius Pontanus: luciuf graiuf BP traguediarum B 22 quod B' 24 quida om. P 26 elefanto P 27 Pacuuius Salisburgensis: pacubiuf B} pachubmf P congiarum B'

III 14-16 IIII 1-11 145

paruam sibi ab illo pecuDiam datam, sed tu inquit

noli credere.

Alium praefectura equitum submotum et insuper5

8alarium poatulantem, dicentemque non lucri causa sdari hoc mihi rogo, sed ut iudicio tuo munus

uidear impetrasse, et ita officium deposuisse

hoc dicto repercussit tu te accepisse apud omnes

adfirma, et ego dedisse me non negabo.

Vrbanitas eiusdem innotuit circa Herennium6 lodeditum uitiis iuuenem. quem cum castris excedere

iossisset, et ille supplex hac deprecatioue uteretur

quo modo ad patrias sedes reuertar? quid

patri meo dicam? respondit dic me tibi dis-

plicuisse. 15 Saxo in expeditione percussum ac notabili cica-7

trice in fronte deformem, nimium tamen sua opera

iactantem sic leniter castigauit at tu cum fugies

inquit numquara post te respexeris.

Galbae, cuius iuforme gibbo erat corpus, agenti8 «apud se causam et frequenter dicenti corrige in me

siqui d reprehendis respondit ego te monere

possum, corrigere non possum.

Cum multi Seuero Cassio accusante absolue-9

rentur, et architectus fori Augusti expectationem operis ssdiu traheret, ita iocatus est uellem Cassius et meum

forura accuset.

Vettiu8 cum monumentum patris exarasset, aitlO

Aagu8tus hoc est uere monumentum patris

colere. so Cum audisset inter pueros, quos in Syria Hero-H

des rex Iudaeorum intra bimatum iussit interfici,

filium quoque eius occisum, ait mallem Herodis

porcas esse quam filius.

„ iM , iii •

8 pfectur$ P 7 tote * (fuit m) B 8 affirma P 10 •edecere b 11 fuplex B 19 gybbo B 20 ln om. B

27 exaraflet — 28 patnf om. P 81 judeorum B 82 ait mehuf eit herodif B 83 porcum P filmm P

Maobouts 10

146 SAT. LIBlil II

12 Idem Augustus, quia Maecenatem suum nouerat stilo esse remisso molli et dissoluto, talem se in epistulis, quas ad eum scribebat saepius exhibebat, et contra castigationem loquendi, quam alias ille scri- bendo seruabat, in epistula ad Maecenatem familiari 5 plura in iocos effusa subtexuit uale mi ebenum Medulliae, ebur ex Etruria, lasar Arretiuum, adamas Supernas, Tiberinum margaritum, Cil- niorum smaragde, iaspi Iguuinorum, berulle Porsennae, carbunculum Hadriae, Iva 6wxi^co 10 «ovtcCj (idXay(iu moecharum.

13 Exceptus est a quodam cena satis parca et quasi cotidiana. nam paene nulli se inuitanti negabat post epulum igitur inops ac sine ullo apparatu discedens nale dicenti hoc tantum insusurrauit non putabam 15 me tibi tam familiarem.

14 Cum de Tyriae purpurae, quam emi iusserat, ob- scuritate queroretur, dicente uenditore erige altius et suspice his usus est salibus quid? ego, ut me populus Romanus dicat bene cultum, in solario 20 ambulaturus sum?

15 Noiuenculatori suo, de cuius obliuione querebatur, dicenti numquid ad forum mandas? — accipe inquit commendaticias, quia illic neminem nosti. 25

16 Vatinio in prima sua aetate eleganter insultauit

1 mecenatum B' 3 epiflohf BP quae ut uid. B'

6 epiftola BP 6 mi ebenum lalmius Ilermae II 217 : mel

gentium BP 7 Medulliae Turnebus Aduenariorum XVIII I:

melcule in ras. in P, meculle (corr. ut uid. ex mecurc) B

ebur ex om. P' ar&iuu P 8 fapnaf B tybenuu P

ntQ in margantu | in ras. in P cilneorum BP (in B li-

brarius primitus exaraturus fuit 11) 9 zmaragde 1\ fmaragilae

n B Iguuinorum Iahnius: figulorum BP 10 porfene Bt por-

fene P Hadriae lahnius: babeaf BP TTANA P' 12 caena

B paca V 18 wuitati B 17 UriC; P 19 &* | P qd P

23 nnquid om. P'

IIII 12-22 147

contusus ille podagra uolebat tamen uideri discussisse iam uitium et mille passus ambulare se gloriabatur. cui Caesar non miror inquit: dies aliquanto sunt longiores.

5 Relata ad se magnitndine aeris alieni, quara qui-17 dara eques Komanus dum uixit excedentem ducenties celauerat, culcitara emi cubicularem in eius auctione 8ibi iussit, et praeceptum mirantibus hanc rationem reddidit habenda cst ad somnum culcita in qua 10 ille, cum tantum deberet, dormire potuit.

Non est intermittendus serino eius, quem Cato-18 nis honori dedit. uenit forte in domnm, in qua Cato liabitauerat. dein Strabone in adulationem Caesaris vnale existimante de peruicacia Catonis ait quisquis »* j^raesentem statum ciuitatis commutari non nolet, et ciuis et uir bonus esi satis serio et Catonem laudauit et sibi, nequis adfectaret res nouare, csonsuluit.

Soleo in Augusto magis mirari quos pertulitl9 iocos, quam ipse quos protulit, quia maior est patien- tiae quam facundiae laus, maxime cum aequanimiter «liqua etiam iocis mordaciora pertulerit. cuiusdam20 prouincialis iocus asper innotuit. intrauerat Bomam siraillimus Caesari et in se omnium ora conuerterat. -s Augustus perduci ad se homincm iussit, uisumque hoc modo interrogauit dic mihi, adulescens, fuit aliquando mater tua Romae? negauit ille, nec contentus adiecit sed pater meus saepe.

Temporibus triumuiralibus Pollio cum Fescenninos 21 toineum Augustus scripsisset, ait at ego taceo. non est enim facile in eum scribere, qui potest proscribere.

Curtius, eques Romanus deliciis diffluens, cum22

1 confnfuf B podagro B* 2 glonebatur B> 7 cnl- cita oro. 1$ 10 tantantum B> 1G cinef B' 16 fero B' 17 affectaret B nona B' 19 amirari B' 26 adolefcenf BP 33 deflnenf BP

10*

148 SAT. LIBHI II

macrum turdum sumpsisset in conuiuio Caesaris in- terrogauit an mittere liceret. responderat prin- ceps quidni liceat? ille per fenestram statim misit.

23 Aes alienum Augustus cuiusdam senatoris cari sibi non rogatus exsoluerat numerato quadragies. at s ille pro gratiarum actione hoc solum ei scripsit mihi nihil.

24 Solebat Lioinius libertus eius inchoanti opera patrono magnas pecunias conferre, quem morem se- cutus oentum promisit per libellum, in quo uirgulae io superductae pars ultra pecuniae defectionem proten- debatur uacante infra loco. Caesar occasione usus priori alterum centies sua manu iunxit spatio dili- genter expleto et affectata litterae similitudine, ge- minatamque accepit summam dissimulante liberto, 15

2ui postea coepto alio opere leniter factum suum laesari obiecit, libello tali dato confero tibi, do- mine, ad noui operis impensam quod uide- bitur.

25 Mira etiam censoris Augusti et laudata patientia. 20 corripiebatur eques Romanus a priucipe, tatuquain minuisset facultates suas. at ille se multiplicasse coram probauit mox eidem obiecit, quod ad contra- hendum matrimonium legibus non paruisset. ille uxorem sibi et tres esse liberos dixit. tum adiecit 15 posthac, Caesar, cum de honestis hominibus

26inquiris, honestis mandato. etiam militis non libertatem tantum sed et temeritatem tulit. in qua- dam uilla inquietas noctes agebat rumpente somnum eius crebro noctuae cantu. prendendam curauit noctuam. so miles aucupii peritus et spe ingentis praemii pertulit. laudato imperator mille nummos dari iussit. ille

1 fumfifl& B 4 auguftuf om. P' 6 fcribit B 7 ml P 8 h*oiniuf P 9 fequur P 14 affecta B 16 cepta P, coepta corr. in coepto B 26 poft banc P 27 honeftif ante

D

mandato om. P' 29 mqui&ef B 80 pdenda P

IHI 28-80 149

au8UB est dicere malo uiuat auemque dimisit. quis non miratu8 est, non offenso Oaesare abisse militem contumacem?

Veteranus cum die sibi dicto periclitaretur, ac-27

scessit in publico ad Caesarem, rogauitque ut sibi

adesset. ille aduocatum, quem ex comitatu suo ele-

gerat, sine mora dedit commendauitque ei litigato-

rem. exclamanit ingenti uoce ueteranus at non ego,

Caesar, periclitante te Actiaco bello uicarium

io cjuaesiui, sed pro te ipse pugnaui detexitque in-

pressas cicatrices. erubuit Caesar uenitque in ad-

xiocationem, ut qui uereretur non superbus tantum

sed etiam ingratus uideri.

Delectatus inter cenam erat symphoniacis To-28 l* vonii Flacci mangonis, atque eos frumento dona- iierat, cum in alia acroamata fuisset nurnmis liberalis, «osdemque postea Toronius aeque inter cenam quae- yenti Caesari sic excusauit ad molas sunt.

Sublimis Actiaca uictoria reuertebatur. occurrit29 ei inter gratulantes coruum tenens, quem instituerat liaec dicere aue Caesar uictor imperator. miratus Caesar officiosam auem uiginti milibus nummum emit. socius opificis, ad quem nihil ex illa liberalitate per- uenerat, adfirmauit Caesari, habere illum et alium s coruum, quem ut adferre cogeretur rogauit. adlatus nerba quae didicerat expressit aue uictor imperator Antoni. nihil exasperatus satis duxit iubere illum diuidere donatiuum cum contubernali. salutatus simi-30 liter a psittaco emi eum iussit. idem miratus in sopica hanc quoque redemit. exemplum sutorem pau- perem sollicitauit, ut coruum institueret ad parem salutationem, qui inpendio exhaustus saepe ad auem

10 impreffaf P 14 et 17 caenatn B 14 fimphoniacif P 15 famento P' 16 acreamata P nnmmua b liberatif B' 17 eof|dem B' 21 haue B' 22 nvmc^. | P 25 roganit om. P allatus b 26 ane b: habe P, bac B 29 plitaco Pby bfiptaco B 82 lmpendio P

150 SAT. LIBRI II

non respondentem dicere solebat opera et impensa periit aliquando tamen cornus coepit dicere dic- tatam salutationem. hac audita dum transit Augustus respondit satis domi salutatorum talium habeo. superfuit coruo memoria, ut et illa, quibus dominum 5 querentem solebat audire, subtexeret opera et im- pensa periit. ad quod Caesar risit emique auem iussit quanti nullam adhuc emerat. 31 Solebat descendenti a Palatio Caesari honoriiicum

aliquod epigramma porrigere Oraeculus. id cum frustra io saepe fecisset, rursumque eum idem facturum uidisset Augustus, breue sua mauu in charta exarauit Qraecum epigramma, pergenti deinde ad se obuiam niisit. ille legendo laudare, mirari tam uoce quam uultu, cum- que accessisset ad sellain, demissa iu fundam paupe- 15 rem manu paucos denarios protulit quos principi daret, adiectus hic sermo v?j xi\v 6i\v rv^v, Ssfiaati' et xXiov sl%ovy nkiov idldovv. secuto omnium risu dis- pensatorem Caesar uocauit, et sestertia centum milia numerare Graeculo iussit. 20

V Vultis aliqua et iiliae eius Iuliae dicta rcfera- mus? sed si garrulus nou putabor, uolo de moribus femiuae pauca praemittere, ni quisquam uestrum habeat seria et discenda, quae proferat'. hortantibus- que omnibus, ut coepto insisteret, ita de Iulia orsus ss

2e8t 'aunuin agebat tricesimum et octauum, tempus aetatis, si mens sana superesset, uergeutis in senium, sed indulgeutia tam fortunae quam patris abutebatur, cum alioquin litterarum amor multaque eruditio, quod in illa domo facile erat, praeterea mitis humauitas 30 minimeque saeuus animus ingeutem feminae gratiam conciliareut, mirantibus, qui uitia noscebant, tantam

3 pariter diuersitatern. nou semel praeceperat pater,

2 cepit B 7 au*em B 11 rurfufq. P 12 breui | P 18 obuiA ad fe P 16 denonof P 17 fermo | non fecunduiu fatum tuum augufte fi pluf haberem pluf darem MH B 18 fequuto P 23 famiu^ B ue P 26 c^pto P

IIII 81 V 1-7 151

temperato tainen inter indulgentiam grauitatemqne sermone, moderaretur profusos cultus perspicuosque comitatus. idem cum ad nepotum turbam similitudi- nemque respexerat, qua repraesentabatur Agrippa, 5 dubitare de pudicitia filiae erubescebat. inde blaudie- 4 batur sibi Augustus laetura in filia animum usque ad speciem procacitatis sed reatu liberum, et talem fuisse apud maiores Claudiam credere audebat. itaque inter amicos dixit duas habere se filias delieatas, 10 quas necesse haberet ferre, rem publicam et luliam.

Yenerat ad eum licentiore uestitu et oculos of-5 feuderat patris tacentis. rautauit cultus sui postera «Ke morem, et laetum patrem affectata seueritate com- s plexa est. at ille, qui pridie dolorem suum continu- «rat, gaudium continere non potuit et quantum hic ait iu filifi Augusti probabilior cst cultus? iion defnit patrocinio suo lulia his uerbis hodie enim me patris oculis ornaui, heri uiri.

Notum ct illiul. auerterant in se populum in6 spectaculo gladiatorum Liuia et Iulia comitatus dis- similitudine, quippe cingentibus Liuiam grauibus uiris, haec iuuentutis et quidem luxuriosae grege circum- 8edebatur. admonuit pater scripto uidcret, quan- tum inter duas principes feminas interesset. eleganter illa rescripsit et hi mecum senes fient.

Eadem Iulia mature habere coeperat canos, quos 7 legere secrete solebai subitus interuentus patris ali- quando oppressit ornatrices. dissimulauit Augustus to deprehensis super uestem earum canis, et aliis ser- monibus tempore extracto induxit aetatis mentionem, interrogauitque filiam, utrum post aliquot annos cana

2 moder&ur B cultof J0' 5 de pudicitia B: pudicibam P 9 fe habere P 11 lulia uenerata deum B 14 effec- tata B' 15 cticuerat P 19 hero P 26 clcganter & llla B 27 ccperat P, ceperat B 29 auguftuf in ras. in P 80 eiuf camf P 31 cxacto P

152 SAT. LIBUI II

esse mallet an calua, et cum illa respondisset ego, pater, cana esse malo sic illi mendaciuni obiecit quid ergo istae te caluam tam cito faciunt?

8 Item cum grauem amicum audisset Iulia suaden- tem melius facturam, si se composuisset ad exemplar 5 paternae frugalitatis, ait ille obliuiscitur Caesa- rem se esse, ego memini me Caesaris filiam.

9 Cumque conscii flagitiorum mirarentur, quo modo similes Agrippae filios pareret, quae tam uulgo po- testatem corporis sui faceret ait numquam eniniio nisi naui plena tollo uectorem.

10 Simile dictum Populiae Marci filiae, quae miranti cuidam, quid esset, quapropter aliae bestiae numquam marem desiderarent, nisi cum praegnantes uellent fieri, respondit bestiae enim sunt. 15

VI Sed ut a feminis ad uiros et a lasciuis iocis ad honestos reuertar, Cascellius iuris consultus urbani- tatis mirae libertatisque babebatur, praecipue tamen is iocus eius innotuit. lapidatus a populo Vatinius cum gladiatorium munus ederet, obtinuerat, ut aediles 20 edicerent, nequis in areuam nisi pomum niisisse uellet. forte his diebus Cascellius consultus a quodani, an nuz pinea pomum esset, respondit si in Vatinium missurus es, pomum est.

2 Mercatori deinde, quem ad modum cum socio ss nauem diuideret, interroganti respondisse traditur nauem si diuidis, nec tu nec socius habebitis.

3 In Galbam eloquentia clarum, sed quem habi- tus, ut supra dixi, corporis destruebat, M. LoIIii uox circumferebatur ingenium Galbae male habitat. so

2 llle P# 5 facturam om. P, futu|raoi B' 10 cor- pori B' fui corponf P 17 Caacellius SUphanus: cmiliuf i* caecihuf B 20 cu om. B' gradia|tonum B' 22 cafrelliuf B con|faltuf P' 28 eff& — 24 pomum eft om. B' 25 cum om. B' 26 naul P creditur B 27 naul P 28 galuna P

abituf P 29 marci BP lSllij P, dcindc uox circum- in ras. in P

V 8—10 VI 1—6 VII 1-8 153

In eundem Galbam Orbilius grammaiicus acer-4 bius inrisifc. prodierat Orbilius in reum testis. quem Galba ut confunderet, dissimulata professione eius interrogauit quid artium facis? respoudit in sole sgibbos soleo fricare.

L. Caecilius cum C. Caesar aliis, qui secum5 pila lusitabant, ceutena sestertia, illi uni quinquaginta dari iussisset quid? ego inquit una manu ludo?

Cum iratus esse r. Clodius D. Laberio dice-6 loretur, quod ei mimum petenti non dedisset, quid aroplius inquit mihi facturus es, nisi ut Dyr- rhachium eam et redeam? ludens ad Ciceronis exilium.

Sed quia et paulo ante Aurelius Symmachus etVII 16 ego nunc Laberii fecimus mentionem, si aliqua huius atque Publilii dicta referemus, uidebimur et adhibendi conniuio mimos uitasse lasciuiam et taroen celebritatem, quam, curo adsunt, illi excitare pollicentur, imitari. Laberium asperae libertatis equitem RomanumCaesar 2 so quingentis milibus inuitauit, ut prodiret in scaenam et ipse ageret mimos, quos scriptitabat. sed potestas non solum si inuitet, sed etiam si supplicet cogit, unde se et Laberius a Caesare coactum in prologo testatur his uersibus

t5 necessitas, cuius cursus transuersi impetum 5

uoluerunt multi effugere, pauci potuerunt, quo me detrusit paene extremis sensibus? quem nulla ambitio, nulla umquam largitio, nullus timor, uis nulla, nulla auctoritas

25 fragm. com. ed. 2 Bibbeckii p. 295

t acertuuf 'B 2 teftef P 4 artifi ciu P 6 lucmf BP gaiaf BP 7 llh um bP: llhuf B 8 quid ego iua*** | nu ludo P 9 publinf BP decimo ualerio BP 11 dy|ra- cbiv Pf djrrachiu B 14 fimmachuf P 16 publn (B)P* 17 uifitaffe B' 19 labenuf B' 20 inuitau | ut P 21 fcnpta- bat B 22 folum * inuit& P phcet B' 25 lmpetu &

154 SAT. LIBRI II

mouere potuit iu iuueuta de statu,

ecce iu senecta ut facile labefecit loco

uiri excelleutis mente clemente edita

summissa placide blandiloquens oratio?

et eniui ipsi di negare cui nihil potuerunt, 5

hominem me denegare quis posset pati?

ego bis tricenis annis actis sine nota

eques Romanus e Lare egressus meo

domum reuertar nrinius, ni mirum hoc die

uno plus uizi mihi quam uiuendum fuit. 10

fortuna immoderata in bono aeque atque in malo,

si tibi erat libitum litterarum laudibus

floris cacumen nostrae fumae frangere,

cur cum uigcbam membris praeuiridantibus,

satis facere populo et tali cum poteram uiro, 15

non me flexibilein concuruasti, ut carperes?

nuncine me deicis? quo? quid ad scaenam adfero?

decorem formae an dignitatem corporis,

animi uirtutem an uocis iucundae sonum?

ut hedera serpens uires arboreas necat, so

ita me uetustas amplexu annorum euecat:

sepulcri similis nihil nisi nomen retineo.

4in ipsa quoque actioue subinde se, qua poterat, ulcis- cebatur inducto habitu Syri, qui uelut ilagris caesus praeripientique similis exclamabat 25

porro Quirites libertatem perdimus

et paulo post adiecit

20 fragin. coin. ed. 2 Ribeckii p. 297

1 in luuenta potuit P' 6 dc B potcrunt P' 6 qui Mey<.rus Anthol. lat. p. %2 7 trcccuif P 8 e add. Schneidc- winus mus. lihcnan. noui II p. (JJO 10 om. P 11 Foriua B' 16 uie flexibilem Bothius: flcxibilem uie BP 17 nuncine

Schneidcwinus: nunc BP 19 locundae BP 20 edera P 21 annorum necat B 22 f^pulchnf B, fepulcbn P 24 firi P 26 quaentef B

VII 4-9 155

necesse est inultos timeat quem multi timent

quo dicto uniucrsitas populi ad solum Caesarem ocu-5 los et ora conucrtit, notantcs inpotentiam eius hac dicaciiate lapidatani. ob liaec in Publilium uertit

6 fauorem. is Publilius natione Syrus, cum puer ad6 patronum domini esset adductus, promeruit eum non niinus salibus ct ingenio quam forma. nam forte cum ille seruum suum hydropicum iacentem in area uidisset increpuissetque quid in sole faceret re-

lospondit aquam calefacit. ioculari deinde super cena exorta quaestione quodnam esset molestum otium, aliud alio opinantc ille podagrici pedes dixit. ob7 haec et alia manu missus et maiore cura eruditus, cum raimos coniponeret, ingentique adsensu in Italiae

ir, oppidis agere coepisset, productus Romae per Caesaris ludos, omnes qui tunc scripta et operas suas in scae- nam locauerant, prouocauit ut singuli secum posita in uiccm matcria pro teiuporo contendercnt. ncc ullo recusante superauit omnes, in quis et Laberium. uude8

2j Caesar adridens hoc modo pronuntiauit

fauente tibi me uictus es, Laberi, a Syro

statimque Publilio palmam et Laberio anulum aureum cum quingentis sestertiis dedit. tunc Publilius ad Labe- rium recedentem ait

25 quicum contendisti scriptor, hunc spectator subleua.

sed et Laberius sequenti statim commissione mimo9 nouo interiecit hos uersus

1 et 21 fragm. com. ed. 2 Ribbeckii p. 297

8 lmpotentiam P 4 publiu (B) 5 publiuf (B) firuf P 9 inqcrepaiff&que qtt P 10 coena (P) 12 opinate B' 18 maior Bt maiori cura b 15 praeductof B' romam b 19 ad qmf add. qnib; JB"> 20 hoc modo om. P 22 pubho (B) 23 publiuf (P)

166 8AT. LIBBI II

non possunt primi esse omnes omni in tempore. Bummum ad gradum cnm claritatis ueneris, consistes aegre et citina quam escendas cades: eecidi ego, cadet qni seqnitur: lans est publica.

10 Publilii autem sententiae feruntur lepidae etad 6 communem usum adcommodatissimae, ex quibus has fere memini singulis uersibus circumscriptas

11 beneficium dando accepit qui digno dedit feras, non culpes quod mutari non potest.

cui plus licet, quam par est, plus uult, quam licet. io

comes facundus in uia pro uehiculo est.

frugalitas miseria est rumoris boni.

heredis fletus sub persona risus est.

furor fit laesa saepius patientia.

improbe Neptunum accusat qui iterum naufragium is

facit nimium altercando ueritas amittitur. pars benefici est quod petitur si cito neges. lta amicum habeas, posse ut fieri hunc inimicum

putes. to

ueterem ferendo iniuriam inuites nouam. numquam periclum sine periclo uincitur.

12 Sed quia semel ingressus sum scaenam loquendo, non Pylades histrio nobis omittendus est, qui clarus in opere suo fuit temporibus Augusti, et Hylam disci- u

S Syri sententiae ed. Ribbeck u. 66 9 ib. 176 10 ib. 10S 11 ib. 104 12 ib. 193 13 ib. 221 14 ib. 178 16 ib. 264 17 ib. 416 18 ib. 469 19 ib. 246 21 ib. 646 22 ib. S8S

S | confiftef ygro & citiuf qua afcendaf decidef | P, | cou- fiflef aegre & cittuf quaw defcendaf | Bt emendauii Schneide- winus 4 pulhca B 6 publn (B) 6 adcomodafaflime P 7 ferre B* | *************** circumfcnptaf • | P

9 non om. J* 16 facit om. B> 18 benefici BentUius: bene- ftcu BP 21 ueterun P* unurea P* 22 periculum 6 periculo 6 24 nec piladef P 25 hilam BP

VII 10-19 157

pulum usque ad aequalitatis contentionem eruditione prouexii populus deinde inter utriusque suffragia 13 cliuisus est, et cum canticum quoddam saltaret Hjlas, cuias claueula erat xbv pdyav Ayafidfivova, sublimem b ingentemque Hylas uelut metiebatur. non tulit Pyla- des, et exclamauit e cauea 6v paxQbv ov piyav itoutg. tunc eum populus coegit idera saltare canticum, cum- 14 que ad locum uenisset, quem reprehenderat, expressit cogitantem, nihil magis ratus magno duci conuenire io quam pro omnibus cogitare. saltabat Hylas Oedi-15 podem, et Pylades hac uoce securitatem saltantis castigauit 6v pximig. cum in Hercule furente pro- 16 «Hsset, et non nullis incessum histrioni conuenientem non seruare uideretur, deposita persona ridentes in- i« crepuit fimpol, paivdiisvov 6o%ovfiai. hac fabula etl7 sagittas iecit in populum. eandein personam cum iu88u Augusti in triclinio agcret ct intendit arcum et spicula iuniisit. nec indignatus est Caesar, eodem se loco Pyladi, quo populum llomanum, fuisse. hic, quia 18 m ferebatnr mutasse rudis illius saltationis ritum, quae apud maiores uiguit, et uenustam induxisse nouitatem, inierrogatus ab Augusto, quae saltationi contulisset, respondit

avX&v 6vo(yymv % ivoitijv 6(iad6v x &v&Q(bit(ov.

isidem cnm propter populi seditionem pro contentione 19 inter se Hylamque habita concitatam indignationem excepisset Augusti, respondit val &%aot6x£tg (la6i- hv' la6ov avxovg itsol fjpag &6%oXet6&ai.9

24 Hom. II. K 18

2 otnfque H 8 bilaf BP 4 ArAM€N|NONA . P 6 et m. P 9 magiftratruf B, maius ratua b 10 qu&**x> P hilaf P 11 piladef P 12 BA€N€IC B Hercule furente &ro- nouius: Hercnlem furentem (BF) 16 MAN€M€NON B 17 *****arcii P 18 mifit P fe om. P' 20 falutatio|nif B' 22 falutotionif I? 24 ATAON P €NOTT€N B ANAPWTTWN B %lva\Hauptiusopu8e.III633:Ka\{BP) 28 ACXOA€ICTAI B

158 SAT. LIBRI II

VIII His dictis et excitata laetitia cum in Auieno memoria florida et amoenitas laudaretur ingenii, men-

2sas secundas minister admouit. et Flauianus 'multi, ut aestimo, in hoc a Varrone dissentiunt, qui in illa lepidissima satura Menippea, quae inscribitur nescis 5 QYID vesper vehat, de secunda mensa placentas re- mouit, sed quaeso dicas, Caecina, uerba ipsa Varronis,

3si tibi beneficio memoriae teuacioris haeserunt'. et Albinus Hocus' iuquit 'Varronis quem referri a me imperas in his fere uerbis est bellaria ea maxime 10 sunt mellita, quae mellita non sunt, dulcibus enim cum nityu societas infida. siguificant autem bellaria omne mensae secundae genus. nam quae ytippaxa Graeci uel tQayi^fiara dixerunt, ea ueteres nostri appellauere bellaria, uina quoque dulciora est 15 inuenire in comoediis antiquioribus hoc uocabulo, dictaque ea Liberi bellaria'.

4 Et Euangelus 'agite, antequam surgendum nobis sit, uino indulgeamus, quod decreti Platonici auc- toritate faciemus, qui aestimauit, fomitem esse quen- 20 dam et ignitabulum ingenii uirtutisque, si mens et corpus hominis uino flagret*.

5 Tunc Eustathius 'quid agis' inquit 'Euangele? an Platonem aestimas haurienda passim uina suasisse et non magis inter minuta pocula iucundiorem libe- 25 ralioremque inuitatiouem , quae fieret sub quibusdam quasi arbitris et magistris conuiuiorum sobriis, non improbasse? et hoc est, quod in prirno et secundo

C de legibus non iuutilo uiris esse decernit. nam et modicis honestisque inter bibendum remissionibus refici 30

6 fragm. ed. Riese p. 176 19 Plat. legg. p. 671 B

1 et om. B 3 admonuit B 6 fatira P necif B'

P 12 pepfi PB, passi b 14 n€MMATA B TPAr€MATA B

16 lnueni B' comeduf P 20 qma | ^ftimauit P 24 aunenda

B' paffi om. P' 25 locundiorem B 27 & magif B 30

remiesioribus b

VIII l-io 159

integrarique animos ad instauranda sobrietatis officia existimauit, redditosque sensim laetiores ad intentiones rursus capessendas fieri habiliores, et simul, siqui penitus in his adfectionum cupiditatumque errores iu-

5 essent, quos celaret alioquin pudor reuerens, ea omnia sine graui periculo libertate per uinum data detegi, et ad corrigendum medendumque fieri oportuniora. atque hoc etiam Plato ibidem dicit non diffugiendas7 esse huiusce modi exercitationes aduersum propulsan-

todam uini uiolentiam, neque ullum umquam continen- tem prorsum aut temperantem satis fideliter uisum esse, cui uita non inter ipsa errorum pericula et in mediis uoluptatum inlecebris explorata sit. nam cui8 libentiae gratiaeque omnes conuiuiorum incognitae

15 sint, quique illarum omnino expers sit, si eum forte ad participandas huius modi uoluptates aut uoluntas tulerit aut casus induxerit aut necessitas irapulerit, mox deleniri et capi neque mentem eius animumque consistere. congrediendum igitur et tamquam in acie9

«o quadam cum uoluptariis rebus cumque ista uini licen- iia comminus decernenduin, ut aduersus eas non fuga nec absentia simus tuti, sed uigore aniroi et constanti praesentiamoderatoque usu temperantiam continentiam- que tueamur, et calefacto simul refotoque animo, si-

f5 quid in eo uel frigidae tristitiae uel torpcntis uero- cundiae fuerit, diluamus.

Sed quia uoluptatum fecimus mentionem, docetlO Aristoteles, a quibus uoluptatibus sit cauendum. quin- que enim sunt hominum sensus, quos Graeci al<5fh\<5£i$

1 Plat. legff. p. 649 D 8 ib. p. 640 B 27 Aristotel. Eth. Nicom. VII 4 sqq.

3 capensendo *p (capeffendaf ut uid. P) qai P 4 affec- tionom P 6 alloqui B 7 comgandu ut uid. P' 10 lllnm & 18 illecebnf P 14 ommf B omnef conuiuiorum in ras. in P 15 exprcf B' 16 uoluptaf P' 18 deliniri p 19 fubftiltere (tn ras. fuit t) P, confiftere* B 22 fimuf — 23 pre.fenha om. B' 27 fed qm P dicft P

160 BAT. LIBRI II

appellant» per quos uoluptas animo aut corpori quaeri uidetur, tactus gustus odoratus uisus auditus.

llex his omnibu8 uoluptaa, quae iiiuiodice capitur, ea turpis atque improba est. sed enim quae nimia ex gustu atque tactu est, ea igitur geinina uoluptae, sicut s sapientes uiri ceusuerunt, omnium rerum foetlissima est, eosque maxime, qui sese duabus istis uoluptatibus dediderunt, grauissimi uitii uocabulis Graeci appella- uerunt uel ixQaxelg ucl ixoXdtfxovg, nos eoa uel incon-

12tinentes dicimus uel inteinperautes. istas autem 10 uoluptates duas, gustus atque tactus, id est cibi et Veneris, solas hominibus communes uidemus esse cum beluis, et idcirco in pecudum ferorumque animalium numero habetur quisquis est his ferarum uoluptatibus occupatus, ceterae ex tribus aliis sensibus proficiscentes 15

13hominum tantum propriae sunt uerba super hac re Aristotelis philosophi in medium profcrani, ut quid de his infamibus uoluptatibus tam clarus atque inclitus

14uir sentiat publicetur 6i& xC xaxa xijv xi\g aq^g 1} yevtie&g i\6ovi\v iyyivopivijv iav v7teQfidXa6i,vy ixQaxelg so Xiyovxai\ oX xb yao jcbqI xa aq>Qo6C6 ta ax6Xa6xoi, xoioixoi, o% xb jceqI xag xf\g xooq^g aitoXav6tig, x<ov 61 xaxa xijv taoqy^v iai ivCcov jibv iv xfj yXaxxy xb ^dv, a% ivCoiv 6e iv xm X&Qvyyi, 6ib xal OiXo%Bvog ysQavov XaQvyya sH%£XO i%Biv. i\ dia xb xug aitb xovxov yiyvo{tevag u fldovag xoivag elvai itfitv xal xotg HXXoig tpoig, Sxe 6e obti&v xoivav ul6%Qav elvai xijv vitoxayiiv9 avxCxa

3 lmmodice P 6 fediffima P 7 eft om B diialmf lfbf duabuf B 8 appellauure B 13 impt*cuduoi B 16 tnb; ***** | alnf P 17 aut B 18 mclytuf B 19 t( Oelliua XVIIII 5: TOI BP 20 HAONH P YTT€PBAAG)CI B

21 TOITOIOYTOIO . IT€ Pl TAC P, deinde T€C B 22 TP<t>HN B' 23 TACOT THI TONAY AH|€NI(a) P f)bu| €AY B 24 TOI JB, deinde AAPYITI P, AAPIHT B AAPirrA B * (fuit 1) AAPII"HYX€TO 26 6td] AIA P T€NOM€NAC (prior € tn ras.) B TOYTON P 26 Kotvdcl KOINC P €INAT B frrc bi] A|A€ B 27 K * INON B TTOTAI~HN (ante TT add hvstam manu$ recentissima fortasse solum uocabb. dirimendorum cau&a) B

VIII 11-16 161

xbv hxb xovtajv f\xtAiuvov i>iyo[isv xal axqatr\ xal ix6Xa6tov Xiyo\uv dia xb vitb t&v %sio(6xmv fjdovmv ijxxatifrai; o$6&v ds x&v at6&r}6£mv itivxs xa &XXa tfia anb dvo p6vov fjdstai, xata ds tag &XXag tj SXmg

& ov% fjdexai r\ xata ^vnpsfinxbg tovto 7ta6%ei. quis 15 igitur habens aliquid humani pudoris uolupiatibus istis duabus, coeuudi atque coraedendi, quae homini cum sue atque asino communes sunt, gratuletur? Socratesl6 quidem dicebat multos homines propterea uelle uiuere,

iout cdcrent et biberent, rc bibere atque esse, ut uiueret. Hippocrates autera, diuina uir scientia, de coitu Vene- rio ita existimabat, partem esse quandam morbi taeter- rimi, quem nostri comitialem dixerunt. namque ipsius uerba haec traduntur xi)v 6vvov6(av slvai {uxgav

15 ixilrrfiav.

1 t6v] TO BP, deinde TTO B TOYTON BP HTIG)M€- NON B 2 TON B HAONON BP 3 ti&v] TON BP

l_l

4 OAGK %B 6 flbcTQi i\] 6TAIN P, €A€TAII B, deinde KA B TTACX*€I. P 10 fi 7? fefe ut 7?' 11 hyppocratef P% ip|>ocrntef B 14 post tradnntur sequitur MACKOBII Tt;G060SII

V. C • & INt C0N|VIVI<7* * PRIMI ol€l SATVRNALKI* €X- PLICIT in B 16 post CfTIAHYIAN uacant trcs lineae et dimidia in P

Machobiti 11

LIBER TERTIVS

**************** Iuiolatum cum se nosset multa caede pollutum,

tu genitor cape sacra manu patriosque Penates, me bello e tanto digressum et caede recenti adtrectare nefas donec me flumine uiuo abluero. 6

2post Caietae quoque nutricis sepulturam, quo potis- simum nauigans adpellitur quam ad eam partem, per quam

fluuio Tiberinus amoeno in mare prorumpit, 10

ut confestim in ipso Italiae limine fluuiali unda ab- lutus possit quam purissime

Iouem Phrygiaraque ex ordine matrem

3inuocare? quid quod Euandrum aditurus per Tiberim nauigat, quod eum esset reperturus Herculi sacra cele- 15 brantem, ut sic purificatus sacris possit hospitalibus

4interesse? hinc et Iuno ipsa conqueritur non magis

2 Verg. Aen. II 717 9 ib. VII 30 13 ib. VII 189

1 nihil in&criptum in BP uiolatum — multa om. P, de -:- hic — multv • add. P"» 3 & ante P, &ante corr. in e tanto in B 4 attractare B 6 caitc; P, kai&e B 7 appelh- tur B quS P' 9 am^no P 12 poff& P 13 fn|giaq. BP ez ordine om. P* 16 fic om. K

I 1-8 II l 163

quod Aeneam contigisset contra snnm nelle in Italiam peruenire, quam qnod optato potiretnr Tibridis alueo, qnia sciret enm hoc amne purificatnm posse sacra etiam sibi rite perficere, nam ne supplicari

5 quidem sibi ab eo uellet nunc qnoniam purificationem 5 ad sacra superorum pertinentem deorum in Vergiliana obsematione monstrauimus, uideamus utrum et circa inferorum deorum cultum proprietatem moris idem poeta 8eruauerit. constat dis superis sacra factnrnm 6

io corporis ablntione purgari, cum uero inferis litandnm est, satis actum uidetnr si aspersio sola contingat. de sacris igitur superorum ait Aeneas

donec me flumine uiuo abluero.

15 at Dido cum sacra dis inferis institnit, ait 7

Annam, cara mihi nutrix, huc siste sororem: dic corpus properet fluuiali spargere lympha.

et alibi

sparserat et latices siraulatos fontis Auerni.

20 nec non cum Misenum sepulturae mandari refert 8

idem ter socios pura circumtulit unda, spargens rore leui.

sic et cum facit Aenean apud inferos ramum Proser- pinae consecraturnm, ita infert

23 occupat Aeneas aditum, corpusque recenti spargit aqua.

Verborum autem proprietas tam poetae huic fami- II

2 Verg. Aen. VII 303 13 ib. II 719 16 ib. IIII 634 21 ib. VI 229 25 lb. VI 636

4 nec P 9 c tn facra in ras. in P 10 lnferof "B

11 factum K 12 fuperoruf # 17 hmpha P 19 farferat P

11*

164 SAT. LIBUI 111

liaris est, ut talis obseruatio in Vergilio laus esse iam desinat, nullis tamen magis proprie usus est quam 2sacris uel sacrificalibus uerbis. et primum illud non omiserim, in quo plerique falluntur

extaque salsos 5

porriciam in fluctus,

non ut quidam proiciam, aestimantes dixisse Ver- gilium proicienda exta, quia adiecit in fluctus. sed

3non ita est. nam et ex disciplina haruspicum et ex praecepto pontificum uerbum hoc sollemne sacrifican- 10 tibus est, sicut Veranivs ex primo libro Pictoris ita dissertationem huius uerbi exsecutus est exta por- riciunto, dis danto, in altaria aramue focumue,

4eoue quo exta dari debebunt. porricere ergo non proicere proprium sacrificii uerbum est, et 15 quia dixit Veranius in aram focumue, eoue quo exta dari debebunt, nunc pro ara et foco mare accipiendum est cum sacrificium dis maris dicatur.

Bait enim

di quibus iiuperium cst pelagi, quorum aequore 20

curro, uobis laetus ego hoc candentem in littore taurum coustituam ante aras uoti reus, extaque salsos porriciam in fluctus, et uiua liquentia fundam.

ex his docetur in mare rite potuisse porrici exta, sg non proici.

6 constituam ante aras uoti reus.

6 Aen. V 237 20 ib. V 235

1 uirgiho B 6 pon|cia P 8 qnia Salisb : qui BP

10 pto in pcepto in ras. in P fol|lepne P 12 differa- tionem B' eft | exfecutuf eft B, exfequutuf P 13 pon- ciunt | P diftato m altaramue B} distanto aramue 6, difianto in altaria B1» dando P 14 poncere P, proiecere corr. in proicere in B 22 cadentem B htore B 23 faltof B' 24 poncia P 25 ritu B? ponci P

II a—io 165

haec uox propria sacrorum est, ut reus uocetur, qui 8U8cepto uoto se numinibus obligat, damnatus autem, qui promissa uota iam soluit. sed de hoc non opus est a me plura proferri, cum uir doctissimus Eusta-

sthius paulo ante hanc partem plenius exsccutus sit. Eat profundam scientiam huius poetae in uno7 saepe reperire uerbo, quod fortuito dictum uulgus pataret multifariam enim legimus, quod litare sola non possit oratio, nisi ut is, qui deos precatur, etiam

loaram manibua adprehendat. inde Varro Divinarum8 libro qvinto dicit aras primum asas dictas, quod esset necessarium a sacrificantibus eas teneri, ansis autem teneri eolere uasa quis dubitet? commutatione ergo litterarum aras dici coep-

lstas, ut Valesios et Fusios dictos prius, nunc Valerios et Furios dici. hacc omnia illo uersuO poeta exsecutus est

talibus orantem dictis arasque tenentem audiit omnipotens.

tononne eo additum credideris, non quia orabat tantum sed quia et aras tenebat, auditum? nec non cum ait

talibus orabat dictis arasque tenebat.

item

tango aras, medios ignes ac numina testor,

weandem uim nominis ex adprensione significat.

Idem poeta tam scientia profundus quam amoenus 10 ingenio non nulla de ueteribus uerbis, quae ad pro-

18 Aen. IIII 219 22 ib. VI 124 24 ib. XII 201

1 facrarnm B 2 d&pnatuf P 8 lfl in ras. in P 4 j? * ferri BP 5 exfequntuf P 7 dictu * P 8 multi- fanae eorr. in multifane B 9 lf <m. 2T 10 apprehendat P 14 c$ptaf P 16 et Fuliof — 16 Valenof om. P 16 nuoc ualenuf B 17 exfequntuf P 20 adiium B' 24 tanga P ignis p 26 adphenfione B 26 amgnuf P

i

166 SAT. LIBRI III

prietatem sacroruin nouerat pertinere, ita interpretatus est, ut mutato uerbi sono iuteger intellectus maneret

11 nam primo pontificii ivris libro apud Pictoeem uerbum hoc positum est uitulari, de cuius uerbi significatu Titivs ita retulit uitulari est uoce lae- 5 tari. Vauiio etiam in libro qvinto decimo Rervm divinarvm ita refert quod pontifex in sacris qui- busdam uitulari soleat, quod Graeci ncaavl&tv

12 uocant. has tot interpretationis ambages quam paucis uerbis docta elegantia Maronis expressit 10

laetumque cboro paena caneutes!

nam si uitulari est uoce laetari, quod est xcci- avftsiv, nonne in cantu laeti ncuccvog enarratio uerbi

13perfecta seruata est? et ut huic uocabulo diutius immoremur, Hyllvs libro quem de dis composuit ait 15 Vitulam uocari deam quae laetitiae praeest.

14PlS0 ait uitulam uictoriam nominari. cuius rei hoc argumentum profert quod postridie Nonas lulias re bcne gesta, cuin pridie populus a Tuscis iu fugain uersus sit — uudo Populifugia 20 uocautur — post uictoriaiu certis sacrificiis fiat

15uitulatio. quidam nomen eius auimaduersum putant, quod potens sit uitae tolerandae, ideo huic deae pro frugibus fieri sacra dicuntur, quia frugibus uita hu- mana toleratur. unde hoc esse animaduertimus? quod 25 ait Vergilius

cum faciam uitula pro frugibus, ipse uenito

11 Aen. VI 657 27 eclog. III 77

% eft otw. & 6 Cinciua Momms. C. I. L. 1 26 figmfi- catuf B' uocae corr. in uoco B 8 pro iraiavi^eiv uooant lac 10 fere UUerarMin in P 9 mterptationef P' 10 docle legauha ut uii. B\ docta eloquentia P 11 peajna P 15 Hyginus Momtns., hyluf P 17 pofo Pb (om. B) 18 poft tndie B 2b h ee om. P' 26 uirgihuf B 27 uitula P, uitulat {fuit w) B

II 12-17 III 1—2 167

ut uitula dixerit pro uitulatione, quod nomen esse sacrifici ob laetitiam facti superius expressimus? meminerimu8 tamen sic legendum per ablatiuum 16

cnm faciam uitula pro frugibus,

sid est cum faciam rem diuinam non oue non capra sed uitula, tamquam dicat ccum uitulam pro frugibus sacrificauero' quod est (cum uitula rem diuinam fe- cero'. pontificem Aenean uel ex nomine referendorum 17 laborum eius ostendit. pontificibus enim permissa est

lopotestas memoriam rerum gestarum in tabulas con- ferendi, et hos annales appellant equidem maximos quasi a pontificibus maximis factos. unde ex persona Aeneae ait

et uacat annales tantorum audire laborum.

u Et quia inter dccreta pontificum hoc maximelU quaeritur, quid sacrum, quid profanum, quid sanc- tuui, quid religiosura, quaerendum, utrum hic secun- dum definitionem suam Vergilius usus sit et singulis uocabuli sui proprietatem more suo seruauerit.

» Sacrum est, ut Trebativs libro primo db2 RELiGiONinvs refert, quicquid est quod deorum habetur. huius definitionis poeta memor ubi sacrum noroinauit, admonitionem deorum paene semper adiecit

sacra Dionaeae matri diuisque ferebam.

isitem

sacra loui Stygio, quae rite incepta parabam.

14 Aen. I 878 24 ib. III 19 26 ib IIII 688

6 mtula 6 7 facnficarero B' 8 pontificem — 9 olten- dit om. P 14 uacat bl\ nocat B 16 quid profannm om. BP, add margo eod. Cantabrigitnsis 18 uirgilmf B 19 ftao more P 20 eft om. H **hbro P 21 regiombuf P' qmdquid B' 28 antmomtionem B' 24 dionee. P dimf* qne ferebam * P ferebant b 26 louif B' fti|gio Pbt togio B mcoepta P

168 8AT. LIBBI III

item

tibi enim, tibi maxima Iuno mactat sacra ferens.

3 Profanum omnes paene consentiunt id esse, quod extra fanaticam causam sit quasi porro a funo 6 et a religione secretum. cuius significatus exemplum exsecutus est, cum de luco et aditu inferorum sacro utroque loqueretur

procul o procul este profani, conclamat uates, totoque absistite luco. io

4eo accedit, quod Trebativs profanum id proprie dici ait quod ex religioso uel sacro in hominum usum proprietatemque conuersum est, quod apertissime poeta seruauit, cum ait

Faune precor niiserere, inquit, tuque optima ferrum 15 Terra tene, colui uestros si semper honores, quos contra Aeneadae bello fecere profanos.

dixerat enim

sed stirpem Teucri nullo discrimiue sacrum sustulerant, 20

unde ostendit proprie profanatum, quod ex sacro pro- miscuum humanis actibus commodatum est.

5 Sanctum est, ut idem Trebativs libro decimo Religionvm refert, interdum idem quod sacrum, idemque quod religiosum, interdum aliud, hoc 25

6est nec sacrum nec religiosum, est. quoil ad secundam speciem pertinet

2 Aen. VIII 84 9 ib. VI 268 16 ib. XII 777 19 ib. XII 770

7 exeqnutuf P 12 rehgione P' 16 pptima P' 17 profanuf P' 19 facro P' 21 ^mifcum B 22 commada- tum B' 26 qct ante rehgiofum om. B' ahum &

m s-s 169

sancta ad uos anima, atque istius inscia culpae, de8cendam.

non enira sacro aut religioso eius anima tenebatur, quam sanctam, hoc est incorruptam, uoluit ostendere, sut in illo quoque

tuque o sanctissima coniunx felix morte tua.

in quo castitatis honorem incorruptae uxoris amplexus est: unde et sanctae leges, quae non debeant poenae losanctione corrumpi. quod autem ad priorem speciei7 definitionem de sancto adtinet, id est, ut non aliud sit quam sacrum aut religiosum

ecce leuis summo de uertice uisus Iuli fundere lumen apex,

15 et paulo post

nos pauidi trepidare metu crinemque flagrantem excutere et sanctos restinguere fontibus ignes.

hic enim sanctos ac si sacros accipiemus, quia diuinitus contigerunt. item

30 tuque o sanctissima uates

praescia uenturi

non aliud nisi sacram uocat, quam uidelicet uatem, et deo plenam et sacerdotem.

Superest, ut quid sit religiosum, cum Yergilio8 25 communicemus. Servivs Svlpicivs religionem esse

1 Aen. XII 648 6 ib. XI 158 18 ib. II 682 16 ib. II 685 20 ib. VI 65

8 eftiuf E 6 comux E 8 caftitatef P' 9 pene P, paene B' 11 aitmeb P 17 eztutere V 22 quam uidelicct uatem et deo lanius: qua uidebat & do P, quam uidebat & uatem & deo P, quam uidebat ut uatem et deo Bitschofskyus diarii Gymnas. Austriac. 1878, 260 24 uirgiho B 25 fer- unfP'

170 SAT. LIBRI III

dictam tradidit quae propter sanctitatem ali- quam remota ac seposita a nobis sit, quasi a relinquendo dicta ut a carendo caerimonia. 9hoc Vergilius seruans ait

est ingens gelidum lucus prope Caeretis amnem s religione patrum late sacer

et adiecit quo proprietatem religionis exprimeret

undique colles inclusere caui, et nigra neraus abiete cingit,

quae res utique faciebat lucum a populi communione 10 secretum. et ut relictum locum ostenderet non sola adeundi difficultate, adiecit et sanctitatem

Siluano fama est, ueteres sacrasse Pelasgos agrorum pecorisque deo.

lOsecundum Pompeivm Festvm religiosi sunt, quii6 facienda et uitanda discernunt. hinc Maro ait

riuos deducere nulla religio uetuit.

quod autem ait deducere, nihil aliud est quam de- tergere. nam festis diebus riuos ueteres sordidatos ao 11 detergere licet, nouos fodere non licet in transcursu et hoc notandum est, quod et ipse uelut praeteriens sub unius uerbi significatioue proiecit. cauetur enim in iure pontificio ut, quoniam oues duabus ex causis lauari solent, aut ut curetur scabies aut ut lana pur- *5 getur, festis diebus purgandae lanae gratia oues lauare

6 Aen. VIII 597 8 ib. VIII 598 18 ib. VIII 600 17 Georg. I 269

1 dictani effe B 3 cennioniae p 4 uirgiho B 5 c&erif corr. in ceretif in B 14 pecona. BP 16 mora B' 17 de- ducer& ut uid. B' 21 foedere B 28 enim miq. pontificio B

III 10-18 IIII 1—4 171

non liceat, liceat autem, si curatione scabies abluenda sit ideo hoc quoque inter concessa numerauit 12

balantnmque gregem flunio mersare,

quod si hnc usque dixisset, licita et uetita confunderet,

ssed adiciendo salubri cansam concessae ablutionis expressit.

Nomina etiam sacrorum locorum sub congruallll proprietate proferre pontificalis obseruatio est ergo delubrum quid pontifices proprie uocent, et qualiter

lohoc nomine Vergilius usus sit, requiramus. Varro2 libro octavo IIervm divinarvm delubrum ait alios aestimare, in quo praeter aedem sit area adsumpta deum causa, ut est in Circo Flami- nio Iouis Statoris, alios in quo loco dei simu-

ulacrum dedicatum sit et adiecit sicut locum, in quo figerent candelam, candelabrum appel- latum, ita in quo denm ponerent, nominatum delnbrum. his a Varrone praescriptis intellegere3 possnmus id potissimiim ab eo probatum, quod ex

»sua consuetudine in nltimo posuit, ut a dei dedicato simulacro delubrnra coeperit nuncupari. Vergilins 4 tamen utramque rationem diligenter est exsecutus. ut enim a postrema incipiamus, obseruauit delubrum nominaturus aut proprie deorum nomina, aut ea, quae

*sdis accomodarentur inserere

at gemini lapsu delubra ad summa dracones eflugiunt,

ct nt mox simnlacrum nominaret, subtexuit 3 Georg. I 272 26 Aen. II 226

1 adhibenda P 8 gregef P merfare ******* P 4 confuderat P 10 mrgifiuf B 18 alTumpta P 14 louif Itatere & 15 eit] ett P 21 cepent P mrgihttf B

22 exfequutuf P, fecutuf B' 23 a * * B delubro P' 26 accommoda|rentur P

160 BAT. LIBBl II

appellant, per quos uoluptas animo aut corpori quaeri uidetur, tactus gustus odoratus uisus auditus.

llex his omnibus uoluptas, quae inuiodice capitur, ea turpis atque improba est. sed enim quae nimia ex gustu atque tactu est, ea igitur gemiua uoluptas, sicut s sapientes uiri censuerunt, omnium rerum foedissima est, eosque maxime, qui sese duabus istis uoluptatibus dediderunt, grauissimi uitii uocabulis Graeci appella- uerunt uel dxQaxelg ucl dxoXdexovg, nos eos uel incon-

12tinentes dicimus uel intemperantes. istas autein 10 uoluptates duas, gustus atque tactus, id est cibi et Veneris, solas hominibus communes uidemus ease cum beluis, et idcirco in pecudum ferorumque animalium numero habetur quisquis est his ferarum uoluptatibus occupatus, ceterae ex tribus aliis sensibus proficiscentes 15

13hominum tantum propriae sunt uerba super hac re Aristotelis philosophi in medium proferam, ut quid de his infamibus uoluptatibus tam clarus atque inclitus

14uir sentiat publicetur did xC xaxd xijv trjg d(pf\g rj yev6eog 4idovi\v iyytvo\kivK\v idv v7t£Q^dXco6t,v, dxQaxetg so Xiyovxat; olxe y&Q neol xa da)QoSC6iadx6Xa6xoiyxoioixo^ otxe jieqI xdg t% xooayf^g dxcoXav6eigy xav Sl xaxd xr\v xqo<pr)v dii ivCcov a\v iv xf\ yXaxxtj xb ^Sv, dii ivCcov Se iv rc5 XdQvyyt,, 610 xal Q>iX6%evog yeQavov XaQvyya

ev'X£t0 i%6lv' % ^t(* xo tl(§ &710 tovxav yiyvopivug *s i\8ovdg xoivdg elvai ijutv xal xolg ftXXoig £a'otg, Sxe 61 ovticdv xoivcov al6%Qav elvai xr\v vTCOtay^Vj avxCxa

8 ltnmodice P 6 fediffima P 7 eft om B duabuf iftif duabuf B 8 appelluuure B 13 impecudum B 16 tnb; ***** I alnf P 17 aut B 18 mclytuf B 19 t( Qellius XVII II 5: TOI BP 20 HAONH P YTTCPBAAWCI B

21 TOITOIOYTOIO • ITC • Pl TAC P, deinde T€C B 22 TP<DHN B' 23 TAWT THI TONAY AH|€NIU> P r^bu| CAY B 24 TOI B, deinde AAPYITI P, AAPIITI B AAPIITA B * (fuit I) AAPirHYXCTO 26 6id] AIA P rCNOMCNAC (prior C m ros.) B TOYTON P 26 icoivdc] KOINC P CINAT B fixe bi\ A|A€ B 27 K * INON B TTOTArHN (ante TT udd hastam tnanus recentissima fortasse solum uocabb. dirimendorum causa) B

vm li-ie 161

xbv hnb tovtatv ^ttAfUvov i>£yofisv xal axqati\ xa\ ix6Xa6tov Xiyofuv dia tb imb t&v %siQt6tmv rjdovdiv ipta6frai\ o$6div dl t&v afo&fosmv nivts ta 6XXa t<pa iitb dvo fidvov tjdstai^ xata di tag &XXag tj SXmg

sov% fjdstai 7) xata GvnpepTjxbg tovto itd<t%si. quis 15 igitur habens aliquid humani pudoris uoluptatibus istis duabus, coemidi atque coraedendi, quae homini cum sue atque asino communes sunt, gratuletur? Socratesl6 quidem dicebat multos homines propterea uelle uiuere,

10 ut cderent et biberent, rc biberc atque esse, ut uiueret. Hippocrates autera, diuina uir scientia, de coitu Vene- rio ita existimabat, partem esse quandam morbi taeter- rimi, quem nostri comitialem dixertini namque ipsius uerba haec traduntur tijv 6vvov6lav slvai {uxqclv

15 IxiXrflflav.

1 t6v] TO BP, deinde TTO B TOYTON BP HTIG)M€- NON B 2 TON B HAONON BP 3 tujv] TON BP

l_l

4 OAGK %B 5 flbcTQi rjl 6TAIN P, €A€TAII JB, deinde KA B TTACX * €1 • P 10 fi B fefe ut 7?' 11 hyppocratef P, ippocrntef Jf 14 post tradnntur sequitur MACUOBII TtjCOoOSII

V.C-& INt C0N|VIVIU* * PRIMI ol€l SATVRNALIU* €X- PLICIT t» B 16 post €niAHYIAN uacant trcs lineae ei dimidia in P

Macrobiti 11

174 SAT. LIBRI III

dominamque potentem,

llriiv dvvarrfv. eodem nomine appellauit et Vestarn, quam de numero Penatium aut certe comitem eorum esse manifestum est adeo, ut et consules et praetores seu dictatores, cum adeunt raagistratum, Lauinii rem &

12diuinam faciaut Penatibus pariter et Vestae. sed et Vergilius ubi ex persona Hectoris dixit

sacra suosque tibi commendat Troia Penates,

mox adiecit

sic ait et manibus uittas Vestamque potentem 10 aeternumque adytis effert penetralibus ignem.

13 addidit IIyginys in libro quem dk ms Penatiijvs scripsit uocari eos ftsovg xatQciovg. sed nec lioc Vergilius ignoratum reliquit

di patrii, seruate domum seruate nepotem, 15

et alibi patriique Penates. V Nec minus de sacrificiorum usu quam de deorum scientia diligentiam suam paudit. cum enim Treba- tiys libro primo de Religioniuys doceat hostiarum genera esse duo, unum in quo uoluntas dei per 20 exta disquiritur, alterum in quo sola anima deo sacratur, unde etiam haruspices animales has hostias uocant, utrumque hostiarum genus in carmine 2suo Vergiiius ostendit. et primo quidem illud, quo uoluntas numinum per exta monstratur 25

mactat lectas de more bidentes,

1 Aen. III 438 8 ib. II 298 10 ib. 296 15 ib. II 702 16 cf. ib. II 717 et alibi 2G ib. IIII 57

5 fm P' 10 uittaf om. P 11 aditif BP 12 thygn- nuf P 13 uocari eof om. K 16 patne, P nepotu P 22 harufpicif P'

IIII 11—13 V 1-6 175

et mox . .

pecudumque reclusis

pectoribus inhians spirantia consulit exta.

alterum illud, in quo hostia animalis dicitur, quod3 s eius tantum anima sacratur, ostendit, cum facit En- tellum uictorem Eryci mactare taurum. nam ut ex- pleret animalis hostiae causas, ipso usus est nomine

hanc tibi Erjx meliorem animam pro morte Daretis

ct ut nuncupata uota signaret, ait persoluo, quod io cle uoto proprie dicitur, utque ostenderet persolutum dis, signauit dicens

8ternitur exanimisque tremens procumbit humi bos.

nidendum etiam, ne et illam hostiam ostendat ani-4 malem

15 sanguine placastis uentos et uirgine caesa, cum primum Iliacas Danai uenistis ad oras: sanguine quaerendi reditus, animaque litandum Argoliea.

nam et animam, id est hostiae nomen, posuit et solitare, quod significat sacrificio facto placasse numen. In nis ipsis hostiis, uel animalibus uel consul-5 tatoriis , quacdnm sunt qune iniuges uocantur, id P8t, quae numquam domitao aut iugo subditae sunt. harum quoque noster poeta sic meminit

» nunc grege de niueo septem mactare iuuencos prae8titerit totidem lectas de more bidentes

et ut iniuges euidentius exprimeret, adiecit

2 Aen. IIII 63 8 ib. V 483 12 ib. V 481 15 ib. II 116 26 ib. VI 38

6 entellem JX 6 enci P 8 ante hanc dtUia ut uid. N m P enx anim& mehore P 19 hofbif om. & 26 niueo] mtacto B

176 SAT. LIBItl 111

et intacia totidem ceruice iuuencos.

6eximii quoque in sacrificiis uocabulum non poeticum htl&stov sed sacerdotale nomcn est. Veranivs enim in Pontificalihvs qvaestioniuvs docet, eximias dictas hostias, quae ad sacrificium destinatae eximan- 5 tur e grege, uel quod eximia specie quasi oiFerendae numinibus eligantur. kinc ait

quattuor eximios praestanti corpore tauros

ubi quod eximuntur eximios, quod eliguniur prae- 7stanti corpore dicendo monstrauit ambarualisio hostia est ut ait Pompeivs Festvs quae rei diui- nae causa circum arua ducitur ab his, qui pro frugibus laciunt. huius sacrificii lnentionein iu Bucolicis habet, ubi de apotheosi Daphnidis loquitur

haec tibi semper erunt et cum sollemnia uota 15

reddemus nymphis et cum lusirabimus agros

ubi lustrare siguificat circuinire, hinc enim uidelicet et nomen hostiae adquisitum est, ab ambiendis aruis, sed et in Georgicorum libro primo

terque nouus circum felix eat hostia fruges. 20

8 obseruatum est a sacrificantibus ut, si hostia, quae ad aras duceretur, fuisset uehementius reluctata, osten- dissetque se inuitam altaribus aduioueri, amoueretur, quia inuito deo offerri eam putabant. quae autem stetisset oblata, hanc uolenti numini dari acstimabant. as hinc noster

1 Georg. IIH 540. 651 8 ib. IIII 538. 650 20 ib. I 345

1 mtacto B' 3 €niT€TON B ueratiuf B' 6 exnnun- tur P, deinde ex rege P' 7 luc P 11 qua B' 13 | in bucolicif — 14 loqf | in ras. in P 14 dafmdif B 16 fol- lepma P 16 nunpbif P 18 hoftiae bP: hub& B 19 et otn. B 22 uehementiiif reteuta P 23 adtalibuf P, deinde admauori P' amoucretar om. P

V 6-12 VI 1 177

et ductus cornu stabit sacer hircus ad aras et alibi et statuam ante aras aurata fronte iuuencum.

adeo autem omnem pietatem in sacrificiis, quae dis9

s exhibenda sunt, ponit, ut propter contrariam causam Mezentium uocauerit contemptorem deorum. neque euim, ut Aspro uidetur, ideo contemptor diuium dictus cst, quod sine respectu deorum in homines iinpius fuerit, alioquin multo magis hoc de Busiride

lodixisset, quem longe crudeliorem inlaudatum uocasse contentus est. sed ueram huius contumacissimi no- 10 miui8 causam in primo libro Originvm Catonis dili- geus lector inueniet. ait enim Mezentium Rutulis imperasse, ut sibi offerrent, quas dis primitias

uofferebant, et Latinos omnes similis imperii mctu ita uouisse 'luppiter, si tibi magis cordi est, no8 ea tibi dare potius quam Mezentio, uti nos uictores facias9. ergo quod diuinos honores 11 sibi exegerat, merito dictus est a Yergilio contemptor

todeorura. hinc pia illa insultatio sacerdotis

haec sunt spolia et de rege superbo primitiae,

ut nomine contumaciae cui poenas luit raptas de eo notaret exuuias. » Mirandum est huius poetae et circa nostra etVI circa externa sacra doctrinam. neque enim de nihilo est quod, cum Delon uenit Aeneas, nulla ab eo caesa est hostia nisi, cum proficisceretur, Apollini et Nep-

1 Georg. II 395 8 Aen. VIII I 624 12 fragm. ed. Iordan p. 64 aqq. 21 Aen. XI 16

4 dnf P 6 contemptoreft B' 7 haty B' \ *uidetar P 9 bnfin B' 10 longo "S 14 dnf P 17 z in mezentio z in raa. in P 19 nirgiho B 23 p^naf P 27 delonge B' 28 nifi om. P'

Macrobivi 12

178 SAT. Limtl III

2tuno res facta diuina eat. constat enim, sicut Cloa- tivs Vervs Ordinatorvm libro secvndo docet, esse Deli arain, apud quam hostia non caeditur, sed tantum sollemni deum prece uenerantur. uerba Cloatii haec sunt Deli ara est Apollinis FevexoQog in qua 6 nullum animal sacrificatur, quam Pythagoram

3uelut inuiolatam adorauisse produnt hanc ergo esse, quae adoratur ab Aenea, TevetoQog aram, poeta demonstrat, si quidem templum ingressus pontifex nullo acto sacrificio statim inchoat precem, et ut 10 rsvitoQcc expressius nominaret

da pater augurium.

4 at uero cum taurum mox immolat Apollini et Neptuno, apud aliam utique aram factum intellegimus, et bene supra tantum modo patrem quod ibi proprium est, i& et infra quod commune est Apollinem nominat.

5meminit huius arae et Varro Cato de liberis edv- candis in haec uerba nutrix haec omnia faciebat in uerbenis ac tubis sine hostia ut Deli ad

6 Apollinis Genetiui aram. eodem uersu non omit- *o tendum puto, cur saxo uetusto dixerit extructuiu templum. Velivs Lonqvs immutatio est inquit epitheti: uult enim dicere uetustatem templi. hunc multi alii commentatores secuti sunt, sed frigi-

7 dum est aedificii aetatem notare. Epaphvs auteni, »6 uir plurimae lectionis, libro septimo decimo ait Delphis quodam tempore euenisse, ut templum, religiosum antea et intactum, spoliatum in-

12 Aen. III 89

4 foIlepD) P, folemoi coir. in follempni B 6 m qua — 8 r€N€ITOPOC om. B' 6 pitagoraf P' 8 po&9 ly 1 1 T6- N6T0PA bP: gemtura B 13 tauro P 15 tantummoda B' 17 Varro add. Meursius 18 ln corr. ex m B 20 gemtiui B anun B 23 ~ om. P' 24 funt fecuti B fequuti P 26 ***elate P 28 mtantfi B'

VI 2-n 179

censumque sit et adicit multas circa Corinthum

urbes insulasqueproximas terrae motu haustas,

Delon neque antea neque postea hoc incom-

modo uexatam sed semper eodem manere saxo.

f»THVCYDiDE8 etiam Historiarvm libro tertio idemS

docet non mirum ergo, si praesidio religionis tutam

insulam semper ostendens ad reuerentiam sibi locorum

accessisse dicit continuam saxi eiusdem, id est insulae,

firmitatem.

1« Vt seruauit Apollinis Genitoris proprietatem pa-9

trem uocando, idem curauit Herculem uocando

uictorem

haec, inquit, limina uictor

Alcides subiit.

«Varro Divinarvm libro qvarto uictorem Her- 10 culem putat dictum, quod omne genus anima- lium uicerit llomao autem Victoris Herculis aedes duao 8unt, una ad portani Trigcminam, altera iu foro Hoario. huius comraenti causam Masvrivs SawnvsII

*» Mkmoramlivm libro skcvndo aliter cxponit: Marcus inquit Octauius Ilerrenus, prima adulescentia tibicen, postquam arti suae diffisus est, in- stituit mercaturam, et bene re gesta decimam Herculi profanauit. postea cum nauigans hoc

Kidem ageret, a praedonibus circumuentus for- tissime repugnauit et uictor recessit. hunc in somnis Hercules docuit sua opera seruatum. cui Octauius impctrato a magistratibus loco aedem sacrauit et signum, Victoremque in-

5 Thncyd. 11 8, 2 13 Aeo. VIII 862

1 post multaf add. f ras| P chonnthum B 5 tuchy- didef fl 11 uocanda Jf nocando patro P 18 hac B' 14 alcidaf F 19 maffuriuf albinuf raemoriahu P 21 adole- fcentia P 22 artif B' diffuluf B' 28 ro om. P decinm hcrcuh oi». P* 25 circuranentof B' 27 feruatnrnm B'

28 lmperato P' magiftratuf ut uid. P' 29 littenf mcifif P

12*

180 SAT. LIBBI III

cisis litteris appellauit. dedit ergo epitfaeton deo, quo et argumentum ueterum uictoriarum Herculis et commemoratio nouae historiae, quae recenti Romano sacro causam dedit, con- 12tineretur. nec frusta in eodem loco dixit 5

et domus Herculei custos Pinaria sacri.

quidam enim aram Maximam, cum uicino conflagraret incendio, liberatam a Pinariis ferunt, et ideo sacri

13custodem domum Pinariam dixisse Yergilium. Aspeb xccta diatixokijv inquit Potitiorum, qui ab Appio 10 Claudio praemio corrupti sacra seruis publicis

14prodiderunt. sed Veranivs Pontificalivm eo libro, quem fecit dk svpvmcationiiivs, ita ait Pinariis, qui nouissimi comeso prandio uenissent, cum iam manus pransores lauarent, praecepisse r> Herculem, nequid postea ipsi aut progenies ipsorum ex decima gustarent sacranda sibi sed ministrandi tantum modo causa, non ad epulas conuenirent, quasi ministros ergo sacri

15custodes uocari. ut ipse Yergilius alibi *jo

at Triuiae custos iam dudum in montibus Opis

id est ministra, nisi forte custodem dixit eam, quae se profaibuerit et continuerit a sacris, ut ipse alibi

et custos furum atque auium cum falce saligua 25 Hellespontiaci seruet tutela Priapi.

6 Aen. VIII 270 21 ib. XI 836 25 Georg. IIII 110

7 enim om. P con B' conflagrer& B' 9 ACXT6P BP

10 poritioruui b, pojiicioru P quia ab P, deinde pio B'

11 coruph P' 12 Veranius Meursius, pontificaliuiu eo Merke-

lius prol. in Ouidii Fast. XCVIII: ueraciuf pontifihl m eo P, ueratiuf pontificahf ln eo B 16 lauerent P' 19 mimftiantef P 23 k cuiiodient P

VI 12—17 VII l<-2 181

hic utique cuatodem prohibitorem auium furumque significat.

haec ubi dicta, dapes iubet et sublata reponi 16

pocula, gramineoque uiros locat ipse sedili.

snon uacat quod dixit sedili. nara propria obseruatio est in Herculis sacris epulari sedentes: et Cornelivs Balbvs yE%qyTt\xvHfov libro octavo decimo ait apud aram Maximam obseruatum, ne lectisternium fiai custoditur in eodem loco, ut omnes aperto 17

locapite sacra faciant. hoc fit, nequis in aede dei habitum eius imitetur, nam ipse ibi operto est cspite. Yabro ait Graecum hunc esse ruorem, quia siue ipse siue, qui ab eo relicti aram Maximam statuerunt, Graeco ritu sacrificauerunt. hoc

ir> amplius addit Gavivs Bassvs. idcirco enim hoc fieri dicit, quia ara Maxinia ante aduentum Aeneae in Italia constituta cst, qui hunc ritum uelandi capitis inuenit.

Ea quoque, quae incuriose transmittuntur a legen- VII

20 tium plebe, non carent profunditate. nam cum loque- retur de filio Pollionis, id quod ad principem suum spectaret, adiecit

ipse sed in pratis aries iam suaue rubenti murice, iam croceo mutabit uellera luto.

*r»traditur autem in libris Etruscorum, si hoc ani-2 mal insolito colore fuerit inductum, portendi

3 Aen. VIII 175 23 eclog. II II 43

1 furemq. T¥ 5 auod corr. ex fed B fedeh P' 7 ex- hegeticon BP ait] id P decimo lta apud B 9 opto B 11 aperto b capite eft B 13 qui om. B rehcta B' 15 graniuf P, grauiaf B 17 qu^ hunc P 19 mcoriofe B' e legentinm B 21 pollomf P 22 expectar& B'P 23 im- prntif B> 24 lam creo B' uellere aluto B 25 libris Ser- uins ad eclog. II II 43: hbro BP 26 calore B' mdutu P

182 SAT. LIBRI III

imperatori rerum omnium felicitatem. est 8uper faoc liber Takqvitii transcriptus ex Ostentauio Tvsco. ibi repperitur purpureo aureoue colore ouis ariesue si aspergetur, principi ordinis et generis summa cum felicitate largitatem 6 auget, genus progeniem propagat in claritate laetioremque efficit. huius modi igitur statum imperatori in transitu uaticinatur. 3 Verbis etiam singulis de sacro ritu quam ex alto petita significet, uel liinc licebit aduertere io

iniecere manum Parcae telisque sacrarunt Euandri,

nam quicquid dcstiuatum ost dis, sacrum uocatur, peruenire autem ad deos non potest nisi libera ab onere corporis fuerit anima, quod nisi morte fieri 15 non potest. ita ergo opportune sacratum Halesum

4facit, quia erat oppetiturus. et hic proprietatem et humaniet diuini iuris secutus est. nam ex manus iniectione paene mancipium designauit, et sacrationis

5 uocabulo obseruantiam diuini iuris impleuit. hoc loco 20 non alienum uidetur de condicione eorum hominum referre, quos leges sacros esse certis dis iubent, quia non ignoro, quibusdam mirum uideri, quod, cum cetera sacra uiolari nefas sit, hominem sacrum ius fuerit

G occidi. cuius rei causa haec est. ueteres nulliun 25 animal sacrum in finibus suis esse patiebantur, sed ubigebant ad iiues deorum, quibus sacrum esset, aui-

11 Aen. X 419

1 iuiporii b ommv rcru P 2 hbertaf quitu B' trau- fcnbtuf P, trauffcriptuf B 3 repentur B 4 anefq. P

afpgatur V prinopio V 5 fehcajtate P' 11 mcere I

manu P facraru V 14 auteui om. V, deinde a deof U poteft amma | mfi (deinde hbera in ras.) P 15 bonere P

16 halaefum B 18 fequutuf P 19 poene B 21 condi- tione BP 23 d ♦ P 24 uiolare P 27 sacratum b

VII 3-8 VIII 1-3 188

raas uero sacratorum hominum, quos f zanas Graeci uocant, dis debitas aestimabant. quem ad modum 7 igitur quod sacrum ad deos ipsos mitti non poterat, a se tamen dimitterc non dubitabant, sic animas, quas csacras in caelum mitti posse arbitrati sunt, uiduatas corpore quam primum ire illo uoluerunt. disputat8 de hoc raore etiam Trebativs Religionvm libro nono, cuius exemplum, ne sim prolixus, omisi. cui cordi est legere, satis habeat et auctorem et uoluminis ordinem «esse monstratum.

Non nullorum quae scientissime prolata sunt,VIII male enuntiando corrumpimus dignitatem, ut quidam legunt

discedo ac ducente dea flammam inter et hostes u expedior,

cum ille doctissime dixcrit ducente deo, non dea. iiam et apud Calvvm Atekianvs adfirmat legendum2

pollcntemque deum Vererein,

non deam. signum etiam eius est Cjpri barbatum socorpore sed ueste muliebri, cum sceptro ac natura uinli, et putant eandem marem ac feminam esse. Aristophanes eam 'AtpQddtxov appellat. Laevivs3 etiam sic ait Yenerem igitur alinum adorans, siue femina siue mas est, ita uti alma Nocti- tsluca est Philociiorvs quoque in Atthide eandem

14 Aen. II 632 18 fragra. 18 ed. Lachmanni 23 p. 79 Luc Maell. (post Catallum)

1 facrorum B* lo&vac Gaelius Ehodiginus AtUiq. Uct.

XII 11, Zuirdvac Liebrcchtus Philologi XXII 710 6 lllo

lre P 7 more****| trebatinf P 17 Aterianns Ianiuti acthenannf BP, actheriannm b aflfirmat P 19 cipn P, cybn & 20 natnra lleinrich. de Ileitnaphroditis p. 27:

ftatnra BP 22 aphroditon BP Laevius Scnligcr Laeumnf corr. ut uid. in gaemnuf in B 24 alba Luc. Mucllerus

25 attide BP eandemq. B'

184 SAT. LIBRI III

adfirmat esse lunam et ei sacrificium facere uiros cum ueste muliebri, mulieres cum uirili, quod eadem et mas aestimatur et femina.

4 Hoc quoque de prudentia religionis a Vergilio dictum est 5

decidit exanimis, uitamque reliquit in astris aeriis.

Hyginvs enim de proprietatiuvs deorvm cum de astris ac de stellis loqueretur, ait oportere his uolucres immolari. docte ergo Vergilius dixit, 10 apud ea numina animam uolucris remansisse, quibus ad litandum data est.

5 Nec nomen apud se, quod fortuitum esse poterat, uacare permittit

matrisque uocauit 15

nomine Casmillae mutata parte Camillam.

6 nam Stativs Tvllianvs de vocabvlis rervm libro primo ait dixisse Callimachum Tuscos Camil- lum appellare Mercurium quo uocabulo significant praeministrum deorum. unde Vergilium ait Meta- 20 bum Camillam appellasse filiam, Dianae scilicet

7 praeministram. nam et Pacuuius cum de Medea loqueretur

caelitum carailla, expectata aduenis, salue hospita.

Romani quoque pueros et puellas nobiles et inuestes 25 camillos et camillas uppellant flaminicarum et 8flaminum praeministros. hanc quoque obserua- tionem eius non conuenit praeterire

6 Aen. V 617 15 ib. XI 642 24 u. 232 ed. Ribbeckii

2 muneref B* 6 rehauid P 7 aereif B 8 Yginuf BP *de P 1S nee om. P' 17 an de uocabulis deorum?

f 19 mercuri (mercur in ras.) P 20 uirgihuf P maetabua p,

matabuf P 22 pachubiuf Pt pacubiuf B 26 puerof • puellaf B

VIII 4-14 185

anos erat' inquit 'Hesperio iu Latio, quem pro-

tinus urbes -Albanae coluere sacrum, nunc maxima rerum ^Roma colit/

* * -*Urao DB MOBIBV8 morem dicit esse in iudicioO ^^^imiy quem sequi debeat consuetudo. f Ivlivs

^5 %STVS DB VEBBORVM 8IGNIFICATIONIBVS libro TERTIO

^JBcimo mos est inquit institutum patrium per- ^inens ad religiones caerimoniasque maiorum. io ^rgo Vergilius utrumque auctorem secutus et primo 10 ^nidem Varronem, quoniam ille dixerat morem prae- ^edere, sequi consuetudinem, postquam dixit mos Qrat, subiunxit quem protinus urbes Albanae coluere et nunc maxima rerum Roma colit, quoll w pereeuerantiam consuetudinis monstrat. et quoniam Festus pertinere ad caerimonias ait, hoc idem docuit Haro adiciendo sacrum

quem protinus urbes Albanae coluere sacrum.

io mos ergo praecessit et cultus morifl secutus est, quod 12 est consuetudo et hic definitionem Yarronis impleuit. adiciendo deinde sacrum ostendit morem caerimoniis dicatum, quod Festus asseruit. idem obseruait et inl3 duodecimo libro cum ait

25 mqrem ritusque sacrorum

adiciam

in quo ostendit aperte morem esse ritus sacrorum. sed historiae quoque fidem in his uersibus secutus est 14

mos erat Hesperio in Latio 7 XIII p. 167 ed. Muelleri 25 Aen. XII 886

8 pertinenf om. P 10 aoctorum B 10 et 20 et 28

feqontaf P 14 coloere B quoj pd P 18 «ptinof * P 23 ee dicatu P aflermt P 27 ln — facrorom onu P

186 SAT. LIBRI III

et reliqua. seruauit enim regnorum successionem, quippe primi regnauerunt Latini, deinde Albani et inde Roraani. ideo mos erat primum dixit, He- sperio in Latio, et postea quem protinus urbes Albanae coluere sacrum, deinde subiecit nunc 5 maxima rerum Roma colit.

VIIII Excessere omnes adytis arisque relictis di, quibus imperium hoc steterat.

et de uetustissimo Romanorum more et de occultis-

2 simis sacris uox ista prolata est. constat enim omnes 10 urbes in alicuius dei esse tutela, moremque Roina- norum arcanum et multis ignotum fuisse ut, cum obsiderent urbem hostiuni, camque iam capi posse contiderent, certo carmine euocarent tutelares deos, quod aut aliter urbem capi posse non crederent aut 15 etiam, si posset, nefas aestimarent deos habere cap-

Stiuos. nam propterea ipsi Romani et deum; in cuius tutela urbs Roma est, et ipsius urbis Latinum noraen

4ignotum esse uoluerunt. sed dei quidem nomen non nullis antiquorum licet inter se dissidentium, libris 20 insitum et ideo uetusta persequentibus, quicquid de hoc putatur, innotuit. alii enim Iouem crediderunt alii Lunain, sunt qui Angeronam, quae digito ad os admoto silentium denuntiat, alii autem quorum fides mihi uidetur firmior, Opem Consiuiam esse 25

5dixerunt. ipsius uero urbis nomen etiam doctis- siinis ignoratum est, cauentibus Romanis, ne quod saepe aduersus urbes hostiuin fecisse se nouerant, idem ipsi quoque hostili euocatione paterentur, si

7 Aen. II 361

2 inde albani B 4 ^ptinuf una albani coluere uin BP 7 aditif P 12 arcbanum P 13 campi B 16 etiam

om. P 18 eft ut P 61 u&uftaf £'" 23 angoroua F

25 ope * P, deinde confiuio ni fdllor P' 27 lgnotum P

VIIII l—io 187

tutelae suae nomen diuulgaretur. sed uidendum, ne, 6 quod non nulli male aestimauerunt, nos quoque con- fundat opinantes uno carmine eb euocari ex urbe aliqua deos, et ipsam deuotam fieri ciuitatem. nam

c repperi in lihro qvinto Rervm reconmtarvm Sam- monici Srreni utrumque carmcn, quod ille se in cuiusdam Fvrii vetvstissimo liiiro repperisse pro- fessus est est autem carnien liuius modi, quo di 7 euocantur, cum oppugnatione ciuitas cingibur

i*> si deus, si dea est, cui populus ciuitasquo

Carthaginiensis est in tutela, teque maxime, ille qui urbis huius populique tutelam rece- pisti, precor uenerorque ueniamque a uobis peto, ut uos populum ciuitatemque Cartbagi-

uniensem deseratis, loca templa sacra urbem- que eorum relinquatis, absque his abeatis, eique populo ciuitati metum formidinem obli-8 uionem iniciatis, proditique Romam ad me meosque ueniatis, uostraque uobis loca templa sosacra urbs acceptior probatiorque sit, mihique populoque Romano militibusque meis propitii 8iti8, ut sciamus intellegamusque. si ita fece- ritis, uoueo uobis templa ludosque facturum. In eadem uerba hostias fieri oportet auctorita-0 » temque uideri extorum, ut ea promittant futura. urbes uero exercitusque sic deuouentur iam numinibus euocatis, sed dictatores imperatoresque soli possunt deuouere his uerbis

Dis pater Veiouis Manes, siue quo aliolO sonomine fas est nominare, ut omnes illam urbem Carthaginem exercitumque, quem ego

5 conditarfi B 0 fenni BP qu$ ille P 7 fueni B 8 humf modo P' 11 cartagi|meufif P 14 p&o* P carta- ginieufem P 17 metum om. P 20 mihi quoq. B 21 pro- j.itii Bergkius Philologi XXXII 567: propositi BP 29 uel * louif (ied l et i scriptae ut uid. a P*) P fiue uof quo P 81 cartngine P

188 SAT. LIBRI III

me sentio dicere, fuga formidine terrore con- pleatis, qnique aduersum legiones exercitum- que nostrum arma telaque ferent, uti uos eum exercitum eos hostes eosque homines urbes agrosque eorum, et qui in his locis regioni- 5 busque agris urbibusue habitant, abducatis, lumine supero priuetis, exercitumque hostium urbes agrosque eorum, quos me sentio dicere, uti uos eas urbes agrosque capita aetatesque eorum deuotas consecratasque habeatis ollis 10 legibus, quibus quandoque sunt maxime hostes

lldeuoti. eosque ego uicarios pro me fide magi- stratuque meo pro populoRomano exercitibus legionibusque nostris do deuoueo, ut me meam- que fidem imperiumque legiones exercitumque 15 nostrum, qui in his rebus gerundis sunt, bene saluos seruetis esse. si haec ita faxitis, ut ego sciam sentiam intellegamque, tunc quis- quis hoc uotum faxit, ubi faxit, recte factum esto ouibus atris tribus. Tellus mater tequeso

12luppiter obtestor. cum Tellurem dicit, manibus terram tangit: cum Iouem dicit, manus ad caelum tollit: cum uotum recipere dicit, manibus pectus

13tangit in antiquitatibus autem haec oppida inueni deuota f Stonios Fregellas Gauios Veios Fide- 25 nas, haec intra Italiam, praeterea Carthaginem et Corinthum, sed et multos exercitus oppidaque hostium Qallorum Hispanorum Afrorum Maurorum aliarumque

14 gentium, quas prisci locuntur annales. hinc ergo est,

1 terrorum B compleatif B 6 abdicatif P 9 at P 12 uocanof B' raagiftratiq. IX 13 mo om. P 16 gerundi B bone faluof | beno faluof B 17 seruetitf Buchelerus Annal. Fleckci8. 1875, 340 1 airitis P, fiuentif ut uid. scripsit P*t fin&if B 19 uotum hoc B faxit ubi ubi faxit P 25 tomof Py fbomol B9 Histonio8 Bergkius Philologi XXXII 567 fregella B cauiof P, fcauiof B 26 cartagme P

29 quof B loquunf P ~gP

VIUl 11—16 X 1-4 189

<£nod propter huius modi euocationem numinum dis- cessionemque ait Vergilius

excessere omnes adytis arisque relictis

di,

s ot ut tutelares designaret, adiecit

quibus imperium hoc steterat

vitque praeter euocationem etiam uim deuotionis osten- 15

clcret, in qna praecipue Iuppiter, ut diximus, inuo-

r^tatur, ait » ferud omnia Iuppiter Argos

transtulit.

xiideturne uobis probatum sine diuini et humani iuris 1G Bcientia non posse profunditatem Maronis intellegi?' Hic cum omnes concordi testimonio doctrinamX i^ et poetae et enarrantis aequarent, exclamat Euangelus, diu se subcubuisse paticntiae, nec ultra dissimulandum, quin in medium detegat inscientiae Vergilianae uul- nera. cet nos' inquit 'manum ferulae aliquando2 subduximus, et nos cepimus pontificii iuris auditum: 2o et ex his, quae nobis nota sunt, Maronem huius dis- ciplinam iuris nescisse constabit. quando enim diceret3

caelicolum rcgi mactabam in littore taurum

Bi scirct, tauruiu immolari huic dco uctitum, aut si didicisset, quod Ateivs Oapito comprehendit? cuius «iierba ex Linno tribio de ivre sacripiciorvm haec sunt itaque loui tauro uerre ariete immolari non licet. laiieo uero sexagesimo et octavo4

22 Aen. III 21

1 difceflionem B 3 adihf BP 10 argof*** P,

agrof B' 14 nam cum B 17 uulnnf P 19 coepi-

muf B aditum B* 22 htore B 23 lmmomolan V 24 coprehendifTet | qd atciuf P atteiuf (B) 26 ante P 27 laueo P

190 8AT. LIBRI III

libso intulit nisi Neptnno Apollini ct Marti tau- rnm non immolarL ecoe pontifex tuus quid apud quas araa mactetur, ignorat, cum uel aedituis haec nota sint et neterum non tacuerit industria'. 5 Ad haec Praetextatua renidens cquibus deorum s tauro immoletur si uis cum Yergilio communicare, ipse te docebit

taurum Neptuno, taurum tibi pulcher Apollo.

6uides in opere poetae nerba Labeonis? igitur ut hoc docte, ita illud argute. nam ostendit deo non litatum 10 ideo secutum

horrendum dictu et uisu mirabile monstrum.

7 ergo respiciens ad futura hostiam contrariam fecit. sed et nouerat, hunc errorem non esse inexpiabUem. Ateius enim Capito, quem in acie contra Maronem 15 locasti, adiecit haec uerba siquis forte tauro Ioui fecerit, piaculum dato. committitur ergo res non quidem inpianda, insolita tamen et committitur non ignorantia, sed ut locum monstro faceret secuturo'. XI Subiecit Euangelus csi eueutu excusantur inlicita, 20

dic quaeso, quod erat monstrum secuturuin et cum Cereri libari uino iuberet, quod omnibus sacris uetatur?

cui tu lacte fauos et miti dilue Baccho.

2uinum autem Cereri non libari debuit illum uel Plautus docere, qui in Aulalaria ait 25

Cererin', Strobile, lii sunt facturi nuptias? qui? (|uia temeti niliil allatum uideo.

S Aen. III 119 12 ib. III 26 23 Georg. I 344 26 Aulul. II 6, 6

4 k 4 ueteru * P tacuerunt B' 0 lebeomf P 10 arguit b ortendit ldeo BP 11 fequutuin P 14 nouerat huno B 16 atteiuf (BP) 1G tauro om. P' 18 unpianda B infolata B' kd k B' 10 fequuturo P 20 mlicita dei B> 21 fequuturum ut P 28 bacbo BP 26 cerer m corr. in cereri m in B 27 qm om. BP

X 6-7 XI 1—6 191

CLt hic uester, flamen et pontifex et omnia, tam quid3 5 nmoletur quam quid libetur ignorat, et ne non ubique ix libando pari errore sit deuius, in octauo ait

in mensam laeti libant diuosque prccantur,

cum non in mensam sed in aram secundum morem 1 ibare debuerint'.

cVt prius tibi' Praetextatus inquit 'de poateriore4 cjuaestione respondeam, fateor te non immerito de *U8urpata in mensam libatione quaesisse, ampliusque speciem difficultatis auxeras, si magis Didonem iu nensam similiter libantem notasses

dixit et in mensam laticum Hbauit honorem.

Yiam et Trktivs cum de ritu sacromm multa disse-5

reret, ait sibi hunc locum in quaestionem ueniro ** xiec tamen haesitationem suam requisita ratione dis- 8oluit. ego autcm, quod mihi magistra lectione com- pertum est, publicabo. in Papiriano enim iure euidenter relatum est arae uicem praestare posse mensam dicatam. ut in templo inquit IunonisG

wPopuloniae augusta mensa est namque in fanis alia uasorum sunt et sacrae supellectilis, alia ornamentorum. quae nasorum sunt in- strumenti instar habent, quibus semper sacri- ficia conficiuntur, quarum rerum principem

tslocnm optinet mensa, in qua epulae liba- tionesque et stipes reponuntur. ornamenta aero sunt clipei coronae et huinsce modi do- naria. neque enim dedicantur eo tempore, quo delubra sacrantur, at uero mensa arulaeque

4 Aen. VIIT 279 12 ib. I 786

1 tamen quid B 2 quamque hb&ur B 8 fater P' uunento B 18 tercraf P, P. Titiuf Uertzius de Cinciis

p. 39 14 ueuifTe P 21 fuppellectihf B 28 femper om. P 26 ornamento B 27 cuiufcemodi P 29 dilubra B'

arulae quae B

192 BAT. LIBBI UI

eodem die, quo aedes ipsae, dedicari solent, unde mensa noc ritu dedicata in templo arae

7usum et religionem optinet puluinaris. ergo apud Euandrum quidem fit iusta libatio, quippe apud eam mensam quae cum ara Maxima more utique 5 religionis fuerat dedicata et in luco sacrato et inter ipsa sacra, in quibus epulabantur; in conuiuio uero Didonis, quod tantum regium constat, non etiam sacrum fuisse, apud humanam mensain in triclinio, non in templo, quia non erat religiosa sed usurpata 10 libatio, solam fecit libasse reginam, in cuius persona nulla obseruationis necessitas et multa ad usurpandum

8in potestate permissio. at uero bic

omnes in mensam laeti libant diuosque precantur* 15

quia, quod recte fieri nouerat ab omnibus simul in

templo epulantibus, et uni sacratae adsidentibus

[) mensae factum esse memorauit. de illo autem uersu

cui tu lacte fauos et miti dilue Baccho,

pauois, quod male accusatur, absoluam. poeta enim *u aeque in rebus doctriuae et in uerbis sectator ele- i(*ntiao, sciens Cereri mulso libari, adiecit miti Haooho fauos dilue scilicet mitescere uinum dicens, lOcutu inulsum coeperit fieri. nara ita hic mite uinum dixit, ut alibi ait domitum 25

t»t durum Bacchi domitura saporem.

ttutuin autoin esso non diffitebere, quod a. d. duo-

U Atm. VIII »78 26 Georg. IIII 102

I i|kfH I* folet P' 3 obtinet P 9 trichnoo P'

II \*w\m I* •** ♦ cm & bacho P 23 bacho P nutif-

yUsm M1 Xll

titn* I* ¥4 wnwit P 26 dicit P' 26 bachi P 27 ad

II U

XI 7-10 XII 1-4 193

decimum Kalendas Ianuarias Herculi et Cereri faciunt sue praegnate, panibus, mulso'.

*Opportune mehercle, Praetextate, fecisti Her-XII culis mentionem, in cuius sacra hic uester gemino 5 errore commisit

tum Salii ad cantus incensa altaria circum populeis adsunt euincti tempora ramis.

nam et Salios Herculi dedit, quos tantum Marti dicauit antiquitas, et populeas coronas nominat,

locum ad aram Maximam sola lauro capita et alia fronde non uinciant uidemus et in capite praetoris2 urbani lauream coronam, cum rem diuinam Herculi facit testatur etiam Terentivs Varro in ea satvra, quae inscribitur nsq>\ tuqccvvov, maiores solitos

i&decimam Herculi uouere, nec decem dies inter- mittere, quin pollucerent, ac populum &6v(i(ioXov cnm corona laurea dimitterent cnbitum.'

'Hicine est' Yettius ait *error geminus? at ego3 in neutro dico errasse Yergilium. nam ut primum

>o de frondis genere dicamus, constat qnidem nunc lanro sacrificantes apud aram Maximam coro- nari, sed multo post Romam conditam haec consuetudo sumpsit exordium, postquam in Auentino Lauretum coepit uirere, quam rem

25 docet Varro Hvmanarvm libro secvndo. e monte 4 ergo proximo decerpta laurus sumebatur operantibus, quam uicina offerebat occasio. unde recte Maro noster ad ea tempora respexit, quibus Euander ante urbem

6 Aen. VIII 286 18 fragm. ed. Riese p. 106, 4

2 praegnantg B 6 tu falrj in ras. in P cantfi BP

7 cincti B 10 maxtme B' m fola B' 11 ptenf B^

18 terrentiuf B uarra P fatyra BP 16 polluerunt B ac om. B ACYNB0A0N B 17 demitterent BP 18 hici- neat b, haecme eft B n&iuf P 20 * genere P 24 cgpit P 25 in monte b

Macrobiti 18

194 SAT. LIBRI 111

conditam apud aram Maximam sacra celebrabat et utebatur populo utique

Alcidae gratissima.

5Salios autem Herculi ubertate doctrinae altioris ad- signat, quia is deus et apud pontifices idem qui et 5

6Mars habetur. et sane ita Menippea Varponis ad- firmat, quae inscribitur "AXXog ovtog 'HQccxAijg, in qua, cum de Inuicto Hercule loqueretur, eundem esse ac Martem probauit. Chaldaei quoque stellam Iler- culis uocant, quam reliqui omnes Martis appellant. »o

7 est praeterea Octavii Hersennii liber, qui inscribitur dk sacris Saliaiuhys TmvuTiVM, in quo Salios Herculi institutos operari diebus certis et

8auspicato docet. item Antonivs qnipho, uir doctus, cuius scholam Cicero post laborem fori frequentabat, i^ Salios Herculi datos probat in eo uolumine, quo disputat quid sit festra, quod est ostium minusculum in sacrario, quo uerbo etiam Ennius

9usus est. idoneis, ut credo, auctoribus certisque ratio- nibus error, qui putabatur, uterque defensus est. *o siqua sunt alia quae nos coinmouent, in medium pro- feramus, ut ipsa collatio nostruui, non Maronis, ab- soluat errorem/ 10 Tunc Euangelus 'numquamne tibi, Praetextate, uenit in mentem toto, ut aiunt, caelo errasse Vergi- 25 lium, cum Dido sua rem diuinam pro nuptiis faceret?

8 eclog. VII 61

4 ubertatem B' 6 menippa P, te*(potcst fuisse h)

lppea JB, menippea b 7 HPAKA6C P IN • qua BP 8 de Inuicto Mommsenus Corpus Inscr. Lat. I p. 150: de multo BP 9 cbaldei BP 11 octaui P 12 falaribuf P 14 antomnuf onipbo P cnipho B 15 fcola P 17 fit om. P' fit fefte B hoftia | mmufculu P, hoftiu | munuf|culum B 18 quo ergo B' henniuf P 26 m mentem uenit P

XII 6-10 XIII 1-8 195

'mactat' — enim inquit — 'lectas de more bidentes legiferae Gereri Pboeboque patrique Lyaeo'

et quasi expergefactus adiecit

Iunoni ante omnes, cui uincla iugalia * ********** * 5 Accipite et M. Varronis uerba de agri cvltvraXIII liuro tertio, qui cum de pauonibus in uilla nutri- endis loqueretur, sic ait primus hos Q. Horten-

' sius augurali cena posuisse dicitur, quod po- tius factum tum luxuriose quam seuere boni

touiri laudabant. quem cito secuti multi extu- lerunt eornm pretia, ut oua eorum denariis ueneant quinis, ipsi facile quinquagenis. ecce2 res non admiranda solum sed etiam pudenda, ut oua pauonum qninis denariis ueneant, quae hodie non

i5 dicam uilius sed omnino nec ueneunt. is Ilortensius 3 platanos suas uino inrigare consueuit adeo, ut in quadam actione, quam habuit cum Gicerone susceptam, precario a Tullio postulasset, ut locum dicendi per- mutaret secum, abire enim in uillam necessario se

so uelle, ut uinum platano, quam in Tusculano posuerat,

1 Aen. 1111 67 5 de re rust. III 6, 6

2 coten ut uid. & feboq. P, foeboq. B beo P,

AYA60 B 8 expergefactuf refpondit P 4 mgalia Acippite fine interductu B post lugaha sine uUo interductu seauitur accipite in P sed e regione eius uersicvli, cuiue in codtce tx- tretna sunt Iunoni ante haec hic multu | de 4- add.plane cadem qua contextuB scriptus est manu 6 marci P, marti B

7 *pnmnf P* quintuf BP hor|tenf P 8 c§na P 10 extoler *****P 11 denarnf om. ff 12 quanquagemf P' ante ecce deleta ecce ref non admiranda | folum fed £am pu- denda ut oua pauonura qunuf denanif neneant quinif ipfi facile qumqnagemf in B 14 denunif P' 15 nec] il P uenent B' 18 fuo aut fuof ut uid. P* lrngare P fuemt P' 17 quad& * * P 18 & tn pmutar& m ras. in P 20 uino platanum B

18*

196 SAT. LIBRI 111

4 ipse Buffunderet sed forte ad notani saeculi sui non sufficit Hortensius, uir alioquin ex professo luollis et in praecinctu ponens oninem decorem. fuit enim uestitu ad munditiem curioso et ut bene amictus iret, faciem in speculo quaerebat, ubi se intuens togam 6 corpori sic adplicabat, ut rugas non forte sed industria locatas artifex nodus astringeret, et sinus ex compo-

5sito defluens modum lateris ambiret. is quondanTcum incederet elaboratus ad speciem, collegae de iniuriis diem dixit, quod sibi in angustiis obuius oflensu for- k> tuito structuram togae destruxerat, et capital putauit, quod in humero suo locum ruga mutasset.

6 Ergo koc praetermisso ad uiros uenio triumpha-

les, quos uictores gentium luxuria uicit, et ut taceam Gurgitem a deuorato patrimonio cognominatum, quia n insignibus uirtutis secutae uitia prioris compensauit aetatis, Metellus Pius in quam foueam luxus et superbiae successuum continuatione peruenit? et ne multis morer, ipsa de eo Sallustii uerba subieci ac

7Metellus in ulteriorem Hispaniam post aunum ^o regressus magna gloria, concurrentibus undi- que uirile et muliebre secus, per uias et tecta omnium uisebatur. eum quaestor C. Yrbinus aliique cognita uoluntate cum ad cenam in- uitauerant, ultra Romanum ac mortalium etiam 25 morem curabant exornatis aedibus per aulaea

20 fragm. histor. II 29 p. 139 ed. Kritzii

4 mundiciem corr. in mundiciam in B 6 fpcculo ponc- bat P 6 fic ******** P, fit B' 7 nodof corr. in nodif in B cftringeret P 8 nodu p (nodum latius Salmasius) 9 mcedere B 10 die om P' offenfo B 12 m numero fuo * P% ln umero fuo B, deinde logeu (sed e potest etiam pro c haberi) B 16 fequute, P mtia primi orif ut uid. P' 18

fucceffum B' 19 faluftu P at P 22 umli & muhebre B

n

fecuf corr. in fexu in B 28 gaiuf BP 24 ccna muita ff& P 26 mortaleu P' 26 aulea B

XHi 4-n 197

et insignia scaenisque ad ostentationem hi- stfionum fabricatis. simul croco sparsa humus8 et alia in modura templi celeberrimi. prae- terea tum sedenti in transenna demissum Vic-

b toriae simulacrum cum machinato strepitu tonitruum coronam ei imponebat, tum uenienti ture quasi deo supplicabatur. toga picta ple-9 rumque amiculo erat accumbenti, epnlae uero quaesitissimae neque per omnem modo pro-

louinciam sed trans maria, ex Mauritania uolu- crum et ferarum incognita antea plura genera. quis rebus aliquantam partem gloriae demp- serat, maximeque apud ueteres et sanctos uiros superba illa grauia indigna Romano im-

isperio aestimantes. haec Sallustius grauissimus alienae lnxuriae obiurgator et censor.

Accipite inter grauissimas personas non defuisse 10 luxuriaro. refero enim uobis pontificis uetustissimam cenam, quae scripta est in indice quarto Metelli illius

npontificis maximi in haec uerba ante diem nonum 11 kalendas Septembres, quo die Lentulus flamen Martialis inauguratus est, domus ornata fuit, triclinia lectis eburneis strata fuerunt, duobus tricliniis pontifices cubuerunt, Q. Catulus,

» M. Aemilius Lepidus, D. Silanus, C. Caesar, ♦♦♦♦*rex sacroruin, P. Scaeuola, Sextus****, Q. Cornelius, P. Volumnius, P. Albinouanus et L. lulius Caesar augur, qui eum inaugurauit, in tertio triclinio ropilia Perpennia Licinia

8 lmmodum B 4 trafenna B' dimiffum B 6 impone< bant P* 7 thure P, tun 2T quaTi do | eo B* 9 exquifi- tifTime P 16 Nec K falnftiuf P 17 & iiit P 1S uobif om. B 20 maximif ut uid. P nounm B 21 feptembnf Pf

22 martialif flam B 24 Quae catuluf corr. in Q • catulhif

iii B 26 g cefar P, O (corr. ut uid. ex C) Caefar B 2G lac. indicaui fconola P 27 uolummuf & 28 luciul BP mliaf B' angur om. P qm cnm B 29 popha B ppennina P

198 SAT. LIBRI 111

Arruntia uirgines Vestales et ipsius uxor Publi-

12cia flaminica et Sempronia socrus eius. cena

haec fuit: ante cenam ecbinos, ostreas crudas

Juantum uellent, peloridas, sphondylos, tur- um asparagos subtus, gallinam altilem, pati- 6 nam ostrearum peloridum, balanos nigros, balanos albos: iterum sphondylos glycoma- ridas urticas ficedulas, lumbos capruginos aprugnos, altilia ex farina inuoluta, ficedulas murices et purpuras. in cena suniina, sinciput io aprugnum, patinam piscium, patinam suminis, anates, querquedulas elixas, lepores, altilia

13assa, amulum, panes Picentes. ubi iam luxuriu tunc accusaretur, quando tot rebus farta fuit cena pontificum? ipsa uero edulium genera quam dictu 15 turpia? nam Titivs in svasione lbqis Fanniae obicit saeculo suo, quod porcum Troianum mensis inferant, quem illi ideo sic uocabant, quasi aliis iuclusis animalibus grauidum, ut ille Troianus equus

14 grauidus armatis fuit. exigcbat boc quoque illa gulae so intemperantia, ut et lepores saginarentur teste Var-

KONK, qui DE AQRl CVLTVUA LIHUO TERTIO CUm de

leporibus loqueretur sic ait hoc quoque nuper in- stitutum, ut saginarentur, cuiu exceptos e

16 fragm. or. Roin. ed Meyer (Duebner) p. 168 23 III 12, 5

1 aruntia B 2 flamimca*** P ccna P, caena B 8 autocyna BP, antecoena Sahnasius ad uit. uordia.i. iun. 21 4 fphondilof P 6 patina ex oftrearfi BP em. uulgo 6 pala- nol mgrof B' 7 fpnoudilof P glycoinerides /. Outhcrius dc iure pontificio I 26 8 ficedilaf P caprugineos ucl capru- ginoi Salm. exerc. Plin. p. 323 a. G: capraginef BP 9 apru- gnum B' altiba & fa|na muoluta | cedulaf mun|& purpuraf 1 1 cena fumma | finciput • apri|num add. B™: scd rcsccto marainc aliquot Htterulae perierunt 10 ct 14 c^na P 12 an&ef B' querque * dulaf P 16 edulii b genera om. P' 16 citiuf P 17 troiamf P 18 llh | deo B 21 ut om. P* 23 fic ait om. B'

XIII 12-16 XIIH 1-4 199

leporario condant in caueis et loco clauso faciant pingues. sicui hoc mirum uidetur, quodlS ait Varro lepores aetate illa solitos saginari, accipiat aliud, quod maiore admiratione sit dignum, cochleas ssaginatas, quod idem Yarro in eodem libro refert uerba ipsa qui uolet legere, ubi quaerere debeat indi- caui. neque ego nunc antiquitati nos praeferendos uel 16 comparandos dico, sed respondi obiurganti Horo ad- serens uti res habet, maiorem illis saecnlis deliciarum

tocuram fuisse quam nostro.'

Subiecit Furius Albinus, antiquitatis non minusXIIII quam Gaecina peritus 'miror te' inquit 'Albine, non retulisse, quanta illis affiuentia marinarum procurari 'solita fuerit copiarum, cnins relatu maximam conui-

i5uiorum nostrorum sobrietatem doceres'. et Gaecina 'profcr* inquit *in medium, quae de hac quoque parte lcctu coinpcristi. ultra oinnos oniin pollcs momoria uctustatis'. et Furius sic ingrcssus est 'uetustas qui-2 dein nobis semper, si sapimus, adoranda cst. illa

«o quippe saecula sunt, quae hoc imperium uel sanguine uel sudore pepererunt, quod non nisi uirtutum faceret ubertas sed, quod fatendum est, in illa uirtutum abundatia uitiis quoque aetas illa non caruit, e quibus non nulla nostro saeculo moruni sobrietate correcta

» sunt. et de luxn quidem illius temporis circa marinas 3 copias dicere iustituerani, sed quia in adsertionem nostrae emendationis alia ex aliis proferenda se sug- gerunt, de piscibus non omitto sed differo, dum de alia lasciuia, qua nunc caremus, admoneo. dic enim4

so Hore, qui antiquitateni nobis obicis, ante cuius tri- clinium modo saltatricem uel saltatorem te uidisse

1 condft P, quondam B 2 faciam P'B 8 accipiat illud P 4 cocleaf P, clocleaf B 7 c in nc in ras. in P 9 diliciarmn B' 12 non om. B' 18 mannarfl om. P'

14 fnennt B' relaxatu P 17 omnef om. P' 18 *fic P 21 faceret — 22 uirtutum add. Bm 23 nunc armt B> 26 ' adfertione P 27 fe * P 29 enim oro qui B

200 BAT. LIBRI III

meministi? at inter jllos saltatio certatim uel ab honestis adpetebatnr. ecce enim ut ab illo ordiar tempore, qnod fuit optimis moribus, inter duo bella Punica ingenui, quid dicam ingenui, filii senatorum in ludnm saltatorium commeabant, et illic crotala 5

Sgestantes saltare discebant. taceo quod matronae etiam saltationem non inhonestam putabant, sed inter probas quoque earum erat saltandi cura, dum modo non curioaa nsque ad artis perfectionem. quid enim iat Sallvstivs psallere saltare elegantius quam 10 necesse est probae? adeo et ipse Semproniam reprehendit non quod saltare sed quod optime

6seierit. nobilium uero filios et, quod dictu nefas est, filias quoque uirgines inter studiosa numerasse sal- tandi meditationem testis est Scipio Africanvs Aemi- 15 lianvs, qui in ORATIONE contra leqbm ivdiciabiam

7Tjb. Gracchi sic ait docentur praestigias inbo- nestas, cum cinaedulis et sambuca psalte- rioque eunt in ludum histrionum, discunt can- tare, quae maiores nostri ingenuis probroso ducier uoluerunt: eunt, inquam, in ludum salta- torium inter cinaedos uirgines puerique in- genui. haec cum mihi quisquam narrabat, non poteram animum inducere, ea liberos suos ho- mines nobiles docere, sed cum ductus sum in 25 ludum saltatorium, plus medius fidius in eo ludo uidi pueris uirginibusque quinquaginta, in his unum — quod me rei publicae maxiine

10 CatiliD. 25, 2 17 fragm. or. Rom. ed. Meyer (Duebner) p. 104

2 app&ebutur B 6 fuUoriuiu B crotaha B 7 falu- tahonem B' 10 faluftiuf P pfaltare B 11 -: j>bere adeo P eft proba eft B 16 emilianuf P 17 tibern P

18 cmeduhf B fabuca* | P 20 probo B 21 faltonum B 22 cmedof B 26 doctuf B' 26 fiduf B' 27 quinquaginta Oudianusi quingenhf P, qumgenta B

xun 6-12 201

miseritum est — puerura bullatura, petitoris filium non minorem annis duodecim, cum cro- talis saltare quam saltationem impudicus ser- uulus honeste saltare non posset. uides quem8 5 ad modum ingemuerit Africanus, quod uidisset cum crotalis saltantem filium petitoris id est candidati, quem ne tum quidem spes et ratio adipiscendi magi- stratus, quo tempore se suosque ab omni probro debuit uindicare, potuerit coercere, quo minus faceret,

10 quod scilicet turpe non habebatur.

Ceterum superius pleramque nobilitatem haec9 propndia celebrare conquestus est. sic nimirum M. Cato senatorem non ignobilem Gaelium spatiatorem et Fescennium uocat eumqne staticulos dare his

15 nerbis ait descendit de cantherio, inde stati- culos dare, ridicularia fundere et alibi in eundem praeterea cantat ubi collibuit, interdum Grae- cos uersns agit, iocos dicit, uoces demutat, staticulos dat. haec Cato, cui, ut uidetis, etiam 10

»© cantare non serii hominis uidetur, quod apud alios adeo non inter turpia numeratum est, ut L. Sulla, uir tanti nominis, optime cantasse dicatur. ceterum histri- 11 ones non inter turpes habitos Cicero testimonio est, quem nullus ignorat Roscio etAesopo histrionibus

« tam familiariter usura, ut res rationesque eorum sua sollertia tueretur, quod cum aliis multis tum ex epi- stulis quoque eius declaratur. nam illam orationem 12 quis est qui non legerit, in qua populum Romanum

16 fragm. p. 58 Iordan

2 XII B 8 qoem B 6 mgemitu efb B 8 probo B

9 indicare b 11 pleruq. P 12 M sena|torem B 13 Cae- Hom Meursius ex GeUio I 15, 9: caecihum BP 14 fefcen-

Dinm B uocant B 16 canteno P fatticulof B 16 ndi- cnla P 18 uerfuf ait B 21 adeo om. P luciuf BP filla P, fjlla B 22 * tanh P 26 epiftolif BP

202 SAT. LlBUl 111

obiurgat, quod Roscio gestum agente tuinultuarit? et certe satis constat contendere eum cum ipso histri- one solitum, utrum ille saepius eandem sententiam uariis gestibus efficeret an ipse per eloquentiae copiam sermone diuerso pronuntiaret. quae res ad hanc artis 6 suae fiduciam Roscium abstraxit, ut librum conscri- beret, quo eloquentiam cum histrionia compararet.

13 is est Roscius, qui etiam L. Sullae carissimus fuit, et anulo aureo ab eodem dictatore donatus est tanta autem fuit gratia et gloria, ut mercedem diurnam de 10 publico mille denarios sine gregalibus solus acceperit.

14 Aesopum uero ex pari arte ducenties sestertium reli- quisse filio constat.

Sed quid loquor de liistrionibus, cum Appius Claudius, uir triumphalis, qui Salius ad usque senec- 15 tutem fuit, pro gloria optinuerit, quod inter collegas optime saltitabat?

15 Ac priusquam a saltatione discedo illud adiciam, uno eodemque tempore tribus nobilissimis ciuibus non modo studium saltandi sed etiam, si dis placet, peri- 20 tiam, qua gloriarentur, fuisse, Gabinio cousulari. Ciceronis inimico, quod ci etiam Cicero non dissimu- lanter obiecit, et M. Caelio, noto in turbas uiro, quem idem Cicero defendit, et Licinio Crasso, Crassi eius, qui apud Parthos extinctus est, filio. 25

XV Sed de saltatione ueteruni ad praedae marinae transire luxum Liciniorum me nomen admonuit, quos Murenas cognoininatos, quod hoc pisce eifusissime 2 delectati sint, satis constat. huic opinioni M. Varro consentit adserens eodem modo Licinios appel- ao latos Murenas, quo Sergius Orata cognomi-

1 rofcio ut uid. B' tumultuaucnt P 4 + * * * * uarnf P 7 quod h' 8 lucio 1U> AII9 1\ fyllae B 12 fe^er- ciu V 14 apiuf B 16 quia ni fallor B' ufque ad P 20 ftudiu* V 21 Gannio P, gauiuio B 22 ei om. B

23 marco BP *ceho P uiro om. B 27 ammonuit B quaf B' 29 funt P

XIHI 18-16 XV 1—7 203

natus est, quod ei pisces, qui auratae uocan- tur, carissimi fuerint hic est Sergius Orata,3 cjui primus balneas pensiles habuit, primus ostrearia in Baiano locauit, primus optimum saporem ostreis

s Xucrinis adiudicauit. fuit autem aetate L. Grassi illius diserti, qui quam grauis et serius habitus sit, ctiam Cicero docet. is tamen Crassus, uir censorius4 — nam cum Cn. Domitio censor fuit — cum supra ceteros disertus haberetur, essetque inter clarissimos io ciues princeps, tamen murenam in piscina domus suae mortuam atratns tamquam filiam luxit. neque id 5 obscurum fuit, quippe collega Domitius in senatu hoc ei quasi deforme crimen obiecit, neque id con- iiteri Crassus erubuit sed ultro etiam, si dis placet,

l* gloriatus est censor, piam affectuosamque rem fecisse se iactitans. piscinas autem quam refertas habuerint6 pretiosissimis piscibus Romani illi nobilissimi prin- cipes, Lucullus Philippus et Hortensius, quos Cicero piscinarios appellat, etiam illud indicium est,

«o quod M. Vabro in lihro de agri cvltvra refert M. Catonem qui post Vticae periit, cum heres testamento Luculli esset relictus, pisces de piscina eius quadraginta milibus uendidisse. accersebantur autem murenae ad piscinas nostrae7

2 • urbis ab usque freto Siculo, quod Rhegium a Mes- sana dispescit. illic enim optimae a prodigis esse crcduntur tam, Hercules, quam anguillae, et utraeque

19 Cic. ad. Attic. 1 19, 6 et 1 20, 3 20 III 2, 17

2 kanflitm P 4 o])timuf ut uid. P' 5 lucij P, lucn B 8 goeo BP doraicio P 9 difTertaf B 10 pifcmam B 11 adtractuf B 12 domicmf P 16 affechofamq. BP, em. uulgo 17 nobiliffimi in ras. in P 18 Lucnllns Zeunius: luciliuf BP 20 marcuf BP 21 marcara BP qui pofhce penit P ubicao B' 22 lucilij 2', lnciln B rehctof B 23 uendidiffft BP 24 Accerfabantur B 26 regium BP

26 dispescit Scriuerius: refpicit P, defpicit B 27 herculif

BP, em. uulgo

"f

.:*. ..x.xL.:ur, Latine flutae,

. ^- >.ie torrefactae curuare

.— -c-^k Jesinuut atque ita

, rQiiiuerare uelim, quam

-• ;^r=:iis e freto Siculo nobi-

ot ».'-131 quid M. Vakro in

_ s_- > i»K ADMiitANms dixerit

, . ;-4-.ie inquit manu capi

... mj iu sumnia aqua prae

5

1U

<u ;o^i neget indomitain apud

.c. . ;>. uallatam gulum fuisse,

uor. iuitrumenta luxuriae com

i*--* i-^ Uouiae piscis, ut peregre

„*■ :^ Pl.iNlvs 0. Oaesarem dic- i.,

.ajiiles cenas populo daret,

_ ... • ^i i Gauio Hirrio ad pondus

^ £.:r:i uillam quamuis non amplani

^^ jrvpier uiuaria, quae habuit, qua-

""^,..-. i*u±3 Jatam.

"^ _:>::. queiu maria prodigis nutriunt,

.t :v.j^ euasit et ut liqueat seciuido

- •.-:« nomeii huius piscis fuis&c, ac-

- > .:ee:S eius Plavtvs in fabuhi quae

-., .k.a ex persona parasiti

L*0

.- - *

v::; i:i

,svr K P^°tV BP 3 *e om- H inergire li'

* ■;" "r* 5 frie B 6 fiatt 6 M. om. 1\ niarcui

*** *\ .^ p 1 niferibit B 8 inquit pupirmi' P

' V \.Te m 2J 10 llutentur P: tlui corr. in fluant

— "* . A ^ K ceciliuf /' gullutum B' 15 gaiuin

a-' 16 * * *ceiiaf P 17 birn ♦ o (uid. fuisse m)

"T"I./aiIIaui B -0 se*>tertio Gronouius: fefterciu P,

* "v* *i accwenfer tic BP 26 I3ucaria JiUscheliits:

XV 8-10 XVi 1-6 206

quis est mortalis tanta fortuna affectus umquam 2 qua ego nunc suin, cuius haec uentri portatur

pompa? uel nunc, qui mihi in mari accipenser latuit antehac, 5 cuius eco latus in latebras reddam raeis dentibus

et mambus.

et ne uilior sit testis poeta, accipite assertore ClCE-3 rone in quo honore fuerit hic piscis apud P. Scipi- onem Africanum illum et Numantinum. haec

io sunt in dialogo de fato uerba Ciceronis nam cum4 esset apud se ad Lauernium Scipio unaque Pontius, adlatus est forte Scipioni accipenser, qui admodum raro capitur, sed est piscis, ut ferunt, in primis nobilis. cum autem Scipio

lsunum et alterum ex his, qui eum salutatum uenerant, innitauisset, plurcsque etiam in- uitaturus uideretur, in aurem Pontius cScipio' inquit 'uide quid agas, accipenser iste pauco- rum hominum est. nec infitias eo, temporibus5

80 Traiani hunc piscem in magno pretio non fuisse teste Plinio Secvndo, qui in Natvrali historia cum de hoc pisce loqueretur sic ait nullo nunc in honore est, quod equidem miror cum sit perrarus in- uentu. sed non diu stetit haec parsimonia. nam6

«5 temporibus Seueri principis, qui ostentabat duritiam

10 p. 688 Orelli 21 VIIII 60

1 quis e*st mortalis tam bona fortuna adfectus limquam quam ego nunc sum, quoius haec dapsilis uentrf portatur poropa | uel nunc hic, qui mihi fn marid — acipe*nser latuit ^ntehac | quoius lAtns in latebros re*ddam ego raeis d^ntibus et mali8 lhtschelius opiisc. III 197 4 prior c in accipenfer dehta in r, ancipenfer B 7 affertorem ciceronem B 8 pu- bhum BP 11 ad leuenmum B 12 prior c in accipenfer delcta in P, accipenfer B 16 muitauiffet P' 18 acipenfer P 19 mficiaf B 20 **traiani P 21 phnio plimo B 28 fit paruuf P, fit pauuf B 25 & temporibuf B

206 SAT. LIBRI 111

morum, Sammonicvs Serenvs, uir saeculo suo doctus, cum ad principem suum scriberet, faceretque de hoc pisce sermonem, uerba Plinii, quae superius posui,

7praemisit, et ita ipse subiecit Plinius, ut scitis, ad usque Traiani imperatoris uenit aetatem. o nec dubium est, quod ait nullo honore hunc piscem temporibus suis fuisse uerum ab eo disci. apud antiquos autem in pretio fuisse ego testimoniis palam facio uel eo magis, quod gratiam eius uideo ad epulas quasi post- 10 liminio redisse, quippe qui, dignatione uestra cum intersum conuiuio sacro, animaduertam hunc piscem acoronatis ministris cum tibicine introferri. sed quod ait Pliuius de accipen- seris squamis, id uerum esse maximus rerum is naturalium indagator Nigidivs Figvlvs ostendit, in cuius libro de animalibvs qvarto ita positum est 'cur alii pisces squama secunda, accipenser

8aduersa sit.' haec Sammonicus, qui turpitudinem conuiuii principis sui laudando notat, prodens uenera- *o tionem, qua piscis habebatur, ut a coronatis inferretur cum tibicinis cantu, quasi quaedam non deliciaruni

9sed numinis pompa. sed ut minus miremur accipen- serem graui pretio taxari solitum, Asinius Celer, uir consularis, ut idem Sammonicvs refert, mullum 25 unum septem milibus nummum mercatus est. in qua re luxuriam illius saeculi eo magis licet aesti- mare, quod Plinivs Secvndvs temporibus suis negat facile mullum repertum, qui duas pondo libras excederet. at nunc et maioris ponderis so lOpassim uidemus et pretia haec insana nescimus. nec

28 Vlin 64

3 ueba P Buperius] Jeruionif P 4 ipfe om. B 10 uidea I? 11 nra cu P 14 acipoufenf (P) 16 maximusj diximuf P 18 acipeufer (P) 19 fit hic B 23 acipenfe- rem (P) 26 VI milibus Franciscus Iunius ndnioy P

XVI 7-14 207

contenta illa ingluuies fuit maris sui copiis. nam Optatus praefectus classis, sciens scaruin adeo Italicis littoribus lgnotum, ut nec nomem Latinum eius piscis habeamus, incredibilem scarorum multitudinem uiuariis

s nauibus huc aduectam inter Hostiam et Campaniae litus in mare sparsit, miroque ac nouo exemplo pisces iu mari tamquam in terra fruges aliquas seminauit, idemque, tamquam summa in hoc utilitatis publicae uerteretur, quinquennio dedit operam ut, siquis inter

loalios pisces scarum forte cepisset, incolumem con- festim et inuiolatum mari redderet.

Quid stupemus captiuam illius saeculi gulam ser- 11 uisse mari, cum in magno uel dicam mazimo apud prodigos honore fuerit etiam Tiberinus lupus et

uomnino omnes ex hoc amni pisces? quod equidem 12 cur ita illis uisum sit ignoro, fuisse autem etiam M. Varro ostendit, qui enumerans, quae in quibus Italiac partibii8 optinia ad uictum gignantur, pisci Tiberino palmam tribuit his uerbis iu libro IIervm

mHVMANARVM vndecimo ad uictum optima fert ager Campanus frumentum, Falernus uinum, Cassinas oleum, Tusculanus ficum, mel Taren- tinus, piscem Tiberis. haec Varro de omnibus 13 scilicet huius fluminis piscibus, sed inter eos, ut supra

jfidixi, praccipuum locurn lupus tenuit, et quidcm is; qui inter duos pontes captus esset. id ostenduntl4 cum multi alii tum etiam C. Titivs, uir aetatis Luci- lianae, in oratione, qva legem Fanniam svasit. cuius uerba ideo pono, quia non solum de lupo

28 p. 157 fragiu. or. Rom. ed. Meyer (Duebner)

1 llla * * * | P fuit om. P' marif fui corr. in marinif Inif in B 2 optatus Gelenius: optanuf JB, optum P fc&-

v rum B ltahcif * P 3 htoribuf B 4 fcarorum B 6 ad- uecta B 10 coepifTft mcolumen B 16 omm B' 17 marcuf BP 20 refert B 22 cafiuaf BP 26 hif P 26 ~ ld P 27 ante cum eras. cum in P gaiui BP

208 SAT. LIBRI III

inter duos pontes capto erunt testimonio, sed etiam mores, quibus plerique tunc uiuebant facile publica- bunt. describens enim homines prodigos in forum ad iudicandum ebrios commeantes, quaeque soleant inter

15 se sermocinari, sic ait ludunt alea studiose, deli- 6 buti unguentis, scortis stipati. ubi horae de- cem sunt, iubent puerum uocari, ut comitium eat percon«tatum, quid in foro gestum sit, qui suaserint, qui dissuaserint, quot tribus iusse- rint, quot uetuerint. inde ad comitium uadunt, io ne litem suam faciani dum eunt, nulla est in angiporto amphora quam non impleant, quippe

16qui uesicam plenam uini habeant. ueniunt in comitium, tristes iubent dicere. quorum nego- tium est narrant, iudez testes poscit, ipsus it i6 minctum. ubi redit, ait se omnia audiuisse, tabulas poscit, litteras inspicit: uiz prae uino sustinet palpebras. eunt in consilium. ibi haec oratio 'quid mihi negotii est cum istis nugatoribus, quin potius potamus inulsuni*> miztum uino Graeco, edimus turdum pinguem bonumque piscem, lupum germanum, qui inter

17duos pontes captus fuit? haec Titius. sed et Lvcilivs, acer et uiolentus poeta, ostendit scire se hunc piscem egregii saporis, qui inter duos pontes s* captus esset, eumque quasi ligurritorem catillonem appellat, scilicet qui proxime ripas stercus iusectaretur. proprie autem catillones dicebantur qui, ad polluctum Herculis ultimi cum uenirent, catillos ligurribant

18Lucilii uersus hi sunt »o

1 fed &iain morcf iterat B' 4 hcbriof B 5 aleaduofc B' 16 dicunt ludcx V lpfum fit B 17 Ubula P 18 palpebaf V Gunti m confiho P, eunti m confihum B

20 nugatibuf corr. in nugacibuf P quin potius Maduigius ad Cic. fin. IIII 8, 20: potiuf (potuf B) quam BP 21

turdum P 28 poteT P 24 luchuf P' 26 catilloea B'

28 polluctum B 29 ultimi conuenirent BP'

XVI 16—18 XVII 1—4 209

fingere praeterea adferri quod quisque uolebat illum sumina ducebant atque altilium lanx: hunc pontes Tiberinus duo inter captus catillo.

Longum fiat, si enumerare uelira, quot instru-XVII

5 menta gulae inter illos uel ingenio excogitata sint uel studio confecta. et hae nimirum causae fuerunt, propter quas tot numero leges de cenis et sump- tibus ad populura ferebantur, et imperari coepit, ut patentibus ianuis pransitaretur et cenitaretur,

io sic oculi8 ciuium testibus factis luxuriae modus fieret. prima autem omnium de cenis lex ad populum Orchia2 peruenit, quam tulit C. Orchius tribunus plebi de senatus sententia tertio anno quam Cato censor fuerat. cuius uerba, quia sunt prolixa, praetereo, summa

is autem eius praescribebat numerum conuiuarum. et3 haec est lex Orchia, de qua Cato mox orationibus 8ui8 uociferabatur, quod plures quam praescripto eius cauebatur ad cenam uocarentur. curaque auctoritatem nouae legis aucta necessitas imploraret,

to post annum uicesimum secundum legis Orchiae Fannia lex data est, anno post Romam conditam secundum Gellii opinionem quingentesimo nonagesimo secundo. de hac lege Sammonicvs Serenvs ita refert lex4 Fannia, sanctissimi Augusti, ingenti omnium

s5ordinum consensu peruenit ad populum, neque eam praetores aut tribuni, ut plerasque alias, sed ex omnium bonorum consilio et sententia

1 iocert. 48 Luc. Muelleri

8 Tiberinu Dousa: tibennof B et in ras. P 4 fiet b quod Jf 5 excogitah 1¥ 7 et 11 cen\£ Pb 7 fumhbnf B' 8 referebantur B lmpenan B c^pit 1\ caepit B 9 ceni- taretur P ac anie bic add. Zeunim 12 G- om. B'P clior- chiuf B' plebif B relicto uacuo spatio de om. P 13 quo | cato B 15 eiuf om. B' 17 quam praeflo eiuf B 18 c^nam P 21 lata b 22 octoffefimo octano BP% em. Pighius 23 fommomcuf ut uid. B' 24 Tanctiffimi om. P

Maoeobiti 14

210 SAT. LIBBI ni

ipsi consules pertulerunt, cum res publica ez luzuria conuiuiorum maiora quam credi potest detrimenta pateretur, si quidem eo res redierat, ut gula inlecti plerique ingenui pueri pudici- tiam et libertatem suam uenditarent, plerique 6 ez plebe Bomana uino madidi in comitium uenirent et ebrii de rei publicae salute consu- 51erent haec Sammonicus. Fanniae autem legis seue- ritas in eo superabat Orchiam legem, quod in supe- riore numerus tantum modo cenantium cohibebatur, 10 licebatque secundum eam uni cuique bona sua inter paucos consumere, Fannia autem etiam sumptibus modum fecit assibus centum, unde a Lucilio poeta fesiiuitatis suae more centussis uocatur.

6 Fanniam legem post annos decem et octo lez is Didia consecuta est eius ferundae duplez fuit causa, prima et potissima ut uniuersa Italia, non sola urbs, lege sumptuaria teneretur, Italicis existimantibus Fan- niam legem non in se sed in solos urbanos ciues esse conscriptam; deinde ut non soli qui prandia cenasue *o maiore sumptu fecissent, sed etiam qui ad eas uocitati essent atque omnino interfuissent, poenis legis tene- rentur.

7 Post Didiam Licinia lez lata est a P. Licinio Orasso Diuite, cuius ferundae probandaeque tantum 95 studium ab optimatibus impensum est, ut consulto senatus iuberetur, ut ea tantum modo promulgata

cf. IV 12 Luc. Muelleri

1 cimfulef B & luxuna B 3 paterentur B'

4 lllecti bP 7 hebrei B' 8 haec fammonicuf om. P

fame B' 9 legem om. P 10 cynanhum P 12 fumtibuf B' 16 confequuta P ferendae P, ferunde, Bt supra u add. e

m b caufa fuit P, fuit fuit caufa B 18 fuptuaria 2?,

sutuana b 20 cgnafue P 21 maioref \ti uid. P' fumtu B 22 penif P 24 data P a pubho B: apud bho P' Licinio om. P 25 ferendae P

XVII 6-11 211

priusquam trinundino confirmaretur, ita ob omnibus obseruaretar quasi iam populi sententia comprobata. lex uero haec paucis mutatis in plerisque cum Fannia 8 congruit. in ea enim ferenda quaesita est nouae legis

s auctoritas exolescente metu legis antiquioris ita, Her- cules, ut de ipsis duodecim tabulis factum est, quarum ubi contemni antiquitas coepit, eadem illa, quae illis legibus cauebantur, in alia latorum nomina transierunt. sed legis Liciniae summa ut Kalendis Nonis9

lonundinis Romanis cuique in dies singulos tri- ginta dumtaxat asses edundi causa consumere liceret, ceteris uero diebus, qui excepti non essent, ne amplius daretur apponeretur quam carnis aridae pondo tria et salsamentorum

ispondo libra, et quod ex terra uite arboreue sit natum. uideo quid remordeat. ergo indicium 10 sobrii saeculi est, ubi tali praescripto legum coercetur expensa cenarum? non ita est. nam leges sumptua- riae a singulis ferebantur, quae ciuitatis totius uitia

20 corrigerent, ac nisi pessimis effusissimisque moribus uiueretur, profecto opus ferundis legibus non fuisset. uetus uerbum [est] leges inquit bonae ex malis moribus procreantur.

Has sequitur lex Gornelia et ipsa sumptuaria, 11

15 quam tulit Cornelius Sulla dictator, in qua non conuiuiorum magnificentia prohibita est nec gulae modus factns, uerum minora pretia rebus imposita, et quibus rebus, di boni, quamque exquisitis et paene incognitis generibus deliciarum! quos illic pisces,

so quasque offulas nominat, et tamen pretia illis minora

3 implenfque B' 4 eft om. P 6 ezobefcente P

meto B' 7 contSpm P cepifc P llliuf BP, em. uulgo 11 afTef^edandi P, effe focundi B1 13 eff& B' daretar om. P 16****|pondo P uitae B' 18 exponfa P' c^narnm P fumtuari^ B' 20 effufiffimifque om. P 22 est dekni 24 fomtaana B' 25 filla 1\ fylla B 27 facto^ P 28 reb; om. B poene B 29 deliciaru * P 30 effulaf B'

14*

212 SAT. LIBRI III

constituit! ausim dicere, ut uilitas edulium animoa hominum ad parandas obsoniorum copias incitaret et gulae seruire etiam, qui paruis essent facultatibus, 12po88eni dicam plane quod sentio. adprime luxuriosus mihi uidetur et prodigus, cui haec tanta in epulis uel 5 gratuita ponantur. itaque tanto hoc saeculum ad omnem continentiam promptius, ut pleraque harum rerum, quae Sullana lege et uulgo nota comprehen- duntur, nemo nostrum uel fando compererit.

13 Sulla mortuo Lepidus consul legem tulit et 10 ipse cibariam — Cato enim sumptuarias leges ci- barias appellat.

Dein paucis interiectis annis alia lex peruenit ad populum ferente Antio Restione. quam legem, quamuis esset optima, obstinatio tamen luxuriae et 15 uitiorum firma concordia nullo abrogante irritam fecit. iliud tamen memorabile de Restione latore ipsius legis fertur, eum, quoad uixit, foris postea non cenasse, ne testis fieret contemptae iegis, quam ipse bono pu- blico pertulisset. 20

14 His legibus adnumerarem edictum de sumptibus ab Antonio propositum, qui postea triumuir fuit, ni indignum crederem inter cohibentes sumptum Antonio locum facere, cuius expensae in cenam solitae con- ferii sola unionis a Cleopatra uxore consumpti aesti- xs

15matione superatae sunt. nam cum Antonius quicquid mari aut terra aut etiam caelo gigneretur, ad satian- dam ingluuiem suam natum existimaus faucibus ac dentibus suis subderet, eaque re captus de Romano imperio facere uellet Aegyptium regnum, Cleopatra 30 uxor, quae uinci a Romanis nec luxuria dignaretur,

2 parandof P' et om. P S ease b 6 gratuitaf B' 8 filiana P, fyllana B 10 filla P, fylla B 1 1 fumtuanaf B' 13 * * annif P 18 rec^naffe B 19 contemt§ B' 21 fum- tibuf & 23 fumtum B' 24 cena P 26 confumti B' 27 aut ante etiam om. P' terrae B' caelo om. P facien| da P, fatiendam B' 28 facibnf B' 30 ^giptin P

xvii i8-i8 xvm 1 213

sponsione prouocauit, insumere se posse in unam cenam sestertium centies. id mirum Antonio uisum, 16 nec moratus sponsione contendit, dignus sculna Mu- natio Planco, qui tam honesti certaminis arbiter s elcctus est. altera die Cleopatra pertemptans Anto- nium pollucibilem sane cenam parauit, sed quam non uiiraretur Antonius, quippe qui omnia, quae appone- bantur, ex cotidianis opibus agnosceret. tunc reginal7 adridens fialam popoacit, cui aceti non nihil acris

loinfudit atque illuc unionem demptum ex aure altera festinabunda demisit eumque mature dissolutum, uti natura est eius lapidis, absorbuit, et quamuis eo facto sponsione uicisset, quippe cum ipsa margarita centies sestertium sine contentione eualuisset, manum tamen

|r» et ad alterius unionem auris similiter admouit, nisi lMunatiu8 Plancus iudex seuerissimus superatum An- toniuru mature pronuntiasset. ipse autem unio cuius fuerit maguitudinis inde colligi poterit, quod, qui superfuit, postea uicta regina et capta Aegypto Romam <lelatu8 dissectusque est et factae ex una margarita duae inpositaeque simulacro Veneris ut monstruosae magnitudinis in templo, quod Pantheum dicitur/

Adhuc dicente Furio secundae mensae inlata bel-XVIII laria nouo sermoni principinm dederunt. Symmachus cnim adtrectans manu nuces 'uellem' inquit *ex te audire, Serui, tanta nucibus nomina quae causa uel origo uariauerit aut, unde, tot mala cum hac una appellatione uocitentur, fiunt tamen seorsum diuersa tam uocabulo quam sapore. ac prius de nucibus

2 cena ****? fefbercm BP 8 munacio P, manutio

n

2f 6 ptSptaf P 6 c^na P paruit P> 8 **t*opib; P 9 adndeDf regina P, detnde fiham B 10 demtum B 18 sponaionem b uiafT& B' 15 ulteriuf B* umonif aurem BP, em. Ormouius admonmt B 16 niunacmf P fupera- tum — <pnuntiaff<fc add. Pm 17 unio om. P 18 poterat B 19 $gipto P 20 dcfectufq. P 21 impofit§q. B 22 pan- thcon b 24 nom B' fimmachuf B

214 SAT. LlBRl III

absoluas uolo, quae tibi memoria crebrae lectionis 2 occurrunt.' et Seruius enux ista iuglans secundum non nullorum opinionem a iuuando et a glande dicta existimatur. Qavivs uero Bassvs in libro de 3 signific atione verborvm koc refert iuglans arbor 5 proinde dicta est ac louis glans. nam quia id arboris genus nuces habet, quae sunt sua- uiore sapore quam glans est, hunc fructum antiqui illi, qui egregium glandique similem ipsamque arborem deo dignam existimabant, 10 louis glandem appellauerunt, quae nunc lit- 4teris interlisis iuglans nominatur. Cloativs autem Vervs in libro a Graecis tractorvm ita memorat iuglans — D praetermissum est — quasi Diuglans id est Jcbg (IdXavog sicut Tlieo- 15 phrastus ait Idia di t&v 6qivo>v ct iv roig raoYotg ov fpvstaij tSQifiiv&og nqivog yiXvQtj aq>d(>xr} xaQva, ij xal dibg (idXavog. hanc Graeci etiam basilicam uocant.

5 Nux haec Abellana seu Praenestina, quae est »0 eadem, ex arbore est quae dicitur corylus, de qua Yergilius dicit corjlum sere. est autem natio ho- minum iuxta agrum Praenestinum qui Carsitani uocantur aitb r&v xaQvcov, cuius rei meminit Varro in logistorico, qui inscribitur Marivs de fortvna: u

6 inde scilicet Praenestinae nuces. est et illud apud Naevivm in fabula Ariolo

16 noD lnueuiO 22 Georg. II 299

2 fecundum uulloram B' 4 gabiui' BP 9 graudiq. B' fimihaeui (sed tertia i delcta ut uid.) B 12 mf li * fif P

lugulanf B' 14 mgulanf • di • P, lugulanf (posterior u del.) de B 15 dnuglanf BP AIOC B toophraftuf P' 1G

OPINQMA €N P 17 <DY€TA€ T6P6BINTOC B <DIAY|PG A<DAKH KAPIA • H P, deinde KAI BP 21 corilof P 24 KA- PION P, deinde cuif B' 26 di fortuna B 26 llluin B'

27 nem9 Pt neuium B

XVIII 2-8 215

quis heri apud te? Praenestini et Lanuuini hospites. suopte utrosque decuit acceptos cibo, alteris inanem bulbam madidam dari, s alteris nuces in procliui profundere.

hanc autem nucem Oraeci Ponticam uocant, dum una quaeque natio indit huic nuci nomen ex loco, in quo nascitur copiosior.

Nux castanea, de qua Vergilius 7

10 castaneasque nuces,

uocatur et Heracleotica. nam uir doctus Oppivs in libro quem fecit de silvestribvs arboribvs sic ait Heracleotica haec nui, quam quidam casta- neam nominant, itemque Pontica nux atque

tsetiam quae dicuntur basilicae iuglandes ger- mina atque flores agunt similiter isdem tem- poribus, quibus Graecae nuces.

Nunc dicendum est, quae sit Graeca nux/ ac8 simul hoc dicens amjgdalam de lance tulit et osten-

10 dit. fnux Graeca haec est, quae et amygdale dicitur, sed et Thasia eadem nux uocatur. testis est Cloa- tivs in Ordinatorvm Graecorvm libro qvarto, cum sic ait nux Graeca amjgdale. Atta uero in

SVPPLICATIONE

15 nucem Graecam

inquit

fauumque adde quantum libet.

1 u. 17 p.9ed.2Ribbeckii 10 eclog. 1152 25 p. 163ed.2Ribb.

1 qoi b 3 foapte B' 4 altenuf corr. in alterif in B bulgam BenUeius (Mus. Bhen. 1881, 325), vulvara Scriuerius, bulbum Pontanua mandendam Bentleius l. h 5 profundiev Scriuerius 11 nocantnr B' opiuf BP 14 uocaut P

16 hisdem b 19 amigdala P 20 et 23 amigdale P 22 originationum Graecarum Scriucrius 26 mquit fabumq. BP cf. Ilermannus laudatus a liibbeckio

216 SAT. LIBltl III

9 Nucem molluscam licet hiemis nobis tempu* inuideat, tamen quia de nucibus loquimur, indictam non relinquamus. Plavtvs in Galcbolo sic eiua meminit

molluscam nucem 5

super eius dixit impendere tegulas.

lOecce Plautus nominat quidem, sed quid sit nux mol- lusca non exprimit. est autem Persicum, quod uulgo uocatur, ct mollusca nux dicitur scilicet, quod ceteris

11 omnibus nucibus mollior sit. huius rei idoneus ad- 10 sertor est Sveivs uir longe doctissimus, in idyllio, quod inscribitur Moketvm. nam cum loquitur de hortulano faciente moretum, inter cetera quae eo mittit et hoc pomum mitti ait his uerbis

12 admisce orbi cauo silicis ficulnea partim 15 partim Persica, quod nomen sic denique fertur propterea, quod qui quondam cum rege potenti, nomine Alexandro Magno, fera proelia bello

in Persas tetulere, suo post inde reuentu hoc genus arboris in prolatis finibus Grais -*o

disseuere nouos fructus mortalibus dantes. mollusca haec nux est, nequis forte inscius erret.

13 Nux terentina dicitur quae ita mollis, est ut uix adtrectata fraugatur. de qua in libro Favorini sic reperitur item quod quidam Tarentinas oues 25 uel nuces dicunt, quae sunt terentinae a tereno,

2 tam 01». P' mdicta B> 8 rehnquemuf B chal-

ceolo BP 7 qnadem B' que corr. in que in B 8 uulgo * b

10 adferfor B' 11 fuel P, fu&iuf B 13 hortolano b qna

b eo £' 16 admifce tua BP, deinde ca bafihcif P, caua fihcif

B, versiculum tmendauit 0. Bibbeckius Mus. Bhen. 1872, 182

orbi add. Bibbeckim 16 fit B' 17 rego P' potent**

omuie P 18 fere B> pr^ha B% praelia P 20 prolatis

Bibbeckius: preelatis (BP) 21 disseuere Bibbeckius: dieseruere

(BP) dentef B' 24 fabonni BP 25 terentinaf P |£6

a tenero BP

XVIII 9-14 XVIIII 1—2 217

quod est Sabinorum lingua molle, unde Teren- tios quoque dictos putat Varro ad libonem primo. quam in culpam etiam Horatius potest uideri incidere, qui ait et

6 molle Tarentum.

Nuz pinea hos nobis qui adpositi sunt nucleos 14 dedit. Plavtv8 in Cistellaria

qui e nuce nucleos esse uult frangit nucem.

Et quia mala uidemus admiita bellariis, postXVIIII lonucea de malorum generibus disserendum est. sunt de agri cultura scriptores qui nuces et mala sic diui- dunt, ut nuces dicant omne pomum, quod foris duro tegatur et intus habeat, quod esui est, malum uero quod foris habeat, quod est lsesui, et durnm intus includat. secundum hanc definitionem Persicuin, quod Sueius poeta superius inter nuces numerat, magis erit inter mala nume- randum.

His praemisBis malorum enumeranda sunt genera, 2 toquae Cloativs in Ordinatorvm Graecorvm libro qvarto ita diligenter enumerat sunt autem genera malorum: Amerinum cotonium citreum coc- cymelum conditiuum iitiiitjMg musteum Matti- anum orbiculatum + ogratianum praecox pan-

5 Hor. sat. II 4, 84 8 Curcul. 55

1 lingua fabmcjP terrentiof (o scripsit b: uid. fuisse u) B 4 mcedere B 6 appofiti P funt nuculeof (ita fuiue uidttur) euanuit in B nuouleof P 7 plaotuf — 8 nucem del. Gronouius 7 ciftellana qui e nuce nucleof

dedit Plautuf m ciftellaria qiu e nuc, deinde euanuerunt 15 fere litterae, tum secuntur frangat nucem in B 8 nucu-

leof P 10 efb euanuit in B 16 Sueiue Lucianus

Muelltrus Mus. Bhen. 1869, 553: fueuif P, cum eiuf aut tumeiuf B 21 qnarto * | P 22 amennu * | P coccy-

mehu P 24 pannceum B*

218 8AT. LIBEI III

nuceum Punicum Persicum Quirianum prosi- uum rubrum Scaudianum siluestre struthium 3Scantianum Tibur Yerianum. uides Persicum a Cloatio inter mala numeratum, quod nomen originis suae tenuit, licet iam dudum nostri soli germen sit. 6 quod autem ait idem Cloatius citreum, et ipsum Persicum malum est secundum Yergilium

felicis mali, quo non praestantius ullum

4et reliqua. et ut nemo dubitet haec de citreo dixisse Vergilium, accipite, quae Oppivs in Hbro DE sil- 10 vestribvs arboribvs dicat citrea item malus et Persica, altera generatur in Italia et in Mcdia altera. et paulo post dc citreo loquons ait est autem odoratissimum, ex quo interiectum uesti tineas necat. fertur etiam uenenis contrarium, is quod tritum cum uino purgatione uirium sua- rum bibentes seruat. generantur autem in Perside omni tempore mala citrea. alia enim

5praecarpuntur, alia interim maturescunt uides hic et citreum nominari et omnia sigua poni, quae 20 de eo Yergilius dixit, licet nomen citrei ille non dixerit. nam et Homerus, qui citreum d"6ov appellat, ostendit esse odoratum pomum

&vov S '&7ib xaXbv ddcbdei

et quod ait Oppius inter uestem poni citreuin,*5 idem significat Homerus cum dicit

8 Qeorg. II 127 ?.<! Od. e 60

2 fcaudiancfi P ftruciu P, ftrutiu B 3 ve in venanu in ras, in P 6 fon ut uid. & german B 9 haec di B' 10 felueftnbuf B' ld ~i- P, ulem B, em. uulgo 16 uino] ueneno P' 18 omi tepore om ly 20 in ucrla nominari &

Oma desinit B 21 diiit V(atieanu8 reg. Christ. 1650 collatus a Loewio apud Ooezium ind. lect. Ienens. aest. 1890) 24 dir6] YTTO P AG)A€I P, €YOA€A V 26 opiua V 26 et homerus V

XVIIII 8—6 XX 1-2 219

sTpatcc dy ifjupti6a6a ftvmdsa 6iyaX6svta.

hine et Naevivs poeta in bello Pvnico ait citro- sam uestem.

Pira haec, quae uidenius, uarietas nominum6 6 numerosa discernit. nam idem Cloativs sic eorum uocabula describit anicianum cucurbitiuum cirri- tum ceruisca calculosum Crustuminum deci- manum Graeculum Lollianum Lanuuinum lau- reum Lateresianum myrapium Milesium mur-

toteum Naeuianum orbiculatum Praecianum rubile SigninumTullianumTitianum timosum Turranianum praecoz uolemum, mespilum serum, sementiuum serum, Tarentinum serum, Valerianum serum.

15 Admonent nos et fici aridae, ut enumeremusXX

genera ficorum codem Cloatio nos de his ut de aliis instruente. sic enim diuersas ficos diligentiae suae morc dimimorat Africa albula harundinea asinastra, atra palusca, Augusta bifera Carica,

«dcaldica alba nigra, Chia alba nigra, Calpur- niana alba nigra, cucurbitiua duricoria Her- culanea Liuiana ludia leptoludia Marsica Nu- midica pulla Pompeiana praecox, Tellana atra. sciendum, quod ficus alba ex felicibus sit arboribus, 2

*:» contra nigra ex infelicibus. docent nos utrumque pontifices, ait enim Veranivs de verbis pontifica- libvs felices arbores putantur esse quercus aesculus ilex suberies fagus corylus sorbus,

1 Od. € 264 2 Naeuii fragm. ed. Vahleni o. 61; 11 Luc. Muelleri

1 CIPAA06NTA P 2 neuiuf P 3 uertem V 4 *uane- taf P 8 greculu P 9 mirapiv P* roylefium V 10 ne- uianu PV prehanum V 13 fextihannm ferum ante Tarrn tmum add. V et Palatinus (Vaticanus) 886 20 calpulniana P\ chalpumia V 22 lauianea V numica P 24 fit <m. P' 28 fubenuf P, auperus V

220 8AT. LIBBI III

ficus alba, pirus malus uitis prunus cornus Slotus. Tabqvitivs autem Pbisgvs in Ostentabio abbobabio sic ait arbores, quae inferuui deorum auertentiumque in tutela sunt, eas infelices nominant: alternum sanguinem filicem, ficum & atrum, quaeque bacam nigram nigrosque fruc- tus ferunt, itemque acrifoliuin, pirum silua- ticum, pruscum rubum sentesque, quibus por- tentaprodigiaque mala coniburi iubere oportet. 4quid quod ficum tamquam non pomum secerni a pomis 10 apud idoneos repperimus? Afranivs in Sella

pomum holus ficum uuam.

sed et Cicero Oeconomicon libro tbrtio nequo serit uitem, neque, quae sata est, diligenter 5colit: oleum ficos poma non habet nec hoc igno- 1& randum est, ficum solam ex omnibus arboribus non florere. lacte proprie ficorum dicitur. grossi appel- lantur fici, quae non maturescunt. hos Graeci dicunt dXvv&ovg. Mattivs

in milibus tot [ficorum] non uidebitis grossum, 20

et paulo post ait

sumas ab alio lacte diffluos grossos.

et Postvmivs Aldinvs Annali primo de Bruto ea causa sese stultum brutumque faciebat, gros- sulos ex melle edebat. ss

6 Olearum genera haec enumerantur Africana

albigerus Aquilia Alexandrina Aegyptia cul- minea conditiua Liciniana orchas oleaster

12 fragin. 800 p. 202 ed. 2 Ribbeckii 13 fragm. ed. Orelli 20 p. 978 20 et 22 p. 92 Luc. Muell. (post Catullum)

1 pyrus V 2 tarquiDiuf P 6 felicem P 6 baccam V 7 pyrum V 11 feha P, feila V 18 eoconomicon P 14 qu§q. fata PV 17 lacti PV 18 qui P 19 OAYN06YC P 20 ficorum del Botfiius, ficeorum V 22 a bafiho P grolTuf PV 27 £giptia P 28 lucmiana P

paat is yax2ia raxfxs ^aliexiixia ■xtia^ Bcffi uukuil ina nnn ra?» Ail:x waaoBi a ncuuif"- xbil Am.fi Jus utis uic xmncT Faltmnt «k_ ifiiiki arrxfva a~t:i*rxf »1-

*V«xa aj:ax.a Aiotia ixiLiuit — nn m frmwi ficmtf JmBtffa? — cmr:xi "Virxfisa xlc as- pfixlia Marina ILurfiTif $t&uun irf-*^a praiLXza yrrLxzt ji_i*-iii.iA "Ext*r:s n*iin;m anxrxZa xanrla lsx*a,~ m»r xwk ?'-fcweucg^

it'ae&eK "jgiuuiL mwiruiL urasmf nmn a«c iira nw

mum- «JOTHit ?«■ nuuwac

LIBER QVARTVS

**********

I sermone mouetur

quam si dura silex aut stet Marpesia cautes. tandem corripuit sese atque inimica refugit.

item pathos est et in hoc uersu

obstupui steteruntque comae et uox faucibus haesit. '->

2sed et tota Daretis fatigatio habitu depingitur

ast illum fidi aequalcs genua aegra trahentem quassantemque utroque caput crussumque cruorem ore ciectantem.j

sociorum quoque eius trepidationem breuiter ostendit 10

galeamque ensemque uocati accipiunt

quasi non sponte accepturi munus, quod erat damnum uerecundiae. ex eodem genere est illud

totoque loquentis ab ore is

scintillae absistunt, oculis micat acribus ignis.

1 Verg. Aen. VI 470 5 ib. II 774 7 ib. V 468

11 ib. V 471 16 ib. XII 101

EXPLICIT LIB • II • SATVRNALIORVM . INCIPIT

TERTIVS IN LAVDE VIRGILII • inscriptum in P 13 damp- num P

i 1—5 II l 223

eflt et in descriptione languoris habitus ut est totaS descriptio pestilentiae apud Thucydiden et

labitur infelix studiorum atque immemor herbae uictor equus set

demissae aures, incertus ibidem eudor et ille quidem morituris frigidus.

est inter pathe et pudor, ut circa Deiphobum 4

pauitantem et dira tegentem i« supplicia.

et luctus habitu proditur, ut in Euryali matre 5

expulsi manibus radii reuolutaque pensa: euolat infelix.

et Latinus, quia miratur

15 defixa

obtutu tenet ora

et VenuB, quia rogatura erat

tristior et lacrimis oculos suffusa nitentes

et Sibylla, quia insanit

w subito non uultus, non color unus,

non comptae mansere comae.

Nunc uideamus pathos, quo tenore orationis ex-II

primitur. ac primum quaeramus, quid de tali ora-

tione rhetorica arte praecipitur. oportet eniin, ut

k oratio pathetica aut ad indignationem aut ad mise-

ricordiam dirigatur, quae a Graecis olxzog xal dsC-

3 Verg. Qeorg. III 498 6 ib. III 600 9 Aen. VI 498 12 ib. YIIII 476 16 ib. VII 249 18 ib. I 228 20 ib. VI 47

2 tucydiden P 8 deifebum P 19 fibilla P 23 quod P 26 oratio * * P 26 A€IN0)C€IC P

224 8AT. LIBRI IIII

v<o6ig appellantur. horum alterum accuaatori ne- cessarium est, alterum reo, et necesse est initium abruptum habeat, quoniam satis indignanti leniter 2incipere non conuenit. ideo apud Vergilium sic in- cipit Iuno s

quid me alta silentia cogis rumpere?

et alibi

mene incepto desistere uictam? el alibi 10

heu stirpem inuisam et fatis contraria nostris fata Phrygum.

et Dido

moriemur inultae? sed moriamur, ait, 15

et eadem

pro Iuppiter ibit hic, ait.

et Priamus

at tibi pro scelere, exclamat, pro talibus ausis. 20

3nec initium solum tale esse debet, sed omnis, si fieri potest, oratio uideri pathetica et breuibus sententiis et crebris figurarum mutationibus debet uelut inter

4 aestus iracundiae fluctuare. una ergo nobis Vergiliana oratio pro exemplo sit u

heu stirpem inuisam.

6 Aen. X 63 9 ib. I 37 11 ib. VII 293 14 ib. IIII 669 17 ib. IIII 690 20 ib. II 686 26 sqq. ib. VII

293 sqq.

4 uirgihum (P), quod amplius non notabo 7 rompcre

(imae 0 dextrorsum cauda appicta est) P 12 frigum P 23 et Oantabrigicnsisi fet P

II 2-6 225

initium ab ecphonesi. deinde secuntur breues quae- itiunculae

num Sigeis occumbere campis, num capti potuere capi? num incensa cremauit s Troia uiros?

deinde sequitur hyperbole

medias acies mediosque per ignes inuenere uiam.

deinde ironia

10 at credo mea numina tandem

fessa iacent, odiis aut exsaturata quieui.

deinde ausue buos inefficaces queritur 5

per undas ausa sequi et profugis toto me opponere ponto.

usecunda post haec hjperbole

absumptae in Teucros uires caelique marisque.

inde dispersae querelae

quid Syrtes aut Scylla mihi, quid uasta Charybdis profuit?

toiungitur deinde argumentum a minore, ut pathosG augeatur

Mare perdere gentem inmanem Lapithum ualuit,

minor scilicet persona, ideo illud sequitur

» aat ego magna Iouis coniunx.

deinde cum causas quoque contulisset, quanto impetu dea dixit

1 fequtmtar P 6 ipbole P 10 aui P 16 hipbole P

18 firtef P fcilla P canbdif P 23 lmmanem in ras. in P

Maobobits •* 15

226 SAT. LIBRI III I

infelix, quae memet in omnia uerti!

neo dizit cnon possum perdere Aeneam' sed

uincor ab Aenea.

7 deinde confirmat, se ad nocendum et, quod proprium est irascentis, etsi desperat perfici posse, tamen im- 5 pedlre contenta est

flectere si nequeo superos, Acheronta mouebo. non dabitur regnis, esto, prohibere Latinis, at trahere atque moras tantis licet addere rebus. at licet amborum populos excindere regum. iu

8post haec in nouissimo, quod irati libenter faciunt, maledicit

sanguine Troiano et Rutulo dotabere uirgo,

et protinus argumentum a simili conueniens ex prae- cedentibus i&

nec face tantum Cisseis praegnans ignes enixa iugales.

9 uides, quam saepe orationem mutauerit ac frequen- tibus figuris uariauerit quia ira, quae breuis furor est, non potest unum continuare sensum in loquendo. 20 lOnec desunt apud eundem orationes misericordiam con- mouentes. Turnus ad Iuturnam

an miseri fratris letum ut crudele uideres?

et idem, cum auget inuidiam occisorum pro se aini- corum £5

uidi oculos ante ipse meos me uoce uocautem Murranum.

16 Aen. VII 319 23 ib. XII 636 26 ib. XII 638

7 acbaronia P 14 aciniih P' ced m pcedeniib; in ras. in P 17 ceffeif P 18 oraiionem om. P' 20 fon- Aim P' 23 lo&u P 24** uug«fc corr. in augei; in ras. uid. fuis&c m in P

II 7—ll III 1-4 227

et idem, cum miserabilem fortunam suam faceret, utll uicto sibi parceretur

uiciBti et uictum tendere palmas Ausonii uidere

5 id est quos minime uellem, et aliorum preces oran- tium uitam

- per te, per qui te talem genuere parentes

et similia.

Nunc dicamus de habitu pathus, quod est uellll toin aetate uel in debilitate, et ceteris quae sequun- tur. eleganter hoc seruauit, ut ex omni aetate pathos misericordiae moueret. ab infantia 2

infantumque animae flentes in limine primo.

a pueritia 3

15 infelix puer atque impar congressus Achilli et

paruumque patri tendebat Iulum,

ut non minus miserabile sit periculum in paruo quam in filio, et fo superet coniuxne Creusa?

Ascaniusque puer?

et alibi

et parui casus Iuli.

a iuuenta uero 4

M impositique rogis iuuenes ante ora parentum.

8 Aen. XII 986 7 ib. X 597 18 ib. VI 427 15 ib. I 475 20 ib. II 597 28 ib. II 563 25 ib. VI 808 et Georg. IIII 477

9 dej k P 11 feruawt — 12 moneret legitur in Canta- brigiensi: om. P 25 et: pubentesqne genae et innenali in corpore pallor post parentnm in Cantaorigiensi legi uix ut Janio credam adducar

16*

228 SAT. LIBttl Illl

6a senecta

Dauni miserere senectae et

ducitur infelix aeuo confectus Aletes et <<

canitiem multo deformat puluere.

6mouit et a fortuna modo misericordiam modo in- dignationem. misericordiam

tot quondam populis terrisque superbum regnatorem Asiae r

et Sinon

et nos aliquod nomenque decusque gessimus,

et

Ausoniisque olim ditissimus aruis. \.

7 indignationem uero ex uerbis Didonis

et nostris illuserit aduena regnis?

eleganter enim ex contemptu Aeneae auget iniuriam suam. et Amata

exulibusne datur ducenda Lauinia Teucris?

et Numanus

bis capti Phryges.

8mouit pathos misericordiae et ex debilitate

ex quo me diuum pater atque hominum rex fulminis adflauit uentis et contigit igne,

et alibi

2.

2 Aen. XII 934 4 ib. XI 85 6 ib. X 844 9 ib. II 666 12 ib. II 89 16 ib. VII 537 17 ib. IIII 691 20 ib. VII 869 22 ib. VllII 699 24 ib. II 648

8 misericordiam add. Cantdbrigiensis, om. P 9 (epbu P 12 & naf P' 18 I in enl in ras. in P 22 fngef P

III 6—11 229

et tmncas inhonesto uulnere nares,

et de Mezentio

attollit in aegrum se femur, 5 et

huc caput atque illuc humero ex utroque pependit et

aterque cruento puluere perque pedes traiectus lora tumentes.

io mouit pathos misericordiae frequenter et a loco 9

cum uitam in siluis inter deserta ferarum lustra domosque traho et

Libjae deserta peragro 15 et

at no8 hinc alii sitientes ibimus Afros,

pars Scythiam et rapidum Cretae ueniemus Oaxem.

et illud egregie et breuiter 10

ter circum Iliacos raptauerat Hectora muros 20 Iliacos

id est patriae muros, quos ipse defenderat, pro quibus

efficaciter per decem annorum spatia pugnauerat.

et illud 11

nos patriam fugimus 25 et

l Aen. VI 497 3 ib. X 866 6 ib. VIIII 766 8 ib. 11 273 11 ib. III 646 14 ib. I 384 16 eclog. I 66 19 Aen. I 483 24 eclog. I 4

6 post pependit add. et: te decisa suum, Laride, dextera quaerit, si Ianio fides, Cantabrigicnsis 9 traiettuf ut uid P' 10 loca P' 11 ferarnm om. P 12 luara* P 14 libi§ P pagra P 17 fcithm P

230 SAT. LIBBI 1111

littora cum patriae lacrimans portusque relinquo et

dulces moriens reminiscitur Argos et

ignarum Laurens habet ora Mimanta 6

et

Lyrnesi domus alta solo Laurente sepulchrum.

12 et ut Agamemnonem indigne ostenderet occisum, adsumpsit locum

prima inter limina dextra io

oppetiit.

et illud moenibus in patriis atque inter tuta domorum.

13sacer uero locus praecipue pathos mouet. occisum inducit Orphea, et miserabihorem interitum eius a is loco facit

inter sacra deum nocturniquc orgia Bacchi.

et in euersione Troiae

perque domos et religiosa deorum limina. *o

140assandrae quoque raptum uel deminutionem quam miserabilem fecit sacer locus

ecce trahebatur a templo adytisque Mineruae?

et alibi

diuae armipotentis ad aram xs

procubuit

1 Aen. III 10 S ib. X 782 5 ib. X 706 7 ib. XII 647 10 ib. XI 267 13 ib. XI 882 17 Georg. IIII 621 19 Aen. II 366 23 ib. II 403 26 ib. II 426

1 portuTque P 6 bora P 6 et add. Ianius 18 m^nib; P 17 bachi P 21 cafandre. P 28 aditifq. P

III 1*-16 IIII i-« 231

et Andromaohe cum de Pyrrhi nece diceret, ufc in- 15 uidiam occidentis exprimeret

excipit incautum patriasque obtruncat ad aras.

et Venus, quod Aeneas in mari uexatur ira Iunonis, tquam inuidiose loquitur Neptuno

in regnis hoc ausa tuis?

fecit sibi pathos et ex tempore 16

priusquam pabula gustassent Troiae, Xanthumque bibissenfc.

io et Orpheus miserabilis ex longo dolore

septem illum perhibent totos ex ordine menses

et Palinurus:

uix lumine quarto prospexi Italiam.

15 et Achemenides

tertia iam lunae se cornua lumine conplent. et septima post Troiae exitium iam uertitur aestas.

Frequens apud illum pathos a causa, re uerallll soenim plerumque conficit causa ut res aut atrox aut miserabilis uideatur, ut Cicero in Verrem, qui ob sepulturam in carcere necatorum a parentibus roga- batur. hic enim non tam rogari aut pecuniam exigere quam ob hanc causam indignum erat. et Demosthe-2 »nes cum queritur, quendam a Midia circumuentum,

8 Aen. III 882 6 ib. V 792 8 ib. I 472 11 Georg. IIII 607 18 Aen. VI 866 10 ib. III 646 18 ib. V 626 21 Cic. Verr. V 119

1 pirn P 9 pabula P xanctuq. P 18 **poft P 19 illum p, illof P 20 conficifc om. P' 21 quo ob P, eorr. uulgo

232 8AT. LlBRl 1111

ex causa auget iuuidiam. 'circumuenit' iuquit 'arbi- 3 trum, qui inter me atque se integre iudicauerat.' ergo et Vergilius egregie saepe ex hoc loco traxit affectum 'occiditur' inquit cin acie Galaesus'. hoc per se non est dignum memoria belli tempore, sed admouit 6 causam

dum paci medium se offert.

4idem alio loco

sternitur infelix,

deinde subicit causam miserabilem io

alieno uulnere,

5cum ad alium telum esset emissum. et cum Pala- meden indigne occisum uellet

quem falsa sub proditione Pelasgi insontem infando indicio, quia bella uetabat 15

demisere neci.

6et Aeneas, ut ostenderet magnitudinem timoris sui, bene causam posuit

et pariter comitique onerique timentem.

7quid? Iapis ut contemptis artificiis iuglorius, quem *> ad modum poeta ait, uiueret, qualis causa proponitur?

ille ut depositi proferret fata parentis.

8ex eodem genere est

fallit te incautum pietas tua.

9 haec enim causa illum hostibus etiam miserabilem as fecit sed Aeneas cum hortatur, ut sepcliautur occisi, quam causam proponit?

7 Aen. VII 636 9 ib. X 781 14 ib. 11 83 19 ib. Xll 891 20 ib. XII 897 22 ib. XII 896 24 ib. X 812

19 honenq. P 20 qma diapiz P

IIII s-16 233

qui sanguine nobis hanc patriam peperere suo.

nec non et indignatio demonstratur a causa, ut illiclO

multa gemens ignominiam plagasque superbi s uictoris, tum quos amisit inultus amores.

et illud a causa est ex affectu indignantis 11

an solos tangit Atridas iste dolor, solisque licet capere arma Mycenis?

et illud io at tu dictis, Albane, maneres.

et illa omnia

uendidit hic auro patriam, quique ob adulterium caesi, nec partem posuere suis.

15 ad pathos mouendum nec duos illos praetermisit locos, 12 quos rhetores appellant a modo et a materia. modus est, cum dico occidit manifeste uel oc- culte. materia est, cum dico ferro an ueneno. 13 Demosthenes de modo inuidiam Midiae facit, se pul- wsatum cothurno; Cicero Verri cum nudum quenuam dicit ab eo statuae impositura. Vergilius non minup 14 euidcnter

altaria ad ipsa trementem traxit et in multo lapsantem sanguine nati, *et

capulo tenus abdidit ensem.

et illa omnia a modo sunt 15

1 Aen. XI 24 4 Gcorg. III 226 7 Aon. Vlfll 188

10 ib. VIII 648 12 ib. VI 021 18 ib. VI 612 14 ib. VI 611 20 Cic. Verr. IIII 86 28 Acn. II 650 26 ib. II 668

12 uenuidit P' 19 polfatum P' 20 coturno P

234 SAT. LIBUI Illl

rostroque immanis uultur adunco immortale iecur tondens,

et reliqua et

quos super atra silex iam iam lapsura cadentique imminet adsimilis. 6

16sed et misericordiam a modo saepe conmouet, ut de Orpheo

latos iuuenem sparsere per agros, et illud

obruit auster aqua inuoluens nauemque uirosque, 10 et

saxum ingens uoluunt alii, et

mortua quin etiam iungebat corpora uiuis,

et in Georgicis 16

nec uia mortis erat simplex,

17 et cetera in descriptione morbi. sed et materia apud rhetoras pathos mouet, ut dum queritur Gicero flam- mam ex lignis uiridibus factam atque ibi inclusum fumo necatum. hoc enim a materia est, quoniam *o hic usus est fumo materia ad occidenduin, ut alius gladio alius ueneno et ideo acerrimum pathos ex hoc motum est idem facit et, cum flagellis caesum

18queritur ciuem Romanum. inuenies idem apud Ver- gilium 2&

at pater omnipotens densa inter nubila telum contorsit: non ille faces nec fumat

1 Aen. VI 597 4 ib. VI 602 8 Goorg. III 1 522 10 Aen. VI 336 12 ib. VI 616 14 ib. VUI 485 16 Georg. III 481 18 Cic. Verr. II, I 45 26 Aen. VI 593

S & ret. P 10 muoluenfq. P corr. uulgo naueq. corr. in nauefq. in P 18 r&horef P 20 a om. P' ~ **qnl P 27 nec fumat & ret. P

IIII 16-22 235

et reliqua. eleganter autem illius quidem materiam elusit, ex huius autem uera et uehementi materia expressit iracundiam. et singula quidem enumera- 19 uimus, ex quibus apud rhetoras pathos nascitur, r> qnibus ostendiraus usum Maronem. sed non num- quam Vergilius iu una re ad augcndum pathos duo- bus aut pluribus locis coniunctis utitur, ut in Turno20 ab aetate

miserere parentis 10 longaeui,

a loco

quem nunc maestum patria Ardea longe diuidit,

et circa Cassandram ex modo 21

15 ecce trahebatur.

ex liabitu corporis

passis Priameia uirgo crinibus, ex loco

ko a templo . . . adytisque Mineruae.

et circa Agamemnonem a patria 22

ipse Mycenaeus, a fortuna

magnorum ductor Achiuum,

15 a necessitudine

coniugis, a loco

9 Acn. XII 48 15 ib. II 403 22 ib. XI 266

5 obtendimuf P, corr. uulgo 12 patria om. P' 14 ca- fandram P 16 Kabitu P 20 aditifq. P 22 mic§neuf P 25 a neceflitudine comugif om. P, add. Cantabrigiensis

236 SAT. LIBRI IIII

prima inter limina, a causa

possedit adulter.

23tacite quoque et quasi per definitionem pathos mo- uere solet, cum res, quae miserationem mouet, non 5 dilucide dicitur sed datur intellegi, ut cum dicit Mezentius

nunc alte uulnus adactum.

quid enim aliud ex hoc intellegendum est, quam hoc 24altum uulnus esse amittere filium? et rursus ideni 10

haec uia sola fuit qua perdere posses.

aed et hio scilicet accipiendum est, perire esse amit- tere filium. et Iuturna cum queritur, quod adiuuare fratrem prohibeatur

immortalis ego? i&

25quid enim sequitur? non est immortalitas in luctu uiuere. haec, ut dixi, uim definitionis habent, et a poeta eleganter introducta sunt. V Sunt in arte rhetorica ad pathos inouenduin

etiam hi loci, qui dicuntur circa rein, et mouendis *o affectibus peropportuni sunt. ex quibus primus est a simili. huius species sunt tres exemplum para- bola imago, Graece jtccQddeiytia ituqafioktf elxtbv. 2ab exemplo Vergilius

si potuit Manes accersere coniugis Orpheus -'">

Threicia iretus cithara iidibusque e.iuoris, si fratrem Pollux altemq, morte redemit, .... quid Thesea magnum,

8 Aen. X 860 11 ib. X 879 10 ib. XII 882 26 ib. VI 11SI

4 ditfimtionem P 8 adactum Cantabrigiemia: adauctum P 16 ego om. P (udd. Cantabrujiensis) 16 quod p} quud P 17 diffmitionif P 20 hi*loci* P 23 TTAPAAirMA P 26 treicia P fretuf om. P' cythara fidib ;q. canorif in ras. in P 27 redimit P

1111 23-26 V 1—6 237

quid memorem Alcidem?

Antenor potuit lnediis elapsus Achiuis.

haec enim omnia misericordiam mouent, quoniam indignum uidetur negari sibi, quod aliis indultum sit, 3 5 deinde uide, unde auget inuidiam

si potuit Maues accersere coniugis Orpheus.

habes causam disparem: Manes illic coniugis, hic patris; illis accersere, hic uidere.

Threicia fretus cithara.

lo hic materiam eius irrisit.

si fratrem Pollux alterna morte redemit, 4

itque reditque uiam totiens.

hoc iam a modo, plus est enm saepe ire quam semel.

quid Thesea magnum 15 quid memorem Alciden?

hic propter egregias personas non habuit, quod mi- nueret atque augeret uerum, quod in illis elucebat, hoc sibi iactat cum his esse commune

et mi genus ab Ioue summo. -

tosimile est et illud ab indignatione: quid enim? ait5 luno

Pallasne exurere classem Argiuum potuit?

iam hoc plus est, classem uictricem quam reliquias » fugientium. deinde causam minuit

unius ob noxam et furias Aiacis Oilei,

quam minuit, ut noxam diceret, quod leuis culpae

2 Aen. 1 242 22 ib. I 89

2 seelusU Ianius 6 in uide est e in ras. in P 26 oili Salisburgensis, olei P

238 SAT. LIBRI Hil

nomen est, et unius, quod facile possit ignosci, et 6furentis, ut nec culpa sit et alibi

Mars perdere gentem immanem Lapithum ualuit

uides easdem obseruationes, gentem et immanem. 5 deinde aliud exemplum

concessit in iras ipse deum antiquam genitor Calydona Dianae,

antiquam, ut plus honoris accederet ex uetustate: deinde in utroque causam minuit 10

quod scelus aut Lapithis tantum aut Calydone me-

rente?

7 a parabola uero, quoniam magis hoc poetae conuenit, saepissime pathos mouet, cum aut miserabilem aut iracundum uellet inducere. miserabilem sic 15

qualis populea maerens Philomela sub umbra,

qualis conmotis excita sacris Thyas, qualem uirgineo demessum pollice florem,

et aliae plurimae patheticae parabolae, in quibus mise- *0 8ratus est. quid de ira?

ac ueluti pleno lupus insidiatus ouili cum fremit ad caulas, et

mugitus ueluti, fugit cum saucius aram 2r>

taurus.

9et alia plura similia, qui quaerit, iuueniet et imago,

4 Aen. VII 804 10 Georg. IIII 511 17 Acn. Iltl 301 19 ib. XI 68 22 ib. VIIII 59 25 ib. II 223

8 cahdona P 9 accideret P' 11 cahdoua P 1C papulea V 17 quabif P' 18 thiras corr. in thiaa Canta- brtgitn8\8, tbaif P 19 demeffv * P 20 palabolc, P

V 6-12 VI 1—8 239

quae est a simili pars tertia, idonea est mouendis affectibus. ea fit, cum aut forma corporis absentis describitur, aut omnino, quae nulla est, fingitur. utrumque Vergilius eleganter fecit. illud prius circa 10 s Ascanium

o mihi sola mei super Astyanactis imago, sic oculos sic ille manus sic ora ferebat.

fingit uero, cum dicit

quam fama secuta est, 10 candida succinctam latrantibus inguina monstris.

sed prior forma olxtov praestat, haec SsCv&6w} id 11 est prior misericordiam conmouet, horrorem secunda, sicut alibi

et scissa gaudens uadit Discordia palla, i5 quam cum sanguineo sequitur Bellona flagello,

et omnia illa, quae de Fama dixit sed et illud ni- 12 mium pathetice

furor impius intus saeua sedens super arma, et centum uinctus aenis so post tergum nodis fremit horridus ore cruento.

Diximus a simili. nunc dicamus a minore pathos VI

a poeta positum. nempe cum aliquid proponitur,

quod per se magnum sit, deinde minus esse ostenditur

quara illud, quod uolumus augeri, sine dubio infinita

15 miseratio mouetur. ut est illud 2

o felix una ante alias Priameia uirgo, hostilem ad tumulum Troiae sub moenibus altis iussa mori.

6 Aen. III 488 9 eclog. VI 74 14 Aen. VIII 708

18 ib. I 294 26 ib. III 821

2 b; tn affectib; in ras. in P 6 aftianactif P 9 fequuta P 10 lartrantib; P 11 oecfcon P dinofin P 19 sedena snper Cantabrigiensis: faper fedenf P 27 m^nibnf P

240 SAT. LIBRI IIII

primum, quod ait felix, conparationem sui fecit, deinde posuit a loco: hostilem ad tuinuluni, et a modo, quod non minus acerbum est: iussa mori. sic ergo haec accipienda sunt: quamuis hostilem ad tumulum, quani- uis iussa mori, felicior tamen quam ego, quia sortitus 6 3non pertulit ullos. simile est et illud

o terque quaterqui beati, et quod de Pasiphae dicit

Proetides implerunt falsis mugitibus agros,

deinde ut minus hoc esse monstraret 10

at non tam turpes pecudum tamen ulla secuta est concubitus.

4quid illud? nonne uehementer patheticum est a mi- nore

nec uates Helenus, cum multa horrenda raoneret, 16 hos mihi praedixit luctus, non dira Celaeno?

quid hic intellegimus, nisi omuia, quae passus erat, 5minora illi uisa quam patris mortem? a maiore negauerunt quidam augeri rem posse, sed elegauter hoc circa Didonem- Vergilius induxit w

non aliter, quam si immissis ruat hostibus omnis Garthago aut antiqua Tyros.

dixit enim, non minorem luctum fuisse ex unius morte, quam si tota urbs, quod siue dubio esset maius, ruisset. et Homerus idem fecit ^

ag el &na6a "IXiog 6q>Qv6e66a nvqX tf/ivgoiro xcci? &XQf}g.

7 Aen. I 94 9 eclog. VI 48 16 Aen. III 712 21 ib. IIII 669 26 II. X 410

6 qva om. P' 9 ^etidef P 11 llla fequuta P

18 noune Cantabrigiensis: non P 18 llla P' 22 cartago P tirof P 26 QC€|IAnACIMOCO<DPIO 6CCATTYPIC MHXOITG)

(CO corr. ut uid. ex A) KATAKPHC P

VI 8-9 241

est apud oratores et ille locus idoneus ad pathosG mouendum, qui est praeter spem. hunc Vergilius frequenter ezercuit

nos tua progenies, caeli quibus adnuis arcem

set cetera. et Dido

hunc ego, si potui tantum sperare dolorem et perferre soror potero.

Aeneas de Euandro 7

et nunc ille quidem spe multum captus inani iv fors et uota facit.

et illud

aduena nostri,

3uod numquam ueriti sumus, ut possessor agelli iceret: haec mea sunt, ueteres migrate coloni.

iftinuenio tamen posse aliquem et ez eo, quod iani8 sperauerit, mouere pathos, ut Euander

haud ignarus eram, quantum noua gaudia in armis et praedulce decus.

oratores homoeopathian uocant, quotiens de simili-9 » tudine passionis pathos nascitur, ut apud Vergilium

fuit et tibi talis Anchises genitor et patriae strinzit pietatis imago, tset

subiit cari genitoris imago,

et Dido

4 Aen. I 850 6 ib. IIII 419 9 ib. XI 49 12 eclog. VIIII 2 17 Aen. XI 164 21 ib. XII 933 24 ib. VIIII 294 26 ib. II 660

24 ftnngit P'

MlCftOBIVf 10

242 SAT. LIBRI IIII

me quoque per multos siiniles fortuna labores.

lOest et ille locus ad permouendum pathos, in quo sermo dirigitur uel ad inanimalia uel ad muta, quo loco oratores frequenter utuntur. utrumque Yergilius bene pathetice tractauit, uel cum ait Dido s

dulces exuuiae dum fata deusque sinebant,

uel cum Turnus

tuque optima ferrum Terra tene,

et idem alibi 10

nunc o numquam frustata uocatus hasta raeos, et

Rhoebe, diu, res siqua diu mortalibus ulla est, uiximus. is

llfacit apud oratores pathos etiam addubitatio quam Graeci in6Qr\(5Lv uocant. est enim uel dolentis uel irascentis dubitare quid agas

en quid ago? rursusne procos inrisa priores experiar? *>

12 et illud de Orpheo

quid faceret? quo se rapta bis coniuge ferret?

et de Niso

quid faciat? qua ui iuuenem, quibus audeat armis eripere? 25

et Anna permouetur

1 Aen. I 628 6 ib. IIII 651 8 ib. XII 777 11 ib. XII 96 14 ib. X 861 19 ib. II II 534 22 Georg. III I 504 24 Aen. VIIII 397

6 exuoag P' 14 reb * e P 17 aporefin P 26 permo* uetur Cantabrig.: pmouen? P

VI 10-15 243

quid primum deserta querar? comitemne sororem?

et adtestatio rei uisae apud rhetoras pathos mouet. 1 3 hoc Vergilius sic exequitur

ipse caput niuei fultum Pallantis et ora s ut uidit, lcuique patens in pectore uulnus.

et illud 14

impleuitque sinum sanguis, et

moriensque puo se in sanguinc uersat, 10 et

crudelis nati monstrantem uulnera cernit, <jt

ora uirum tristi pendebant pallida tabo, et is uoluitnr Euryalus . . pulchrosque per artus

it cruor, et

uidi egomet duo de numero cum corpora nostro.

facit hyperbole, id est nimietas, pathos, per quam lfi io exprimitur ira uel misericordia. ira, ut cum forte dicimus 'niilies ille perire debuerat9 quod est apud Vergilium

omnes per mortes animam sontem ipse dedissem,

miseratio cum dicit

25 Daphni, tuum Poenos etiam ingemuisse leones interitum.

t Aen. IIII 677 4 ib. XI 89 7 ib. X 819 9 ib. XI 669 11 ib. VI 446 13 ib. VIII 197 16 VIIII 481 18 ib. III 628 23 ib. X 8fi4 26 eclog. V 27

18 diio <m. T' cum add. Cantabrig , om. P 24 mefe- ratio P'

16*

244 BAT. LIBRI HII

16na8citur praeter haec de nimietate uel amatorium uel alterius generis pathos

si mihi non haec lux toto iam longior anno est

et illud seorsum

maria ante exurere Turno, 6

quam sacras dabitur pinos, et

non si tellurem efFundat in undas.

17exclamatio, quae apud Graecos ixqxbvrjGig dicitur, mouet pathos. haec fit interdum ex persona poetae, i0 non numquam ex ipsius, quem inducit loquentem.

18ex poetae quidam persona est

Mantua uae miserae nimium uicina Oremonae!

infelix! utcumque ferent ea facta nepotes,

crimen amor uestrum! i*

19 et alia similia. ex persona uero alterius

di capiti ipsius generique reseruent! et

di; talia Grais instaurate, pio si poenas ore reposco! »o

et

di talem terris auertite pestem!

20contraria huic tigurae &no6i(ont]6tg^ quod eat taci- turnitas. nam ut illic aliqua exclauiando dicimus, ita hic aliqua tacendo subducimus, quae tamen in- zs

21 tellegere possit auditor. hoc autem praecipue ira- scentibus conuenit, ut Neptunus

3 eclog. VII 43 6 Aou. VILil 115 8 ib. XII 204 13 eclog. Vllft 28 14 Aeu. VI 823 15 ib. X 188 17 ib. Vlil 484 19 ib. VI 529 22 ib. III 620

9 ecfonefif P 18 ue P 17 referuet V 20 p§naf P 28 apofiopefif P 26 pcipie P'

VI 16—88 245

quos ego — sed motos praestat componere fluctus

et Mnestheus

nec uincere certo. qnsmqnam o — sed superent qnibns hoc, Neptnne^

i et Turnus £dedisti'

quamquam o si solitae quicquam nirtutis adesset!

et in Bucolici8

nouimus et qui te transuersa tuentibus hircis, et quo — sed faciles Nymphae risere — sacello.

10 sed et miaeratio ex hac figura mota est a Sinone 22

donec Calchante ministro — sed quid ego haec autem nequiquam ingrata re-

uolno?

na8citnr pathos et de repetitione, quam Graeci Ara-23 \bva<poQ<iv uocant, cum sententiae ab isdem nominibus incipiunt. hinc Yergilius

Eurydicen uox ipsa et frigida lingua, a miseram Eurydicen! anima fugiente uocabat. Eurydicen toto referebant flnmine ripae,

•oet illud

te dulcis coniunx, te solo in littore secum, te neniente die, te decedente canebat.

et illud

1 Aen. I 185 8 ib. V 194 6 ib. XI 416 8 eclog. III 8 11 Aen. II 100 17 Georg. IIII 625 21 ib. IIII 466

2 mnc-fteuf P 4 quequft P' 9 nlph^ P 11 cbal- chante P 12 neqmquS, om. P 14 epanophoran P 16 hif- dem P 17 eundicen p, enncen P 18 mifera enndicen P 19 eundicen P 22 canehant P'

246 8AT. LIBHl 1111

te nemus Angitiae, uitrea te Fucinus unda, te liquidi fleuere lacus.

24 4*(Tlfii}0i£, quae est obiurgatio, habet et ipsa pathos, id est, cura obiecta isdem uerbis refutaraus

Aeneas ignarus abest, ignarus et absit'

*********

1 Aen. VII 769 6 ib. X 86

1 utrca P' 2 fliuere F * epitiinefif V 4 bifdem P 6 lacunam indicauit Arnoldus Veealieneia in inUio uernculi icriptum k ablit: cetera uersicuU pars uacua rtlicta e$t. in sequenti uersiculo in rasura scripta eunt haec Poft hec cu pau- Iilp eufebiuf quieuiflet • omf {sed fet • onX non in ras.) in P

LIBER QVINTVS

Post haec cuui paulisper Eusebius quieuisset,! omnes inter se consono murmure Vergilium non minufi oratorem quam poetam habendum pronuntia- bant, in quo et tauta orandi disciplina et tam diligens

5 obseruatio rhetoricae artis ostenderetur. et Auienus 2 'dicas mihi' inquit 'uolo, doctorum optime, si con- cedimus, sicuti necesse est, oratorem fuisse Vergilium, siquis nunc uelit orandi artem consequi, utrum magis ex Vergilio an ex Cicerone proficiat?' 'uideo quidS

10 agas' inquit Eusebius 'quid intendas, quo me trahere coneris, eo scilicet quo minime uolo, ad conparationem Marouis et Tullii. uerecunde enim interrogasti, uter eorum praestantior, quando quidem necessario is pluri- mum collaturus sit, qui ipse plurimum praestat sed4

is istam niihi necessitatem altam et profundam remittas uolo: quia non nostrum inter illos tantas con- ponere lites, nec ausim in utramuis partem talis sententiae auctor uideri. hoc solum audebo dixisse, quia facundia Mantuani multiplex et multiformis est

«o et dicendi genus omne conplectitur. ecce enim in Cicerone uestro unus eloquentiae tenor est, ille abun- dans et torrens et copiosus. oratorum autem non5

16 eclog. III 108

9 uideaf P' 15 altam et profundam add. Cantdbrig., om. P 21 habundanf P

248 SAT. LIBRl V

Bimplex nec una natura est, sed hic fluit et redundat, contra ille breuiter et circuuicise dicere adfectat, tenuis quidam et siccus et sobrius amat quandam dicendi frugalitatem, alius pingui et luculenta et florida ora- tione lasciuit. in qua tanta oninium dissimilitudine 5 unus omnino Yergilius inuenitur, qui eloquentiam ex

6omni genere conflauerit.' respondit Auienus 'apertius uellem me has diuersitates sub personarum exemplis

7doceres\ 'quattuor sunt' inquit Eusebius 'genera dicendi: copiosum, in quo Cicero dominatur, breue, 10 in quo Salustius regnat, siccura, quod Frontoni ad- scribitur, pingue et floridum, in quo Plinius Secundus quondam et nunc nullo ueterum minor noster Sym- machus luxuriatur. sed apud unum Maronem haec

8 quattuor genera repperies. uis audire illum tanta 15 breuitate dicentem, ut artari magis et contrahi breuitas ipsa non possit?

et campos, ubi Troia fuit:

ecce paucissimis uerbis maxiraam ciuitatem hausit et

9 absorbsit, non reliquit illi nec ruinam. uis hoc ipsum 20 copiosissime dicat?

uenit summa dies et ineluctabile tempus Dardaniae: fuimus Troes, fuit Ilium et ingens gloria Teucrorum. ferus omnia Iuppiter Argos transtulit: incensa Danai dominantur in urbe. *;>

10 0 patria, o diuum domus Iliuin, et inclita bello

moenia Dardanidum!

Quis cladem illius noctis, quis funera fando explicet, aut lacrimis possit aequare dolorem? urbs antiqua ruit multos dominata per annos. so

18 Aeu. III 11 22 ib. II 824 26 ib. II 241 28 ib. II 861

4 florida in ras. in P 16 quatuor P 18 campo fab troia P ^23 fuit lllum P 27 mema P

I 6-14 249

quis fons qtiis torrens quod mare tot fluctibus quot hic uerbis inundauit? cedo nnnc siccum illud genus 1 1 elocutionis

Turnus ut ante uolans tardum praecesserat agmen, s uiginti lectis equitum comitatus et urbi

improuisns adest: maculis quem Thracius albis portat equus cristaque tegit galea aurea rnbra.

hoc idem qno cultn quam florida oratione, cum libu- 12 erit, profertur?

10 forte sacer Cybelae Choreus olimque sacerdos insignis longe Phrygiis fulgebat in armis, 8pnmantemque agitabat equum, qnem pellis aenis in plumam squamis auro conserta tegebat. ipse peregrina ferrugine clarns et ostro

ii spicnla torquebat Lycio Gortynia cornu. . . pictus acu tunicas et barbara tegmina crurum.

sed haec quidem inter se separata sunt. uis autem 13 uidere, quem ad modum haec quattuor genera dicendi Vergilius ipse permisceat et faciat unum quoddam »ex omni diuersitate pulcherrimum temperamentum ?

saepe etiam steriles incendere profuit agros 14

atqne leuem stipulam crepitantibus urere flammis: sine inde occultas uires et pabula terrae pinguia concipiunt, siue illis omne per ignem 25 excoquitur uitium, atque exudat inutilis humor, seu plures calor ille uias et caeca relaxat spiramenta, nouas ueniat qua sucus in herbas,

4 Aen. VIIII 46 10 ib. XI 768 21 Qeorg. I 84

2 * * lllud (uid. fume et) P 8 eloquntionif P 6 tra- cmf P 7 criltaqtie tegit galea aurea rubra. hac lde" quo cultu ifiteger uersieulus (praeler cn) in ras. in P 10 choreal P' 11 fngijf P 13 m pluman fquamif add. Cantabrig., <m. P 16 licio gortima P

250 SAT. LLBBI V

seu durat magia et uenas adstringit hiantes, ne tenues pluuiae rapidiue potentia solis acrior aut Boreae penetrabile frigua adurat.

15ecce dicendi genus, quod nusquam alibi deprehendes, in quo nec praeceps breuitas nec infrunita copia, nec 6 ieiuna siccitas nec laetitia pinguis.

16 Sunt praeterea stili diceudi duo dispari morali- tate diuersi. unus est maturus et grauis, qualis Crasso assignatur. hoc Yergilius utitur cum Latinus prae- cipit Turno io

o praestans animi iuuenis, quantum ipse feroci uirtute exsuperas, tanto me impensius aequum est consulere

17 et reliqua. alter huic contrarius ardens et erectus et infensus, quali usus est Antonius. nec hunc apud i& Vergilium frustra desideraueris

haud talia dudum dicta dabas. morere et fratrem ne desere frater.

18uidesne eloquentiam omnium uarietate distinctam? quam quidem inihi uidetur Vergilius non sine quo- 20 dam praesagio, quo se oniniuin profectibus praepa- rabat, de industria sua periuiscuisse, idque non uior- tali sed diuino ingenio praeuidisse: atque adeo non alium secutus ducem quam ipsam rerum omnium matrem naturam hanc praetexuit uelut in musica 15

lOconcordiam dissonorum. quippe si mundum ipsum diligenter inspicias, magnam similitudiuem diuini illius et huius poetici operis inuenies. nam qualiter elo- quentia Maronis ad omnium mores integra est, nunc breuis nunc copiosa nunc sicca nunc rlorida nunc 30

11 Aen. XII 10 17 ib. X 699

12 me om. P 18 frSm * * * defcre P 24 fequutuf P 26 dissonoruin Cantabrig.: fonorum P

I 16-20 U 1—4 251

simul omnia, interdam lenis aut torrens: sic terra ipsa hic laeta segetibus et pratis ibi siluis et rupibus hispida, hic sicca harenis hic irrigua fontibus, pars uasto aperitur mari. ignoscite nec nimium me uocetis, 20

5 qui naturae rerum Yergilium conparaui. intra ipsum cnim mihi uisum est, si dicerem decem rhetorum, qui apud Athenas Atticas floruerunt, stilos inter se diuer- sos hunc unum permiscuisse.'

Tunc Euangelus irridenti similis €bene' inquitll

io 'opifici deo a rure Mantuano poetam conparas, quem Graccos rhetores, quorum fecisti mentionem, nec om- nino legisse adseuerauerim. unde enim Veneto rusti- cis parentibus nato inter siluas et frutices educto uel leuis Graecarum notitia litterarum?' et Eustathius2

15 ccaue' inquit 'Euangele, Graecorum quemquam uel de summis auctoribus tantam Graecae doctrinae hausisse copiam credas, quantam sollertia Maronis uel adsecuta est, uel in suo opere digessit. nam praeter philo- sophiae et astronomiae amplam illam copiam, de qua

io supra disseruimus, non parua sunt alia, quae trazit a Graecis et carmini suo tamquam illic nata inseruit/ et Praetextatus 'oratus sis' inquit €Eustathi, ut haec3 quoque conmunicata nobiscum uelis, quantum memoria repente incitata suggesserit.' omues Praetextatum

x5 secuti ad disserendum Eustathiuin prouocauerunt. ille sic incipit

cDicturumne me putatis ea, quae uulgo nota sunt, 4 quod Theocritum sibi fecerit pastoralis operis aucto- rem, ruralis Hesiodum, et quod in ipsis Georgicis

9o tempestatis serenitatisque signa de Arati Phaenomenis traxerit, uel quod euersionem Troiae cum Sinone suo et equo Hgneo ceterisque omnibus, quae librum secun-

9 evgtf P 13 parenti**buf P educta P 17 ad- fequuta P 19 de qua om. P, add. Cantabr. 24 suggeesorit Bcntlcius (Mus. Bhen. 1881, 325): suffecerit (P) 25 fequuti P 26 ad llle add. QVE VIRGILIVS TRAXIT A GRECI8 P* 29 cxfiodum P

252 SAT. LIBBI V

dam faciunt, a Pisandro ad uerbum paene transcripserit,

5gni inter Graecos poetas eminet opere, quod a nuptiis Iouis et lunonis incipiens uniuersas historias quae mediis omnibus saeculis usque ad aetatem ipsius Pisandri contigerunt, in unam seriem coactas redegerit, s et unum ez diuersis hiatibus temporum corpus effe- cerit, in quo opere inter historias ceteras interitus quoque Troiae in hunc modum relatus est, quae Maro fideliter interpretando fabricatus sibi est Iliacae urbis ruinam? sed et haec et talia pueris decantata prae- 10

6tereo. iam uero Aeneis ipsa nonne ab Homero sibi mutuata est errorem primum ex Odyssea, deinde ex Iliade pugnas? quia operis ordinem necessaria rcrum ordo mutauit, cum apud Homerum prius Iliacum belluni gestum sit, deinde reuertenti de Troia error contigerit 15 Vlixi, apud Maronem uero Aeneae nauigatio bella,

7quae postea in Italia sunt gesta, praecesserit. rursus Homerus in primo, cum uellet iniquum Graecis Apolli- nem facere, causam struxit de sacerdotis iniuria: hic ut Troianis lunonem faceret iufestani, caiisarum sibi 20

Hcongeriem conparauit. nec illud cum magna cura relaturus sum, licet, ut aebtimo, 11011 onuiibus obseruu- tum, quod cum primo uersu promisisset producturum se de Troiae finibus Aenean

Troiae qui primus ab oris 25

Italiam fato prorugus Lauinaque uenit littora,

ubi ad ianuam narrandi uenit, Aeneae classem non de Troia sed de Sicilia producit

uix e conspectu Siculae telluris in altum w

uela dabant laeti.

25 AeD. I 1 30 ib. I 34

10 et anie talia om. P' 12 odiffea P

II 6—13 253

quod totum Horaericis filis texuit ille enim uitans9 in |>oemate historicorum similitudinem, quibus lex est incipere ab exordio rerum et continuam narra- tionem ad finem usque perducere, ipse poetica di-

isciplina a rerum medio coepit, et ad initium post reuersus est. ergo Vlixis errorem non incipit a 10 Troiano littore describere, sed facit eum primo naui- gantem de insula Oalypsonis, et ex persona sua per- ducit ad Phaeacas. illic in conuiuio Alcinoi regis

to narrat ipse, quem ad modum de Troia ad Oalypsonem usque peruenerit post Phaeacas rursus Ylixis naui-

Sationem usque ad Ithacam ex persona propria poeta escribit. quem secutus Maro Aenean de Sicilia pro- 11 ducit, cuius nauigationem describendo perducit ad u Libyara. illic in conuiuio Didonis ipse narrat Aeneas usque ad Siciliam de Troia nauigationem, et addit uno uersn, quod iam copiose poeta descripserat

hinc me digressum uestris deus appulit oris.

post Africam quoque rursus poeta ex persona sual2 w iter classis usque ad ipsam descripsit Italiam

interea medium Aeneas iam classe tenebat certus iter.

quid quod et omne opus Vergilianum uelut de quo- 13 dam Homerici operis speculo formatum est? nam iset tempestas mira imitatione descripta est — uersus utriusque qui uolet conferat — ut Venus in Nau- sicaae locum Alcinoi filiae successit, ipsa autem Dido refert speciem regis Alcinoi conuiuium celebrantis.

18 Acn. 111 715 21 ib. V 1

8 narrationcra Cantahr. : rationem P 5 ccuit P 8 cahp-

fomf P 10 cahpfonom P 18 feqautuf r 16 hbiam

P Didonis add. Cantabr., om. P 26 naufia **********

cfi celo alcmoi P

254 SAT. LIBftl V

14 Scylla quoque et Charybdis et Circe decenter attingitur, et pro Solis armentis Strophades insulae finguntur. at pro conaultatione inferorum descensus ad eos cum comitatu sacerdotis inducitur. ibi Palinurus Elpenori, sed et infesto Aiaci infesta Dido et Tiresiae consiliis r.

loAnchisae monita respondent. iam proelia Iliadis et uulnerum non sine disciplinae perfectione descriptio et enumeratio auxiliorum duplex et fabricatio aruio- rum et ludicri certaminis uarietas ictumque inter reges et ruptum foedus et speculatio nocturna et 10 legatio reportans a Diomede repulsam Achillis exemplo, et super Pallante ut Patroclo lamentatio, et altercatio ut Achillis et Agamemnonis ita Drancis et Turni, utrobique enim alter suum, alter publicum commodum cogitabat, pugna singularis Aeneae atque Turni ut 15 Achillis et Hectoris, et captiui inferiis destinati nt illic Patrocli, hic Pallantis

Sulmone creatos quattuor hic iuuenes, totidem quos educat Vfens, uiuentes rapit, inferias quos immolet umbris. *o

lOquid quod pro Lycaone ITomerico, qui inter fugientes deprehensus non mirum, si ad preces coufugerat, nec tamen Achilles propter occisi Patrocli dolorem peper- cit, simili condicione Magus in raedio tumultu sub- ornatus est t&

inde Mago procul infestam contenderat hastam?

et cum ille genua amplectens supplex uitam petisset respondit

18 Aen. X 517 26 ib. X 621

1 fcilla P canbdif P G pl^ha corr. in pryha P 7 difcnptio P' 8 enurmeratio ut uid. P' 9 ltumq. P

11 repulfam Cantabrig : repulfa P 12 cup P' 19 luucnif P 21 hcaone P 24 conditione P 27 amplectens Cantabrig.: amplexeof P

11 14—17 III 1—4 265

belli commercia Turnus sustulit ista prior iam tum Pallante perempto.

sed et insultatio Achillis in ipsum Lycaonem iam 1 7 peremptum in Tarquitium a Marone transfertur.

5 ille ait

ivzav&ot vvv xsttio

et cetera, at hic uester

istic nunc metuende iace et reliqua.

io Et si uultis me et ipsos proferre uersus ad uer-lll

bum paene tran&latos, licet omnes praesens memo-

ria non suggerat, tamen qui se dederint obuios ad-

notabo

vsvQ-fjv fikv fu*£a5 TtdXctticv, t6%m d% 6tdrjQov. 2

is totam rem quauto conpendio lingua ditior explicauit? uester licet periodo usus idem tamen dixit?

adduxit longe donec curuata coirent

inter se capita et manibus iam tangeret aequis,

laeua aciem ferri, dextra neruoque papillam.

»ille ait 3

ovdi tig &AXrj qxxivtxo ycu&ov &XX ovQctvbg rjdh &&\a66a.

nec iam araplius ulla apparet tellus, caelum undique et undique pontus.

»5 nOQtpVQBOV d9 SQCC XVpCt 7t&Ql6TCC&r], oCqsI Itiov 4

XVQTtoftiv.

curuata in molis speciem circumstetit unda.

1 Aen X 532 6 II 0 122 8 Aen. X 657 14 II. A 123 17 Aen. XI 860 21 OJ. \x 403 24 Aen. III 102 25 Od. X 248 27 Georg. IIII 861

1 comertia P 6 NYK6ICO P 10 i>ferre om. P* 14 NYPHN P ^v om. P bk donpov] AHPON P 17 cohi- rent P 21 OYAHTICAAH P 22 tatduiv] TAIAOON P

edXacca] 6AACCA P 26 KYMA TTATTICTATO OYjPCTICON

KYTC0T6N P 27 fpece P

256 SAT. MBHI V

5et de Tartaro ille ait

x666ov ivsQ&* 'AiSsm Zcov ovqccv6s iax iatb yair\g. bis patet in praeceps tantum tenditque sub umbras quantus ad aethereum caeli suspectus Olympum.

6 avxaQ ixsl x66u>g xal idijxvog i% Iqov svxo. 6 postquam exempta fames et amor conpressus edendi.

7 x& d sxsqov luv dobxs &sbg stsqov ti' avsvsv6s. audiit et rhoebus uotis succedere partem mente dedit, partem uolucres dispersit in auras.

8 vvv ds d^ Alvsiao fiiri Tqg>s66i,v ava66si 10 xal naidtov xaldsg^ xoi xsv psx6xt,6&s yivavxai.

hic domus Aeneae cunctis dominabitur oris et nati natorum et qui nascentur ab illis.

9 xal x6x 'Odv66ijog Xiito yovvaxa xal tpikov fjxoQ.

et alibi n

Atag d' iqqlyrfis xa6tyv^xoio xs66vzog.

hic de duobus unum fabricatus est

extemplo Aeneae soluuntur frigore membra. 10 n6xvi yA^r\vair\y iqv6ixxo\i^ dla frsdaVy

&%ov dij iy%og z/to^dsog tfds xal avxbv *o

2 11. 0 16 3 Aen. VI 578 6 11. A 469 6 Aon. VIII

184 7 II. TT 260 8 Aen. XI 794 10 11. Y 307 12 Aen.

III 97 14 Od. € 297 16 II. O 330. 0 436 18 Aen. I 92 19 11. Z 806

1 trartaro P 2 TOCCON€P€IA€|6) OCOYPANOC €CTA- TTOTAIHC P 3 umbaT P' 4 ohinpum P 6 AYTAP€

TTCITTOICIOC KAC€AHIYOC€f €PO|N€NTO P 7 ouikc] AG)K€

€

P V dv^veuce] ANAN€IC€ P vnwv y€v ol dmiicacOai

irdXefiov T€ ydxnv t€ | 6wk€ cdov 6' dvc^veucc ydxnc £Eairov£ec9ai quae post 7 add. Ianius tiec requiruntur et a P absunt 8 f^buf P 10 bt] A€ P 11 iraibecj TTIA€C P T€N<0NTAI P

13 et nati natorum et qui Cantabrig.: & * * ** atuj. & qui P

14 AY * * TOYNATA P 16 AIACAICPPIf"* * €KACir NHTOIO P

19 nOTNII P CPYTTTOAA1 P G€A(*)N P

III 6-u 257

vrQtjvia dbg xttihiv Sxai&v XQonaQoifrs itvXdcw. armipotens, praesens belli, Tritonia uirgo frange mauu telum Phrygii praedonis et ipsum pronum sterne solo portisque effunde sub ipsis. r ovQnvtp Itfrijptgf xccQt] xa\ iiii %&ovl fiaivsi. 11

ingrediturque solo et caput inter nubila condit

ille de somno ait 12

vrjdvpog i)dt6xog &avdx<p &y%t6xa ioixag.

liic posuit

io dulcis et alta quies placidaeque simillima morti.

val pa x6ds GxtfxxQOV, xb plv o&Jtoxs tpvXXa xa\ 18

i)$ovg (pv6st, iitstdt) XQ&xa xo\li)v iv 8qs66i XiXoinsv, ovd9 iva^Xr)6sf ksqI vclq $cc i %aXxbg iXstpsv 15 tpvXXa xs xal tpXoidv ' vvv av xi piv vlsg *4%at,(bv iv 7taXdfucig tpoQiov6i 8ixa6%6Xoi} oixs ftiprtxag TTQog dibg slQvaxai. ut sceptrum hoc — dextra sceptrum nam forte 14

gerebat — to numquam fronde leui fundet uirgulta neque umbram, cum semel in siluis imo de stirpe recisum matre caret posuitque comas et brachia ferro olim arbos, nnnc artificis manus aere decoro inclusit patribusque dedit gestare Latinis.

2 Aen. XI 483 5 II. A 443 6 Aen. IIII 177. X 767 8 Od. v 79. 80 10 Aen. VI 622 11 II. A 234 18 Aen. XII 206

1 TTAP0I9€ P NYAAG) P 8 fngn P 6 6CTHP * *

KAPH P HTTI P BAIN6I P 11 CK6TPON P OYTTO-

€

T04>IAAAKOZOIC P 13 €NTT€IAH P A€AOITT€ P 14

ANA9HA€C€I P 15 vOv] NIN P 16 4>€P€OYCI AIKAC

A|AIOIOT€ 0€MICTAC P 18 fceptum P' 21 ftrpe P'

24 inclufif P

Macvobits 17

258 SAT. LlhHl V

15 sed iam, si uidetur, a collatione uersuuni translatorum faceaso, ut nec uniformis uarratio pariat ex satietate fastidium, et senno ad alia non minus praesenti causae

16apta uertatur.' cperge quaeso' inquit Auienus coninia, quae Homero subtraxit, inuestigare. quid enim suauius 5 quaui duos praecipuos uates audire idem loquentes? quia cum tria hucc ex aequo inpossibilia iudicentur, uel loui fulmen uel Herculi clauam uel uersum Homero subtrahere, quod, etsi fieri possent, alium tamen nullum deceret uel fulmen praeter Iouem iacere, uel certare 10 praeter Herculem robore, uel canere quod cecinit llomeros: hic opportune in opus suum, quae prior uatea dixerat, transferendo fecit, ut sua esse credantur. ergo pro uoto omnium feceris, si cum hoc coetu coinniuni- cata uelis, quaecumque uestro noster poeta mutuatus 15

17 est.' ccedo igitur' Eustathius ait cVergilianum uolu- men, quia locos singulos eius inspiciens Homericorum uersuum promptius admonebor.' cumque Symmachi 1UB8U famulus de bibliotheca petitum librum detulisset, temere uoluit Eustathius, ut uersus, quos fors detu- 20

18Hsset, inspiceret et cuideto' inquit cportum ad ciuitatem Didonis ex Ithaca migrautem

est in secessu longo locus, insula portum efficit obiectu laterum, quibus oinnis ab alto frangitur, inque sinus sciudit scse unda reductos. 25 hinc atque hinc uastae rupes geminique minantur in caelum scopuli, quorum sub uertice late aequora tuta silent: tum siluis scaena coruscis desuper horrentique atrum nemus immiuet uiubra. fronte sub aduersa scopulis pendentibus antrum: 50 intus aquae dulces uiuoque sedilia saxo,

23 Aen. 1 159

6 hoinoro P' 12 opportune] poaterior toni. Bodhius

(MtM. IUten. 1SS1, 325) 13 tauffercudo P' 16 cvtu P

18 fimraachi P 26 minatur P' 28 fceua cuorufcif P

III 16—19 IIII 1-4 259

nympharum domus. hic fessas non nincula naues ulla tenent, unco non alligat anchora morsu. OdQxvvog 8i xig iexi Atftijv aXloio yiQovxog 19

iv drj{i(D 'Ifrdxrjg' 8vo 8h itQofiXrjxsg iv avtfi

5 axxal aitoQQ&ysg Xipivog noxmsnxr\vtai% aXx% avijMov 6xsit6<o6i 8v6ar\(ov (tiya xi)(ia ixxo&sv ivxo6frsv 8i x &vsv 8s6poto {iivov6i vijsg iv66sX(ioi, oxav Zq^lov pixQOV Txmvxat. avtccQ iitl XQaxbg Xifiivog xavwpvXXog iXaCr]*

10 ay%69i 8* avxrjg Hvxqov iitnfeaxov r)sQ0Si8ig Cqov wfupdmvj at NrjidSsg xaXiovxat.9

Et cum rogasset Auienus, ut non sparsim sedHII ab initio per ordinem adnotaret, ille manu retractis in calcem foliis sic exorsus est

15 €AeoIe, namque tibi diuum pater atque hominuin2 et mulcere dedit fluctus et tollere uento. [rex

xstvov yi<Q xaiutjv avifimv itolr\6s Kqovlcw fjfiiv itavi^isvai r)8' oqvv{isv ov x* iftiXfflw. sunt mihi bis septem praestanti corpore nymphae:3

to quarum quae forma pulcherrima Deiopea conubio iungam stabili propriamque dicabo. &XX' l&\ hy& di xi xoi XaQlxtov (itav iitXoxsQaojv d66o ditvti^isvat xal 6ijv xsxXr)6d"ac Hxoixiv.

tcmpestas Aeneae Aeolo concitontc cum allocutione4 25 ducis res suas conclamantis de Vlixis tempestate et allocutione descripta est, in qua Aeoli locum Nep-

8 Od. v 96 16 Aen. I 65 17 Od. k 21 19 Aen. I 71 22 II. = 267

1 nlmpharu P 3 Scnl €CTT P 4 AH€MG)I€AKHC AIO P 6 AKrAI P TTOTITT€TTTHilAI P 6 \xiya] MHTA P 7 €KTO€

€NTOC€€NA€ P A€CMIO P M€ NOYtf P 8 €YCC€A- MOI P M€TPWK00NITAI P 10 lArXOOI P N€PO€IA€C P 11 Ipovl inON P a\'l I P 19 nlphe. P 22 XAPITON P 23 6irui€>€vai] OTTYPI€M€ P K€KAH9AI P 24 et 26 allo- qnntione P

17*

2t>0 SAT. LlBlll V

tunus obtinuit. uersus, quoniam utrobique multi sunt, non inserui: qui uolet legere, ex hoc uersu habebit exordium

haec ubi dicta, cauum conuersa cuspide montem

et apud Homerum de quinto Odysseae 6

&g elit&v 6iivayev vetpiXag, ixdQafe dh n6vxov.

5 ut primum lux alma data est, exire locosque explorare nouos, quas uento accesserit oras,

qui teneant, nam inculta uidet, hominesne feraene quaerere constituit sociisque exacta referre. 10

iXV oxe d^ xqIxov f\pccQ lvjtk6xa(wg xikeo* 'H<bg, xal x6x ey&v kpbv iy%og iXav xal tpa6yavov 6gv xaQXakiptog itaQa vr\og ivj^iov ig TteQiojTtrfv, et 7t(og iQya fdotfu Pqoxcov ivoTttfv xe nv^oi^]v.

6 nulla tuarum audita mihi neque uisa sororum 15 o quam te raemoreni, uirgo? namque haud tibi

uultus mortalis nec uox hominem sonat, o dea certe, an Phoebi soror an nympharum sanguinis uua? yovvovpai 66 Hvaooa*' fte6g vv xig J) fiQOXog iooi; so ei piv xig fre6g io6ty xol ovquvov 6vqvv £%ov6ivf yAQxi^idi 66 eyaye, diog xqvqij peydkoio, elS6g xe (iiye&^g xe <pvr]v x ity%i6xa iidxco.

7 o dea, si prima repetens ab origiue pergaui,

et uacet annales nostroruui audire laboruin, 25

ante diem clauso conponet uesper Olympo.

4 Aen. I 81 6 Od. € 291 7 Aen. I S06 11 Od. k 144 15 Aen. I 326 20 Od. I 149 24 Aun. I 372

2 *ex P 6 de pinf odife P 7 ailnia P' 9 Qut I Toueanx P 11 CYNAOKAMOC P 12 ku! t6t'J KATTAT P *Xujv] 6AQN P 0>ACnANON P 13 * CC (fuil A) P 14 IAIOIMI P 19 nlpharu P 20 tic] nC P 21 toi] TO P 6YPIN P 22 6nG)T€ P KOIPHM6TAAOIO P 23 T€cD0Y€N P 26 ohmpo P

UII 6-10 261

rig xsv ixstvcc n&vxct ye {iv&r}6aito xccta&vrjt&v av&Q&ncov ; ov8* el nevxAexig ye xccl i^Aetsg nccQcciiifivcDv flzSQioig, o6cc xsl&i n&ftov xccxa Stoi yA%ttioL

fi at Venus obscaro gradientis aere saepsit 8

et multo nebulae circnm dea fudit amictu, cernere ne quis eos neu quis contingere posset moliriue moram aut ueniendi poscere causas. xa\ x6x y08v66evg &qto n6Xiv8y fyev ifupl 8*

io yAftr\vr\

noXXr)v f)iQcc %eve tpiXa tpQOviov6y y08v6fji9 {ti\ xtg Oair\xcov (leyad-vfioov avxi(ioXr}6ag xsqxo^isoi x inis66t xal i%SQSoid-\ ortg sln. qualis in Eurotae ripis aut per iuga Cynthi 9

is exercet Diana clioros, quam mille secutae

hinc atque hinc glomerantur Oreades: illa pha-

retrara fert humero gradiensque deas supereminet omnis, Latonae tacitum pertemptant gaudia pectus.

w oh) 8y 'AQTS(iig si6i xax oijQSog lo%iaiQa 10

r) xaxu Trjvysxov nsQifir}xsTov r) ^EQvpavd-ov TSQTtopivrj xAitQ0i6i xccl obxsirjg iXdtpoi6i% t\] 81 {K «fia vvptptti, xovQtti Aibg cciyi6%oiof

1 Od. t 113 6 Aeu. I 411 9 Od. n 14 14 Aen. I 408 20 Od. I 102

2 T€] TT€ P 3 f€] T€ P €^|A€T€C P 4 K€l8i —

•Axato(] K€l€INAOONKAKAAIOIXI • P 6 fepfit P 9 OAYCC€YO

P 10 'A9f|vn] ATH P 12 M€TAOY(0N ANTOBOA€CAC P 13 K€PT€M€OI P €IHI P 14 cmthi P 16 fequutae P 18 gradiefq. P' 19 post pectns inseruit talis erat Dido, talem §e laeta ferebat Ianius, qui in P non legitur 20 clctj €1 P

21 HICATATH|Yf"HTON P f\ '€puM<iveov] €PYMAOOP

22 r€PTOM€NH P (0 K€IHIC P 23 THI P xoOpai Ai6c

A atTi6xoio] COYPAIAICiriOXOIO P

262 SAT. LIBRI V

iyQOv6[ioi itai%ov6f yiyrfrs 8i xs cpQiva Ar\xcb* na6acov d* vxIq tfys xaQr^ i%st i)di tiixcoxa, Ssta d' iQiyvcbxrj itiXsxat, xaXal di xs %a6ai • tog tfy atupiTidXoitii psxiitQSits itaQ&ivog iyv^.

11 restitit Aeneas claraque in luce refulsit 6 os humerosque deo similis. naiuque ipsa decoram caesariem nato genetrix lumenque iuuentae purpureum et laetos oculis adflarat honores:

quale manus addunt ebori decus, aut ubi flauo argentum Pariusue lapis circumdatur auro. 10

12 avxaQ *0dv66$a psyaXrfxoQa & ivl otxcp EA)Qvv6pr\ xafiirj Xov6sv xal %Qt6sv iXaicp' ipcpl di \iiv cpaQog xaXbv (idXsv ?}di %ixcova' avxdff xix xscpaXf\g %svsv noXv xdXXog ^&ijft], psifavd x sl6i8isiv xal ita66ova* x&8 81 xdQtjxog 15 oijXag %xs x6(ucg vaxwbivcp dvdst, bpoiag,

cbg d' Zxs xig %Qv6bv itSQi%svsxai aQyvqcp dvijQ t8(ftg, bv"Ha)ai6xog 8i8asv xal IlaXXag Jidrfw] xi%vqv itavxoir\v, %aqisvxa 81 iQya rsXsisi, cbg &Qa xcp itsQi%svs %aQiv xscpaXfj xs xal co^toig. 20

13 coram quem quaeritis adsum Troius Aeneas Libycis ereptus ab undis.

ivSov /ikv di) 68' afcbg iycb' xaxa itoXXa poyfoag tjXv%ov slxo6xcp ixsV ig itaxQiSa yalav.

6 Aen. I 688 11 Od. y 158 21 Aen. I 695 23 Od. <p 207

1 TTAIZOICI P 4>P€NAAHTG) • P 2 nACAON P 8 KAAAI P 4 AMcDIHOAOICI P nAP€€NOC B C humerufq. & 7 genitnx P 11 M|€TAAHTOPA P ty M oticijj] G)IO- NIOIK00I P 12 ku(] K€ P n&n<pi] AG)cp| P U K€<pa\nc]

K6AHC P 16 OYAAC6K6 P YAKIN0INQI P 17 XPYG)N-

nepixeiCTAi p is topic 6v] iapiccon p naxxac 'Ae/jvn]

TTACCONA KAAACCAOHNH P 19 €PTA P 20 K€<t>AAHNI-

MOIC T6KAIG) P 22 libicif P 28 bi\] A€ P €T6) P MOr*H- COC P 24 HAI60N P

IIII 11—13 V 1-4 263

Conticuere omne3 intentique ora tenebant. V

&g l<paft\ ol d' &QU ncivtsg ixfjv iyivovto tfiojitfj. infandum regina iubes renouare dolorem, 2

Troianas ut opes et lamentabile regnuui 5 eruerint Danai.

aQyaXiov, (iatiiXsia, diyvsxicog AyoQSvtiat, xi\Ss\ insl (ioi iroXXc\ ddtiav &sol ovQavfavsg. pars stupct innuptae donum exitiale Mineruae 3

et molem miratur equi, primusque Thymoetes

10 duci intra muros hortatur et arce locari, siue dolo seu iam Troiae sic fata ferebant. at Capjs et quorum melior sententia menti, aut pelago Danauni insidias suspectaque dona praecipitare iubent subiectisque urere flammis,

15 aut terebrare cauas uteri et temptare latebras. scinditur incertuiu studia in contraria uulgus. &g 6 plv eforrfxsi) xol <T KxQita it6XX* AydQSvov, 4 fjfififot rf/io/ avt&v tQ{%a 6i ocpidiv tfvdavs fiovX^ i\k diatpffeai xolXov doQv vr\Xii %aXxcp^

20 i\ xato\ itstQcuov fiaXistv iQvtiavtag in HcxQag^ i\ saav piy ayaX^ia frstbv frsXxrqQtov elvai, tfjnsQ di\ xal iitsita tsXswifostiftai i^isXXev altia y&Q i\v AnoXia&ai) STtijv it6Xig &[upixaXvil>\i dovQdtsov piyav iiutov, W sXato itavtsg &QV6tot

2,r» 'jlQystov, Tqcjs06i cp6vov xal xi]Qa cpiQOvtsg.

1 Aen. II 1 2 II. H 92 3 Aen. II 3 6 Od. n 241 8 Aen. II 31 17 Od. 6 505

1 conticuere P tenebat P' 2 ndvT€c] TTANANT€C P

*Y*vovto] €NONTO P CIWTTH . P 4 toianaf P 7 KHA6TT6I P NOAAA P O|YPANIf0NHC P 9 timetef P 12 capif P

15 h P 17 ICTHK€I P ATOP€YON P 19 vr^il NHA€I P 20. 21 H€AANM€TATAAMA | O€(0N 0€ AKTHPION 6INIA • HKATA TT€TPAG)NI (dclelum B) BAA€ €IN€PYCANTAC€TTAN-

KPAC P 22 THITTCPAHKAI P €MAAA€ . P 23 ^vl €n€N P 25 APTCICON P

264 SAT. LIBRl V

5 uertitur interea caelum et ruit oceano nox inuoluens umbra magna terramque polumque. iv d* iitsa9 obxeuvc5 XapnQbv tpdog i\eXtoio, iXxov vvxru piXatvav htl faCScoQov Slqovquv.

6 hei mihi qualis erat, quantum mutatus ab illo 5 Bectore, qui redit eiuuias indutus Achilli

uel Danaum Phrygios iaculatus puppibus ignes! b 7167101, fj pdXu Si\ fiuXaxobxsQog u^icpuq)du6&ut "ExrcjQ 1) (ire vf\ag ive7iQi]6ev Ttvol xi]Ai<p.

7 iuuenisque Choroebus 10 Mygdonides, illis qui ad Troiam forte diebus ueuerat, insano Oassandrae incensus amore

et gener auxilium Priamo Phrygibusque ferebat.

8 Ttitpve yctQ ^O^qvov^u Kafii]66&ev ivSov iovru,

Sg $a viov TtoXipoto pexa xXiog elkrjXov&ei. 15

firee de TlQtd^oto dvyaxQ&v elSog &Qt6xr\Vj Ku66uvSqi]v dvdedvov v7ti6%exo de piya iQyovy ix TQofo\g aixovrag uxoj6e^tev vlag *A%ui&v. r& d' o yiocoy ITQCafiog vn6 r l6%exo xa\ xuxi-

vev6e 80

dcooepevat,' 6 Sh nuQvufr* V7t06%e6i'fi6i 7ttfr)\6ug.

9 sic animis iuuenum furor additus. inde lupi ceu raptores atra in nebula, quos improba uentris exegit caecos rabies catulique relicti

faucibus expectant siccis; per tela per hostes 25

uadimus haud dubiam in raortem, mediaeque tc-

nemus

1 Aen. II 250 S II. 0 485 6 Aon. U 274 8 II. X 373 10 Aeu. II 341 14 11. N 363 22 Acn. II 365

3 6)K€ANOI P tpdoc ^eAtoio] A<l>AO H6YIOIO • P 4

Z6IAC0POAPOYPA P 6 €1 P C redut P 7 fngi|of P 8 udAa bnj MAAAC P 9 KHAOJI • P 10 chorebuf P

11 nug|doni<lef P 12 cafan|dro P 13 fngib;|q. P 14 OOPIONHA P 15 kX€oc| KA€OC P €IAH|AOO€l P 16 €IAOO P 17 A€ANON P 18 ATTG)AC€M€N P AXAQN P

19 T€P(0N P kqI Ka-revcucc] K|KAT€N€YC€ • P 26 tiud P

V 6-ia 265

urbia iter: nox atra caua circumuolat umbra. /Jijj (' tpsv &6xs Ximv 6Qs6txQotpog, b*6x' imdevijg 10 dijQov Irj xqsi&v, xiXsxai di i dvpbg AyijvcoQ fifjX&v netQii6ovta xaX ig nvxivbv ddfiov hX&etv. s etnsQ y&Q % s&Qfjai iut avx6&i fimxoQag SviQag 6vv xvtsX xal 8ovqs66i (pvXa66ovxag iteol fii}Aa, oC §a x9 AnstQ^xog fiiftove 6ta&ttoto 6ts6d-at. iXX9 oy 6q' f\ V\Qtia%s fie&AXpevog, fjs xaX avxbg ipXrjx* iv itQ(bxoi6i frofjg Anb %siQbg Hxovxt. 10 iuiprouisum aspris ueluti qui sentibus anguem 11

pressit humi nitens, trepidusque repente refugit attolentem iras et caerula colla tumentem: haud secus Androgeos uisu tremefactus abibat. &g d' oxs xig xs SqAxovxu ISbv itaXCvoQ6og Ani6xr\

15 oCqsog iv (fy66gg9 vnb xs xQ6pog fXXafis yvta, Rt^ %' avs%mQr\6sv, &%Q6g xi ptv slXs naQsiag, &g avfrtg xafr optXov iSv Tqcocov AyeQO)%(ov defaag 'AtQiog vtbv 'AXs%avdQog ^sostd^g. qualis ubi in lucem coluber mala gramina postus, 12

*o frigida sub terra tumidum quem terra tegebat, nunc positis nouus cxuuiis nitidusque iuuenta, lubrica conuoluit sublato corpore terga arduus ad solem et linguis micat ore trisulcis. bg 8s SqAxcqv inl %eif] 0Qi6xe.Q0g KvdQa pivvflt

15 (IsflQmxfog xaxA «prfp/toV, i8v di xi (itv %6Xog alv6g, 6psgdaXiov di didoQxsv £Xt666pevog iteol %etfj9 &g Extcoq &6fis6xov i%mv fiivog ov% vne%d)QSt.

2 II. M 209 10 Aon. II 879 14 II. V 33 19 Aen. II 471 24 II. X 93

1 cauii P 2 OCr€!7IA€YNC P 8 fy xpciuiv] €NKPI(0N P 4 MHAON P 6 BOTOPACANAPAC - | P 6 wcpl MnXa] TT€PHAA- | P 8 frf'] OT P 11 refugit] rrponte P 14 IAON P ATT€CIN. P 15 YTTOT€ | MIN€T€TPOMOC P

TYIA P 16 t'] A P OXPOC P 17 AYTIC P PGHONA TPCOXfON • P 21 nmenta P 24 (00 A€ P avbpa ^vnci] ANAM€NHICI • P 26 U] AP€ P x^ocl XAOC P 26 Trcpt X€ifl] OTT€PI X€INH . P 27 YTT€X(0P€l P

266 SAT. LIBRI V

13 non sic aggeribus ruptis cuin spumeus ainnis exiit, oppositasque erupit gurgite nioles,

fertur in arua furens cumulo, camposque per omnes cum stabulis armenta trahit.

&g S' 6n6xe nXri&av noxapbg neSCovSe xdxsiGi 6

XSipdQQovg xax' &Qs6q>iv, 6na£6pevog dibg 3/i/3og), noXXctg 81 Sqvq diaXiag, noXXag Si xe nevxag i6q>i(>exai, noXXbv Se x a<pv*6yexov elg RXa (idXXsi.

14 ter conatus ibi collo dare bracchia circuin,

ter frustra conprensa manus effugit imago 10

par leuibus uentis uolucrique simillima fumo. xqXg psv iqxoQtitfdijVy eXieiv xi (ie frvpbg avtbyei xqIq Si fiOi ix %st,Q(bv 6xifi stxsXov r\ xal 6vsCqg* bcxax ' ipol d1 &%og 6%v yevi6xexo Kqotflft (i&XXov.

VI Alia tempestas Aeneae hic et illic Vlixis, nu- is merosis ambae uersibus. sed incipiunt haec ita

postquam altum tenuere rates nec iam amplius ulla,

ille ait

iXX9 8xe Si} x^v vfi6ov iXeCnopsv ovdi xig &XXi). 2 accipe et haec, uianuuui tibi quae monunienta mearum *o sint, puer.

xi} vvv xaC 6oi rovro, xixog, xsl^Xiov £o*tco, (ivfm' 'EXivqg %siqg)v.

1 Aen. II 496 5 II. A 492 9 Aen. II 792 12 Od. X 206 17 Aen. III 192 19 Od. M 403 20 Aeu. III 48C

22 Od. o 125

4 stabiHa p, ftabifif P 7 alaXlac] AA6AC P ireuKac]

A€|. N6IKAC P 8 nOA|A(»)N P nAA P 10 coprcflu i' 13

XO CKirj efocXov] CKINIK6AON P 14 <5Xoc) AC P K6POTI P 19 post dXXn secuntur haec THNYN KAICO|ITOYT6TOKOC K6I- MHAIO • H6CTC0NNHM6 | A6N6NCX6IPC0N • accipe & h^c |ina- nuu | tibi que nionumenta mearu fint puer tendunt (. uela ctt. P

V 18—14 VI 1—5 267

teudunt uela Noti fugimus spumantibus undis, 3 qua cur8iim uentusque gubernntorque uocabat. r)pstg d' Snka %xa6xa novr\6a\Levoi xata vfjcc fj(ic&cf xi)v d' ticvspdg xs xvfisQvr\xr]g x t%ws.

s dextrum Scylla tenet, laeuuiu inplacata Oharybdis 4 obsidet atque imo barathri ter gurgite uastos sorbet in abruptum fluctus, rursusque sub auras erigit alternos et sidera uerberat unda. at Scyllam caecis cohibet spelunca latebris

10 ora exertantem et naues in saxa trahentem. prima hominis facies et pulchro pectore uirgo pube tenus, postrema immani corpore pistrix, delphinum caudas utero conmissa luporum. praestat Trinacrii metas lustrare Pachyni

16 cessantem longos et circumflectere cursus, quam semel informem uasto uidisse sub antro Scyllam et caeruleis canibus resonautia saxa.

Hoinerus de Charybdi 5

dsivbv ivsQQOtfi8t]6s &akd60T]g ak^iVQov tidcoQ.

to fjtoi o*t i&iuoece kifirjg &g iv nvol nokkti nati' c\vaiioQiivQS6xs xvx&iiivrj' vi\)66s <$' a%vr\ ftxQotoi oxonikototv in &{i<poT8Qoi6iv intntsv akk* or' avafiQo$sts &akaOOt\g akfivQov tfdcop, nao* fvtoofts cpavsoxs xvxa>(iivr)' cfytqpi ds nixQrj

t5 dsivbv fisfiQV%H' iwivsQ&s 8s yala q>avs6xs tpdfipoo xvaviij' xovg 8s %k<OQbv diog fjQSt.

1 Aen. III 268 8 Od. X 0 5 Aen. III 402 19 Od. H 286

1 nothi P 8 TTON€CAM€NOI P 6 fcilla P canbdif P 6 baratn P 9 fcillam P 18 delfinom P 14 tnna- cbnj | P pachim P 17 ficllain P 18 caribdi P 19

AN€PPOIBA€C€ P YAG) • | P 20 €* f€M€C€l€ A€BCHCOC CNTIYPI lin ras. uid. fuisse R) P 28 8t'] AT P OAAACCH P 24 dn<p(] AM<t> P 26 26 TAIA * * AN€OCH • | IP€ICK€ • YYAMMG)! KYAN€N P 26 XAOPON P

268 SAT. LIBRI V

GHomerus de Scylla

iv&a S9 ivl HxvXXtj vaCeiy Setvbv XeXaxvtw tfjg f^xot qxovfi plv Stfij 6xvXuxog veoytXfig^ yetvexat^ avtfj <$' avxe itiXcoQ xax6v ovSi xi ug fui> yr}&r\6etev IScbv ovS* el &ebg dvtcu6etev. 5

tf\g ixot 7t6deg elal SvcbSexu ndvxeg dcoQOt' ££ 6 e xi ot SeiQul neQi^trjxeeg' iv de £xa6tg 6\UQ8uXir\ xecpuXr\y iv 8e xQt6xot%ot 686vxeg Ttvxvol xal ftuttieg, nXetot fiiXavog fruvdtoio. \ii66r\ piv te xaxa 6netovg xoiXoto SiSvxev 10

£%co 8' i£i6%et xecpuXdg Setvoto fieQi&Qov uvtov S* l%frvda 6x6neXov neQiuacLtcbcoau SeXcptvdg xe xvvag xe xul et nofrt ccel^ov eX\\6t x^jrog, fi pvQtu §66xet dya6tovog 'A^cpitQCti].

7 o inihi sola mei super Astyanactis imagol 16 sic oculos sic ille manus sic ora ferebat.

xeCvov toi xotoiSe 7t6Seg xotaCSe xe %etoeg dq&aXpaiv xe fioXul xecpaXrj x icpvneobi xe %atua.

8 ter scopuli clamorein inter caua saxa dedere,

ter spumaui elisam et rorautia uidimus astra. 20

rc5 8 ii7to Sta XuQvfiSig uvaQQoiflSet piXuv vScoq. tQlg ttlv yuQ x' dvCr\6tv in tjuutt tQlg 6' dvu-

QotfiSet.

2 Od. u 85 16 Aen. III 489 17 Od. 6 149 19 Aen. III 666 21 Od. u 104

H 1 SCILLA • P 3 <DG)NHM€NHM€NOC€ P N€OTIA-

Ml. |

AHC • | P 4 TIC P 6 rH0HTON€€IC NIA0)N P ANnA-

C

C€I€N • | P 6 Tr66ecl NA€C P 7 €KATHI • | P 8 666vt€c]

H AONTEC • | P 10 M€CCHI P KOIAOI P 1 1 K€tJ>AAAAC,

deinde in ras. ACINOIO B€P€0POY • | in P 13 IXCYAA (sed

Y corr. ex I) P 14 KHTO P KATACTONOC P 15 aftia-

nactif P 18 €<t>YN€P0€ P 21 XAPYB+AIC A'NAPOIBA€l

(w re». O fuisse uid.) P 22 TPIC M€TAPI"A NIHIC|IN P

PICAANAPOIBA€f • P

VI e—i» 269

qualis coniecta cerua sagitta, 9

quam procul incautam nemora inter Cresia fixit pastor agens telis, liquitque uolatile ferrum nescius: illa fuga siluas saltusque peragrat

s Dictaeos, haeret lateri letalis harundo.

&p<p' iXacpov xbqccov fiefiXr}\iivov, ov $' iflaX9 &vi)q 10 i<p &nb vevQiig* rbv piv t 1jXv%e it68e66v cpevycov, &<pq' alpa Xiaobv xal yovvat' 6Q&Q1J. avzccQ ijtetdij t6vye 8a[ia66etai cbxvg 6i6t6g,

io cb^iocpdyoi [iiv ft&eg iv o(>qb6c 8aQ8dntovoiv.

dixerat. ille patris magoi parere parabat 11

imperio et primum pedibus talaria nectit aurea, quae sublimem alis siue aequora inxta seu terrain rapido pariter cum flamine portant.

» tunc uirgam capit: hnc animas ille ouocat Orco pallentcs, alias sub Tnrtara tristia mittit, dat Romnos adiinitquo ct lumina morte rcsiguat. illa fretus agit uentos ct turbida tranat uubila.

to &g icpat oid' &n(fot\6e dtdxtOQog 'AQyeup6vtr\g* 12 aizCx ineid1' vnb ito66lv i8iJ6ato xaXa itidiXa, &[iBQ66ia %Qv6eta td piv tpiQov *f\(ilv icp vyoy)v i)<J in anetoova yalav 8(ia itvoifjg <W/ioto. eiXeto 8% $dfl8ov} t\\ t &v8q&v fyi/iara ftiXyei,

S5 fov iftiXei) tovg 8' avte xa\ vitvocovtag iyeiQei. ri)v fieta %eq6\v e%<ov ititeto XQatvg 'AQyeup6vti\g.

1 Aen. III [ 69 6 II. A 475 11 Aen. IIII 288 20 II. Q 8S9

1 cerua om. P' 2 chrefia P 4 ilU p, alla P 7 HAY3€ P nobcco] TTOMC INHP • } P « <t>€YTfi)N P TTOYNATPG)PHI • | P 9 AYTCP P AAMACCC rAIWKYCQICTOC • | P 10 (0MO-

<t>ArAI P € HOYP€CI AAPATTTOICf • I P 18 ranat P

20 APrCKDONTHO • | P 21 AYTOK P KAAATT€A€IAA • | P 22 XPICCIA P MININ<t>€PON P YTPH • | P 28 Tcrtav] TAIA AN P 24 t<J t*] THNT P 0€AT€l • | P 20 X€- P€IN€XP(0N P

270 SAT. LIBHI V

13 ao uelut anuoso ualidaui cuni robore quercuui Alpiui Boreae nuno hinc nuno flatibus illinc eruere iuter se certant: it stridor et alte consternunt terrani concusso stipite frondes.

illa haeret scopulis, et quantum uertice ad auras 5 aethereas, tantum radice in Tartara tendit.

14 olov 81 XQeyei, iQVog aviiQ iQi&qkeg ikaCrjg %(OQ(p iv olon6k(p, Sd1' &Xtg avafHfiQv%6v v*S(oq xaXbv xtiXe&dov xb Si xe nvoial 8oviov6t, nuvxoCcov avifMov xaC xe f$Qvei av&et Xevxcp' 10 iX&bv <?' i%unCvt\g &v6[iog 6vv kaCkam. nokkfj P6&QOV x i%i6XQ6il>6 xal i%exdvv66' inl yccCg.

15 et iam prima nouo spargebat lumine terras Tithoni croceuin linquens Aurora cubile.

'Hfog d* ix ke%i(ov xuq' ayavov Ti&covoto 15

&qi>v&' iv abavaxoiQi, <p6ng cpiQoi $81 $Q0X0i6i 'H&>g fili/ XQOx6nenkog ixCdvaio na6av in alav.

VII Vt pelagus tenuere rates, nec iam amplius ulla occurrit tellus maria undique et undique caelum: olli caeruleus supra caput adstitit imber 20

noctem hiememque ferens et inhorruit uuda tenebris. &XX9 Zx6 Sii xi}v vij6ov ikeCnopev ovSi xig &XXi\ (paCvexo yaidcovy &XX' oi>Qavbg $81 frdXa66a, Sij x6x6 xvavir\v vecpiXrjv £6x1466 KqovCcov vrjbg V7C6Q ykacpvQtjg, i)%Xv66 Sl n6vxog vn avr¥)g. n

1 Aen. IIH 441 7 II. P f>3 13 Aen. IIII 584 15 II. A 1. 0 1 18 Aen. V 8 22 Od. m 403

7 €PI0€A€C€AAIHC • | P 8 «6'] 0 P ANAB€BPYC€N P

N 9 TH€A TAONTO T€T TOIA IA€N€OYCIN • | P 10 T€] TOI

P dv6€i] ANP€I P 11 fiveuoc] ANA€MA P TTOAACI • | P 12 BO0PY€€ Z€CTP€Y€ Z€TANY€C€*TTITTOAAHI • | P 15

A|rOYOY nOONOIO P 17 KOKOTTCTTAOC V 21 Nocto c biemeq. P 22 €AinOM€N P ONA€ P' 23 0AAAACCA • |

P 24 t6t€] OIT€ P N€ <t>€AN P' 25 TA<t>YP€C P

yjxXuc€] € XAYC€ P

VI 18-16 VII 1-6 271

uinaque fnndebat pateris animamqne nocabat 2

Anchisae magni manesque Acherontc remisgop. olvov aarv66a(ievog %(t(uxdiq %ie^ devs dl yatav 4rv%ijv xixXt}6x<ov HaxQoxlfjog dsiloto.

s lenibns huic hamis consertain auroque trilicem 3 loricara, quam Demoleo detraxerat ipso nictor apud rapidum Simoenta sub Ilio alto. d<b6<o ot ftcopqxa, xbv *A6xsQonatov anr\vQ<ov^ %dXxeov, & niQi %sv(ia yasivov xa66txiQOio

10 i(i(pidedtvr]xaL' noXiog di y &\iov l6xai.

et cursomm certamen utrobique simile. et quia uer- 4 sibns est apud utrumque numerosis, locum loco simi- lem lector inueniet. initia haec sunt

baec ubi dicta, locum capiunt signoque repente. t5 6xav ds psta6tot,%eC' 6tf(uuvs ds xiQ(iax' AyiMevq,

pngilum certamen incipit apud hunc 5

constitit in digitos extemplo arrectus uterque,

apud illum

xb i\ ta)6a(iiv<o Mxr\v ig (ii66ov ay&va^ to Svxa d Ava6%o(isv<o %fQ6l 6xi(iaQfi6iv S(i &(up<o.

si uelis conparare certantes sagittis, inuenies haec6 utriusque principia

protinus Aeneas celeri certare sagitta. avx&Q b xo%£vx\]6i xlbsi I6evxa 6iir\Q0v.

1 Aen. V 98 8 11. V 220 6 Aen. V 269 8 II. V 660 14 Aen. V 816 16 II. V 868 17 Aen. V 426 19 II.

V 686 23 Acn. V 486 24 II. M* 860

2 acharonte P 8 XAMAAIC P %&] X€C P 4 A€

^AOIO P 8 demolote P 8 ol] 101 P ACTAIPOTTAION P 9 x<SXk€0v] KAAK60N P 10 AM<t>IA€INHTAI P 15 M€-

TACTOIXHIC MAIN€ P AXIAA€YC • | P 19 BH|rHN P

20 CTIBAPHCI (BA hodie uix legi poUst) V 23 Rve in certaro hodie uix Ugi potest in P 24 6 ToEcirhJci] AT02 CYTHPCI P IocvtcQ IO€|HTA P cfonpov] CIAHPttN . P

272 8AT. LIBRI V

7 capita locoruni, ubi louga uarratio est, dixisse suf- ficiet ut quid uude natum sit lector iuueuiat.

8 dixerat et tenues fugit ceu fumus in auras. Aeneas: quo deinde ruis, quo proripis? iuquit, quem fugis? aut quis te nostris complcxibus ar- 5

cet? — ter conatus erat collo dare bracchia circum, ter frustra conprensa manus effugit iniago. &g iq>at* avx&Q iyoy iftekov tpQSOi ^SQ^rjQL%as prjtQbg i{if\g ilnjx^v ikieiv xatate&vr}fv(r\g. io

tqlg psv ifpaQ^i^tjVy ekietv %i ps dvpbg ivfbyei' %Qig 8i fiot ix %eiQ&v tixifj etxekov r\ xal 6vsCqgs, intat* i\ko\ d' 6%og 6£v yevi6xeto xrjQdfti pakkov.

9sepultura Palinuri formata est de Patrocli sepultura. haec iucipit is

principio pinguem taedis et robore secto. illa sic

ot d' t6av vkotdpovg nekixeag iv %sq6\v i%ovteg. et alibi

ito(r\6av ds jtvQijv sxax6^7tsdov iv&a xa\ iv&a. 20

lOipsa uero utriusque tumuli insiguia quam paria?

at pius Aeneas ingenti mole sepulchrum imponit, suaque arma uiro remumque tubamque

3 Aen. V 740 9 Od. X 204 '16 Aeu. VI 214 18 II. Y 114 20 ib. 164 22 Aen. VI 232

H 10 MErPOC P KATA|ONHYIHC • P 11 €*<t>COPMH0€N

(tn ras. fuit P) P 12 uoi *k] MOFCI P ckiiJ etKeXov]

KIHKCAON P ON6PO • P 13 TTTAT P' fixoc] AX6IPG) P

KH.GIMAMO • P 14 paauun P' 18 IAOTOMOYC P 20 TTYP6N6 KATOM6TTAON | OAK6N0A P

VII 7-18 273

monte sub aerio, qui nunc Misenus ab illo dicitur, aeternumquo tenet per saecula nomen. avx&Q insl vsxQ6g t ixdrj xal tsv*%sa vsxQod, xvuftov %svavxsg xal inl 6xr\Xr\v iQv6avxsg

s nrj^ausv ixQOxdxm xvufla) sxnjQsg iQStu6v.

tunc consanguineus Leti Sopor. 11

lv& "Vnvm ^vufiXrjxo xatJi^ijroj &avdxoto. quod te per caeli iucundum lumen et auras 12

per genitorem oro, per spes surgentis Iuli,

10 eripe me his inuicte nialis, aut tu mihi terram inice, namque potes, portusque require Velinos. vfiv ds 6s t&v ftnt&sv yovvdfauat ov naQs6vtcw9 13 %Q6g x iX6%ov xa\ naxQ6g, 8 6* ixQStps tvt&bv

i6vxa,

u Tr\Xsua%ov &\ bv uovvov ivl psyaQ0t6iv IXstnsg, olda yaQ Sg iv&ivfts xthv i6uov i£ 'ACdao, vr)6ov ig AtaCrjv 6%rj6stg svsQyia vi)a. ivfta 61 Instra, £va£, xiXouat pvr\6ao&at iusto ur\ uJ 6xXav6xov Hftanxov Iwv iini&sv xaxaXsCnyg *> voO<pt6&sCg ur\ xoC xt fts&v utfvtua yivmuaf dXXd us xaxxfjat ovv xsv%s6tvy S66a uot itixCv, 6r)ud ti uot %svat noXtf\g inl &tvl ftaXa66r\g dvdQog 8v6tr\voto xal iooouivoiot nvftio&at.

8 Od. u 18 C Aen. VI 278 7 II. = 231 8 Aen. VI 863 12 Od. X 66

4 TTI P\ dcinde C|THANHPYCANTHC P 6 TTH*2AM€N (w ra$. uid. fuisse H) P 10 hir om. P' 11 poteffc P'

11 rOINAZOMAIOYTTAPeONTG) - | P 18 AA0X0Y60NM0KAI

MO nATPOC ©€C€TP€<t>€ TYOON P 15 THACMAXY P YNO- N€NIM M€TAPIOCIN P 16 Kiidvl X€XIG)N P AIAAAO • | P 17 N€CON€CA TAIAN P 18 €NTA P AANAf P K€AO-

H MATMN€CAC0AI P 19 AKAAY0ON AOAKTOH P OTT€0€N

H KATAA€ITT€C • | P 20 T€NG)MAI . | P 21 KAK KHNAI P 82 X€Y€ P 28 ANAPOC AICTHNOIO P TTYO€C * ©Al • {fuitse uid. T) P

Mackobiti 18

274 8AT. LIBRI V

xuvxu xi fioi teXitiai, *r)£a{ z' in\ xvufkp /ptTpor, xeb xal fabg £q£66ov iiav \ux ifiotg ixuQoi6iv.

14 nec non ei Tityon, Terrae omniparentis alumnum, cernere erat: per tota nouem cui iugera corpus porrigitur, rostroque immanis uultur obunco 5 immortale iecur tondens fecundaque poenis

uiscera rimaturque epulis habitatque sub alto pectore nec fibria requies datur ulU renatis.

15 xa\ Tixvbv eldov rairjg iQixvSiog vtiv

xei\uvov iv 8ani8&' 6 d' ix iwia xelxo xtXe&Qa' 10 yvxe 3i \liv ixdteQ&e xaQrjpiva r)xaQ ixeiQov, 8(qxqov %6<o Svvovxeg' 6 8' oinc axa\ivvexo %eQ6iv. Arjxi) y&Q etXxv6e9 Jibg xv8qt)v xaQaxotxtv Ilv&ad' iQ%o\iivrjv 81& xuXXi%6qov IIavoxf\og.

16 non mibi si linguae centum sint oraque centum 15 ferrea uox, omnis scelerum conprendere formas, omnia poenarum percurrere nomina possem. xXrjfrvv d' ovx &v eyh \iv^r\6oaai ovti* 6vo\t,r\v<o oi8' el fiot 8ixa \nev yX&66ai 8exa 81 6x6\ucx' elev, <pcovr) d' &QQrjxxog9 %dXxeov 8e \ioi r)xoQ kvetr}. »

VIII Hinc exaudiri gemitus iraeque leonum

uincla recusantum et sera sub nocte rudentum, setigerique sues atque in praesepibus ursi saeuire ac formae maguorum ululare luporum: quos hominum ex facie dea saeua potentibus herbis u induerat Circe in uultus ac terga ferarum. evQov 8' ev fol[66rfli, xexvy\ieva 8co\iaxa KiQxrjg

3 Aen. VI 596 0 Od X 676 16 Aen. VI 625 18 11. B 488 21 Aen VII 15 27 Od. k 210

1 te] K€ P nHZAI P 8 ticion P 6 tundenf P penif P 9 TITION P* 1 1 l"YN€ P NA PHMCNCO P 12 A€PPON P 13 TTAPAKAITIN P 14 TTYOQ* A P AIA- KAAAIXOM€N AIAKAAAIXOPOYNONHOC P 17 penarum cop-

N currere P 26 uultua] uolutof P 27 6* cv] A€C P T€-

nrrMCiNA p awmakihpkhc • zcctoicin aacci p

VH 14-16 VIII 1—4 276

£e<froftft X&&661 %SQi6xsntm ivl %mQm. ifupl di fuv Xvxoi f}6av 0Qi6x*Q0i ijdl Xiovxsg, xovg avxif xaxi^sX^sv, sxsl xaxa (paQfiax9 %dmxsv. quid petitis? quae causa rates aut cuius egentes 2

5 litus ad Ausonium tot per uada caerula uexit? siue errore uiae seu tempestatibus acti, qualia multa mari nautae patiuntur in alto. fj xi xaxct nQffeiv i) pLatydCmg aXdXrj^ds old xs XrjHftrJQsg wcsIq BXa, xoC y &X6mvxai

ro irv%ctg naQ&ifisvot xaxbv &XXodanot6i <piQovxsg;

eeu quondara niuei liquida inter nubila cycni 3

cum sese e pastu referunt et longa canoros dant per colla modos: sonat amnis et Asia longe pulsa palus.

15 x&v 9 &6x9 iQVi&mv nsxsrjvmv sftvsa noXXd, %r\vmv i) ysQavarv h) xvxvmv 8ovXi%odeCQmv, Adim iv Xeifi&vi Kav6xQCov a^rpl §ss&Qa, tvfra xal sv&a nox&vxai &yaXX6ftsvat nxsQvye66t, xXayyndbv itQOxa&i&vrmv, 6[iaQayet di xs ksiftmv.

» illa uel intactae segetis per summa uolaret 4

gramina nec teneras cursu laesisset aristas nel mare per medium fluctu suspensa tumenti ferret iter celeris nec tangeret aequore plantas at d9 b*xs iisv 6xtQx&ev inl %eCdmQov &QOVQav,

ts Rxqov hn av&SQtxmv xaQnbv ftiov ovds xaxixXmv

4 Aen. VII 197 8 Od. y 72 11 Aen. VII 699 16 II. B 459 20 Aen. VII 808 24 II. Y 226

2 M»v] M P AYrOINCAN P f|te A^ovtcc] NACjCACON- THC P 8 KAT€0€AS6N €TTI P 4 genjtel* P 7 post alto add. WZ6INOI | TIN6C6CT* j TT006NTTA* | ftTPAK* | A6YOA- (ubi *posui, litterulam periissc uideri significaui propter uolu- men denuo ligatum et circumcisum) Pm 8 H0I P 9 dXal AAO P t*]TP 10 TTAPOCMCNOI P 11 hqmda om. P cinthi P 16 OCTOPNI0ON P 16 KYNON P 18 TTOKON TAI P TTTCPYrCCAI . | P 19 KAAITHAON P ACIMW . | P

23 e§re | P 24 Z6IAG3PAN P

18»

276 SAT. LIBEI V

&XX' 8ts dr) OxiQtipev hx' svqia v&xa &aXa66rjgy Sxqov hxl §r\yutvog aXbg noXioto frksGxov.

5 uescitur Aeneas simul et Troiana iuuentus perpetui tergo bouis et lustralibus eztis. postquam exempta fames et amor conpressus edendi, 6 rex Euandrus ait

vmtoi6tv d' Atavxa dirjvexhctiL y&Qaiqev

%qa>g 'AxQ£Cdi\g £vqvxq£C(ov 'Ayauiuvtov.

avxctQ hxel xdoiog xal hdr\xvog l£ %qov evxo,

xotg 6 ysQorv xduTtQaxog vyaCveiv fJQ%£xo ur\xw. io

6 Euandrum ex humili tecto lux suscitat alma et matutinus uolucrum sub culmine cantus. consurgit senior tunicaque inducitur artus,

et Tyrrhena pedum circumdat uincula plautis. tum lateri atque humeris Tegeaeum subligat ensein, 15 demissa ab laeua pantherae terga retorquens. nec non et gemini custodes limine in ipso praecedunt gressumque canes comitantur herilem.

7 &qwx ccq e% evvr)(piv '08v66f\og cpCXog vl6g

eCuaxa 666auevog' icsqI 81 £C<pog 6|v frix' cbuoig, 20 ito66\ 8' vnb XinaQotOiv hSrJ6axo xaXa TtiSiXa.— firi §' t(i6v elg ayoQrfv TtaXduy 8' £%£ %dXx£OV iy%og ovx olog' &ua xooye xvveg itoSag aqyol eitovxo.

8 o mihi praeteritos referat si Iuppiter annos,

qualis eram, cum primam aciem Praeneste sub ipsa %s straui scutorumque incendi uictor aceruos

S Aen. VIII 182 7 II. H 321 11 Aen. VIII 456 19 Od. P 2 22 Od. p 10 24 Aen. VIII 560

1 CKIPOG)€N P Nl.IOAOAAACCHC • | P 2 PHrMINOA P 7 NQTOICI P rePAITTCN . P B ATP6IANC P A1TM€M- N6)N • P 10 r*pwv] r€P(i) P wdMirpuJToc] TOC P npxeTo]

6NHPX6TO deinde MHTT P 12 ATq. matltih P 14 tyrrena P 16 latere P tegee P 18 post precedunt deleta q. ca in P 19 €Z P 20 ZkDOC OCY P 21 CANCATO P TT€- A€IAA • | P 22 TTAAAM€ P 23 TTOAAC P

vm 6-11 277

et regem hac Erimum dextra sub Tartara misil nascenti coi tris animas Feronia mater, horrendum dictu dederat terna arma mouenda: ter leto sternendus erat, cui tunc tamen omnis

s abstulit haec animas dextra et totidem exuit armis. al y&Q, Zev ts x&xsq xal yA%r\vatr\ xal "AxoXXov, 9 hfi^\£ fog 8r ix g)xvq6g) KeX&dovti p&%ovto ayQ&fisvoi llvXiot ts xal "AQxadsg iy%s6tiia>Q0i &siag xaQ tet%eo6iv 'IuqSAvov a^tpl fie&Qa. —

10 &XX9 i(ih ^vfibg ivr)xs xoXvtXrjfiav xoXsfit£sw &&q6si $5* yevefl di vsmtatog i6xov ax&vtmv xal ^tt%6^rjv ot iya)9 d&xsv ii (iot ei%og 'A&rfvrj. tbv dr) pr\xi6tov xal x&Qti6tov xtavov &v6qu' xoXXbg y&Q tig ixeito xaQjjoQog iv&a xal iv&a.

is st& &g r)Pmoi(u (Ur\ ti fioi ifixsdog str]9

tc5 xs t&% avtrj6sis p>a%r)g xoQv&afoXog "ExtatQ. qualis ubi oceani perfusus Lucifer unda, 10

quem Venus ante alios astrorum diligit ignes, extulit os sacrum caelo tenebrasque resoluit.

to olog <T &6tr)Q ei6i (ut &6tQ&6i wxtbg &poXyip9 s6xeQog9 og x&XXi6tog iv ovQavdi ?6ratai &6trJQ. en perfecta mei promissa coniugis arte 11

munera, ne mox aut Laurentis, nate, superbos aut acrem dubites in proelia poscere Turnum.

ts dixit et amplexus nati Cytherea petiuit, arma sub aduersa posuit radiantia quercu. ille deae donis et tanto laetus honore

6 II. H 132 10 ib. 162 17 Aen. VIII 689 20 II. X 817 22 Aen. VIII 612

1 bao Erimura] acermimtf P 6 TTOAAON P 7 K€-

AAA€NTIMA XPONTO • I P 9 teiflc wdp tc(x€cciv] <D€I- APT€IX€COIN P 10 YMOC P AYTAHMOON P 11 T€NOH P 12 MAXOM€N P' kf\k] €A0) P 18 TON AHKICTON P 14 nOAAOI rAPTT€CK€ITO P 16 €l€(0C P t»Tttboc] n€- AAOC P 16 TOK€ P 20 «jct*] MHT P AMAATO . | P 24 plia P 26 citbcrea P

278 SAT. LIBBI V

impleri nequit atque oculos per singula uoluit, miraturque, interque manus et brachia uersai 12 v6vt} d9 'Hqxtfotoio xdQa xkvtd tsiS%sa <WJ>° xakd ^dk\ oV ofata) tig dvr)Q &pot0t <p6Qt}6£v. <£? &Qa <p<ovi^6a6a frsd xatd tsfys i&qxev 5

%q66&sv 9A%tkki)og' ta d* dvifiQa%6 dalSaka ndvta. tSQnsto 8* iv %6lQ666w i%(ov &sov dykad 8&Qa.

YIIII Iri, decus caeli, quis te mihi nubibus actam detulit in terras? Tfyt &sd) ttg t &q 6s &e&v ipol (kyyekov fjxev; 10

2 nec solos tangit Atridas iate dolor.

fj povvoi q>ikiov6' dk6%ovg fi6Q6n<ov dv&Q<bn<ov *AtQ6t8ai\

3 sed uos, o lecti, ferro quis scindere uallum 15 apparat et mecum inuadit trepidantia castra? %qw6& tnn68a(M>i, Tq&eg, §i\yw6&e di tst%og 'AQyet&v xal vrjv6lv ivCsts &66ni8ahg ni>Q.

4 quod euperest, laeti bene gestis corpora rebus procurate uiri et pugnam sperate parali. 20 wv 8* iQ%s6& inX Selnvov Xva ^vvdycj^ev "AQr\a' sv piv tig S6qv frrfed6&<o sv d' &6nt8u &i6b<a

5 sic ait illacrimans: humero simul exuit ensem auratum, mira quem fecerat arte Lycaon

Gnosius atque habilem uagina aptarat eburna. 25

dat Niso Mnestheus pellein horrentisque leouis exuuias, galeam fidus permutat Aletes.

6 protinus armati incedimt quos omnis euntis

8 II. T 10 8 Aen. Vllll 18 10 U. C 182 11 Aen. Vim 138 13 II. I 340 16 Aon. VIIII 146 17 II. M 440 19Aen.VHII167 21 II. B 381 23 Aeu. V1I1I303 28 ib. VIUl 308

8 KAYI"A P 6 (DONHCACA P COHKHN P' 6 170- C06N P 7 AI"AAA P 10 t* fip] TAP P 13 MCPONWN ANAPQNG) • P 16 qui P 17 ITTTTOAAIMOI P bi Tttxocl AGXOC P 18 €N6I6|T0 P T7IP • P 21 eTT6l P 22 e€5AC9G) P 24 hcaon P

VIII l* VIUI 1-9 279

prinjorum manus ad portas iuuenumque senumque prosequitur uotis nec non et pulcker Iulus. Tvdsttrj (iev 8&xe fuvent6Xe^og &Qa6vfir}8r)g 7

q>a6yavov Sfiqrqxeg^ xb dJ ibv itaoa vrjl XiXeinto^ 5 xal 6dxog' cfynpl 8i ot xwinv xe<paXf)<piv ifrnxe xavQHi)v &<paX6v re xal &XXoq>ovy r)xe xatattv% xixXrjxai, QVftai 81 xaQrj &aXeQ&v alfft&v. Mi)Qi6in)g 8J *08v6r)i, 8t8ov fiibv r]8e <paQixQr)v xal itigpog* apyl 8i ot xvvirjv xetpaXfjyiv e~fti)xe

10 Qivov xoirjtrjv %oXi6iv 8' ivxo6&ev t(i&6LV ivtitato 6XBQB&S* ixxo6fte 8i Xevxol 686vteg aoyi68ovtog vbg ftafiieg ijpv iv&a xal iv&a ev xal ini6ta^ivojg' pi66r) 8* ivl ntXog Aq^qbi. egressi snperant fossas noctisque per umbram 8

is castra inimica petunt, multis tamen ante futuri ezitio: passim somno uinoque sepultam corpora fusa uident, arrectos litore currus, inter lora rotasque uiros, simul arma iacere, uina simul. prior Hyrlacides sic ore locutus:

K> Euryale, audendum dextra nunc ipsa uocat res. hac iter est. tu nequa manus se attollere nobis a tergo possit, custodi et consule longe. haec ego uasta dabo et recto te liinite ducam. to? 8e Barnv itQotiQco 8ui % ivxea xa\ \iiXav al^a'9

jb atya 8 inl ®q\)xG)v ccv8qCov tiXog \%ov I6vxeg*

3 11. K 356 14 Aen. VIIU 314 24 II. K 469

4 «DArANON P vt)(] N€l P 6 K€<DAA€4>IN€ONK€ • I P

MH-

H

6 TAYP6INH P 7 K€KA*ITAI P KAP€0AA€PO) P 8

PION6C P y\bi) A€ P <DAP€ITTH . P 9 KYN€NH P 10 p. tr. o. GvtocOcvI P€INOYTTOIHNTTOA€NTOC€N P 1 1 T€- P€(0C P bt om. P 12 TAM€0€C P 13 €THCTAM€- NCOC P M€CC€ P' wti hic in uulgata leguntur protinus cett. uersiculi (p. 278, 28) P non omittit, ut lanius dicit, sed i77o loco habet, omittit solos Graecos duos II K 272 uulgo post Iulus sequentcs 19 hirtacidcs P 20 eunale P 22 cullodi om. P 28 uasta dabol uaftabo ■ \ P 24 Tib— wpoT^puj in ras. in P oid] IA P

280 8AT. LIBRI V

oC 8* evdov xaiuctp &8r]x6xeg' ivxsu 8i 6<pvv xaXa naQ avxot6iv %frovl xixXixo ei) xaxa x66pov XQi6xoi%eC' naQa 8i 6<piv £xa6x<p SC&yeg Tnnoi. 'Pj\6og 8* iv (*i6<p evde, naQ avxbv d' <bxieg Xnnoi i\ ini8i<pQid8og nv^dvqg lp&6i SiSevxo. 5

xbv 8* 'Odv6evg XQonaQOid-ev iSfav <dio(irj8et Sel&v oh%6g toi 4t6iirjdeg dviJQ, ovxoi 8i xov Xnnoi o&g vGhv nC<pav6xe 46X<ovy bv ini<pvofisv r)^etg. AXX9 &ye 8tf 7CQ6<peQe xQaxeQbv pivog* ov8i xC 6e %qt) £6xd^evai fiiXeov 6vv xev*%e6iv aXXa Xv Xnnovg' 10 r)e 6v y &v8(pag ivaiQe, psXrj6ov6iv 8i poi Xnnoi.

10 sed non auguriis poterat depellere pestem. &XX9 ovx oCmvot6iv iQv6axo xf)Qa jiiXaivav.

11 et iam prinia nouo spargebat lumine terras Tithoni croceum liuquens Aurora cubile. 15 r)(bg 8' ix Xe%i<ov naQ9 ayavov Ti&avoto

&qw&' Xv ahavdxoi6i <p6cog <piQ0t, r)8e ($QOxot6iv.

12mater Euryali ad dirum nuntium, ut excussos de ma- nibus radios et pensa demitteret, ut per muros et uirorum agmina ululans et comam scissa decurreret, 20 ut effunderet dolorem in lamentationum querelas, totum de Andromache sumpsit lamentante mortem mariti

13 o uere Phrygiae, neque enim Phryges.

& ninoveg, xdx iXiy%e, 9A%aiC8eg, ovxix *A%aioC. 25

12 Aen. VIIII 328 1S II. B 859 14 Aen. VIIII 460

16 II. A 1 24 Aen. VIIII 618 26 II. B 235

1 KAMATO P 2 aOxolcivl AA€ODITOICIN P KAT P 8 TPICTOIXI P TIZYfCC P 6 TTYMAT€C P', deinde IMCI

H P 6 OAYCCYO TTAPOI06N P AIOM6A6I P 7 OITOI P

O 8 NQIM P A6AON P €TTOcDNOM€N P 10 T6YX6CI P

ITTTTOIC P 11 ^] H6Y P ANAPAC P 13 oOk] AYr P

OI6)|NOYCIN P 16 TI0G)N6)|NOIO • P 17 nW] INA€ P

18 eunah P dinim Cantabrig.; durum P 24 add. Cantabr.,

om. P

VllII 10-16 X l-« 281

quos alios muros aut quae iam moenia habetis? 14 unus homo et uestris, o ciues, undique saeptus aggeribus, tantas strages impune per urbem ediderit? iuuenum primos tot miserit Orco?

5 non infelicis patriae ueterumque deorum

et magni Aeneae segnes miseretque pudetque? & <pCXoi fJQmeg davaoC^ ftsQaitovx£$"Aor]oq, 15

&v£o£g l6xe <pCXoi, pvr\6a6be 8% ftovQtSog &Xxr)g. r)i xivig <pa\uv elvai &o66rjxf]Qag 6nt66<o;

10 r)i xi xet%og 8q£iov, 8 x &vdQcx6t Xotybv &\ivvai\ ov aiv xig 6%ed6v i6xi n6Xig nvQyoig &QaQvta, fj x 6na\Lwai\Le69r\ ixeQaXxia drjpov i%ovxeg' &XX* iv y&Q Tqgxdv nedCp nvxa d,<OQijxxd<ov n6vz<p xexXipivoi ixag Jjfpt&a naxQtdog atrjg'

15 rc5 iv %£Q6l <p6<og ov \i£iXi%Cr\ noXipoio.

Tela manu iaciunt, quales sub nubibus atris X Strymoniae dant signa grues atque aethera tranant cum sonitu fugiuntque Notos clamore secundo. r\vxe neQ xXayyij y£Q&v<ov niXei ovQav^fa nQ69 so aix enel ovv %ei\L&va <pvyov xoX &%£6<paxov 8\t(iQov. ardet apex capitis cristisque ac uertice flamma 2 funditur et uastos nmbo uomit aureus ignes. non secus ac liquida siquando nocte cometae sanguinei lugubre rubent, aut Sirius ardor:

1 Aen. VIIIT 782 7 11. 0 733 16 Aen. X 264 19 II. f 8 23 Aen. X 270

1 i& ul|tra menia P 2 feptaf P 6 fegnef om. P

7 AANAOC P 8 AAK€C P* 10 m £ P 11 iripTOicl

00 niPOTIC P 12 ATTAMYNAIM€€0 P 18 TAP P TT€AIO P,

quae deinde addit P TTYKA0G)PHKTACON • | TTONTOK€KAIM€-

NOI€ KAC6TAPATPIAOCAINC . | T(0€NX€PCM>OG>C OYM€IAIXI- HTTOAGMOIO • | ea neque apud Ianium neque in uUo exemplo hue usque edito eomparent 17 ftnmom§ | P tranat P'

18 fom? P 19 KAAITH P 20 «DirON | P 22 anrev P 28 fi om. P 24 lugubr$ om. P'

282 SAT. LIBBI V

ille siiim morbosque ferens mortalibus aegris

nascitur, et laeuo contristat lumine caelum.

tbv d' 6 yiQcov IlQiapog vcq&xoq tSev dq&akfiot^iv

xafupatvov&> &6x &6xi(f' ine66vfievov xedioio,

8g $d x dxAQrjQ e\6iv, &Qi£r)kot, di ot avyal 5

yaivovxai xokkot6i fiex* &6XQa6i vvxxbg aftokyfp.

Svxe xvv '&QitovoQ bxtxkr\6tv xakiov6iv.

XafiTtQAxatog plv 8d' i6xt9 xaxbv 8i te 6r)fia tixv-

xxai. xai xs <piQei Jtokkbv TtvQSxbv detkot6t, fiooxot6iv. 10 &q xov %akxbg ikapitev izl 6xr\fts66i, fteovxog. stat sua cuique dies: breue et inreparabile tempus omnibus est uitae. —

fata uocant metasque dati peruenit ad aeui. aivdxats KQovidrj jtotov xbv pv&ov ieixeg\ 15

&vdQa dvrjxbv i6vxa ndkai nejtQa>fiivov at6r\ foty i&ikeig bavaxoio 8v6r\%ioQ i%avakv6at\ — fiotQav d' ovxivd yrjfit neyvypivov ififievai ivdQtbv, ov xaxdv, ovdh fisv ia&kdv, ixr)v xa itQ&xa yivr\xat. per patrios manes, per spes surgentis luli so

te precor hanc animam serues natoque patrique. est domus alta: iacent penitus defossa talenta caelati argenti: sunt auri pondera facti infectique mihi. non hic uictoria Teucrum uertitur aut anima una dabit discrimina tanta. 25

8 II. X 25 12 Aen. X 407 14 ib. 472 16 II. TT 440 18 II. Z 488 20 Aeo. X 624

(0 8 TONA€l~ON P TTPOTOC P 4 TTANOAINONTOC

TOCT P €1TAYM€N0N P 6 O1TOPCO0HC P 6 TTOQA- AOICI P 8 AAMTTOTATOC P OA P, OA€ p TITYKTAI • | P 11 XAAKOC €AAAM1T€N P CTHOAI (pro CT^eccci) P 16 TO P € CITT€C . | P 16 TTAAAI P 17 62ANAAICAI . | P

H 18 Molpav 6H MOIOPNA P <pw(] 6€MI P N€4>YrM€NON P ANAP0)I P 21 patoq. (non p est sed n altera hasta altius deducta) P 26 dabat P

X 8-6 283

dixerai Aeneas contra cui talia reddit: argenti atque anri memoras quae magna talenta gnatis parce tuis. belli commercia Turnus snstulit ista prior iam tum Pallante perempto.

s hoc patris Anchisae manes hoc sentit lulus. sic fatus galeam laeua tenet atque reflexa ceniice orantis capnlo tonu» abdidit ensem. t&yQSt, 'AxQiog v(i, 6v d9 &^ia dQai &nowcc i

noXXa d' iv 'Avxtpa%oio 86fiotg xstpr\Xta xstxat,

10 %aXx6g xs %Qv66g xs noX6x(ir}x6g x$ ticdrjQog* x&v xiv xoi %aQt6aixo naxr)o ansQsi6t &notvay sl v&tv £movg nsntiftotx* inl vrjvolv 9A%at&v. i)g xAys xXatovxs itQ06avdr}xr}v fia6tXr)a {istXt%totg inis66tv' apstXtxxov d' 8nJ 6xov6av

u sl /iiv dr) 'AvxtpA%oto daltpQOVog vtisg i6x6v, ttg nox' ivl Tqohov ayoQfi MsviXaov Hvmysv ayysXtr\v iXft6vxa 6vv avxibim X)8v6r)t av&i xaxaxxstvai /iijd' i%ipsv &4> ig yA%atovg' vOv akv dr) xov itaxQog astxia xt6sxs XAfinv.

io i) xal IIst6avdQov p&v &tpy Xnntov £>6s %a(ia£s9

SovqI (kcXiw itQog 6xi)ftog' 6 8' Cnxtog oCdsi iQst6&rj rInn6Xo%og 8' &%6qov6Sj xbv ccv %apal ifcsvdQtfcsv, %stQag anb ^itpst rprftag, an6 x ativiva x6l>ag* ZXpov S* &g l66svs xvXtv8s6%at dt bptXov.

8 11. A 181

2 7 addidit P 8 6' &Z\a om. P bilax] A6XI P 9 66- Moicl AO, deinde K€IM€IMAKOITAI . | P 10 XPOCOC P

TTOAYKMHOTOC P 18 C)CTIOr€XAAIONT€ P 14 M€IAI-

XOIC€N€€CIMAM€IAIKTONO ATTAKOYCA . | P 15 AAKDPONO- OYI€€0 P 16 €NITNI TP0)0)N P M€N€AAON P 17

N H

cOvl OYN P ATIO€0) AYCHI . | P M€A P *c] €0, deinde

AXAI9YC • I P 19 AOBHN . | P 21 AOIPIBAAON nPOA- TH60C P YTTTTOC P €P€IC€N . | P 22 t6v] T€N P

H €2ANAPI2€ • I P 23 TM62AC P 24 OAMON P d)c] OC

€ deinde €C€Y€ KYAINHC€AIN€C€AIAIOMIAOY • | P

284 SAT. LIBRI V

7 impastus stabula alta leo ceu saepe peragrans, suadet enim uesana fames, si forte fugacem conspexit capream aut surgentem in cornua ceruum, gaudet hians inmane comasque arrexit et haeret uisceribus super accumbens lauit improba taeter 5 ora cruor:

sic ruit in densos alacer Mezentius hostes.

8 &6xb Ximv i%dQr\ peydXcp in\ 6&\uxxi xvQ6ag svq&v t\ iXcupov xsQdbv J\ HyQiov alya

KBivdcov pdXa ydo xs xaxe^frUiy etoeo av avxbv 10 66vcovxai xa%ieg xe xvveg baXeool x' ai^rjoi' i>g i%dor} MeviXaog *AXi£av&QOv freoeiSia 6q>fraXtiot6iv iStbv cpdxo y&Q xfoaa&at, dXeixrjv. —

0 P*] $' ttuv &6x£ M(0V OQ66ixQO(pogy b*6x9 iititievr)g 8i\qov ig XQeiftv, xiXexai 6i £ frvpbg dyrjvoQ ia

Ht)X(ov %BtQi/t6ovxa xal ig itvxivbv Sdfwv iX&etv. sfasQ yaQ % efjQ{]6i itao* avxdtpi (icbxoQag dvdQag 6vv xv6l xal dovQ666i <pvXa66ovxag neol pr)Xa9 06 $d x dneiQrjxog \1i\10ve 6xa§\ioto Sie6&aiy dXX1 Zy &Q i) VJQXale pexaXpevog r]l xal avxbg 20 iSXrjx' iv 7tQ(bxoi6i frorjg djtb %eiQbg Sxovxi' i>g $a x6x dvxifreov UaQTtrjSdva dvpbg dvtfxe xet%og inai^aij Sid xe §r%a6ftai, ijtdXfcig.

1 Aeu. X 723 8 II. f 23 14 II. M 290

1 faepe peragtanf add. Cantabrig., om. P 2 post enim deUta fai in P 8 QCA6 P 10 eitrcpj €TT€P P 11 KY-

N€C€ P 12 (0C€XAP€AAA N€AAOCA A€l"ANAPON€ €0€l-

A€A .11* 13 Od>€AAMOICINAAQN P T€ICAC€AIAA€I-

THN • I P 14 ucrsiculum om. P 15 ftj] €N P K€A€€TAI-

A€C€YMOC P 16 TT€IP€CONTA P niKINON P €A€€I • I P 17 xT K P AYTO€IB6)TOPICAHAPAC • I P 18 CIN P* ku() KA P 19 APCIPHTOC P' CTACMOIO AI€C€AI . | P

10 HPT"&€ P kq(] K P 21 nPOTOICI P' Qor)c] €OHO P dn6 1 AnO P 22 ANTI€€ON P €YMOC€NHK€ . | P 23

TOIXOC€nAIAIAT€TMH2XACTAI P

X 7*13 XI 1 285

8pargitur et tellus lacrimis, sparguntur et arma. 10 8svovto 1>Apa&oi Sevovto 8h tev%&cc w&t&v. cingitur ipse furens certatim in proelia Turaus 11 iamque adeo rutilum thoraca indutus aenis

s horrebat squamis surasque incluserat auro

tempora nudus adhuc, laterique adcinxerat ensem: fnlgebatque alta decurrens aureus arce. &g tpdto' IldtQoxXog 8h xoQv66eto v&qoxi %aXx<p. 12 xvrifitdag p\v HQ&ta neq\ xv^xfiiv i&tjxs

t« xaXdg9 &QyvQioi6iv imtiipvQloig &QaQviag' devteQov av frwQijxa xbq\ 6trfd-e66iv idwe noixiXov &6tSQ6evta nodmxeog AlaxiSao' &pq>l 8' &q' &poi6iv (idXeto \\t<pog &QyvQ6r]Xov %dXxeov' avt&Q ineita 6axog piya te 6tifiaQ6v te'

15 xQatl 8' i%% i<p&tp& xvvitjv eVnvxtov ifrrixev, innovQiv deivov 8e X6<pog xa&vneQ&ev ivevev. etXeto 8* IkXxipa dovpa, td ot naXd^q>iv &QfJQei. purpureus ueluti cum flos succisus aratro 13

languescit moriens, lassoue papauera collo

*o demisere caput, pluuia cum forte grauantur.

pifpuov 8* fog it8Q(06e x&qh fidXeVj r\t ivl xtjnp xaQJtoi fiQ&opivri, voti\fii te siaQivffiW &g itiQ(06y 1jiiv6s xaQtj xrfXijxi flaQvvftiv.

Et haec quidem iudicio legentium relinquendaXI *& 8unt> ut ipsi aestiment, quid debeant de utriusque Gollatione sentire. si tamen me consulas, non negabo, non numquam Vergilium in transferendo densius ex- coluisse, ut in hoc loco

1 Aen. XI 191 2 II. V 16 3 Aen. XI 486 8 IL TT 130 18 Aen. Vftll 436 21 II. 9 806

8 KOPYCC€THG)POTTI P 9 Senwl €ONK€ • I P 10

APrYP€NOICIN P 12 NOAG)K€OC P 16 o'] A€ P

€YTYKT0 P' 16 A€IANON P KA9YTTP€€N P 17 nAA-

AAMH<DIN 19 langufcit P' 22 BI90M€NH P voTfocil

0 I

NOTIT€ P 28 €T€PG)C €MYC€ P KA|P€TTHA€KY P

286 SAT. LIBRI V

2 qualis apes aestate noua per florea rura exercet sub sole labor cum gentis adultos educunt fetus aut cum liquentia mella stipant et dulces distendunt nectare cellas,

aut onera accipiunt uenientum aut agmine facto 6 ignauum fucos pecus a praesepibus arcent. feruet opus redolentque thymo fragrantia mella.

3 ^vts Idvea el6i (ieXi66da>v ddwdcov ititQr\g i% yXa^pvQ^g aiel viov iQxopevdav fioxQvSbv Sh nixovxai i% &v&e6iv eiaQivot6iv, 10 al piv x ev&u RXig neitoxtfaxai, at Si xe Iv&a*

£>g t&v Ibvea itoXXct ve&v &%o xal xXitiidcov

fydvog TtQOTtdQOi&e fia&eln\g i6xi%6(ovxo

IXaSbv eig dyoQtfv (iex& Si 6g>i6iv "()66a SeStfei.

4 uides descriptas apes a Vergilio opifices, ab Homero is uagas: alter discursum et solam uolatus uarietatem,

5alter exprimit natiuae artis officium. in his quoque uersibus Maro extitit locupletior interpres

o socii, neque enim ignari sumus ante malorum, o passi grauiora, dabit deus his quoque finem. 20 uos et Scyllaeam rabiem penitusque sonantes accestis scopulos, uos et Cyclopea saxa experti: reuocate animos maestumque timorem mittite: forsan et haec olim meminisse iuuabit.

1 Aen. I 430 8 11. B 87 19 Aen. I 198

8 Unquantia P' 7 flagrantia P 8 60€N€A€CI P

r

AAIANAfON P' 9 post AA<J>YPHC in ras. scripta ct rursum

dchta nefHC€K KAA <PYPHC in P CPXOIMCNAWN . | P 10 *ir'] 6N P 11 nenOTATAI P 12 60N6A P ANO-

KCKAICCIAG) • | P 18 BAeeiNCCCOPTTXOQNTO • | P 14 eiAAAON P ATOPHN P MATA P' 16 uolatum ut uid. V 21 fcillea P 22 accectif P' firpulof ut uid. P' ciclo- pea P

286

SAT. I

2 qualis apes aestate noiu. exercet sub sole labor r educunt fetus aut cuiu *■ stipant et dulces disten*' aut onera accipiunt uei> ignauum fucos pecus a feruet opus redolentqu<

3 J)vt£ i&vea elai (uXitso nit^t\g ix yXa<pvQi\g ar (lotQvdbv 81 nixovxai ■ at piv % iv&a &Xig *' fog ttitv Efrvsa xoXXa . i\i6vog HQOit&QO&s /}i. IXaSbv etg ayoQ^v p

4uides descriptas apes a uagas: alter discursum

5alter exprimit natiuae uersibus Maro extitit

o socii, neque eniic o passi grauiora, <' uos et Scyllaeam accestis scopulos, experti: reuocate mittite: forsan et

JCt

1 Aen. I 480

.*•■'

.;a-jna et omnes j *•» captat: ^cucia caelo, ^ Xttniinosque Triones, .. ..: Orionein.

:t^aQOi6LV hcmte m tvovxu BoAxr\v ~- &*lifiw xaXiovtfiv, Spova ioxevei.

__ erebro reflectere cer-

_m*rsis caeli regionibua

- «t uelut coloribus Maro

,\ :oita septemtrionem est

Jes iunt. sed et Orion, in

^ji ceruicis reflexionem it

.* deteripsit Arcturuno

\rM septemtrionis; deindc

Ax-* ad auBtrum flectitur

[^sos ad septemtriones uertil

Auro circuinspicit Ori

«3i reflectit. sed et uerbc

*_epe se uicissim conuerten

•^rnatorem suum semel in

_ae in australi regione sunt

:, quae sunt in septeni

3 linquantiu P' AAIANAtON P' 9

ddtta nefHceK ka

10 **'] €N P 11

KCKAICCIAM • | P 6IAAAON P ATOr 21 fcillea P 22 pea P

, _eneris uec Dardanus auctor - _ii te cautibus borrens

K 170 28 Aeu. IIII 866

6 AITAP P TCXN€HNTO)C y 8 TTAH*IAAAn€CO(A>PNTI J

.V HITIKAHCIN P' KAA60ICI . | J 19 tHpliadafq. ponterior a in rai

.decUtor Y

290 BAT. LIBRI Y

rum atque terrarum, quae alunt, quam ipsius, quod iacitur, seminis, ac saepe uideae laetam niteutemque arborem, si in locum alterum transferatur, suco terrae deterioris elanguisse. ad criminandos igitur mores defuit Homero, quod Vergilius adiecit 6

20 non tam praecipites biiugo certamine campum corripuere ruuntque etfusi carcere currus:

nec sic immissis aurigae undantia lora

concussere iugis pronique in uerbera pendent.

oC & &g iv itedla xbxq(xoqol &g6svag \%%oi^ 10

ndvxag ayoQnqfrevxag vxb Jtkrjyij6iv f/u*0{Ui)g,

v^oV ieiQ^tuvot, fyCpcpa xqi]66ov6i, xikev&a.

21 Qraius poeta equorum tantum meminit flagro ani- mante currentium, licet dici non possit elegantius quam quod adiecit v^dtf* aecQd^evoi,, quo expressit i6

22quantum natura dare poterat impetum cursus. uerum Maro et currus de carcere ruentes et campos cor- ripiendo praecipites mira celeritate descripsit, et accepto breui semine de Homerico flagro pinxit aurigas con- cutientes lora undantia et prouos in uerbera pendentes: 20 nec ullam quadrigarum partem intactam reliquit, ut esset illi certaminis plena descriptio.

23 magno ueluti cum flauiuia sonore

uirgea suggeritur costis undantis aeni, exsultantque aestu latices, furit intus aquae uis, »5 fumidus atque alte spuinis exuberat amnis. nec iam se capit uuda: uolat uapor ater ad auras.

6 Aen. V 144 10 Od. v 81 28 Aen. VII 462

10 C0CT6N P TCIPAOPOI P TTANTHC P A0>OP- MH06C P 11 IMACOAHC • YYOPC P PIM|«>AATTPHC-

CYCY P 16 adiecit om. P YYOPC P 16 curaus Can- tubrig.: curruf P 17 carcere om. P' 24 uir|geritur coftif P 25 aquai Bentleius (Mus. Bhcn. 1881, 325)

XI 20-26 291

&g Sl Idfag fyt ivdov ixBiydpsvog xvol xoXXqi xvfay lulddfuvog axaXotQ£<pio$ 6idXou> xdvxo%sv dpfioXddrjv, vxb dl £vXa xdyxava xettai' &g rot) xaXd Qis&oa xvgl <pXiytto, £is 6* tidao.

5 Graeci uersus aeni continent mentionem multo igne 24 ebnllientig: et totum ipsum locura haec uerba ornant xdvxo&tv i^ifloXddrjv. nam scaturrigines ex omni parte emergentes sic eleganter expressit. in Latinis25 uersibus tota rei pompa descripta est, sonus flammae

10 et pro hoc, quod ille dixerat, xdvxodsv i^ifioXddrjVj exultantes aestu latices et amnem iumidum exube- rantem spumis atque intus furentera: unius enim uerbi non repperiens similem dignitatem conpensauit, quod deerat, copiae uarietate descriptiouis. adiecit

upost omnia

nec iam se capit unda,

quo expressit, quod semper usu euenit suppositi nimie- tate caloris. bene ergo se habet poeticae tubae cultus, omnia, quae in hac re eueniunt, conprehendens.

to Portaui, quae ducis imperio commissa, recludunt 26 freti armis, ultroque inuitant moenibus hostem. ipsi intus dextra ac laeua pro turribus adstant, armati ferro et cristis capita alta coruscis. quales aeriae liquentia flumina circum, siue Padi ripis Athesim seu propter amoenum, consurgunt geminae quercus intonsaque caelo adtollnnt capita et sublimi uertice nutant.

1 II. <t> 862 20 Aen. VHII 676

*=.»

1 €NAON€TI€irOM€NOC P riOAAQ . P 2 ATTAAP<D€OC

0 CIAAIO- P 8 AMBOAIAAACN YTTO A€ YAAKATKANA . P

4 ite] Q P KAA|A P TTYPY<t>A€T€TG)CTOAYAG)P . P

7 et 10 AMBOAAA€N P 11 ezultant eftu P 12 Vmti

(i add. p) P 21 i hofte" • P 28 chorufcif P 26 atefim P m amgnf tst ▼ in ras. in P 26 gemi|mi ngquerd (posterius mi add. P»") P

292 SAT. LIBRl V

27 rcb \iev &qcc TtQoniQO&e itvkdav v^Xdav

€6xa6av &g 8x6 xs dgvsg o(jq66iv v1>ix&Qrjvoi,

avt &ve\iov \ii\ivov6i xal vexbv i\\ucxa xdvza,

6{ty6iv \ieydXy6t Sirjvexie^* aQUQvtar

tog &Qa rci %eiQ666i iteno&dxeg r)Sl ftfycpi &

\ki\kvov l%6Q%6\k6vov \kiyav "A6iov ovS* itpiflovxo.

28Graeci milites Polypoetes et Leonteus stant pro por- tis, et immobiles Asium adueuientem hostem uelut

29fixae arbores opperiuntur. hactenus est Graeca de- scriptio. uerum Vergiliana Bitian et Pandarum por- 10 tam ultro recludere facit, oblaturos hosti quod per uota quaerebat, ut conpos castrorum fieret, per hoc futuros in hostium potestate: et geminos heroas modo turres uocat, modo describit luce cristarum coruscos: nec arborum, ut ille, similitudinem praetermisit, sed is

30uberius eam pulchriusque descripsit nec hoc nega- uerim, cultius a Marone prolatum

olli dura quies oculos et ferreus urguet

somnus: in aeteruam clauduntur lumina noctem.

S>g 6 plv iv&a ne6ibv xoinfoaxo %dlxeov i)7tvov. w

XII In nliquibus par paene splendor amborum est ut in his

sparsit rara ungula rores sanguineos mixtaque cruor calcatur arena.

ai\iaxi <$' at,cov 86

viQbev ftitag neitdkaxxo xal &vxvyeg at neol SCtpQov.

1 II. M 131 18 Aeii. X 746 20 11. A 241 23 Acn. XII 3H9 2f> II. A 634

1 6PA P iruXdwv 6.] TTYY * HAAQN (in ras. fuit N) P 2 6CIACAN P API6C P YYIKPHNOI P 8 AN6MOM P KAY P ti€T6v] T6TON P irdvTa] NANTA P 4 PIZ6CIN P AIHN6 K6CCAPAPYTAI . | P 6 X6IP6Cin6nOIG6T6C P

A

CION P 7 pohpo&ef P 8 &ialraobilef P 9 opelrnmf • P 14 chorufcof P 20 XAK60NYTTNO P 26 TT6NAAAKTO P ANT6C P AKDPO • P quae post 6(<ppov addidit hc dp* d<p' linrefwv ottA^wv ^aeduifrec IftaAAov Ianius, non Uguntur in P

294 BAT. LIBRI V

diues inaccessos ubi Solis filia Circe assiduo resonat cantu tectisque superbis urit odoratam nocturna in lumina cedrum, arguto tenues percurrens pectine telas.

8 Ijisv Stpga fiiya 6xiog Xxexo. x& ivi vv^(pr\ 6 valev ivxX6xanoS) Sewr) to6g, av8rje66a.

xvq (iev ix' i6%aQ6<piv piya xafexo, xrjX66e 8*

68 pr) x48qov x evxidxoio &vov x ava vffiov 68A8ei daio^ivcov r) 8' ivSov &oi8idov69 6nl xaXfj 10

t6xbv ixoi%o(iivri %Qv6eCr} xeQxCS9 v\pat,vsv.

9 Maeonio regi quem serua

sustulerat uetitisque ad Troiam miserat armis. BovxoXuov 8* r)v vfog iyavov Aao^iSovxog^ XQS6fivxacog yeverfv, 6%6xiov Si i yeivaxo pr\xr\Q. is

10 ille autem expirans: non me quicumque es inulto uictor nec longum laetabere: te quoque fata prospectant paria atque eadem mox arua tenebis. ad quem subridens mixta Mezentius ira:

nunc niorere, ast de me diuum pater atque homi- *o

mim rex.

11 &XXo 6i xoi iQict) 6v 87 ivl tpQtal (idXXso ofjaivy ov" frrjv ov8' avxbg SrjQbv fiii] iXXd xoi r)8r\ *************

%£Qtil Sapivx' 9A%iXr)og a{iv{iovog Aiaxcdao. *5

vt alibi

6 OJ. € 67 12 Aen. VIIII 546 14 II. Z 23 16 Aen. X 789 22 II. TT 861

1 circ^ P 6 HIN P MCTA P 6 HAICNGYPAOKA- MOC P AYANCCCA . | P 7 Irt '] CP P KAIAGTO THAO- CONOAOCAON- | P 11 XPICH€ KCKPIAI P 16 MHTHC • P 18 post i)fpectant deletum eade in P 19 ad quem] atq. P 20 pater otn. P 28 B6NAAATIHAH . | P, deinde X6PCY P 26 AXIAAHOC P AYMONOC P

XII 8-18 XIII 1-8 295

xbv xccl reftvt)(bra %Q06rjvia dlog *A%iXXevg* xi&va&i' nfJQa d* iyfo x6xe Mgofuu 6**6x8 xev dij Zevg i&iXy xeXidai j\$ i&dvaxoi faol &XXoi. qualis ubi aut leporem aut candenti corpore cygnum 12

6 sustulit alta petens pedibus Iouis armiger uncis, quaesitum ant matri multis balatibus agnum Martius a stabulis rapuit lupus: undique clamor tollihir: inuadunt et fo?«as a^rgere conplent. ot^r}6ev di iXeig &6x9 aiexbg vrffinerrJEig 13

ao o6r eltitv nediovie dia vetpimv iQefievv&v aQ/nd\(ov i) 6qv* &naXr)v tj nx&xa Xay<o6v' fog"Exxc)Q offM)0£ rivdtiticQV tpa6yavov &%v.

Et quia non est erubescendum Vergilio, si mino-XlII rem se Homero uel ipse fateatur, dicam, in quibus lsmihi uisus sit gracilior anctore.

tunc caput orantis nequiquatn ct multa parantis 2 dicere deturbat terrae truncumque reliquit.

hi duo uersus de illo translati sunt

(p&eyyopivov dJ txQtx xovde xdQtj xovit]6iv ipCjtffr].

» uide nimiam celeritatem saluo pondere, ad quam non potuit conatus Maronis accedere. in curuli certaraine3 Horaerus alterum currum paululum antecedentem et alterum paene coniunctum sequendo qua luce signauit?

*s nvotfj d1 Ev^tjXolo pexdcpQevov rjde xai &^ovg

ftiQper* in ccvrip y&Q xetpaXag xaxa&ivxe nexfa&tjv'

1 II. X 804 4 Aen. VIIII 563 9 II. X 808 16 Aen. X 554 19 U. K 457 25 11. V 880

1 PpOCHYAA P 2 T€ONAI P A€ZOMAIOTTTIK€NAH . P 8 €0€A€ T€A€CA P 4 cignu . | P 9 Ar€TOC P 10 wcfcfovfe] TT€A€ P 11 AATWON P 12 OIM€|CH P 18 uir- gilio add. CatUabrig., oro. P 19 <r>0€irO|YA'APA P KO- NINCIN€MIXON - P 25 €YM€AOIO P 26 €0PM€T€PNAY- TWf KA€0AAAC KATA0ON€T€C€ • at lfte P

296 8AT. LIBRI V

at iste

humescunt spumis flatuque sequentum.

4mirabilior oeleritas consequentis priorem in cursu pedum apud eundem uatem

t%via %o66\v hvxxs xAqoq xdviv Aiupi%v&Hvui &

est autem huius uersus hic sensus: si per solum pul- uereum forte curratur, ubi pes fiierit de terra a cur- rente sublatus, uestigium sine dubio signatum uidetur: et tamen celerius cogitatione puluis, qui ictu pedis 5 fuerat excussus, uestigio superfunditur. ait ergo diui- 10 nus poeta, ita prozimum fuisse qui sequebatur, ut occuparet antecedentis uestigium, antequam puluis ei superfunderetur. at hic uester idem significare cupiens quid ait?

calcemque terit iam calce Diores. 16

6uide et in hoc Homeri cultuin

xstt &xodo%iub6ag xXaxvv av%iva.

iste ait

ceruicem inflexam posuit.

7 hos quoque uersus si uidetur conparemus so

SQtiata 8* ixXXoxs ^kv %ftov\ xCXvaxo xovXvfioxsiQfo &XXoxs S9 a££a6xs nertjoQa. iauique humiles iamque elati sublime uidentur aera per tenerum ferri.

8 natfdav 8' vxbq fjye xckqt] £%et ^ds ^ixcjTtu. ingrediensque deas supereminet omnes.

2 Georg. III 111 6 U. V 763 16 Aen. V 324 17 Od. 1 872 19 Aen. III 631 21 II. V 868 28 Qeorg. III 108 26 Od. Z 107 26 Aen. I 601

6 irocdv £tui(tc] TTO|AIN€TINT€ P KONIMAM0IXYOHNA - eft P 17 KAIT P TTAATYN P 21 X€ONI P 28 humi- hf P 26 YN€PHrOKA|P€€X€NHA€ M€TOTTA P

XIII 4-18 297

vpstg y&Q &sat s6ts9 ndQS6xi ts l6ts ts ndvta. 9 et meministis enim, diuae, et memorare potestis. clamores simul horrendos ad sidera tollit: 10

qualis mugitus fugit cum saucius aram s taurus et inccrtam excussit ceruice securim. avtdQ 6 frvpbv tii6&e xctl iJQvysv £>g Zts xavQog IJQvysv iXxdfisvog 'EXix&viov a^upl Svaxxa xovqcov iXxdvtmv ydwtai di ts xotg 'Evo6t%&mv.

inspecto hic utriusque filo quantum distantiam de- 11 loprehendes? sed nec hoc minus eleganter, quod de tanro ad sacrificium tracto loquens meminit et Apol- linis 'EXixdrviov ifia^l Rvaxta. sed et Neptuni me- minit ydwxai di ts totg 9Evo6t%frmv. his autem duobus praecipue rem diuinam lieri tauro testis est tsipse Vergilius

taurum Neptuno, taurum tibi, pulchcr Apollo. — in segetem ueluti cum flamma furentibus Austris 12 incidit aut rapidus montano flumine torrens sternit agros, sternit sata laeta boumque labores

to praecipitesque traliit siluas, stupet inscius alto accipiens sonitum saxi de uertice pastor. iog o Zts %vq itdrjXov iv &%x>X<p i\mi6q CAfl, itdvxY\ x9 stXvtpdmv Svspog tpiQSi, ot di xs &d{ivoi tiq6$§i%oi ntnxovoiv ixnytifisvoi nvQog OQiiy. —

!5 ftvvs y&Q ap nsdtovj noxayrib nXtf&ovxi ioixbg 13

XSipd(}$<p, o6t &xa §i<ov ixida66s ystpvQag'

1 II. B 486 2 Aen. VII 645 3 ib. II 222 6 II. Y 408 16 Aen. III 119 17 ib. II 804 22 II. A 166 26 II. € 87

1 YM€r€PAPO€AT€CT€OTTAP€CT€T€IOT€T€TTA|HTA. P

(0 -

6 AITAP P N|Pir€N P 8 €AKONT(0N | P €NOCIX€0O) •

P 13 TANYAAIAC TOT€IC€NOC|IX€(0N • P 20 filuaf tnno

infcrof P 22 6t€] T€ P AZYAOI P 28 TT/\NT€IZ€IAY-

OOfON P AMNOI • | P 24 nPOniZ€iniTOICIN€NATOM€-

NOI P 26 €0YN€ P' AMN€AION P TTAHOONTI€OK(0C.|

P 26 (0K€PA(0N P fCOMTAC - | P

298 SAT. LIBKI V

xbv tf otiv* &q xh y&pvQai isQypivai I6%av6ta6tvy o&x' &oa f>Qxea t6%st dXmdmv iQifft]Xi(ov, iX&6vx i%antvr\g, ox ixt$Qt6r\ <dtbg i^Qog' jtoXXa d' \m' aixov iQycc xaxrJQixe xdX' alffttov 8>g imb TvSetSrj nvxtval xXoviovxo cpdXayyeg. 6

et duas parabolas temerauit, ut unain facerei, trahens hinc igaem inde torrentem, et dignitatein neutrius impleuit

14 aduersi rupto ceu quondam turbine uenti confligunt, Zephyrusque Notusque et laetus Eois 10 Eurus equis: stridunt siluae saeuitque tridenti spumeus atque imo Nereus ciet aequora fuudo.

&g 8' &vepot Svo n6vxov 6qlvsxov i%frv6svxa, BoQiqg xal ZecpvQog, xio xe &Qyxr]&ev arjxov, iXfr6vx' ifcamvrig9 &[ivSig Si xe xvpa xeXatvbv 16

xoQ&vexai, itoXXbv Sl nao\% aXa (pvxog i%evev

et alibi

15 &>g S% EvQ6g xe N6xog x iQtSaCvexov &XXr\Xottv o&qsoq iv firJ66yg fiaftir\v neXe^iftev ftXtjv,

q>r\y6v xs (uXir]v xe fiaftvcpXoi6v xe XQavetav9 20

atxe itQog aXXrjXag iflaXov xawr\xeag ofrvg \xfl fao&etiijh Ttdxayog Se xe ayvvyLevduv \g TQ&eg xal 'A%aiol iit dXXr\Xoi6t d-0Q6vxeg SrjovVj ovS* exeQOt ^vdtovx9 dXooto (pofioto.

i

9 Aeu. II 416 13 II. I 4 18 I). TT 766

1 €€P6M€NAI P 2 OYr P 3 €f ATTIN€C P 4 KA-

TPfOWN • T€PIB€ P AT€CIZ€G) • | P 6 TIKINATI P <DAAAI"€C * * (fuit in ras. ut uid. TP) P 9 post aduerfi deletum quen m P rapto P 10 zephifq P eouf P 13 tOc 6'] QCAYC P Mo] AY P 14 OPHKH0CN P 16 €AIONT P €ZAniNH€- CAMAIC P 16 KOPOYCTAI TTOAABONA€TTAiAAA<t>YKOC€- X€IYA • | P 18 CPIAAINAAAHAOIN • | P 19 €NB€C€BO€HN P

l€N

YAHN • | P 20 M€AI€N P BAOYOAOION P 21 AITCPIOC

LJ

AA€AAC€BAAON ******* ******* P 23 AXAIOCTTAAH- AOICI P 24 €TPOI P

XIII 14-18 299

idem et hic uitium, quod superius incurrit, de duabus Graecis parabolis unam dilucidius construendo.

prosequitur surgens a puppi uentus euntis. 16

f](itv a av xax6xiG%s vsbg xvavonQ&Qoio t txpsvov o\)qov Ui itXri^faziov its&Xbv itatQOV.

quod noster dixit xat6iti<f&s ve6g, uester nit surgens a puppi satis decore: sed excellunt epitheta, quae tot et sic apta uento noster imposuit.

uisceribus miserorum et sanguine uescitur atro. 17 19 uidi egomet duo de numero cum corpora nostro prensa manu magna medio resupinus in antro frangeret ad saxura.

&)X Zy avaCfcg itctQoig inl %stQag taXXsv <5vv ts dvm p&Qtyag Htfts ffxvXaxag notl yatjj 15 x6nt ' ix d' iyxi<paXog %a(jui8ig (S&, isvs ds yatav. tovg ds dittn*XsT<Sr\ taficjv ionXi66aro 6*6qxov ffi&is dJ &6rs Xirnv oQSGitQotpog ovd9 AniXsmsv iyxatd ts 6aQxag ts xa\ o6tin [ivsXdsvtcc. ftfutg ds xXalovtsg ivs6%i^o\uv Jil %stQag.

*o narrationem facti nudam et breuem Maro posuit, contra Homerus nd&og miscuit, et dolore narrandi inuidiam crudelitatis aequauit.

hic et Aloidas geminos immania uidi 13

corpora qui manibus magnum rescindere caelum 95 adgressi superisque Iouem detrudere regnis. *&t6v t avttbsov tr\XixXstt6v t JEq>idXtr\v

8 Aen. III 180 4 Od. X 6 9 Aen. III 622 18 Od. t 288 28 Aen. VI 582 26 Od. X 308

1 idem et hic BenUeius (Mus. lihen. 1,951, 325): demet huic P, delct hinc Zeunius 2 dilutiui coni. Bcntleius l. I.

4 KYANOTTPCOTTOIO P 6 €C€AON P 7 deccre P' 14 AKO P KAIH • | P 16 KOTTT€A€TTK€<t>AAOC XAMAIAIC P 16 TOICA€ P 18 €TKATA P MY€AO€NTA . | P 19

H HMIC P 21 pathof P dolcre P 26 ANTIT€ONT€A€ITONT €TTIAArHN • ! P

800 SAT. LIURI V

tovg dr) fir]xt6xovg &Qiipe ^etSaoog Kqovqcc,

xal itoki) xakki6xovg pexd ys xkvxbv 'QQtcova'

ivviaQot yctQ xoCye xal iweaxr\%eeg r)6av

evQog axctQ ^x6g ye yevitifrrjv ivve6Qyvtot.

01 §a xal ahavaxot6tv axetkr\xr\v iv OkvpxG) s

tpvk6itida 6xr\6etv itokvatxog xoki^oto'

u66av iit Ovkv^itm pina6av bipev avxctQ iv "Oo6q

Ilrjkiov eivo6t<pvkkov Xv oi)Qavbg apflaxbg etr\.

19 Homerus magnitudinem corporum alto latoque diinen- 8U8 est, et uerborum ambitu membra depinxit, uester i0 ait immania corpora nihilque ulterius adiecit, men- surarum noraina non ausus attiugere. ille de con- struendia niontibus conatuin insanae moliiionis ex- pressit, hic adgrossos rescindere caelum dixisse contentus est. postremo locum loco si conpares, puden- 15 dam inuenies differentiam.

20 fluctus uti primo coepit cum albescere ponto, paulatim sese tollit mare et altius undas erigit, inde imo consurgit ad aethera fundo.

ag o^ Zx* iv aiytakcp xokvt}%ii xvpa &aka66r\g »q

Hqvvx' ijta66vxsQov ZetpvQov vxoxtvr\6avxog' it6vx(p plv xa TtQcbxa xoQv66exat9 avxaQ iitetxa %iQ6co Qfiyvviievov (isydka ^Q€^uty &p<pl di x' SxQag xvqxOv ibv xoQvtpovxaty axoxxvet d' ickbg &%vrjv.

21 ille cum marino motu et littoreos fluctus ab initio »5 describit, hoc iste praeteruolat. deinde, quod ait ille x6vx<x> plv xa itQ&xa xoQv66exai, Maro ad hoc uertit paulatim sese tollit mare. ille fluctus incremento

17 Aen. VII 628 20 II. A 422

1 IAC0POC APOIPA P 2 KAAAICTOY P 3 €NN€M-

POI P Ka(] K P 4 €NN€QPrYIOI | P 7 MCMOCAN P OCHI P 8 n€AION€INOCI<t>IAAON P 14 adKrefluf | P

17 cej?it P 20 «CAAOTCNAiriAAW TTOAHXCI KYMAOAA- AA**HC- | (m ras. fuit €€) P 21 €NACCYT€POAI P 22 TTONTO P KAOPYCC€TAI P

XIII 19-24 SOl

suo ait in sublime curuatos littoribus inlidi, et asper- ginem collectae sordis exspuere, quod nulla expressius pictura signaret, uester mare a fundo ad aethera usque perducit

5 dixerat, idque ratum Stygii per flumina fratris 22 per pice torrentis atraque uoragine ripas adnuit et totum nutu treraefecit Olympum. % xal xvavin6iv iri 6<pQv6t, vev6e Kqovicov apPQitouu d &Qa %alxat iitsQQmGavzo &vaxxog

10 XQcctbg ari abavAxoiO) piyav o iXiXi%evt)Xvtutov. — xa\ xb xaxei$6\ievov Sxvybg tideoQ o6xe fiiyi6xog oQxog deiv6xax6g xe itiXei [iaxAQe66t fteoUfiv.

Phidias cum Iouem Olympium fingerot, interrogatus 23 de quo ezemplo diuinam mutuaretur effigiem, respon- is dit archetypum Iouis in his se tribus Homeri uersibus inuenisse

$ xa\ xvavinaiv iri 6cpQv6i vev6e KqovCcov' &nPQ66tai d &Qa %atxai ineQQcb6avxo Rvaxtog XQaxbg Ari A%avAxoioy piyav 8' iXiXifaev t)Xvpitov9

10 nam de superciliis et crinibus totum se louis uultum collegisse. quod utmmque uidetis a Vergilio praeter- missum. sane concussum Oljmpum nutus maiestate non tacuit, ius iurandum uero ex alio Homeri loco sumpsit, ut translationis sterilitas hac adiectione

15 conpensaretur.

ora puer prinia signans intonsa iuuenta. 24

hqcoxov vitrjvtfTij, xoviteQ %aQie6xAxr\ fjfirj,

6 Aen. VIIII 104 8 11 A 628 11 U. 0 37 26 Aen. VHII 181 27 Ori. K 279

1 htonbof P' 2 expefliuf P' 6 Itigu P 6 torrentef m faJlor P' 7 totam P ollpu • | P 8 KPONION . | P 10 6A6AIZ6N P 11 CITYrOC (r corr. ex T) P MCTICTOC P 18 fidiaf P ohmpinm P 16 archetippum P tnbuf P* uembuf P' 17 KPOHHIfON • P 19 ATANATOIO P 22 obmpnm P 26 ora — muenta in ras. in P 27 YTTHNH P NBH P

302 SAT. LIBHI V

praetermissa gratia incipientis pubertatis — xovhbq %OQiB6xdxr\ ftfhi — minus gratam fecit Latinam de- scriptionem.

25 ut fera, quae densa uenantum saepta corona contra tela furit seseque haud nescia morti s inicit et saltu supra uenabula fertur.

IJrjXBiSr}g <T £xiQco&ev ivavxiog &>qxo Xiav d>g 6ivxr\g Sv xb xal &vSoeg anoxxd\LBvai psiidaaiv ayQdpevoi) nag Sf)\iog' 6 Sh tcq&xov plv dxifav iQ%6tai iXX9 8xb xiv tig aQr\tfr6<ov aifrj&v 10

*********** yiyvBxacy iv Si xi oC xQaSir} 6xivBi &Xxi\kov r)xoo, ovQfj Si xXBVQag xb xal l6%ia d^cpoxeQco&Bv \Ka6xiBxaiy ih S* avxbv inoxQvvei na%ie6&ai' yXavxi6mv 6* idvg cpiQBxai pivsi r)v xtva nicpv\\ \b ivSQCov i) avxbg cp&iexai, nQcbxco iv bpiXcp' i>g *A%iXtf &xqwb (livog xal frvnbg &yr\vcoQ ivxiov iXbipevai peyaXljxoQog Atveiao.

26 uidetis in angustum Latinam parabolam sic esse con- tractam, ut nihil possit esse ieiunius, Graecam econtra *o et uerborum et rerum copia pompam uerae ueuationis implesse. in tanta ergo differentia paeue erubescendum est conparare.

27 haud aliter Troianae acies aciesque Latinae concurrunt: haeret pede pes densusque uiro uir. *6 &g cxQaQov x6ov&ig xb xal i6niSsg 6^<paX6B66ai9 a6itlg &q' &6niS* IqbiSb x6Qvg x6qvv iviQa 6' ivrJQ.

4 Aen. VIIII 661 7 II. Y 164 24 Aen. X 360 26 II* n 214

2 NB6 P 6 haud om. P 7 6NANTIO * C (m ras. fuit Y)

u

P 10 APXATAI P 11 om. P 12 IIN6TAI P KPAAI6 P flxop] TOP • | P 14 6*] A P MAX66CTAI P 16 rAAYKItol ON P TT6<DN6I • ANAPWIN P 16 «D06I6TAI P d^iiXuj 6MIAG) • P 17 OYMOC P 26 KOPYOOC P ku(] KA P OM0AAO6CCAP P 27 €*p€ioe] 6 P

XIII 26-31 303

quanta sit differentia utriusque loci lectori aestiman- dum relinquo.

utque uolans alte raptum cum fulua draconem 28 fert aquila implicuitque pedes atque unguibus haesit:

i saucius at serpens sinuosa uolumina uersat, arrectisque horret squamis et nibilat ore arduus insiirgciis: illa haud minus urguet obunco luctantein rostro, sitnul aethera uerberat alis. Sqviq yttQ 6<ptv iitijXfre neQt}6i^evat fi£/tadtoii/, 29

io aiszbg tffpixixijg in aQWxeQa Xabv iiQymv tpotvrjevxa dQaxovxa tpiQtov 6vv%e66i niXcoQOv %<obv ix* atinaiQovxa' xal oHitto Xrjftexo %dQfirjg. x6$s yctQ aixbv S%ovxa xaxa 6xrj&og naQa deiQr)v IdvtotoXg 67116(0' 6 8' aitb eftev r]xe %a^ta^e

15 aXy$6ag 6dvvtj6i, piticp Sf ivl xdfifiaX* 6/u'Aco* avxbg di xXAy^ag nixexo nvoifjg avipoio.

Vergilius solam aquilae praedam refert, nec Homericae 30 aquilae omen aduertit, quae et siniatra ueniens uin- centium prohibebat accessum et accepto a captiuo

» serpente morsu praedam dolore deiecit, factoque tri- pudio solistimo cum clamore dolorem testante praeter- uolat: quibus omnibus uictoriae praeuaricatio signifi- cabatur. his praetermissis, quae animam parabolae dabant, uelut exanimum in Latiuis uersibus corpus

ts remansit

parua metu primo, mox sese adtollit in auras, 31 ingrediturque solo ct cnput inter nnbila condit. ijx bXiyir (lev nQ&xa xoQv66exai avxctQ ineixa ovoav^ iaxrJQi^e xaQt] xal inX %%ovX fiaivei.

8 Aon. XI 761 9 11. M 200 26 Aen. III 1 176 28 II. A 442

7 ab nnco P 9 TAP P €TT€A0€ P M€MAOCT | P

10 YWTT€T€C P €€PrON P 11 <t>€PON P TT€Af0PG) . | P 18 €XONnA P 14 ?9€v fycc] €C€HN K€ P 16 €NKABBAX P 10 KAAT JAC P ANOMOIO P 20 fepente P 28 OAirON | P TTPIPIOTA KOPIC€rAI P €TT€TA P 29 0 adil. ante cct^- piE€ P KATHTTIX0ONIA P

304 SAT. LIBRI V

Homerus "Eqip, id est contentionem, a paruo dixit incipere, et postea in incrementum ad caelum usque succrescere. hoc idem Maro de Fama dixit sed in-

32congrue. neque enim aequa sunt augmenta conten- tiouis et famae, quia contentio, etsi usque ad mutuas 6 uastationes ac bella processerit, adhuc contentio est, et manet ipaa, quae creuit, fama uero cum in immen- sum prodit, fama esse iam desinit et fit notio rei iam cognitae. quis enim iam famam uocet, cum res ali- qua a terra in caelum nota sit? deinde nec ipsam 10 hyperbolen potuit aequare. ille caelum dixit, hic

33auras et nubila. haec autem ratio fuit non aequandi omnia, quae ab auctore transcripsit, quod in omni operis sui parte alicuius Hoinerici loci imitationem uolebat inserere, nec tamen humanis uiribus illain 15 diuinitatem ubique poterat aequare, ut in illo loco, quem uolo omnium nostrum iudicio in commune peu-

34sari. Minerua Diomedi suo pugnanti dumtaxat flam- marum addit ardorem, et inter hostium caedes fulgor capitis uel armorum pro niilite minatur m

dati ot ix x6ov&6$ xe xal aOitidog dxd^axov tcvq.

35hoc miratus supra modum Vergilius inmodice est usus. modo enim ita de Turno dicit

tremunt sub uertice cristae sanguineae clipeoque micantia fulmina mittunt: 25

modo idem ponit de Aenea

ardet apex capiti cristisque ac uertice flamma fuuditur, et uastos umbo uomit aereus ignis.

quod quam importune sit positum, hinc apparet, quod

21 II 6 4 24 Aen. VIIIl 7S2 27 ib. X 270

1 6TTIN P 8 fuccefcere P 19 in cedef posterior e in ras. in P 21 ACITIAOA P TTIP . P 25 chpioq. P'

XIII 81-89 805

necdnm pugnabat Aeneas, sed tantum in naui ueniens apparebai alio loco 36

cui triplici crinita iuba galea alta Chimaeram 8U8tinet Aetnaeos efflantem faucibus ignis.

» quid quod Aeneas recens allatis armis a Vulcano et in terra positis miratur

terribilem cristis galeam flammasque uomentem?

uultie aliam fruendi auiditatem uidere? loci huius37 supra meminimus: fulgore correptus.

to 4 *al xvaviytiiv ix* 6<pqv6i vsvtfs KqovCcdv Afifiqfouu d &Qa jalxai ix£QQ<o6avxo Svaxxog XQatbg ax* A&avdtou>9 \Uyav i* ikiki^sv Ttkvpxov.

sero uoluit loquenti Ioui adsignare parem reueren-38 tiam. nam cum et in primo uolumine et in quarto 15 et in nono loquatur quaedam Iuppiter sine tumultu, denique post Iunonis et Yeneris iurgium

infit. eo dicente deum donms alta silescit et tremefacta solo tellus, silet arduus aether, tum Zephyri posuere, premit placida aequora pontus,

totamquam non idem sit, qui locutus sit paulo ante sine ullo mundi totius obsequio. similis importunitas 39 est in eiusdem Iouis lance, quam ex illo loco sumpsit

xal x&cs ii\ %qv6suc xaxi\Q ixCxr\vs t&kavta,

nam cum iam de Turno praedixisset Iuno

8 Aen. VII 785 7 ib. VIII 610 17 ib. X 101 28 U. X 109

8 tnpkcS P' chimeram P 4 e§ &hne|of P 7 uo- oantem P 10 KYAN€N€HC IN P 11 KPIOC P €A€AI- TT€N P 18 feruo P 16 uenenf] leneonf P 17 dicente dicente domuf P 13 in €|TITHN€ post H deletum k (ut uid.) in P TAAAHTA P

Maokobiti 20

306 SAT. LIBRI V

nunc iuuenem imparibus uideo concurrere fatis Parcarumque dies et lux inimica propinquat,

manifestumque esset Turnum utique periturum, sero tamen

Iuppiter ipse duas aequato examine lances 5

sustinet et fata imponit diuersa duorum.

40 sed haec et talia ignoscenda Vergilio, qui studii circa Homerum nimietate excedit modum. et re uera non poterat non in aliquibus minor uideri, qui per omnem poesin suam hoc uno est praecipue usus archetypo. 10 acriter enim in Homerum oculos intendit ut aeinula- retur eius non modo magnitudinem sed et simplicita- •tem et pracsentiain orationis et tacitam maiestatem.

41hinc diuersarum inter heroas suos personarum uaria magnificatio, hinc deorum interpositio, hinc auctoritas 15 fabulosorum, hinc adfectuum naturalis expressio, hinc monumentorum persecutio, hinc parabolarum exagge- ratio, hinc torrentis orationis sonitus, hinc rerum singularum cum splendore fastigium.

XIIII Adeo autem Vergilio Homeri dulcis imitatio est, 20 ut et in uersibus uitia, quae a non nullis imperite reprehenduntur, imitatus sit, eos dico, quos Graeci uocant axscpakovg, Xayagovg, vji6QxaTaAt}xrixovg, quos hic quoque Homericum stilum approbans non refugit, 2 ut sunt apud ipsum axiyakot, 25

arietat in portas, parietibus textuiu caecis iter

1 Aeu. XII 149 5 ib. XII 726 26 ib. XI 890 27 ib. V 689

6 pobt examine dehtum duaf, omisso uoc. lancea in P 10 archeypo P 12 eiuf add. Cantabr. om. P 13 oratiomf

in ras. in P 17 perfequutio P 19 fafti$iuni P 28 AArA- POYC P 24 heroicum ftilum P 26 acephali P 26 porj tif P 27 abiehbuf textum P

XIII 40—41 XIIII 1-6 307

ei similis, XayaQol antem, qui in medio uersu breuesS syllabas pro longis habent

et dnn>8 obice postes. concilium ipse pater et magna incepta Latinas.

s vjUQxaxaXrjxrixol syllaba longiores sunt 4

qnin protinns omnia et

Vnlcano decoqnit humorem et to spnmas miscent argenti uiuaque sulphura

et

arbutu8 horrida.

snnt apud Homerum uersus uulsis ac rasis similes5 et nihil differentes ab usu loquendi. hos quoque tani- isquam heroice incomptos adamanit

Ixnovg di £av&ag ixatov xal HBVttfxowa itatiag &r\Xt(ag.

omnia uincit Amor et nos cedamus Aniori — nudus in ignota Palinure iacebis harena.

io sunt amoenae repetitiones, quas non fugit (>

&xb naQ&ivog ty&eog te xaQ&ivog yiftsog % oaQtfcrov aXXrfXouv. Pan etiam Arcadia mecum si iudice certet Pan etiam Arcadia dicet se iudice uictuni.

8 AeD. XI 890 4 ib. XI 460 6 ib. VI 88 8 Georg. I 295 10 ib. III 449 12 ib. II 69 16 II. A 680 18 eelog. X 69 19 Aen. V 871 21 II. X 127 28 eolog. IUI 68

1 benef r 2 fillabaf P 6 fillaba P 7 et om. P 10 argenh mifcent P 16 tca(] K P, deinde TT€NT€|KONTA P

T?A€IAC P 20 aroene P 21 TTAP|4>€NOC HIO€OC V 22 nAPO€N€C • HO€OC P T€] TT P 23 ei 24 ArchadiA P

20*

308 SAT. LIBRI V

7Homerica quoque epitheta quantum sit admiratus imitando confessus est

\wiQtjyeveg 6Xfii6dai^iov9

%aXxsofr(DQtfxa>v ix&Q &6itC8eg 6p(paX6e66at,

bmQtfxow xs vso6fL^xx(ov9 6

xvavo%atta IIo6si8d(ov9

jdibg vsfpeXr\ysQSxao9

oftoea xs 6xi6svxa &dXa66a xe ^%^s66a9

xvapoi xvav6%Qosg9

et mille talium uocabulorum, quibus uelut sideribus 10 8micat diuini carminis uariata maiestas. ad haec a uestro respondetur

malesuada fames

auricomi rami

centumgeminus Briareus. l5

adde et fumiferam noctem, et quicquid in singulis

9 paene uersibus diligens lector agnoscit. saepe Home-

rus inter narrandum uelut ad aliquem dirigit orationem

ivfr1 ovx &v $oi%ovxa l8oig yAya\xi\ivova 8tov9

et 20

(paCrjg xev £dxox6v xiva i\i\ievai 8q>QOvd fr' aOxag.

lOnec hoc Vergilius praetermisit

migrantes cernas totaque ex urbe ruentes et

3 II. r 182 4 II. A 448 6 11. N 842 6 II. N 668 et = 890 7 II. 6 681 8 II. A 167 9 II. N 689 18 Aen. VI 276 14 ib. VI 141 16 ib. VI 287 16 ib. VIII 265 19 H. A 223 21 II. T 220 23 Aen. IIII 401

3 MOIPHTHNC COAOBIOAIMON P 4 ACTTACC P 6

0OPHK . OONCOCCMHKITQN KOANOXAITATT . OCIA00N P 7 N€<P€ • AHT€P€ | TAOOYPTTCA P 8 OAAAAAT€H . XN€€A P 19 €N€ P BPIZONA P ATAM€MNONA P 21 4>AINC |

P€NTAKOTON P AA4>PONATAYTAC * I P

XIIII 7—18 809

totumque instructo Marte uideres

feruere Leucaten et

Pelago creda8 innare reuulsas b Cycladaa et

8tudio incassum uideas gestire lauandi.

item diuinus ille uates res uel paulo uel multo antell transactas opportune ad narrationis suae seriem re-

10 uocat, ut et bistoricum stilum uitet non per ordinem digerendo, quae gesta sunt, nec tamen praeteritorum nobi8 notitiam subtrahat. Theben Asiae ciuitatem 12 aliasque plurimas Achilles, antequam irasceretur, euer- terat, sed Homeri opus ab Achillis ira sumpsit ex-

16 ordium. ne igitur ignoraremus, quae prius gesta sunt, fit eorum tempestiua narratio

$%6{is& ig S^firiv tsgijv %6Xiv 'fferADfog,

xipr 8s duHQdbopiv te xal fjyopev iv&dde itdvxa,

et alibi

to dAdsxa di) 6vv vtjvtil xdXeig a\aita% av&Qdmmv, nstbg d9 Svdsxd iprnii xaxa Tgoirjv iqlficoXov.

item ne ignoraremus, quo duce classis Graecorum 13 ignotum sibi Troiae litus inuenerit, cum de Calchante quereretur, ait

15 xal vffitLft i\yfflax *A%ai&v "IXiov ettico

fjy 8ia pavxotivvijv , xrfv ot x6qs &ot{log 'AndXXcov.

1 Aen. VIII 676 4 ib. VIII 601 7 Georg. I 887 17 II. A 866 20 II. I 828 25 II. A 71

2 leuchaten P 5 cicladaf P 12 teben P 16 tem-

u

poftroa F 17 G)XOM€e P G€BHN l€PH P fTIMNOC P 18 A»€|TTPAe€M€N P 20 G)CA€KAM€NCYN P nOAICA

AATTAANOPHTTG) . | TTOZOC P 22 gecoo> P 28 calcante P 26 vn«cT NHCC P IAION P 26 *ATTOAA(0N P

310 8AT. LIBRI V

et ipse Calcha8 uarrat omen, quod Graecis nauigan- tibus de serpente passerum populatore contigerit, ex quo denuntiatum est exercitum annos decem in hostico 14raturum. alio loco senex, id est referendis fabulis amica et loquax aetas, res refert uetustas 5

Hdtj ydq not iyio xal &qbIo6iv ^insQ vptv av8(f&6w i>ptXri6a et reliqua

et alibi

aKP &g ^/fr&oifu, (Mr\ di pot i^nsSog sti}

15 et sequentia. Vergilius omne hoc genus pulcherime 10 aemulatus est

nam memini Hesionae uisentem regna sororis

Laomedontiaden Priamum et

atque equidem memini Teucrum Sidona uenire is et

qualis eram cum primam aciem Praeneste sub ipsa

straui

16 et de furto uel poena Caci tota narratio. nec ue- tustissima tacuit, quin et ipsa notitiae nostrae auc- s0 toris sui imitator ingereret

namque ferunt luctu Cygnum Phaethontis amati

et similia.

XV Vbi uero enumerantur auxilia, quem Graeci cata- logum uocant, eundem auctorem suuni conatus imi- 25 tari in non nullis paululum a grauitate Homerica

6 II. A 260 9 II. H 157 12 Aen. VIII 167 15 ib. I 619 17 ib. VIII 561 19 ib. VIII 193 22 Aen. X 189

1 calcaf P gecif P' 6 HAHrAPTGrCOKI AP6TOCIN

0 H€P€ | TTYMIN V 7 QMIANCA P 9 AITOCNHBG)|OIMI P

MTTCAOC P 17 preneae P 18 fbra * ui (uid. fuissc t) P

19 pena P 20 qui | nec lpfa P 22 cynu ph&ontif amati P

XTIIT 14-16 XV 1—6 311

deuiauit primura quod Homerus praetermissie Athe-2 ni« ac Lacedaemone uel ipsis Mycenis, unde erat reetor exercitus, Boeotiam in catalogi sui capite Iocauit, non ob loci aliquam dignitatem, sed notissi-

6 mum promuntorium ad exordium sibi enumerationis elegit, unde progrediene modo mediterranea modo3 maritima iuncta describit, inde rursus ad utrumque situm cohaerentium locorum disciplina describentis uelut iter agentis accedit, nec ullo saltu cohaerentiam

io regionum in libro suo hiare permittit, sed hoc uiandi more procedens redit unde digressus est, et ita finitur quicquid enumeratio eius amplectitur: contra Vergilius 4 nullum in commemorandis regionibus ordinem seruat, sed locorum seriem saltibus lacerat. adducit primum

15 Clusio et Cosis Massicum. Abas hunc sequitur manu Populoniae Iluaeque comitatus. post hos Asilan mise- runt Pisae, quae in quam longinqua sint Etruriae parte, notius est, quam ut adnotanduin sit. inde mox redit Caere et Pyrgos et Grauiscas, loca urbi proxima,

» quibus ducem Asturem dedit hinc rapit illum Cini- rus ad Liguriam, Ocnus Mantuam. sed nec in cata-5 logo auxihorum Turni, si uelis situm locorum mente percurrere, inuenies illum continentiam regionum secu- tum. deinde Homerus omnes, quos in catalogo enu-6

» merat, etiaro pugnantes uel prospera uel sinistra sorte commemorat, ct, cum uult dicere occisos, quos cata- logo non inseruit, non hominis sed multitudinis nomen iuducit, et qnotiens multam necem significare uult, messem hominum factam esae dicit, nulli certum no-

30 men facile extra catalogum uel addens in acie uel

1 II. B 464 12 Aen. X 16G

1 deuicauit P 2 micemf P 8 bo&ii P, ef. ad p. 62, 12 5 «pmunctonv | P 15 marficu P 19 core & pirgof P

na ocnuf oramfcaf P 21 ad liga • mantua (ad h in ras.) P 28 fe- qoutu P 24 numerat P

312 SAT. LIBRI V

7 detrahens. sed Maro uester anxietatem huius obser- uationis omisit nam et in catalogo nominatos prae- terit in bello, et alios nominat ante non dictos. sub Massico duce mille manus iuuenum uenisse dizit

qui moenia Clusi s

quique Cosas liquere,

deinde Turnus naui fugit,

qua rez Clusinis aduectus Osinius oris,

quem Osinium numquam antea nominauit: et nunc

8 ineptum est regem sub Massico militare. praeterea 10 nec Massicus nec Osiuius in bello penitus apparent, sed et illi, quos dicit fortemque Gyam fortemque Serestum, pulcher quoque Aquiculus et Mauor- tius Haemon et fortissimus Vmbro et Yirbius Hippolyti proles pulcherrima bello, nullum is locum inter pugnantium agmina uel gloriosa uel turpi

9 commemoratione meruerunt f Antio itemque Cu- pauo et Cinirus, insignes Cygni Phaethontisque fabulis, nullam pugnae operam praestant, cum Alesus et Sa- crator ignotissimi pugnent et Atinas ante non dictus. so

lOdeinde in his, quos nominat, fit saepe apud ipsum incauta confusio. in nono

Corinaeum sternit Asilas,

4 Aen. X 167 8 ib. X 655 12 ib. I 612 18 ib. VIIIl 684 14 ib. VI III 685 15 ib. VII 752 10 ib. VII 761 17 (Cupauo) ib. X 187 10 ib. X 852 et 411 20 ib. X 747 21 ib. XI 869 22 ib. VIIU 571

5 inenia cluf) (corr. tx clufa) | P 6 choraf P 8 ad uectuf ofimuf • onfq. mofoniu P 10 rege P 11 inaffi + cuf (uid. fuisse uiaflccuf) P p^mtuf P 12 qd P gia P 14 hemon P 15 jppohti P 17 Anho P pauo P

18 ciner* P mfignef * * cigni ^h&ontifq. (altera g ex n corr.) P 19 preftant P Saorator Meursius: facrato P 20 dic- tus||| pt dictum P 21 fepe P 28 conneu P

XV 7-14 313

deinde in duodecimo Ebusum Corinaeua interficit

obuius ambustum torrem Corinaeus ab ara corripit et uenienti Ebuso plagamque ferenti occupat os.

ssic et Numam, quem Nisus occidit, postea Aeneas 11

persequitur fortemque Numam.

Camertem in decimo Aeneas sternit, at in duodecimo

Iuturna formam adsimulata Camertae.

Chlorea in undecimo occidit Camilla, in duodecimo 12 loTurnus. Palinurus Iasides et Iapis Iasides quaero an fratres sint Hyrtacides est Hippocoon, et rursus Hyrtacides

Corynaeum sternit Asilas.

sed potuerunt duo unum nomen habuisse. ubi estl3 i* Hla in his casibus Homeri cautio? apud quem cum duo Aiaces sint, modo dicit Ttlau&viog Afag^ modo 'OiXfjog xajfig Afag, item alibi Itiov &vubv tjpvxB bumwuo^ nec desinit, quos iungit nomine, insignibus separare, ne cogatur lector suspiciones de uarietate «> appellationis agitare. deinde iu catatogo suo curauit 14 Yergilius uitare fastidimn, quod Homerus alia ratione non cauit eadem figura saepe repetita

1 Vergil. Atm. XII 298 6 ib. VIIII 464 6 ib. X 568 7 ib. X 66«. XII 284 9 ib. XI 268. XII 868. V 848 10 ib. V 492 18 ib. VIIII 67 17 II. P 720

1 conneuf P 2 conneuf P 7 undecimo P 8 forma P adfimilata P 9 Heolorea P 10 lapix P 11 hirtacidef P et rnrfnf hirtacidef P 18 conneti P et Nisus 'Hyrtacides comitem Aeneae qnem miserat Ida' Ianius 16 TAAAM6)-

NIOC P |modo | (1 UUera eras.) P 17 IAOC P 18 03M03- NIMOY P 21 mrgilrvf (v ex eorr. sed a 1. m. fort. n, quia propter maeulam male natum eratt iteratum (cf. p. 316 \ 9) P

314 SAT. LIBRl V

oX d' 'AtxXridiv9 ivcaov,

61 d* Eftfioiav £%ov,

o% t' "Aqyog % el%ov TiQw&d ts,

of x el%ov xoiXijv Aux&baipova Ktjt(b€66av.

15hic autem uariat uelut dedecus aut crimen uitans 6 repetitionem

primus init bellum Tyrrhenis asper ab oris,

filius huic iuxta Lausus

post hos insignem fama per gramina currum,

tum gemini rratres, io

nec Praenestinae fundator,

at Messapus equum domitor,

ecce Sabinorum prisco de sanguine,

hic Agamemnonius,

et te montosae, 15

quin et Marrubia uenit de gente sacerdos,

ibat et Hippolyti proles.

16has copias fortasse putat aliquis diuinae illi simpli- citati praeferendas, sed nescio quo modo Homerum repetitio illa unice decet: est ingenio antiqui poetae 20 digna enumerationique conueniens, quod in loco, mera nomina relaturus, non incuruauit se, neque minute torsit deducendo stilum per singulorum uarietates, sed stat in consuetudine percensentium tamquam per aciem dispositos enumerans, quod non aliis quam 95

17 numerorum fit uocabulis. et tamen egregie, ubi oportet, de nominibus ducum uariat

1—4 II. B 611. 680. 659. 681 7-17 Verg. Aeu. VII 647. 649. 666. 670. 678. 691. 706. 723. 744. 760. 701

1 ACTANAON P 3 IPYNO AT6 P 4 AAK6 AAIMOA P KCTA6CCAN P 7 m ld P tirremf P 13 fauguino P' 17 lppohti P 18 puta*t (n eras.) P diui|ne, P 20 repe-

ln ticio P €ft gemo P aqtiqui P1 22 neq. supra scr. P

XV 16-19 XVI 1-2 315

ainccQ Omxtfatv £%sdiog xal *Exi6XQotpog f}Q%ov9 Aoxq&v i9 fiyep6vevev 'Oikijog xa%vg Atag, NiQSvg 8* av ijvfirfisv &y$v XQStg vr)ag ii6ag.

illam uero enumerationis congestionem apud Home- 18 6 rum Maro admiratus ita expressit, ut paene eum dixe- rim elegantius transtuligse

ot Kvco666v x sl%ov T6qxw& xs xsi%i6s66av A6xxov MiXt\r6v xs xal aQyw6svxa Avxa6xov 9at6x6v xt) et similia.

to ad quod exemplum illa Vergiliana sunt 19

agmina densentur campis Argiuaque pubes Auruncaeque manus Rutuli ueteresque Sicani 8tant Qauranae acies et picti scuta Labici, qui saltus, Tiberine, tuos sacrumque Numici 15 litus arant Rutulosque exercent uomere colles Circaeuraque iugura, quis Iuppiter Anxuris aruis praesidet — et cetera.

Vterque in catalogo suo post difficilium rerumXVI uel nominum narrationem infert fabulam cum uer- losibus amoenioribus, ut lectoris animus recreetur. Homerus inter enumeranda regionum et urbium no-2 mina facit locura fabulis, quae horrorem satietatis excludant

xal IlxsXsbv xa\"Ekog xal Awqiov ivftd xs Mo$6ai u &vx6nsvai, QaiivQiv xbv 0Qtfixa itav6av aoidr)g^

1 II. B 517 2 II. B 527 8 II. B 671 7 II. B 646 10 Verg. Aen. VII 794 24 II. B 594

P-

1 <t>(OK€Y€IO)N P Kl P €PICTP<t>0|||||||||CHXO (CP ud

l_l

€P eras.) P 2 OIACOC (stc, non A) P 3 N€IP€YC P AIA

YCYG>XH|0€N P 5 cxpflit P pene P 7 €XON PYnA

H T€ P 8 AY • TONMIA€TON P 9 <t>€AY KIONT€ P 12

putuli P1 13 gaunne P 16 circeiJq. P auxirif P

22 facietatif P 24 A€ P 26 AOAHC P

316 SAT. LIBRl V

Ol%aXirfisv I6vxa naQ Evqvxov Oi%aXiijog' 6xsvxo yctQ £v%6pevoQ vixti6i(isv9 stnsQ JStv avxccl Mov6ai aeidouv9 xovQai Aibg alyt,6%oio9 at di %oX<o6dpsvai nt\Qbv &i6av avxccQ ioi8r)v bs6ns6tr\v acpiXovxo xal ixXiXafrov xifraQi6xvv9 5

3et alibi

x&v psv TXrpt6Xspiog SovQixXvxbg ijysp6vsvsv,

hv xixsv *A6xv6%sia fitr} 'HQaxXrjstrj,

xr)v &ysx% i£ 'EyniQtjg noxapu>v &no ZkXXrjsvxog,

niQ6ag &6xsa noXXa dioxQSfpimv alfft&v. 10

TXr\x6Xs^og S* , insl ovv XQcccp' ivl psyaQa evnrjxxo),

avxixa naxQog ioto (ptXov ^irjxQcoa xaxixxa

4et reliqua quibua protraxit iucunditateiu. Vergilius in hoc secutus auctorem in priore catalogo modo de Auentino modo de Hippolyto fabuJatur, in secundo 15 Cygnus ei fabula esi et sic amoenitas intertexta

5faatidio narrationum medetur. in omnibus uero Georgicorum libris hoc idem summa cum elegantia fecit. nam post praecepta, quae natura res dura est, ut legentis animum uet auditum nouaret, singulos 20 libros acciti extrinsecus argumenti interpositione cou- clusit, primum de signis tempestatum, de laudatione

7 11. B 657 15 Verg. Aen. VII 655. ib. 765 16 ib. X 189 22 Georg. I 851

1 OIXAAIOIOC P 2 NIXHC€M€N_P TT€PANA | MOY- CAI P 4 AIAC (pro al bi) P AMAHYTAI P 5 KAI€ KA€-

AO0ON P KIOAPITH | P 7 TAHTTTOA6MOC P 8 QN P

HPYCAAHCIH P 9 A<PYPHC P C€AAHONT|j|C (0 supra

repetitum a 1. M. propter maculam. u. p. 313, 21) P 10

H AIOTP€0€ONAIZHMH • P 11 TA€PTOA€MOC P T<D P

(pro Tpd<p>) ONIMM (1 littera euanuit) TAPMCYTTHK • | AYTI

KA P 18 locunditatem P 14 fequutuf P 15 aduentino P

lppohto P 16 cign' P 17 _fastidia p narrationfi P'

18 fumma om. P, aad. Cantabr.

XVI 8-8 317

rusticae uitae secundum, et tertius desinit in pestilen- tiam pecorum, quarti finis est de Orpheo et Ariataeo non otioaa narratio. ita in omni opere Maronis Home- rica lucet imitatio. Homerus omnem poesin suam ita6 5 8ententiis farsit, nt singula eius ixofp&iyfiaxa uice prouerbiorum in oranium ore fungantur:

&XX' o&nmg fffia navxa ftsol d66av iv&Q<brtoi6iy %q^ %stvov naoiovxa ipiXstv, iftiXovxa d% nlpnsiv,

pixoov <T M 7Ca6lV &QL6X0V,

10 ot nXiovsg xaxiovg,

dsiXal xoi dsiX&v ys nal iyyvai iyyvda6&ai, itpQCJV d* Zg x i&iXot nQog XQSi66ovag ivxupsQ%siv

et alia plurima. nec haec apud Vergiliuni frustra7 desideraueris

15 non omnia poseumus omnes,

omnia uincit Amor,

labor omnia uicit

inprobus,

usque adeone mori miserum est? *> stat sua cuique dies,

dolu8 an uirtus quis in hoste requirit?

et quid quaeque ferat regio et quid quaeque recuset,

auri sacra fames.

et, ne optundam nota referendo, mille sententiarum 8 15 talium aut in ore sunt singulorum aut obuiae inten-

1 Oeorg. II 468. III 478 2 ib. IIII 464 7 II. A 820

8 Od. o 74 10 Od. p 277 11 Od. 9 861 16 Verg. eolog.

VIII 68 16 ib. X 69 17 Georg. I 146 19 Aen. XII 646

20 ib. X 467 21 ib. II 890 22 Georg. I 68 28 Aen. III 67

1 tcrnf P 2 anfteo P 8 ociofa P 4 poefm P 6 uicfi P 7 OYTTOC P AN€PG)POICI \P 8 XP€ P f €- NON P <WA€IN€ €9€A0NTA P TT€N - | n€IN P 9 €PF P APINTON P 10 KAKTOY P 11 T€ (pro T€) P Kl P €ITIAT P 12 A «DPON P TOC P KPCACONAC . | P 18 nn^buf P 22 quidq. | ferai P 24 nona P

318 SAT. LIBBI V

tioni legentis occurrunt. in non nullis ab Homerica secta haud scio casune an sponte desciscit. fortunam Homerus nescire maluit, et soli decreto, quam potQav uocat» omnia regenda committit adeo, ut hoc uocabu- lum ttijpl *n nuN» parte Homerici uoluminis nomine- 6 tur. contra Vergiliua non solum nouit et meminit, sed omnipotentiam quoque eidem tribuit, quam et philosophi, qui eam noniinant, nihil sua ui posse, sed decreti siue prouidentiae ministram esse uoluerunt 9 et in fabulis seu in historiis non numquam idem facit. 10 Aegaeon apud Homerum auzilio est Ioui, hunc contra Iouem armant uersus Maronis. Eumedes, Dolonis proles bello praeclara, animo manibusque parentem

lOrefert, cum apud Homerum Dolon inbellis sit. nullain commemorationem de iudicio Paridis liomerus admittit. 15 idem uatea Ganymedem non ut Iunonis paelicem a Ioue raptum aed Iouialium poculorum ministrum in

11 caelum a dis ascitum refert uelut faojCQextog. Ver- gilius tantam deam, quod cuiuis de honestis feminae deforme est, uelut specie uictam Paride iudicante *o doluisse, et propter Catamiti paelicatum totam gentem

12eius uexasse coinmemorat iuterdum sic auctoreiu 8uuin dissimulanter imitatur, ut loci inde descripti solam dispositionem mutet, et faciat uelut aliud uideri.

13Homeru8 ingenti spiritu ex perturbatione terrae ipsum 25 Ditem patrem territum prosilire et exclamare quodam modo facit

11 II. A 408 12 Verg. Aen. X 665. XII 346 14 II. K 874 16 II. Y 284 18 Verg. Aen. I 27

2 aut ficoca ft eaaii P 8 ioh dd * * * qusb (nec xU uiil. eras., & in 3 corr.) P 11 aegeon P 14 lmbcllif P 1C ganimedd P p^liicd P 17 ioui ahfi* (u in ras., uid.

fuisse ahud) P 18 dnf P adfcitu P uelud P

19 tantu P* cuiuia Cantabrig.: cui' P 21 pehcatum P

28 ioci P

XVI 9—14 XVII 1-2 319

iidei6ev 6* ImivBQbsv Svai iviqav 'Jidmveig' 8ei6ag 8* ix &q6vov iXto xal ta%e, tiij ot &UQ&e yatav avaooifeeu IIo6€t8d(ov ivo6tjft<ov, otxta 8% frvrjtot^i xal abav&toi6i (paveirj 5 6fieQdalfy evQ&evtcc, tate 6tvyiov6i freot neQ.

hoc Maro non narrationis sed parabolae loco posuit;14 ut aliud esse uideretur

non 8ecu8 ac siqua penitus ui terra dehiscens infernas reseret sedes et regna recludat 10 pallida, dis inuisa, superque immane barathrum cernatur, trepident inmisso lumine Manes.

hoc quoque dissimulando subripuit. nam cum ille dixisset, deo8 sine labore uiuere, &eol §eta %Aovteg9 hoc idem dixit occultissime

is di Iouie in tectis casum miserantur inanem amborum et tantos mortalibus esse labores,

quibus ipsi scilicet carent.

Quid Vergilio contulerit Homerus hinc maximeXVII liquet quod, ubi rerum necessitas exegit a Marone

*> dispo8itionem inchoandi belli, quam non habuit Horae- ni8 — quippe qui Achillis iram cxordium sibi fecerit, quae decimo demum belli anno contigit — laborauit ad rei nouae partum. ccrutim fortuito saucium fecit2 causam tumultus. sed ubi uidit hoc lcue nimisque

* puerile, dolorera auxit agrestium, ut impetus eorum sufficeret ad bellum. sed ncc Reruos Laiini et lnaxime stabulo regio curantes atque ideo quid foederis cum Troianis Latinus icerit ex muneribus equorum et currus

l II. Y 61 8 Verg. Aen. VIII 243 18 II. Z 188

15 Aen. X 768 23 ib. VII 749 28 ib. VII 260

9

1 AIAG0N6Y P 2 V *k epovou] A6P0PONOY P €N€P- G€N P 3 TTOC€IAAMNOXO(0N P 4 <t>A€INH P 6 xdTc] T€ P 06d(] GOI P 10 baratrii P 11 trepidant P rni- miffo P 13 P€IA P 27 fedenf P 28 lecent P

320 8AT. LIBRI V

iugalis non ignorantes, bellum generis domini oporte-

3 bat inferre. quid igitur? deorum maxima deducitur e caelo, et maxima Furiarum de Tartaris adsciscitur, sparguntur angues uelut in scaena parturientes furo- rem, regina non solum de penetralibus reuerentiae 6 matronalis educitur, sed et per urbem mediam cogitur facere discursus, nec boc contenta siluas petit accitis reliquis matribus in societatem furoris. bacchatur chorus quondam pudicus et orgia insana celebrantur.

4 quid plura? maluissem Maronem et in hac parte io apud auctorem suum uel apud quemlibet Graecorum alium quod sequeretur habuisse. alium non frustra dixi, quia non de unius racemis uindemiam sibi fecit, sed bene in rem suam uertit quidquid ubicumque in- uenit imitandum adeo, ut de Argonavticokvm qvabto, i6 quorum scriptor est Apollonivs, librum Aeneidos suae quartum totum paene formauerit ad Didonem uel Aenean amatoriam incontinentiam Medeae circa

5la8onem transferendo. quod ita elegantius auctore digessit, ut fabula lasciuieutis Didonis, quam falsani -o nouit uniuersitas, per tot tamen saecula speciem ueri- tatis obtineat, et ita pro uero per ora omniuin uolitet, ut pictores fictoresque, et qui figmentis liciorum con- textas imitantur effigies, hac materia uel maxime in effigiandis simulacris tamquam unico argumento decoris s» utantur, nec minus histrionum perpetuis et gestibus

6et cantibus celebretur. tantum ualuit pulchritudo narrandi, ut ouines Phoenissae castitatis conscii, nec ignari manum sibi iniecisse reginam, ne pateretur

2 Verg. Aen. VII 286. 620 8 ib. VII 822. 611 4 ib. VII 846. 876

8 adfifcn P 4 fcena P 6 media * * * * | P cogetur

nisi fallor P 8 bachaf P 14 quicquid P 16 argohcoy

quarto P 18 coutinentia P 24 effigiandis Pontanus. effi-

giendif P 26 fimula*cnf P 28 fenilT^ P

XVII «-9 321

damnum pudoris, coniueant tamen fabulae, et intra conscientiam ueri fidem preinentes malint pro uero celebrari, quod pectoribus humanis dulcedo fingentis infudit. uideamus utrum adtigerit et Pindarvm, quem 7

b Flaccus • imitationi inaccessum fatetur. et minuta quidem atque rorantia quae inde subtrazit relinquo, unum uero locum quem temptauit ex integro paene transcribere, uolo communicare uobiscum, quia dignus est> ut eum uelimus altius intueri. cum Pindari car-8

10 men, quod de natura atque flagrantia uiontis Aetnae conpositum est, aemulari uellet, eius modi sententias et uerba molitus est, ut Pindaro quoque ipso, qui niniis opima et pingui facundia existimatus est, m- solentior lioc quidein in loco tumidiorque sit. atque

is uti uosmet ipsos eius, quod dico, arbitros faciain, carmen Findari, quod est super monte Aetna, quan- tulum mihi est mcmoriae, dicnm

xag iQSvyovtat (ilv aitka- 9

xov itvobg ayv6tatai to ix tiv%(ov nayaC' irota(iol

d' &(iiQai6t (tlv itQo%iovti (6ov xanvov afftmv9. akkf iv oo<pvai6i icitQag <poCvi66a xvkivdofiiva g>A6£ ig fia&st-

av tpiQSt ndvtov irkaxa 6vv itat&ytp. t5 xstvo d' ^Atpaititoio XQOvvovg SQitstbv

dsivoxitovg avaitip-

Ttei, tSQag (iijv &av[ia6iov itQotiidi-

6&ai, &av(ia ds xal naQs6v-

rov axov6ai.

5 Hor. carm. IIII 2, 1 18 Pind. Pytb. I 40

1 dtlpnu P combcant P 2 prementes Arnoldus Vesa- lini&is: frementef P 8 coromncare P 10 &hng P 16mont3 ut uid. P' Abna P 20 MYXON P POTAMOI P

22 AIOONAiAGN P TTCTPAC om. P 24 TiXdxa] PAAK P 25 KTOYNOYC P 26 ANTTCMTT€I P 20 AKOICAI P

MACRnmvs 21

322 SAT. LIBIU V

lOaudite nunc Vergilii uersus, ut inchoasse euui uerius quam perfecisse dicatis

portus ab accessu uentorum inmotus et ingens ipse: sed horrificis iuxta tonat Aetna ruinis, interdumque atram prorumpit ad aethera nubein, 5 turbine fumantem piceo et candente fauilla, adtollitque globos flammarum et sidera lambit. interdum scopulos auulsaque uiscera montis erigit eructans, liquefactaque saxa sub auras cum gemitu glomerat, fundoque exaestuat imo. 10

11 in principio Pindarus ueritati obsecutus dixit, quod res erat, quodque illic oculis deprehenditur, interdiu fumare Aetnam, noctu flammigare. Vergilius autem dum in strepitu sonituque uerborum conquirendo laborauit, utrumque tempus nulla discretione facta 16

12confundit. atque ille Oraecus quidem fontes imitus ignis eructare et fluere amnes fumi et flammarum fulua et tortuosa uolumina in plagas maris ferre, quasi quosdam igneos angues, luculente dixit. at hic uester atram nubem turbine piceo et fauillaw fumante §6ov xajtvov atftava interpretari uolens crasse et inmodice congessit, globos atque flamma- ruin, quod ille xoovvovg dixerat, duriter posuit et

13axvo(og. hoc uero uel iuenarrabile est, quod nubem atram fumare dixit turbine piceo et fauilla 25 candente. non enitn fumare solent neque atra esse, quae sunt candentia, nisi forte candenti dixit per- uulgate et inproprie pro feruenti, non pro reluccnti,

3 Verg. Aen. III 670

3 pontuf P limuotuf P 4t &hna P 11 obfequutuf P 13 &hua P 16 quidem om. P' iuiituf Lipsius upud Gdlium XVII, 10, 13: lmitutuf P 17 eructuare P VJ lgueof anef P 21 POYN P 2*2 liumodice P globof | quoq. ferarfi q(l

llle P 26 enl mfu | mare P 27 dixit om. P, add. Canta- brigiensis

XVII 10—17 32:t

nam candens scilicet a candore dictum, uon a calore. quod autem scopulos eructari ct erigi eosdemque t4 ipsos statim liquefieri ct gemcrcatquc glomerari sub auras dixit, hoc nec a Pindaro scriptum, ncc 5 umquam fando audituni, et omniuui, quae monstra dicuntur, monstruosissimum ost.

Postremo Graiae linguae quam se libcnter ad- 15 dixerit, de crebris, quae usurpat, uocabulis aestimatc

dius Vlixes, 10 spelaea ferarum, daedala tecta, Rhodopeiae arces altaque Panchaea

atque Oetae atque Hebrus et Actias Orithyia, i5 et

Thyas ubi audito stiinulant trictcrica Haccho 1(3

orgia nocturnusque uocat clamore Cithacron, et

non tibi Tyndaridis facies inuisa Lacaenac, io et

ferte simul Faunique pedem Dryadesque puellae et

hinc atque hinc glomerantur Oroades, et *5 pars pedibus plaudunt choreas, et

Milesia uellcra nyraphao 17

carpebant hyali saturo fucata colore

0 Verg. Acn. II 201. 762 10 eclog. X 62 11 Ueorp. IIII 179 12 ib. IIIl 461 16 Acn. HII302 10 ib. II 601 21 Georg. I 11 23 Aen. I 500 25 ib. VI 644 27 Georg. IIII 334

7 fe om. P 9 diu uhxif P 10 fpolea P 12 rodopio P 13 pancea P 14 pethc P accia fontbia P 16 thiafP aubi P' nimiilat P bacho P 17 cithoron P 19 tinda- ndif P 25 choreof P 27 nlpho. P 28 fahro P

21*

324 BAT. LIBKI V

Drymoque Xauthoque Ligeaque Phyllodoceque

Nisaee Spioque Thaliaque Cymodoceque et

Alcandrumque Haliumque Noemonaque Prytaninque et s

Amphion Dircaeus in Actaeo Aracintho, et

senior Glauci chorus Inousque Palaemon.

18uersus est Parthenii [quo grammatico in Graecis Yergilius uaus est] 10

rXavxcD xccl NtKtfy xa^ 'IV&P MsXtxiqx^

hic ait

Glauco et Panopeae et Inoo Melicertae.

et

Tritonesque citi 15

et

inmania cete.

lOadeo autem et declinationibua Graecis delectatur, ut Mnesthea dixerit pro Mnestheuin, sicut ipse alibi 20

nec fratro Mncstheo

et pro Orpheo dicere maluerit Orphi Graece decli- nando ut

4 Aen. VIILI 7C7 6 eclog. II 24 8 Aen. V 823

11 Mcinekii Anal. Alexaudr. p. 286 13 Georg. 1 437 15 Aen. V 824 17 ib. 822 21 il>. X 129

1 & drymoq. 1* xantoq. P phillodocaq. 1* 2 nifVq. efpioq. &bahuq. 1* 5 anipludion dirceuf V arachmtho* V 8 pulemon V U post parthenu erasuc litterac fcrc 30 in V ucrbis quo — eft omisns, poU rasuram tnim secuntur TAAIK(») KAI NHP€€I, quid in rasura fuerit nomo dicct; nec tiola nec uestigium ullius Utterac apparet; sunt autem illa ueiba et per se inepta et codicum auctoritate prorsus dcslituta 11 M6AI- K6PIN ut ttid. P 16 cete P

XVII 18-20 XVIII 1-4 325

Orphi Calliopea, Lino formosns Apollo, et

uidiiuus, o ciues, Diomeden,

ut talium nominum accusatiuus Graecus est in en 5 desinen?. nam siquis eum putat Latine dixisse Dio- medem, sanitas raetri in uersu desiderabitur. denique20 omnia carmina sua Graece maluit inscribere Buco- lica Georgica Aeneis, cuius norainis figuratio a regula Latinitatis aliena est. io Sed de his hactenus, quorum plura omnibus, ali-XVHI

qua non nullis Romanorura nota snnt. ad illa uenio, quae de Graecarum litterarum penetralibus eruta nullis cognita sunt, nisi qui Graecam doctrinam diligenter hauseruni fuit enim hic poeta ut scrupulose et anxie, 15 ita dissimulanter et clanculo doctus, ut multa trans- tulcrit, qnae undc translata sint difficile sit cognitu. in exordio Georgicorum posuit hos ucrsus 2

Liber et alma Ceres, uestro si munere tellus Chaoniam pingui glandera mutauit arista, so poculaque inuentis Acheloia miscuit uuis.

nihil in his uersibus granunaticorum cohors discipulis3 suis amplius tradidit, nisi illud opera Cereris effec- tum, ut homines ab antiquo uictu desisterent, et fru- mento pro glandibus uterentur, Liberum uero uitis

K repertorem praestitisse humano potui uinum cui aqua admisceretur. cur autem Acheloum amnem potissi- mum Yergilius cum aquam uellet intellegi, nominarit, nemo uel quaerit uel omnino subesse aliquid erudi- tionis suspicatur. nos id altius scrutati animaduerti- 4

so mus doctum poetam antiquissimorum Graecorura more, sicut docebit auctoritas, elocutum, apud quos proprie

1 eclog. IIII 57 3 Aen. XI 248 18 Verg. Georg. I 7

6 eu om. P' 8 figuratio Caniabrig.: figmficatio P

20 lnuitif P' 31 eloqnuTu P

326 SAT. LIBRI V

in aquae significationem pouebatur Achelous. neque id frustra. nam causa quoque eius rei cum cura re- lata est. sed priusquam causam proponam, illud anti- quo poeta teste monstrabo, hunc morem loquendi peruagatum fuisse, ut Acheloum pro quauis aqua6 5dicerent. Aristopiianes uetus comicus in comoedia Oocalo sic ait

fjtiow ayoiov ftaQog — tfyeiQev ydo xol p olvog — ov lUI&ag nibp 'A%eXqbp. 10

grauabar inquit uino, cui aqua non fuisset ad-

Gniixta, id est mero. cur autem sic loqui soliti sint,

Epiiouvs notissimus scriptor Histouiauvm limio

8ECVNDO ostendit his uerbis xotg plv ovv HXXoig

noxafiotg oC nXr}6i6%G)QOt, \l6vqi &vov6iv, xbv Ss 15

*A%eX(pov pdvov n&vxag av&Qconovg 6v^ftift^xev tipuv

\ov xotg xotvolg 6v6fia6Lv avxl x&v iSCcw] xov

A%eX<pov xijv ISlav in&wpCav inl xb xoivbv pixu-

7 <psQovxag. xb plv y&Q vSoq SAag, otcsq i6xlv xotvbv

ovoucc, anb xi\g ISCag ixeCvov 7tQo6r}yoQiug *A%eXcoov 20

xaXovutv^ xCbv Se aXXav ovoudtcov xu xoivd noXXdxtg

avxl x&v iSCcov dvo^d^o^ev xovg plv 'AfrtjvaCovg

"EXXrivag, xovg Se AaxeSaipovCovg IleXonovwifiCovg

anoxaXovvxeg. rotSrou S\ xov anontfuatog ovSlv £%opev

8 Meinekii fragm. com. II, 2 p. 1094 18 Muolleri, fragm. lustor. I p. 239

7 cotalo P 9 Hr€l|P€NTAPOINOC OYMGZAC TTOMAAXC- AQCO • grauabar P 10 ufEac ttuju' scripsi, tt6uu uiEac lunius

o 11 lnquid P' 12 ) 14111 fohti fuhti fint P 13 quac secuntur

imtndauit Schncidcwimis diar. anliq 18-13 p. 16!f 1 5 TTOTOMOIC, deinde TOYC MCNOYH AAAOYC TOTAMOIC add. P 1 C OYMBC- BHKCN P 17 ylossam sustulit Marxius fragm. Ephori p. 122 tujv] Zu)N P 18 AX€ACa)OY P OTMNYMIA P MC9Act>C- PONTAC P 19 OAOCGMTCP P 20 6voua] OMA P T7POCH-

TOPIAC P 23 nCAOnbNNCCIOYC P

XVIU 6—11 327

alxiAxaxov slnstv t\ tovg ix Amdmvtjg %Qti6uovg. 6%sdhv ya.Q iv 8na6iv avtotg nQ06xdxxsiv 0 &sbg8 stcoftsv *A%sXa\ip frvsiv, &6xs noXXol vouifcovxsg, ov zbv noxauhv xhv dia xtfg 'AxaQvaviag qsovxcc, iXXd xh 6vvoXov

6 ttdcoQ 9A%sX&ov itnh xov %Qi)6uov xccXet6&ai, uiuotivxat, tag roi) &sov nQo6t]yoQiag. 6r\ustov din tixi nobg th th ftstov avafpiQOvxsg oCxat Xiystv si&frafLSV. udXi6xa yaQ xh HdcoQ 'A%sX&ov nQo6ayoQSvousv iv xotg b*QXoig xal iv xatg sv%atg xal iv xatg &v6iaig9 RnsQ ndvxa

io bsqI xovg &sovg. putcstuc lucidius ostendi Acheloum a9 Graecis uetustissimis pro quacumque aqua dici solitum? unde doctissinie Vergilius ait, uinum Acheloo Liberuui patrem miscuisse. ad quam rem ctsi satis testium est cum Aristophanis comici et Ephori historici uerba

i$ prodiderimus, tamen ultra progrediemur. Didtmvs enim, grammaticorum omnium facile eruditissimus, posita causa, quam superius Ephorus dixit, alteram quoque adiecit his uerbis Susivov ds ixstvo Xlysiv, 10 Zxi Sia xb navxcDv t&v notau&v nQS6f}vtaxov slvai

to'A%eX&ov xiui\v inoviuovxag avxa> xovg iv&Q&novg ndvxa anX&g xa vduaxa tc3 ixsivov 6v6uaxi %qo6- ayoQSVsiv. 6 yovv AxovoiXaog dia xrjg nQatxtjg t6xoQiag dsdtfXcoxev, 5xiyA%sX&og ndvxarv t&v noxau&v nQS6fivtaxog. fq>tj yaQ* 'Slxsavbg ds yaust Trj^vv

tsfavxov adsXfpljv, t&v ds yivovtai tQi6%iXioi noxauoij *A%sX&og ds avx&v nQS6fivtatog xal xsxiut\xai udXi6xa. licet abunde ista sufficiant ad 11 probationem moris antiqui, quo ita loquendi usus fuit,

22 Muelleri, fragm. histor. I p. 101

2 X6AON P AYTOYC P TTPOCTAT6IN P 4 dXXdl AAA P 5 KAA6ICCA P 0 np6c] H|POC P 16 didimuf P 18 quae secuntur emtnJauit Schneifiewinus 1.1. 10 TIPECBY- TATON P 80 TOIC ANnPO|TTOYC P 22 ArHCIAAOC P nP0)T€C P 28 AHAOKCN P 24 BPeCBYTATOC P TOM€lJ rAfOCI P GHTYN €AITOYAA€A*<t>HN P 25 TPIC|XCIAIOI P 27 T6TIMHTATI MAAICA P habunde P

328 SAT. LIBRI V

ut Achelous commuue omnis aquae nomeu haberetur, tamen his quoque etiam Evripidis uobilissimi tra- goediarum scriptoris addetur auctoritas, quam idem Didymvs grammaticu8 in his libris quos rpa- yfpdovpivris Xi%£(og Bcripsit posuit his uerbis 5 12'A%£kcpov n&v HScoq EvQMidrig (prjolv iv fTty«rvAfl. Xiycov yctQ it£o\ vdatog Svtog 6<p6dQa jc6qqco tffg 'AxaQvaviag, iv J} itiuv 6 noxapbg 'A%£kcpog, tfn\6iv

Su^cq plv 'AQysioi6iv 'A%sXaiov $6ov.

13 Sunt in libro septimo illi uersus, quibus Hernici io populi et eorum nobilissima, ut tunc erat, ciuitas Anagnia enumerantur

quos diues Anagnia pascit quos Amasene pater. non illis omnibus arma nec clipei currusue sonant, pars maxima glandis 15 liuentis plumbi spargit, pars spicula gestat bina manu fuluosque lupi de pelle galeros tegmen habent capiti, uestigia nuda sinistri instituere pedis, crudus tegit altera pero.

14 huuc morem in Italia fuisse, ut uno pedo calceato, ao altero nudo iretur ad bellum, nusquam adhuc quod sciam repperi, sed eam Graecorum non nullis con- suetudinem fuisse locupleti auctore iam palam faciuin.

15 in qua quidem re mirari est poetae huius occultissimam diligentiam. qui cum legisset Hernicos, quorum est *5 Anagnia, a Pelasgis oriundos, appellatosque ita a quodam Pelasgo duce suo, qui Heruicus nominabatur, morem, quem de Aetolia legerat, Hemicis adsignauit,

I6qui sunt uetus colonia Pelasgorum. et Hernicum

9 fragin. Eur. ed. Nauck 763 13 Verg. Aen. VII 684

(0 4 didimuf P 7 170PPO THOC P 11 eoj* | nobihffimi P

12 anagm enumerantur P 21 adhuo om. P' 25 dilegen-

ti& P' 26 onudof P' apellatofq. P 27 quoda om. P

28 &faoha P 29 cohma P'

XVIII 12-10 329

quidem hominem Pelasguni ducem Hernicis fuisse IvLivs Hyginvs in libro 8ECVNDO Vrbivm non paucis uerbis probat. morem uero Aetolis fuisse, uno tantum modo pede calceato in bellum ire, ostendit clarissimus 5 scriptor Evripides tragicns, in cuius tragoedia, quae Melkager inscribitur, nuntius inducitur describens, quo quisque habitu fuerit ex ducibus, qui ad aprum capiendum conuenerant. in eo hi uersus sunt 17

Tskafibv di %qv6ovv alstbv niktr\g liti to %Q6fikr\aa &r}o6g, fi6tQV6i, d* l6tsi(fsv xdpa,

XakayXva xotip&v itatQida rr)v svd^7tskov.

KvitQidog di fic6t]^ 9AQxag 'Atakdvtrj xvvag

xal t6£ t%ov6a, itskixs&g dh dfotopov

yivvv litaklC yAyxalog% ol ds 0s6t£ov 16 itatdsg tb katbv l%vog avAQfivkoi 7tod6gy

to dJ iv Tttdtkoig, i>g ikaq>Qi£ov yovv

i%oisv, 5g dij itatiw Altcokotg vipog.

animaduertitis diligentissime uerba Enripidis a Marone 18 seruata? ait enim elle

so tb katbv l%vog avaQfivkoi ito66g

et eundem pedem nudum Yergilius quoque dixit

uestigia nuda sinistri instituere pedis.

in qua quidem re quo uobis studium nostrorum magis 19 s5 conprobetur, non reticebimus rem paucissimis notam, reprehensum Euripidem ab Aristotele, qui ignorantiam istud Euripidis fuisse contendit, Aetolos enim non

9 fragm. ed. Nauck. 584

2 yginuf P 3 fyiohf P 6 uancinf P 7 capru P 9 quae seeuntur emendauit Schncidewinm A€TON TT€ATH|C P 12 KAY|TTPIAOC A€ MICHMA P 14 f*vuv avtnaM 'AtkqIoc Schraderus obscru. I p. 15 AKTAIOC P 16 TON A€N TT€- ACIAOIC P 17 NOMOIC P 20 IXtNOC (w ras. uid. fume P) P ATTAPBYAOI P 27 actholof P

330 8AT. LIBHl V

laeuum pedem habere uudum sed dextrum. quod ue adfirmem potius quam probem, ipsa Aristotelis uerba pouam ex libro, quem de poetis secvndvm 20scripsit, in quo de Euripide loquens sic ait xovg 8h 0e6tCov xdQOvg xbv pev &Qt,6%BQbv %68a <pt]6lv EvQinCdyg 6 iXfretv l%ovxag avvJt68exov [Xiyei\

xb Xaibv t%vog foav ivdQfivXot 7toS6g, xb 8* iv neSCXoig^ &>g iXatpQCtpv y6w i%ouv,

&>g dij nav xovvavxCov id"og xotg AixaXotg. xbv \k\v 10 yaQ aQi6xeQbv vito8i8evxai, xbv 8e de&bv avvno8exov6iv 8el yaQ, olfiai, xbv fiyovpevov i%eiv eXa<pQ6v9 &XX9 ov

21 xbv itipivovxa. cum baec ita sint, uidetis taiuen, Ver- gilium Euripide auctore quam Aristotele uti maluisse, uam ut haec ignorauerit uir tam anxie doctus minime i6 crediderim. iure autem praetulit Euripidem: est enim ingens ei cum Graecarum tragoediarum scriptoribus familiaritas, quod uel ex praccedentibus licet uel ex his. quae moz dicentur, opinari.

XVIIII In libro quurto in describcnda Elissae morte *o ait, quod ei crinis ubscisus esset, his uersibus

nondum illi flauum Proserpina uertice crinem abstulerat Stygioque caput damnauerat Orco.

deinde Iris a Iunone missa abscidit ei crinem et ad 2 Orcum refert. hanc Vergilius non de nihilo fabulam *5

4 Ro8ii Aristot. pseudepigr. p. 84 n. 58 22 Verg. Aen. IIII 698

1 nudum habore P 3 securulum scripsit sciffjsi: fecundo fubfenpfit P 5 OCCTYOIK|OPCYC P C ANITTOACTON P A€l~€l delcui post kifex add. youv oti nescio unde xiulgo

7 dvdpPuXoi] AP6YAAOI P 8 nCACIAOIC P TONI P

\0 *6oc] 660C P AITO|AQIC P 12 rdp] TAP P 10 it tti ptuht | in ras. in P VJ bif* * | P 20 in hoc capitulo ad- scribam leclionis uarietatem ex codice Vaticano ll(egincnsi) 2013 saeculo XI ud XII scripto ab llenrico Iordano cnotatam 23 fligio|q. P dauipuauerat Pll 24 deinde — 26 refcrt om. P

XVIII 20-21 XVJIII 1-7 331

fingit, sicut uir alias doctissimus Cornvtvs existimat, qui adnotationem eius modi adposuit his uersibus unde haec historia ut crinis auferendus sit morientibus, ignoratur, sed adsueuit poetico

smore aliqua fingere ut de aureo ramo. haecS Cornutus. sed me pudet quod tantus uir, Graecarum etiam doctissimus litteraruin, ignorauit Evripidis nobilissimam fabulam Alcestim. iu hac cnim fabula4 in scaenam Orcus inducitur gladium gestans, quo

locrinem abscidat Alcestidis, et sic loquitur

fl ti* ovv ywij xdrsioiv sig "Aidov ddpovg. oxbIj/o d' in avxijv fag xaxccQ^co^iai £lqp£i, UQog yaQ ovxog r& xaxa %&ovbg fte& 8rp x6S* iy%og XQatbg ayvfajj xQi%a.

16 proditum cst, ut opinor, quem secutus Vergilius fa- 5 bulam abscidendi crinis induxcrit, ayvfaai autem Graecc dicunt dis consecrare, unde poeta uester ait ex Iridis persona

hunc ego Diti

to sacrum iussa fero, teque isto corpore soluo.

Nunc quia pleraque omnia, quae supra dixi, in-6 structa auctoritate tragicorum probaui, id quoque, quod a Sophocle tractum est, adnotabo. in libro enim 7 qnarto Vergilius Elissam facit, postquam ab Aenea n relinquitur, uelut ad sacricolarum sagarumque car- mina et deuotiones confugientem, et inter cetera ait

11 Eurip. Alceet. 78 10 Verg. Aen. 1111 702

2 annotationem R modo P* appofuit R post uerfi- buf add. uerba Cornuti R 8 boc PR 4 affuemt R

7 etiain om. P 9 fcen& P, fccnam R |*inducitur P

10 al*ceftidif P 11 fj — 14 Tpfxa duorum uersiculorum

spatio relicto om. R ctcl €10 P 12 CTIXG)A€n P

13 X60NOC P 14 6TXOC P 15 opmar P* fequutuf P 16 ArNICAIA P, ArNICAI R 17 graeci R 20 facrani R 28 fopbocei P

332 SAT. LIBRI V

sedandi amoris gratia herbas quaesitas, quae aeneis 8falcibus secarentur. haec res nonne quaestione digna est, unde Vergilio aeneae falces in mentem uenerint? ponam itaque Yergilianos uersus, mox exinde Sophoclis, quos Maro aemulatus est. 5

9 falcibus et messae ad lunam quaeruntur aenis pubentes herbae nigri cum lacte neneni.

Sophoclis autem tragoedia id, de quo quaerimus, etiam titnlo praefert: inscribitur enim 'Ptgorrffiot. iu qna Medeam describit maleficas herbas secantem sed 10 auersam, ne ui noxii odovis ipsa iuterficeretur, et sucum quidem herbarum in cados aeneos refunden- tem, ipsas autem herbas aeneis falcibus exsecantem. lOSoPHOCMS uersus hi sunt

jJ<T i£ortfaa> %sQbg fyiua xqeicovg' 15

imbv &Qywe<pil 6tcc£ovxu rouijs %akxeoicft, xdSoig Si%sxai

et paulo post

uiSe xakvitTQui

XL0TCU (5i£j)J> XQVJtlOVOL TO^llig , 20

ctg VjSs (ioG)Gy akakuc^o^svrj yvurr) %akxiotg /jua SQSittxvoig.

11 haec Sophocles, quo auctore sine dubio Vergilius protulit aeneas falces. omnino autem ad rem diui- nam pleraque aenea adhiberi solita, multa indicio 85 sunt, et in his maxime sacris, quibus delinire aliquos

6 Verg. Aen. IIII 513 15 Sopbocl. fragm. 489 Nauck

3 uirgihuf ut uid. P\ uirgiho R 4 uirgihanof R

exinde scripsi: et wde PR 6 hina P 8 fophochi P

9 TTIZOTOMOI P 16 i\V — 22 bpeiruvoic relicto duorum et dimidiati uersiculi spatio om. R 16 OMMACI TPCTTOYCA

(TpcTroOa* Bentleius M«s. Rhen. 1881, 325) P 17 KAAIOC P 19 KAAYTTTPAI sic P 20 KPYTFTOYCIN P tomuc om. P 22 AP€TTANOIC TOMAC P

xvim 8-n 333

aut deuouere aut denique exigere morbos uolebant. taceo illud Plavtinvh cum ait 12

mecum habet patagus morbus aes,

et quod alibi Vergilius

6 Curetum sonitus crepitantiaque aera,

6ed f Carmini curiosissiini et docti uerba ponam, qui 13 in libro de Italia secundo sic ait prius itaque et Tuscos aeneo uomere uti, cum conderentur urbes, solitos, in Tageticis eorum sacris in-

louenio et in Sabinis ex aere cultros, quibus sacerdotes tonderentur. post haec f Carmiuil4 uerba longum fiat, si uelim percensere, quam multis in locis Graecorum uetustissimi aoris sonos tamquam rem ualidissimam adhibere soliti sunt. sed praesenti

15 operi docuisse nos sufficiat, falces acneas Maronis excmplo Gracci auctoris inductas.

In libro nono Vcrgilius posuit lios uersus 15

stabat in egregiis Arcentis filius armis pictus acu chlamydem et ferrugine clarus Hibera s° insignis facie, genitor quem miserat Arcens eductum matris luco Symacthia circum flumina pinguis ubi et placabilis ara Palici.

quis hic Palicus deus uel potius qui di Palici — 16 nam duo sunt — apud nulluui penitus auctorem Latinum *6 quod sciam, repperi, sed de Graecorum penitissimis litteris hanc historiam eruit Maro. nara primum utl7

8 fragro. inccrt. 68 Weiee 17 Verg. Aea. VIIII 681

1 nud V (ante deuouere) exigeba II 2 illu R 8 pnta- giie Canterus uar. lcctt. I 50: ppaguf P, pcaguf R 4 uirgi- liul R 5 acrc 72 G Granii cmi. Meursius 7 ltaq. & tmfcof P 9 taieticil PR 10 cre Canlabrigiensisi ca ro PR 11 carrmnj P 15 fuffic R 17 Virgihuf R 19 clamide PR 21 fymetlna PR 24 pocmtuf R 26 pocmtiflimif R

a»4 SAT. LllilU V

Symaethus fluuius, cuius in his uersibus rueminit, iu Sicilia est, ita et di Palici in Sicilia coluntur, quos primus omnium Aeschylus tragicus, uir utique . Siculus, in Htteras dedit, interpretationem quoque nominis eorum, quam Graeci itvfiokoyiav uocant, ex- 5 pressit uersibus suis. sed priusquam uersus Aeschyli

18ponam, paucis explananda est historia Palicorum. in Sicilia Symaethus fluuins est. iuxta hunc nympha Thalia conpressu Iouis grauida metu Iunonis optauit, ut sibi terra dehisceret. fuctum est. sed ubi uenit 10 tempus maturitatis infantum, quos aluo illa gestauerat, reclusa terra est, et duo infantes de aluo Thaliae pro- gressi emerserunt, appellatique sunt Palici aitb tov nafav /Wtfthu, quoniam prius in terram merst denuo

19inde reuersi sunt. nec longe inde lacus breues sunt 15 sed in inmensum profundi, aquarum scaturrigine semper ebullientes, quos incolae crateras uocant et nomine Dellos appellant, fratresque eos Palicorum aestimant, et habentur in cultu maximo praecipueque circa exigendum iuxta eos ius iuraudum praesens et efficax 20

20numen ostenditur. nam cum furti negati uel cuius- que modi rei iides quaeritur, et ius iurandum a suspecto petitur, uterque ab omni contagione mundi ad crateras accedunt, accepto prius tideiussore a per- sona, quae iuratura est de soluendo eo quod peteretur, *s

21 si addixisset euentus. illic inuocato loci numine testatuin faciebat esse iurator de quo iuraret. quod si fideliter faceret discedebat inlaesus, si uero subesset iuri iurando mala conscientia, mox in lacu amittebat uitam falsus iurator. haec res ita religionem fratrum 30

1 fym&huf P, fimetuf B 3 aefciluf P, aefciluf 72

^^ /"\

5 €0IMOAiriAN P 6 aefclnh P, aefcih R 8 fylia li

fym&huf P 9 taha VR 10 deifceret P' 12 tahae It

16 breuef oin. W 16 lmmenfum PR 21 cuiusque raodi

scripsi: cumfcemodi PR 24 a perfona om. P 26 iliic Cantabrigiensis: llle PR 28 lllefuf P

XVIIII 18-25 335

commendabat, ut crateres quidem inplacabiles, Palici autem placabiles uocarentur. nec sine diui-22 natione est Palicoruin templum. nam cum Siciliam sterilis annus arefecisset, diuino Palicorum responso

5 admoniti Siculi beroi cuidam certum sacrificium celebrauerunt, et reuertit ubertas. qua gratia Siculi omne genus frugum congesserunt iu aram Palicorum, ex qua ubertate ara ipsa pinguis uocata est. haec23 est omnis historia, quae de Palicis eonimque fratribus

io in Graecis tantum modo littcris inuenitur, quas Maro non minus quam Latinas hausit. sed haec, quae diximus, auctoritatibus adprobanda sunt. Aesciiyli24 tragoedia eat, quae inscribitur Aetna. in hac cum de Palicis loqueretur, sic ait

is xt dr\r 1% avtotg iivopcc %y\6ovxai fiootoi; 6epvovg IJaXixovg Zevg icpiexai xaketv. fj xal llctlix&v €vX6ycog (tevet cptixig; itciliv yctQ fjxova' ix 6x6tovg x6d* elg cpaog.

haec Aeschylus. Callias autem in skptima histo-25 *oria de REnvs Sicvlis ita scribit f\ de 'Eqvxtj xtfg piv rslcSag b*6ov ivevtfxovta 6xddia difarnxev, hti- eix&g de i%vo6g i6tiv 6 t6nog xal ***********

15 fragm. 6 Hermann

1 cratere P lmplacabilef PR 2 pahci autem placa- bilef om. R 3 cft om. P 4 + pahcorum R 6 ficulo P'

7 fr*gum (fuit i) R 9 hi in hifborm in ras. in P, deinde

pahco> add. P 11 latmM (a in ras.) R 12 funt in ras.

i- in P aefchih PR 13 &hna Pv aerna R 15—18 uacante

duomm et dimidii uersiculorum spatio om. R 16 €<t>YTAI P

18 Tkouc' uulgo: HKOYC P ckotouc] CTOYC P, cm. uulgo

19 aefchuluf P post antem uacante duorum uers. spatio et omissis Graecis rj hi — 330, 5 €*xouciv sccnntur m feptima hiftoria de rebuf lta fcnlut in li 20 rubuf finguhf P bi\ AC P 21 r€\Uiac| TCAOAC F, cm. uulgo 22 6XYTOC P, tm. Schneidctoinus TOPOC P, em. Schneidewinus

336 SAT. LIBttl V

xb naXaibv UixsX&v ysysvriudvri ndXig' va> f} xal tovg AiXXovg xaXovpivovg slvai evpfHfirixsv. ovtoi ds xoatf^osg Svo sl6ivy ot)$ adsXq>oi>g t&v IlaXix&v ot 2JixsXia>tai von%ov6ivy tag ds &vaq>ooag t&v noyupo- Xvycov naoanXrfiiag /fya£ot5<ftug i%ov6w. hactenus &

26 0allias. Polemon uero in libro qui inscribitur nsol ta>v iv JJixsXia d-av^a^o^ievcov notap&v sic ait ot ds IlaXixoi nooaayoQevdpevot, naoa tolg iy%a>Qiotg avtdx&oveg &sol vopi£ovtai. vndo%ov6iv ds tovta>v ta>v &sa>v &[iq>c> ddeXopol xQatr)Qeg %a^ai^r)Xoi. noo6- 10 livai ds ayiQtsvovtag %Qf) nobg avtovg an6 ts navtbg ixyovg xal 6vvov6iag iti ts xai uvav idea^dzcov. (pioerat, de an avta>v 66(11) (iaQsta ftsiov, xal totg nXrfiiov t^tapivoig xaorifidQi}Giv i^noiovCa dtunjvy rb 6e v5a>Q i6tl &oXsqov avxa>v xal tr)v %Q6av i>\noi6tatov 15

27 %a(iaiQvna> Xsvxtii. (piQStai Ss xoXnov^evdv ts xal naq>Xd£ovy olai eleiv at divai t&v £e6vta>v ava($oXddi}v vddtoov. cpaolv Ss slvat, xal tb (id&og iniQavtov ta>v XQatfjQov xovtG>Vy &6ts xal (tovg sl6ns66vtag r)<pa-

1 TO PAAAION P, i\ TTaAiKf) t6 TtaXai6v Schneidetvinus, t6 iraXiK<Sv Valckenarius tt G. Hermannus, ego lacunam indi- caui, cum OaUiam primum quidem de Eryce% deinde de Palice dicere manifestum sit r€r€NHM€N€POAIC P, em. uulgo 2 A€-

AAAOYC P, em. uulgo CYNB€BH|K€N P 3 KPATHPAC P tujv] T|MH P, em. uulgo 4 CIKCAIMTAI P, em. uulgo TTOM- *<t>OAI*TON P, em. uulgo 6 post uero add. fic ait JR u€pi tujv — 337, 14 naAiK/|v om. It 9 AYOONCC P, em. uulgo

O

toutujv tujv Gcujv d|i<puj dbcXcpof scripsi: TOYrON OA€CMA-

PC0AA€A4>OI P, toutujv ol \€y6|i€voi doeXcpol ouo Sauppius Mus. JRhen. n. III I 152, toutuuv ou noppuj oi AlXXoi Schneide- winus, toutujv 6uo d6eX(po( G. Hermannus 10 XAMAIZHAOI P 11 ATOYC P, em. uulgo 12 CYNYOCIA|0 P €A€€CMA- TGON P 14 TTAHCION ICTAN€ NOIC P €N . TTOIOYCA P 16 THKIXPOAN P 16 XAMAIPYTTGi P, quod G. Hermannus nomen floris cssc putauit, xaXaipuTtuj coniecit Ianius <i>€T€-

TAI P 17 OIA* P A€INAI P, em. uulgo 19 KATTIPO) P, em. uulgo G)CP€ KAI BYC€IC ITCCONTAC P

XVIIII 28-80 337

vfafrcu xal fatiyog 6qixov iXaw6fUvov9 itt 8% <poofiAdag ivaXXofiivag. Spxog 8i iativ rotg IkxeXtAtatg piyiOtog 28 xafrrjQa(iiv(DV r&v %QoxXrftevr<ov. ol i\ box<ota\ yoafifiAttov iypvtsg &yoQ£v*ov6tv rotg oQXOvpiivotg mgl 6 &v ftv %Qyfco6iv rov$ fioxovg' 6 61 bQxovfisvog ftaXXbv XQadaCvmv, iatsfifiivog &tm6tog xal (iovo%£t<ov. itpax- tdfisvog tov xQattfQog i% vnofioXiig dieiOtv tbv Sqxov. xal av pev ifinedAojj rovg fabivrag RQxovg, &6ivr)g 29 &nei6tv olxade, naQafiArr)g de yevdpevog t&v fte&v

io i^nodhv reXevra. xovxcov de ytvofiivmv iyyvtjtitg vxt6%vovvtai xaxa6xr\6etv totg CeQev6tv9 inr)v v6oq6v xi yivntai, xA%aQ6tv 6<pXt6xAvov6tv xov repivovg. neol ie tbv tdnov rovrov $xr\6av llaXtxr\vo\ %6Xtv ixmvvpov xovxcov r&v daipdvcov HaXixrjv. haecPolemon. 30

js sed et Xenaooras in tertia iiistoria sua de loci diainatione ita scribit xa\ ot LtxeXoi xr)g yi)g a<poQOV6t]g i(rv6av HedioxQaxei nv\ f]Qcoi, %Qo6ta%avrog avrotg toO ix llahx&v %Qr]6ri]Qtov , xa\ fiera rr)v ixAvoiov x))$ ev<poQiag noXXotg 6<OQoig xov fi<o{ibv r&v llaXtx&v

1 Z€YTTOC P €|AAYNOM€N (deinde uaeat epatium 2 UtL) ON P, €ccXauv6ncvov Ianius 2 6NAAOM6NAC P, em. uulgo M6ICTOC P 8 OPKOTAirPAM • MA|TON P dyo- pcuouuvl ArCPOYCOYCIN P, em. uulgo 6 av xpij^uiciv

C. F. Hermanmu: ANAPHZYOIN P 0A.MON P 6 KPA-

(0 AAINON P AZMGCTOC P, em. uulgo G<t>AriTOMGNOC P,

tm. uulgo 7 &] €Z P Mciav] MCICIM P, em. uulgo

8 *nw€6ujcii PrelJerue: CMTTCAOCIN P ^nO^vrac uulgo: PH€| 6NPOC P ACINHK P 9 TTPABATHC P 10 €*MTTOAG)N (w rae. fuit N) P AA€TINOM€Nu)N P, em. uulgo 11 YNIC CXCNOYNTAI P, em. uulgo € . APAOTTr€NHTAI I KA9ABCIN 0<t>M€ KANOYCIN TOYP€ M€NOYCI T€PI A€|CON TOTON TOYPON MK€ICAN TTAAIKCINO P, in quibus v€ap6v ti uulgo (o* <5pa ti Sauppius, €irdpaT6v ti lanius), KdOapctv uulgo, T€ui- vouc C. F. Hermannus, TTaXtKnvoC O. Hermannue 14 TTaXi- Kf|v Cluueriue: nAAIK€INHN P polnemon P 16 fed exa- naxagoraf R 18 koI ol — 338, 1 dv€*irXn.cav om. E 17 c*6ucav uuJgo: 0€YCAN P n€A€IOKPAT€l P 18 nAAIKON P

19 €l<tK)PIAC P tujv] TON P

Macrobiys 22

838 3AT. LIBRI Y

31 ivixXt]6av. absoluta est, aestimo, et auctoribus idoneis adserta explanatio Vergiliani loci, quem litteratores uestri nec obscurum putant, contenti uel ipsi scire uel insinuare discipulis, Palicum dei esse cuiusdam nomen. quis sit autem deus iste, uel unde 5 sit dictus, tam nesciunt quam scire nolunt, quia nec ubi quaerant suspicantur, quasi Oraecae lectionis expertes.

XX Nec illos uersus relinquemus intactos, qui sunt in primo Oeorgicon 10

humida solstitia atque hiemes orate serenas agricolae, hiberno laetissima puluere farra, laetus ager, nullo tantum se Mysia cultu iactat et ipsa suas mirantur Oargara messes.

2 sensus hic cum uideatur obscurior pauloque perplexius 15 quam poetae huius mos est pronuntiatus, tum habet in se animaduertendam quaestionem ex Oraeca anti- quitate uenientem, quae sint ista Oargara, quae

3Vergilius esse uoluit fertilitatis exemplar. Oargara haec igitur sunt in Mysia , quae est Hellesponti 20 prouincia. sed significatio nomiuis et loci duplex est. nam et cacumen montis Idae et oppidum sub eodem

4 monte hoc nomine uocantur. Homervs significationem cacuminis ita ponit

"Idrjv d' Txavsv itokvnldaxa pr\xiQa d-tjQcbv 25

rdqyaQOv.

hic Oargarum pro excelsissimo montis loco accipi 11 Verg. Georg. I 100 25 Hom. II. 0 47

1 €NnAHCAN P 2 forta P uirgihani PR 4 mftuiu- are ut uid. P' 6 quid P 9 rehnquimnf P 14 moffef P'

20 mifia P 25 TTOAlniAAKA (prior A corr. ex A) P 20 TAPO P

XVIUI 81 XX 1—10 339

conuenire et ipse sensus indiciuni facit, nam de Ioue loquitur. sed et alibi eodem Homcro teste manifestius 5 exprimitur

&g 6 fikv aTQSfiag svds naxi\Q ava raQyaQcp &xqco9

s et Epicharmvs uetustissimus poeta in fabvla, quae inscribitur Trokr, ita posuit

Zevg &va\ vaitov av "Idav JHapyap' ivfr' aydvvupa.

ex his liquido claret, Gargara cacumen Idae montis6 appellitari. pro oppido autem Gargara qui dixerint7

io enumerabo. EriiORVS, notissimns histortarvm scriptor, in libro qvinto 8ic ait pexa dh rijv HA66ov iatl xa r&QyaQa uhtfliov n6Xig. nec Ephorus solus sed etiam Pihleas uetus scriptor in eo libro qui inscribitur AsiA ita meminit psxa "A66ov %6Xig Itixlv Svofia

n» rdQyaQa' xavxtjg i%exai "Avxav&Qog. Auati etiam 8 liber feifur iXsysiov in quo de Diotimo quodam poeta sic ait

ald£a> Ai6xi\iov og iv nixQai6i xd&rjxai taQyaQicov ttattilv flrjxa xal &Xtpa Xiycov.

so ex his uersibus etiam ciuium nomen innotuit, quia Gargares uocantur. cum igitur constet, Gargara!) nunc pro montis cacumine nunc pro oppido sub eodem monte posito accipienda, Vergilius non de summo monte sed de oppido loquitur. cur tamen Gargara

r> posuerit, ut locura frugum fcracem, requiramus. et 10 omnem quidem illam Mysiam opimis segotibus habitam

4 II. = 352 10 Mucilcii, fragm. liist. I 260 18 Anthol. Palat. XI 437

4 AKG) • P 6 epicarmuf P 7 vafuiv dV "loav Schneide- toinwsi ANAAAANNAICON P (va(wv icdpava TapTdpujv Mcinckius) rdpTap' «vO' Schncidcwinus: TAPrAPA P 11 xf|v] TH|N P,

tro. utdgo CCTIN A TAPrAPA nAHCIONTOAIC P, cm. uxdgo 10 elegion P diotomo P 18 KAIA0HTAI 1\ em. uulgo

19 ACTCON P 26 mifia P

340 SAT. LIBRI V

satis constat scilicet ob humorem soli. unde et Yer- gilius in supra dictis uersibus cum dixisset humida solstitia, intulit nullo tantum se Mysia cultu iactat, atquediceretomnisrcgio, quaeopportunos habuerit humores aequiperabit fecunditates 5 llaruorum Mysiae. sed Homerus cum ait"/di?t/ tcoXv- itlSaxa, humidum designat subiacentem monti agrum. nam noXvmdaxa significat fontibus abundantem. unde haec Gargara tanta frugum copia erant, ut, qui magnum cuiusque rei numerum uellet expriraere, pro 10

12 multitudine inmensa Gargara nominaret. testis Al- caevs, qui in xcoiupdoxQaypiia sic uit

ixvy%avov (ikv ay(f6&ev TtXefatovg (piQcov

etg xr\v Soqx^v &660V olov stxo6i.

6q& d' itvcoftev rdQyaQ* av&Q&itcov xvxXco. 15

Gargara, ut uidetis, manifeste posuit pro multi- tudine. nec aliter Aristomenes iv Bori&otg

ivdov y&Q r)ptv itixiv AvSq&v TdQyaQa.

1 3 Auistophanes autem comicus conposito nomine ex harena et Gargaris innumerabilem, ut eius lepos est, 20 numerum conatur exprimere. in fabula enim *A%aQ- v8v6lv ait

88' &dvv7ld^v it>ami,axo6ioy&QyaQa.

ipauiiax66ia autem seorsum pro multis Varro saepe in Menippeis suis posuit, sed Aristophanes adiecit 25

13 Meinekii fragm. com. II, 2 p. 830 18 ib. p. 730

23 Aristopb. Acharn. 3 24 sat. fragm. ed. Iiiese p. 293

1 ante loci dehtum foh in P 3 imfia P 4 atque si tditio Oryphiana 5 fecunditatif ar|bo> niifie, P 6 et 8 TTOAITTIAAAKA P 8 fiondibul habundante • lnde P 1 1 iui- menfa P 12 KuuuujboTpcrrujbiqi l'\ibriciu8: cedotragoedia P

13 ATP006N P _ 4>€PG) P ' 16 TAPrAPA P 17 CN MY|

OOIC P 18 CNAO P, cm. uulgo 21 acharneuim P 23 YAM- MAKOICIA P, em. ex Aristophane uulgo

XX 11-18 XXI 1 341

ydgyaQa ad significationem numerositatis innumerae. est ergo secundum haec sensus horum uersuum talis 14 cum ea sit anni temperies, ut hiems serena sity solstitium uero imbricum, fructus optime pro-

s ueniunt haec autem adeo agris necessaria sunt, ut sine his nec illi natura fecundissimi Mysiae agri respousuri sint opinioni fertilitatis, quae de his ha- betur. addit Mysiae nominatim Gargara, quod ea urbs 15 posita in imis radicibus Idae montis, defluentibus inde

lohumoribus inrigetur, possitque uideri solstitiales imbres non magnopere desiderare. hoc in loco ad 1G (idem sensui faciendam, quod uliginosa sint non eola Gargara pro uicinia montis sed et uniuersae Mysiae arua, adhiberi potest testis Aeschylus

15 lm Kdixs Mv6ia£ t iitiQQoal.

quid de Graecis in hoc loco traxerit diximus. adde- 17 mus praeterea hoc iucunditaiis gratia, et ut liqueat Vergilium uestrum undique ueterum sibi ornamenta traxisse, unde hoc dixerit

x> hiberno laetissima puluere farra.

in libro enim uetustissimorum carminum, qui 18 ante omnia, quae a Latinis scripta sunt, conpositus ferebatur, inuenitur hoc rusiicum uetus canticum

hiberno puluere uerno luto grandia farra, camille, 25 metes.

Nomina poculorum Vergilius plerumque GraecaXXI ponit, ut carchesia ut cymbia ut cantharos ut scyphos. de carchesiis ita

15 Aesch. fragm. 185 ed. Hermann

1 gargara P 8 hiempf P fenena P' 8 ubf P' 15 IOKIK€ MICI|€niPPOAI P 17 locunditatir P 24 nereno

ut uid. P' 27 charcefia P ut om. P' cimbia P can- tarof P 28 fcifof P

342 SAT. LIBRI V

cape Maeonii carchesia Bacchi, Oceano libemus ait

et alibi

hic duo rite mero libans carchesia Baccho de cymbiis 5

inferimus tepido spumantia cymbia lacte de cantharo

et grauis adtrita pendebat cantharus ansa de scyphis

et sacer impleuit dextram scyphus. 10

2ea autem, cuius figurae sint, quisue eorum fecerit inentionein, nemo quaerit, contenti scire cuiusque modi esse pocula. et scyphos quidem cantharosque, consueta uulgi nomina, ferendum si transeant, sed de carchesiis cymbiisque, quae apud Latinos haud scio 15 an umquam repperias, apud Graecos autem sunt rarissima, non uideo cur non cogantur inquirere, quid

3 sibi noua et peregrina nomina uelint. est autein carchesium poculum Graecis tantum modo notum. memiuit eius Pherecydes iu libris iiistoriarvm, ait- su que Iouem Alcmenae pretium concubitub carchesium aureum dono dedisse. sed Plavtvs insuetum nomen reliquit, aitque in fabula Amphitryone pateram datam cum longe utriusque poculi iigura

4diuersa sit. patera enim, ut et ipsum nomen indicio 25

1 Verg. Georg. IIII 380 4 Aeii. V 77 6 ib. III C6

20 Muelleri, fragm. histor. I 77 22 534

1 bachi P 4 meo P' bacho V 6 cirubnf P C

c cimbia P 7 cantaro P 8 grauif] fajer P cantaruf P

10 fciphuf P 12 coutiti ut uid. P' cuiusque raodi scripsi:

cuiulmodi P 14 tranfeat P 16 ciwbnfq. P 19 grecit corr. in grecif P 20 ferecidef P 23 atq. ln P amphi- tnone P

344 SAT. LIBRI V

Iniev i\ 'Pidri xvnfiiov axQuxov,

8 Anaxandrides etiam comicus in fabula 'AyQotxoig

TtQortiv6^evu xal y,i6% Scxquxov xvpfiiu ixdx(Q6ev vfiag.

nieminit eius et Demosthenes in oratione quae est 5 in Midiam *iic a6xQafir\g 61 6%ov^evog i£ 'AQyovQag vtyg Evfioiag, rXavidag d' i% &%ov xal xvpfiia xal xdSovg £%aV) d)v inekaufidvovxo ot iterxrixQ6xoX6yoi,. 9cymbia autem haec, ut ipsius nominis figura indicat, diminutiue a cymba dicta, quod et apud Graecos 10 et apud nos ab illis trahentes uauigii genus est. ac sane animaduerti ego, apud Graecos multa pocu- lorum genera a re nauali cognoimuata, ut carchesia supra docui, ut haec cymbia, pocula procera ac

lOnauibus similia. meminit huius poculi Euatosthenes, 16 uir longe dociissimus, in epistvla ad Hagetorem Lacedaemonium his uerbis xQaxfiQU y&Q l6xr\6av xotg fteotg, ovx &qvvq6ov ovde Xi%ox6XXrixov , aXXd yr)g Ka>Xid8og' xovxov 81 66axig imitXr}Q(b6aiev, aito6itei- 6avxeg xolg fteotg, ovo%6ovv icpe^ijg ficatxi6tcp xv^ifiicp. 20

11 fuerunt qui cymbiuin a cissybio per syncopum dictum existimarent. cissybii autem, ut de Homero

2 Meinekii fragm. com. III p. 162 5 p. 66S Reisk. § 133 16 Bernhardyi Eratoathenica p. 201

2 fabula agrecif | CO OKYMBIA TTPOTTINOMCNA KAI M€TTA

AKPA€ KAKG) | C€MYMAC • meimmt P 6 demofteuef P 6

T nndia P «] €Z P APTT0YPAC6HC|©YB0YAC P 7 b' lit'

6xov Schneidewinus: A€ OXO P Kal Kdbouc Schnculewinus ex

Demobthenc: OCI P 8 €TTAAAMBANONO TT€NTHKOCTOAO-

TOI. P 10 iu*dicat P 10 epiftola P 18 *(/uit I) Al€0|

KOAA HTON AAAA THOKGHAAOC TOY ICONAACOCA KIC€I| OTTAHPACAICN ATO Cn€ICANT€0 P, em. Bernhardyus ex Atlunaeo (t^c pro if\c Kaibelius praef. Ath. /, XXAT) 20 (0NOXOOY|N P BATTTIOTG) P 21 cissibio p fiucopan P 22 ciffibn P

XXI 8—16 345

taceani, qui hoc poculura Cyclopi ab Vlixe dafcum memorat, multi faciunt mentionem, uoluntque non nulli, proprie cissybium ligneum esse poculum ex hedera, id est xt66ov. et Nicander quidera Colo- 12 5 phonius in primo AlxtoXtxihv sic ait iv xf) tsQoitothj tov dtdvpatov zfibg xt66& 6xovdonotsovtaf Z&sv xa &Q%ata ixxA^itxa xi66vfita (ptovistat. sed et Calli- MACHV8 meminit huius poculi

xal yaQ 6 &Qi)ixtrjv (ilv dvijvato %avdbv &pv6Xiv io t&QoxoxetVj iXtyp S* Vjdsto xi66vfitp.

qui autcm cissybiura ex hedera factum poculum olov 13 si xt66tvov dici arbitrantur, EvRiriDis auctoritate niti uidentur, qui in Andromeda sic ait

nag dl noi\iiv(ov Iqqsi Xscbg, 15 6 (ilv ydXaxxog xt66tvov (piQcov 6xv(pov nAvcov ava^vxtT]Q\ o <i' dfiniXaw ydvog.

hacc de cymbio. soquitur ut, quando cantharum et 14 poculi et nauigii genus csse supra diximus, probetur exemplis. et pro poculo quidem nota res est uel ex to ipso Vergilio, qui aptissime proprium Liberi patris poculum adsignat Sileno, sed id, ut supra polliciti sumus, etiam pro nauigio poni solitum debemus osten- dcre. Menander in Navcleuo 15

ijxsi Xtncov Aiyalov !cX\ivqov fidfrog n &s6(ptXog i)\itv, io 2JtQttxov, &g slg xaXdv

7 frflpm. ed. Bentleii 109 14 frngm. ed. Nauckii 185

24 Meinekii fragm. com. IIII p. 174

3 cifTibiu P 4 cilTu P qmda P 6 ltahcon P l€PO- nOIHC€l P 6 Ai6c a P dccsse non notaui CTT€NAOTTOI€ON| TAI P 7 <t>0)N€ATAI P calhmacuf P 9 OPHKIHN P 10 ZHPOTTOT€IN P, Enpoworclv Schncidcwinus 11 cjffibifi P

edera P 12 arbitantnr P' 13 dro|ra&a P 14 TTOI-

M€NMH P A€0)C P 16 ANA+YYKTHPA (m ras. fuit Y) P 17 cantarfi P 18 pocnlura P' eft efTe P* 24 AAMYPON

BATOC P 25 6 P

336 SAT. LIBttl V

xb naXaibv Eixek&v yeyevr\\xivr\ n6hg' vq>* fi xul tovg AiXXovg xakovpivovg elvat, ovupdftrjxev. o&xoi 61 xoaxfiQsg dvo etoiv, oi)g adeXq>ovg x&v Ilahx&v ot EixsXiGixai vouftovtiiv , xag de avacpooag x&v nopcpo- kvycov naqanXrfliag fioa^ovoaig i%ov6w. hactenus 6

26 0allias. Polemon uero in libro qui inscribitur neol xoov iv HixeXCa &avua£ouevcov Tioxaumv sic ait oC de JJaXixol TtQotiayoQevduevot, naoa xolg iy%a>Qioig avxd^&oveg &eol vouifcovxai. vnaQ%ov6iv 8e xovtcov xoov d-e&v ticucpG) adeXcpol XQaxr)Qeg %auat%r}Xoi. noo6- 10 tivai de &yi6xsvovxag %Qr) nobg avxovg an6 xe navxbg Hyovg xal 6vvov6tag Ixi xe xaC xivcov iSeOudxcov. (pioexai 6e an avxcov 6our) fiaoela &eiov, xal xotg nXr\6iov Idxauivoig xaQtifiiloi}6iv iunoiovOa deunjvy xb 6e vScqq itixl ftoXeQOv avxcbv xal xr)v %q6uv buoi6xaxov i&

27 %auaiQvitcp Xevxco. tpiQSxai 61 xoXnovuev6v xe xal na(pXd£ov, olaC el6iv at Stvai x&v &6vxcov avaf}oXd6rjv vddxcov. cpaolv 61 elvai xal xb fid&og aniqavxov xcbv XQaxrJQCov xovxcov, &6xe xal fiovg el6ne66vxag ijqpa-

1 TO PAAAION P, t\ TTaXiKfj xd TtaXai6v Schneidetoinus, t6 iraXiK^v Valckenarius tt G. Hermannus, ego lacunam indi- caui, cum OaUiam primum quidem de Erycey deinde de Palice dicere manifestum sit r€r€NHM€N€POAIC P, em. uulgo 2 A€-

AAAOYC P, em. uuhjo CYNB€BH|K€N P 3 KPATHPAC P tujv] T|MH P, em. uulgo 4 CIKCAIMTAI P, em. uulgo TTOM- *<t>OAI*TON P, em. uulgo 6 post uero add. fic ait B Trepl tujv — 337, 14 ttoXik^v om. It 9 AYOONCC P, em. uulgo

(0 Tooruiv tujv 8€ujv fincpuj dbeXcpoi saipsii TOYrON OA€CMA-

PGi)AA€A0OI P, toutujv ol Xcy0M€V01 doeXcpol buo Sauppius Mus. Rfien. n. III I 152, toutujv ou n6ppuj oi AlXXoi Schneide- winmy toutujv buo dbeXcpof G. llermannus 10 XAMAIZHAOI P 11 ATOYC P, em. uulgo 12 CYNYOCIAjO P €A€€CMA- TG3N P 14 ITAHCION ICTAN€ NOIC P €N • nOIOYCA P 16 THKIXPOAN P 16 X AMAI PY- TTto P, quod G. Ihrmannus nomen floris cssc putauitt xaXo.ip\)TtvL> coniecit Ianius <i>€T€-

TAI P 17 OIA* P A€INAI P, em. uulgo 19 KATTIPG) P, em. uulgo G)CP€ KAI BYC€IC ITCCONTAC P

XVIIII 28-80 337

vfofrca xa\ £s$yog 6qixov iXaw6fUvovy itt 6\ (poofiadag ivaXXofUvag. Sqxoq di laxiv xolg IkxsXtmtatg (idytoxog 28 xa%r\oa\Uvmv x&v nQOxXrftsvx&v. ol 6\ boxtoxal yQapfuixiov fyovxsg ayoQSv*ov6tv xotg oQXOvpivotg nsol

6 &v av ZQJfcmtiiv xovg Zqxovq* 6 61 &qxov(isvoq ftaXXbv xoadaiv(ov, i6xB\i^ivog ££co6xog xal (iovo%it(ov. icpax- xdfisvog xov xQaxi}Qog i% vnofloXy\g disi6iv xbv 8qxov. xal av piv i(ins6A6jj xovg faftivxag Sqxovq, Aoivijg 29 &nst6tv otxads, itaQafidxTjg di ysvdpsvog t&v fts&v

io iivnodfov xsXsvxa. xovxoov 61 yivoftivmv iyyvqxag vni6%vovvtai xaxa6xif\6siv xotg CsQsvtitv, inijv vsuq6v tt yivntat9 xa%aQ6iv 6<pXc6xdvov6iv xov xspivovg. nsol 6s tbv x6nov tovxov $xr\6av HaXixijvol ndXtv in<bvvfiov xovx&v t&v 6atfi6v<ov IlaXtxtfv. haecPolemon. 30

i6 sed et Xenaooras in tertia historia sua de loci dininatione ita scribit xal ot ZtxsXol ti}g yijg a<poQov6tjg i(rv6av Hs6ioxQdxst tivl %>gh, nQo6ta%avtog avxotg toO ix llahx&v %Qi)6ri}Qiov , xal ptsxa tfjv indvo6ov tf\g tvtpoQiag noXXotg 6d>Qoig tbv /tofioi/ t&v IlaXtx&v

1 Z€YTTOC P €|AAYNOM€N (deinde uacat spatium 2 UU.) ON P, keAauv^Mevov Ianius 2 €NAAOM€NAC P, em. uulgo M6ICTOC P 8 OPKOTAirPAM • MA|TON P dyo- pcuoucivl ArGPOYCOYCIN P, cm. uulgo 6 dv xp^^ujciv

C. F. Hermanmu: ANAPHZYOIN P 0A;MON P 6 KPA-

(0 AAINON P AZMCCTOC P, em. uulgo €<t>A[TTOM€NOC P,

em. uulgo 7 &] €Z P oUtciv] M€ICIM P, em. uulgo

8 ^nircoujcij PrelTerus: €MTT€AOCIN P ^nOc^vrac uulgo: PH€| €NPOC P ACINHK P 9 TTPABATHC P 10 €*MTTOAC0N (iti ras. fuit N) P AA€TINOM€N0)N P, cm. uulgo 11 YNIC- CX€NOYNTAI P, em. uulgo € • APAOTTF€NHTAI I KA9ABCIN 0<t>M€ KANOYCIN TOYP€ M€NOYCI T€PI ACjCON TOTON TOYPON MK€ICAN TTAAIK€INO P, in quibm vcap6v ti uulgo (&' dpa ti Sauppius, lixApardv ti Ianius), KdOapctv uulgo, T€ui- vouc C. F. llermannus, TTaXiKnvot O. Hermannus 14 TTaXi- Kf|v Cluuerius: nAAIK€INHN P polnemon P 15 fed exa- naxagoraf li 18 Kal ol — 338, 1 cvCnXnwv om. B 17 tOucav uulgo: 0€YCAN P TT€A€IOKPAT€l P 18 nAAIKON P

19 €WK)PIAC P tOiv] TON P

Macrobttb 22

838 SAT. LIBRI V

31 ivixht\6av. absoluta est, aestimo, et auctoribus idoneis adserta explanatio Vergiliani loci, quem litteratores uestri nec obscurum putant, contenti uel ipsi scire uel insinuare discipulis, Palicum dei esse cuiusdam nomen. quis sit autem deus iste, uel unde 5 sit dictus, tam nesciunt quam scire nolunt, quia nec ubi quaerant suspicantur, quasi Oraecae lectionis expertes.

XX Nec illos uersus relinquemus intactos, qui sunt in primo Oeorgicon 10

humida solstitia atque hiemes orate serenas agricolae, hiberno laetissima puluere farra, laetus ager, nullo tantum se Mysia cultu iactat et ipsa suas mirantur Oargara messes.

2 sensus hic cum uideatur obscurior pauloque perplexius 15 quam poetae huius mos est pronuntiatus, tum habet in se animaduertendam quaestionem ex Oraeca anti- quitate uenientem, quae sint ista Oargara, quae

3 Vergilius esse uoluit fertilitatis exemplar. Oargara haec igitur sunt in Mysia , quae est Hellesponti 20 prouincia. sed significatio nominis et loci duplex est. nam et cacumen montis Idae et oppidum sub eodem

4 monte hoc nomine uocantur. Homekvs significationem cacuminis ita ponit

"I8r\v 8' Txavsv noXvnCSaxa ^xsQa d-riQcbv 25

rd(fyaQov.

hic Oargarum pro excelsissimo montis loco accipi 11 Verg. Georg. I 100 25 Hom. II. 0 47

1 €NnAHCAN P 2 forta P mrgihani PR 4 mfiinu- are ut uid. ly 6 quid P 9 rehnquimnf P 14 moffef P'

20 mifia P 26 TTOAITTIAAKA (prior A corr. ex A) P 20 TAPO P

810 SAT. LIBBl V

satis constat scilicet ob humorem soli. uude et Ver- giliua in supra dictis uersibus cum dixisset humida solstitia, intulit nullo tantum se Mysia cultu iactat, atquediceretomnisregio, quaeopportunos habuerit humores aequiperabit fecunditates 5

11 aruorum Mysiaa sed Homerus cum ait "Idtjv xolv- xC8axa9 humidum designat subiacentem monti agrum. nam xolvxCdaxa significat fontibus abundantem. unde haec Gargara tanta frugum copia erant, ut, qui magnum cuiusque rei numerum uellet exprimere, pro 10

12 multitudine inmensa Gargara nominaret. testis Al« CAEV8, qui in xajfiaydoxQayaydCa sic uit

iv&y%avov ftiv avo6btv xlei6xovg o>£q(ov

eCg tijv ioQti^v &66ov olov etxo6i.

6qG> o txv&dsv rdQyao' av&Q&xmv xvxXp. 15

Gargara, ut uidetis, manifeste posuit pro multi- tudine. nec aliter Aristomenes iv Borftotg

tvdov yaQ 4iptv i6tiv avdQ&v r&QyaQa.

13 Aristopiianbs autem comicus conposito nomiue ex harcna et Gargaris innumerabileni, ut cius lepos est; 20 numerum conatur exprimere. in fabula enim *A%aQ- V8v6iv ait

&d' d>dwij&r}v jffamiaxo^ioydQyaQa.

i[tainiax66ia autem seorsum pro multis Varro saepe in Menippeis suis posuit, sed Aristophanes adiecit «*

13 Meinekii fragm. com. II, 2 p. 830 18 ib. p. 730

28 Ariitoph. Acharn. 8 24 sat fragm. ed. liiese p. 293

1 anie loci deletum foh in P 3 inifiu P 4 atque si cditio Oryphiana 6 fecunditatif ar|bo> mific P 6 el 8 TTOAI1TIAAAKA P 8 frondibuf habundantc • nfde P 11 mi- menfa P 12 KuiuwboTpGrrujbfqi l'\ibriciii8: cedotragoedia P 13 ATPO06N P __ 0€P(O P ' 16 TAPrAPA P 17 €N MY|

60IC P 18 6NAO P, cm. uulgo 21 achameufin P 23 YAM- MAKOICIA P, em. tx Aristophane uulgo

XX 11-18 XXI 1 341

yaqyaQa ad significationem numeroaitatis innumerae. est ergo secundum haec sensus horum uersuum talis 14 cum ea sit anni temperies, ut hiems serena sit, solstitium uero imbricum, fructus optime pro-

5 ueniunt. haec autem adeo agris necessaria sunt, ut sine his nec illi natura fccundissimi Mysiae agri re8ponsuri sint opinioni fertilitatis, quae de his ha- betur. addit Mysiae nominatim Gargara, quod ea urbs 15 posita in imis radicibus Idae montis, defluentibus inde

io humoribus inrigetur , possitque uideri solstitiales imbres non magnopere desiderare. hoc in loco ad 1G fidem sensui faciendam, quod uliginosa sint non sola Gargara pro uicinia montis sed et uniuersae Mysiae arua, adhiberi potest testis Aeschylus

is Ito Kdtxs Mv6taC t iittQQoaC.

quid de Graecis in hoc loco traxerit diximus. adde- 17 mus praeterea hoc iucunditaiis gratia, et ut liqueat Vergilium uestrum undique ueterum sibi ornamenta traxisse, unde hoc dixerit

ia hiberno laetissima puluere farra.

in libro enim uetustissimorum carminum, qui 18 ante omnia, quae a Latinis scripta sunt, conpositus ferebatur, inuenitur hoc rusticum uetus canticum

hiberno puluere uerno luto grandia farra, camille, 25 metes.

Nomina poculorum Vergilius plerumque GraecaXXI ponit, ut carchesia ut cymbia ut cantharos ut scyphos. de carchesiis ita

15 Aesch. fragm. 185 ed. Hermann

1 gargara P 8 hiempf P fenena P' 8 ubf P*

16 IOKIK€ MICI|€niPPOAI P 17 locnnditatir P 24 uereno

nt uid. P' 27 charjcefia P ut om. P' cimbia P can- tarol P 28 fcifof P

342 8AT. LIBRI V

cape Maeonii carchesia Bacchi, Oceano libemus ait

et alibi

hic duo rite mero libans carchesia Baccho de cymbiis s

inferimus tepido spuinantia cymbia lacte de cantharo

et grauis adtrita pendebat cantliarus ansa de scyphis

et sacer impleuit dextram scyphus. 10

2ea autem, cuius figurae sint, quisue eorum fecerit inentionein, neiuo quaerit, contcnti scire cuiusquc modi esse pocula. et scyphos quidem cantharosque, consueta uulgi nomina, ferendum si transeant, sed de carchesiis cymbiisque, quae apud Latinos haud scio 15 an umquam repperias, apud Graecos autem sunt rarissima, non uideo cur non cogantur inquirere, quid

Ssibi noua et pcregrina nomina uelint. est autern carchesium poculum Graecis tantum modo notum. meminit eius Piierecydes in libris histobiarvm, ait- :u que Iouem Alcmenae pretium concubitus carchesium aureum ilono dedisse. sed Plavtvs insuetum nomeu reliquit, aitque in fabula Amphitryone pateram datam cum longe utriusque poculi iigura

4diuersa sit. patera eniin, ut et ipsum nomen indicio »5

1 Verg. Goorg. IIII 880 4 Aen. V 77 6 ib. III G6

20 Mtiolleri, fragm. histor. I 77 22 634

1 bachi P 4 meo P' bacho P b cinibuf P 0

o cimbia P 7 cantaro P 8 grnuifj fajer P cantaruf V

10 fciphuf P 12 contiti ut uid. P' cuiusque modi scripni:

cuiulmodi P 14 tranfeat P 16 cimbnfq. P 19 grecit corr. in grecif P 20 ferecidef P 23 atq. m P amphi- trione P

XXI *-7 843

est, planum ac patens est, carchesiuui uero procerum et circa mcdiara partem conpressum, ausatum medio- criter, ansis a Bummo ad infimum pertingentibus. Asclrpiadrs autem, uir intcr Graecos adprime doctue 5

s ac diligcns, carchesia a nauali re existimat dicta. ait enim naualis ueli partem inferiorem xxiQvav uocari, at circa mediam ferme partem XQa%r\Xov dici, 8iimraam uero partem carchesium nominari, et inde diffundi in utrumque ueli latus ea, quae cornua

10 uocantur. nec solus Asclepiades meminit huius poculi, 6 sed et alii illustres poetae, nt Sappho, quae ait

xtjvoi d' &Qa izdvxeg xaQ%r}6id t' f}%ov x&Xeifiov.

Cbatinvs in 4iow6aXt%dvdQ<p

15 6xoXi)v di drf xlv* £t%sv; tovt6 poi (pQatiov*

%VQ60V XQOXCOXOV IIOIXIXOV XCCQ%rf6lOV.

SoriiocLES in fabula quae inscribitur Tyro

itQog xijvde poi XQdnsfav &ii(pl 6txa xal xaQ%f)6ia.

m haec de carchesiis ignoratis Latinitati et a sola 7 Graecia celebratis. sed nec cymbia in nostro ser- mone repperies: est enim a Gruecorum paucis rela- tum. rniLKMON, notissimus comicus, in Fantas- matr ait

12 Bergkii poetae lyr. ed. 4 p. 106 14 Meinekii fragro. coui. II, 1 p. 37 17 fragm. Nanckii 694 23 Meinekii fragm. coni. II II p. 29

6 rafenorem om. P ptera& P 7 trachelon P 8 et mde — 10 nocantnr om. P 11 anie po&e add. nm P'

fapho P 12 KAPXHCIA €CXON KAI€A€BON P, emendauit BtrgkiHS 14 KPAT6INOC €N AIONOYCAA€iANAPW P

16 TINA P TOYAO P 16 TYPO) P 18 TTPOC . THN A6IMI P: irpdc Tfjvbc uoi Ianiu*, Trpocrfivai p£cnv Aihcnnevs 19 TPATTeZAANUDICITA | KAI KAPXHCIA • P 21 cvrabnf P'

344 SAT. LIBRI V

htuv fj 'Pidri xv[i(Mov &xq&xov9

8 Anaxandrides etiam comicus in fabula 'AyQolxoig

jtQomv6^isva xal iiiex &xq&xov xv[i(Mu ixdx(o6ev vfiag.

meminit eius et Demosthenes in oratione quae est 6 in Midiam %iit &6XQ&$t[g 8s 6%oviisvog i% 'AQyovQag xtfg Evfiotag, jkavidag 8' in &%ov xa\ xvpfiia xal xddovg i%av9 av inslaa^dvovxo oC xsvxYixo6xoX6yoi. 9cymbia autem haec, ut ipsius nominis figura indicat, diminutiue a cymba dicta, quod et apud Graecos io et apud nos ab illis trahentes nauigii genus est. ac sane animaduerti ego, apud Graecos multa pocu- lorum genera a re nauali cognoiniuata, ut carchesia supra docui, ut haec cymbia, pocula procera ac

10 nauibus similia. meminit huius poculi Eratosthenes, is uir longe doctissimus, in epistvla ad Hagetorem Lacedaemonium his uerbis xQaxf^QU y&Q l6xv\6av xolg %solg^ ovx &QfVQ6ov ovds ki&ox6kXt}TOv , &XX& yi\g KaXidSog* xovxov ds 66axig iniukriQ(b6uuv , &no6itsi- 6avxag xolg ^solg^ (pvo%6ovv i(ps£i)g fiaitxL6tti) xvufiicp. 20

11 fuerunt qui cymbium a cissybio per syncopam dictum existimarent. cissybii autem, ut de Homero

2 Meinekii fragm. com. III p. 162 6 p. 668 Reisk. §133 16 Bernhardyi Eratosthenica p. 201

2 fabula agrecif | G) OKYMBIA nPOniNOM€NA KAI M6TTA AKPA6 KAKO) | C6MYMAC . meminit P 5 demofteuef P G

midia P 11] eZ P APTTOYPAC0HC|OYBOYAC P 7 6* dir* 6xov Schneidewinus: A€ OXO P koI Kdoouc SchneiJeioinus ex Demotihenv: OCI P 8 6TTAAAMBANONO TT6NTHKOCTOAO- TOI. P 10 iu*dicat P 1G epiflola P 18 *(fuit I) AICO|

A KOAA HTON AAAA THOKfcMAAOC TOY ICONAA60CA KIC£I|

OTTAHPACAICN ATO CneiCANTCO P, em. Bernhardyus ex Atlunaeo (y^c pro jf\c Kaibelius praef. Ath. Iy XXXV) 20 (ONOXO0Y|N P BATTTIOTCO P 21 cissibio p fincopan P 22 ciffibn P

XXI 8-16 346

taceam, qui hoc poculum Cyclopi ab Vlixe datum memorat, mnlti faciunt mentionem, uoluntque non nulli, proprie cissybium ligneum esse poculum ex hedera, id est xi66ov. et Nicander quidem Colo- 12 s phonius in primo JttmXix&r sic ait iv rf) UqojcoUtj tot) 4idv[iaiov /4ibg xiG6<p 6nov8onoUovtai* B&ev tk &Q%ata ixn&nata xi66vflia <p<oveexai. sed et Calli- machvs meminit huius poculi

xa\ yao 6 SQijtxirjv (iev avijvaxo %av8bv &^v6tiv 10 £coQoxotelV) 6Xiy<p 8' VjSexo xi66vfli<p.

qui autcm cissybium ex hedera factum poculum ofov 13 ei xi66ivov dici arbitrantur, Evripidis auctoritate niti uidentur, qui in Andromeda sic ait

nag 8e itoipivcov Iqqbi Ae<bg9 15 6 (ikv yaXaxtog xi66ivov cpiQcov 6xv<pov novcov avaHwxzfiQ^ o 8y cx^ineXcov ydvog.

linec de cyuibio. scquitur ut, quando cantbarum et 14 poculi et nauigii genus csse supra diximus, probetur exemplis. et pro poculo quidem nota res est uel ex to ipso Vergilio, qui aptissime proprium Liberi patris poculum adsignat Sileno, sed id, ut supra polliciti sumus, etiam pro nauigio poni solitum debemus osten- dere. Menander in Navclero 15

tjxei Xmcov Alyalov ccXpvQov fldftog t5 &e6<piXog i){itv, <b ZxQaxcov, &g elg xaX6v%

7 fragm. ed. Bentleii 109 14 frngm. ed. Naackii 185

24 Meinekii frsgm. com. IIIl p. 174

3 cifubm P 4 cilTu P qmd& P 6 ltalicon P l€PO- TTOIHCCI P 6 Ai6c a P deesse non notaui CTT€NAOTTOI€ON! TAI P 7 <DG)N€ATAI P calhmacuf P 9 OPHKIHN P 10 ZHP01TOT€IN P, Enpo7roT€tv Schneideicinus 11 cyflibm P

edera P 12 arbitantur P0 13 drolm&a P 14 TTOI-

M€NMH P A€(0C P 16 ANA*MTKTHPA (m ras. fuit Y) P 17 cantaru P 18 poculum P' eft efle P' 24 AAMYPON

BATOC P 25 0 P

346 SAT. LIBBI V

XQ&tog Xiyto 601 x6v xe vqvOovv xdv&aQov. notov; xb itXotov ovSi p ola&ag ti&Xis.

16 Et sacer impleuit dextraiu scyphus.

scyphus Herculis poculum est ita ut Liberi patris cantharus. Herculem uero fictores ueteres non sine 5 causa cum poculo fecerunt, et non numquam cas- sabundum et ebrium non soluni, quod is heros bibax fuisse perhibetur, sed etium quod antiqua historia est, Herculem poculo tamquam nauigio uectum iu-

17 mensa maria transisse. sed de utraque re pauca ex 10 Graecis antiquitatibus dicam. et multibibum heroa istum fuisse, ut taceam quae uulgo nota sunt, illud non obscurum argumentum est, quod Ephippus in Busiride inducit Herculem sic loqueutem

ovx oltifrd (l &PXCC itQog &S&V Tiqvv&iov l8

'jJQystov; ot (is&vovxeg asl xag fidxag itdtiag lidjovxai. xoiyaQOvv q>6vyov69 aei.

18est etiam historia non adeo notissinia, nationem quandam hominum fuisse prope Heracleam ab Hercule constitutam Cylicrauorum conposito nomiue anb xftg tQ xvkixog, quod poculi genus nos uua littera iiumutata

lOcalicem dicimus. poculo autem Herculem uectum ad 'Eov&eiav, id est Hispauiae insulam, naui- gasse et Panyasis, egregius scriptor Graecorum, dicit et Pherecydes auctor est, quorum uerba sub- 85 dere supersedi, quia propiora suut fabulae quam historiae. ego tamen arbitror, non poculo Herculem

15 Meinekii fragm. com. III p. 322

1 tov] TON P T€ Ianius: A€ P Kdv6apov Ianius ex Athenaeo: OAPO P 2 ttXoiov] HAOION P AOAI6 P

3 fciphuf P 9 uectum Mediceus saec. XV; ueatif P im- menfa P 16 del Tdc] A6TTAC P 17 TOiYapbOv] TTOYTA- POY P 21 KYAIKPOC P 22 diximuf P 23 ductu

AACTTTHPA P 24 pamaftif P 25 ferecidef P

XXI 16-19 XXII 1—6 347

maria transuectura sed nauigio, cui scypho nomen fuifc ita nt snprm cantharoin et carchesinm et a cjmbis deriuata cymbia.

Nomina quoqac Vergilius non numquam ex XXII * antiqnissimis Graecoruui historiis mutuatur. scitis apud illnni nnam ex comitibus Dianae Opin uocari, qnod nomen uulgo fortasse temere impositum uel etiam fictnm putatur ab ignorantibus, insidiosum poetam cognomen, quod a ueteribus Graecis scriptoribus ipsi io Dianae fnerat impositum, comiti eius adsignare uoluisse. sed Vergilius sic ait 2

neloccm interea soperis in sedibus Opin, unam ex uirginibus sociis sacraque caterua, conpellabat et has tristis Latonia uoces i* ore dabat

et infra

at Triuia custos iam dudum in montibus Opis.

Opin inquit comitem et sociam Dianae. sed audite>3 unde Vergilius hoc nomen acceperit, qui, ut dixi,

*> quod epitheton ipsius deae legerat, sociae eius impo- suit Alexander Aetolvs, poeta cgregius, in libro,4 qni inscribitur Mvsae, refert, qoanto studio populus Ephesius dedicato teniplo Dianae curauerit praemiis propositis, ut, qui timc crant poetae ingeniosissitni,

» in deam carmina diuersa conponerent. in his uersibus Opis non comes Dianae sed Diana ipsa uocata est. loquitur autera, uti dixi, de populo Ephesio 5

iXXf oye nevftopevog itdy%v Focuxoftft piXe^ftcu Tin6&eov xi&dqrjg tdfiova xal ^eXdov

28 Meinekii Annal. Alexandrina p. 225

1 fcyfo P f in fmt in ras. in P 2 cantaru P 8 di- nuata cimbia P, dcinde add. omma haec adferaimuf efle nauigiorum uocabnla uulgo, guae om. P 6 illfi * P 7 no- men] ri P 8 putetur P' 12 *fupenf P 17 tnme P 20 ip8iuB deae scripsi: lpfmfce (P) 21 ftholuf P 24 m- goniofiffima ut uid. P' 28 M€NA€COAI P

348 8AT. LIBRI V

vtbv 06Q6avdQov xXvxbv rjveoev aviqa 6CyXov

%Qv6eCav leQr)v dr) xdxe %iXidda vpvffiai xa%i<av x %St%w fiXrjxeiQav 6i6x<&v

tj x ixl KeyxQeia xCpiov olxov i%ei

et mox *

pijdl tefjg XQoXfaij Ar\xmdog KxXea iQya.

6apparaity ni fallor, Opin Dianam dictaiu, et Vergi- lium de nimia doctrina hoc nomen in eius comitem transtulisse.

7 Excessere omnes adytis arisque relictis 10 di.

hoc unde Vergilius dixerit, nullus inquirit, scd constat illum de Evripidb traxisse, qui in fabula Troadidvs inducit Apollinem cum Troia capienda esset, ista dicentem 15

Xefat(o xb xXeivbv "lXiov,

qui uersus docent, unde Vergilius usurpauerit discessisse deos a ciuitate iam capta.

8 Nec non sine auctoritate Graecae uetustatis est quod ait 20

ipsa Iouis rapidum iaculata e nubibus ignem.

Euripides enim inducit Mineruam uentos contra Graecorum classem a Neptuno petentem dicentemque debere illum facere, quod Iuppiter fecerit, a quo in Graecos fulmen acceperit. 25

10 Aen. II 861 14 Troad. 25 21 Aen. I 42

1 kXut6v Sctmeidewinus: TON P 2 Uprjv Meinekius:

€PHN P XGIAIAAA P 3 TAX€IG)N P t' om. P, aihl. Meinekius 4 t* Meinekius: A P Kexxp^w Mcinekius:

KerXPKON P TIMI * (tiid fuisse G>) | ONOKON P 8 doc-

tnn£ P 10 aditif P 16 A€inOT(0 P 18 a ciuitato — 21 igne in ras. in P 22 tontra CantabrigUnsis: contianof P

XXII 6—18 349

Apud Vergilium Pau niueo lanaemunereLunamO inlexisse perhibetur in nemora alta uocans

munere sic niueo lanae, si credere dignum est

et reliqua. in hoc loco Yalerivs Probvs, uir perfectis- e simus, notat nescire se hanc historiam siuefabulam quo referat auctore. quod tautum uirum fugisse 10 miror. nam Nicander huius est auctor historiae, poeta quem Didymvs, grammaticorum omnium qui- que sint quique fuerint instructissimus, fabulosum io uocat quodaciensYergiliusadiecitsicrederedignum est, adeo se fabuloso usum fatetur auctore.

In tertio libro cursim legitur neque unde trans-11 latum sit quaeritur

quae Phoebo pater omnipotens, mihi Phoebus Apollo is pracdixit

ct cetcra. in talibus locis grammatici excusantes in- 12 peritiam suain inueniiones has ingenio magis quam doctrinae Maronis adsignant, nec dicunt, eum ab aliis mutuatum, ne uominare cogantur auctores. sed ad- so firmo, doctissimum uatem etiam in hoc Aeschylvm, eminentissimum tragocdiarum scriptorem, secutum, qui 13 in fabula, quae Latina lingua Sacerdotes inscribitur, sic ait

dxiXXtiv onog Td%i<ftcf Tctvra yaq natijQ 25 Zsvg iyxa%Ui Ao\ia ^£6ni6(iara

et alibi

naTqbg rtQoarfxfig Igt\ Ao%iag 4i6g.

8 Georg. III 891 14 Aen. III 251 24 fragm. ed. Her- mann. 85 27 Enracn. 19

2 llluxjffe P 8 didimnf P 14 phebo P 1G lmpen- ham P 20 efcilfi P 21 feqnntum P 22 facerdotif P

24 CT€M€IN OTTOC P TTAr€P P 26 Z€YC€ 9AKA9I€I P 27 nACPOC nPO<DH0HC P M02IAC P

860 8AT. LIBRl V

liecquid clarum factum est, inde sumpsisse Vergilium quod Apollo ea uaticinetur, quae sibi Iuppiter fatur? probatumne uobis est Vergilium, ut ab eo intellegi non potest qui sonum Latinae uocis ignorat, ita nec ab eo posse, qui Graecam non hausorit extrema

lSsatietate doctrinam? nam si fastidium facero non timerem, ingentia poteram uolumina de his, quae a penitissima Graecorum doctrina transtulisset, inplere: sed ad fidem rei propositae relata sufficient.'

1 eoquid om. P et Cantabr. 8 «pbatam ~ ne P'

7 traert P1 9 post fufficient — Utteris rubria tnaiuseulis

Que funt * que famlit | uirgihaf ab aotiqan latmcfy poetif • ada\ P, gcquitur Hic pTerrar' in P

LIBER SEXTVS

Hic Praetextatu8 *mirum' inquit *in modum di- I gessit Eustathius, quae de Graeca antiquitate carmini suo Vergilius inseruit. sed meminimus, uiros inter omnes nostra aetate longe doctissimos, Furium Cae- 5 cinamque Albinos, promisisse, se proditnros, quid idem Maro de antiquis llomanis scriptoribus traxerit, quod nunc ut fiat tempus admonet.' cumque omnibus 2 idem placeret, tum Furius Albinus *etsi uereor, ne, dum ostendere cupio quantum Vergilius noster ex

10 antiquiorum lectione profecerit, et quos ex omnibus flore8 uel quae in carminis sui decorem ex diuersis ornamenta libauerit, occasionem reprehendendi uel inperitis uel malignis ministrem, exprobrantibus tanto uiro alieni usurpationem nec considerantibus, hunc

i5 csse fructum lcgendi ncimilari ea, quae in aliis probes, et quae maxime inter aliorum dicta mireris, in ali- quem usum tuum opportnna deriuatione conuertere, quod et nostri tam inter se quam a Graecis et Grae- corum excellentes inter se saepe fecerunt. et ut de 3

so alienigenis taceani, posseni pluribus edocere, quantum se mutuo conpilarint bibliothecae ueteris auctores, quod tamen opportune alias, si uolentibus uobis erit, probabo. unum nunc exemplum proferam, quod ad probanda quae adsero paene sufficiet. Afranivs enim 4

8 tii* P 12 huauent P 13 lmpentif P 14 ufur- patione P 16 ***ahc* P 17 dinuatione P 20 ah-

genif P' 21 bibhoTec^ P

352 8AT. LIBRI VI

togatarum scriptor in ea togata, quae Compitalia inscribitur, non inuerecunde respondens arguentibus quod plura sumpsisset a Menandro fateor inquit

sumpsi uon ab illo modo sed ut quisque habuit conueniret quod mihi s

quod me non posse melius facere credidi, etiam a Latino.

5quod si haec societas et rerum communio poetis scriptoribusque omnibus iuter se exercenda concessa est, quis fraudi Vergilio uortat, si ad excolenduni se 10 quaedam ab antiquioribus mutuatus sit? cui etiam gratia hoc nomine habenda est, quod non nulla ab illis in opus suuin, quod aeterno mansurum est, traus- ferendo fecit, ne omnino memoria ueterum deleretur, quos, sicut praesens sensus osteudit, non solum ne- 15

6 glectui uerum etiam risui habere iam coepimus. deni- que et iudicio transferendi et modo imitandi con- secutus est, ut quod apud illum legerimus alienum aut illius esse malimus, aut melius hic quam ubi

7 natum est sonare miremur. dicam itaquc primuiu, 20 quos ab aliis traxit uel ex dimidio sui uersus uel paene solidos, post hoc locos integros cum parua quadam immutatione translatos sensusue ita tran- scriptos, ut unde essent eluceret, immutatos alios, ut tamen origo eorum non iguoraretur, post haec quae- 25 dam de his, quae ab Homero sumpta suut, ostendam non ipsum ab Homero tulisse, sed prius alios inde sumpsisse, et hunc ab illis, quos siue dubio legerat, transtulisse.

4 fragm. coin. ed. 2 Ribbeck v. 25 p. 168

4 1II0 folv ni (v in ras.) P 5 quifquif P, em. nxcio

quis quod conuemret P, transposuit Bothius 6 quod

Bothius: quodque P 12 hoc nomine om. P, add. Cantabri- giensis{?) habenda eft P 16 folum non lectui P 10 c^pi- muf P 17 confequutuf P 19 illius] aliud P hic

om. P' anie ubi add. hic P' 23 tranflataf P'

I 6-18 353

Vertitur interea caelura et ruit oceano nox. 8

Ennius in libro sexto

uertitur interea caelum cum ingentibus signis.

Axem bumero torquet stellis ardentibus aptum. 9 6 Ennius in primo

qui caelum uersat stellis fulgentibus aptum. et in tertio

caelum prospcxit stellis fulgentibus aptum, in decimo 10 hinc nox processit stellis ardentibus apta.

Gonciliumque uocat diuum pater atque hominum 10

Ennius in sexto [rex-

tum cum corde suo diuum pater atque hominum effatur. [rex

16 Est locus, Hesperiam Grai cognomine dicunt. 11

Ennius in primo

est locus, He8periam quam mortales perhibebant

Tuque o Thybri tuo genitor cum flumine sancto. 12 Ennius in primo so teque, pater Tiberine, tuo cum flumine sancto.

Accipe daque fidem, sunt nobis fortia bello 13

pectora.

1 Aen. II 250 8 218 Vahleni. 218 Luc. Muell. 4 Aen. UII 482 6 80 V. 67 M. 8 162 10 848 V. 272 M.

11 Aen. X 2 13 179 V. 216 M. 15 Aen. I 530 17 28 V. 10 M. 18 Aen. VIII 72 20 55 V. 51 M. 21 Aen.

VIII 160

2 VI • P 6 • I . P 7etin tertio — - 8 aptum om. P

9 X P 12 -VI- P 16 .1. P 18 tybn* P 19 -I- P 20 flnminef P

Macrojiivs 28

854 SAT. LIBEI VI

Ennius in primo

accipe daque fidem foedusque feri bene firmum.

14 Et lunam in nimbo nox intempesta tenebaL Ennius in primo cum superum lumen nox intempesta teneret 5

16 Tu tamen interea calido mihi sanguine poenas persolues.

Enniua in primo

non pol homo quisquam faciet impune animatus hoc nisi tu, nam mi calido das sanguine poenas. 10

16 Concurrunt undique telis indomiti agricolae.

Ennius in tertio

Eostquam defessi sunt, stant et spargere sese astis: ansatis concurrunt undique telis. 16

17 Summa nituntur opum ui. Ennius in quarto

Romani scalis summa nituntur opum ui

et in sexto decimo

reges per regnum statuasque sepulcraquc quaerunt; 20 aedificant nomen: summa nituntur opum ui.

18 Et mecum ingentes oras euoluite belli. Ennius in sexto

quis potis ingentes oras euoluere belli?

2 88 V. 105 M. 8 Aen. III 687 4 106 V. 21 M.

6 Aen. VIIII 422 8 100 V. 100 M. 11 Aen. VII 620

18 164 V. 168 M. 16 Aen. XII 652 17 168 V. 166 M.

19 408 V. 484 M. 22 Aen. VIIII 628 28 178 V. 176 M.

1 • I • P 8 po8t nlbo dektwn ut uid. luna in P 4 • I. P 6 et 10 penaf P 8 -I- P 18 .III- P 17 enniuf m Ro- mamf (post m uac. spatium 3 UU) P 19 • XVI • P 28 • VI • P

I 14-24 365

Nequa meis dictis esto mora: Iuppiter hac stat 19 Ennius in septimo

non semper uestra euertit: nunc Iuppiter hac stat

Inuadunt urbem somno uinoque sepultam. 20

6 Ennius in octauo

nunc hostes uino domiti somnoque sepulti.

Tollitur in caelum clamor, cunctique LatinL 21

Ennius in septimo decimo tollitur in caelum clamor ezortus utrisque.

io Quadrupedante putrem sonitu quatit ungula cam- 22 Ennius in sezto [pum.

ezplorant Nuraidae: totum quatit ungula terram, idem in octauo

consequitur, summo sonitu quatit ungula terram, 15 idem in septimo decimo

it eques et plausu caua concutit ungula terram.

Vnus qui nobis cunctando restituit rem. 23

Ennius in duodecimo

unus homo nobis cunctando restituit rem.

w Corruit in uulnus: sonitum super arma dedere. 24 Ennius in sezto decimo

concidit et sonitum simul insuper arma dederunt.

1 Aen. XII 665 3 263 V. 246 M. 4 Aen. II 266

6 291 V. 818 M. 7 Aen. XI 746 9 422 V. 487 M. 10 Aen. VIII 696 12 231 V. 248 M. 14 281 V. 317 M.

16 419 V. 484 M. 17 Aen. VI 847 18 313 V. 286 M.

20 Aen. X 488 21 396 V. 464 M.

l-VH-P 5-VHI'P 8- XVII- P 10 fumtu P' 11 -VI. P 12 humide. totft P 13 idem om. P -VHI- P 16 .XVII- P 18 -XII. P 21 XVI. P 22 fimul om. P

28*

856 SAT. LIBBI VI

25 Et iam prima nouo epargebat lumine terras. Lucretius in secundo

com primum aurora respergit lumine terras.

26 Flanimarum longos a tergo inuoluere tractus. Lucretius in secundo 6

nonne uides longos flammarum ducere tractus?

21 Ingeminant abruptis nubibus ignes.

Lucretius in secundo

nunc hinc nunc illinc abruptis nubibus ignes.

28 Belli simulacra ciebant. io Lucretius in secundo

componunt, conplent: belli simulacra cientur.

29 Simulacraque luce carentum. Lucretius in quarto

cum saepe figuras i&

fcontuimnr miras simulacraque luce carentum.

SO Asper acerba tuens retro redit Lucretius in quinto

asper acerba tuens immani corpore serpens.

31 Tithoni croceum linquens Aurora cubile. *.

Furius in primo annali

interea Oceani linquens Aurora cubile.

1 Aen. 1111 584 3 II 144 4 Georg. 1 3G7 G II 207

7 Aen. III 199 9 II 214 10 Aen. V G74 12 II 824

18 Georg. IIII 472 15 1111 85 17 Aen. Vllll 794 19 V 83 20 Aen. IIII 685

2 • II • P 10 ciebunt F' 12 ccplent P cientea

Bmikius Mus. Elien. 1881, 325 16 coimiii miranf P

20 tothom P' 21 I. P

I 26-37 357

Quod genus hoc hominum quaeue hunc tam bar- 32

bara morem? Furius in sexto

quod genus hoc hominum Saturno sancte create

5 Rumoresque serit uarios ac talia fatur. 33

Furius in decimo rumoresque serunt uarios et multa requirunt

Nomine quemque uocans reficitque ad proelia pulsos. 34

Furius in undecimo

10 nomine quemque ciet: dictorum tempus adesse commemorat

deinde infra

confirmatdictis simul atque exuscitat acris

ad bellandum animos reficitque ad proelia mentes.

is Dicite Pierides, non omnia possumus omnes. 35

Luciliii8 in quinto

maior erat natu, non omnia possumus omnes.

Diuersi circumspiciunt, hoc acrior idem. 3G

Pacuuius in Medea io diuersi circumspicimus, horror percipit.

Ergo iter inceptum peragunt rumore secundo. 37

Sueius in libro quinto

redeunt referunt rumore petita secundo.

1 Aen. I 639 6 Arn. XII 228 0 XI 781 16 eclog. VIII 63 17 V 62 Luc Muellnri 18 Aen. Vllll 416 20 fr. 224 Ribbeckii 21 Acn. VIII 00

3 • VI . P 6 • X . P 9 • XI • P 11 comemorat P 14 pha P 16 V- P 18 agnor P 19 pachubmf P

22 Sneius Lucianus Mucllerus Mus. Bhen. 1869, 553: sueuras (P) (Bentleius uersiculum Saturnium cssc putat Mu*. Bfun. 18S1, 325) 23 rumoro petita Lucianus Muellervs Mus. lihm. 1868, 216: petita rumore P

858 BAT. LIBRI VI

88 Numquam hodie effugies, ueniam quocumque uo- Naeuhu in Equo Troiano [caris.

numquam hodie effugies, quin mea manu moriare.

89 Vendidit hic auro pairiam dominumque potentem imposuit fixit legea pretio atque refizii 6

Variua de Morte

uendidit hic Latium populis agrosque Quiritum eripuit: fixit leges pretio atque refixit

40 Vt gemma bibat et Sarrano dormiat ostro.

Varius de Morte io

incubet et Tyriis atque ex solido bibat auro.

41 Talia saecla suu dixerunt currite fuais. Catullua

currite ducenti eubtegmine, currite fuai.

42 Felix heu nimium felix si littora tantum is numquam Dardaniae tetigissent nostra carinae.

Catullus

Iuppiter oinnipotens utinam non tempore primo Onosia Cecropiae tetigissent littora puppes.

43 Magna ossa lacertosque 20 extulit

Lucilius in septimo decimo

1 eclog. III 49 2 fr. 15 Ribbeckii 4 Aen. VI 621

9 Georg. II 606 12 eclog. IIII 46 14 epitbalamii Pei. et Tbet. 827 16 Aen. IIII 667 18 epith. 171 20 Aen. V 422

4 pominiiq. P' 6 fi**xit* (fuit q. ut uid.) P 8 en- puit** I P fizitq. ut uid. V 9 gemina P 11 ut tyrufP 18 catuluf P 14 ducentes laudat Bentlcius Mus. Bhen. 1881, 326 *fub temine {in ras. fuit c) P 16 nimia P' 17 catuluf P 18 ompf P 19 cicropie P 20 post ofla deletum extuht in P 22 Luciuf P . XVII • P

I 88-48 859

magna ossa lacertiqae adparent homini.

Placidam per membra quietem 44

irrigat

5 Furius in primo

mitemque rigat per pectora somnum.

et Lucretius in quarto

nunc quibus ille modis somnus per membra quietem inrigat

10 Gamposque liquentes. 46

Lucretius in sexto [simile de mari]

et liquidam molem camposque natantes.

Et geminos duo fulmina belli 46

Scipiada8. 15 Lucretius in tertio

Scipiades belli fulmen Carthaginis horror.

Et ora 47

tristia temptantum sensu torquebit amaro. Lucretius in secundo io foedo pertorquent ora sapore.

Morte obita quales fama est uolitare figuras. 48

Lucretius in primo

cernere uti uideamur eos audireque coram, morte obita quorum tellus amplectitur ossa.

1 17, 15 Loc. Muelleri 8 Aen. I 691 8 UII 907

10 Aen. VI 724 12 VI 405 18 Aen. VI 848 15 III 1084 17 Georg. II 246 20 II 401 21 Aen. X 641 28 I 184

11 timile de mari dehmt Ianius 16 scartaginif P 20 fedo P 21 fame F 22IP 28 eaf P

860 8AT. LIBRI VI

hinc est et illud Vergilii

et patris Anchisae gremio conplectitur ossa.

40 Ora modis attollens pallida miris.

Lucretiua in primo

sed quaedam simulacra modis pallentia miris. 6

50 Tum gelidus toto manabat corpore sudor. Ennius in sexto decimo

tunc timido manat ex omni corpore sudor.

51 Labitur uncta uadis abies.

Enniu8 in quarto decimo io

labitur uncta carina, uolat super impetus undas.

53 Ac ferreus ingruit imber. Ennius in octauo

hastati spargunt hastas, fit ferreus imber.

58 Apicem tamen incita summum 15

hasta tulit.

Ennius in sexto decimo

tamen induuolans secum abstulit hasta iusigue.

54 Puluerulentus eques furit: omnes arma requirunt. *o Ennius in sexto

balantum pecudes quatit: omnes arma requirunt.

1 Aen. V 31 3 Aen. I 354 5 I 123 6 Aen. III 175 7 390 Vabl. 463 Luc. Muell. 9 Am. VIII 91 11 370 V. 413 M. 13 Aen. XII 284 14 287 V. 310 M. 15 A?n. XII 493 18 397 V. 446 M. 20 Aen. VII 625 22 192 V.

177 M,

2 cOplecUtur P 7 . XVI . P 9 unda P* 10 - Xlin P 13 .VIII. P 17 XVI. P 21 VI P

I 49-59 361

Nec uisu facilis nec dictu affabilis ulli. 55

Accius in Philoctete

queni neque tueri contra nec adfari queas.

Aut spoliis ego iam raptis laudabor opimis 56

5 aut leto insigni.

Accius in Armorum iudicio

nam tropaeum ferre me a forti uiro pulchrum est: si autem uincar, ninci a tali nullum

est probrum.

10 Nec si miserumfortuna Sinonem 57

finxit, uanum etiam mendacemque inproba fingit

Accius in Telepho

nam si a me regnum fortuna atque opes eripere quiuit, at uirtutem nequiit.

15 Disce puer uirtutem ex me uerumque laborem. 58 fortunam ex aliis

Accius in Armorum iudicio

uirtuti sis par, dispar fortunis patris.

Iam iam nec maxima Iuno 59

w nec Saturnius haec oculis pater aspicit aequis.

Accius in Antigoua

iam iam neque di regunt,

neque profecto deum summus rex omnibus curat.

1 Aen. III 621 2 538 ed. 2 Ribbeckii 4 Aen. X 449

7 148 ed. 2 Ribb. 10 Aen. II 79 13 620 ed. 2 Ribb.

15 Aen. XII 435 17 156 ed. 2 Ribb. 18 Aen. IIH 871 22 142 ed. 2 Ribb.

2 filoctete P 8 nequ. affan P, neo fari Ribbeckius

m queaf est a corr, cx i aut r i n P 5 loto P 1 tropheu P 8 post nullum culd. m\ G. llermannus 9 ob^bnf • P 11 lmbroba P 14 nequiit uulgo: nequit P 16 Fortuna exl alnf- add. P, om. Ianius 18 Yirtuhf lf P 21 post m 4 litt. cvatae, fort. fuit armo} P antizona P

862 8AT. LIBRI VI

60 Nom caj>ti potuere capi? num incensa cremauit Troia uiros?

Ennius in nndecimo cum de Pergamis loqueretur

quae neqne Dardaniis campis potuere perire

neo cum capta capi nec cum combusta cremari. 6

61 Multi praeterea quos fama obscura recondit

Ennius in Alezandro

multi alii aduentant paupertas quorum obscurat

nomina.

62 Audentes fortuna iuuat io

Bnnius in septimo fortibus est fortuna uiris data.

68 Reooquunt patrios fornacibus enses

et curuae rigidum falces conflantur in ensem.

Luoretius in quinto is

inde minutatim processit ferreus ensis uersaque in obscenum species est falcis aenae.

64 Pocula sunt fontos liquidi atque exercita cursu flumina,

Lucretius in quinto so

ad aedare sitiin fluuii fontesque uocabant.

66 Quos rami fructus, quos ipsa uolentia rura sponte tulere sua, carpit

Lucretius in quinto

1 Asn. YH 295 4 S5S YahL S»3 Luc Muell. S Aen. V SOt S S7 td. S Hibb. 1S Luc Muell. 10 Aen. X 3*4 11 2*2 YahL 247 Luc Muell. 1S Aen. YII SSS 16 V 129S 1S Qeorg. 111 629 21 V 945 22 Georg. II 600

S undWmo] X- ih ra*. «J uid, P 5 cdbufU P 6 ob- feunomonJit P lSrequoqrP fortn&eibuIP' lTobscurum I*ml«t BmlJWiu M*$ J&m. ISSl, 3*6 fidceT P

I 60-C6 II 1—4 363

quod sol atque imbres dederant, quod terra crearat eponte sua, satis id placabat pectora donum.

Post uersus ab aliis uel ex integro uel ex parte II translatos uel quaedam immutando uerba tamquam b fuco alio tinctos nunc locos locis conponere sedet animo, ut unde formati sint, quasi de speculo co- gnoscas.

Nec sum animi dubius, uerbis ea uincere magnum2 quam sit, et angustis hunc addere rebus honorem. 10 sed me Parnassi deserta per ardua dulcis

raptat omor, iuuat ire iugis qua nulla priorum Castaliam molli deuertitur orbita cliuo.

Lucretius in primo 3

nec me animi fallit quam sint obscura sed acri 15 percussit thyrso laudis spes magua raeum cor et simul incussit suauera uii in pectus amorem Musarum quo nunc instinctus mente uigenti auia Pieridum peragro loca nullius ante trita solo.

so accipite et alterum locum Maronis illi unde traxerat 4 conparandum, ut eundem colorem ac paene similem sonum loci utriusque reperias. Yergilius

si non ingentem foribus domus alta superbis mane salutantum totis uomit aedibus undam t5 nec uarios inhiant pulchra testudine postes.

et mox

at secura quies et nescia fallere uita diues opum uariarum at latis otia fundis,

1 V 937 8 Oeorg. III 889 . 14 I 922 28 Oeorg. II 461 27 ib. 467

6 fuco P 6 quafi a fpecnlo cognofcaf otn P, add.

Cantdbr. 12 onbita P 16 thirfo P 16 m lnfpectof P 27 uia P 28 leUf P

364 SAT. LIBRI VI

speluncae uiuique lacus, at frigida Tempe mugitusque boum mollesque tub arbore somni non absuut, illic saltus ac lustra ferarum et patiens operum exiguoque adsueta iuuentus.

Lucretius in libro secundo 6

5 si non aurea sunt iuuenum simulacra per aedes lampadas igniferas manibus retinentia dextris, lumina nocturnis epulis ut subpeditentur,

nec domus argento fulgens auroque renidens

nec citharam reboant laqueata aurataque tecta, io

cum tamen inter se prostrati in gramine molli

propter aquae riuum sub ramis arboris altae,

non magnis opibus iucunde corpora curant,

praesertim cum tempestas arridet et anni

tempora conspergunt uiridantes floribus herbas. 15

6 Non umbrae altorum nemorum, non mollia possunt prata mouere animum: non qui per saxa uolutus purior electro campum petit amnis.

Lucretius in secundo

nec tenerae saliees atque lierbae rore uirentis 20

fluminaque ulla queunt sumniis labentia ripis oblectare animum subitamque auertere curam.

7 ipsius uero pestilentiae, quae est in tertio Georgi- corum, color totus et liniamenta paene omnia tracta sunt de descriptione pestilentiae, quae est in sexto 25 Lucretii. nam Vergiliana incipit

hic quondam morbo caeli miseranda coorta est

tempestas totoque autumni incanduit aestu

et genus omne neci pecudum dedit, omne ferarum.

6 24 16 Georg. III 520 19 II 361 27 Qeorg.

III 478

1 ad P 10 qlaqueata P tecta Bentlcitis ad cod.

Catitabrigiehsem: tepe P 11 capi molli P 13 locunde P'

17 uoniere P 25 VI- P

II 6~n 365

Lucretii sic incipit

haec ratio quondam morborum et mortifer aestus finibus in Gecropis funestos reddidit agros uastauitque uias, exhausit ciuibus urbem.

5 sed quatenus totum locum utriusque ponere satis longum 8 est, excerpam aliqua ex quibus similitudo geminae descriptionis appareat.

Vergilius ait

tum uero ardentes oculi atque adtractus ab alto 10 8piritus, interdum gemitu grauis, imaque longo ilia singultu tendunt, it naribus ater sanguis et oppressas fauces premit aspera lingua.

Lucretius ait 9

principio caput incensum feruore gerebant, 15 et duplices oculos suifusa luce rubentes sudabant etiam fauces intrinsecus artae sanguine et ulceribus uocis uia saepta coibat atque animi interpres manabat lingua cruore, debilitata malis, motu grauis, aspera tactu.

so Yergilius ait 10

haec ante exitium primis dant signa diebus.

et quae darent signa supra retulit idem

demissae aures incertus ibidem sudor et ille quidem moriturus frigidus, aret 25 pellis et adtactu tractanti dura resistit.

Lucretius ait 11

multaque praeterea mortis tunc signa dabantur: perturbati animi, mens iu maerore metuque, triste snpercilium, furiosus uultus et acer,

2 VI 1188 9 Georg. IU 606 14 VI 1145 21 Georg. III 608 28 ib. 600 27 VI 1182

17 fepta P 28 merore P

3<tf 3AT. UHia VI

sollkitae porro pkaaeqae aosoriba anrea, ereber spiritos aat ingena raroque coortoas, sodorisqoe i»^^»« per eoUum gplendidos hjtsmor, tenoia sputa, minota, eroei eontaeta eolore aalaaqoe per fauees raaeas uix edita tnssk. 5

12Vergilius ait

profoit inaerto latiees infdndere eonin Lenaeos: ea nisa salns morientibns nna. moz erai hoe ipsnm exitio.

Loeretins ait 10

nee ratio remedi commnnis eerta dabatnr. nam qaod aiis dederat uitaiis aeris anras uolnere in ore licere et caeii templa tueri, hoe aliis erat exitio letumqne parabat

13Vergilitts ait 15

praeterea nec mutari iam pabula refert, quaesitaeque nocent artes, cesaere magistri

Lucretius ait

nec requies erat ulla mali: defessa iacebant corpora, mussabat tacito medicina timore. 20

14Vergilius ait

ipsis est aer auibus non aequus et illae praecipites alta uitaui sub nube relinquunt.

Lucretius ait

nec tamen omnino temere illis sedibus ulla 25

conparebat auis nec tristia saecla ferarum exuperant siluis, languebant pleraque morbo et nioriebantur.

7 Georg. III 609 11 VI 1226 16 Georg. III 548

19 VI 1178 22 Georg. III 546 25 VI 1219

1 porro om. P 4 contacta cruore P 8 leneof P

11 remedy P 13 hcer& & P 14 lo&uq. P 26 copara- bat P 27 exuperant P, exibant Lucretius

II 12—18 367

nonne uobis uidentur membra huius descriptionis ex uno fonte manasse? sed rursus locos alios con- 15 paremus

gaudent perfusi sanguine fratrum s exilioque domos et dulcia limina mutant.

Lucretius in tertio

sanguine ciuili rem conflant diuitiasque conduplicant auidi, caedem caede accumulantes, crudeles gaudent in tristi funere fratris.

io Multa dies uariusque labor mutabilis aeui 16

rettulit in melius: multos alterna reuisens lusit et in solido rursus fortuna locauit.

Ennius in octauo

multa dies in bello coniicit unus 15 et rursus multae fortunae forte recumbunt.

haud quaquam quemquam semper fortuna secuta est

o praestans animi iuuenis, quantum ipse feroci 17 uirtute exuperas, tanto me impensius aequum est consulere atque omnes metuentem expendere causas.

w Accius in Antigona

quanto magis te istius modi esse intellego, tanto, Antigona, magis me par est tibi consulere

[et] parcere.

0 lux Dardaniae spes o fidissima Teucrum 18

15 et reliqua.

4 Georg. II 610 7 III 70 10 Aen. XI 426 14 297 Vahl. 291 Luc. Mueil. 21 u. 136 ed. 2 Ribb. 24 Aen. II 281

2 ex om. P 6 anie dulcia deletum tnftia in P 6 o • III- P 9 funere om. P 13 .VIII- P 16 quemquam om. P fequuta P 17 iu*vemf P 22 mage Bothius 23 et deleuit Bothius

868 8AT. LIBRI VI

Ennius in Alexandro

o lnx Troiae, germane Hector quid te ita cum tuo lacerato corpore miser, aut qui te sic tractauere nobis respectan-

tibus? — - s

19 Frena Pelethronii Lapithae gyrosque dedere impositi doreo atque equitem docnere sub armis insnltare solo et gressus glomerare superbos.

Variufl de morte

quem non ille sinit lentae moderator habenae io

qua uelit ire sed angusto prius ore coercens insultare docet campis fingitque moraudo.

20 Talis amor Daphnin qualis cum fessa iuuencum per nemora atque altos quaerendo bucula lucos propter aquae riuum uiridi procumbit in ulua is perdita nec serae meminit decedere nocti.

Yariu8 de morte

ceu canis umbrosam lustrans Gortynia uallem, si ueteria potuit ceruae comprendere lustra, saeuit iu absentem et circum uestigia lustrans m

aethera per nitidum tenues sectatur odores. non amnes illam medii, non ardua tardant perdita nec serae meminit decedere nocti.

21 Nec te tua funera mater

produxi pressiue oculos aut uulnera laui. 25

2 67 ed. 2 Ribb. 6 Georg. III 115 18 eclog. VIII 85 24 Aen. VIIII 486

8 te ita contuo Vossius, lta cum tuo P 4 es post miser add. Vahlenus Hermae 1877, 400 refpectantibuf tractuuere nobif P 6 girofq. P 10 finit llle finit P' 11 | Qua

ueoit P 12 campif om. P 18 daphmf P' 18 feu P gortinia P

n 19—84 869

Ennius in Cresphonte

• neque terram inicere neque cruenta conuestire

corpora mihi licuit neque miserae lauere lacrimae salsum 6 sanguinem.

Namque canebat uti magnum per inane coacta 2i semina terrarumque animaeque marisque fuissent, et liquidi simul ignis, ut his exordia primis omnia et ipse tener mundi concreuerit orbis: 10 tum durare solum, et discludere Nerea ponto coeperit, et rerum paulatim sumere formas, iamque nouum terrae stupeant iucescere solem.

Lucretius iu quinto ubi de confusione orbis ante hunc2r statum loquitur

15 his neque tum solis rota cerni lumine claro altiuolans poterat, neque magni sidera mundi, nec mare nec caeluni. nec denique terra nec aer, nec similis nostris rebus res ulla uideri. sed noua tempestas quaedam molesque coorta.

10 diffugere inde loci partes coepere paresque cum paribus iungi res et discludere mundum membraque diuidere et magnas disponere partes.

ct infra 2'

hoc cst a terris magnura secernere caelum *5 et seorsum mare uti secreto humore pateret seorsus item puri secretique aetheris ignes.

et infra.

omnia enim magis haec ex leuibus atque rotundis.

2 u. 126 ed. 2 Ribb. 848 Luo. Muell. 6 eclog. VI 81

15 V 482 24 ib. 446 28 ib. 465

1 crefi phonte P 8 mihi corpora hcuit P 4 falfum om. P 10 Nerea om. P 11 coeperat P 16 cernitur lumine clamore P 19 cohorta P

Macromts 24

370 SAT. LIBEl VI

25 Cum fatalis equus saltu super ardua uenit Pergama et armatum peditem grauis attulit aluo.

Ennius in Alezandro

nam mazimo saltu superabit grauidus armatis equus, qui suo partu ardua perdat Pergama. 5

26 Tum pater omnipotens, rerum cui summa potestas, infit: eo dicente deum domus alta silescit

et tremefacta solo tellus, silet arduus aether. tum uenti posuere, premit placida aequora pontus.

Ennius in Scipione 10

mundus caeli uastus constitit silentio et Neptunus saeuus undis asperis pausain dedit. Sol equis iter repressit ungulis uolantibus, constitere amnes perennes, arbores uento uacant.

27 Itur in antiquam siluam stabula alta ferarum. 15 procumbunt piceae, sonat icta securibus ilez frazineaeque trabes, cuneis et fissile robur scinditur aduoluunt ingentes montibus ornos.

Ennius in sexto

incedunt arbusta per alta, securibus caedunt, 20

percellunt magnas quercus, exciditur ilex, fraxinus frangitur atque abies consternitur alta, pinus proceras peruortunt, omne sonabat arbustum fremitu siluai frondosai. —

1 Aen. VI 615 4 u. 00 ed. 2 llibb. 42 Luc. Muell.

6 Aen. X 100 11 Sat. 10 Vahl. 9 Luc. Muell. 15 Aen.

VI 179 20 193 Vahl. 188 Luc. Muell.

2 peditfi P 4 Nunc | niaxima P fuperauit • (jiauib; P (Uavet, lievuc de Philoloyie lSSl , 11 anapaestos finxit hosce nam maximo saltu superabit | gravidus <^moenia^ qui armatis equue | buo partu ardua perdat Pergama.) 19 • VI • P 23

j>ce|rof P puertunt P

II «6-82 371

diuersi magno ceu quondam turbine uenti 28

confligunt sephyrusque notusque et laetus Eois eurus equis.

Ennius in septimo decimo

5 concurrunt ueluti uenti cum spiritus austri imbricitor aquiloque suo cum flaraine contra indu mari magno fluctus eztollere certant.

Nec tamen haec cum sint hominumque boumque29

labores io uersando terram experti, nihil improbus anser.

Lucretius in quinto

sed tamen interdum magno quaesita labore cum iam per terras frondent atque omnia florent aut nimiis torrens feruoribus aetherius sol i5 aut subiti perimunt imbres gelidaeque pruinae, flabraque uentorum uiolento turbine uexant

sunt alii loci plurimorum uersuum, quos Maro in30 opus suum cum paucorum immutatione uerborum a ueteribus transtulit. et quia longum est numerosos

to uer8us ex utroque transcribere, Hbros ueteres notabo, ut, qui uolet, illic legendo acqualitatem locorum con- forendo miretur. in principio Aeneidos tempestas3l describitur, et Venus apud louem queritur de periculis filii, et Iuppiter eam de futurorum prosperitate solatur.

t5 hic locus totus 8umptus a Naevio est ex primo lidro helli Pvnicl illic enim aeque Venus Troianis tem- pestate laborantibus cum Ioue queritur et secuntur uerba Iouis iiliam consolantis spe futurorum. item32

1 Aen. II 416 6 423 V. 488 M. 8 Georg. I 118 12 V 214 26 XVII Luc. Muell.

2 t * zephirufq. notiifq. P 4 XVII. P 7 inde P 10 anfer in ra$. in F 11 'V. P 14 mrnif P* 22 Diit+re- tur P 26 netuo P 27 feqTunf P

24*

372 SAT. LIBRI VI

de Pandaro et Bitia aperientibus portas locus acceptus est ez libko qvinto decimo Ennii, qui induxit Histros duos in obsidione erupisse porta et 33stragem de obsidente hoste fecisse. nec Tullio con- pilando, dum modo undique omamenta sibi conferret, 5 abstinuit

o fama ingens ingentior arniis,

uir Troiane.

nempe hoc ait, Aeneam famam suam factis fortibus supergressum, cum plerumque fama sit maior rebus. 10 sensus hic in Catone Ciceronis est his uerbis contingebat in eo, quod plerisque contra solet, ut maiora omnia re quam fama uiderentur, id quod non saepe euenit, utexpectatiocognitioue, aures ab oculis uincerentur. 11

34 Item

proximus huic longo sed proximus interuallo.

Cicero in Brvto duobus igitur summis Crasso et Antonio L. Philippus proximus accedebat, sed lougo interuallo tamen proximus. *

III Sunt quaedam apud Vergiliuui, quae ab Ilomero creditur transtulisse, sed ea docebo a nostris aucto- ribus sumpta, qui priores haec ab Ilomero in carmina sua transtulerant. quod quidem summus Homericae laudis cumulus est, quod, cum ita a plurimis aduersus * eum uigilatum sit, coactaequae omnium uires mauum contra fecerint

ille uelut pelagi rupes immota resistit.

2Homerus de Aiacis forti pugna ait

2 p. 54 Luc. Muell. 7 Aen. XI 524 12 fragm. p. 987, 48 Or. 17 Aen. V 320 18 47, 173 28 Aen. VII 68G

4 co|pilando ******** P 13 nterentur P 16 uice- rentur P' 19 luciuf P 22 traditur P

II 83—84 III 1—4 373

Atag ti* ovxix* ipipve' f}id&io yuQ (ieXie6dr ddpva piv Zrjvdg te v6og xal Tq&sq iyavol fidXXovteg^ deivr)v cU xbqI XQOxdtpoitii tpaetvr) x*\Xrfe PaXXofiivr} xava%r)v i%e' (IdXXexo <T alel

s xim amXaQ BVJtolr\&' b ct' &Qi6xeQbv &(tov ixapvev epitedov ailv i%(ov ddxog al6Xov ovd' idvvavto d(tq>9 avz<p iteXe^i^at iQstdovxeg fleXie66iv, alel d' aQyaXiq* i%et HG&fiaxi, xad di oC fctpd»g ndvxo&ev ix (teXimv Qiev &6netog ovdi ity eljjev

io &pitvev6ai, %Avtr\ cU xaxbv xaxp i6zrJQixzo.

hunc locum Ennivs in dvodecimo ad pugnam C. Aelii 3 tribuui his uersibus transfert

undiqne conneniunt uelut imber tela tribuno, configunt parniam, tinnit hastilibus utnbo,

i5 aerato sonitu galeae sed nec pote quisquam undique nitendo corpus discerpere ferro. semper abundantes hastas frangitque qnatitque. totum sudor habet corpus multumque laborat nec respirandi iit copia, praepete ferro

20 Histri tela manu iacientes sollicitabaut.

hinc Vergilius eundem locum de incluso Turno gratia4 elegantiore composuit

ergo nec clipeo iuuenis subsistere tantum nec dextra ualet, obiectis sic undique telis

1 II. TT 102 18 431 Vahl. 450 Luc. Muell. 23 Aen. VIIII 806

1 AIAC P BIAZ€TOrAPT€A€€CCIN . | P 2 KATTPG)€C P 3 T€PI P 4 KNAKHN P 6 KA<*l>AAP€YTTO|IHT P €KAA-

N€ • €MP€AON P 6 KAKOC P 7 AM<t>AITQ P€A€ | MIZEAI P BA€€CC!N P 8 <V om. P ABrAA€(tf€X€A|C€MATI P ol

l&pifcc] OTTAPGOC P 9 M€A€NQ P itij] PH P €IX€ . P

10 kciku)] KACdlC P 11 . XII • | ad pagna celij P, em. Merula (in quinto decimo uulgo) 17 habandantef P 20 Histrici ait Neapolitanus (?)

374 SAT. LIBRI VI

obruitur, strepit adsiduo caua tempora circum tinnitu galea et saxis solida aera fatiscunt discu8saeque iubae capiti nec sufficit umbo ictibus, ingeminant bastis et Troes et ipse fulmineus Mnestheus tum toto corpore sudor 5

liquitur et piceum — nec respirare potestas — fulmen agit, fessos quatit aeger anhelitus artus.

5Homerus ait

&6itlg &q a6nCSi iqeidsy x6Qvg x6qvv, aviQa 6* aviJQ.

Furius in quarto annali 10

pressatur pede pes, mucro mucrone, uiro uir.

hinc Vergilius ait

haeret pede pes densusque uiro uir.

GHomeri est

ovd' st jioi dixa plv yk&66at dixa 61 6x6\xax ehv. 15

hunc secutus Hostivs poeta in libro secvndo bello Histrici ait

non si mihi linguae centum atque ora sient totidem uocesque liquatae.

hinc Vergilius ait 20

non mihi si linguae centum sint oraque centum.

7 Homerica descriptio est equi fugientis in haec uerba

cbg 6* oxs rcg ararbg Xmtog axotirtfaag iitl <purvi\ daapbv anoQQ^ag ft£i'u itedioio xQoaCvtov etto&chg Xovsaftca ivQQetog nota^olo 25

xvdc6cov' vtyov di x&qyi £%£t) tfyiqpi 6h %alrai

9 II. N 131 13 Aen. X 361 15 II. B 489 21 Aen. VI 626 23 II. Z 506

5 tuiiij cu P 7 flumen P 9 K6puv] PYN P 15 CPO- MAT P 16 fequutuf P 18 nou — 19 hquatae om. P

23 CATATOCCINTTOC P <t>AI"NH • | P 24 om. P 25 €10)- OG)C P 26 KAAIOG)N P

III 6-9 IIII 1-2 375

AfLoig al66ovxai% 6 dJ iyXafyipi nenoi&Ag

fyptpcc i yovva tpiqu fiexd x ij&sa xal vofibv Xnnmv.

Ennius hinc traxit 8

et tum sicut equus qui de praesepibus fartus s uincla suis magnis animis abrupit et inde fert sese campi per caerula laetaque prata celso pectore, saepe iubam quassat simul altam spiritus ez anima calida spumas agit albas.

Vergilius

10 qualis ubi abruptis fugit praesepia uinclis

et cetera. nemo ex hoc uiles putet ueteres poetas, 9 quod uersus eorum scabri nobis uidentur. ille enim stilus Enniani saeculi auribus solus placebat et diu laborauit aetas secuta, ut magis huic molliori filo

15 adquiesceretur. sed ulterius non moror Caecinam, quin et ipse prodat, quae meminit Maronem ex anti- quitate transtulisse/

Tum Caecina cin uersibus uel in locis quantumllll sibi Maro ex antiquitate quaesiuerit, Furius ut memor

to et ueteris et nouae auctorum copiae disseruit. ego conabor ostendere, hunc studiosissimum uatem et de singulis uerbis ueterum aptissime iudicasse, et in- seruisse electa operi suo uerba, quae nobis noua uideri facit incuria uetustatis, ut ecce addita pro inimica2 et infesta quis non aestimet poetam arbitrio suo

25 nouum uerbum sibi uoluisse fabricari? sed non ita est. nam quod ait

nec Teucris addita Iuno usquam aberit

4 608 Vahl. 468 Luc. Muell. 10 Aen. XI 492 27 Aen. VI 90

1 n€nOI€G)C . PYM0A 6TOYNA P 2 t* om. P 6 ammif om. P 11 ex om. P' 13 enny P 14 fequuta P

376 SAT. LIBRI VI

id est adfixa et per hoc infesta, hoc iam dixerat Lucilius in libro quarto decimo his uerfiibus

si mihi non praetor siet additus atque agitet me, non male aic ille ut dico me exenterat unus.

3 Mane salutantum totis uomit aedibus undam. 6

pulchre uomit undam et antique, nam Ennius ait

et Tiberis flumen uomit in mare salsum,

unde et nunc uomitoria in spectaculis dicimus, unde homines glomeratim ingredientes in sedilia se fundunt. 4agmen pro actu et ductu quodam ponere non in- io elegans est ut

leni fluit agmine Thybris.

immo et antiquum est, Ennius enim in quinto ait

quod per amoenam urbem leni fluit agmine flumen.

5quod ait 15

crepitantibus urere flammis,

non nouum usurpauit uerbum, sed prior Lucretius in sexto posuit

nec res ulla magis quam Phoebi Delphica laurus terribili sonitu flamma crepitante crematur. 20

6 Tum ferreus hastis

horret ager.

horret mire se habet. sed et Ennius in quarto decimo

8 Xini 21 Luc. Muelleri 5 Georg. II 462 7 453 Vahl. 141 Luo. Muell. 12 Aen. II 782 14 177 Vabl. 175 Luc.

Muell. 16 Georg. 1 86 19 VI 154 21 Aen. XI 601

4 fit P exenterat scripsi (exinterat Luc. Muellerus) :

extenterat P 7 tybenf P 12 tybnf P 13 m om. P 14 am$n& | P 19 delfica P

IUI 8-8 377

horrescit telis exercitus asper utrimque, et in Erechtheo

arma arrigunt, horrescunt tela. et in Scipione 5 sparsis hastis longis campus Bplendet et horret. sed et ante omnes Homerus

i<pQi£ev dh pdz*l q>&i6i'iifl(fOTog iy%tlrfiu

Splendet tremulo sub lumine pontus. 7

tremulum lumen de imagine rei ipsius expressum 10 est. sed prior Ennius in Melanippe

lumine sic tremulo terra et caua caerula candent

et Lucretius in sexto

praeterea solis radiis iactatur aquai

humor et in lucem tremulo rarescit ab aestu.

15 Ilic candida populus antro 8

imminet et lentae texunt umbracula uites.

sunt qui aestiment hoc uerbum umbracula Vergilio auctore conpositum, cum Yarbo Rervm divinarvm libro decimo dixerit non nullis magistratibus in

sooppido id genus umbraculi concessum et Cigero in qvinto de legibvs uisne igitur — quoniam sol paululum a meridie iam deuexus uidetur, neque dum satis ab his nouellis arboribus omnis hic locus opacatur — descendatur ad

«Lirim, oaque, quae restant, in illis alnorum

1 886 Vahl. 416 Lac. Moell. 8 n. 181 ed. 2 Ribb. 5 sat. 16 Vahl. 14 Luc. Maell. 7 II. N 889 8 AeD. VII 0 11 u. 261 ed. 2 Kibb. 18 VI 874 16 eclog. VIIII 41 20 Cic. p. 924 ed. Orell. II

2 erecteo P 8 rigent Aldina, arriguntnr lanius 7 <t>6l- CIMBP0T0C P 17 ^aimant P 26 lirl P

378 SAT. LIBEI VI

umbraculis persequamur? similiter in Brvto 8ed ut et Theophrasti doctissimi hominis um- braculis.

9 Transmittunt cursu campos atque agmina cerui

puluerulenta fuga glomerani 5

quod ait speciose transmittunt pro transeunt, sic et Lucretius in secundo

et circumuolitant equites mediosque repente transmittunt ualido quatientes impete campos.

sed et Paestanum et Yibonensem Cicero ait pedi- 10 bus aequis transmisimus quod est transiuimus.

10 Quam tota cohors imitata relictis ad terram defluxit equis.

sic Purius in primo

ille graui subito deuinctus uulnere habenas 15

misit equi lapsusque in humum defluxit et armis reddidit aeratis sonitum.

11 Tum durare soluin et discludere Nerea ponto coepii

ferit aures nostras hoc uerbum discludere ut nouum, 20 sed prior Lucretius in quinto

diffugere iode loci partes coepere paresque cum paribus iungi res et discludere mundum.

1 Brut. 9, 37 4 Aen. IIII 154 8 II 329 12 Aen. XI 600 18 eclog. VI 36 22 V 437

1 jpfequair P 2 tbeoprafti P 9 tanfimttunt P irapete in ras. in P 10 Paestanum et Vibonensem Cicero ait pedi- bua aequis (aequis Salmasius exerc. Plin. p. 567) Pontanus: pestan inbonen|fif bic ait pedibuf ^quof P 16 deuictuf P

16 humum] unu P

IHI 9-u 379

Pastorem Tityre pingues 12

pascere oportet oues deductnm dicere carmen.

deductum pro tenui et subtili eleganter positum est sic autem et Afranius in Virgine

6 uerbis pauculis

respondit tristis uoce deducta mihi malleque se non quiesse dixit.

item apud Cornificium

deducta mihi uoce garrienti.

10 sed liaec ab illo fluxerunt, quod Pomponius in Atel- 13 lania, quae Ealendae Martiae inscribitur, ait

uocem deducas oportet, ut mulieris uideantur uerba. iube modo adferatur munus, ego uocem

reddam 15 tenuem et tinnulam,

et infra

etiam nunc uocem deducam.

Proiectaque saxa Pachyni 14

radimus.

*o proiecta si secundum consuetudinem dicatur, in- telligitur abiecta, si secundum ueteres [proiecta] porro iacta, ut alibi ait

1 eclog. VI 4 5 u. 839 ed. 2 Ribb. 9 p. 92 Loc.

Maell. (post Catallam) 12 a. 67 ed. 2 Ribb. 18 Aeo. III 699

1 tytire P 8 fabtile P* 6 * * dedacta (tn ras. uid.

fuim in) P mihi add. Boihius (deducta male | se BenUeius

t a

Mus. Rhen. 1881% 326) 8 carmficiu P 9 m P gmeoti P

18 manufl Cantabrig.: uri P 14 aocem reddam ego Lue.

MuelUrus Mus. Rhen. 1869, 243 reddam] dabo coni.

Iiibbeckins 18 pachmi P 21 proiecta deleui

ttbO SAT. LIBRI VI

proiecio dum pede laeuo aptat te pugnae.

16aed et Sisbnna in secvndo dixit et Marsi propius auooedunt atque iia scutis proiectis tecti saxa oertatim lenta manibus coniciunt in hostes et s in eodein uetus atque ingens erat arbor ilex, quae circum proiectis ramis maiorem partem looi summi tegebat et Lucretius in tertio

quamlibet immani proiectu corporis extet.

10 Et tempeatiuam siluis euertere pinum. 10

hoo uerbum de pino tempestiua a Catone sumpsit qui ait pineam nuceam cum effodies, luna de- oresoeute eximito post nieridiem, sine uento auitro, tum uero erit tempestiua, cum semen suum maturum erit, is

17 Inseruit operi suo et Graeca uerba, sed non primus hoc ausus: auctorum enim ueterum audaciam socutu8 est.

18 dcpcndent lyclmi laquearibus aureis,

sicut Ennius in nono -0

lychnorum hnuina bis sex

et Lucrctius iu quinto

quiu ctiam nocturna tibi terrestria quae sunt luuiina, peudeutes lychui,

Lucilius in primo s5

1 Aok X W$ * 111 $$7 13 ik> r. r. 31. 3 19 Aen. I ttii Sl M* Vahl 511 !.:u\ Miull. 2:1 V 2$5

$ jv*&r»«* t t« *)tat n r.uf i* P 4 :ev*:if P 12 auce

r 1$ fe*attUu P 1* hchas P *0 Yiftl P il hck- ia 1* *4 hckw P

IIII 16—28 381

porro cleinopodas lychnosque, ut diximus 6spv<bg ante pedes lecti atque lucernas.

et quod dixit 10

nec lucidus aethra s siderea polus

Ennius prior dixerat in sexto decimo

interea fax occidit oceanumque rubra tractim obruit aethra

et Iulius in Teuthrante

io flammeam per aethram late feruidam ferri facem.

Daedala Circe, 2(

quia Lucretius dixerat

daedala tellus.

Reboant siluaeque et longus Olympus, 21

i6 quia est apud Lucretium

nec cithara reboant laqueata aurataque tecta.

sed hac licentia largius usi sunt ueteres, parcius2i Maro, quippe illi dixerunt et pausam et machae- ram ct asotiam et malacen et alia similia. nec2; *o non et Punicis Oscisque uerbis usi sunt ueteres, quorum imitatione Yergilius peregrina uerba non respuit, ut in illo

1 I 43 Luc. Muelleri 4 Aen. III 686 6 417 Vahl.

442 Luc. Muell. 9 fragm. trag. ed. 2 Ribb. p. 228 11 Aen. VII 282 13 I 7 et 228 14 Georg. III 223 16 II 28

1 Kcmopodac clmopo|daf hchnofq. ut diximuf cemnoc P 9 Iolins uulgo: lhvf P ln teutrante P 10 late Scriucrius: alte P 11 ^ 13 dedala P 14 olimpuf P 16 cytbara P 18 qniape ut uid. P' machera P 19 acotia P 20 hof- cifq. P

382 SAT. LIBRI VI

siluestres uri adsidue, uri enim Gallica uoz est, qua feri boues significantur.

Gamuris hirtae sub coruibus aures.

camuris peregrinura uerbum est, id est in se re- deuntibus. et forte nos quoque camaram hao 6 ratione figurauimus.

V Multa quoque epitheta apud Vergilium sunt, quae ab ipso ficta creduntur, sed et haec a ueteribus tracta monstrabo. sunt autem ex his alia simplicia, ut Qradiuus, Mulciber, alia conposita, ut Arqui- 10 tenens, Vitisator. sed prius de simplicibus dicam

2 et distinctos Mulciber Afros

Mulciber est Vulcanus, quod ignis sit et omniamulceat ac domet. Accius in Philoctete

heu Mulciber, i&

arma ignauo es inuicta fabricatus manu,

et Egnatius de rerum natura libro prinio

denique Mulciber et ipse ferens altissima caeli, f contingunt.

3 Haedique petulci floribus insultent.

Lucretius in secundo

praeterea teneri tremulis in uocibus haedi corniferas norunt matres agnique petulci.

1 Georg. II 374 3 ib. III 56 12 Aen. VIII 724 15 u. 658 ed. 2 Ribb. 20 Georg. 1 1 1 1 10 23 II 367

3 te camunf (uid. fuisse caniufif) P 5 nof * (uid. fuisse k) P quoque om. P 10 copofita P 12 afof P' 10 es inuicta Bothius: muicta ef P (et JTermannus) 18 et om. P

19 contigna aut cum tigna coniecit Pontanus

20

V 1-8 883

illud audaciae mazimae uideri possit, quod ait in4 Bucolicis

et liquidi simul ignis,

pro puro uel lucido seu pro effuso et abundanti, nisi s prior hoc epitheto Lucretius usus fuisset in sezto

hac etiam iit uti de causa mobilis ille deuolet in terram liquidi calor aureus ignis.

tristis pro amaro translatio decens est ut 5

tristisque lupini.

10 et ita Ennius in libro Saidrarum quarto

neque triste quaeritat sinapi, neque cepe maestum.

Auritos lepores non Maro primus usurpauit, 6 sed Afranium sequitur, qui in prologo ez persona 15 Priapi ait

nam quod uulgo praedicant anrito me parente natum, non ita est.

et ut conposita subiungam, quod ait Vergilius 7

uidit turicremis cum dona imponeret aris,

20 iam Lucretius in secundo dizerat

nam saepe ante deum uitulus delubra decora turicremas propter mactatus concidit aras.

Quam pius Arquitenens. 8

3 eclog. VI 83 6 VI 206 9 Georg. I 76 11 sat. 26 Vahl. 24 Luc. Muell. 18 Georg. I 808 16 u. 408 ed. 2 Ribb. 19 Aen. IIII 463 21 II 362 28 Aen. III 76

4 habundanti P 6 VI- P 10 & lta enmuf praeier f in ras. in P Satyrarum Hieronymu8 Colutnna: fabinarum (P) 14 * 8; P 16 papi P 17 anto P' 18 copofita P 28 dein Merula: deinde P

384 SAT. LIBRI VI

hoc epitheio usus est Naeuius belli Punici libro secundo

dein pollens sagittis inclitus arquitenens sanctus Delphis prognatus Pythius Apollo.

ideni alibi 6

cum tu arquitenens sagittis pollens dea.

sed et Hostius libro secundo belli Histrici

dia Minerua, siniul autem inuictus Apollo arquitenens Latonius. 10

0 Siluicolae Fauni. Naeuius belli Punici libro primo

siluicolae homines bellique inertes. Accius in Bacchis

et nunc siluicolae ignota inuisentes loca. ir

10 Despiciens mare ueliuolum. Laeuius in Helena

tu qui permensus ponti maria alta ueliuola. Ennius in quarto decimo

3 u. 30 Vahl. 31 Luc. Mnell. 6 p. 167 Luc. Muell.

11 Aen. X 651 13 u. 21 Vahl. 10 Luc. Muell. 15 u. 237 ed. 2 Ribb. 16 Aen. I 224 18 p. 81 Luc. Muell. (post Catullum)

4 &anctu8 VaJil: fanctufque (P) 6 arquitenf P' 7 *dca P 9. 10 dia Minerva [ruit], simul auteni iuuictun Apolloj arquiteucna [instat] Latooius exewpli cattsa proposuit Ritsche- lius opusc. III 236 12 Laeuuius Bibbeckius: neuiuf P 13 mhertef P 14 bachif P 18 mariua post alta add. Luc.

Muelierus 19 •Xllll* supra ras. 5 fere litterarum in P

V 9-14 385

cum procul aspiciunt hostes accedere uentis nauibus ueliuolis.

idem in Andromache

rapit ex alto naues ueliuolas.

5 Vitisator curuam seruans snb imagine falcem. 11

Accius in Bacchis

o Dionyse pater optime uitisator, Semela genitus Euhie. io Almaque curru 12

noctiuago Phoebe.

Egnatius de rerum natura libro primo

roscida noctiuagis astris labentibus Phoebe, pulsa loco cessit concedens lucibus altis.

ir> Tu nubigcnas inuicte bimcmbres. 13

Cornificiu8 in Glauco

centauros foedare bimembres.

Caprigenumque genus nullo custode per herbas. 14 Pacuuius in Paulo w quamuis caprigeno pecori grandior gressio est. Accins in Philoctete

1 880 Vahl. 411 Luc. Mnell. 4 n. 74 ed. 2 Ribb. 184

Luc. Muell. 5 Aen. VII 179 7 u. 240 ed. 2 Ribb. 10 Aen. X 215 15 ib. VIII 208 17 p. 92 Luc. Muell. (poat Catallnm) 18 Aen. III 221 20 pag. 281 ed. 2 Ribb.

2 nelicolifl fP?) 8 dromachera P 4 capit P 5 flacS P 6 bachif P 7 dionife P 9 genite Ianius Eoie Scaliger: enhia P (jsed cf. Lobeckii Aglaoph. p. 1044) 11 et

13 pbebe P 17 fedare P 18 erbaf P' 19 pfihubmf P 20 grefTio : P

Macbobivs 25

386 SAT. LIBRI VI

caprigenum trita ungulis. idem in Minotauro

taurigeno semine ortum fuisse an humano?

15decenter et his epithetis Vergilius usus est: pro sagitta uolatile ferrum et pro Romanis gentemque toga- 5 tam, quorum altero Sueius, altero Laberius usus erat. nam Sueius in libro quinto ait

uolucrumque uolatile teluni.

ac Laberius in Ephebo

licentiam ac libidinem ut tollam petis 10

togatae stirpis.

idem infra

idcirco ope nostra dilatatum est dominium togatae gentis.

VI Figuras uero, quas traxit de uetustate, si uo- 15 lentibus uobis erit, cum repentina memoria sugges- serit, enumerabo. sed nunc dicat uolo Seruius, quuc in Vergilio notauerit ab ipso figurata, 11011 a ueteribus accepta, uel ausu poetico noue quidem sed decenter usurpata. cotidie enim Romanao indoli enarrando 20 eundem uatem necesse est habeat huius adnotationis scientiam promptiorem.9 placuit uniuersis electio in reliqua suffecti, et adhortati sunt Seruium, ut quae in 2se refusa sunt adnotaret. ille sic incipit cuates iste uenerabilis uarie modo uerba modo sensus figurando 25 multum Latinitati leporis adiecit. qualia sunt haec

1 u. 644 ed. 2 Ribb. 3 u. 463 ed. 2 lUbb. 4 Aen.

Illl 72 6 ib. I 282 10 u. 42 ed. 2 Uibb. 13 u. 44 ed. 2 Ribb.

1 tnto P 3 fniffe om. P 6 fue*juf (uid. fuiase fue- uiuf) P eufuf P 7 fueiuf sie P 9 epbe>o P 10 Li- centiu P petif om. P 22 elocto P

V 16 VI 1—6 387

snpposita de matre nothos furata creauit,

ut ipsa creauerit, quos creari fecit:

tepidaque recentem caede locum,

5 cum locus recens caede noue dictus sit.

et

haec ait et socii cesserunt aequore iusso

pro eo quod iussi cesserunt.

et io caeso sparsurus sanguine flammas,

qui ex caesis uidelicet profunditur.

Vota deum primo uictor soluebat Eoo pro quae dis uota sunt.

Et me consortem nati concede sepulcro.

15 alius dixisset

et me consortem nato concede sepulcri. et illa uiam celerans per mille coloribus arcum,

id est per arcum mille colorum.

soet

hic alii spolia occisis direpta Latinis coniciunt igni

pro in igneni.

1 Aen. VII 283 8 Aen. VIIII 456 7 ib. X 444 10 ib. XI 82 12 ib. XI 4 14 ib. X 90G 18 ib. V 609 21 ib. Xr 198

6 poue, P 10 cefo fparfef P 12 inctor om. P 14 fe-

Sulchro P 16 fepulchn P 18 ua& P' 19 ap P 21 aut erepta attt dcrepta P'

26*

388 SAT. LIBRI VI

ct

corpore tela modo atque oculis uigilantibus exit.

tela exit pro uitat.

et

senior leto canentia lumina soluit, *

pro uetustate senilia.

6 Exesaeque arboris antro

pro cauerna.

et

frontem obscenam rugis arat l0

arat non nimie sed pulchre dictum.

Ter secum aerato circumfert tegmine siluam

pro iaculis.

et uir gregis pro capro.

7et illa quam pulchra sunt aquae mons, telorum w seges, ferreus iraber, ut apud Homerum

kcuvov €660 %n(bva xax&v £vs% o66a iooya$ et

dona laboratae Cereris, et w

oculisque aut pectore nocteiu

aecipit, et

uocisque ottensa resultat iniago, et n

2 Aen. V 488 5 ib. X 418 7 Gcorg. 1111 44 10 Aou. VII 417 12 ib. X 887 14 eclotf. VII 7 15 Aen. I 105. III 40. XII 284 17 II. T 57 19 Aen. VIII 181 21 ib. II I £

530 24 Georg. IIII 50

5 l&o P 7 Gxefeq. P 16 apud bomiue . | V 17 XI- TQNA P 6N6KOCCA V 22 acipit V

VI 6-io 389

pacemque per aras exquirunt, efc

paulatim abolere Sychaeum 5 incipii

saepe etiam uerba pro uerbis pulchre ponit 8

oraque corticibus sumunt horrenda cauatis,

ora pro personis,

et 10 discolor unde auri per ramos aura refulsit.

quid est enim auri aura, aut quem ad modum aura refulget? sed tamen pulchre usurpauit.

et

simili frondescit uirga mctallo:

15 quam bene usus est frondescit metallo?

et 9

nigri cum lacte ueneni. * * * * * nigro imponere nomen lactis?

et to haud aliter iustae quibus est Mezentius irae.

odio esse aliquem usitatum, irae esse inuentum Maronis est. item de duobus incipit dicere et inlO unum desinit

interea reges, ingenti mole Latinus 85 quadriiugo uehitur curru,

ut est apud Homerum

1 Aen. IIII 66 4 ib. I 720 7 Qeorg. II 887 10 Aen. YI 204 14 ib. VI 144 17 ib. IIII 614 18 ib. X 716 24 A«n. XTI 161

4 fichefi P 6 pulchre otn. P* 11 ara refulget P'

12 pulcre P 18 lacunam indicauit Ianius

390 SAT. LIBRI VI

oC de dvcj 6n6itekoi) 6 plv ovqccvov bvqvv IxAvei &%e{ji xoQV(pfj, vecpiXr} Si piv &p(pi(li(lrixev. et protinus Orsilochum et Buten, duo maxima Teucrum corpora, sed Buten auersum cuspide fixit r

et cetera.

11 Iuturnam, fateor, misero succurrere fratri suasi,

cum solitum sit dici Iuturnae suadeo

et io

urbem quam statuo, uestra est.

et

tu modo, quos in spem statues submittere gentis, praecipuum iam inde a teneris impende laborem,

pro in eos impende. 15

12facit pulcherrimas repetitiones

nam neque Parnassi uobis, iuga nam neque Pindi ulla moram fecere.

Quae uobis, quae digna, uiri, pro talibus ausis?

Yidisti quo Turnus equo, quibus ibat in armis. 20

13nec interpositiones eius otiosae sunt

si te nulla mouet tantarum gloria rerum,

at ramum hunc — aperit ramuin, qui forte latebat —

agnoscis.

1 Od. n 73 i Aon. XI 000 7 ib. XII 813 11 ib.

I 673 13 deorg. III 73 17 eclog. X 11 19 Aon. Vllll 262 20 ib. VIIU 269 22 Aon. VI 405

1 AYO P IKAN6 P 2 N60HA6 P AM4>OB6

BIK6N P 4 orfilocu P 6 auerfa P 8 fuadeo P 18 facere P

VI 11-16 391

Vt sceptraui lioc — dextra sceptrum nam forte

gerebat — numquam fronde leui.

et illa mutatio elegantissima est, ut de quo loqueba- 14 s tur; subito ad ipsam uerba conuerteret

ut bello egregias idem disiecerit urbes, Troiamque Oechaliamque et duros mille labores rege sub Eurystheo fatis Iunonis iniquae pertulerit tu nubigenas inuicte bimembres

10 et reliqua. illa uero intermissio 15

quos ego — sed motos praestat conponere fluctus

tracia est a Demosthene aXX* ipol piv — ov fiov- Aofiat 6v6%eQsg ovdsv slitstv aQ%6^isvog rov X6yovy ovrog d' ix TtsqiovGCag ipov xavqyoQSt.

15 hacc ucro quam pootica indignatio 16

pro Tuppiter ibit hic ait,

haec miseratio

o patria o rapti nequiquam ex hoste Penates!

so et illa trepidatio

ferte citi ferriun, date tela et scandite muros, hostis adest,

et conquestio

mene igitur socium tantis adiungere rebus,

1 Aen. XII 806 6 ib. VIII 290 11 ib. I 136 12 de cor. § 8 16 Aen. IIII 690 19 ib. V 632 21 ib. VIIII 87 24 ib. VIIII 199

8 henftco P 11 coponere P' 12 demofteno • AAAf- MOJ IM€NOOTOYAOrOYTOCA€ CYBOYAOI"OYAAI AYCX€P€ X05A€N0ITT€INAPX0M€N0C TOYAOrOY OYTOC A€ TT€PIOY CIAC€MOY KATHfOP€l h?c P 19 o patria om. P penetef P

392 SAT. LIBRI VI

Nise, fugis? 17quid et illa excogitatio nouorum sensuum, ut

mentitaque tela,

et et et

ferrumque armare ueneno; cultusque feros mollire colendo,

exuerint siluestrem animuni, et 10

uirgineumque alte bibit acta cruorem,

ut apud Homerum de hasta

foXcciopivr} XQobg &6cu,

18 et

pompaque degenerant sucos oblita priores, 15

et

glacie cursus frenaret aquarum, et

mixtaque ridenti colocasia fundit acantbo, et 20

est mollis flamma medullas

interea, et tacitum uiuit sub pectore uulnus, et

duro sub robore uiuit

stuppa uomens tardum funiuin, 25

19 et

saeuitque canum latratus in auras,

8 Aen. II 422 6 ib. VIIII 773 7 Georg. II 36 9 ib. II 61 11 Acn. XI 804 13 II. $ 108 15 floorg. II 6U

17 ib. IIII 136 19 oclog. IIII 20 21 Aon. 1111 m 24 ib. V 681 27 ib. V 267

7 felof P' 8 et om. P 9 filueftref animof P 19 acantha P' 24 udo fub P 26 tardii lgne P

VI 17—80 VII 1—4 393

et

caelataque amneni fundens pater Inachus urna, et

adfixae uenis, animasque in uulnera ponunt,

5 et quicquid de apibus dixit in uirorum fortium si- militudinein, ut adderet quoque mores et studia et populos et proelia, quid plura, ut etQuirites uocaret. dies me deficiet, si omnia persequi a Vergilio figurata 20 uelim sed ex his, quae dicta sunt, omnia similia diligens

lolector adnotabit.

Cum Seruius ista dissereret, Praetextatus Auie-Vll num Eustathio insusurrantem uidens equin age' inquit 'Eustathi, ucrecundiam Auieni probi adulescentis iuua, et ipse publicato nobis, quod inmurinurat.'

15 Eustathius ciam dudum' inquit cmulta de Vergilio 2

gestit interrogare Seruium, quorum enarratio respicit officium litteratoris, et tempus indulgeri optat, quo de obscuris ac dubiis sibi a doctiore fiat certior.' et Praetextatus

*° cprobo' inquit cmi Auiene, quod ea, de quibus3

ambigis, clam te esse non pateris. unde exoratus sit a nobis doctissimus doctor, ut te secum negotium habere patiatur, quia in commune proficient quae desideras audire, ne tu modo ultra cesses aperire

** Seruio uiam de Vergilio disserendi.' tunc Auienus 4 totus conuersus in Seruium cdicas uolo' inquit cdocto- rum maxime, quid sit quod cum Vergilius anxie semper diligens fuerit in uerbis pro causae merito uel atrocitate ponendis, incuriose et abiecte in his

«0 uersibus uerbum posuit

2 Aen. VII 792 4 Qeorg. UII 288 5 ib. IUI 176

13 adolefcenfif P 16 goftit ut uid. P* 24 defiderat P* 27 cum om. P

894 BAT. UBRI VI

candida succiuctam latrantibus inguina moustris Dalicbiai uexasse rates;

uexasse enim uerbum est leuis ac parui incommodi nec tam atroci casui congruens, cum repente hominea

5 a belua immanisaima rapti laniatique sint sed et aliud 6 huiuece modi deprehendi

Suis aut Euiysthea durum ati nescit Busiridis aras?

hoc enim uerbum inlaudati non est idoneum ad exprimendam sceleratissimi hominis detestatiouem, qui 10 quod homines omnium gentium imuiolare solitus fuit, non laude indignus sed detestatione exsecrationeque

6 totius humani generis dignus cst. sed nec hoc uerbum ex diligentia Vergiliana uenire mihi uidetur

per tunicam squalentem auro. is

non enim conuenit dicere auro squalentem quoniam nitori splendorique auri contraria sit squaloris inluuies.'

7 Et Seruiu8 (de uerbo uexasse ita responderi posse arbitror. uexasse graue uerbum est tractumque ab eo uidetur, quod est uehere, iu quo inest iam uis so quaedam alieni arbitrii; non enim sui potens est, qui uehitur. uexare autem, quod ex eo inclinatum est,

8ui atque motu procul dubio uastiore est. nam qui fertur et raptatur atque huc et illuc distrahitur, is uexari proprie dicitur, sicuti taxare prcssius crebrius- u que est quam tangere, unde id procul dubio iucli- natum est, et iactare multo fusius largiusque est quam iacere, unde id uerbuni traductum est, quassare

Oetiam quam quatere grauius uioleutiusque est. non igitur, quia uulgo dici solet uexatum esse, quem fumo to aut uento aut puluere, propterea debet uis uera atque

1 eclog. VI 76 7 Gcorg. III 4 15 Acd. X 814

7 eunllhea P 30 dici ut uid. corr. in dicitur in P

VII 6-14 395

natura uerbi deperire, quae a ueteribus, qui proprie atque signate locuti sunt; ita ut decuit, couseruata est* M. Catonis uerba sunt ex orationb quam de 10 Aghabis scripsit cumqueHannibal terram Italiam

slaceraret atque uexaret. uexare Italiam dixit Cato Hannibalem, quando nullum calamitatis aut saeuitiae aut immanitatis genus repperiri queat, quod in eo tempore Italia non perpessa sit M. Tulliusll quarto in Verrem quae ab isto sic spoliata at-

toque direpta ost, non ut ab hoste aliquo, qui tamen in bello religionem et consuetudinis iura retineret, sed ut a barbaris praedoni- bus uexata esse uideatur. de inlaudato autem 12 duo uidentur responderi posse. unum est eius modi:

15 nemo quisquam tam efflictis est moribus quin faciat aut dicat non numquam aliquid, quod laudari queat. unde hic antiquissimus uersus uice prouerbii cele- bratus cst

itoXXdxi y&Q xccl fiopog &vi)q (idka xccCqlov tljtsv.

20 sed enim, qui omni in re atque omui tempore laude 13 omni uacat, is inlaudatus est, isque omnium pessimus deterrimusque est, ac sicuti omnis culpae priuatio inculpatum facit, inculpatus autcm instar est absolutae uirtutis, inlaudalus quoque igitur finis cst extremae

25 malitiae. itaque Homerus non uirtutibus appeliandis 14 sed uitiis detrahendis laudare ampliter solet. hoc enim cst

rcb d' ovx Sxovtb %txi6%viv

et item illud

8 fragm. ed. lordnn p. 65, 8 8 in Verr. HII 65, 122

2 loquuti P 3 M. P 4 acheif P 5 uexar& • Ve|xare P 11 confuetudmc P' 19 nOAAAKO P 26 d&rehendif P'

28 OIK P TT€T€OOHN€ ite P

396 SAT. LIBRI VI

£v& ovx &v Pql£ovtcc ttoig 'Ayapipvovu dtov ovdh xata%t&66ovt ovd' ovx i&iXovxu y,a%e6&at.

IoEpicvrvs quoque simili modo maximam uoluptatem priuationem detractionemque omnis doloris definiuit nis uerbis 5qoq xov payi&ovg xcbv ^Sov&v navxbg s tov iXyovvxog vite£aiQe6i,g. eadem ratione idem Ver- gilius inamabilem dixit Stygiam paludem. nam sicut inlaudatum xata 6xioi\6iv laudis, ita iua-

16mabilem per amoris 6xior\6iv detestatus est. altero modo inlaudatus ita defenditur: laudare significat 10 prisca lingua nominare appellareque: sic in actionibus ciuilibus auctor laudari dicitur, quod est nominari, inlaudatus ergo est quasi inlaudabilis, id est numquam nominandus, sicuti quondam a communi consilio Asiae decretum est, uti nomen eius, qui tem- 15 plum Dianae Ephesiae incenderat nequis ullo in

17tempore nominaret, tertium restat ex his, quae reprehensa sunt, quod tunicam squalentem auro dixit. id autem significat copiam densitatemque auri in squamarum speciem intexti. squalere enini dictum 20 ab squamarum crebritute asperitntcque, quae iu

18serpentum pisciumquo coriis uisuntur. quam rem et alii et hic idem poeta locis aliquot demonstrat

cquem pellis' iuquit caenis in plumam squamis auro conserta tegebat' 25

et alio loco

iamque adeo rutilum thoraca indutus aenis horrebat squamis.

1 11. A 223 6 Georg. IIH 479 Aen. VI 438 24 Aen. XI 770 27 ib. XI 487

1 BIZONTA P 2 KATATTTU)CGON|TPOYAOYK006AON- TA P 6 M€re©OYO P HAONON P 6 YN6ZAIP60IC P 6ade ad|miratione iJe P 8 et 9 CT6P6CIN P 11 actio- nebnf P* 17 terciu P 20 fpeciem om. P 26 conferta om. P'

VII 16-19 VJII 1—8 897

Accius in Pelopidis ita scribit

eius serpentis squamae squalido auro et purpura praetextae.

quidquid igitur nimis inculcatum obsitumque aliqual9 • re erat, ut incuteret uisentibus facie noua horrorem, id squalere dicebatur. sic in corporibus incultis squamosisque alta congeries sordium squalor appel- latar, cuius signi6cationis multo assiduoque usu totum id uerbum ita contaminatum cst, ut iam squalor io de re alia nulla quam de solis inquinamentis dici coeperit.'

'Gratum mihi est* Auienus ait 'correctuni quodVIII de optimis dictis male opinabar. sed in hoc uersu uidetnr mihi deesse aliquid

15 ipse Quirinali lituo paruaque sedebat succinctus trabea.

si enim nihil deessc concediinus, restat ut iiat lituo et trabea succinctus, quod est absurdissimum quippe cum lituus sit uirga breuis in parte, qua ro-

to bustior cst, incurua, qua augures utuntur, nec uideo, qualiter lituo succinctus possit uideri/

Respondit Hernius, sic hoc dictum esse, ut plera- 2 quo dici pcr defcctioncm solcnt, ncluti cum dicitur M. Cicero homo magna eloquentia ct Roscius

sshistrio summa uenustate, non plcnum hoc utrum-

?[ue neque perfectum est, sed enim pro pleno ac per- ecto auditur. ut Vergilius alio in loco 3

uictorem Buten inmani corpore

id est corpus inmane habentem, et item alibi

2 u. 617 ed. 2 Ribb. 16 Aen. VII 187 28 ib. V 872

1 Pelopidis Oelliu8: pelopidibuf P 11 c^perit P 24 mar6 P 28 lmmani P 29 lmmane P

398 $AT. LIBRl VI

in mediam geminos inmani pondere cestus proiecit,

ac 8imiliter

domus sanie dapibusque cruentis.

4sic igitur id quoque dictnm uideri debet ipse Qui- 6 rinali lituo id est lituum Quirinalem tenens.

Juod minime mirandum foret, si ita dictum fuisset icus Quirinali lituo erat, sicuti dicimus statua grandi capite erat. et est autem et erat et fuit plerumque absunt cum elegantia sine detrimento 10

5sententiae. sed quoniam facta litui mentio est, praetermittendum non est, quod posse quaeri animad- uertimus, utrum a tuba Htuus auguralis appelletur, an tuba a lituo augurum lituus dicta sit. utrumque enim pari forma et pariter in capite incuruum est. ts

6sed si, ut quidam putant, tuba a sonitu lituus appel- lata est ex illo Homeri uersu

necesse est, ut uirga auguralis a tubae similitudine lituus uocetur. utitur auteni uocabulo isto Vergilius 20 et pro tuba, ut ibi

et lituo pugnas insignis obibat et hasta.'

7 Subiecit Auienus cmaturate fugam quid sit, parum mihi liquet. contraria eniui uidetur mihi fuga maturitati, unde quid de hoc uerbo sentieudum sit ss quaeso me doceas.'

8 Et Seruius 'Nigidivs, homo ouiuium bonarum artium disciplinis egregius mature inquit est quod neque citius neque serius sed medium quid-

1 Acn. V 401 18 11. A 125 22 Aen. I 137

1 lrauiani V cyftuf P 9 & erat om. P' U htuof P' 16 f; ficut quida | P apellata P 18 AIZZ6 P 22 pu- gnanf P 25 uerbo om. P

VIII 4-13 399

dam et temperatum est. bene atque proprie Ni- gidius. nam et in frugibus et in pomis matura dicuntur, quae neque cruda et inmitia sunt neque caduca et nimium cocta sed tempore suo temperate

5 adulta. hanc interpretationem Nigidianam diuus Au-9 gustus duobus uerbis Graecis eleganter oxprimebat. nam et dicere in sermonibus et scribere in epistults solitum ferunt GTtsvde PQaddag, per quod monebat, ut ad rem agendam simul adhiberetur et industriae

10 celeritas et tarditas diligentiae, ex quibus duobus contrariis fit maturitas. sic ergo et Vergilius inducit 10 Neptunum discessum uentis imperantem, ut et tam cito discedant, tamquam fugiant, et tamen flandi mediocritatem in regressu teneant, tamquam mature

15 id est temperate abeuntes. ueretur eniin, ne in ipso discessu classi noceant, dum raptu nimio tamquam per fugam redeunt. idem Vergilius duo isto uerball maturare et properare tamquam plane contraria scitissime separauit in his uersibus

20 frigidus agricolas siquando continet imber,

multa, forent quae mox caelo properanda sereno, maturare datur.

bene et eleganter duo istaec uerba diuisit. namquel2 in praeparatu rei rusticae pcr tempestates pluuias,

25 quoniam ex necessitate otium est, maturari potest: per serenas uero, quoniam terapus instat, properari necesse est. sane cum significandum est coactius 18 quid et festinantius factum, rectius hoc dicitur prae- mature factum quam mature: sicuti Afranivs dixit

30 in togata, cui Titvlvs nomen est

11 Aen. I 137 20 Qeorg. I 250

1 proprie] «pgenie P 3 immitia P c neq. cadunca P 7 epiftolif P 14 taqua P 16 m om. P 17 rftdeant P' 27 ngmfioardu ut uid. P' coatiuf P 28 rectiuf — 29 fac- tum om. P

400 SAT. LIBRI VI

adpetis dominatum demens praematare praecocem.

in quo uersu animaduertendum est, quod praecocem inquit, non praecoquem; est enim casus eius rectus non praecoquis sed praecox/

14 Bic Auienus rursus interrogat ccum Yergilius9 6 inquit *Aenean suum tamquam per omnia pium a contagione atrocis uisus apud inferos uindicauerit, et magis eum fecerit audire reorum gemitus quam ipsa uidere tormenta, in ipsos uero campos piorum Hcenter induxerit, cur hoc tamen uersu ostendit illi partem 10 locorum, quibus impii cohibebantur

uestibulum ante ipsum primisque in faucibus Orci?

qui enim uestibulum et fauces uidit, intra ipsam aedem iam sine dubitatione successit, aut siquid aliud de uestibuli uocabulo intellegcndum est, scire desidero.' is

15 Ad haec Seruius cpleraque sunt uocabula, quibus uulgo utimur, neque tamen liquido aduertimus, quid ea ex uera proprietate significent, sicuti est uestibulum in sermonibus celebre atque obuium uerbum, non oni- nibus tameii, qui illo facile utuntur, liquido exspec- 20 tatuni. putant eniiu uestibulum esse partem domus

1(3 priorem, quam atrium uocaut. sed C. Aelivs Gallvs, uir doctissimus, in libro de significatione ver-

BORVM, QVAE AD IVS CIVILE PERTINENT, SECVNDO

uestibulum dicit esse non in ipsis aedibus ne-25 que aedium partem sed locum ante ianuam domus uacuum, per quem de uia aditus ac- cessusque ad fores aedium sit. ipsa enim ianua 17procul a uia iiebat, area intersita, quae uacaret. quae

1 u. 335 cd. 2 Hibb. 12 Aen. VI 273

1 deniena Gellius: u&enf P 2 m quo cmr. ut uid. ex mquit in P uerfu — 3 non om. P, add. Cantabrigicnsis

4 procoquif cnrr. in jprecoquif in P C enean P 8 lpfe P 22 C. Aeliua Uallua Uronoxtius apud GeUium: caecihuf galluf P 29 fiebant P

vin 14-28 vim 1 401

porro huic uocabulo ratio sit quaeri multum solet, sed quae scripta apud idoneos auctores legi proferre in medium non pigebit. ue particula, sicuti quaedaml8 alia, tum intentionem significat tum minutionem. nam

s uetus et uehemens, alterum ab aetatis magnitudine conpositum elisumque est, alterum a nimio impetu et ui mentis instructum. uecors autem et uesanus priuationem significat sanitatis et cordis. diximus 19 autem superius, eos, qui amplas domos antiquitus

10 faciebant, locum ante ianuam uacuum relinquere solitos, qui inter fores domus et uiam medius esset. in eo loco qui dominum eius domus salutatum uene-20 rant, priusquam admitterentur, consistebant, et neque in uia stabant neque intra aedes erant. ab illo ergo

15 grandis loci consistione et quasi quadam stabulatione uestibula appellata sunt spatia, in quibus multum staretur ab aduenientibus, priusquam intromitterentur in domum. alii, conscnticntes uestibula eadem esse21 quae diximus, in sensu tamen uocabuli dissentiunt.

80 referunt enim non ad eos, qui adueniunt, sed ad illos, qui in domo commanent, quoniam illic numquam consistunt, sed solius transitus causa ad hunc locum ueniunt exeundo siue redeundo. siue igitur secundum 22 priores per augmentum siue per secundos per dimi-

ss nutionem intellegendum est, tamen uestibulum constat aream dici, quae a uia domum diuidit. fauces autem iter angustum est, per quod ad uestibulum de uia flectitur. ergo Aeneas cum uidet fauces atque uesti- 23 bulum domus impiorum, non est intra domum nec

8o contactu aedium saeuo execrabilique polluitur, sed de uia uidet loca inter uiam et aedes locata.'

fBidente8 hostiae quid essent' inquit Auie-VIni nus 'interrogaui qucndam de grammaticorum cohorte, et ille bidentes oues esse respondit, idcircoque 85 lanigeras adiectum, ut oues planius demonstrarentur.

20 non ad eof om. P

Macroeivs 26

402 SAT. LlBRl VI

2esto, inquam, oues bidentes dicantur. sed quae ratio huius in ouibus epitheti, scire, inquaui, uolo. atque ille nihil cunctatus: oues, inquit, bidentes dictae sunt quod duos tantum dentes habeant. ubi terraruni quaeso te, inquam, duos solos per naturam dentes 6 habere oues aliquando uidisti? ostentum enim hoc

3 est> et factis piaculis procurandum. tum ille permotus mihi et inritatus: quaere, inquit, ea, quae a grammatico quaerenda sunt; nam de ouium dentibus opiliones percontator. facetias nebulonis hominis risi et reli- 10 qui, sed te percontor quasi ipsius uerborum naturae conscium.'

4 Tum Seruius €de numero dentium, quem ille opinatus est, reprehendendus a me non est, cum ipse iam riseris, uerum procurandum est, ne illud oprepat, 15 quod bidentes epitheton sit ouium, cum Pomponivs, egregius Atellanarum poeta, in Gallis Transalpinis hoc scripserit

Mars, tibi uoueo facturum, si unquam rediero, bidente uerre. 20

5Pvblivs autem Niaimvs in libro, quem de extis conposuit, bidentes appellari ait non oues solas, sed omnes hostias bimas. neque tamen dixit, cur ita

6 appellentur. sed in Commentauhs ad ivs pontificivm pertinentibus legi bidennes primo dictas, D littera «5 ex superfluo, ut saepe adsolet, interiecta. sic pro reire redire dicitur et pro reamare redamare et redarguere, non rearguere. ad hiatum enim duarum

7 uocalium procurandum interponi solet d littera. ergo

19 u. 52 ed. 2 Ribb.

3 nichil P uuef P' 15 inter ^curandu et ne comparet littera quae e plena non est atd facta esse uidetur pingenduc e causa in P oprebat P' 17 atellenaru P 21 ln libro que ab §tatif magnitudine | de extif copofuit P 2G ^rei^re

{potuit esse reure) P

VIIII 8-11 403

bidennes primum dictae sunt quasi biennes, et longo usu loquendi corrupta est uox ex bidennibus in bidentes. Hyginvs tamen, qui ius pontificium non ignorauit, in qvinto libbobvm, quos de Veb- sGILIO fecit, bidentes appellari scripsit hostias, quae per aetatem duos dentes altiores habe- rent, per quos ex minore in maiorem trans- cendisse constaret aetatem/

Iterum quaerit Auienus in his uersibus 8

io frena Pelethronii Lapithae gyrosque dedere

impositi dorso atque equitem docuere sub armis insultare solo et gressus glomerare superbos

cur Vergilius equi officium equiti dederit? 'nam in- sultare solo et glomerare gressus equi constat

15 esse, non equitis.' f bene' inquit Seruius ehaec tibi 9 quaestio nata est ex incuria ueteris lectionis. nam quia sacculum nostrum ab Ennio et omni bibliotheca uetere desciuit, multa ignoramus, quae non laterent, si ueterum lectio nobis esset familiaris. omnes enim

20 antiqui scriptores ut hominem equo insidentem , ita et equum, cum portaret hominem, equitem uoca- uerunt, et equitare non hominem tantum sed equum quoque dixerunt. Ennius Hbro Annalium septimo aitlO

denique ui magna quadrupes eques atque elephanti 15 proiciunt sese.

numquid dubium est, quin equitem in hoc loco ipsum equum dixerit, cum addidisset illi epitheton qua- drupes? sic et equitare, quod uerbum e uocabaloll equitis inclinatum est et homo utens equo et equus

10 Georg. III 116 24 u. 237 Vahl. 249 Luc. Muell.

8 pontificm P 10 prel&hrony P 12 gromerare P

13 dededit* P' 15 mquid P 18 defiuit P quae] qm P 27 llli om. P epith&on P*

26*

404 SAT. LIBIU VI

sub homine gradiens dicebatur. Lucilius namque, uir adprime linguae Latinae scius, equum equitare dicit hoc uersu

nempe hunc currere equum nos atque equitare ui-

demus. 5

12ergo et apud Maronem, qui antiquae Latinitatis diligens fuit, ita intellegendum est

atque equitem docuere sub armis

id est: docuerunt equum portantem hominem

insultare solo et gressus glomerare superbos. 10

13 Subiecit Auienus

cum iam trabibus contextus acernis staret equus.

scire uellem in equi fabrica casune an ex industria hoc genus ligni nominauerit? nam licet unum pro 15 quolibet ligno ponere poeticae licentiae sit, solet tamen Vergilius temeritatem licentiae non amare, sed rationi certae in rerum uel nominum ele * * * * * *

4 inc. 69 Luc. Muell. 12 Aen. II 112

3 hoc uerfu P 4 atq. ego equitare P 9 portando P 10 p&icc^ P' 17 ratiom certe ln reru t nonnnu cle deinde uacant terlia pars uersiculi et integer uersictdus in P: secuntur

rubro colore scripta INCIIMT LlBllllDE DlVSlhJ QVESTIO- NIB; et deinde niyro Priuiif nienfif ctt. in P; retinui ea quae exhibet, quia quidquid ceteri lanii libri praebent — de P autem falsa retulit — ex illis conficta csse apparet.

LIBER SEPTIMVS

Primis niensis post epulas iam remotis et discur-I sum uariantibus poculis minutioribus Praetextatns fsolet' inquit *cibus, cum sumitur, tacitos efficere, potus loquaces. at nos et inter pocula silemus, tam-

6 quam debeat seriis uel etiam philosophicis carere tractatibus tale conuiuium'.

Et Syrnmachus cuerumne ita sentis, Vetti, ut2 philosophia conuiuiis intersit, et non tamquam cen- soria quaedam ct plus nimio uerecnnda materfamilias

10 penetralibus suis contineatur, nec misceat se Libero, cui etiam tumultus familiares sunt, cnm ipsa huius sit uerecundiae, ut strepitum non modo uerborum sed ne cogitationum quidem in sacrarium suae quietis admittat? doceat nos uel peregrina institutio et dis- 3

jf> ciplina a Parthis petita, qui solent cum concubiuis, non cum coniugibus, inire conuiuia, tamquam has et in uulgus produci et lasciuire quoque, illas non nisi domi abditas tueri deceat tectum pudorcm. an ego4 censeam procudendam philosophiam, quo rhetorica

80 uenire ars et professio popularis erubuit? Isocrates enim Graecus orator, qui uerba prius libera sub numeros ire primus coegit, cum in conuiuio a sodali- bus oraretur, ut aliquid in medium de eloquentiae suae fonte proferret, hanc ueniam deprecatus est.

7 flmachuf P uernmm P' 9 renerenda P 14 uel difciphna P 16 cgib; P' 19 r&honca P 20 Socratef P 22 pnmuf om. P 24 hac uenia P

406 SAT. LIBRI VII

quae praesens inquit locus et tempus exigit, ego non calleo, quae ego calleo, nec loco prae- senti sunt apta nec tempori/

5 Ad haec Eustathius *probo, Syinmache, proposi- tum tuuin, quo philosophiam ea quam maxiinam pu- 5 tas obseruatione ueneraris, ut tantum intra suum penetral aestimes adorandain, sed si propter hoc a conuiuiis exulabit, procul hinc facessant et alumnae eius, honestatem dico et modestiam, nec minus cum sobrietate pietatem. quam enim harum dizerim minus 10 esse uenerabilem? ita fit, ut ab huius modi coetibus relegatus matronarum talium chorus libertatem con- uiuiorum solis concubinis, id est uitiis et criminibus,

6addicat. sed absit, ut philosophia, quae in scholis suis sollicite tractat de officiis conuiualibus, ipsa 15 conuiuia reformidet, tamquam non possit rebus ad- serere, quae solet uerbis docere, aut nesciat seruare modum, cuius in omnibus humauae uitae actibus termiuos ipsu constituit ueque enim ita ad meusas iiuiilo philosophiuin, ut non se ipsu moderctur, cuius 20 disciplinu est rerum omnium moderutionem docere.

7 ut ergo inter te et Vettimn uelut urbitruli iudicutioue coupouum, aperio quidem philosophiue tricliuiorum fores, sed spoudeo sic interfuturum, ne mensuram notae sibi ac sectatoribus suis dispeusutiouis excedat'. w

8 Tuuc Furius 'quia te uuieum, Eustathi' inquit 'sectatoreni philosophiue uostra uetas tulit, oratus sis, ut modum dispensutiouis, quum dus ei conuiuunti, uobis ipse patcfucius'.

0 Et Eustuthius 'primuui hoc eam scio seruuturam, so

ut secum uestiiuet praesentiuiu iugeuia couuiuarum, et si plures peritos uel saltem amatores sui in con- uiuii societate reppererit, sermouem de se patietur

4 lufUthiuf lr fvuinisuhe P 5 philofophia mea P 1* Uiiuui uhuui P uVoouf P tO fe om. P *i uelui P 33 cdpoaaui P 30 h*nc P 31 praefenUa P

I 6-13 407

agitari, quia uelut paucae litterae mutae dispersae inter multas uocales in societatem uocis facile man- suescunt, ita rariores imperiti gaudentes consortio peritorum aut consonant, siqua possunt, aut rerum

6 talium capiuntur auditu. si uero plures ab institutione 10 disciplinae huius alieni sunt, prudentibus, qui pauciores intererunt, sanciet dissimulationem sui et patietur loquacitatem maiori parti amiciorem sociare, ne rara nobilitas a plebc tumultuosiore tnrbetur. et haec unall

to est de philosophiac uirtutibus, quia cuiu orator non aliter nisi orando probetur, philosophus non minus tacendo pro tcmpore quam loquendo philosophatur. sic ergo pauci qui aderunt doctiores in consensum rudis consortii salua et intra se quiescente ueri notione

15 migrabunt, ut omnis discordiae suspicio facessat. nec 12 rairura, si doctus faciet, quod fecit quondam Pisistra- tns Athenarum tyrannus. qui cum filiis suis rectum dando consilium non obtinuisset adsensum, atque ideo esset in simultate cum liberis, ubi hoc aemulis

to causam fuisse gaudii conperit, ex illa discordia sperantibus in domo regnantis nasci posse nouitatem, uniuersitate ciuium conuocata ait, succensuisse quidem se filiis non adquiescentibus patriae uoluntati, sed hoc sibi poslea uisum paternae aptius csse pietati, ut in

tt 8cntcntiara liberomra ipse concederet; sciret igitur ciuitas, sobolem regis cura patre concordera. hoc com- raento Rpein detraxit insidiantibus regnantis quieti. ita in omni uitac gcnerc, praecipueque in laetitia con- 13 uiuali oiune, quod uidetur absonum, in unam concordiam

so soni salua innocentia redigendum est sic Agathonis conuiuiura, quia Socrates Phaedros Pausanias et Erysimachos habuit, sic ea cena quam Callias doctissimis dedit, Charmadam dico, Antisthenen et

6 aaditu P 7 fancciet P 17 tirannuf P 20 c5p«- nt P 23 uo1un|tatif P 81 phedrof P 82 enfimachol P ea Cantabrigiensis: & P cena P

408 SAT- L1BRI Vl1

Hermogenen ceterosque his similes, uerbum nulluui 14nisi philosophuin sentit at uero Alcinoi et Didonis mensa, quasi solis apta deliciis, habuit haec Iopam illa Polyphemum cithara canentes, nec deerant apud Alcinoum saltatores uiri, et apud Didonem Bitias sic 6 hauriens merum, ut se totum superflua eius effusione prolueret. noiino siquis aut inter Phaeacas aut apud roenos sermones de sapientia erutos conuiualibus fabulis miscuisset, et gratiajn illis coetibus aptam perderet et in se risum plane iustum moueret? ergo 10

16 prima eius obseruatio erit aestimare conuiuas. deinde ubi sibi locum patere uiderit, non de ipsis profundi- tatis suae secretis inter pocula loquetur, nec nodosas et anxias sed utiles quidem, faciles tamen quaestiones

lflmouebit. nam sicut inter illos, qui exercitii genus is habent in mediis saltare conuiuiis, siquis ut se amplius uxerceat uel ad cursum uel ad pugilatum sodales lacessiuerit, quasi ineptus relegabitur ab alacritate oonsortii, sic apud mensam, quando licet, aptis philo- sonhandum est, ut crateri liquoris ad laetitiam nati *o udhiboutur nou modo Nyinpliurum sed Musuruiu quo-

17 quo uilmixtione temperies. nam si, ut fateri necesse tmt, iu omui conuentu aut tacendum est aut loquen- iluin, quaeramus, silentiumne conuiuiis an et opportunus Normo conueniat. nam si sicut apud Athenas Atticas *s Areopagitae tacentes iudicant, ita inter epulas opor- tot Mumper sileri, non est ultra quaerendum, inter uuniMus philosophundum necne sit. si uero non eruut iiiuta conuiuia, cur ubi sermo permittitur, honestus Mtirnio prohibetur, maxime cum non miuus quam so

IH duloodo uiui hilareut uerba conuiuium? nam si Homeri

1 ormogenen P 4 pohphemu P, Demodochum Came-

rnnu» 7 phycaf P 8 peonef P 9 coetibuf — 10 rifum vm l\ add. Cantabrigiensis 19 menfam om. P' 21 nlpha| rn /* «» ficut P 23 loquendu * | P 25 Na fi ut apud P fln Uooutof om. Pl

I 14-28 409

latenteni prudentiam scrnteris altius, delenimentum illud, quod Helena nino miscuit

vrpttv&i$ % &%oX6v xs xaxcbv inCkrfiov iatavzcav

non herba fuit, non ex India sucus sed narrandi 6 opportunitas, quae hospitem maeroris oblitum flexit ad gaudium. Vlixis enim praeclara facinora filio prae- 19 sente narrabat

olov xal tdd9 Iq£%6 xal hXt\ xccQteQbg ivtfQ.

ergo paternam gloriam et singula eius facta fortia

10 digerendo animum filii fecit alacriorem, et ita credita est contra maerorem uino remedium miscuisse. quid hoc, inquis, ad philosophiam? immo nihil tam cogna-20 tum sapientiae, quam locis et temporibus aptare sermones personarum quae aderunt aestimatione in

15 medium uocata. alios enim relata incitabunt exempla21 uirtutuni, alios beneficiorum, non nullos modestiae, ut et qui aliter agebant saepe auditis talibus ad emendationem uenirent. sic autem uitiis inretitos, si22 et hoc in conuiuiis exegerit loquendi ordo, feriet

20 philosophia non sentientes, ut Liber pater thyrso ferit per obliquationem circumfusae hederae latente mucrone, quia non ita profitebitur in conuiuio censorem, ut palam uitia castiget. cetcrum his obnoxii repugnabunt, 23 et talis erit conuiuii tumultus, ut sub huius modi

25 inuitati uideantur edicto

quod superest, laeti bene gestis corpora rebus procurate uiri et pugnam sperate parari,

aut ut Homerus brenius et expressius dixit

8 Od. 6 222 8 ib. o 271 26 Aen. VIIII 157

8 HTTH6N06C P ATTANTON P 5 meronf P 8 TONA

P' €TAHKAP€PO|CANIP P 11 merorg P 18 uemrent <m. P 21 latenie mncrone P 22 profitetnr P'

410 SAT. LIBRl Vn

vvv d' Iq%66&* inl dalitvov Xva ^vvdycoaev wjQi\a.

24ergo si opportunitas necessariae reprehensionis emer- serit, sic a philosopho proficiscetur, ut et tecta et efficax sit quid mirum, si feriet sapiens, ut dixi, non sentientes, cum ioterdum sic reprehendat, ut re- 5 prehensus hilaretur nec tantum fabulis suis sed in- terrogationibus quoque uim philosophiae nihil inep- 25tum loquentis ostendet? hanc ergo nullus honestus actus locusue, coetus nullus excludat, quae ita se aptat, ut ubique sic appareat necessaria, tamquam abesse 10 illam nefas fuerit'. II Et Auienus 'nouas mihi duas disciplinas uideris

inducere interrogandi uel etiam reprehendendi, ut alacritas utrimque his, ad quos sermo est, excitetur, cum dolor semper reprehensionem uel iustam sequatur, 15 unde haec, quae leuiter attigisti, fac, quaeso, enarrando planiora'.

2 Trimum' inquit Eustathius choc teneas uolo, non de ea me reprehensione dixisse, quae specicm accusationis habet, sed quae uituperationis instar est. 20 hoc Graeci tfxto/ifia uocant non minus quidem uma- rum quam aceusatio, si importuuc proferatur, sed a sapiente sic proferetur, ut dulcedine quoque non

Scareat. et ut prius tibi de interrogatione respondeam, qui uult amoenus esse consultor, ea interrogat, quae 25 sunt interrogato facilia responsu, et quae scit illum

4sedula exercitatione didicisse. gaudet enim quisquis prouocatur ad doctrinam suam in medium proferendam, quia nemo uult latere quod didicit, maxime, si scientia, quam labore quaesiuit, cum paucis illi familiaris et 90 plurimis sit incognita, ut de astronomia uel dialectica

l II. B 381

1 6PX6CO 1> YNA P 9 quae 1U fe aptat om. P

18 uel &ia om. P' 16 fequatur om. P 16 haec om. P

21 fcoina P 23 fapiente n jrferctur P

1 24-26 II 1—9 411

ceterisque similibus. tunc enim uidentur consequi fructum laboris, cum adipiscuntur occasionem publicandi, quae didicerant, sine ostentationis nota, qua caret qui non ingerit sed inuitatur ut proferat contra magnae5

s aniaritudinis est, si coram multis aliquem interroges, quod non opima scientia quaesiuit. cogitur enim aut negare se scire, quod extremum uerecundiae damnum putant, aut respondere temere et fortuito se euentui ueri falsiue committere, unde saepe nascitur inscitiae

10 proditio, et omne hoc infortunium pudoris sui imputat consulenti. nec non et qui obierunt maria et terras, 6 gaudent cum de ignoto multis uel terrarum situ uel sinu maris interrogantur, libenterque respondent et describunt modo uerbis modo radio loca, gloriosum

i6 putantes, quae ipsi uiderant aliorum oculis obicere. quid duces uel militcs? quam fortiter a se facta semper 7 dicturiunt ct tamen tacent arrogantiae metu? nonne hi, si ut haec referaut, inuitentur, mcrcedem sibi laboris aestimant persolutain, remunerationem putantes

so inter uolentes narrare, quae fecerant? adeo autem id 8 genus narrationum habet quendam gloriae saporem, ut, si inuidi uel aemuli forte praesentes sint, tales interrogationes obstrependo discutiant et alias inferendo fabulas prohibeant illa narrari, quae solent narranti

85 laudem creare. pericula quoque praeterita uel aerum- 9 nas penitus absolutas, qui euasit, ut referat gratissime prouocatur: nam qui adhuc in ipsis uel paululum detinetur, horret admonitionem et formidat relatum. id adeo Euripides expressit

so &g fjdv rot 6mftivza [i£[ivi]6&cu n6v(ov. 80 Enrip. fragm. 131 Nanck.

4 lgerit J? 7 dapnu P 18 refpendent P' 16 femper

om. P 18 ut om. F 29 id adeo] ldeo P 80 M€MN€CTAI-

(0 nONON P

412 SAT. LIBRl VII

adiecit eniin tfcodfVra, ut ostenderet, post finem malo- rum gratiam relationis incipere. et poeta uester adiciendo oliin, quid aliud nisi post emensa infor- tunia futuro tempore iuuare dicit memoriam sedati laboris 5

forsan et haec olim meminisse iuuabit.

lOnec negaueriin, esse malorum genera, quae non uult qui pertulit uel transacta meminisse nec mious iu- terrogatus offendiiur quam cum in ipsis malis fuit, ut qui carnifices expertus est et tormenta meinbro- 10 rum, aut qui infaustas pertulit orbitates, uel cui nota quondam adflicta censoria est. caue interroges, ne

lluidearis obicere. illum saepe, si potes, ud narrandum prouoca, qui recitando fauorabiliter exceptus est, uel qui libere et feliciter legationem peregit, uel qui ab 15 imperatore comiter affabiliterque susceptus est, uel siquis tota paene classe a piratis occupata seu ingenio seu uiribus solus euasit, quia uix implet desiderium

l21oquentis rerum talium uel longa narratio. iuuat, siquem dicere iusseris amici sui repentiuam felicitateui, 20 quam sponte 11011 audebat uel dicere uel tacere modo

13iactantiae modo malitiao raetu. qui uenatibus gaudet, interrogetur de siluae ambitu, de ambage lustrorum, de uenationis euentu. religiosus si adest, da illi referendi copiam, quibus obseruationibus meruerit 25 auxilia deorum, quantus illi caerimoniarum fructus, quia et hoc genus religionis existimaut, numiuum beneficia non tacere, adde quia uolunt et amicos se

14numinibus aestimari. si uero et senex praesens est, habes occasionein qua plurimum illi contulisse uidearis, 30 si eum interroges uel quae ad illum omuino non

6 Aen. I 203

13 liie P' narrattum ut uid. P' 14 fufceptuf P

22 & in m&u in ras. in P 25 meruitrit corr. in meruetrit

in P

II 10—16 III 1-8 413

pertinent est enim huic aetati loquacitas familiaris. haec sciens Horaerus quandam congeriem simul inter- 15 rogationum Nestori fecit offerri

& Ni6xoo NrjXr}iddrjy 6v dJ aXrftlg ivitiitsg, b x&g iftav 'AtQstdrjg svqvxqbCov 9Ayafidfiv(Ov; tcov MevsXaog ir\v; % oinc "Aqysog r)sv *A%auxov.

tot loquendi semina interrogando congessit ut pruritum senectutis expleret. et Vergilianus Aeneas gratum se 16 10 ad omnia praebens Euandro uarias illi narrandi occasiones ministrat. neque enim de una re aut de altera requirit sed

siogula laetus exquiritque auditque uirum monimenta priorum,

lr, et Euander consultationibus captus scitis quam multa narrauerit'.

Haec diccntem fauor omnium excepit. sed moxlll subiecit Auienus *uos omnes, qui doctorum doctissimi adestis, orauerim, ut hortatu uestro Eustathius, quae

m de scommate paulo ante dixerit, animetur aperire*. omnibusque ad hoc prouocantibus ille contexuit cpraeter categorian, quae fdyog est, et praeter2 diafioXr\v, quae delatio est, sunt alia duo apud Graecos nomina, XoidoQia et tfxftfifia, quibus nec uocabula

ss Latina repperio, nisi forte dicas loedoriam expro- brationem esse ac directam contumeliam, scomma enim paene dixerim morsum figuratum, quia saepe fraude uel urbnnitate tegitur, ut aliud sonet, aliud intellegas. nec tamen seinper ad amaritudioem pergit, 3

80 sed non numquam his, in quos iacitur, et dulce est.

4 Od. y 247 13 Aen. VIII 311

5 eectv*] €0A P cupuicpefiuv] €IPITT€C * P 'AYa^nvwv om. P 20 apenere P 22 YOC P 23 CAIABOAHN P 24 ledona & foma P 25 ledonft P

414 SAT. LIBBl VII

quod genus maxime uel sapiens uel alius urbanus exercet praecipue inter mensas et pocula, ubi facilis

4 est ad iracundiam prouocatio. nam sicut in praecipiti stantem uel leuis tactus impellit, ita uino uel infusum uel aspersum paruus quoque dolor incitat in furorem. 6 ergo cautius in conuiuio abstinendum scommate, quod

Stectam intra se habet iniuriam. tanto enim pressius haerent dicta talia quam directae loedoriae, ut hami angulosi quam directi mucrones tenacius infiguntur, maxime quia dicta huius modi risum praesentibus io mouent, quo uelut adsensus genere confirmatur iniuria.

6est autem loedoria huius modi oblitusne es, quia salsamenta uendebas? scomma autem, quod dixi- mus saepe contumeliam esse celatain, tale est ine- minimus, quando brachio te emungebas. nam 15 cum res eadem utrobique dicta sit, illud tamen loe- doria est, quod aperte obiectum exprobratuqique est,

7hoc 8Comma, quod figurate. Octauius, qui natu nobilis uidebatur, Giceroni recitanti ait non audio quae dicis. ille respondit certe solebas bene 20 foratas aures habere. hoc eo dictum quia Octa- uius Libys oriundus dicebatur, quibus mos est aurem forare.

8 In eundem Ciceronem Laberius, cum ab eo ad consessum non reciperetur, dicentem reciperem 25 te, nisi anguste sederem, ait mimus ille mordaciter atqui solebas duabus sellis sedere obicieus tanto uiro lubricum fidei. sed et quod Cicero dixit nisi anguste sederem, sconiuia fuit in C. Caesarein, qui in senatum passim tam niultos aduiittebat, ut eos 30

9 quattuordecim gradus capere non possent. tali ergo genere, quod fetum contumeliae est, abstinendum sapienti semper, ceteris in conuiuiis est.

8 iedone. P 12 l§dona P 14 contulia P 1(5 fit dicta Iit P l§dona P 22 onundo P 26 ldicente P 27 obicienf — 28 fidei om. P' 29 C •] g • P 82 f&u P

ra 4-ia 416

8unt alia scommata minus aspera, quaei eden- 10 tatae beluae morsus, ut Tullius in consulem, qui uno tantum die consulatum peregit, solent inquit esse flamines diales, modo consules diales

shabemus, et in eundem uigilantissimus est con- sul noster, qui in consulatu suo somnum non uidit, eidemque ezprobranti sibi, quod ad eum con- 8ulem non uenisset, ueniebam, inquit sed nox me conprehendit

10 Haec et talia sunt, quae plus urbanitatis, minusll

amaritudinis habent, ut sunt et illa de non nullis corporis uitiis aut parum aut nihil gignentia doloris, ut si in caluitium cuiusquam dicas uel in nasum, seu curuam erectionem seu Socraticam depressionem. haec

16 enim quanto minoris infortunii sunt, tanto leuioris doloris. contra oculorum orbitas non sine excitatione 12 commotionis obicitur, quippo Antigonus rex Theo- critum Chium, de quo iurauerat, quod ei parsurus esset, occidit propter scomma ab eodem de se dictum.

so cum enim quasi puniendus ad Antigonum raperetur, solantibus eum amicis ac spem pollicentibus, quod omni modo clementiam regis experturus esset, cum ad oculos eius uenisset, respondit ergoimpossibilem mihi dicitis spem salutis. erat autem Antigonus

S6 uno orbatus oculo. et importuna urbanitas male dicacem luce priuauit

Nec negauerim, philosophos quoque incurrisse 13 non numquam per indignationem hoc genus scom- matis. nam cum regis libertus ad nouas diuitias

so nuper erectus philosophos ad conuiuium congregasset et inridendo eorum minutulas quaestiones scire se uelle dixisset, cur ex nigra et ex alba faba pulmentum unius coloris edatur, Aridices philosophus indigne

11 et illa] fi Dul|la P 12 paru in ras. m P 17 thoo- cntu P 24 pro erat est € sequentibus euanidis his ui uid. litteris rga in P 29 ab ad P 83 edat P philofophof P'

416 SAT. LIBEI VII

ferens tu nobis inquit absoluas, cur et de albis et de nigris loris similes maculae gignantur.

14 8unt scommata, quae in superficie habent speciem

contumeliae, sed interdum non tangunt audientes, cum eadem, si obnoxio dicantur, exagitant, ut contra 6 sunt, quae speciem laudis habent, et persona audientis efficit contumeliae plena. de genere priore prius

15dicam. L. fQuintus praetor de prouincia nuper reuerterat obseruata, quod mireris Domitiani tempori- bus, praeturae maxima castitate. is cum aeger ad- io sidenti amico diceret, frigidas se habere manus, renidens ille ait atquin eas de prouincia calidas paulo ante reuocasti. risit Quintus delectatusque est quippe alienissimus a suspiciono furtorian. coutru, si hoc diceretur male sibi conscio et sua furta is

lGrecolenti, exacerbasset auditum. Critobulum famosae pulchritudinis adulescentem Socrates cum ad con- parationem formae prouocaret, iocabatur, non inridebat. certe si dicas consummatarum diuitiarum uiro tibi excito creditores tuos, aut si nimis casto gratae so tibi sunt meretrices, quia continua eas largi- tate ditasti, uterque delectabuntur scieutes, his

17 dictis suam conscientiam non grauari. sicut contra sunt, quae sub specie laudis exagitant, sicut paulo ante diuisi. nam si timidissimo dixero Achilli uel 25 Herculi conparandus es, aut famosae iniquitatis uiro ego te Aristidi in aequitate praepono, sine dubio uerba laudem sonantia ad notam uituperationis

lSsuae uterque tracturus est. eadein scommata eosdem modo iuuare modo mordere possunt pro diuersitate 30 praesentium personarum. sunt enim, quae si coram amicis obiciantur nobis, libenter audire possimus, uxore uero seu parentibus uel mugistris praescntibus dici in nos aliquod scomma nolimus, nisi forte tale

6 perfona Ianius: pfona P 7 plena lanius: plena P

8LuciufP 17adolefcentemP 18 lmdebat P 34nolumufP

III 14—28 417

sit, quod illorum censura libenter accipiat, ut siquis 19 adulescentem coram parentibus uel magistris inrideat, quod insanire possit continuis uigiliis lectionibusque nocturnis, aut uxore praesente, quod stulte faciat

5 uxorium se praebendo nec ullam elegantiam eligendo formarum. haec enim et in quos dicuntur et prae- sentes hilaritate perfundunt commendat scomma et20 condicio dicentis, si in eadem causa sit, ut si alium de paupertate pauper inrideat, si obscure natum natus

toobscure. nam Tarseus Amphias cum ex hortulano potens esset, et in amicum quasi degenerem non nulla dixisset, mox subiecit sed et nos de isdem seminibus sumus, et omnes pariter laetos fecit. illa uero scommata directa laetitia eum, in quem21

16 dicuntur, infundunt, si uirum fortera uituperes quasi salutis suao prodigum et pro aliis mori uolentcm, aut si obieceris liberali, quod res suas profundat minus flibi quam aliis coiisttlcmlo. sic ct Diogcncs Anti- sthenem Cynicum, magistrum suum, solebat ueluti

to uituperando laudare. ipse me aiebat mendicum fecit ex diuite, et pro ampla domo in dolio fecit habitare. melius autem ista dicebat, quam si diceret gratus illi sum, quia ipse mephilosophum et consummatae uirtutis uirum fecit.

sa Ergo cum unum nomen scommatis sit, diuersi22

in eo continentur effectus. ideo apud Lacedaemonios inter cetera exactae uitae instituta hoc quoque exer- citii genus a Lycurgo est institutum, ut adulescentes et scommata sine morsu dicere et ab aliis in se dicta

so perpeti discerent, ac siquis eorum in indiguationem ob tale dictum prolapsus fuisset, ulterius ei ln alterum dicere non Hcebat. cum ergo uideas, mi Auiene — 23 instituenda est enim adulescentia tua, quae ita docilis

2 adolefcentem P 2 el 9 irndeat P 8 conditio (P) 16 cnolente P 25 fcomatif fcomatif P 26 affectnf P lacedemomof P 28 hcurgo P adolefcentef P 81 ob in r«8. in P 33 adolcfcentia P

Macrobivr 27

418 SAT. LIBUi VII

est, ut discenda praecipiat — cum uideas, inquain, anceps esse omne scommatum genus, suadeo in con- uiuiis, in quibus laetitiae insidiatur ira, ab huius modi dictis facessas et magis quaestiones conuiuales uel 24proponas uel ipse dissoluas. quod genus ueteres 5 ita ludicrum non putarunt, ut et Aristoteles de ipsis aliqua couscripserit et Plutarchus et uester Apuleius, nec contemnendum sit, quod tot philosophantium curam meruit/

IIII Et Praetextatus choc quaestionum genus cum 10 senilem deceat aetatem, cur soli iuueni suadetur? quin agite, omnes qui adestis hic, apta conuiuio fabu- lemur, nec de cibatu tantum sed et siqua do natura corporum uel alia, praesente maxime Disario nostro, cuius plurimum ad hoc geuus quaestionmn poterit ars 15 et doctrina conferre, sortiamurque, si uidetur, ut per ordinem unus quisqne proponat, quam soluendam aestimat quaestionem.'

2 Hic adsensi omnes Praetextato anteloquium de-

tulerunt orantes ut, cum ipse coepisset, cetcris ex filo 20 consultationis eius iuterrogaudi constitueretur exem-

3plum. tum ille cquaero' inquit cutrum simplex au multiplex cibus digestu sit facilior, quia multos hunc, non nullos illum sectantes uidemus. et est quidem superba et contumax et uelut sui ostentatrix continentia, 25 contra amoenam se et coinem adpetentia uult uideri. cum ergo una censoria sit, coutra delicata altera, scire equidem uelim, quae seruandae aptior sit sani- tati. nec longe petendus adsertor est, cum Disarius adsit, qui quid couueniat corporibus humanis non so minus callet quam ipsa uatura fabricae huius auctor et nutrix. dicas ergo ueliin, quid de hoc quod quae- ritur medicinae ratio persuadeat/

4 cSi me' Disarius inquit caliquis ex plebe impe-

8 con|tepnendu P 12 hic] tyjc P 16 fortiamur. Quy P 20 c$piff& P 20 am^na P

III 24 IIII 1—10 419

ritorum de hac quaestione consuluisset, quia plebeia ingenia magis exemplis quam ratione capiuntur, ad- monuisse illum contentus forem institutionis pecudum, quibus cum simplex et uniformis cibus sit, multo

5 8aniores sunt corporibus hunianis, et inter ipsas illae morbis implicantur quibus, ut altiles fiant, offae con- pqtsitae et quibusdam condimentis uariae farciuntur. nec dubitaret posthac, cum aduertisset animalibus5 simplici cibo utentibus familiarem sanitatem, aegrescere

10 autem et inter illa quae saginam conposita uarietate patiuntur, quia constat id genus alimoniae non magis copia quam uarietate crudescere. fortasse illum ad-6 tentiorem exemplo altero fecissem, ut consideraret nullum umquam fuisse medicorum circa curas aegre-

15 scentium tam audacis neglegentiae, ut febrienti uarium et non simplicem cibum daret. adeo constat, quam facilis digestu sit uniformis alimonia, ut ei, uel cum infirma est natura, sufficiat. nec tertium defuisset7 exemplum, ita esse uitandam ciborum uarietatem ut

20 uaria solent uina uitari. quis enim ambigat, eum qui diuerso uino utitur, in repentinam ruere ebrietatem necdum hoc potus copia postulante? tecum autem 8 Vetti, cui 8oli perfectionem omnium disciplinarum contigit optinere, non tam exemplis quam ratione

26 tractandum est, quae et me tacente clam te esse non poterit.

Cruditates eueniunt aut qualitate suci, in quem9 cibus uertitur, si non sit aptus humori, qui corpus optinuit, aut ipsius cibi multitudine, non sufficiente

so natura ad omnia, quae congesta sunt, concoquenda. ac primura de suci qualitate uideamus. qui simpli- 10 cem cibum sumit, facile quo suco corpus eius uel grauetur uel iuuetur, usu docente cognoscit. nec enim

2 admonuiflem P 3 fore P 7 narie P 14 fecifle P' 20 uitari Ianius ex tnarg. cod. Bernensis 514: mutari (P) 28 fio ut uid. P' 81 quid ut uid. P'

27*

420 8AT. LIBRI VII

anibigit, cuius cibi qualitate posseasus sit; cuin ununi sumpserit, et ita fit, ut noxa, cuius causa depreheusa

1 1 sit, facile uitetur. qui auteni multiplici cibo alitur, diuersas patitur qualitates ez diuersitate sucorum, nec concordant humores ex materiae uarietate nascentes, s nec efficiunt liquidum purumue sanguineni, in quem iecoris ministerio uertuntur et in uenas cum tumultu suo transeunt hinc morborum scaturrigo, qui ex repuffnantium sibi humorum discordia nascuntur.

12deinde quia non omnia quae esui sunt una natura io est, non omnia simul coquuntur sed alia celerius, tardius alia, et ita fit, ut digestionum sequentiuui

lSordo turbetur. neque enim cibi, quem sumimus, una digestio est sed, ut corpus nutriat, quattuor patitur digestiones, quarum unam omnes uel ipsi quoque is hebetes sentiunt, alias occultior ratio deprehendit. quod ut omnibus liqueat, paulo altius mihi causa

Hrepetenda est. quattuor sunt in nobis uirtutes, quae administrandam alimoniam receperunt, quarum uua dicitur xa&eXxxtxijy quae deorsum trahit cibaria cou- 20 fectu mandibulis. quid enim taui crassain materiain per fuuciuiu angusta fulciret, nisi eam uis naturae

l5occultior hauriretV hausta uero ut non continuo lapsu per oiune corpus succedentibus sibi foraminibus peruium ad iinum usque descendaut, et talia, qualia 1$ ucccpta sunt, egerantur, sed salutare officium dige- stiouis cxpectent, secuudae haec cura uirtutis est, quum liraeci, quiu reteututrix est, uocant xa&exxixqv.

IGtertia, quiu cibuiu iu uliud ex alio mutat, uocatur «AAouonxi^ huic obsecuutur omnes, quia ipsa ao

17 digestionibus curut, ueutris euiiu duo sunt orificia, quorum superius orectum recipit deuoruta et in follem uontris rwomlit. hic est stoniachus, qui puterfainilias

\> huir.oiuui) nux V 11 ei\ t>«w. P 13 »»l'uuuuiul' P U quAtuoi i> ^0 KAOtAKTlKH P 24 Upui lup i* 25

tWfarufti d*ut i* 26 *ccci>Ut* ut uui P t* terUa —

$0 UVVouuum^ 04*. V 30 ol»iV^uautur i\ tu\i. C\tH:^b*itf\h<is

1111 11-23 421

dici meruit, quasi omne animal solus gubernans, nam si aegrescat, uita in ancipiti est titubante alimoniae meatu, cui natura tamquam rationis capaci uelle ac nolle contribuit. inferius uero demissum intestinis

5 adiacentibus inseritur, et inde uia est egerendis. ergo 18 in uentre fit prima digestio uirtute &XXoia>nxfj in sucum uertente quicquid acceptum est, cuius faex retrimenta sunt, quae per intestina inferiore orificio tradente labuntur, et officio quartae uirtutis, cui

10 ouioxQLuxij nomen est, procuratur egestio. ergo post- 19 quam in sucum cibus reformatur, hic iam iecoris cura succedit. est autem iecur concretus sanguis, et ideo habet natiuum calorem, quod confectum sucum uertit in sanguinem, et sicut cibum in sucum uerti prima

i6 est, ita sucum transire in sanguinem secunda digestio est. hunc calor iecoris administratum per uenarum20 fistulas in sua quaeque membra dispergit, parte quae ex digcstis frigidissima est in liencm refusa, qui ut iecur caloris ita ipse frigoris domicilium est. nam21

20 ideo omnes dexterae partes ualidiores sunt et de- biliores sinistrae, quia has regit calor uisceris sui, illae contagione frigoris sinistra optinentis hebetantur. in uenis autem et arteriis, quae sunt receptacula 22 sanguinis et spiritus, tertia fit digestio. nam accep-

25 tum sanguiuem quodam modo defaecant, et, quod in eo aquosum est, uenae in uesicam refundunt, liquidum uero purumque et altilem sanguinem singulis totius corporis membris ministrant, et ita fit ut, cum cibum solus uenter accipiat, alimonia eius dispersa per uni-

30 uersos membrorum meatus ossa quoque et medullas et ungues nutriat et capillos. et haec est quarta23 digestio, quae in singulis membris fit, dum, quod uni cuique membro datum est, ipsi membro fit nutrimen- tum. nec tamen huic totiens defaecato retrimenta

6 AAAOIGOTIKHI P 7 fex P 10 ATTO€K|KPITIKH P 17 quoq. P 26 ea P 29 accipit P'

422 SAT. LIBBI VII

sua desunt, quae; cum membra ouania in sua sunt 24sanitate, per occultos euanescunt meatus. siqua uero pars corporis aegrescat, in ipsam quasi infirmiorem ultima illa, quae diximus retrimenta, labuntur, et hinc nascuntur morborum causae, quae ^sv^ara medicis s 25 uocare raos est. si euim fuerit ultimi suci iusto uberior multitudo, hanc a se repellit pars corporis illa, quae sanior est; et sine dubio labitur in infirmam quae uires non habet repellendi, unde alieni receptio distendit locum, in quem ceciderit, et hino creantur dolores. haec 10 est ergo triplex causa uel podagrae uel cuiuslibet ex confluentia morbi id est multitudo humoris, fortitudo 26membri a se repellentis et recipientis infirmitas. cuiu igitur adseruerimus quattuor in corpore fieri digestionea, quarum altera pendet ex altera, et si praecedeus fuerit 15 impedita, nullus fit sequentis effectus, recurramus animo ad illam primam digestionem, quae in uentre conficitur, et inuenietur, quid impedimenti ex muliiformi nascatur

27 alimonia. diuersoruni enim ciborum diuersa natura est, et sunt qui celerius, sunt qui tardius digeruntur. so cum ergo prima digestio uertit in sucum, quia 11011 simul omnia accepta uertuntur, quod prius uersum est, dum alia tardius uertuntur, acescit, et hoc saepe

28 etiam eructando sentimus. alia quoque, quibus tarda digestio est, uelut ligna humida, quae urgente igne 25 fumum de se creant, sic et illa iiuuiinente igue naturae fumant, dum tardius concoquuntur, si quideni

29nec hoc sensuui eructantis euadit. cibus autem simplex 11 on habet controuersam moram, dum siinul in sim- plicem sucum uertitur, nec digestio ulla turbatur, dum 30 omnes sibi stata momentorum dimensione succedunt.

30siqui8 autem — quia uihil impatientius imperitia — rationes has dedignetur audire, aestimans, nou impe-

10 hic P' 11 ex confluentia — 12 multitudo om. P, add. Cantabr. 17 defbigeftione ut uid. P' 25 urguente P

26 lgne om. P' 29 con|trouerfia P' 31 fucceduntur P

III! 84—88 V 1—4 423

diri digestionem iiisi sola ciborum multitudine, nec uelit de qualitate tractare, hic quoque multiformis alimonia deprehenditur causa morborum. nam pulmen- 31 torum uarietas recipit uaria condimenta, quibus gula s ultra quam naturae necesse est, lacessitur et fit inde congeries, dum pruritu desiderii amplius uel certe de singulis parua libantur. hinc Socrates suadere solitus32 erat, illos cibos potusue uitandos, qui ultra sitim famemue sedandam producunt adpetentiam. denique

10 uel propter hoc edendi uarietas .repudietur, quia plena est uoluptatis, a qua seriis et studiosis cauendum est. quid enim tam contrarium quam uirtus et uoluptas? sed modum disputationi facio, ne uidear hoc ipsum, 33 in quo sumus, licet sobrium sit, tamen, quia uarium

15 est, accusare conuiuium'.

Ilaec cum Praetextato et ccteris prona adsen-V sione placuisseiit, Euangelus exclamauit 'nihil tain indignum toleratu, quam quod aures nostras Graeca lingua captiuas tenet et uerborum rotunditati adsen-

90 tiri cogimur circumuenti uolubilitate sermonis, qui ad extorquendam fidem agit in audientes tyrannum. et2 quia his loquendi labyrinthis impares nos fatemur, age, Vetti, hortemur Eustathium, ut recepta contraria disputatione quicquid pro uario cibo dici potest uelit

s5 communicare nobiscum, ut suis telis lingua uiolenta succumbat, et Graecus Graeco eripiat hunc plausum tamquam coruix cornici oculos effodiat\

Et Symmachus frem iucundam, Euangele, ama-3 rius postulasti. audere enim contra tam copiose et

so eleganter inuenta res est, quae habeat utilem uolup- tatem, sed non tamquam ingeniis insidiantes et gloriosis tractatibus inuidentes hoc debemus expetere. nec abnego, potuisse me quoque tamquam palinodiam4

1 dciboi P 9 app&entia P 19 teneat P 20 fer- mo*mf P 21 tirannu P 22 labennthifP 28 fim|machnf P locnndam P 29 audire P 80 eft om. P

424 SAT. LIBRI VII

canere. est eniin rhetorica prolusio, cominunes locos in utramuis partem inuentorum altematione tractare. sed quia facilius Graecorum inuentionibus a Graecis forte aliis relata respondent, te, Eustathi, oramus omnes, ut sensa et inuenta Disarii contrariis repel- 6 lendo in integrum restituas exauctoratum conuiuiorum leporem.'

5 Ille diu hoc a se officiuin deprecatus, ubi tot impellentium procerum, quibus obuiandum non erat, hortatui succubuit 'belluin' inquit 'duobus mihi ami- io cissimis cogor indicere, Disario et continentiae sed ab auctoritate uestra tamquam ab edicto praetoris impetrata uenia gulae patromim, quia uecesse est,

6profitebor. iu primo speciosis magis quam ueris, ut docebitur, exemplis paene nos Disarii nostri cepit 15 ingenium. ait enim pecudes simplici uti cibo et ideo expugnari difficilius earum quam hominum sanitatem.

7 sed utrumque falsum probabo. nam neque simplex est animalibus mutis alimonia, nec ab illis quam a nobis morbi remotiores. testatur unum uarietas pra- so torum, quae depascuntur, quibus herbae sunt amarae pariter et dulces, aliae sucum calidum aliae frigidum nutrientes, ut nulla culina possit tam diuersa condire,

8 quam in herbis natura uariauit. notus est omnibus Eupolis, inter elegantes habendus ueteris comoediae s5 poetas. is in fabula, quae inscribitur Alyeg^ inducit capras de cibi sui copia in haec se uerba iactautes

9 /^otfx<ffi£^', vXrjg anb 7tavxoSa7ir)gy &ari?£, tcqivov

XO{ll(QOV xs ,

28 Meinekii fragm. com. I 420

1 r&honca P 6 exautoratd P' 15 cxemphf om. V, add. Cantabr. 17 fauite P' 20 unuui] enl P 22 panter om. P' 20 (igef P 27 cipi P' 28 6AA|T6CnPI ♦ NOY (m ras. non uidetur littera fuisse sed hasta tantuni littcrae coeptae sed non perfectac) P

V 6-12 425

ict6q&ovq aitakovg a7CoxQ<&yov6ai9 xal itQog xovxoig

tidv(iakXov xvri66v x* i)<Ji 6<pdxov evadrj xal 6ptXaxa ti)v

nokvcpvklov , 5 xoxivov 6%tvov iiiMav nevxr\V) aXtav Sqvv, xixxbv

BQlXtjV

itQdpaXov Qapvov (pAdpov avft&Qixbv xi6&bv %pr\ybv

&vpa ftvpfiQav.

uideturne uobis ciborum ista siinplicitas ubi tot

10 enumerantur uel arbusta uel frutices non niinus suco diuersa quam nomine? quod autem non facilius 10 morbis homines quam pecudes occupentur, Homero teste contentus sum, qui pestilentiam refert a pecudi- bus inchoatam, quando morbus, antequam in homines

15 posset inrepere, facilius captis pecoribus incubuit. sed 1 1 et quanta sit mutis aninmlibus infirmitas uitae brouitas indicio est. quod enim eoruni, quibus notitia nobis in usu est, potest annos hominis aequare? nisi recurras forte ad ea, quae de coruis atque cornicibus

20 fabulosa dicuntur, quos tamen uidemus omnibus in- hiare cadaueribus uniuersisque seminibus iusidiari, fructus arborum persequi. nam non minus edacitatis habent, quam de longaeuitate eorum opinio fabulatur. secundum, si bene recordor, exemplum est, solere 12

t6 medicos aegris simplicem cibum offerre, non uarium, cum hunc offeratis, ut opinor, non quasi digestu faciliorem, sed quasi minus adpetendum, ut horrore uniformis alimoniae edendi desiderium lauguesceret, quasi multis concoquendis per infirmitatem non suffi-

so ciente natura. ideo siquis aegrescentium uel de ipso simplici amplius adpetat, subducitis adhuc desideranti. ideo uobis commento tali non qualitas sed modus

1 TTTOPOOYC P A . TTOYPG)rO|YCAI P toutoic tiOu- MoAAdv Bergkius: TOYTOICIN €rAAAOHN P 8 <t>AC • | KON P 4 TTOAY<t>YMON P 6 iXAav Bentleius Mus. Rhen. 1881, 326 7 • 96PIKON • KICCON • P 16 innpere P 16 maltif P

18 eft om. P 81 app&at P 32 ideo] fj adeo | P

426 SAT. LIBRI VII

13quaeritur. quod autem iu edendo sicut iu potando suades uaria uitari, habet latentis captionis insidias, quia nomine similitudinis coloratur. ceterum longe alia potus, alia ciborum ratio est. quis enim umquam edendo plurimum mente sauciatus est, quod in bibendo 6

14contingit? fartus cibo stomacho uel uentre grauatur, infiisus uino fit similis insano, opinor quia crassitudo cibi uno iu loco permanens expectat admiuistrationem digestionis, et tunc demum membris sensim confectus illabitur; potus ut natura leuior mox altum petit et 10 cerebrum, quod in uertice locatum est, ferit fumi

15calentis aspergine. et ideo uaria uina uitantur, ne res, quae ad possidendum caput repentina est, calore tam diuerso quam subito consilii sedem sauciet quod aeque in cibi uarietate metuendum nulla similitudo, 15

16ratio nulla persuadet. in illa uero disputatioue, qua digestionum ordinem sermone luculento et uario digessisti, illa omuia, quae de natura humani corporis dicta sunt, et nil nocent propositae quaestioni, et eloquenter dicta non abnego. illi soli non adsentior, 20 quod sucos uarios de ciboruui uarietate confectos dicis contrarios esse corporibus, cum corpora ipsa de cou-

17 trariis qualitatibus fabricata sint. ex calido enim et frigido, de sicco et humido constamus. cibus uero simplex sucum de se unius qualitatis emittit scimus 25 autem similibus similia nutriri. dic quaeso unde tres

18aliae qualitates corporis nutriantur? singula autem ad se similitudiuem sui rapere testis Empedocles, qui ait

&g ykvKv p\v ykvxv uccqjite, tiixqov d' iiii TtLXQOvoQovcfsv, 6%v d' i% b\v £/fy, ^e^bv 8* inoxsveto &£quq5. 50

19 te autem saepe audio Hippocratis tui uerba cum

6 ftomachu | uel uentre P 25 quahjtab; P 28 eiu-

podoclef P 29 AY|KY M6NTAYKT P *[ttI mKp6v —

H Gcpudv] om. P 30 prius 6£u] 2|Y P €B€ P b* om. P

TTOX€Y€TO P

V 13—24 427

admiratione referentem «/ ?f i]v i &v&Qco7iog, ovx &v tflyesv ilyit di, ovx 8qcc ?i/ idxi. ergo si homo non unum, nutriendus est non ex uno. nam et deus20 omnium fabricator aerem quo circumfundimur, et

6 cuius 8piramus haustu, non simplicem habere uoluit qualitatem, ut aut frigidus sit semper aut caleat, sed nec continuae siccitati nec perpetuo eum addixit hu- mori, quia una nos non poterat qualitate nutrire de permixtis quattuor fabricatos. uer ergo calidum fecit

10 et humectum, sicca est aestas et calida, autumnus siccus et frigidus, hiems humida pariter et frigida est. sic et elementa, quae sunt nostra principia, ex diuer-21 sitatibus et ipsa constant et nos nutriunt. est enim ignis calidus et siccus, aer humectus et calidus, aqua

15 similiter humecta sed frigida, terra frigida pariter et sicca. cur ergo nos ad uniforraem cibum redigis, cum nihil nec in nobis nec circa nos nec in his, de quibus sumus, uniforme sit? quod autem acescere uel non22 numquam fumare in stomacho cibum uis adsignare

so uarietati, ut credamus, pronunties oportet, aut semper eum, qui uario cibo utitur, haec pati, aut numquam illum pati, qui simplicem sumit. si uero et qui raensa fruitur copiosa, hoc uitium saepe non sentit, et qui se uno cibo adficit, saepe sustinet hoc quod

25 accusas, cur hoc uarietati et non modo edacitati ad- signas? nam et de simplici auidus noxam patitur cruditatis, et in uario moderatus digestionis commodo fruitur. at, inquies, ipsa inmoderatio ex ciborum23 uarietate nascitur titillante gula et ad sumenda plura,

soquam necesse est, prouocante. rursus ad ea, quae24 iam dixi, reuoluor, cruditates de modo, non de quali- tate prouenire. modum uero seruat, qui sui potens

1 ircpl qpuctoc dvBpdmou sect. III p. 4 ed. Fo6s (p. 20 Froben).

1 ammiratione P 2 €Ar€€N P € €ft P 8 nutri- endii P 9 pmixtof P' 11 hiempf P 16 a terra P

17 nof om. P 28 copiofa <m. P

428 SAT. LIBRI VII

est et in mensa Sicula uel Asiana, excedit impatiens, etsi solis oliuis aut olere uescatur. et tam ille copio- 8us, si moderationem tenuit, sanitatis compos est, quam insanus fit ille, cui merus eal cibus est, si hoc

25ipsum uoraciter inuaserit. postremo si in bis, quae 5 sumimus, uarietatem noxiam putas, cur potionum re- media, quae per os humanis uisceribus infunditis, ex tam contrariis ac sibi repugnantibus mixta com-

26ponitis? suco papaueris admiscetis eupliorbium, mandragoram aliasque herbas conclamati frigoris 10 pipere temperatis, sed nec menstruosis carnibus abs- tinetis, insereutes poculis testiculos castorum et uene- nata corpora uiperarum, quibus admiscetis quicquid nutrit Iudia, quicquid deuehitur herbaruin, quibus

27 Creta generosa est. cum ergo ad custodiam uitae 15 hoc faciant remedia quod cibus, si quidem illa eam reuocent, iste contineat, cur illis prouidere uarietatem

28labora8, istum squalori uniformitatis addicis? post omnia in uoluptatem censura cothurnati sermonis in- uectus es, tamquam uoluptas uirtuti semper inimica 20 sit, et non cum iu luxum spreta mcdiocritate pro- lapsa est. quid enim agit ipse seruus non edendo nisi cogente fame nec potando praeter sitim, nisi ut de utroque capiat uoluptatem? ergo uoluptas uon mox nomine ipso infamis est, sed fit modo utendi 25

29 uel honesta uel arguenda. parum est, si excusata sit, et non etiam laudetur uoluptas. nam cibus, qui cum uoluptate sumitur, desiderio tractus in uentrem reconditur patula expectatione rapientem, et dum animose fruitur, mox eum concoquit, quod non ex so aequo cibis euenit, quos nulla sui dulcedo commendat. quid ergo accusas uarietatem quasi gulae irritainen- tum, cum salus sit homiuis uigere adpetentiam, qua

3 moderatiomf P' copof P 6 reniedio P 9 eufor- bin P 11 menBtruosia Cant.: monftrofif P 12 r in caftoru in ra8. in P 16 eft om. P, add. Caut. 19 coturnati P 22 fenuf P

V »6-33 VI 1—2 429

deficiente languescit et periculo fit propior? nam30 sicut in mari gubernatores uento suo, etiam si niniius sit, contrahendo in minorem modum uela praeter- uolant et flatum, cum est maior, coercent, sopitum

Buero excitare non possunt, ita et appetentia, cum titillatur et crescit, rationis gubernaculo temperatur, si semel ceciderit, aniraal extinguitur. si ergo cibo31 uiuimus et cibum appetentia sola commendat, elabo- randum nobis est commento uarietatis, ut haec semper

19 prouocetur, cum praesto sit ratio, qua intra modera- tionis suae termiuos temperetur. memineritis tamen32 lepido me conuiuio adesse, non anxio, nec sic admitto uarietatem, ut luxum probem, ubi quaeruntur aestiuae niues et hibernae rosae et, dum magis ostentui quam

16 usui seruitur, siluarum secretum omne lustratur et peregrina maria sollicitantur. ita enim fit, ut etiam si sanitatem sumeutium mediocritas obseruata non sauciet, ij>se tamen luxus morum sit aegritudo/

llis fauorabiliter exceptis Disarius 'obsecutus es9 33

to inquit 'Eustathi, dialecticae, ego medicinae. qui uolet eligere sequenda, usum consulat, et quid sit utilius sanitati, experientia docebit.'

Post haec Flauianus fet alios quidem medicosYI idem dicentes scmpcr audiui, uinum inter calida cen-

25 sendum, sed et nunc Eustathius cum causas ebrietatis attingeret, praedicabat uini calorem. mihi autem saepe hoc mecum reputanti uisa est uini natura frigori propior quam calori, et in medium profero, quibus ad hoc aestimandum trahor, ut uestrum sit de mea

80 aestimatione iudicium. uinum, quantum mea fert2 opinio, sicut natura frigidum est, ita capax uel etiam appetens fit caloris, cum calidis fuerit admotum. nam et ferruni cuin tactu sit frigidum

4 coherceDt P 7 ceciditit P extmgmt P 12 fifc P 15 fermtur om. Pt add. Cant. 17 fanitateP 19 obfequutuf P 22 expertentia P 30 mea om. P' 31 c uel P 82 fit Cant. : -f- P

480 8AT. LIBRI VII

1>v%qbv d' £fc %aXxbv 68ov6iv>

si tamen solem pertulerit, concalescit et calor aduena natiuum frigus expellit. hoc utrum ita esse ratio Spersuadeat requirainus. uinum aut potu interioribus conciliatur aut fotu, ut superficiem curet, adhibetur. 5 cum infunditur cuti, quin frigidum sit nec medici in- fitias eunt, calidum tamen in interioribus praedi- cant; cum non tale descendat sed admixtum calidis

4 concalescat. certe respondeant uolo, cur stomacho in lassitudinem degeueranti ad inataurandas constric- 10 tione uires offerant aegrescenti uinum, nisi frigore suo lassata cogeret efc colligeret dissoluta? et cum lasso, nt diii, stomacho nihil adhibeant calidum, ne crescat ulterius lassitudo, a uini potu uon prohibent, defec-

5 tum in robur hac curatioue mutantes. dabo aliud 15 indicium accidentis uino quam ingeniti caloris. nam siquis aconitum nesciens hauserit, non nego haustu enm meri plurimi solere curari. infusum enim uis- ceribus trahit ad se calorem et ueneno frigido quasi calidum iam repugnat. si uero aconitum ipsum cum 10 uino tritum potui datum sit, haurientem nulla curatio

6a morte defendit. tunc eiritn uinum natura frigidum admixtione sui frigus auxit ueueni, nec in interiori- bus iam calescit, quia non liberuin sed admixtum alii,

7 immo in aliud uersum descendit in uiscera. sed et 25 sudore nimio uel laxato uentre defessis uinum inge- runt, ut in utroque morbo constringat meatus. in- somnem medici frigidis oblinunt modo papaueris suco, modo mandragora uel similibus, in quibus est et uinum, nam uino somnus reduci solet, quod non nisi so

8 ingeniti frigoris testimonium est. deinde omnia calida

1 II. 6 76

2 concalefax P adoenatiau P 6 mficiaf P 9 re- fpondeat P' 10 latitudine P (laxitudinem — lazata BenU Uius Mus. Bhen. 1881, 326) 80 reducit P

VI 8-14 431

Venerem prouocant et semen excitant et generationi fauent, hausto autem mero plurimo fiunt uiri ad coitum pigriores, sed nec idoneum conceptioni serunt, quia uini nimietas ut frigidi facit semen exile uel

5 debile. hoc uero uel manifestissimam aestimationis 9 meae habet adsertionem, quod quaecumque nimium algentibus, eadem contingunt ebriis. fiunt enim tre- muli graues pallidi et saltu tumultuantis spiritus artus suos et membra quatinntur. idem corporis torpor

io ambobus, eadem linguae titubatio. multis autem et morbus ille, quem %aq&Xv6iv Graeci uocant, sic nimio uino ut multo algore contingii respicite etiam, quae 10 genera curationis adhibeantur ebriis. nonne cubare sub multis operimentis iubentur, ut exstinctus calor

i5 refoueatur? non et ad calida lauacra ducuntur? non illis unctionum tepore calor corporis excitatur? post-11 remo qui flunt crebro ebrii, cito senescunt, alii ante tempus conpetentis aetatis uel caluitio uel canitie insigniuntur, quae non nisi inopia caloris eueniunt.

20 quid aceto frigidius, quod culpatum uinum est? soluni 12 enim hoc ex oinnibus humoribus crescentem flammam uiolentcr extinguit, dum pcr frigus °suura calorem uincit elementi. nec hoc praetereo, quod ex fructibus 13 arborum illi sunt frigidiores, quorum sucus imitatur

*» uini sa])orem, ut mala seu simplicia seu granata uel cydonia, qnae cotouia uocat Cato.

Haec ideo dixerira, quod me saepe mouit et 14 exercuit mecum disputantem, quia in medium pro- ferre uolui, quid de uino aestimauerim sentiendum.

so ceterum consultatiouem mihi debitam non omitto. te enim, Disari, conuenio, ut quod quaerendum mihi

26 Cato de re rust. 7, 8

3 ldonei conceptiomf erunt P 4 fngida P 11 TTAPA- AICIN P 16 ad oro. P 26 ut mala om. P 26 cydonia Veneta: citoma P

432 SAT. LIBRI Vn

15occurrit absoluas. legisse apud philosophuw Grae- cum memini — ni fallor, ille Aristoteles fuit iu libro quem de bbbibtatb conposuit — mulieres raro in ebrietatem cadere, crebro senes, nec causam uel huius frequentiae uel illius raritatis adiecit. et quia s ad naturam corporum tota haec quaestio pertinet, quam nosse et industriae tuae et professionis officium est» uolo te causas rei, quam ille sententiae loco dixit, si tamen philosopho adsentiris, aperire'.

16 Tum ille 'recte et hoc Aristoteles ut cetera, nec 10 poasum non adsentiri uiro, cuius inuentis nec ipsa natura diesentit mulieres, inquit, raro ebriantur, crebro senes. rationis plena gemina ista sententia et altera pendet ex altera. uam cum didiceriiuus quid mulierea ab ebrietate defendat, iam tenemus quid 15 senes ad hoc frequenter impellat. contrariam enim sortita naturam sunt muliebre corpus et corpus senile.

17 mulier humectissimo est corpore. docet hoc et leuitas cutis et splendor, docent praecipue adsiduae purga- tiones superfluo exonerantes corpus humore. cum 20 ergo epotum uinum iu tam largum ceciderit hunio- rem, uim suani perdit et fit dilutius, nec facile cerebri

18sedem ferit fortitudine eius extiiicta. sed et haec ratio iuuat sententiae ueritatem, quod muliebre corpus crebris purgationibus deputatum pluribus consertum 25 est foraminibus, ut pateat in meatus et uias praebeat humori iu egestionis exitum confluenti, per haec fora-

lOmina uapor uiui celeriter euanescit. contra seuibus siccum corpus est, quod probat asperitas et squalor cutis. unde et haec aetas ad fiexuni fit difficilior, so quod est indicium siccitatis. intra hos uinum nec patitur contrarietatem repugnantis humoris, et integra ui sua adhaerct corpori arido, et mox loca tenet, quae

2 fr. 94 Ariat. pseud. Rosii

2 memooi ly 16 quid ita pletie scriptum in P 20 ex- honeranter P 28 fortitudoino P' Sc oin. P'

VI 16-21 VII 1—6 433

sapere homini ministrant. dnra qnoque esse sennm20 corpora nulla dubitatio est, et ideo ipsi etiam natu- rales meatus in membris dnrioribus obserantur, et hausto uino exhalatio nulla contingit, sed totum ad

5 ipsani sedem mentis ascendit. hinc fit; ut et sani 21 senes malis ebriorum laborent, tremore membrorum, linguae titubantia, abundantia loquendi, iracundiae concitatione, quibus tam subiacent iunenes ebrii quam senes sobrii. si ergo leuem pertulerint impnlsum uini,

10 non accipiunt haec niala, sed incitant, qnibus aetatis ratione iam capti sunt.'

Probata omnibns Disarii disputatione subiecitVH Symmachus fut spectata est tota ratio, quam de muliebris ebrietatis raritate Disarius inuenit, ita unum

15 ab eo praetermissum est, nimio frigore, quod in earum corpore est, frigescere haustum uinum et ita debili- tari, ut uis eius, quae elanguit, nullum possit caiorem, de quo nascitur ebrietas, excitare.'

Ad haec Horus etu uero, Syminache, frustra opi- 2

tonaris, frigidam esse mulierum naturam, quam ego calidiorem uirili, si tibi uolenti erit, facile probabo. humor naturalis in corpore, quando aetas transit3 pueritiam, fit dnrior et acuitur in pilos. ideo tunc et pubes et genae et aliae partes corporis uestiuntur.

t5 sed in mnliebri corpore hunc humorem calore siccante fit inopia pilorum, et ideo in corpore sexus huius manet continuus splendor et lenitas. est et hoc in4 illis indicium caloris, abundantia sangninis cuius natura feruor est, qui ne urat corpus, si insidat, crebra pur-

80 gatione subtrahitur. quis ergo dicat frigidas, quas nemo potest negare plenas caloris, qnia sanguine plenae sunt? deinde licet urendi corpora defunctorum 5 nsus nostro saeculo nullns sit, lectio tamen docet eo tempore qno igni dari honor mortuis habebatur, si-

85 qnando usu uenisset, ut plura corpora simul incende-

19 flmache P 28 habundantia P Maorobxti 28

484 SAT. LIBUI VII

rentur, solitos fuisse funerum niinistros deuis uirorum corporibua adicere singula muliebria, et unius adiutu, quasi natura flainmei et ideo celeriter ardentis, cetera

6nagrabant. ita nec ueteribus calor mulieruui babe- batur incognitus. nec hoc tacebo, quod, cum calor 5 semper generationis causa fit, feminae ideo celerius quam pueri tiunt idoneae ad generandum, quia calent amplius. nam et secundum iura publica duodecimus aunus in femina et quartus decimus in puero definit

7pubertatis aetatem. quid plura? nonne uidemus mu- 10 lieres quando nimium frigus est, mediocri ueste con- tentas nec ita operimentis plurimis inuolutas, ut uiri solent, scilicet naturali calore coutra frigus, quod aer ingerit, repugnaute?'

8 Ad haec renidens Symmachus cbene' iuquit *Horus 15 noster temptat uideri orator ex Cynico, qui in contra- rium uertit sensus, quibus potest muliebris corporis frigus probari. nam quod pilis ut uiri non obsideutur, inopia caloris est. calor est enim qui pilos creat, unde et eunuchis desunt, quorum naturam nullus 20 negauerit frigidiorem uiris, eed et in corpore humano illae partes maxime uestiuntur quibus amplius inest caloris. leue autem est mulierum corpus quasi natu- rali frigore densetum, comitatur enim algorem densi- tas, leuitas densitatem. quod uero saepe purgantur, 25 non multi sed uitiosi humoris indicium est. indi- gestum est enim et crudum, quod egeritur, et quasi infirmum effiuit, nec habet sedem, sed natura quasi

9noxium et magis frigidum pellitur. quod maxime probatur, quia mulieribus, cum purgantur, etiam algere 30 contiogit, unde intellegitur frigidum esse, quod effluit, et ideo in uiuo corpore non manere quasi iuopia 10 caloris extinctum. quod muliebre corpus iuuabat ardentes uiros, non caloris erat sed piuguis carnis et oleo similis, quod non in illis contingeret ex calore. 35

6 celenuf om. P 15 flmachuf P 23 lene P'

VII 6-16 435

quod cito admonentur generationis, non nimii calorisll sed naturae infirmioris est, ut exilia poma celerius maturescunt robusta serius. sed si uis intellegere in generatione ueram rationem caloris, considera uiros 6 longe diutius perseuerare in generando quam mulieres in pariendo, et hoc tibi sit indubitata probatio in utroque sexu uel frigoris uel caloris. nam uis eadem in frigidiore corpore celerius extinguitur, in calidiore diutius perseuerat. quod frigus aeris tolerabilius uirisl2

io ferunt, facit hoc suum frigus, similibus enim similia gaudent. ideo ne corpus earum frigus horreat, facit consuetudo naturae, quam sortitae sunt frigidiorem.

Sed de his singuli, ut uolent, iudicent. ego uero 13 ad sortem uenio consulendi; et quod scitu dignum

i5 aestinio, ab eodem Disario quaero et mihi usque ad affectum nimium amico et cum in ceteris tum in his optime docto. nuper in Tusculano meo fui, cum 14 uindemiales fructus pro annua sollemnitate legerentur. erat uidere permixtos rusticis seruos haurire uel de

20 expresso uel de sponte fluente mustum nec tamen ebrietate capi. quod in illis praecipue admirabar, quos impelli ad insaniam paruo uino noueram. quaero, quae ratio de musto ebrietatem aut tardam iieri faciat aut millain?'

25 Ad haec Disarius *omne, quod dulce est, citolo

satiat, nec diuturnam desiderii sui fidem tenet, sed in locum satietatis succedit horror. in musto autem sola dulcedo est, suauitas nulla. nam uinum cum in infantia est, dulce, cum pubescit, magis suaue quam dulce est. esse autem harum duarum rerum distan- 16

»o tiam certe Homerus testis est, qui ait

yiikixi yXvxiQW xal i\dii otvo). 82 Od. u 60

11 nec P 16 gftemo P' 10 ninnu om. P' 18 fol- lepmtate P 22 parna P' 80 diftantift prartcr di in ras. in P 31 homernl P' 82 M6AITIAY (scqiwntur K€P(0l) in ras. in P

28*

430 SAT. LIBRI VII

uocauit enim mel dulce et uinum suaue. mustum igitur cum necdum suaue est sed tantum modo dulce, horrore quodam tantum sumi de se non patitur,

I7quantum sufficiat ebrietati. addo aliud, naturali ra- tione ebrietati dulcedinem repugnare adeo, ut medici 5 eos, qui usque ad periculum distenduntur uiuo plu- rimo; cogant uomere et post uomitum contra fumum uini, qui remansit in uenis, panem oiferunt melle inlitum et ita bominem ab ebrietatis malo dulcedo defendit. ideo ergo non inebriat mustum, in quo est 10

18 sola dulcedo. sed et hoc de idonea ratione descendit, quod mustum graue est, et flatus et aquae permixtione et pondere suo cito in intestina delabitur ac profluit nec mauet in locis obnoxiis ebrietati, delapsum uero relinquit sine dubio in homine ambas qualitates 15 naturae suae, quarum altera in flatu, altera in aquae

19substantia est. sed flatus quidem quasi aeque ponde- rosus in ima delabitur, aquae uero qualitas non solum ipsa non impellit in insaniam, sed et, siqua uinalis fortitudo in homine resedit, hanc diluit et expellit. *o

20inesse autem aquam musto uel hinc docetur, quod, cum in uetustateui procedit, fit mensura minus sed acrius fortitudine, quia exhalata aqua, qua molliebatur, remanet uini sola natura cuin fortitudine sua libera, nulla diluti humoris permixtione niollita.' 25

VIII Post haec Albinus Purius cego quoque pro uirili portione Disarium nostrum inexercitum non relinquo. dicas quaeso, quae causa difficile digestu facit isiciuin, quod ab insectione insicium dictum amissione N litterae postea quod nunc habet nomen obtinuit, cum 30 multum in eo digestionem futuram iuuerit tritura tam diligens, et quicquid graue erat carnis absuni- pserit, con8ummationemque eius multa ex parte con- fecerit/

18 cito om. P 23 exnlata P 24 fui P 82 affu- pfent P

VII 17-20 VIII 1-7 437

Et Disarius einde hoc genus cibi difficile dige-2 ritur, unde putas, ei digestionem ante prouisam. leuitas enim, quam tritura praestat, facit, ut innatet udo cibo, quem in medio uentris inuenerit, nec ad-

5 haereat cuti uentris, de cuius calore digestio promo- uetur. sic et mox tritum atque formatum cum in3 aquam coicitur, natat. ex quo intellegitur, quod idem faciens in uentris humore subducit se digestionis necessitati, et tam sero illic coqnitur, quam tardius

10 conficiuntur quae uaporc aquae quam quae igne sol- uuutur. deinde dum instantius teritur, multus ei flatus inuoluitur, qui prius in uentre consumendus est, ut tum demum conficiatur, quod remansit de carne iam liberum.'

15 fHoc quoque scire aueo' Furius inquit equae4

faciat caiisa, non nullos carnes ualidiores facilius digerere quam tenues? nam cum cito coquant offas bubulas, in asperis piscibus concoquendis laborant.' cin his' Disarius ait 'huius rei auctor est nimia in5

tohomine uis caloris: quae si idoneam materiem susci- pit, libere suscipitur, libere congreditur, et cito eam in concertatione consumit, leuem modo praeterit ut latentem, modo in cinerem potius quam in sucum uertit ut ingentia robora in carbonum frusta lucentia

25 igne uertuntur, paleae si in ignem ceciderint, mox solum de eis cinerem restat uideri. habes et hoc6 exemplum non dissonum quod potentior mola am- pliora grana confringit, integra illa, quae sunt rainu- tiora, transmittit: uento nimio abies aut quercus

so auellitur, cannam nulla facile frangit procella.'

Cumque Furius delectatus enarrantis ingenio plura 7 uellet interrogare, Caecina se Albinus obiecit *mihi quoque desiderium est habendi paulisper negotii cum

4 udo ont. P 6 caloro P' 6 firraatn P 10 con- ficilur P 13 de carne om. P 20 horaimf P 24 car- bone fruflra P 28 grana confrmgit m ras. in P

438 SAT. LIBRI VII

tam facunda Disarii doctriua. dic, oro te, quae facit causa, ut siuapi et piper, si adposita cuti fuerint, uulnus excitent et loca perforent, deuorata uero nullam 8uentris corpori inferant laesionem?' et Disarius 'species' inquit *et acres et calidae superficiem, cui 6 adponuntur, exulcerant, quia iutegra uirtute sua siue alterius rei admixtioue utuutur ad noxam, sed si iu uentrem receptae sint, soluitur uis earum ueutralis humoris alluuione, qua fiunt dilutiores, deinde prius uertuntur in sucum uentris calore, quam ut iutegrae 10 possint nocere/ 9 Caeciua subiecit cdum de calore loquimur, ad-

moneor rei, quaui seiuper quaesitu dignam putaui, cur in Aegypto, quae regiouum uliarum calidissiuia est, uinum non calida sed paene dixerim frigida uir- 15

lOtute nascatur?' ad hoc Disarius cusu tibi Albine compertum est, aquas, quae uel de altis puteis uel de fontibus hauriuntur, fumare hieme, aestate frige- scere. quod fit non alia de causa, nisi quod aere qui nobis circumfusus est propter teinporis rationem su calente frigus iu terrarum ima detnergitur et aquas iuficit, quarum in iiuo est scaturrigo, et coutra, cuin aer hiemem praefert, calor in inferiora domergens

llaquis in iuio nascentibus dat uaporem. quod ergo ubique alternatur uarietate temporis, hoc iu Aegypto 25 semper est, cuius aer semper est in calore. frigus enim ima petens uitium radicibus iuuoluitur et taleni dat qualitatem suco inde uascenti. ideo regionis calidae uiua calore caruerunt.'

12 cTractatus noster' Albinus inquit csemel iugres- uo

sus calorem non facile alio digreditur. dicas ergo uolo, cur qui in aquam descendit calidam, si se non mouerit, mittus uritur, sed si agitatu suo aquaiu mo-

8 excitant ly G adponentur ly mtegi^ P 7 ulte- nuf P 8 recepta eft P 10 mte^gra P 14 et 25 egipto P 17 copertu P qu§ de P 26 cuiuf aer feinper eft om. P 31 mgreditur P

VIII 8-16 VIIU 1—4 439

•

uerit, maiorem seutit calorem, et totiens aqua urit amplius, quotiens nouus ei motus accesserit?' etl3 Disarius *calida' inquit 'quae adhaeserit nostro cor- pori, mox praebet tactum sui mansuetiorem, uel quia

5 cuti adsueuit, uel quia frigus accepit a nobis, motus uero aquam nouam semper ac nouam corpori applicat, et cessante adsuetudine, de qua paulo ante diximus, semper nouitas auget sensura caloris.'

cCur ergo' Albinus inquit 'cum aer calidus aestate 14

10 flabro niouetur, non calorem sed frigus adquirit? eadem enim ratione et in hoc feruorem deberet motus augere.' cnon eadem ratio' Disarius inquit *in aquael5 et aeris calore. illa enim corporis solidioris est, et crassa materies cum niouetur, integra ui sua super-

lsficiein, cui adraouetur, inuadit, aer motu in uentum soluitur et liquidior se factus agitatu flatus efficitur; porro, nt flatns illud reraouet, quod circumfusum nobi8 crat, crat nulcm circa nos calor, rcmoto igitur per flatum calore restat, ut aduenam sensuni frigoris

20 praestet agitatus.'

Iuterpellat Euangelus pergentem consuHationemVIIII et eexercebo' inqnit ^Disarium nostrum, si tamen minutis illis suis ct rorantibus responsionibus satis- faciet consulenti. dic, Disari, cur qui ita se uertunt,2

26 ut saepe in orbem rotentur et uertiginem capitis et obscuritatem patiuntur oculorum, postremo, si per- seuerauerint, ruunt, cuui nullus alius motus corporis hanc ingerat necessitatem?'

Ad haec Disarius *septem' inquit ccorporei3

30 motus sunt. aut enim accedit priorsum aut retror- sum recedit, aut in dexteram laeuamue diuertitur, aut sursum promouet, aut deorsum aut orbiculatim rota- tur. ex his septem motibus unus tantum in diuinis4 corporibus inuenitur, sphaeralem dico, quo mouetur

6 corpora P 38 *unaf P 84 fpelalaS corr. in fpe- ralaS in P

440 BAT. LIBRI VII

caelum, quo sidera, quo cetera niouentur elementa. terrenis animalibus illi sex praecipue familiares sunt, sed non numquam adhibetur et septimus. sed sex illi ut directi ita et innoxii, septimus id est qui gyros efficit, crebro conuersu turbat et humoribus capitis 5 inuoluit spiranientum, quod animam cerebro quasi

5omnes corporis sensus gubernanti ministrat hoc est autem spiramentum, quod ambiens cerebrum singulis sensibus uim suaui praestat, hoc est quod neruis et musculis corporis fortitudinem praebet. ergo uerti- 10 gine turbatum et simul agitatis humoribus oppressum languescit et ministerium suum deserit. inde fit his, qui raptantur in gyros, hebetior auditus, uisus ob-

6scurior. postremo neruis et musculis nullam ab eo uirtutem quasi deficiente sumentibus totum corpus, 15 quod his sustinetur et in robur erigitur, desertum iam

7fulcimentis suis labitur in ruinam. sed contra haec omnia consuetudo, quam secundam naturam pronuutia- uit usus, illos iuuat, qui in tali motu saepe uersantur. spiramentum enim cerebri, quod paulo ante diximus, uo adsuetum rei iani non sibi nouac non pauescit hunc motum nec ministeria sua deserit. ideo consuetis etiam iste agitatus innoxius est/

8 Et Euangelus 'inretitum te iain, Disari, teneo,

et si uere opinor, nusquam hodie effugies. et alios uo enim in arte tibi socios et ipsum te audiui saepe dicentem, cerebro non inesse sensum, sed ut ossa, ut dentes, ut capillos, ita et cerebrum esse sine sensu. uerumne est, haec uos dicere solitos, an ut falsum

9refelles?> 'ueruin' ait ille. cecce iam clausus es. 30 ut enim concedam tibi, praeter capillos in homine aliquid esse sine sensu, quod non facile persuasu est, tamen cur sensus omnes paulo ante dixisti a cerebro

4 girof P 9 fenfuf P 11 agitatif bunionbuf om. V 18 girof P 14 ab eo] babet P 18 fecunduin (bcdm $c.ri}>- tuni) P 24 et Euangeluf add. cod. Bernensis, om. P 30 eft P'

VIIII 5-15 441

ministrari, cum cerebro non inesse sensuru ipse fate- aris? potestne excusare huius contrarietatis ausum uel uestri oris nota uolubilitas?'

Et Disarius renidens 'retia, quibus me inuolutum 10

5 tenes, nimis rara sunt, nimis patula: ecce me, Euan- gcle, sino nisu inde excniptum uidebis. opus naturae 1 1 est, ut sensum uel nimium sicca uel nimium humecta non capiant. ossa dentes cum unguibus et capillis nimia siccitate ita denseta sunt, ut penetrabilia non

10 sint effectui animae, qui sensum ministrat: adeps medulla et cerebrum ita in humore atque mollitie sunt, ut eundem effectum animae, quem siccitas illa non recipit, mollities ista non teneat. ideo tam 12 dentibus unguibus ossibus et capillis quam adipi

16 medullis et cerebro sensus inesse non potuit. et sicut sectio capillorum nihil doloris ingerit, ita si secetur uel dens uel os seu adeps seu cerebrum seu rnedulla, aberit omnis sensus doloris. sed uidemus, inquies, 13 tormentis adfici, quibus secantur ossa, torqueri homi-

so nes et dolore dentium. hoc uerum esse quis abneget? sed ut os secetur, omentum, quod impositum est ossi. cruciatum, dum sectionem patitur, importat. quod cum medici manus transit, os iam cum medulla quam continct habet iudolcntiam sectionis similem capillo-

25 rum. et cum dentium dolor est, non os dentis in sensu est, sed caro, quae continet dentem. nam et 14 unguis, quantus extra carnem crescendo pergit sine sensu secatur, qui carni adhaeret iam facit, si sece- tur, dolorem non suo sed sedis suae corpore. sicut

so capillus, dum superior secatur, nescit dolorem, si auellatur, sensum accipit a carne, quam deserit. et cerebrum, quod tactu sui hominem uel torquet uel frequenter interimit, non suo sensu sed uestitus sui, id est omenti, hunc importat dolorem. ergo diximus, 15

85 quae in homine sine sensu sint, et quae hoc causa

14 qua om. P 24 babent P

442 SAT. LIBRI VII

faciat, indicatuin est. reliqua pars debiti mei de eo est, cur cerebrum, cum sensum non habeat, sensus gubernet. sed de hoc quoque temptabo, si potero,

16esse soluendo. sensus de quibus loquimur, quinque sunt: uisus auditus odoratus gustus et tactus. hi aut 6 corporei sunt aut circa corpus solisque sunt caducis corporibus familiares. nulli enim diuino corpori sensus inest, anima uero omni corpore, uel si diuinum sit, ipsa diuinior est. ergo si dignitas diuinorum cor- porum sensum dedignatur quasi aptum caducis, multo 10 magis anima maioris est maiestatis, quam ut sensu

17 egeat ut autem homo constet et uiuum animal sit, anima praestat, quae corpus inluminat. porro inlumi- nat inhabitando et habitatio eius in cerebro est. sphaeralis enim natura et ad nos ueniens de alto i6 partem in homine et altam et sphaeralem tenuit et quae sensu careat, qui non est animae necessarius.

18sed quia necessarius animali est, locat in cauernis cerebri spiramentum de effectibus suis: cuius spira- menti natura haec est, ut sensus et iugerat et guber- so

19net. de his ergo cauernis, quas uentres cerebri nostra uocauit antiquitas, nascuntur neruorum septem 6v£v- yCai. cui rei nomen, quod ipse uoles, Latinum facito. nos enim 6v%vyCav neruorum uocamus; cum bini nerui

20pariter emergunt et in locum ccrtuin desinunt. scptem 25 ergo neruorum tivtpyCai, de cerebri uentre nascentes uicem implent fjstularum, spiramentum sensiiicum ad sua quaeque loca naturali lege ducentes, ut sensum uicinis et longe positis membris animalis infundant.

21 prima igitur 6v%vyCa neruorum talium petit oculos et *> dat illis agnitionem specierum et discretionem colo- rum, secunda in aures diftunditur, per quam eis in- nascitur notitia sonorum, tertia naribus inseritur, uim

11 mageilatif P 12 uiuum] unum P 13 bis illuraiuat P

16 fperahf P emui om. P 1G fperale P 18 fud quia

necefTanuf om. P 22 ct 20 CYZiriAI P 24 CYZITTAN P 30 et 443, 7 CYZIHA P 33 mfenatur P

VIIII 16-27 443

ministrans odorandi, quarta palatum tenet, quo de gustatibus iudicatur, quinta ui sua omne corpus im- plet; omnis enim pars corporis mollia et aspera, frigida et calida discernit. sexta de cerebro means22

5 8tomachum petit, cui maxime sensus est necessarius, ut quae desunt adpetat, superflua respuat et in homine sobrio se ipse moderetur. septima 6v%vyta neruorum infundit sensum spinali medullae, quae hoc est animali, quod est naui carina, et adeo usu aut

io dignitate praecipua est, ut longum cerebrum a medicis sit uocata. ex hac denique ut ex cerebro diuersi23 nascuntur meatus, uirtutem tribus animae propositis ministrantes. tria sunt enim, quae ex animae pro- uidentia accipit corpus animalis: ut uiuat, ut decore

15 uiuat, et ut immortalitas illi successione quaeratur. lris tribus propositis, ut dixi, animae per spinalem24 medullam praebetur effectus. nam cordi et iecori et spiraudi ministeriis, quae omnia ad uiuendum per- tinent, uires de spinalibus, quos dixi, meatibus mi-

w nistrantur. neruis etiam manuum pedum aliarumue partium, per quas decore uiuitur, uirtus inde praesta- tur, et ut ex his successio procuretur, nerui ex eadem spinali medulla pudendis et matrici, ut suum opus impleant, ministrantur. ita nulla in homine pars cor- 25

25 poris sine spiraniento, quod in uentre cerebri locatum est, et sine spinalis medullae beneficio constat. sic orgo fit, ut, cum ipsum cerebrum sensu careat, sen- sus tamen a cerebro in omne corpus proficiscatur/

*Euge Graeculus noster' Euangelus ait *tam26

80 plane nobis ostendit res opertu naturae tectas, ut quicquid sermo descripsit, oculis uidere uideamur. sed Eustathio iam cedo, cui praeripui consu!endi27 locum.' Eustathius 'niodo uel uir omnium disertissi-

6 app&at P 16 «pcqueraa • (q corr. ut uid. cx u) P

19 quosj quod P 22 ex hif om. P 23 fpinali om. P'

24 nullfi P' 25 c ln P 29 gre|culuf P 31 uidere] uide * * P

444 SAT. LIBRI VII

mu8 Eusebius, uel quicunque uolent alii, ad exercitium consultationis accedant, nos postea liberiore otio con- grediemur.'

X *Ergo' ait Eusebius 'habendus mihi serrao est,

Disari, tecum de aetate, cuius ianuam iam paene 5 ambo pulsamus. Homerus cum senes nofaoxQotd- tpovg uocat, quaero, utrum ex parte poetico more totum caput significare uelit, an ex aliqua ratione

2cano8 huic praecipue parti capitis adsignet?' et Disarius *et hoc diuinus ille uates prudenter ut cetera. 10 nam pars anterior capitis humidior occipitio est, et inde crebro solet incipere canities.' *et si pars ante- rior' ait ille 'huniidior est, cur caluitium patitur, quod

3non nisi ex siccitate contingit?' copportuna' inquit Disarius 'obiectio sed ratio non obscura est. partes 15 enim priores capitis fecit natura rariores, ut quicquid superflui aut fumei flatus circa cerebrum fuerit, eua- nescat per plures meatus, unde uidemus in siccis de- functorum capitibus uelut quasdam suturas quibus hemisphaeria, ut ita dixerim, capitis alligantur. quibus io igitur illi meatus fuerint aiupliores, humorem siccitate mutant, et ideo tardius canescunt sed non caluitio

4 carent.' csi ergo siccitas caluos efficit, et posteriora capitis sicciora esse dixisti, cur caluum occipitium

5numquam uidemus?' ille respondit *siccitas occipitii 25 non ex uitio sed ex natura est. ideo omnibus sicca sunt occipitia. ex illa autem siccitutc caluitium nasci- tur, quae per malam temperiem, quam Clraeci tivti-

GxoaGLccv solent uocare, contingit. unde ubi capilli

6 II. 0 518

1 quicuq. P 2 confultantiomf P 6 Benes] fenefit P OAIOKPOTAcDOYC P 8 fignifican ucllx P 11 occipio P 12 lnde de cerebro P 17 euanefcit P' 20 heuiifperia P mligantur P 21 occipiu P 26 refpuudit P' occipij P 27 occipia P 29 mde | capilh funt crifpi P (ubi addidi),

unde capilloa crispi Ianiua

X l-is 445

sunt crispi, qui ita temperati sunt, ut capite sicciore sint, tarde canescunt, cito in caluitium transeuni contra qui capillo sunt rariore non eo facile nudan- tur nutriente humore, quod tpliy^a uocitatur, sed fit

6 illis cita canities. nam ideo albi sunt cani quia colo- rem humoris quo nutriuntur imitantur.' *si ergo7 senibus abundantia humoris capillos in canitiem tinguit, cur senecta opinionem exactae siccitatis ac- cepit?' 'quia senecta* inquit ille ^extincto per uetu-8

10 statem naturali calore fit frigida, et ex illo frigore gelidi et superflui nascuntur humores. ceterum liquor uitalis longaeuitate siccatus est, inde senecta sicca est inopia naturalis humoris, humecta est abundantia uitiosi ex frigore procreati. hinc est, quod et uigiliis 9

tft aetas grauior afficitur, quia somnus, qui maxime ex humore contingit, de naturali nascitur, sicut est multus in infantia, quae humida cst abundantia non super- flui scd nnturalis humoris. eadem ratio est, quae 10 pueritiam canescere non patitur, cum sit humectissima,

io quia non ex frigore nato phlegmate humida est, sed illo naturali et uitali humore nutritur. ille enim humor, qui aut de aetatis frigore nascitur, aut cuius- libet uitiositatis occasione contrahitur, ut superfluus ita et noxius est. luinc uidcmus iu feminis nisi crebro 11

ts egcratur, extrcma minitantem. hunc in eunuchis debilitatem tibiis ingerentem, quarum ossa quasi semper in superfluo humore natantia naturali uigore caruerunt, et ideo facile intorquentur, dum pondus superpositi corporis ferre non possunt, sicut canna

so pondere sibi imposito curuatur.'

Et Eusebius * quoniam nos a senectute usque ad 12 eunuchos traxit superflui humoris disputatio, dicas uolo, cur ita acutae uocis sint, ut saepe mulier an

2 tanfeunt P' 7 et 13 tt 17 habundantia P 20 fleg- mate P 26 tibnf in ras. (extrema fuerunt uf) in P 27 rn om. P

446 SAT. LIBRI VII

13eunuchus loquatur, nisi uideas, ignores?' id quoque facere superflui humoris abundantiani ille respondit. Mpse enim i^xr\^Cav9 per quam scnus uocis ascendit, efficiens crassiorem angustat uocis nieatum, et ideo uel feminis uel ennuchis uox acuta est, uiris grauis, & quibus uocis transitus habet liberum et ez integro

14patentem meatum. nasci autem in eunuchis et in femiuis ex pari frigore parem paene importuni humoris abundantiam etiam hinc liquet, quod utrumque corpus saepe pinguescit, certe ubera prope similiter utrique 10 grandescunt.'

XI His dictis cum ad interrogandum ordo Seruium iam uocaret, naturali pressus ille uerecundia usque

2ad proditionem coloris erubuit. et Disarius *age, Serui, non solum adulescentium, qui tibi aequaeui u sunt, sed senum quoque omnium doctissime, com- mascula fronteni, et sequestrata uerecundia, quam in te facies rubore indicat, confer nobiscum libere, quod occurrerit, interrogationibus tuis non minus doctrinae collaturus, quam si aliis consulentibus ipse respon- 20

3deas/ cumque diutule tacentem crebris ille exhor- tationibus excitaret, *hoc' inquit Seruius cex te quaero, quod mihi contigisse dixisti, quae faciat causa, ut

4rubor corpori ex animi pudore nascatur?' et ille *natura' inquit ^cumquid ei occurrit honesto pudore 25 dignum, imum petendo penetrat sanguinem, quo com- moto atque diifuso cutis tinguitur, et inde nascitur

5rubor. dicunt etiam physici, quod natura pudore tacta ita sauguinem ante se pro ueluiuento tindat, ut uidemus quemque erubescentem manum sibi ante ^o faciem frequenter opponere. nec dubitare de his poteris, cum nihil aliud sit rubor nisi color sanguinis.'

2 et 0 habundantia P 3 APrHPIAN P 15 adole-

feiitiu corr. in adolefceotiu in P 10 quoque om. P

co|mafcula P 26 fanguinem om. P comoto P 28

phifici P

X 13— 14 Xi 1—10 XII 1—3 447

addit Seruius cet qui gaudent, cur rubescunt?' et6 Disarius cgaudium' inquit cextrinsecus contingit, ad hoc animoso occursu natura festinat, quam sanguis comitando quasi alacritate integritatis suae compo-

5 tem tinguit cutem, et inde similis color nascitur/ idem refert «contra, qui metuunt, qua ratione palle-7 scunt?' cnec hoc* Disarius ait cin occulto est. natura euim, cumquid de extrinsecus contingentibus metuit, in altum tota demergitur, sicut nos quoque,

tociim timemus, latebras et loca nos occulentia quae- rimus. ergo tota descendens ut lateat, trahit secum8 8anguinem, quo uelut curru semper uehitur. hoc demerso humor dilutior cuti remanet, et inde palle- scit. ideo timentes et tremunt, qnia uirtus animae

15 introrsum fugiens neruos relinquit, quibus tenebatur fortitudo memhrorum, et inde saltu timoris agitantur. hinc et laxamentum uentris comitatur timorem quiaO musculi, quibus claudebantur retrimentorum meatus, fugientis introrsum auimae uirtute deserti laxant uin-

so cula, quibus retrimenta usque ad digestionis opportuni- tatera continebantur/ Seruius his dictis uenerabiliter 10 adsensus opticuit.

Tunc Auienus cquia me ordo' ait cad similitu-XII dinem consultationis adplicat, reducendus mihi est

25 ad conuiuium sermo, qui longius a mensa iam fuerat euagatus, et ad alias transierat quaestiones. saepe2 adposita salita carne, quam laridum uocamus, ut opinor, quasi large aridum, quaerere mecum ipse constitui, qua ratione carnem ad diuturnitatem usus

so admixtio salis seruet. hoc licet aestimare mecum possim, malo tamen ab eo, qui corporibus curat, cer- tior fieri.'

Et Disarius comne corpus suapte natura disso-3

2 mquit gaudium P 4 copote P 12 quo] qnod P 16 p mde P agitatur P' 21 contmebatur P 24 apphcat P 27 appofita P uocamuf uocamuf P 31 curat om. P

448 8AT. LIBEI VII

lubile et marcidum est, et, nisi quodaui uinculo con- tineatur, facile defluit. continetur auteiu, quam diu inest, anima reciprocatione aeris, qua uegetantur con- ceptacula spiritus, duin seinper nouo spirandi nutriun-

4tur alimento. hoc cessante per animae discessum 5 membra marcescunt, et omne pondere suo conflictum corpus obteritur. tum sanguis etiaru, qui quam diu fuit compos caloris, dabat membris uigorem, calore discedente uersus in saniem non uianet intra uenas, sed foras exprimitur, atque ita laxatis spiramentis 10

5effluit tabes faeculenta. id fieri sal admixtus corpori prohibet. est enim natura siccus et calidus et fluxum quidem corporis calore contrahit, humorem uero sic- citate uel coercet uel exsorbet. certe humorem sale differri siue consumi fit hinc cognitu facile, quod, si 16 duos panes pari magnitudine feceris, unum sale asper- sum, sine sale alterum, inuenies indigentem salis pon- dere propeusioreni, scilicet humore in eo per salis penuriam permanente.9

6 cEt hoc a Disario meo quaesitum uolo, cur defae- 20 catum uinum ualidius sit uiribus sed inflrmius ad perinanendum et tam bibentem cito permouet, quam

7 ipsum, si nianserit, facile nmtatur?' cquod cito' in- quit Disarius cperinouet, haec ratio e3t, quia tanto penetrabilius efficitur in uenas bibentis, quanto fit « liquidius faece purgata. ideo autem facile mutatur, quod nullo firmamento nixum undique sui ad noxam patet. faex enim uino sustinendo et alendo et uiri- bus sufficiendis quasi radix eius est.'

8 cEt hoc quaero' Auienus ait ccur faex in imo 30 subsidit omnium nisi mellis, mel solum est, quod in summum faecem expuat?' ad hoc Disarius cfaecis materia, ut spissa atque terrena, ceteris laticibus pou-

8 cdpof P 11 f&ulenta P 14 in exforbet in ras. sunt forb in P 19 penuna tw ras. in P 21 fit P 22 et tam bibentem om. P

XII 4—13 449

dere praestat, raelle uincitur. ideo in illis grauitate demergens ad funduni decidit, in melle uero ut leuior de loco uicta sursum pellitur.9

'Quoniam ex his, quae dicta sunt, ingerunt se9 5 similes quaestiones, cur, Disari, ita mel et uinum diucrsis aetatibus habcntur optima, mel quod recen- tissimum, uintim quod uctustissimum? unde est et illud prouerbiuin, quo utuntur gulones mulsurn, quod probe temperes, misccndum esse nouo

tollymettio et uetulo Falerno.' ^propterea* inquitlO ille fquia inter se iugeuio diuersa sunt. uini enim natura humida est, mellis arida. si dicto meo addu- bitaueris, medicinae contemplator effectum. nam quae udanda sunt corporis, uino foucntur, quae siccanda

15 sunt, melle deterguutur. igitur longinquitate temporis de utroque aliquid exsorbente uinum meracius fit, mel aridius, ct ita mel suco priuatur ut uinum aqua liberatur.'

cNec hoc, quod sequitur, dissimile quaesitis est, 11

*o cur, si uasa uini atque olei diutule semiplena custo- dias, uinum ferme in acorem corrumpitur, oleo con- tra sapor suauior conciliatur?, 'utrumque' Disariusl2 ait euerum est. in illud enim uacuum, quod superne liquido caret, aer aduena incidit, qui tenuissimum

» quemque humorem elicit et exorbet, eo siccato uinum quasi spoliatum uiribus, prout ingenio inbecillum aut ualidum fuit, uel acore exasperatur, uel austeritate restringitur, oleum autem supcrfluo humore siccato uelut mucore, qui in eo latuit, absterso adquirit nouam

M suauitatem saporis.'

Rursus ait Auienus cHesiodus, cum ad mediuml-) dolii peruentum est, conpercendum, et ceteris eius

2 decidit m om. P 0 qmd recentiflime P' 9 x>be

om. P' 10 himetio P 11 diuerfi ut uid. P' 15 deter- gentur (tnr in ra*.) P 16 fit meratiul P 17 umo aqua purgainr P 19 fequetur P 26 lngenio praeter emo in

ras. " in P 32 dolei P' copcendu eft & P

Macroiuvb 29

450 SAT. LIBRI VII

partibus ad satietatem dicit abutendum, optimum uinum sine dubio significans, quod in dolii medietate consisteret sed et hoc usu probatum est, in oleo optimum esse, quod superuatat, in melle, quod iu imo est quaero igitur, cur oleum, quod in summo s est, uinum quod in medio, mel quod in fundo, optima csse credantur?'

14 Nec cunctatus Disarius ait ^mel, quod optimum est, reliquo ponderosius est, in uase igitur mellis pars, quae in imo est, utique praestat pondere et ideo 10 supernante pretiosior est. contra in uase uini pars inferior admixtione faecis non modo turbulenta sed et sapore deterior est, pars uero summa aeris uicinia

15 corrumpitur, cuius admixtione fit dilutior. unde agri- colae dolia non contenti sub tecto reposuisse defo- 1& diunt et operimentis extrinsecus inlitis muniunt remouentes in quantum fieri potest a uino aeris con- tagionem, a quo tam manifeste laeditur ut uix se tueatur in uase pleno et ideo aeri minus peruio.

lGceterum si inde hauseris et locuiu aeris admixtioni *o patefeceris, reliquuni, quod remansit, omue corrunipi- tur. media igitur pars quantum a confinio smnini utriusque, tautum a uoxa remota est, quasi nec tur- bulenta nec diluta.'

17 Adiecit Auienua *cur eadem potio meracior uidetur *s ieiuno, quam ei, qui cibum sumpsit?' et ille cuenas inedia uacuefacit, saturitas obstruit. igitur cum potio per inanitatem penitus influit, quia non obtusas cibo uenas inuenit, neque fit admixtione dilutior, et per uacuum means gustatu fortiore sentitur.' ao

18 cHoc quoque sciendum mihi est' Auienus ait ccur qui esuriens biberit aliquantulum, famem sub- leuat, qui uero sitiens cibum sumpserit, non solum

6 quur P 11 pciofiuf V 16 mhtif muniuut praeter rn et t in ras. in P 25 raeratior P 27 uacuefocit P

28 obturaf P' 82 aliquaiijlu P

XII 14-22 451

non domat sitim sed magis magisque cupidinem potus accendit?'

*Nota est' inquit Disarius 'causa. nam liquoril9 qnidem nihil officit, quin snmptus ad omnes corporis

• partes qnoquo uersus permanet, et uenas conpleat, et ideo inedia, quae inanitatem fecerat, accepto potus remedio quasi iam non in totum uacua recreatur. cibatus uero utpote concretior et grandior in uenas non nisi paulatim confectus admittitur. ideo sitim,

10 quam repperit, nullo subsidio Rubleuat, iramo quic- qnid foris humoris nactus est, exorbet et inde penuria eius, quae sitis uocatur, augetur.'

'Nec hoc mihi' Auienus ait 'ignoratum relin-20 quo, cur raaior uoluptas est, cum sitis potu extingui-

l» tur, quam cum fames sedatur cibo?' et Disarins cex praedixtis hoc quoque liquet. nam potionis totus liaustus in omne corpus simul penetrat, et omnium partium sensus facit unam maximam et sensibilem uoluptatem, cibus autem exiguo subministratu pau-

so latim penuriam consolatur. ideo uoluptas eius multi- fariam comniinuitur.'

'IIoc quoque, si uidetur, addo quaesitis, cur qui21 anidius uoraut, facilius satias capiat, quam qui eadem quictius cdcrint?' ^brcuis cst' inquit filla responsio.

«s nam ubi auidc dcuoratur, tunc multus aer cum edu- libus infertur propter hiantium rictus et crebritatem respirandi. igitur ubi aer uenas conpleuit, ad obi- ciendum fastidium pro cibo pensatur.'

cNi molestus tibi sum, Disari, patere plus nimio22

so ex discendi cupidine garrientem, et dicas, quaeso, cur ednlia satis calida facilius conprimimus ore quam manu sustinemus, et siquid eorum plus feruet quam ut diutius possit mandi, ilico deuoramus, et tamen

2 accedit P' 8 hquore P 5 coplet P 6 fecerat praeUr at in ras. tn P 11 exfor|b& P 28 (aciaf P

capiat scripsi: cappant P 29 ni moleatus] Immoleftuf P 81 gdiha calida fatif | fatif facihuf P

29*

452 8AT. LIBRI VII

23a|uu8 non perniciose uritur?' et ille 'intestinus calor, qui in aluo est, quasi multo maior ueLementiorque quicquid calidum accipit, magnitudiue sua circumuenit ac debilitat ideo praestat siquid ori feruidum ad- moueris, nam ut quidam faciunt hiare, ne nouo spiritu & feruori uires ministres, sed paulisper labra conpriniere, ut maior calor, qui de uentre etiam ori opitulatur, conprimat minorem calorem. manus autem, ut rem feruidam ferre possit, nullo proprio iuuatur calore.'

24 *Iain dudum' inquit Auienus 'nosse aueo, cur 10 aqua, quae obsita globis niuium perducitur ad niua- lem rigorem, minus in potu noxia est, quam ez ipsa niue aqua resoluta? scimus enim, quot quantaeque nozae epoto niuis humore nascantur.'

25 Et Disariiis caddo aliquid a te quaesitis. aqua 15 enim ex niue resoluta etiam si igne calefiat et calida bibatur, aeque uoxia est, ac si epota sit frigida. ergo non solo rigore niualis aqua perniciosa est, sed ob aliam causam, quam non pigebit aperire auctore Aristotele, qui in piiysicis qvaestionihvs suia *o lianc posuit, et in hunc scnsum, ni fallor, ubsoluit.

26omnis aqua inquit habet in se aeris tenuis- simi portionem, quo salutaris est, habet et terream faecem, qua est corpulenta post terram. cum ergo aeris frigore et gelu coacta*s coalescit, necesse est per euaporationem uelut exprimi ex ea auram illam tenuissimam, qua discedente conueniat in coaguluni sola terrea in se reuianente natura. quod hinc apparet, quia, cuui fuerit eadem aqua solis calore re- 30 soluta, minor modus eius reperitur, quam fuit antequam congelasceret, deest autem, quod

20 Koaii Aristot. peeudepigr. p. 223

1 utitur P' 6 faciunt om. P 10 **aueo quur P

13 quod P' 20 phifccif corr. in phificif P 28 coagula ut uid. P' 32 congolefcoret P

XII 88-81 453

euaporatio soluui iu aqua salubre consumpsit. nix ergo, quae nihil aliud est quam aqua in aere den- 27 seta, tenuitatem sui, cum denseretur, amisit, et ideo ex eius resolutae potu diuersa morborum genera uisce-

6 ribus inseniinantur.'

'Noininatuni gelu ueteris, quae me solebat agi- 28 tare, admonuit quacstionis, cur uina aut numquam aut rarenter congelascant ceteris ex magna parte humoribu8 nimietate frigoris cogi solitis? num quia

io uinum semina quaedam in se caloris habet — et ob eam rem Homerus dixit atftoita olvov non, ut qui- dam putant, propter colorem — an alia quaepiam causa est? quam quia ignoro scire cupio.'

Ad haec Disarius festo, uina naturali muniantur29

15 calore, oleumne tninus ignitum est aut minorem uim in corporibus calefactandis habet? et tamen gelu stringitur. certc si putas ea, quao calidiora sunt, difiicilius congelaseere, congruens erat nec oleum con- crcscere et ea, quae frigidiora sunt, facile gelu cogi,

to acetum autem omnium maxime frigorificum est, atque id tamen numquam gelu stringitur. num igitur magis 30 oleo causa est conguli celerioris, quod et leuigatius et spissius est? faciliora enim ad coeundum uiden- tur, qune lcuatiora dcnsioraque sunt, uino autem nou

tscontingit tanta mollities, et est quam oleum multo

liquidius, acetum uero et liquidissimum est inter ceteros

humores, et tanto est acerbius, ut sit acore tristificuni

. et cxemplo marinae aquae, quae ipsa quoque amari-

tudine sui aspera cst, numquam gelu contrahitur.

sonam quod Herodotvs historiarvm scriptor contra31 omnium ferme, qui haec quaesiuerunt, opinionem scripsit mare Bosporicum, quod et Cimmerium

30 IHI 28

4 *refolute P 11 AI90TTA P 12 calorS P 15 oleumne scripsi: ne oleum P 22 & quod & P' 81 que. fmerunt tn ras in P 82 boIToncu P cimenu P

464 SAT. LIBRI VII

appellat earumque partium ware omne, quod Scythicum dicitur, id gelu constringi et cou-

32sistere aliter est quam putatur. nam non marina aqua contrahitur sed quia pluriiuum iu illis regioni- bus fluuiorum est et paludum in ipsa niuria influeu- 5 tium, superficies niaris, cui dulces aquae innatant, congelascit et incolumi aqua marina uidetur in mari

33gelu sed de aduenis undis coactum. hoc et in Ponto neri uidemus, in quo frustru quuedam et, ut ita dixe- rim, prosiciae gelidae feruntur contractae de fluuia- 10 lium uel palustrium undarum multitudine, in quus

341icet frigori quasi leuatiores marina. plurimum autem aquarum talium influere Ponto et totum superflciem eius infectam esse dulci liquore, praeter quod ait Salustius mare Ponticum dulcius quam cetera, 15 est hoc quoque testinionio, quod, si in Pontum uel paleas uel ligna seu quaecumque natantia proieceris, foras extra Pontum feruntur in Propontidem, atque ita in mare, quod adluit Asiae oram, cum coustet in Pontum influere maris aquam, non effluere de Ponto. *o

35meatus enim, qui solus de Oceano receptas aquas in maria nostra transniittit, in freto est Gaditano, quod Hispaniam Africamque interiacet, et sine dubio inun- datio ipsa per Hispaniense et Gullicanum littora in Tyrrhenum prodit, inde Hadriaticum mare fucit, ex 25 quo dextra in Purthenium, laeua in Ionium et directim in Aegaeum pergit, atque ita ingreditur in Pontum.

36quae igitur ratio fucit, ut riuutiiu uquue de Ponto effluant, cum foris iniluentes uquus Pontus uccipiut? sed constat utraque rutio. nam superficies Ponti 90 propter nimias aquas, quae de terra dulces influunt foras effluit, deorsum uero intro pergit influxio.

37 unde probatum est, nutantia quue, ut supra dixi,

16 fragm. histor. Kritzii III 51

2 fcitbicn P 5 -.- om. P' 19 alluit P 25 tirrenu P adnahcu P uiare om. P' 27 ^geu P

XII 32-88 XIII 1-4 455

iaciuutur in Pontum, foras pelli, si uero columna de- ciderit, introreum minari. et hoc saepe usu probatum est, ut grauiora quaeque in fundo Propontidis ad Ponti interiora pellantur.'

5 * Adiecta hac una consultatione reticebo, cur omne 38

dulcium magi8 dulce uidetur, cura frigidum est, quam si caleat?' respondit Disarius 'calor sensum occupat et gustatum linguae feruor iuterpedit. ideo exaspera- tione oris praeuenta suauitas excluditur. quod si

io caloris absit iniuria, tum demum potest lingua in- coluiui blandimento dnlcedinem pro merito eius ex- cipere. praeterea sucus dulcis per calorem non inpune penetrat uenarum receptacula, et ideo noxa minuit uoluptatcm.'

i* 8ucce88it Horus, et 'cum multa' inquit 'de potuXIII

et cibatu quaesisset Auienus, unum maxime neces- sarium, sponte an oblitus ignoro, praetermisit, cur ieiuni magis sitiant quam esuriant. hoc in commune nobis, Disari, si uidetur, absolue/

so Et ille 'rem tractatu dignam' inquit (Hore quae- 2

sisti, sed cuius ratio in aperto sit. cum enim animal ex diuersi8 constet elementis, unum eet de his, quae corpus efficiunt, quod et solum aut maxime ultra cetera aptum sibi quaorat aliinetitum, calorem dico,

15 qui liquorem sibi exigit ministrari. certe de ipsisS quattuor elementis extrinsecus uidemus nec aqnam nec aerem neque terram aliquid, quo alatur aut quod consnuiat, exigere nullamque noxam uicinis uel ad- positis sibi rebus inferre, solus ignis alitnenti perpetni

so desiderio quicquid offeudit absumit. inspice et primae4 aetatis infantiam, quantum cibum nimio calore con- ficiat, et contra senes facile cogita tolerare ieiunium quasi exstincto ignis calore, qui nutrimentis recreari solet. sed et media aetas, si multo exercitio ex-

12 lmpnno P

456 SAT. LIBltl VII

citauerit sibi naturaleni calorem, anhnosius cibuin adpetit. consideremus et animalia sanguiue carentia, 5quae nullum cibum quaerant penuria caloris. ergo si calor seniper in adpetentia est, liquor autem proprium caloris alimentum est, bene in nobis cum ex ieiunio 5 corpori nutrimenta quaeruntur, praecipue calor suum postulat, quo accepto corpus omne recreatur et patientius expectat cibatum solidiorem/

6 His dictis anulum Auienus de meusa rettulit, qui illi de breuissimo dexterae mauus digito repente de- io ciderat, cumque a praesentibus quaereretur, cur eum alienae manui et digito, et non huic gestamini depu- tatis potius iusereret, ostendit manum laeuam ex

7 uulnere tumidiorem. hinc Horo nata quaestionis occasio, et cdic7 inquit 'Disari — omnis enim situs 16 corporis pertinet ad medici notioneui, tu uero doctri- nam et ultra, quam medicina postulat, consecutus es — dic, inquam, cur sibi communis adsensus anuluin in digito qui minimo uicinus est, quem etiam medi- cinalem uocant, et uianu praecipue siuistra gestandum *o esse persuasit?'

8 Et Disarius cde hac ipsa quaestione sermo quidaiu ad nos ab Aegypto uenerat, de quo dubitabam, fabu- lamne an ueram rationem uocarem, sed libris anuto- micorum postea consultis ueruni repperi, neruuni *& quendam de corde uatuui priorsuni pergere usque ad digituin manus siuistrae miniiuo proxiniuui, et illic desinere inplicatuni ceteris eiusdem digiti neruis, et ideo uisuui ueteribus, ut ille digitus auulo tamquuui corona circumdaretur.' 30

9 Et Ilorus 'adeo' inquit 'Disari uerum est ita, ut dicis, Aegyptios opinari, ut ego sacerdotes eorum, quos proplietas uocant, cum in teinplo uidissem circa

2 app&it P 4 app&entia P 10 bnuiffimo dextre, P 12 aliena | uianu P 17 confequutuf P 23 £gipto P 32 egiptiof P

XIII 5-13 457

deorum simulacra hunc iu singulis digitum confectis odoribus inlinere, et eius rei causas requisissem et de neruo, quod iam dictum est, principe eorum narrante clidicerim, et insuper et de numero, qui per ipsum

6 significatur. conplicatus enim senarium numerum 10 digitus iste demonstrat, qui omnifariam plenus per- fectua atque diuinus est. causasque cur plenus sit hic numerus ille multis adseruit, ego nunc ut prae- sentibus fabulis minus aptas relinquo. haec sunt quae

10 in Aegypto diuinarum omnium disciplinarum compote, cur auulus huic digito magis inseratur agnoui.'

Inter haec Caecina Albinus *si uolentibus uobis 11 erit' inquit *in medium profero quae de hac eadem causa apud Ateivm Capitonem pontificii iuris inter

15 primos peritura legisse memini. qui cum nefas esse sancirct, deorum formas insculpi anulis, eo usque procossit, ut et cur in hoc digito uel in hac manu gestaretur anulus, uon taceret. ueteres inquit non 12 ornatus sed signandi causa anulum secum

socircumferebant. unde nec plus habere quam unum licebat nec cuiquam nisi libero, quos solo8 fides deceret, quae signaculo continetur. ideo ius anulorum famuli non habebant. im- primebatur autem sculptura materiae anuli,

S5 seu ex ferro seu ex auro foret, et gestabatur ut quisque uellet, quacumque manu, quolibet digito. postea inquit usus luxuriantis aetatisl3 signaturas pretiosis gemmis coepit insculpere, et certatim haec omnis imitatio lacessiuit, ut

so dc augmento pretii, quo sculpendos lapides parassent, gloriarentur. hinc factum est, ut usus anulorum exemptus dexterae, qnae mul- tum negotiorum gerit, in laeuam relegaretur, quae otiosior est, ne crebro motu et officio

1 confictif P 10 ggipto P cSpote P 26 qmfqoif ut uid. P'

458 SAT. LIBRI VII

manus dexterae pretiosi lapides frangerentur.

14electus auteru inquit in ipsa laeua manu digitus minimo proximus quasi aptior ceteris, cui commendaretur anuli pretiositas. nam pollex, qui nomen ab eo, quod pollet, accepit, nec in ft sinistra cessat nec minus quam tota manus semper in officio est: unde et apud Graecos &vu'%eiQ inquit uocatur quasi manus altera.

15 pollici uero uicinus nudus et sine tuitione alterius adpositi uidebatur. nam pollex ita 10 inferior est ut uix radicem eius excedat. me- dium et minimum uitauerunt ut ineptos, alterum magnitudine, breuitate alterurn, et electus est, qui ab utroque clauditur, et minus officii gerit, et ideo seruando anulo magis ad- 15

16commodatus est. haec sunt, quae lectio pontificalis habet. unus quisque, ut uolet, uel Etruscam uel Aegyptiacam opinionem sequatur/

17 Inter haec Horus ad consulendum reuersus cscis'

inquit 'Disari, praeter luinc uestituin, qui me tegit, xo nihil me in omiii censu aliud habere. uude nec seruus mihi est nec, ut sit, opto sed oniuem usum, qui uiuo

18ministrandus est, ego mihimet subministro. nuper ego cum in Hostiensi oppido morarer, sordidatum pallium meum in mari diutule laui, et super litus sole siccaui, 25 nihiloque minus eadem in ipso post ablutionem ma- culae sordium uisebantur. cunique me res ista stupe- faceret, adsistens forte nauta cquin potius' ait ciu iluuio ablue palliuin tuum, si uis euiaculatuui.; parui, ut uerum probarem, et aqua dulci ablutum atque so siccatum uidi spleudori suo redditum, et ex illo causam requiro, cur magis dulcis quam salsa aqua idonea sit sordibus abluendis?'

10 appofiti P 11 uix] uif P 12 mimiu P' ut om. P' 15 adcomodatiuf P 18 ^giptiaca P 24 hofti P 31 cauf.vP 32 qu§ro P'

XIII 14-94 459

*Iam duduni' Disarius inquit 'haec quaestio abl9 Aristotele et proposita est et soluta. ait enim aquam marinam multo spissiorem esse, quam est dulcis. immo illam esse faeculentam, dul-

scem uero puram atque subtilem. hinc facilius ait uel inperitos nandi mare sustinet, cum fluuialis aqua quasi infirma et nullo adiu- mento fulta mox cedat et in imum pondera accepta transmittat. ergo aquam dulcem dixit20

loquasi natura leuem celerius inmergere in ea, quae abluenda sunt, et dum siccatur, secum sordium maculas abstrahere, marinam uero quasi crassiorem nec facile penetrare pur- gando propter densitatem sui, et dum uix

i5 8iccatur, non multum sordium secum trahere.'

Curaque Ilorus his adsentiri uideretur, Eustathius21 ait *ne decipias quaeso credulum, qui se quaestionem- que suam commisit fidei tuae. Aristoteles enim ut non nulla alia, magis acute quam uere ista disseruit.

10 adeo autem aquae densitas non nocet abluendis, ut22 saepe, qui aliquas species purgatas uolunt, ne sola aqua uel dulci tardius hoc efficianb, admisceant illi cinerem uel si defuerit, terrenum puluerem, ut crassior facta celerius possit abluere. nihil ergo impedit

» marinae aquae deusitas. sed nec ideo, quia salsa est, 23 minus abluit. salsitas enim findere et uelut aperire solet meatus, et ideo magis elicere debuit abluenda. sed haec una causa est, cur aqua marina non sit ablutioni apta, quia piuguis est, sicut et ipse Ari-

so stoteles saepe testatus est, et sales docent, quibus inesse quiddam pingue nullus ignorat. est et hoc24 indicium pinguis aquae marinae, quod, cum inspergitur

2 cf. problem. 23, 8. 18. 89. 40

4 feculenta P 6 impentof P 10 lmmergere P

15 **fecu P 29 ablntiooe P'

460 SAT. LIBRl VII

flammae, non tam extinguit quam pariter accenditur aquae pinguedine alimouiam igni subininistrante.

25postremo Homerum sequainur, qui solus fuit naturac conscius. facit enim Nausicaam Alcinoi filiam ab- luentem uestes, cum super mare esset, non in mari & sed iu fluuio. idem locus Homeri docet nos, marinae

26aquae qiddain iuesse pingue permixtum. Vlixes enim cum iam dudum mare euasisset et staret siccato corpore, ait ad Nausicaae famulas

&(i(pfaoXoi 6t?i&y ofirca an6itQO&6v , ftcpQ* iyfo avt6g 10 aX^rjv ib^iouv aitokovGoyLUi,.

post hoc cum descendisset in fluuium

ix xetpakijg itiprixev akbg %v6ov.

27 diuinus enim uates, qui in omui re naturam secutus est, expressit quod fieri solet, ut qui ascendunt de i6 mari, si in sole steterint, aqua quidem celeriter sole siccetur, maneat autem in corporis superficie ueluti flos quidam, qui et in detergendo sentitur, et hoo est aquae mariuae pinguedo, quue sola impedit ablutionem.

Xllll Et quia a ceteris expeditus mihi te paulisper xo indulges, modo autem nobis de aqua sermo fuit, quaero cur in aqua simulacra maiora ueris nidentur? quod genus apud popinatores pleraque scitamentoruin cer- ninius proposita ampliore specie quam corpore, quippe uidemus in doliolis uitreis aquae plenis et oua globis *5 maioribus et iecuscula fibris tumidioribus et bulbos spiris ingentibus. et omnino ipsum uidere qua nobis ratione constat, quia solent de hoc non nulli nec uera nec ueri similia sentire?' et Disarius 2 cAqua* inquit 'densior est aeris tenuitate, et ideo so

10 Od. I 218 13 ib. I 22G

4 nauficaaii P 13 *k1 6CK P XAOON P 14 fe- quutuf P 22 fcitamon|to> P' 26 fnbnf P buluaf P

XIII 26—27 XIIII 1-7 461

eam cnnctatior uisus penetrat, cuius offensa repercussa uidendi acies scinditur et in se recurrit. scissa dum redit, iam non directo ictu sed undique uersum in- currit liniamenta simulacri, et sic fit, ut uideatur

5 imago arcbetypo suo grandior. nam et solis orbis matutinus solito nobis maior apparet, quia interiacet inier nos et ipsum aer adhuc de nocte roscidus, et grandescit imago eius tamquam in aquae speculo uisatur. ipsam uero uidendi naturam non insubide3

to introspexit Epicurus, cuius in hoc non est, ut aestimo, inprobanda sententia adstipulante praecipue Deiuocrito, quia sicut in ceteris ita et in hoc paria senserunt. ergo censet Epicurus ab omnibus corporibus iugi4 fluore quaepiam simulacra manare, nec umquam tan-

15 tulam moram interuenire, quin ultra ferantur inani flgura cohaerentes corporum exuuiae, quarum recep- tacula in nostris oculis sunt, et ideo ad deputatam sibi a natura sedem proprii sensus recurrunt. haec sunt, quae uir ille comnieinorat, quibus si occurris

«o obuius, expecto, quid referas.'

Ad haec renidens Eustathius ciu propatulo est'5 inquit *quod decepit Epicurum. a uero enim lapsus est, aliorum quattuor sensuum secutus exemplum, quia in audiendo et gustando et odorando atque tangendo

2.' nihil e nobis emittimus, sed extrinsecus accipimus, quod sensum sui nioueat. quippe et uox ad auresG ultro uenit, et aurae in nares influunt, et palato in- geritur, quod gignat saporem, et corpori nostro ad- plicantur tactu seutienda. hinc putauit, et ex oculis

ftonihil foras proficisci, sed imagines rerum in oculos ultro meare. cuius opinioni repugnat, quod in speculis 7 imago aduersa contemplatorem suum respicit, cum debeat, si quidem a nobis orta recto meatu proficis-

6 archgtipo P 11 lra^pbanda P 16 ultro P 18

fa§ P 28 quatuor P feqnutuf P 28 apphcantur P

33 rectu P'

462 SAT. LIBRl VII

citur, posteram sui partem, cum discedit, ostendere, ut laeua laeuam dextera dexteram respiciat. nam et histrio personam sibi detractam ex ea parte uidet, qua induit, scilicet non faciem sed posteriorem cauernam.

8 deinde interrogare hunc uirum uellem, an tunc imagines * e rebus euolant, cum est, qui uelit uidere, au et cum

9nullus aspicit, emicant undique simulacra? nam si, quod primum dixi, teneat, quaero, cuius imperio simulacra praesto sint intuenti, et quotiens quis uoluerit ora conuertere, totiens se et illa conuertant? io

10 si secundum inhaereat, ut dicat perpetuo fluore rerum omnium manare simulacra, quaero, quam diu cohae- rentia permanent, nullo coagulo iuncta ad pernianen- dum? aut si manere dederimus, quem ad modum aliquem retinebunt colorem, cuius natura cum sit i& incorporea, tamen numquam potest esse sine corpore?

11 dein quis potest in animum inducere, simul atque oculos uerteris, incurrere imagines caeli maris litoris prati nauium pecudum et iunumerabilium praeterea rerum, quas uno oculoruiu iactu uidemus, cum sit so pupula, quae uisu pollet, oppido parua? et quonam modo totua exercitus uiaitur? an de singulis militibus profecta siuiulacra se congerunt, atque ita collecta

12totmiliapenetrant oculos intuentis? sed quid laboramus opinionem sic inanem uerbis uerberare, cum ipsa rei ** uanitas se refellat? constat autem uisum nobis hac

13prouenire ratione. genuiuum lumen e pupula, qua- cumque eam uerteris, directa linea emicat. id oculoruiu domesticum profluuium si reppererit iu circumiuso nobis aere lucem, per eam directiui pergit, quam diu so corpus oifendat, et si faciem uerteris, ut circumspicias, utrobique acies uidendi directa procedit. ipse autem iactus, quem diximus de nostris oculis emicare', in- cipiens a tenui radice in summa fit latior, sicut radii

S parte* P 6 auolant P 8 quid P 12 aianere P 13 uincta P 29 doruefticou P

XIIII 8-19 468

a pictore fingantur: ideo per minutissimum foramen contemplans oculus uidet caeli profunditatem. ergo 14 tria ista necessaria nobis snnt ad effectum uidendi: lumeu, quod de nobis emittimus, et ut aer, qui inter-

s iacet, lucidus sit, et corpus, quo offeuso desinat intentio, quae si diutius pergat, rectam intentionem lassata non optinet, sed scissa in dextram laeuamque diffunditur. hinc est, quod ubicumque terrarum steteris, 15 uideris tibi quandam caeli conclusionem uidere, et boc

10 est quod horizontera ueteres uocauerunt. quorum indago fideliter deprehendit directam ab oculis aciem per planum contra aspicientibus non pergere ultra centum octoginta stadia, et inde iam recuruari. per planum ideo adieci, quia altitudines longe aspicimus,

15 quippe qui et caelum uidemus. ergo in omni hori- 16 zontis orbe ipse, qui intuetur, centrum est. et quia diximus, qiiantum a centro acies usque ad partem orbis extcnditur, sine dubio in horizonte duifittQog orbis treceutorum sexaginta stadiorum est, et si ulterius,

so qui intuetur, accesserit seu retrorsum recesserit, similem circa orbem uidebit. sicut igitur diximus, cum lumen, 17 quod pergit e nobis per aeris lucem, in corpus in- ciderit, impletur officium uidendi, sed ut possit res uisa cognosci, renuntiat uisam speciem rationi sensus

*5 oculorum et illa aduocata memoria recognoscit, ergo uidere ocnlorum est iudicare rationis. quia trinum 18 est officium, quod uisum conplet ad dinoscendam figuram, sensus ratio memoria, sensus rem uisam rationi refundit, illa quid uisum sit recordatur. adeo 19

80 autem in tuendo necessarium est rationis officium, ut saepe in uno uidendi sensu etiam alium sensum memoria suggerente ratio deprehendat. nam si ignis appareat, scit eum et ante tactum ratio calere, si nix sit illa, quae uisa est, intellegit in ipsa ratio etiam

6 mtencia ut uid. P* 18 diametrof P 19 ulte P

21 se ante circa add. p 26 triu P'

464 SAT. LIBRI VII

20tactus rigorem. hac cessante uisus inefficax est adeo, ut quod remus in aqua fractus uidetur, uel quod turris eminus uisa, cum sit angulosa, rotunda existiniatur, faciat rationis neglegentia, quae si se intenderit,

21 agnoscit in turre angulos et in remo integritatem. et s omnia illa discernit, quae Academicis damnandorum sensuum occasionem dederunt: cuni sensus inter certissimas res habendi sint comitante ratione, cui non numquam ad discernendam speciem non sufficit

22sensus unus. nam si eminus poini, quod malum 10 dicitur, figura uisatur, non omni modo id malum est, potuit enim ex aliqua materia fingi mali similitudo. aduocandus est igitur sensus alter, ut odor iudicct. sed potuit inter congcriem malorum positum auriuu odoris ipsius concepisse. hie tactus cousuleudus est, 15 qui potest de pondere iudicare. sed mctus est, ne et ipse fallatur, si fallax opifex materiam, quae pomi pondus imitaretur, elegit. confugieuduin est igitur ad saporem, qui si formae consentiat, malum esse

23 nulla dubitatio est. sic probatur, elficaciaui sensuum so de ratione pendere. ideo deus opifex omnes sensus in capite, id est circa sedem rationis, locauit.'

XV His dictis fauor ab omnibus exortus est admi- rantibus dictorum soliditatem adeo, ut adtestari uel ipsum Euaugelum non pigeret. Disarius deinde sub- *5 iecit cisti plausus suut, qui prouocant philosophiani ad uindicandos sibi de aliena arte tractatus, unde saepe manifestos iucurrit errores. ut Plato uester, dum nec anatomica, quae medicinae propria est, abstinet, 2risum de se posteris tradidit. dixit enim diuisas ao esse uias deuorandis cibatui et potui, et cibum quidem per stomachum trahi, potum uero per &Qxr\QtaV) quae tQU%eia dicitur, 1'ibris pulmonis

28 cf. Timaous p. 70 A

4 mtellegontia P 6 achade | miacif dapuandu). P 11 nl| uifu ~. Potuitq. enl P 81 uifaf P 33 artenan P tracbia 1*

Xllll ao-as XV 1-8 466

inlabi. quod tantnm nirum nel aestimasse nel in libros rettulisse mirandum est, nel potiua dolendum. unde Erasistbatvs, medicornm ueterum nobilissimus, 3 in enm iure innectus est, dicens rettulisse illnm slonge diuersa, quam ratio deprehendit duas4 enim esse fistulas instar canalium, easque ab oris fancibus proficisci deorsum, et per earnm alteram indnci delabiqne in stomachum escn- lenta omnia et poculenta, ez eoqne ferri in

10 uentriculum, qni Oraece appellatur i\ xatm xoilta, atque illic snbigi digeriqne ac deinde aridiora ex bis recrementa in aluum con- uenire, qnod Graece xdkov dicitur, humidiora antem per rienes in uesicam trahi, et per alte-5

lsram de duabus superioribus fistulam, quae Graece appellatur TQcc%Bta aQTrjQfa, spiritum a summo ore in pulmonem atque inde rursnm iii os et in nares commeare, perque eandem uocis fieri meatum, ac ne potus cibusne aridior,G

soquem oporteret in stomachum ire, procideret ex ore labereturque in eam fistulam, per quam spiritus reciprocaiur, ex eaque offensione intercluderetur animae uia, impositam esse arte quadam et ope natnrae htiyXmxxida qnasi

ficlaustrum mutuum utriusqne iistulae, quae sibi sunt cohaerentes, eamqne imyXmrxida inter7 edendum bibendumque operire ac protegere t))i/ tQa%stav aQtijQtaVj nequid ex esca potune incideret in illud quasi aestuantis animae iter,

so ac propterea nihil humoris influere in pul- monem ore ipso arteriae communito. haec8 Erasistratus, cui, ut aestimo, uera ratio consentit cum enim cibus non sqnalidus siccitate sed humoris

2 hbrif P' 9 et 4 retuliqfe P 11 fubi digenq. P

18 KAAON P 16 TPAX6IA APrHPIA P 20 ire <m. P*

24 €TTirAG)TTIAA P 26 €nirAOniAA P 28 APrHPIAN P

Mackocivs 80

466 SAT. LIBRI VII

temperie mollis uentri inferendus sit, necesse est, eandem uiam ambobus patere, ut cibus potu temperatus per stomachum in uentre condatur, nec aliter natura

9conponeret, nisi quod salutare esset animali. deinde cum pulmo et solidus et leuigatus sit, siquid spissum fi in ipsum deciderit, quem ad modum penetrat aut transmitti potest ad locum digestionis, cum constet, siquando casu aliquid paulo densius in pulmonem uiolentia spiritus trahente deciderit, mox nasci tussim nimis asperam et alias quassationes usque ad uexa- 10

lOtionem salutis? si autem naturalis uia potum in pulmonem traheret, cum poculenta bibuutur, uel cuiu hauritur potus admixtus granis, seu ex re aliqua

lldensioro, quid his sumptis pulmo patorcturV undo iniyXatTig a natura prouisa est, quae cum cibus 15 sumitur, operimento sit arteriae, nequid per ipsam in pulmonem spiritu passim trahente labatur. sicut et cum sermo emittendus est, inclinatur ad operiendam

1 2 stomachi uiam, ut aotr\QCav uoci patere permittat. est et hoc de experientia notum, quod qui sensim trahuut *> potum, uentres habeut huniectiores, humore, qui pau- latim sumptus est, diutius permanente, siquis uero auidius hauserit, humor eodem inipetu, quo trahitur, praeterit in uesicam, et siceiori cibo prouenit tarda digestio. haec autem differentia non nasceretur, *>i *5

13 a principio cibi et potus diuisi esseiit meatus. quod autem Alcaeus poeta dixit et uulgo cauitur

oIvg) nvsv^iova tiyysy xb yao atitoov TtsoixiAXsxat

ideo dictum est, quia ])ulmo re uera gaudet humore, sed trahit quantum sibi aestimat necessarium. uides au

28 fr. 89, p. 163 (Bergkii poetae lyr. Gr. ed. 4)

10 iniimf P 12 poleuta P, poculeuta Cantabriyiensis,

pultuleuta Ianius 13 admixtif P l'eu om. P 16 6TTI- rAG)ITIC P 17 paf|fo P 27 alceuf P 28 T^YT* Trveouovac otvuj Bergkius OINO P nEPITEAAeTAII P

XV 9-18 467

«

satius fuisse philosophorum omnium principi alienis abstinere quam minus nota proferre/

Ad haec Eustathius paulo commotior *non minus 14 te* inquit 'Disari philosophis quam medicis insere-

s bam, sed modo uideris mihi rem consensu generis humani decantatam et creditam obliuioni dare, philo- 8ophiam artem esse artium et disciplinam discipli- narum, et nunc in ipsara inuehitur parricidali ausu medicina, cum philosophia illic se habeatur augustior,

io ubi de rationali parte, id est de incorporeis, disputat, et illic inclinetur, ubi de physica, quod est de diuinis corporibus uel caeli uel siderum tractat. medicinal5 autem physicae partis extrema faex est, cui ratio est cum testeis terrenisque corporibus, sed quid ratio-

i6nem nominaui, cum magis apud ipsam regnet con- iectura quam ratio? — quae ergo conicit de carne lutulenta, audet inequitare philosophiae de incorporeis et uere diuinis certa ratione tractanti. sed ne uideatur communi8 ista defensio tractatum uitare pulmonis,

so accipe causas, quas Platonica maiestas secuta est. im- 16 yXmtttg, quam memoras, inuentum naturae est ad tegen- das detegendasque certa alternatione uias cibatus et potus, ut illum stomacho transmittat, hunc pulmo suscipiat. propterea tot meatibus distinctus est, et

ss interpatet ritnis, non ut spiritus egressiones habeat, cui exhalatio occulta sufficeret, sed ut per eos, siquid cibatus in pulmonem deciderit, sucus eius mox migret in sedem digestionis. deinde aQtrjQia siquo casu scissa 17 fuerit, potus non deuoratur, sed quasi fisso meatu suo

so reiectatur foras incolumi stomacho. quod non con- tingeret, nisi aQxriQia uia esset humoris. sed et hocl8 in propatulo est, quia, quibus aeger est pulmo, ac-

3 comotior P 8 tnunc P 0 anguftior P' 11 phi- fica P 18 phific$ P " 14 qnod P* 18 dmif P 19 c5- mnnif P 20 feqnuta P 21 detegendaf detegentafa. P

26 exalaho P occnlta fi* (uid. fuisse f) IufBcer& P

fiquod P 28 et 81 artena P

80*

468 SAT. LIBRI VII

«

cenduntur in maximam sitim, quod non eueniret, nisi esset pulmo receptaculum potus. hoc quoque intuere, quod animalia, quibus pulmo non est. potum nes- ciunt natura enim nihil superfluum sed membra singula ad aliquod uiuendi ministerium fecit, quod 5

19cum deest, usus eius non desideratur. uel hoc cogita, quia, si stomachus cibum potumque susciperet, super- fluus foret uesicae usus. poterat enim utriusque rei stomachus retrimenta intestino tradere, cui nunc solius cibi tradit, nec opus esset diuersis meatibus, quibus 10 singula traderentur, sed unus utrique sufficeret ab eadem statione transmisso, modo autem seorsum uesica et intestinum seorsum saluti seruit, quia illi

20 stomachus tradit, pulmo uesicae. nec hoc praetereun- dum est, quod in urina, quae est retrimentum potus, is nullum cibi uestigium reperitur, sed nec aliqua qua- litate illorum retrimentorum uel coloris uel odoris inficitur, quod si in uentre simul fuissent, aliqua

21illarum sordium qualitas inficeretur. nam postremo lapides, qui de potu in uesica nascuntur, cur num- ao quam iu uentre coalescunt, cum non nisi ex potu fiant et nasci in uentre quoque debuerint, si uenter esset

22 receptaculum potus? in pulmonem defluere potum nec poetae nobiles ignorant. ait enim Eupolis in fabula quae inscribitur KdXaxsg w

itlvetv y&Q 6 IlQcozaydQag ixiXevev, Iva f itQb xov xwbg zbv itvev\iov ixkvxov i%\h

23 et Eratosthenes tcstatur idem

xal ($a&vv axorftG) itvevpova Teyydpevog. so

26 Mcinekii fragm. com. II, 1 p. 491 30 Eratostheni-

corum p. 155 Bernhardy

9 trade|dere P 23 putuf F 25 colacef P 27 irivcrv Y<ip airrdv TTpuiTaY^pac ^Xeu' Yva Meinekius TAPTTPG)l~0- PAC P 28 TTPG) P TTNCYMONA 6KAYPON P ^kkXuctov Meinekius 30 BAOTYN P TTA6|YMONA l6fTOM€NOC • P

XV 19-14 XVI 1—4 469

Euripides uero huius rei manifestissimus adstipu- lator est

olvog xtQ&Oag %Xsvp6v<ov ducQQodg.

cum igitur et ratio corporeae fabricae et testium24 5 nobilis auctoritas adstipuletur Platoni, nonne, quisquis contra sentit, insanit?

Inter haec Euangelus gloriae Graecorum inuidensXVI et inludens 'facessant' ait 'haec, quae inter uos in 08tenlationem loquacitatis agitantur, quin potius,

to siquid callet uestra sapientia, scire ex uobis uolo, ouumne prius eztiterit an gallina?'

'Inridere te putas' Disarius ait cet tamen quaestio, 2 quam mouisti et inquisitu et scitu digna est. iocum enim tibi de rei uilitate comparans consuluisti, utrum

16 prius gallina ex ouo an ouum ex gallina coeperit, *ed hoc ita seriis inserendum est> ut de eo debeat uel anxie disputari. et proferam, quae in utramque partem mihi dicenda subuenient, relicturus tibi utrum eorum uerius malis uideri. si concedimus, omnia, quae sunt, 3

10 nliquando coepisse, ouum prius a natura factum iure aestimabitur. semper enim, quod incipit, inperfectum adhuc et informe est, et ad perfectionem sui per pro- cedentis artis et temporis additamenta formatur. ergo natura fabricans auem ab informi rudimento coepit,

is et ouum, in quo necdum est species animalis, effecit. ex hoc perfectae auis species extitit procedente pau- latim maturitatis effectu. deinde quicquid a natura4 uariis ornatibus comptum est sine dubio coepit a simplici, et ita contextionis accessione uariatum est.

so rrgo ouum uisu simplex et undique uersum pari specie

8 fr. 978 Nauck.

8 TTA6YMON P e fentnt P 18 quam — digna om. P | Cu P 14 uentate P' 16 cfpent P 20 c^pifTe P 21 lm- yfectu P 24 et 28 c^pit P 25 quo p, qu P

470 8AT. LIBRI VII

creatum est, et ex illo uarietas ornatuum, quibus constat,

5auis species absoluta est uam sicut elementa prius extiterunt, et ita reliqua corpora de commixtioue eorum creata sunt, ita rationes seminales, quae in ouo sunt, si uenialis erit ista translatio, uelut quaedam gallinae 5

6elementa credenda sunt. nec importune elementis, de quibufl sunt omnia, ouum conparauerim. in omni enim genere animantium, quae ex coitione nascuntur, inuenies ouum aliquorum esse principium instar ele- menti. aut enim gradiuntur animantia aut serpunt 10

7 aut nando uolandoue uiuunt. in gradientibus lacertae et similia ex ouis creantur, quae serpunt ouis nas- cuntur exordio, uolantia uniuersa de ouis prodeunt excepto uno, quod incertae naturae est, nam uespertilio uolat quidem pellitis alis, sed inter uolantia non haben- 15 dus est, quia quattuor pedibus graditur, formatosque pullos parit et nutrit lacte, quos generat nantia paene omnia de ouis oriuntur generis sui, corcodilus uero

8etiam de testeis, qualia sunt uolantium. et ne uidear plus nimio extulisse ouum elementi uocabulo, consule so initiatos sacris Liberi patris, in quibus hac ueneratione ouum colitur, ut ex forma tereti ac paene sphaerali atque undique uersum clausa et iucludente intra se uitam mundi simulacrum uocetur, mundum autem consensu omnium constat uniuersitatis esse principium. 25

Oprodeat qui priorem uult esse gallinam, et in haec uerba temptet quod defendit adserere. ouum rei cuius est nec initium nec finis est. nani iuitium est semen, iinis auis ipsa formata, ouum uero digestio est seminis. cum ergo semen animalis sit et ouum seminis, » ouum ante animal esse non potuit sicut non potest lOdigestio cibi fieri, antequam sit qui edit. et tale est dicere, ouum ante gallinam factum, ac siquis dicat,

7 cdparauerl P 12 quae — 18 exordio om. P' 13 oui P 16 ahtif P' 16 quatuor P 18 corcodnlluf P 21 facn P 22 fp^rali P

XVI 6-14 471

matricem ante mulierem factum, et qui interrogat: quem ad modum gallina sine ouo esse potuit? similis est interroganti, quonam pacto homines facti sint ante pudenda, de quibus homines procreantur. unde

5 sicut nemo recte dicet, hominem seminis esse sed semen hominis, ita nec oui gallinam sed ouum esse gallinae. deinde si concedamus, ut ab aduersa partell dictum est, haec, quae sunt ex tempore, aliquod sum- psisse principium, natura primum singula animalia

10 perfecta formauit, deinde perpetuam legem dedit, ut continuaretur procreatione successio. perfecta autem 12 in exordio fieri potuisse, testimonio sunt nunc quo- que non pauca animantia, quae de terra et imbre perfecta nascuntur, ut in Aegypto mures, ut aliis in

is locis ranae serpentesque et similia. oua autem non numquam de terra sunt procreata, quia in illis nulla perfectio est, natura uero perfecta format, et de per- fectis ista procedunt, ut de integritate partes. naml3 ut concedam, oua auium esse seminaria, uideamus,

fo quid de semine ipso philosophorum definitio testatur, quae ita sancit: semen est generatio ad eius, ex quo est, similitudinem pergens; non potest autem ad similitudinem pergi rei, quae necdum est, sicut nec semen ex eo, quod adhnc non subsistit, emanat. ergo 14

*5 in primo rerum ortu intellegamus, cum ceteris animan- tibus, quae solo semine nascuntur, de quibus non ambigitur, quin prius fuerint quam semen suum, aues quoque opifice natura extitisse perfectas, et quia uis generandi inserta sit singulis, ab his iam procedere

sonascendi modos, quos pro diuersitate animantium natura uariauit. habes, Euangele, utrobique quod teneas, et dissimulata paulisper inrisione tecum de- libera, quid sequaris/

8 ahquo P 10 pfacta P' 14 §gipto P 15 non anie numquam om. uuXgo 20 lpfa P 21 fanccit P 28 pergi rei] pgere P 81 qmd P

472 SAT. LIBRI VII

15 Et Euangelus 'quia et ex iocis seria facit uio- lentia loquendi, hoc mihi absoluatis uolo, cuius diu me exercuit uera deliberatio. nuper enim mihi de Tiburti agro meo exhibiti sunt apri, quos obtulit silua uenantibus, et quia diutule continuata uenatio 5

16est, perlati sunt alii interdiu, noctu alii. quos per- duxit dies, integra carnis incolumitate durarunt, qui uero per noctem lunari plenitudine lucente portati sunt, putruerunt. quod ubi scitum est, qui sequenti nocte deferebant, infixo cuicumque parti corporis acuto 10 aeneo apros carne integra pertulerunt. quaero igitur cur noxam, quam pecudibus occisis solis radii non dederunt, lunare lumen effecerit?'

17 'Facilis est' Disarius inquit cet simplex ista

responsio. nullius enim rei fit aliquando putredo nisi 15 calor humorque conuenerint. pecudum autem putredo nihil aliud est, nisi cum defluxio quaedam latens soli-

18ditatem carnis in humorem resoluit. calor autem si temperatus sit et modicus, nutrit humores, si nimius, exsiccat et habitudinem carnis extenuat ergo de so corporibus enectis sol ut maioris caloris haurit humo- rein, lunare lumen, in quo est noii manifestus calor sed occultus tepor, magis diffundit humecta, et inde prouenit iniecto tepore et aucto huinore putredo.'

19 His dictis Euangelus Eustathium intuens csi 25 rationi dictae adsentiris' ait 'anuuas oportet, aut si est, quod moueat, proferre non pigeut, cjuia uis uestri sermonis optinuit, ne inuita aure uos audiam.'

20 cOmnia' inquit Eustathius ca Disario et luculente et ex uero dicta sunt, sed illud pressius intuendum ao est, utrum mensura caloris sit causa putrediuis, ut ex maiore calore non fieri, et ex minore ac temperato prouenire dicatur. solis enim calor, qui nimiuiu feruet, quando annus in aestate est, et hieme tepescit,

3 mihi om. P' 6 mfdiu*** P 7 mcolomitate P

10 corpinf P' 13 effecit P

XVI 16— «7 478

putrefacit carnes aestate, non hieme. ergo nec luna21 propter submissiorem calorem diflundit humores, sed nescio quae proprietas, quam Graeci Idtmpa uocant, et quaedam natura est lumini, quod de ea defluit,

5 quae humectet corpora, et uelut occulto rore made- faciat, cui admixtus calor ipse lunaris putrefacit car- nem, cui diutule fuerit infusus. neque enim omnis22 calor unius est qualitatis, ut hoc solo a se differat, si maior minorue sit, sed esse in igne diuersissimas

10 qualitates nullam secum habentes societatem rebus manifestis probatur. aurifices ad formandum aurum23 nullo nisi de paleis utuntur igne, quia ceteri ad pro- ducendam hanc materiam inhabiles habentur, medici in remediis concoquendis magis de sarmentis quam

16 ex alio ligno ignem requirunt, qui uitro soluendo formandoque curant, de arbore, cui myricae nomen24 est, igni suo cscain ministrant, calor de lignis oleae, cum sit corporibus salutaris, perniciosus est balneis, et ad dissoluendas iuncturas marmorum efficaciter

tonoxius; non est ergo mirum si ratione proprietatis, quae singulis inest, calor solis arefacit, lunaris humec- tat. hinc et nutrices pueros fellantes operimentis 25 optegunt, cum sub luna praetereunt, ne plenos per aetatem naturalis humoris amplius lunare lumeu

ss humectct, et sicut ligna adhuc uirore humida accepto calore curuantur, ita et illorum membra contorqueat humoris adiectio. hoc quoque notum est, quia, siquis 26 diu sub luna somno se dederit, aegre excitatur, et proximus fit insauo, pondere pressus humoris, qui iu

so omne eius corpus diffusus atque dispersus est proprie- tate lunari, quae ut corpus infundat, omnes eius aperit et laxat meatus. hinc est, quod Diana, quae luna est, 27 "jQT£(.ug tlicitur quasi <beQ6TS{iig, hoc est aerem sccans.

5 quo humect& P' 16 mirice P 22 fellantes Mcursius: palenter P 23 obtegunt P' 82 post eft add. unde P

33 cecanf P

474 8AT. LIBRI VII

Lucina a parturientibus inuocatur, quia proprium eius munus est distendere rimas corporis et meatibus uiam 28dare, quod est ad celerandos partus salutare. et hoc est, quod eleganter poeta Timotheus expressit

dia Xapitqbv n6Xov /rtfrorai/ *

dia x <bxvr6xoio GeXdvag.

29nec minus circa inanima lunae proprietas ostenditur. nam ligna, quae luna uel iam plena uel adhuc cre- scente deiecta sunt, inepta sunt fabricis quasi emollita per humoris conceptionem. et agricolis curae est, 10 frumenta de areis non nisi luna deficiente colligere,

30 ut sicca permaneant contra quae humecta desideras, luna crescente conficies. tunc et arbores aptius seres, maxime cum illa est super terram, quia ad incrementa

31 stirpium necessarium est humoris alimentum. aer ** ipse proprietatem lunaris humoris et patitur et prodit. nam cum luna plena est, uel cum nascitur — et tunc enim a parte, qua sursum suspicit, plena est — aer aut in pluuiam soluitur, aut si sudus sit, multum de se roris emittit, unde et Alcman lyricus dixit roreni *°

32aeris et lunae filium. ita uiulique uersum proba- tur ad humectandas dissoluendasque cames esse lunari lumini proprietatem, quam magis usus quam ratio

33 deprehendit. quod autein dixisti, Euangele, de acnto aeneo, ni fallor, coniectura mea a uero non deuiat. est *5 enim in aere uis acrior, quam medici stypticam uocant, unde squamas eius adiciunt reuicdiis, quae contra perniciem putredinia aduocantur. deiiule qui in mc- tallo aeris morantur, semper oculorum sanitate pollent et quibus ante palpebrae nudatae fuerant, illic conue- 30 stiuntur, aura enim, quae ex aere procedit, in oculos

6 fr. 2, p. 620 (Bergkii poetae lyr. Gr. ed. 4)

4 timatheuf P' 6 A|riPQN P 7 lnammata P 20 rore P 28 uocantur P 30 palbre. P'

XVI 28—34 475

incidens haurit et exsiccat, quod male influii unde34 et Homerus modo evrfvoQa modo v&Qoxa %cclx6v, has causas secutus, appellat. Aristoteles uero testis est, uulnera, quae ex aereo mucrone fiunt, minus esse noxia quam ex ferro, faciliusque curari, quia inest inquit aeri uis quaedam remedialis et siccifica, quam demittit in uulnere. pari ergo ratione in- fixum corpori pecudis lunari repugnat humori.

8 Problemat. I 84

8 fequutuf P 8 post humon nihil subscriptum ($ed

quarta pars dexterae eolumnae huius folii resecta esi) in P, finem deese uidit Arnoldus VetaUensis

AMBROSII THEODOSII MACROBII

VIRI CLARISSIMI ET ILLVSTRIS

COMMENTARIORVM IN SOMNIVM SCIPIONIS

LIBER PRIMVS

1 Inter Platonis et Ciceronis libros, quos de re

Sublioa uterque constituit, Eustachi fili, uitae mihi uloedo pariter et gloria, hoc interesse prima fronte perapeximus, quod ille rem publicam ordinauit, hic rotufii; alter qualis esse deberet, alter qualis esset a 6

2 muioribus instituta, disseruit. iu hoc tanien uel maxime oporis shuilitudinein seruauit imitatio, quod, cum Plato iu uoluininis conclusione a quodam uitae reddito, quam roli(|uisse uidebatur, indicari faciat, qui sit exutarum corporibus status animarum, adiecta quadam sphae- 10 rurum uol siderum uon otiosa descriptione, rerum lacioH non dissimilia significans a Tulliano Scipione

llpor (|uiotom sibi ingesta narratur. sed quid uel illi

iMcriptum MACUOBII • AMBROSI^ Tb€OdOSII . | • V • C • &

111 • I • COMT • €x CIC€UON€ • IN SO|NIV SCIPI|ONIS^ in P, _MA-

UtOtlll AMBUOSII TH€0|dOSII • U • C • CTttfc- COM JN SOjNIO H( IPIONIS INCIPIT in B

I ilo ro pubhca utrumque conftituiffe conftat P 3 pa- ntor duluodo P 4 ad llle add. • b • lib platouis p ad bic tuiii. \\b cicoronif P 10 corponbuf om. B fperanim PB II fydum P

I 1-6 477

commento tali uel huic tali somnio in his potissimum libris opus fuerit, in quibus de rerum publicarum statu loquebantur, quoue attinuerit inter gubernandarum urbium constituta circulos orbes globosque describere, 5 de stellarum motu, de caeli conuersione tractare quae- situ dignum et mihi uisum est et aliis fortasse uide- atur, ne uiros sapientia praecellentes nihilque in inuestigatione ueri nisi diuinum sentire solitos aliquid caetigato operi adiecisse superfluum suspicemur. de

10 hoc ergo prius pauca dicenda sunt, ut fiquido mens operis de quo loquimur innotescat. rerum omnium4 Plato et actuum naturam penitus iuspiciens aduertit, in omni sermone de rei publicae institutione proposito infundendum animis iustitiae amorem, sine qua non

15 solum res publica sed nec eziguus hominum coetus nec domus quidem parua constabit. ad hunc porroS iustitiae affectum pectoribus inoculandum nihil aeque patrocinaturum uidit, quam si fructus eius non uide- retur cum uita hominis terminari. hunc uero super-

io stitem durare post hominem qui poterat ostendi, nisi prius de animae immortalitate constaret? fide autem facta perpetuitatis animarum consequens esse animad- uertit, ut certa illis loca uexu corporis absolutis pro contemplatu probi improbiue meriti deputata sint. sicG

ts in Phaedone inexpugnabilium luce rationum anima

8 loquebatur P 4 orbi B 6 motu Zeunius: modo PB 0 mfuf B 7 nec P, deinde supra mros add. 1 • PC p 8 uen- tatif B 10 hoc lgittir B 11 post lnnotefcat inlerauctus in P

REHV OMNI V PLATO rubro colore scripta in P ad RERV add. naturalis p 12 ad actuum add. moralis p 18 fermone fao P 14 lnfundendo P' amore B ad haee$uerba (neque enim ad qttod uerbum pertineat eignificatum) add. N eril fehz ~- r. p. | stantib. moenib. | mentib. morib. p. in marg. 16 cetnf ne B 17 moccnlandu Bf incnlcandnm BenUeius Mus. Bhen.

el

1881, 325 18 patronafum (naf nm in ras.) B 24 in£>bine B 25 phedrone P, hoc lecto theo^tns libro pcipixf se dedit emuro • p, phedrone B

478 COMM. 1N SOMN. SCIP. LIBRl I

in ueram diguitatem propriae immortalitatis adaerta sequitur distinctio locorum, quae hanc uitam relin- quentibus ea lege debentur, quam sibi quisque uiuendo sanxerit. sic in Gorgia post peractam pro iustitia disputationem de habitu post corpus animarum morali *

7 grauitate Socraticae dulcedinis admonemur. idem igitur obseruanter secutus est in illis praecipue uoluminibus, quibus statum rei publicae formandum recepit. nam postquam principatum iustitiae dedit, docuitque animam post animal non perire, per illam demum fabulam — 10 sic enim quidam uocant — quo anima post corpus euadat, uel unde ad corpus ueniat, in fine operis ad- seruit, ut iustitiae uel cultae praemium uel spretae poenam animis quippe immortalibus subiturisque

8 iudicium seruari doceret. hunc ordinem Tullius nou is minore iudicio reseruans quam ingenio repertus est: postquam in omni rei publicae otio ac negotio palmam iustitiae disputando dedit, sacras immortalium ani- marum sedes et caelestium arcana regionum in ipso consummati operis fastigio locauit, indicans, quo his w perueuiendum uel potius reuertendum sit, qui rem publicam cum prudentia iustitia fortitudine ac niode-

9ratione tractauerint. sed ille Platonicus secretorum relator Er quidam nomine fuit, natione Pamphylus, miles ofiicio, qui cum uulneribus in proelio acceptis « uitam efFudisse uisus duodecimo demum die inter ceteros una peremptos ultimo esset honorandus igne, subito seu recepta anima seu retenta, quicquid emensis

4 fancxef • | P 6 habitu ut uid. p, habita P post am- maru deletum lmmof in P, deinde supra grauitate add. tali- tate add. p 6 anunonemur BP 8 pcepit P 11 c in cor^

corr. ex p in B 12 & unde P alTeruit P 13 culpe^ B 14 p^na PB 16 tuitt (i deleta) B 16 ludiciu B' 18 mm

2?, lmm P 19 archana P 23 tractauef • P, tractauent B 24 paphiluf PB 26 praeho BP 26 die demu P 27 ultim Pt ultimuf B 28 * erlfif (uid. fuisse e) P

I 7—9 U 1-8 479

inter utramque uitam diebus egerat uideratue, tamquam

Eublicum professus indicium humano generi enuntiauit anc fabulam Cicero licet ab indoctis quasi ipse ueri conscius doleat irrisam, exemplum tamen stolidae re- s prehensionis uitans excitari narraturum quam reuiuiscere maluii

Ac priu8quam somnii uerba consulamus, eno-II dandum nobia est, a quo genere hominum Tullius memoret uel irrisam Platonis fabulam uel, ne sibi

io idem eueniat, non uereri. nec enim his uerbis uult inperitum uulgus intellegi sed genus hominum ueri ignarum sub peritiae ostentatione, quippe quos et legisse talia et ad reprehendendum animatos constaret dicemus igitur, et quos in tantum philosophum referat2

15 quandam censurae exercuisse leuitatem, quisue eorum etiam scriptam reliquerit accusationem, et postremo quid pro eo dumtaxat parte, quae huic operi neces- saria est, responderi conueniat obiectis. quibus, quod factn facile est, eneruatis iam quicquid uel contra

to Ciceronis opinionem etiam in Scipioms somnium seu iaculatus est umquam morsus liuoris, seu forte iacu- labitur, dissolutum erit Epicureorum tota factioS aequo semper errore a uero deuia et illa semper aestimans ridenda, quae nesciat, sacrum uolumen et

S5 augustis8ima irrisit naturae seria. Colotes uero, inter Epicuri auditores loquacitate noiabilior, etiam in libruin retulit, quae de hoc amarius cauillatus est sed cetera, quae iniuria notauit, si quidem ad som-

2 in pabhcfi B 5 reaiuifere P' 8 a nofc B genere] genf B 11 imp PB rotelhgi P 12 peitie. P oftenta- tionem B' 18 rephendfi cftaret ammatof B 14 & qui

tantnm Pt t qnos in add. p referant P, t referat add. p 16 acufationg P 19 defectif P, t eneruatie add. p 20 oppi- moem B 23 femper om. B 24 exiflamanf P deridenda B

26 anditoref famofior et loquacitate P, notabilior add. p

27 reprendit Pf t cauillatns ~ add. p 28 rn in in|iana in ras. in B ad P fomu B

480 COMM. 1N SOMN. 8C1P. LIBRI I

nium, de quo sic procedit sermo, non attinent, hoc loco nobis omittenda sunt, illani calumniam per- sequemur, quae nisi supplodetur, manebit Ciceroni

4cum Platone communis. ait a philosopho fabulam non oportuisse confingi, quoniam nullum figmenti 5 genus ueri professoribus conueniret. *cur enim' inquit *si rerum caelestium notionem, si habitum nos ani- marum docere uoluisti, non simplici et absoluta hoc insinuatione curatum est, sed quaesita persona casusque excogitata nouitas et composita aduocati scaena figmenti 10 ipsam quaerendi ueri ianuam mendacio polluerunt?

5haec quoniam, dum de Platonico Ere iactantur, etiam quietem Africani nostri somniantis accusant — utraque enhn sub adposito argumento electa persona est, quae accommoda enuntianais haberetur — resistamus ur- 15 genti et frustra arguens refellatur ut una calumnia dissoluta utriusque factum incolumem, ut fas est,

6retineat dignitatem. nec omnibus fabulis philosophia repugnat nec omnibus adqniescit et, ut facile secerni possit, quae ex his a se abdicet ac uelut profana ab 20 ipso uestibulo sacrae disputationis excludat, quae uero etiam saepe ac libenter admittat, diuisionum gradibus explicandum est.

7 Fabulae, quarum nomen indicat falsi professionem,

aut tantum conciliandae auribus uoluptatis aut ad- 25 hortationis quoque in bonam frugem gratia repertae

8sunt. auditum mulcent uelut comoediae, quales Menander eiusue imitatores agendas dederunt, uel argumenta fictis casibus amatorum referta, quibus uel

2 calupmam P 3 fupplodatur P ciceromf B 4 phy- lofopho P 6 coufigi B' 6 mquid P' 8 docere amma2j. B hoc et abfoluta ti B 9 cafuq. P 10 fceua BP 11 men- datio BP, quod amplius non notabo 12 yre P lactauter P\ notantur B 13 mcufant P, accufantur B' ad utraq. add. pareni p 14 appofito P 16 urguenti P 16 arguef B' calupnia PB 17 mcolume 2* 20 abducat P, abdicit p

21 lfto P 28 exphandu B' 25 adortationif_PB 27 t B, dcinde comedie. BP 28 menarder B agendaf B

II 4-n 481

multum 8e Arbiter exercuit uel Apuleium non num- quam lusisse miramur. hoc totum fabularum genus, quod solas aurium delicias profitetur e sacrario suo in nutricum cunas sapientiae tractatus eliminab ex his9

6 autem, quae ad quandam uirtutum speciem intellectum legentis hortantur, fit secunda discretio. in quibusdam enim et argumentum ex ficto locatur, et per mendacia ipse relationis ordo contexitur, ut sunt illae Aesopi fabulae elegantia fictionis illustres, at in aliis argu-

10 mentuni quidem fundatur ueri soliditate, sed haec ipsa ueritas per quaedam composita et ficta profertur, et hoc iam uocatur narratio fabulosa, non fabula, ut sunt cerimoniarum sacra, ut Hesiodi et Orphei, quae de deorum progenie actuue narrantur, ut mystica Pytha-

16 goreorum sensa referuntur. ergo ex hac secunda 10 diuisione, quam diximus a philosophiae libris prior species, quae concepta de falso per falsum narratur, aliena est. sequens in aliam rursuni discretionem scissa diuiditur: nam cum ueritas argumento subest,

to solaque fit narratio fabulosa, non unus repperitur modus per figmentum uera referendi. aut enim con-11 textio narrationis per turpia et indigna numinibus ac monstro similia componitur, ut di adulteri, Saturnus pudenda Caeli patris abscindens et ipse rursus a filio

u> regno potito in uincla coniectus, quod genus totum philosophi nescire malunt — aut sacrarum rerum notio sub pio figmentorum uelamine honestis et tecta rebus et uestita nominibus enuntiatur et hoc est 8olum figmenti genus, quod cautio de diuinis rebus

1 ad se add. pu • p exercmt om. P apulegiu. B

6 hortatur B fcta dd. anle scfta in B T aUerum et om. B 8 efophy P 11 cpofita B 12 fabola B 14 miftica B pytagoreo2l P, pmtago|reo2|. B 16 ex hac

« P 18 rnrfuf m ahfi B 21 ficratu P cnoxio P 28 dn B 24 cchi P abfcidonf P 26 regnio B 26 phylofophi V malnernnt P 27 ficmto^ P 28 ennmeraf B 29 fig- iltif B

Macrobiys 31

432 COMM. Ifl 80MN. bCil\ LiUlU 1

12 philosophantis admittit cum igitur nullam disputa- tioni pariat iniuriam uel Er index uel somnians Africanus, sed rerum sacrarum enuntiato integra sui dignitate his sit tecta nominibus, accusator tandem edoctus a fabulis fabulosa secernere conquiescat. •

losciendum est tamen, non in omnem disputationem philosophos admittere fabulosa uel licita. sed his uti solent, cum uel de anima uel de aeriis aetheriisue

14 potestatibus uel de ceteris dis iocuntur. ceterum cum ad summum et principem omnium deum, qui apud io Graecos r&ya&dv, qui hq&xov atxiov nuncupatur, trac- tatus se audet attollere, uel ad mentem, quem Graeci vovv appellant, originales rerum species, quae tdiai dictae sunt, continenteiu, ex summo natain et profectam deo: cum de his, inquam, locuntur summo deo et ** mente, nihil fabulosum penitus attinguut, sed siquid de his adsignare conantur, quae non sermonem tantum modo sed cogitationem quoque humanam superant, ad

15similitudines et exempla confugiunt. sic Plato, cum de xayaftcb loqui esset animatus, dicere quid sit non <° ausus est, hoc solum de eo sciens, quod sciri quale sit ab homine nou possit, solum uero ei simillimum de uisibilibus solem repperit, et per eius similitudinem uiam sermoni suo attollendi se ad non conprehendenda

lGpatefecit. ideo et millum ei simulucrum, cum dis aliis 25 constituerentur, finxit antiquitas, quia summus deus nataque ex eo mens sicut ultra animam ita supra naturam sunt, quo nihil fas est de fabulis peruenire.

1 phylofophantif B nulla difputatioif B 2 patiut (aut pateat) B' 4 ud uccusator add b. culoies p 7 lutta B, - 1 • licita adil. b 9 dnf P de cuuctif dnf loquuntur B

r

10 aput B 11 TATA0ON*t* + *nPa)TO.nANTON nuncu- putur P, primus t priuccps onriuin udd. p qui om. B pro qitiov est Al in B 13 NOIN V IA6AI B 1G atingunt B quidl qf B 17 adaignare] facere B 19 plato cfi rara Oo loq B 20 TATA0O P 22 poteR P' 24 cdfhendenlda B 25 dnf PB

II 12-n 483

de dig autem, ut diii, ceteris et de anima non frustra 17 ee, nec ut oblectent, ad fabulosa conuertunt, sed quia sciunt inimicam esse naturae apertam nudamque ez- positionem sui, quae sicut uulgaribus hominum sensibus

s intellectum aui uario rerum tegmine operimentoque subtraxit, ita a prudentibus arcana sua uoluit per fabulosa tractari. sic ipsa mysteria figurarum cuni- 18 culis operiuntur, ne uel haec adeptis nudam rerum talium se natura praebeat sed summatibus tantum

io uiris 8apientia interprete ueri arcani consciis contenti sint reliqui ad uenerationem figuris defendentibus a uilitate secretum. Numenio denique inter philosophos 19 occultorum curiosiori offensam numinum, quod Eleu- sinia sacra interpretando uulgauerit, somnia prodi-

t» derunt uiso sibi ipsas Eleusinias deas habitu meretricio ante npertum lupauar uidere prostantes, admirantique et causas nou conuenientis numinibus turpitudinis consulenti respondisse iratas, ab ipso se de adyto pudicitiae suae ui abstractas et passim adeuntibus

*o prostitutas. adeo semper ita se et sciri et coli numina 20 maluerunt, qualiter in uulgus antiquitas fabulata est, quae et imagines et simulacra formarum talium prorsus alienis et aetates tam incrementi quam diminutionis ignaris et amictus ornatusque uarios corpus non

ss habentibus adsignauit. sccundum haec Pythagoras 21 ipse atque Empedocles, Parmenides quoque et Hera- clitus de dis fabulati sunt, nec secus Timaeus, qui progenies eorum, sicut traditum fuerat, exsecutus est.

1 dnf P, nf corr. in duf B 2 oblectet J¥ connerti- tur B 8 lnimica B 6 archana P, archa eorr. in archana B 7 mifteno B 8 nnda PB 9 natura fe P, nature fe B 10 contepli fint Pf contentif eorr. in contenta fint B 16 uifaf PB elenffiniaf 2? 16 ludere jpftrantcf P, uidere x>Itrantef B ammirantique P 18 adito PB 19 ab enntibnf P, adeuntib; B, t b add. b 20 nnmim B> 28 mcreir By ti add. b

24 horna-fq; B 25 affignamt P phytagoraf P 26 erach- tuf PB 27 de duf in ras. in B timenf PB 28 e*e*cultuf (in ras. fuit r ; quid pro c primitus scriptum fuerti non dispieio) B

81*

484 COMM. 1N SOMN. SCIP. LIBRI 1

III His praelibatis antequam ipsa somnii uerba trac- temus, prius quot somniandi modos obseruatio de- prehenderit, cum licentiam figurarum, quae passim quiescentihus ingeruntur, sub definitionem ac regulam uetustas mitteret, edisseramus, ut cui eorum generi 6 somnium, quo de agimus, adplicandum sit innotescat

2 omnium, quae uidere sibi dormientes uidentur, quinque sunt principales et diuersitates et nomina. aut enim est dveiQog secundum Graecos quod Latini somnium uocant, aut est Spapa quod uisio recte appellatur, aut 10 est £(>i7{i(m0f4<$g quod oraculum nuncupatur, aut est Mntviov quod insomnium dicitur, aut est qpairatf/ia, quod Cicero quotiens opus hoc nomine fuit, uisum

3 uocauit. ultima ex his duo cum uidentur, cura inter- pretationis indigna sunt, quia nihil diuinationis ad- u

4 portant, ivvnviov dico et cpdvtae^a. est enim ivwtviov, quotiens cura oppressi animi corporisue siue fortunae, qualis uigilantem fatigauerat, talem se ingerit dor- mienti: animi, si amator deliciis suis aut fruentem se uideat aut carentem, si metuens quis imminentem 20 sibi uel insidiis uel potestute personaiu aut incurrisse hanc ex imagine cogitationum suarum aut effugisse uideatur: corporis, si temeto ingurgitatus aut distentus cibo uel abundantia praefocari se aestimet uel gra- uantibus exonerari, aut contra si esuriens cibum aut u potum sitiens desiderare, quaerere, uel etiam inuenisse uideatur: fortunae, cum se quis aestimat uel potentia uel magistratu aut augeri pro desiderio aut exui pro

5timore. haec et his similia quoniam ex habitu mentis

2 dephendermt B 4 b in fub in ras. in P diffini- tione P 6 deqoo P apphcandu B lgnotefcat P 9 ON€l- P|00C P 10 OPOJMA P, OPOCOA B 11 XPHMAIYICWOC B

ou

nuncpat B 12 ENYTTNYON P, CNINNYON B 1G 4>ATAC-

ma

MA P, OANTACCOA B 21 utypoteaa|te B 22 igme B

effuiffe (u coit. in g) B 24 habundantia PB exiltim& P 26 exhoneran P 28 a in au|gen corr. ut uid. ex e in B

UI 1—7 485

quietem sicut praeuenerant, ita et turbauerant dor- mientis, una cum somno auolant et pariter euanescunt. hinc et insomnio nomen est, non quia per somnum uidetur — hoc enim est huic generi commune cum 5 ceteris — sed quia in ipso somnio tantum modo esse creditur, dum uidetur, post somnium nullain sui uti- litatem uel significationem relinquit. falsa esse 6 insomnia nec Maro tacuit

sed falsa ad caelum mittunt insomnia manes,

10 caelum hic uiuorum regionem uocans, quia sicut di nobis ita nos defunctis superi habemur. amorem quoque describens, cnius curam semper secuntur in- somnia, ait

haerent infixi pectore uultus

15 uerbaque nec placidam membris dat cura quietem,

et post haec

Anna soror, quae me suspensam insomnia terrent?

<pdvtcc0(ia uero, hoc est uisum, cum inter uigiliam7 et adultam quietem in quadam, ut aiunt, prima somni sonebula adhuc se uigilare aestimans, qui dormire uiz coepit, aspicere uidetnr irruentes in se uel passim uagantes formas a natura seu magnitudine seu specie discrepantes, uariasque tempestates rerum uel laetas nel turbulentas. in hoc genere est ixictkzrig, quem

9 Verg. Aen. VI 897 14 Verg. Aen. IIII 4 17 Verg. Aen. IIII 9

8 elt <m. B 8 et 6 fon*fi (fuit i) P 4 ntpra hoc add. paf p 8 neo mora B> 9 fet B 10 du 5 11 ad de-

functif add. fcd lllof q m mfernu | fab tra efi dicx ut luc |

regit lde spc arf orbe | alio qntn enl ad nof Cftat | llhf fupi

fum • JJutu ad | lllof mferi. Vnde & tj|benan ait ee eptam | allata. a uento ab anti | podib. q hr. Supen • | mfenf falntS P™ 17 fnfpenfa P 19 anmt B 21 cepit PB 24 turbolentas B e & €niATHC B

486 COMM. IN SOMN. SCIP. LIBRI I

publica persuasio quiescenies opinatur inuadere et

8 pondere suo pressos ac sentientes grauare. his duobus modis ad nullam noscendi futuri opem receptis, tribus ceteris in ingenium diuinationis instruimur. et est oraculum quideui, cum in soinnis parens uel alia 5 sancta grauisue persona seu sacerdos uel etiam deus aperte euenturum quid aut non euenturum, faciendum

9uitandumue denuntiat. uisio est autem, cum id quis uidet, quod eodem modo, quo apparuerat, eueniet. amicum peregre coinmorantem, quem non cogitabat, io uisus sibi est reuersum uidere, et procedenti obuius, quem uiderat, uenit in amplexus, depositum in quiete suscepit et matutinus ei precator occurrit, mandans pecuniae tutelam et fidae custodiae celanda coinmittens.

lOsomnium proprie uocatur, quod tegit figuris et uelat is ambagibus non nisi interpretatioue intellegendam significationem rei, quae demonstratur, quod quale sit non a nobis exponendum est, cum hoc unus quisque ex usu, quid sit, agnoscat. huius quinque sunt species. aut enim proprium aut alienum aut coiumunew

llaut publicum aut generale cst. propriuin ust, cum se quis facieutem patientemue aliquid somniat, alienum cum alium, commune cum se uua cum alio, publicum est cum ciuitati foroue uel tlieatro seu quibuslibet publicis moeuibus actibusue triste uel 2; laetum quid aestimat accidisse, generale est, cum circa solis orbem lunaremue globuin seu alia sidera uel caelum omnesue terras aliquid somniat innouatum.

12hoc ergo, quod Scipio uidisse se retulit et tria illa, quae sola probabilia sunt geuera principalitatis, am- so

1 oppinai B 2 ac fentientef P, acfen|tientientef B

8 uitanduq; B auf -cB 9 apperuerat 1¥ 11 e" | libi B procedeute B obiuf B0 13 fufcip P matujtinif B

commendans b 14 comittenf B 15 uelata | bugib; ut uid. B' 17 qui quale B' 18 a nob u P 19 ufo ni

fallor B' 21 duphcu ut uid. B' 25 m^uib; B 2C letu uhquid P 27 fydera P

1U 8-16 487

plecitur et omnes ipsius somnii species attingit. est enim oraculum, quia Paulus et Africanus uterque parens, sancti grauesque ambo nec alieni a sacerdotio, quid illi euenturum esset denuntiauerunt; est uisio,

5 quia loca ipsa, in quibus post corpus uel qualis futurus esset aspexit, est somnium, quia rerum, quae illi narratae sunt, altitudo tecta profunditate prudentiae non potest nobis nisi scientia interpretationis aperiri. ad ipsius quoque somnii species omnes refertur. estl3

io proprium, quia ad supera ipse perductus est et de se futura cognouit, est alienum, quod quem statum aliorum animae sortitae sint deprehendit, commune,

3uod eadem loca tam sibi quam ceteris eiusdem meriti idicit praeparari, publicum, quod uictoriam patriae

15 et Carthaginis interitum et Capitolinum triumphum ac 8ollicitudinem futurae seditionis agnouit, generale, quod caelum caeliaue circulos conuersionisque con- centum uiuo adhuc homini noua et incognita stellarum etiam ac luminuui motus terraeque omnis situm sus-

so piciendo uel despiciendo concepit. nec dici potest, 14 non aptum fuisse Scipionis personae somnium, quod et generale esset et publicum, quia necdum illi con- tigisset amplissimus magistratus, immo cum adliuc, ut ipse dicit, paene miles habcretur. aiunt enim,

t5 non habenda pro ueris de statu ciuitatis somnia, nisi quae rector eius magistratusue uidisset, aut quae de plebe non unus sed multi similia somniassent. ideo 15 apud Homerum, cum in concilio Graecorum Agamemnon 8omnium, quod de instruendo proelio uiderat publicaret,

so Nestor, qui non minus ipse prudentia quam omnis iuuenta uiribus iuuit exercitum, concilians fidem relatis de statu inquit publico credendum regio somnio,

1 € H oraculu B 2 affhcari PB 8 ambo oro. P a om. P 9 referunf PB 12 malo2l P, t alio> p, maho2). B funt B 18 mentif B 15 cartaginif PB, chartagimfp 19 fnjfcipiendo B 26 eins] eorum P 27 fomniaffft &

488 COMM. IN SOMN. SCIP. LIBRI I

quod si alter uidisset repudiaremus ut futile.

16sed non ab re erat, ut Scipio, etsi necdum adeptus tunc fuerat consulatum, nec erat rector exercitus, Carthaginis somniaret interituiu, cuius erat auctor futurus, audiretque uictoriam beneficio suo publicam, & uideret etiam secreta naturae uir non minus philosophia

17quam uirtute praecellens. his adsertis, quia superius falsitatis insomniorum Vergilium testem citantes eius uersus fecimus mentionem eruti de geminarum somnii descriptione portaruiu, siquis forte quaerere uelit, cur 10 porta ez ebore falsis et e cornu ueris sit deputatn, instruetur nuctore Porphyrio, qui in coinmentariis suis haec in eundem locum dicit ab llomero sub eadem diuisione descriptum latet inquit omne

18uerum. hoc tamen anima, cum ab officiis 15 corporis somno eius paululum libera est, interdum aspicit, non numquam tendit aciem, nec tameu peruenit, et cum aspicit tamen non libero et directo lumine uidet sed interiecto uelamine quod nexus naturae caligantis ob- 20

19ducit. et hoc iu natura esse idem Vergilius asserit dicens

aspice, namque omnem, quae nunc obducta tuenti mortales hebetat uisus tibi et humida circum caligat, nubem eripiam. &

20hoc uelamen cum in quiete ad uerum usque aciem animae introspicientis admittit, de cornu creditur, cuius ista natura est, ut tenuatum uisui peruium sit, cum

23 Verg. Acn. II 604

4 cartagimf B 5 audiret P\ audie|retq; B' uicto|

na*t* P 6 phylofopbi * P 7 affertif B 8 eiuf om. B 10 defcriptione B> 11 deputata B 12 porphio corr. in

porphino in B 13 hoc 111 B humero P' 14 diuifionein B' 17 non nuqua — 18 & cu in ras. in P 24 umida Iy 27 nitrofpioientef B' 28 tenuatur B'

IU 16—20 IIII 1-4 489

aatem a uero hebetat ac repellit optutum, ebur putatur, cuius corpus ita densatum est, ut ad quamuis extre- mitatem tenuitatis erasum nullo uisu ad ulteriora tendente penetretur.

6 Tractatis generibus et modis, ad quos somniumllll

Scipionis refertur, nunc ipsam eiusdem somnii mentem ipsumque propositum, quem Graeci 6xox6v uocant, antequam uerba inspiciantur, temptemus aperire, et eo pertinere propositum praesentis operis adseramus, sicut

io iam in principio huius sermonis adstruximus, ut animas bene de re publica meritorum post corpora caelo reddi et illic frui beatitatis perpetuitate nos doceat. nam Scipionem ipsum haec occasio ad nar-2 randum somnium prouocauit, quod longo tempore se

15 testatus est eilentio condidisse. cum enim Laelius (|uereretur, nullas Nasicae statuas in publico in in- terfecti tjranni remunerationem locatas, respondit Scipio post alia in haec uerba sed quamquam sa- pientibus conscienti a ipsa factorum egregiorum

to nmpli88imum uirtutis est praemium, tamen illa diuina uirtus non statuas plumbo inhaerentes nec triumphos arescentibus laureis sed stabi- liora qnaedam et uiridiora praemiorum genera desiderat. quae tamen ista sunt? inquit Laelius.

ss tum Scipio patimini me inquit quoniam tertium3 diem iam feriati sumus, et cetera, quibus ad narrationem somnii uenit, docens illa esse stabiliora et uiridiora praemiorum genera, quae ipse uidisset in caelo bonis rerum publicarum seruata rectoribus, sicut

io hia uerbis eius ostenditur sed quo sis, Africane,4 alacrior ad tutandam rem publicam sic habeto:

1 ac repelht praeter lht in ras. in P 4 tnr tn penetre- tnr »n rca. tn B 5 quo (onium P 7 propofitum nt que (qu§ deletum) a gcl (supra add. t que) B 9 afferam (P) 12 perpetmtatu R 15 filectio B' 16 fbatuef B> 17 renu| meratiooi B 25 inqiut om. B qni lfl (h. e. quoniam iam) B (deinde lam om. B)

^ COMM. IN SOMN. SCIP. LIBRI I

v>wt*ibu8, quipatriam conseruarint adiuuverint *u**riut, certum esse in caelo definitum locum, ubi baati aeuo sempiterno fruantur, et paulo post huuocerturu locum, qui sitdesignans ait sed sic Scipio ut auus hic tuus, ut ego qui te genui, iustitiam 6 oule et pietatem, quae cum magna in parentibus et propinquis tum in patria maxima est ea uita uia est in caelum et in hunc coetum eorum, i|ui iam uixere et corpore laxati illuin incolunt ftloouin, quem uides, significans ya\a\iav. sciendum 10 e»t enim, quod locus, in quo sibi uidetur esse Scipio per quietem, lacteus circulus est, qui yaka£iag uocatur, si quidem his uerbis in principio utitur ostendebat autem Carthaginem de excelso et pleno stel- larum illustri et claro quodam loco et paulo 15 post apertius dicit erat autem is splendidissimo candore inter flammas circus elucens, quem uos, ut a Grais accepistis, orbem lacteum nun- cupatis. ex quo omnia mihi contemplanti praeclara et mirabilia uidebantur. et de hoc «0 quidem yaXa%ia cum de circulis loquemur plenius ilisseremus.

V Sed iain, quoniam inter libros, quos de re pu-

blica Cicero, quosque prius Plato scripserat, quae difterentia, quae similitudo habeatur, expressimus, et 25 cur operi suo uel Plato Eris indicium uel Cicero soiunium Scipionis adsciuerit, quidue sit ab Epicureis obioctum Platoni, uel quem ud modum debilis calmu- uia refellatur, et quibus tractatibus philosophi ad- misceant, uel a quibus penitus excludant fabulosa, so rHhiHmus, adiecimusque post haec necessario genera

1 oonferuauennt B 2 ceju P loco B' 4 defignaf B' h & o|/o B 8 ce*tum (in ras. fuit n) B i> **uixere (in rci*. unl. fuisse ui) B 10 galaxiam PB 12 galaxiaf PB U cartogine P'B 16 hif P 17 circuluf PB 18 gralgif B 1U ctOnlaudi B 21 galaxia PB 28 calupnia P 20 phy- lofophi P ut adinifceant t B

IIII 6 V 1-4 491

omnium imaginum, quae falso quaeque uero uidentur in somnis, ipsasque distinximus species somniorum, ad quas Africani somnium constaret referri, et si Scipioni conuenerit talia somniare, et de geminis

s somnii portis, quae fuerit a ueteribus expressa sen- tentia, supcr his omnibus ipsius somnii, de quo loqui- mur, mentem propositumque signauimus, et partem caeli euidenter expressimus, in qua sibi Scipio per quietem haec uel uidisse uisus est uel audisse, quae

loretulit: nunc iam discutienda nobis sunt ipsius somnii uerba, non omnia, sed ut quaeque uidebuntur digna quaesitu. ac prima nobis tractandam se ingerit pars2 illa de numeris, in qua sic ait nam cum aetas tua septenos octies solis anfractus reditusque con-

lsuerterit, duoque hi numeri, quorum uterque plenus, alter altera de causa habetur, circuitu naturali summam tibi fatalem confecerint, in te unum atque in tuum nomen se tota con- uertet ciuitas: te senatus, te omnes boni, te

tosocii, te Latini intuebuntur, tu eris unus, in quo nitatur ciuitatis salus, ac ne multa, dic- tator rem publicam constituas oportet, si im- pias propinquorum manus effugeris. plenitudi- 3 nem hic non frustra numeris adsignat, plenitudo enim

S6 proprie nisi diuinis rebus supernisque non conuenit. neque enim corpus proprie plenum dixeris, quod cum sui sit inpatiens effluendo, aliena est appetens hau- riendo. quae si metallicis corporibus non usu ueniunt, non tamen plena illa sed vatizd dicenda sunt. haec4

so est igitur communis numerorum omnium plenitudo, quod cogitationi a nobis ad superos meanti occurrit prima perfectio incorporalitatis in numeris, inter ipsos

2 ipfifq; B 3 fi om. P 4 (om|aret B geimni B 14 conuerhf (f erasa) B 21 ciuitaf B 24 amngnat B 27 lmpacienf P, nnpatienf B 29 vacrd BcntUiw (Mus. Bhen. 1881, 325): uasta (BP) 80 eft otn. 7f 32 mcorrapo|rah- tahf 2?

<**

IH SOMN. SCIP. LIBRI I

. • uocautur secunduui hos inodos, — *r,^JLtatui necessarii sunt, qui aut uiiu

"^-"ruin a^ corpora rursus efficiuntur,

^'S^Lt sed corpus, quod intellegendo, non

-= ^ totuui hoc ut obscuritatis de-

i>

paulo altius repetita rerum luce

■-••l4- _r ^ juperticie finiuntur, et in ipsam ■ •- 1*"V termiuatur. hi auteni termiui

*•" "_ ^* corpora, quorum termini sunt, 10

'*" ," :lii;!eguntur. nam quo usque corpus

* '' ,bU termiuus intellegitur, eogitatio,

^ ..-uaui, corpus ruliquit. ergo primus

;W%l>*vrea transitus oilendit corporuua

* -v .*« prima incorporea natura post i5

»a^* uec ad mtegrum carens corpore,

" "* Avw« uatura eius sit, tameu non

' ^.-i-Jirot. cum totum denique corpus

^ivrticies hoc uocabulo continetur:

^ : .uineu etsi non res sed intellectus w

u x,%; orlicies, sicut est eorporum ter-

^ , :;:iuatur, quas suo liomine yQa^iudg

punctis lineae finiuntur. et liaec

luatheuiatica uocantur, de quibus

..» ^oometriae disputatur. ergo haee &

,x aliqua parte corporis cogitatur,

s„: corporis accipit nuinerum linearum.

«r^onum, seu quattuor ut quadratum,

Aiiguloruin, totidem lineis sese ad

>»*

$ optinet B 6 obfcunhtatif B' 8 fup

» 10 \pust quoruui) termiua ut uid. B'

1«S relinquit P 14 ad incorponb; Z>

jt*»-v«t /' *& tormiuuin B' 20 tam ea B

fjrmulas manjini codicis P appictas omisi

^a*-* '* ^eoiuetrice Pt geometnce B difpu-

*tf aliqua] aha 7* 28 quatuor P 29

V 5-1 i 493

eztrema tangentibus planities eiufl includitur. hoc9 loco admonendi suuius, quod omne corpus longitudinis latitudinis et altitudinis dimensionibus constat. ez his tribus in lineae ductu una dimensio est — longitudo

* est enim sine latitudine — planities uero, quam Graeci iicupdvBuxv uocant, longo latoque distenditur, alto caret, et haec planities quantis lineis contineatur expressimus, soliditas autem corporum constat, cum his duabus additur altitudo; fit enim tribus dimcnsionibus im-

io pletis corpus solidum, quod 6%bqb6v uocant, qualis est tessera, quae xvfiog uocatur. si uero non unius partis 10 sed totius uelis corporis superficiem cogitare, quod proponamus esse quadratum, ut de uno, quod ezemplo sufficiet, disputemus, iam non quattuor scd octo anguli

15 colliguntur. quod aniinaduertis, si super unum qua- dratum, quale prius diximus, alterum tale altius impositum mente conspicias, ut altitudo, quae illi plano deerat, adiciatur, fiatque tribus dimensionibus impletis corpus solidum, quod 6xbqb6v uocant ad

w imitationem tesserae, quae xvfiog uocatur. ex hisll apparet, octonarium numerum solidum corpus et esse et haberi, si quidem unum apud geometras puncti locum obtinet, duo lineae ductum faciunt, quae duobus punctis, ut supra dizimus, coercetnr, quattuor uero

«s puncta aduersum se in duobus ordinibus bina per ordinem posita ezprimunt quadri speciem, a singulis punctis in aduersum punctum eiecta linea. haec quattuor, ut dizimus, duplicata et octo facta duo quadra similia describunt, quae sibi superposita ad-

1 tam|gentib; B 2 amonendi BP 8 labtudinif et

altitndinif om. B 5 fine B planief B> 6 epiphanift P, epyfama B 10 ftereon P, ftrereon B 11 et 20 cubof PB 12 corponf aebf B 13 ponatft B 14 difputein B 15 collo- guntur qui Bf si p unu PB 19 ftereon P, fpereon B

20 lmmitatioem B 21 eflet B' 22 aberi P* 28 optm& B faciunt qu^ duob; | faciunt B 27 eicta B' 28 quatuor P 29 fibi om. B

494 COMM. 1N 80MN. SCIP. LIBRI I

ditaque altitudine formam cubi, quod est solidum

12corpus, efficiunt ex his apparet antiquiorem esse numerum superficie et lineis, ez quibus illam constare raemorauimus, formisque omnibus. a lineis enim ascenditur ad numerum tamquam ad priorein, ut in- 6 tellegatur ex diuersis numeris linearum, quae formae

13 geometricae describantur. ipsam uero superficiem cum lineis suis primam post corpora diximus incorpoream esse naturam nec tamen sequestrandam propter per- petuam cum corporibus societatem. ergo quod ab hac io rursus recedit, iam pure incorporeum est, numeros autem hac superiores praecedens sermo patefecit, prima est igitur perfectio incorporalitatis in numeris, et haec est, ut diximus, numerorum omnium plenitudo.

14seorsum illa, ut supra admonuimus, plenitudo est is eorum, qui aut corpus efficiant aut uim obtineant uinculorum, licet alias quoque causas, quibus pleni

15numeri efficiantur, esse non ambigam. qualiter autem octonarius numerus solidum corpus efficiat, ante satis probatum est. ergo singulariter quoque plenus iure *> dicetur propter corporeae soliditatis effectum, sed et ad ipsam caeli harmoniam, id est concinentiam, hunc numerum magis aptum esse non dubium est, cum sphaerae ipsae octo sint, quae mouentur, de quibus

16secuturus sermo procedet. oinnes quoque partes, de ** quibus constat hic numerus, tales sunt, ut ex earum compage plenitudo nascatur. est enim aut de his, quae neque generantur neque generant, de monade et septem, quae qualia sint suo loco plenius cxplicabitur, aut de duplicato eo, qui et generatur et generat, id *°

1 cibi P, fibi B 3 fupftcifi B lllu P' 8 dixim' n inlcorporea B 9 fequeftrada B' 10 hac furfu PB 16 hec effe B> 16 oportmeant cmt. in obtineant in B 19 effi-

ciatur B' latia (PB) 22 armonia PB 24 fpQrj B

26 arum corr. in harutn, deindc in earum in B 27 \ in

nafcaf in raf*. in B 28 generatur 2?, deinde neque generant oni. PB 29 quaha ff P 30 eo om. B generautur 2?, dcinde & om. B>

V 12-18 VI 1—2 495

est quattuor — nam hic numerus quattuor et nascitur do duobus et octo generat — aut conponitur de tribus et quinque, quoruni alter primus omnium numerorum impar apparuit, quinarii autem potentiam sequens tractatus 17

5 attinget. Py thagorici uero hunc numerum Iustitiam uo- cauerunt, quia primus omnium ita soluitur in numeros pariter pares, hoc est in bis quaterna, ut nihilo minus in numeros aeque pariter pares diuisio quoque ipsa soluatur, id est iu bis bina. eadeni quoque qualitate contexitur,

10 id est bis bina bis. cum ergo et contextio ipsius 18 pari aequalitate procedat et resolutio aequaliter redeat iisque ad monadem, quae diuisionem arithmetica ratione non recipit, merito propter aequalem diui- sionem Iustitiae nomen accepit, et quia ex supra

16 dictis omnibus apparet, quanta et partium suarum et seorsum sua plenitudine nitatur, iure plenus uocatur.

Superest, ut septenarium quoque numerum plenum VI iure uocitandum ratio in medio constituta persuadeat. ac primum hoc transire sine admiratione non possumus

to quod duo numeri qui in se multiplicati uitale spatium uiri fortis includerent ex pari et impari constiterunt. hoc enim uere perfectum est, quod ex horum nume- rorum permixtione generatur. nam impar numerus mas et par femina uocatur, item arithmetici impareni

«6 patris et parem nmtris appellatione uenerantur. hinc 2 et Timaeus Platonis fabricatorem mundanae animae deum partes eius ex pari et impari id est duplari et triplari numero intertexuisse memorauit, ita ut a duplari

1 quataor P 4 apparmt & B fequef K 6 phytago- nci P, pitagonci B 7 pares] paret B 9 id cet] ifr P, om. B, deinde m bif bona B gquahtate B 10 con-

texio PP 12 moadem B' diuifioe B> antmetica

ratio6m B 16 deorfu B 19 traflire B amiratione BP 21 mpari B 22 orum corr. in eorum in B 23 pmixtioem B 24 parf B' 25 ap|pellatio5m B 26 thimeuf P, hmeuf B humane mftra add. t mundane B 27 inpari B 28 tri- prari Ju

494

-ML\ I

ditaque u\\'.

12corj>us, cT: nuiueruiii - raemoraui. ascenditui tellegutui

13geomctri< liucis m«.

eSrJC luit

pctuuui rursu* < autcm priuia •

ct liUll

14seorau::.

eoriun .

uiuciii loniuiu-:

octon.

jmili; .

<Yu- •

;i>l i;"

1(1

1

^..r. ni -iginti septem staret

. ;u iriini cubi utrinique

.-.:.-.u- bis biua, quae suut

..... ;.» bina bis, quae sunt

^,.,.. 4 disjmri uero ter terua, s

..J. :ru reJJuut, et ter terna ter,

~r; -iginti septem, j>rimum

^>;> ertieiuut. unde iutellegi

..^ .!.;«> dico et sej)teiu, qui ad

. ± -.-^rfecti in re jmblica uiri iu

^c*,^ i>ii efticieudain mundi aui-

. .. J'0»t uuctorem j)ote*t esse

... j;:«uiduin est, quod Buperius

i^crorum ouiuium dignitutem

ax.< et liueis eius omnibusque 15

^^ -rocedens auteni tractatus iu-

^•m Aiiiiuam nmndi fuissef quibus

^^ii5*ima Timaei ratio nuturae

^ iipressit. hinc est, quod pro-

. ,.j*-ere suj>ientesf uniinuiu esse ro

..:.;. nunc uideamus, cur sejite-

-^or^uin uierito plcnus hubeutur.

> .!«ruitudo noscutur, jjriinum meritu

.j.\justut, tum demum, quid ijjso

^ lOiistut sej)teuurius nuiuerus uel 25

;\ Jnobus et quinquc uel cx tribus

^.^uUruni comj)aguin membru truc-

. / utebiinur nulluui alium uumerum * *** u.aitstate fecundum. ex uno et sex

]j ionj)onitur. uniuu uutein, quod so

d altereuntio 7>

Ijii B

cibi V

4 qiwtuor /' G rciMuut uin. U 8 cibfi V

.iitcllegendi lY 11 fuilof ut uid. B' VI

\i gfltovntef li onuuuin in ras. in H 1<>

IS ad augustiashni add. t a p thmiui 1\

- uuiUior P 2U foecundu P inter fecundum

*' \tf c*t ul ell) 11 3U cdponit B

VI 8-11 497

iwydg id est unitas dicitur, et mas idem et femina est^ par idem atque impar, ipse non nnmerus sed fons et origo numerornm. haec monas initinm finisque8 omninra neqne ipsa principii ant finis sciens ad sum-

s mnm refertnr denm eiusque intellectum a sequentium nnmero rerum et potestatum sequestrat, nec in inferiore post deum gradn frustra eam desideraueris. haec illa est mens ex summo enata deo, quae nices tempornm nesciens in uno semper, quod adest, consistit aeuo,

10 cumque utpote una non sit ipsa nunierabilis, innnmeras tainen generum species et de se creat et intra se continet. inde qnoque aciem panlulum cogitationis 9 inclinans hanc monadem repperies ad animam referri. anima enim alicna a siluestris contagione materiae

15 tantum se auctori suo ac sibi debens simplicem sortita naturam cum se animandae inmensitati uni- uersitatis infundat, nullum init tamen cum sna nnitate diuortium. uides, ut haec monas orta a prima rerum causa usque ad animam ubique integra et

20 scniper indiuidua continuationem potestatis obtineat. baec de monade castigatius quam se copia snggerebat. 10 nec te remordeat, quod cum omni nnmero praeesse uideatur, in coniunctione praecipue septenarii prae- dicetur: nulli enim aptius iungitur monas incorrnpta

25 quam uirgini. liuic autem nuniero, id est septenario, 1 1 adeo opinio uirginitatis inoleuit, ut Pallas qnoqne uocitetur. nam uirgo creditur, qnia nnllnm ex se parit numerum dnplicatus, qui intra denarinm co- artetur, quem primum limitem constat esse nnmerornm:

so Pallas ideo, quia ex solius monadis fetu et multi-

1 monaf P 2 par* (fuit f) B sed] \k B 7 e& froflra P 8 naia B 11 gf.ti in ras. in B lx contineai P 18 mona B repenef P pofle refern P 16 ande t* ani- mande in ras. in B 20 optineat B 21 conia B 22 ter- remorideat B 28 comnntione Pt t|mntioe (innt in ras.%

c ada. man. alt.) B 26 oppinio corr. ex optineo in H

27 ex se parit] ex parte B 30 fletu B

MACRonrvs 32

498 COMM. IN SOMN. SCIP. LIBKI I

plicatione processit, sicut Minerua sola ex uno pareute

12nata perhibetur. senarius uero, qui cum uno con- iunctus septenarium facit, uariae ac multiplicis religionis et potentiae est: primum quod solus ex omnibus numeris, qui intra decem suut, de suis 5

13partibus constat. babet enim medietatem et tertiam partem et sextam partem et est medietas tria, tertia pars duo, sexta pars unum, quae omnia simul sex faciunt. habet et alia suae uenerationis iudicia, sed ne longior faciat sermo fastidiuui, unum ex omnibus 10 eius officiuin persequemur, quod ideo praetulimus, quia hoc commemorato non senarii tantum sed et septenarii

14pariter dignitas adstruetur. humano partui frequen- tiorem usum nouem mensium certo numerorum mo- dulamine natura constituit, sed ratio sub adsciti 15 senarii numeri multiplicatione procedens etiam septem

15 menses conpulit usurpari. quam breviter absoluteque dicemus. duos esse primos omnium numerorum cubos, id est a pari octo ab impari uiginti septem et esse imparem marem, parem feminam superius expressimus. *o horum uterque si per senarium numcrum multiplieetur, efiiciunt dierum uumeruiu, qui scptem niensibus ex-

16plicantur. coeant enim uuineri, uias ille qui nienio- ratur et femina, octo scilicet et uiginti septem, pariunt ex se quinque et triginta: haec sexies multiplicata 25 creant decem et ducentos, qui numerus dierum mensem septimum claudit. ita est ergo natura fecundus liic numerus, ut primam humani partus perfectionem quasi

1 7 arbiter quidam maturitatis absoluat. discretio uero sexus futuri sicut Hippocrates refert sic in utero dinoscitur. 30 aut enim septuagesimo aut nonagesimo die couceptus mouetur. dies ergo motus quicumque fuerit, de duobus ter multiplicatus aut septirnum aut nonum explicat

6 meditate B 11 officiu** P 13 arftraetur B 15 f& B afciti P 18 cybof P 19 mpare B' 20 femme P' 2G nuia (/*. e. numenf) B 29 matuntatef P' 30 hipo-

^hratef P, ypocratef B 32 fuent om. P

VI 12-23 499

•

mensem. haec de prima septenarii copulatione libata 18 sint. secunda de duobus et quinque est. ex his dyas, quia post monada prima est, primus est numerus. haec ab illa omnipotentia solitaria in corporis in- 5 tellegibilis lineam prima defluxit, ideo et ad uagas stellarum et luminum sphaeras refertur, quia hae quoque ab illa, quae inXatnjg dicitur, in numerum scissae et in uarii motus contrarietatem retortae sunt. hic ergo numerus cum quinario aptissime iungitur,

io cum hic ad errantes, ut diximus, ad caeli zonas ille referatur, sed ille ratione scissionis, hic numero. illa 19 uero quinario numero proprietas excepta potentiae ultra ceteras eminentis euenit, quod solus omnia, quaeque sunt quaeque uidentur esse, conplexus est.

15 esse autem dicimus intellegibilia, uideri esse corporalia omnia, seu diuinum corpus habeant seu caducum. hic ergo numcrus siniul omnia ct supera et subiecta designat. aut enim deus summus est aut mens ex eo 20 nata, in qua rerum species continentur, aut mundi

20 anima, quae animarum omnium fons est, aut caelestia sunt usque ad nos aut terrena natura est, et sic quinarius rerum omnium numerus impletur. de se-21 Cunda septenarii numeri coniunctione dicta haec pro affectatae breuitatis necessitate sufficiunt; tertia est de

25 tribus et quattuor, quae quantum ualeat reuoluamus. geometrici corporis ab impari prima planities in22 tribus lineis constat, his enim trigonalis forma con- cluditur, a pari uero prima in quattuor inuenitur. item scimus secundum Platonem id est secundum23

9o ipsius ueritatis arcanum illa forti inter se uinculo con-

8 monadem P numenfJB' 4 lntellegihb ; B 6fperaf2? e, corr. in he, in B 7 aplanef PB 9 hic ergo diaf | nuf B 10 caehf P' honaf B* 11 fciflionef P' 14 complexuf P 16 effe ante autem corr. ut uid. ex efb in B 17 & omnia P' 28 chfta P' 24 affatat^ B' ad snfificinnt add. t ant p

25 et 28 quatuor P 26 geometricif P' mpari B 80 colh- gari B

82*

500 COMM. 1N SOMN. 8CIP. LIBRI I

ligari, quibus interiecta medietas praestat uinculi firmitatem. cum uero medietas ipsa geininatur, ea, quae extima suntf non tenaciter tantum sed etiam insolubiliter uinciuntur. primo ergo ternario contigit nuinero, ut inter duo summa niedium, quo uinciretur s acciperet, quatemarius uero duas medietates primus

24omnium nactus est. quas ab hoc numero deus mun- danae molis artifex conditorque mutuatus insolubili inter se uinculo elementa deuinxit, sicut in Timaeo Platonis adsertum est, non aliter tam controuersa sibi 10 ac repugnantia et naturae communionem abnuentia permisceri, terram dico et ignem potuisse et per tam iugabilem conpetentiam foederari, nisi duobus mediis

25 aeris et aquae nexibus uiucirentur. ita eniin elementa inter se diuersissima opifex tamen deus ordinis oppor- 16 tunitate conexuit, ut facile iungerentur. nam cum binae essent in singulis qualitates, talem uui cuique de duabus alteram dedit, ut in eo, cui adhaereret,

26cognatam sibi et similem repperiret. terra est sieca et frigida, aqua uero frigida et hmnecta est. haec *o duo elenientu licet sibi per siccum humectumque con- traria sint, per frigidum tumen commune iunguntur. aer humectus et eulidus est et, cum uquue frigidue contrarius sit calore, conciliutione tamen socii co- pulatur humoris. super hunc ignis cum sit calidus et ** siccus, humorem quidem aeris respuit siccitate, sed

27 conectitur per societutem culoris. et itu fit, ut singula quueque elementorum duo sihi hiiic inde uicina singulis qualitatibus uelut quibusdam amplectuntur uluis, uquu terram frigore, aerem sibi nectit humore; aer aquae so

1 uuicuhf ni fallor ly 3 &ia | folubihtcr P 4. cou-

tingit B 6 luma in ras. in li D tiuieo PB 10 uffertu 11 12 proiuifciii corr. in prouufceri (supra udd. t pcmiifccn) B ct om. P 13 iytcran curr. in t\derari in 11 18 tluobuf PB altera B herer& B 20 uuiecU P' 21 uiuectu- que P', tuq; in humec|tiiq; in ras. in B 23 uiuectuf P'

calhduf P 25 umonf P' 26 umore P' 30 umore P'

VI 24-82 501

humecto simili et igni calore sociatur; ignis aeri miscetur ut calido, terrae iungitur siccitate; terra ignem sicco patitur, aquam frigore non respuit haec28 tamen uarietas uineulorum, si elementa duo forent, nihil

s inter ipsa firmitatis habuisset; si tria, minus quidem ualido, aliquo tamen nexu uincienda nodaret, inter quattuor uero insolubilis conligatio est, cum duae summitates duabus interiectionibus uinciuntur, quod erit manifestius, si in medio posuerimus ipsam con-

10 tinentiam sensus deTimaeo Platonis excerptam. diuini29 decoris inquit ratio postulabat talem fieri mundum, qui et uisum pateretur et tactum. constabat autem, neque uideri aliquid posse sine ignis beneficio, neque tangi sine solido,

i»et sohdum nihil esse sine terra. unde omne30 mundi corpus de igne et terra instituere fabri- cator incipiens uidit duo conuenire sine medio colligantc non posse, et hoc esse optimum uin- culum, quod et se pariter et a se liganda de-

20 uinciat, unam uero interiectionem tunc solum posse sufficere, cum superficies sine altitudine uincienda est, at ubi artanda uinculis est alta dimensio, nodum nisi gemina interiectione non conecti. inde aerem et aquam inter31

2r»ignem terramque contexuit, et ita per om- nia una et sibi conueniens iugabilis com- petentia cucurrit elementorum diuersitatem ipsa differentiarum aequalitate consocians. nam quantum interest inter aquam et aerem causa32

1 umecto P, humecto p, t hamore 'supra add. p, humeo- tof B fimihter B 4 sij fic B foref B' 6 haberent B 7 quatuor P conhgatielt P\ colhgationem oum B 8 mn- cuntur qm B' 10 timeo PB exceptam P 13 ahquit B 16 mundi omne P 17 mcipief P' dnof B 22 at] Ad B 23 ad nodu add. f nondu p 24 connecti P' 26 cptentia B 27 occurnt P 29 Nam quantum praetcr N in ras. in B caula B*

502 COMM. IN 80MK. 8CIP. LIBRI I

densitatis et ponderia, tantundem inter aerem et ignem e*t, et rursus quod interest inter aerem et aquam cauaa leuitatis et raritatis hoc interest inter aquam et terram, item quod interest inter terram et aquam causa densitatis et ponderis, hoc interest inter aquam » et aerem, et quod inter aquam et aerem, hoc inter aerem et ignem, et contra quod interest inter ignem et aerem tenuitatis leuitatisque causa, hoc inter aerem et aquam est, et quod eat inter aerem et aquain,

33 hoc inter aquam intellegitur et terram. nec solum 10 sibi uicina et cohaerentia comparantur sed eadem alternis saltibus custoditur aequalitas, nam quod est terra ad aerem, hoc est aqua ad ignem et quotiens uerteris, eandem repperies iugabilem competentiam: ita ex ipso, quo inter se sunt aequabiliter diuersa is

34sociantur. haec eo dicta sunt, ut aperta ratione con- staret, neque planitiem sine tribus neque soliditatem sine quattuor posse uinciri. ergo septenarius numerus geminam uim optinet uinciendi, quia ambae partes eius uincula prima sortitae sunt, ternarius cum una ao medietate, quatcrnarius cum duabus. hinc in alio loco eiusdein souinii Cicero de septenario dicit, qui

35numerus rerum omnium fere nodus est. iteiu omnia corpora aut mathematica sunt alumna geo- metriae aut talia, quae uisuiu tactumue patiantur. 25 horum priora trihus incrementorum gradibus constunt. aut enim linea eicitur ex puncto, aut ex linea supcr- iicies aut ex planitie suliditus. alteru uero corpora quattuor elementorum conlato tenore in robur suh- stantiae corpulentae concordi concretione coalcscunt. so

3G nec non omnium corporum tres sunt dimensiones,

1 tandude B 11 cparain B 14 uetenf V repenef P' cpetentia B 16 uequuhtcr VB 16 cftret B 17 plum- tie B 18 quatuor P feptenuf T' 20 ternnanuf B'

22 fepterio r 25 lutactuue ut uid. P' patiuntur B'

26 conftat B' 27 eiciuntur B' 29 tt p. 603, 2 et 3 qua- tuor P 29 coliato B fenore 1JB, 1 tenore add. p

VI 88-41 503

longitudo latitudo proftmditas: termini adnnmerato effectu ultimo quattuor, punctum linea superficies et ipsa soliditas. item cum quattuor sint elementa ex quibus constant corpora: terra aqua aer et ignis,

6 tribus sine dubio interstitiis separantur. quorum unum est a terra usque ad aquam, ab aqua usque ad aerem sequens, tertium ab aere usque ad ignem. et a terra37 quidem usque ad aquam spatium Necessitas a physicis dicitur, quia uincire et solidare creditur, quod

10 est in corporibus lutulentum, unde Homericus censor cum Graecis inprecaretur uos omnes inquit in terram et aquam resoluamini, in id dicens, quod est in natura humana turbidum, quo facta est homini prima concretio. illud uero quod est inter aquam et aerem 38

lsHarmonia dicitur, id est apta et consonans eon- uenientia, quia hoc spatinm est, quod superioribus inferiora conciliat et facit dissona conuenire. inter39 aerem uero et ignem Oboedientia dicitur, quia sicut lutulenta et grauia superioribus necessitate iunguntur,

to ita superiora lntulentis oboedientia copulantur har- monia media coniunctionem utriusque praestante. ex40 quattuor igitur elementis et tribus eorum interstitiis absolutionem corporum constare manifestum est ergo hi duo numeri, tria dico et quattuor, tam multiplici

t5 inter se cognationis necessitate sociati efficiendis utris- que corponbus consensu ministri foederis obsecuntur. nec solum explicandis corporibus hi duo numeri con-41 latiuum praestant fauorem, sed quaternarium quidem

2 anie punctnm add. funt B 8 ltaf in fohditaf in ras. in B cum <m. 2T 4 conftat P 9 fificif B 10 homen- cum ni fallcr Jff tcU. Menelaus IL VII 99 cf. BmtJeius (Mus. Bfien. 188, 325) 18 quod facta PB 16 armoma PB 16 quod otn. B 18 obgdientia P9 obedientia B 20 oboe- dientia P: obedientia B armoma PB 21 ntnfqne P

22 et 24 quatuor P 23 cltrare B 26 fgdenf B obfe- quuntur P 27 exphcandif — 28 qnaternannm in ras. in B 27 collatiuu B

^ .. :i>. JCIF. LIBHI I

__ ..-^ijirrv nocant, adeo quasi ad

MlMS cA-.uieucein inter arcana ueue-

..:» ^ramii religionein sibi feceriut

*»- *"lAt XU^adoVTU XbXQUXXVV.

^•* -ai-ua« auuieruiu dedit ipse qua- 5

ternum.

^uai loiiuam tribua suis partibus

^ ,_* t.iwk «s ratio, quaiu Aoyi6xtxov

.. .-» ...ijuisicas, quam &u/ux<Ji' uocant,

^ ^a« _-ai Jt*uii'nxdi/ nuncupatur. item 10

_.«._-- ^uuiAii ex symphoniis quoque

>!.*>»* _umGi-*-t- inter kas non paruae

|4C Atcicur dut nutiCbv. haec constat

a-» ■*»-« TSMUQIOV et 6UC JtSVXBy fit

m mw. .v ivoitolio, et fit diu xt<5tii<Q(ov ex 15

t.^a> j«faiiolius tria, et primus epitri-

^^ ^Oiile sit suo loco planius ex-

>xv v i-vs Juobus numeris constat duc

^ ic*** ** quibus tf.u naotiv sym-

^ ijc»? Yergilius nullius disciplinae w

%. .ji-:* beatos exprimere uolens ait

tl%.«« ^-.uiterque beati.

-••VVTYH 1\ T6TPACTIN 11 3 roh- ..c * : -% \ ti M'YXAI -TIAPATONTA • P,

•tTKAPKTIN 11 5 quil ll\ 6-

- .> :' .»*M'«i mrsiculi uerba ut in tc.ctu

.„>*... «*:ijm> nujatoris' etsc dixit (iiu-

„..:.:.> -. .%7aiiXi»i"iii uidentur quain cderue in-

> > io»;irticon i'i* 9 thimicon W;

... i :::■-:* «C /; 11 animaf 7/ fiphoiuii1

• ■ .*> inum Utt. in 11 1'6 tt VJ «ha

.. i",';: l\ iha teflirou corr. cc chatiTfi-

... : -y 15 euuolio Flt ilui teffaron 1\

iW ,•";;:; 2» 17 exequumnr 11 18 diu-

.*..■■■ 2» 19 diupeute i'7? fimphonia i;

VI 42—60 505

haec de partibus septenarii numeri sectantes com-45 pendia diximus. de ipso quoque pauca dicemus. hio numerus intdg nunc uocatur antiquato usu primae litterae, apud ueteres enim 6snxAq uocitabatur, quod

5 Graeco nomine testabatur uenerationem debitam numero. nam primo omnium hoc numero anima mundana generata est, sicut Timaeus Platonis edo- cuit. monade enim in uertice locata terni numeri ab46 eadem cx utraque parto fluxerunt, ab hac pares, ab

io illa impares, id est post monadem a parte altera. duo, inde quattuor, deinde octo, ab altera uero parte tria, deinde nouem, et inde uiginti septem, et ex his numeris facta contextio generationem animae imperio creatoris effecit. non parua ergo hinc potentia numeri47

15 huius ostenditur, quia mundanae animae origo septem finibns continetur, septem quoque uagantium sphae- rarum ordincm illi stelliferae et omnes continenti subiecit artifex fabricatoris prouidentia, quae et supe- rioris rapidis motibus obuiarent et inferiora omnia

w gubernarent. lunam quoque quasi ex illis septimam 48 numerus septenarius mouet, cursumque eius ipse dispensai quod cum multis modis probetur, ab hoc incipiat ostendi. luna octo et uiginti prope diebus49 totius zodiaci ambitum conficit. nam etsi per tri-

25 ginta dies ad solem, a quo profecta est remeat, solos tamen fere uiginti octo in tota zodiaci circumitione consumit, reliquis solem, qui de loco, in quo eum reliquit, accesserat conprehendit. sol enim unum de50 duodecim signis integro mense metitur. ponamus

30 ergo sole in prima parte arietis constituto ab ipsius,

1 h§c cu de B 2 dixenmuf B quoque deletum in B

3 eptof PB nunc in ras. in P: uid. fuisse non ufuf P'

4 feptaf PB 6 hominum ut uid. B* 7 platomf timeuf B e i9» cdocuit t« ras. in B 12 ex * hif (fuit e in ras.) B

16 fpera2j. B 18 superiori p 21 numenf B 26 XXVIIII B 29 duocim B' 30 folem B aneti P conftitu-

tum B

> *,*& SCIP. LIBHI 1

lunani, quod eaui nasci

M «igmti septem dies et horas fere

^tttm arietis redit, sed illic non

^**. ****** *uim et ipse progressionis suae

v ^* -.<~***s ** ideo *P8ft uecduni putatur eo, 5

^^ WaH wuertiase, quia oculi nostri tunc

^^ wtc. .lrtetis sed a sole eam senserant

^ «»u«. *gc Jiebus reliquis, id est duobus

^.^^. vua^uitur, et tuuc orbi eius denuo

L* k<auw inde procedens rursus dicitur 10

.^« *** jamquAUi in eodem signo bis con-

% ,.a4 u«t itt geininis, ubi hoc non numquam

^.^ .*** ua *° 8°1 ^uos supra triginta alti-

^ i^i&Li^ consumit, rarissiiuo in aliis, si

„ _i«*m a**1*4 parteiu a sole procedat. huius 15

-**** * ^4 ^.^ JUVruni numeri septenarius origo

^ *^ ^ fcj 4U* usque ad septem quantum singuli

^ ^^ ^ ^.iauul. Uutuni antecedentibus addendo

^-***^ u*uwi*» uigiuti octo nata de septem. huuc

v "^* ^^%„oi. ^ui iu quater septenos aequa sorte »>

" ***** %w ,v*juu iodiaci latitudinem euietiendaiu

A ^ ,tC %vu$uuiit. nam septem diebus ab

^yu-uuionalis orae oblique per latuin

«vvicatom latitudiuis peruenit, qui locus

x.:i.:xust septew sequentibus a niedio ad xo

% * * ^ t J J,Ul»ilur, septem aliis rursus ad nie-

*,•* ...,.* ^vwsceudit, ultimi8 septem septentrionali

^. ,. 1. \jkiv ita isdem quater septenis diebus

i i fcvrt * + uiginti octo ct 1\ pofl uiginti dief

u-i*. t«** «epte PB 4 muenief B C fuent B

^ * > 'jaacj l»Vc H n ^«g»0 B> 12 imuif tii

..* • ■» J* ,um om- B' 1S ue iW euemt tu ras.

"„.• ..«ij»»t '»' ranfiuio P 19 procedanf B'

%v. AiJ /'• nata corr. ex nataui B 20 quater

* jc dl zodiaci* P enitiaudam reintien-

k "*^^Jaui^; i1) B' 28 hore B 24 loco B

Z .\t*-*v.i' •** nw. in P 26 feptem & aluf B

VI 61—69 507

omnem zodiaei et longitudinem et latitudinem circum perque discnrrii similibus quoque dispensationibus 54 liebdomadum luminis sui uices sempiterna legeuariando disponit. primis enim septem usque ad medietatem

s uelut diuisi orbis excrescit, et dt%6tofiog tunc uocatur, 8ecundis orbem totum renascentes ignes colligendo iam complet et plena tunc dicitur, tertiis di%6topog rursus efficitur, cum ad medietatem decrescendo con- trahitur, quartis ultima luminis sui diminutione tenua-

10 tur. septem quoque permutationibus, quas tpafSeigbb uocant, toto mense distinguitur: cum nascitur, cum fit dt%6to(iog, et cum fit &pq)£xvQtog , cum plena, et rursus &iupfcvQtog, ac denuo di%6to(iogj et cum ad nos luminis uniuersitate priuatur. &fi<p£xvQtog est56

15 autem, cum supra diametrum dichotomi antequam orbis conclusione cingatur, uel de orbe iam minuens inter medietatem ac plenitudinem insuper mediam luminis curuat eminentiara. sol quoque ipse, de quo57 uitam omnia mutuantur, scptimo signo uices suas

»o uariat. nam a solstitio hiemali ad aestiuum solstitium septimo peruenit signo et a tropico uerno usque ad autumnale tropicum septimi signi peragratione per- ducitur. tres quoque conuersiones lucis aetheriae per58 hunc numerum constant. est autem prima maxima,

«5 secunda media, minima est tertia. et maxima est anni secundum solem, media mensis secundum lunam, minima diei secundum ortum et occasum. est uero59

1 fo defotum ante zodiaci in B 2 BenUeius (Mus. Bhen. 1881, 328) laudat Verg&ii Georg. I 245 8 ebdomadu P, epdo- madii B iemptema B 6 dichotonof corr. in diohotomof B, dichotomof P: lunae figuras maraini codicis P deineeps appictas omisi 6 Bentleius (l 1.) Verg. Georg. I 427 laudat 8 dicho- tomof B 9 fai * lmnunntione P, fai dimmumtione B' 10 fafif FB 12 dichotomof cu fit BP bis AMphiCYRtof P,

AWP^YCYRTOC (deletis quae priori praecedunt ACOPLI) B 13 dichotomof PB & cu annof B' 14 amphicyrtof P,

Amphifirtof B 16 nel om. P 20 hemah B' folltitium otn. P 22 figni om. P 25 media om. P'

508 COMM. IN SOMN. SGIP. LIBIU I

una quaeque conuersio quadripertita, et ita constat septenarius nuiuerus, id est ex tribus generibus con- uenionum et ex quattuor modis, quibus una quaeque conuertitur. hi sunt autem quattuor modi: fit enim

(irima huinida, deinde calida, inde sicca et ad ultimum ft rigida. et maxima conuersio, id est anni humida, est uerno tenipore, calida aestiuo, sicca autumno, frigida per hiemem. media autem conuersio mensis per lunam ita fit, ut prima sit hebdomas humida, quia nascens luna bumorem adsolet concitare, secunda 10 culida adolescente in eadem luce de solis aspectu, tertia sicca quasi plus ab ortu reuiota, quarta frigida deticiente iam lumine. tertia uero conuersio, quae est dioi secundum ortum et occasum, ita disponitur, uuoil humida sit usque ad primam de quattuor par- ifi tibus partem diei, calida usque ad secundam, sicca

(11 usuue ad tertiam, quarta iam frigida. oceanus quoque iu uicremento suo hunc numerum tenet. nam primo uancentis lunae die fit copiosior solito, minuitur paulisper secundo, minoremque eum uidet tertius quam *o nuuuiiuus et ita decrescendo ad diem septimum per- uoiiit. rursus octauus diea mauet septimo par, et nonus tit similis sexto, decimus quinto, et undecimus fit qiiurto par, tertioque duodecimus, et tertius decimus niuiilis tit secundo, quartus decimus primo. tertia uero k hohdomas eadem facit quae prima, quarta eadem quae

iVJ noniudu. hic denique est numerus, qui hominem

l mmdriptita P et corr. ex quadraptita B 2 feptenuf P tiuiuuiU B' genenbuf om. P cuuerfionu B' 3 quatuor P

o

il uiuidu P 7 uernaeat P automuo P' 8 fngidam per tjiuoui loinom corr. in frigida per hieraem in B prior f in ittniiftf •*• ras. in P 9 hepdoraaf B umida P' 10 naceuf l\ unlVof 11' umorem P' affolet B 11 rn ea lam luce P 'folo H afpectuf P' 12 oitu B 14 umida P' 17 Occea- nuf l\ 21 decrefcendo* (fuit ut uid. (*) P 22 rufuf P' Wll t»t poht quinto om. B 24 parf B et om. B, deinde

tovli ♦ uf decimuf P 26 ebdomal P, epdoraaf B facit om. P 1)7 iiumorif B\ nuinuruf 0 P

VI 60—66 509

concipi formari edi uiuere ali ac per omnes aetatum gradus tradi senectae atque omnino constare facit. nam ut illud taceamus, quod uterum nulla ui seminis occupatum hoc dierum numero natura constituit uelut

6 decreto exonerandae mulieris uectigali mense redeunte purgari, hoc tamen praetereundum non est, quia semen, quod post iactum sui intra horas septem non fuerit in effusionem relapsum, haesisse in uitam pronuntiatur. uerum semine semel intra formandi hominis monetam 63

io locato hoc primum artifex natura molitur, ut die septimo folliculum genuinum circumdet humori ex membrana tam tenui, qualis in ouo ab exteriore testa clauditur et intra se claudit liquorem. hoc cum a64 physicis deprehensum sit, Hippocrates quoque ipse,

15 qui tam fallere quam falli nescit, experimenti certus adseruit, referens in limio, qui dk natvra pvbri iuscribitur, ialo scminis recoptaculum de utero eius ciectum, quam scptimo post conceptum die intellexerai mulierem enim semine non effuso ne grauida maneret,

20 orantem imperauerat saltibus concitari, aitque septimo die saltum septimum eiciendo cum tali folliculo, qualem supra rettulimus, suffecisse conceptui. haec Hippocrates. Straton Peripateticus et Diooles65 Carystius per septenos dies concepti corporis fabricam

2r> hac obseruatione dispensant, ut hebdomade secunda credant guttas sanguinis in superficie folliculi, de quo diximus, apparere, tertia demergi eas introrsum ad ipsum conceptionis humorem, quarta humorem ipsum

16 p. 236, 1. 24 ed. Francof.

1 concipitnr ni fallor P' 4 nuo2J. B 12 membra nata tenui & uno & 14 phi|ficif B 16 afTeniit B 18 quale JB, nua P, t quale add. p 20 mpauerat B 21 faltii feptirail P 22 retuhmuf B 23 nyppocratef P, hipo-

cratel B Sraton B 24 canflinf B 25 post difpenfant del. gutta fangin| in B ebdoraade Pt epdoraade B 26 gntaf P\ guttii jr 27 diraergi B

^ * S«. SCIP. LIBKI I

inus inter carnem ac sanguinem

« conueniat, quinta uero inter-

aacbi humoris humanam figurani

' . _,*«.» q?a9 sed ut in illa breuitate

_^ • .«**»**» totius corporis liniamenta *

,^ **ie<u adiecimus interdum, quia ..*-* .^uu hebdomade fingitur designatio

«,ui. uettM septimo maturari partum.

*-** "vu»e absolutio futura est, si quideui ^^^•^ **ita hebdoiuade membra iain 10 «_*^-> **pciina. post partum uero utrum ^ t^w ^iusuin est, an in utero sic prae- . *muai modo spiraus nascatur, septima >*.~-— Altl"* ^unc en*m ll0rarum numeruin, v r^.»u» 'j*ucuntur, aeris halituin ferre non 15 ^^ ^ui»quw ultra septem horas sustinuerit, 7\ * — *■ ^iUui creatus, uisi alter forte, qualis \\-% %%***• ca*us eripiat. item post dies septem ,..iii4.*> iUibilici, et post bis septem incipit ad 1« ujoueri, et post septies septem libere 20 ^i totaiu fuciem uertit ad uiotus siu- .. ....:. l»ost septein uero nieiises dentes

....... .-iis emergere, et post bis septeiu

. %>u* imiore: post ter septem sonus eius _, ., ... uitt. et post quater septem uon solum « ....»;% >^vi ct incedit: post quinquies septem

. ,..*! cs* horreseere, nisi forte ad putientiam

% .>..> „vntinuata consuetudine protrahatur.

^ «ti-:c:u dcntes, qui primi cinerserant, aliis

.»..> »** c.bum soliduni nascentibus ceduut, so

'*..., .,::v l»d est septimo] plene absoluitur

*...* cc-cudi: unde et se])tein uocales litcrae a

wi y 4 uiagiutudiiie B let IX 5 inenbra P

.."«.!' V ^|'J»*nwdc B 10 etjdomade PB lani om. P

i> ahtum VB 19 post mctat (kl. m i"m B

U* mi ™ •" '» 30 c>'h" -P 31 id e*t septimo

..v 1

VI 66-76 511

natura dicuntur inuentae, licet Latinitas easdem modo longas modo breues pronuntiando quinque pro septem tenere maluerit, apud quos tanien, si sonos uocalium non apices nuraeraueris, similiter septem suni post71 5 annos autem bis septem ipsa aetatis necessitate pubescit. tunc enim moueri incipit uis generationis in masculis et purgatio feminarum. ideo et tutela puerili quasi uirile iam robur absoluitur: de qua tamen feminae propter uotorum festinationem maturius biennio legibus

io liberantur. post ter septenos annos genas flore uestit 72 iuuenta, idemque annus finem in longum crescendi facit: et quarta annorum hebdomas impleta in latum quoque crescere ultra iam prohibet. quinta omne73 uirium, quantae inesse uni cuique possunt, conplet

15 augmentum, nulloque modo iam potest quisquam se fortior iieri. inter pugiles denique haec consuetudo seruatur, ut, quos iam coronauere uictoriae, nihil in se amplius in incremento uirium sperent, qui uero expertes huius gloriae usque illo manserunt, a pro-

so fessione discedant. sexies uero septeni anni seruant 74

• uires ante collectas, nec diminutionem nisi ex accidenti euenire patiuntur. sed a sexta usque ad septimam septimanam fit quidem diminutio sed occulta, et quae detrimentum suum aperta defectione non prodat. ideo

2$ non nullarum rcrum publicarum hic mos est, ut post sextam ad militiam nemo cogatur, in pluribus datur remissio iusta post septimam. notandum uero, quod, 75 cum numerus septem se multiplicat, facit aetatem, quae proprie perfecta et habetur et dicitur, adeo ut

1 hcet natmitaf eafdem B 8 maluef (h. e. maluerunt) B tamet (m ras.) corr, in tametfi in B, deinde fonuf P 7 tu- tela puenb; B 10 flore genif P 12 ebdomaf PB m- pleta B 14 complet P 15 aumentii P' 18 de fe PB 20 uero fepte P feruanf B 21 di * minntione* P 22 pa- tuntur Py deinde S& B a feptima P' 23 demunitif B 26 relpnbhcarura B 26 nemogatur P' 27 remiiio P'

feptima B' 28 multiphcati funt facit P'

512 COMM. 1N 80MN. BCIP. LIBRI I

illius aetatis homo — utpote qui perfectionem et ad- tigerit iam et necdum praeterierit — et consilio aptus

76 sit nec ab exercitio uirium alienus babeatur. cum uero decas, qui et ipse perfectissimus numerus est, perfecto nurnero, id est iittddi, iungitur, ut aut decies ft septeni aut septies deni conputentur auui, haec a physicis creditur meta uiuendi, et hoc uitae humanae perfectum spatium terminatur. quod siquis excesserit, ab omni officio uacuus soli exercitio sapientiae uacat, et omnem usum sui in suadendo habet, aliorum io munerum uacatione reuerendus: a septima enim usque ad decimam septimanam pro captu uirium, quae adhuc

77 singulis perseuerant, uariantur officia. idem numerus totius corporis membra disponit septem sunt enim intra hominem, quae a Graecis nigra meinbra i* uocitantur, lingua cor pulmo iecur lien, renes duo, et septem alia cum uenis ac meatibus, quae adiacent singulis, ad cibum et spiritum accipiendum redden- dumque sunt deputata, guttur stomachus aluus uesica et intestina principalia tria: quorum unum dissiptum *> uocatur, quod uentrem et cetera iutestina secernit: alterum mcdium, quod Graeci ^toivze^ov dicunt: tertium, quod ueteres hiram uocaruut, habeturque praecipuum intestinorum oniniuni, et cibi retrimenta

78 deducit. de spiritu autcm et cibo, quibus accipiendis, ** ut relatum est, atque reddeudis membra, quae diximus, cum meatibus sibi adiacentibus obsecuntur, hoc ob- seruatum est, quod sine haustu spiritus ultra horas septem, sine cibo ultra totidem dies uita non durat.

1 attingerit B 6 eptadi VB 6 computeutur P

7 phi|ficif B 8 terminatur quifquif | excelTerit B 9 fapien- iia B 11 nunierum B ante uacutione dehta c tw B 12 ad dema ly 11 mciibru P 15 grccif* 1* 18 accipien * du J* 19 uelTica B 20 mi (h. e. uuui) B 21 uentre B 22 mefenteron J\7i, deinde uocant B 23 abeturq; P' 27 cibo* P 27 obfequuntur PB 28 auftu 1\ hauftuf.?tt

faUor B' 29 cibi PB

VI 74—83 513

septem quoque sunt gradus in corpore, qui dimen-79 sionem altitudinis ab imo in superficiem conplent, medulla os neruus uena arteria caro cutis. haec de interioribus. in aperto quoque septem sunt corporis80

spartes, caput pectus manus pedesque et pudendum. item quae diuiduntur, non nisi septem conpagibns iuncta sunt: ut in manibus est humerus brachium cubitus uola et digitorum modi terni, in pedibus uero femur genu tibia pes ipse, sub quo uola est, et digi-

10 torum similiter nodi terni. et quia sensus eorumque 81 ministeria natura in capite uelut in arce constituit, septem foraminibus sensuum celebrantur officia, id est oris ac deinde oculorum narium et aurium binis, unde non inmerito hic numerus, totius fabricae dispensator

15 et dominus, aegris quoque corporibus periculum sani- tatemue denuntiat. immo ideo et septem motibus omno corpns agitalur: aut ciiim ncccssio ost aut in laeuam dextramue deflexio aut sursum quis seu deorsum mouetur aut in orbem rotatur. tot uirtutibus 82

*> insignitus septenarius, quas uel de partibus suis mutuatur uel totus exercet, iure plenus et habetur et dicitur. et absoluta, ut arbitror, ratione iam constitit, cur diuersis ex causis octo et septem pleni uocentur. sensus autem hic est: cum aetas tua quinquagesimum 83

25 et sextum annum conpleuerit, quae summa tibi fatalis erit, spes quidem salutis publicae te uidebit, et pro remediis communis bonorum omnium status uirtutibus tuis dictatura dcbebitur, sed si euaseris insidias pro- pinquorum. nam per septenos octies solis an-

sofractus reditusque quinquaginta et sex significat annos, anfractum solis et reditum annum uocans:

1 fant qaoqne P 2 ab * * lmo P 8 & ante medulla del. in B neunf B' 4 lntenonibof B 6 compagibuf P 7 elt numerof B 17 omnem B 18 aut rnrfum B feu corr. ex fe in B 21 mutatur P' 25 cpleuerat B 28 ffc B euafent P' ^qpinquc^ B> 29 * octief P anfractuf ut xtid. B'

Macbobivb 33

. - .1* Limti i

^. *uibitum; reditum, quia . .±'uv& certa lege metitur.

. itiitl sibi uelit ista dubi-

ijotuerit diuina auima et

, .. :.c uiaxiiue scieutiam futuri »

^..;i uepos aiui8 an uon possit

..;aui. hanc babere legeiu oinnia

^. .w ie aduersis oblique uut de-

.... ,ai luoneant. et ideo quaeduiu

. .» jioraudo et litaudo uitaiitur: 10 .., ,..dc iiulla urtef uullo auertuntur ...^•.t.tio cst, ui^iluntia cautionis ^...unt uiiuue, litatio propitiatiuiiis .iu.aliatu uuucsciiut. bic subicies: .» .sh.v4«j:uius, ut possit cauendumue un i& „n t>diienduni sit deprebendi? sed *> uont insinuare, qualis soleat iu ..vWt»ia< confusio, ut desinas de inserta ^ ..«, u.i*ri: ceterum in suo quoque opere ^a^ ^uaerere, quibus ista discemat, si «*» v»i ...yedit; uain illud:

..vji: nain eetera I'arcae

v ...ll:.i disciplinuc profunditate seii- A. » ctiaiu docciiiur eieiuplis, quuin lj ...ui praedicuntur futura, ita dubiis .»-::cn diligens — nisi diuinitus. ut

%% , » :>■ <ij.< /mi.v-l i ; 2* 7 aiivitiiiit ^tiiiil

<% »..c-i I' l^ ca.iLl.ii.i 1'' 11 til..i <<#.fc

,-..k Km V 15 cauci.duiiiUc ut UiA. 1»

\ S t^ ciVc auU utTe«.Uta add. B 19 uolut %.\i'' *■

VII 1-8 615

diximus, inpeditur — subesse repperiat apprehendendae uestigia ueritatis, ut ecce Homericum somnium a Ioue, ut dicitur, missum ad conserendam futuro die cum hostibus manum sub aperta promissione nictoriae 5 spem regis animauit: ille, uelut diuinum secutus oraculum commisso proelio amissis suorum plurimis uix aegreque in castra remeauil num dicendum est5 deum mandasse mendacinm? non ita est, sed qnia illum casum Graecis fata decreuerant, latuit in uerbis

10 somnii, quod animaduersnm uel ad nere uincendum uel ad cauendum saltem potuisset instrnere. habuit6 enim praeceptio, ut uniuersus produceretur exercitus, at ille sola pugnandi hortatione contentus non uidit, quid de producenda uniuersitate praeceptum sit,

15 praetermis8oque Achille, qui tunc recenti lacessitus iniuria ab armis cum sno milite feriabatur, rex pro- grcRsus in proelium ct casum, qui dcbcbatur, cxcepit, et absoluit Romnium inuidia mcnlicndi non omnia dc imperatis sequendo. parcm obscruantiae diligentiam 7

20 Homericae per omnia perfectionis imitator Maro in talibus quoque rebus obtinuit. nam apud illum Aeneas ad regionem instruendo regno fataliter eli- gendam satis abundeque Delio instructus oraculo, in errorem tamen unius uerbi neglegentia relapsus est.

25 non quidem fuerat locorum, quae petere deberet, nomen 8 insertum, sed cum origo uetus parentum sequenda diceretur, fuit in uerbis, quod inter Cretam et Italiam, quae ipsius gentis auctores utraque produxerant, magis ostenderet et, quod aiunt, digito demonstraret Italiam.

so nam cum fuissent inde Teucer hinc Dardanus, uox

1 lmpeditur P repenat PB apprehendendum P' 2 nt om. P' 8 dieru cu ~B 6 feruonim JPB 7 e(l om. P 7 mcndatmm P tk B 18 horataone V 16 acille P' 16 fenebatur P' 17 prehnm P\ phu B 19 m|perataf B 21 optinmt B 24 ne*glegenba (m ras. fuit c) P 26 qoe pere P' 26 fet B* 28 quem corr. in que in B autoref Jr, \ auctorcm B 80 fuifTet B> hm P'

616 COMM. IN SOMN. SCIP. LIBRI I

sacra sic adloquendo: Dardanidae duri, aperte consulentibus Italium, de qua Dardanus profectus esset, obiecit appellando eos parentis illius nomine, 9 cuius erat origo rectius eligenda. et hic certae quidem denuntiationis est, quod de Scipionis fine praedicitur, s sed gratia conciliandae obscuritatis inserta dubitatio dicto tamen, quod initio somnii continetur, absoluitur. nam cum dicitur circuitu naturali summam tibi fatalem confecerint, uitari hunc fineni non posse pronuntiat. quod autem Scipioui reliquos uitae actus 10 sine offensa dubitandi per ordinem rettulit, et de sola morte similis uisus est ambigenti, haec ratio est, quod, siue dum humano uel maerori parcitur ucl timori, seu quia utilo est hoc maxiuio latere, pronius cetera oraculis quam uitae finis exprimitur, aut cum dicitur, is non sine aliqua obscuritate profertur.

VIII His aliqua ex parte tractatis progrediamur ad reliqua. sed quo sis Africane alacrior ad tu- tandam rem publicam, sic habeto. omnibus, qui patriam conseruarint adiuuerint auxerint,so certum esse in caelo definitum locuni, ubi beati aeuo sempiterno fruantur. nihil est enim illi principi deo, qui omnem mundum regit, quod quidem iu terris fiat, acceptius quam concilia coetusque hominum iure sociati, ts quae ciuitates appellantur. earum rectores et 2seruatores hiuc profecti huc reuertuntur. bene et opportune, postquam de morte praedixit, mox praemia bonis post obitum speranda subiecit: (juibus

1 Aen. III 01

1 ad loquenda P, ulloquondo B 6 i<fc B 7 obfoluitur P 8 naml llla B naturahi P 1) confecent 1* 10 qui ni fallor ir 11 oftenfa B retuht B 12 henitio P 13 meron P} memori B 19 habete P 24 uf in acceptiuf t>i ras. in B 25 c^tufq; B 28 praediximuf B 29 boni P quibuf om. P

vn 9 vm 1—6 517

adeo a metu praedicti interitus cogitatio uiuentis erepta est, ut ad moriendi desiderium ultro animaretur maiestate promissae beatitudinis et caelestis habitaculi. sed de beatitate, quae debetur conseruatoribus patriae,

6 pauca dicenda sunt, ut postea locum omnem, quem hic tractandum recepimus, resoluamus. solae faciunt3 uirtutes beatum, nullaque alia quisquam uia hoc nomen adipiscitur. unde qui aestimant nullis nisi philosophantibus inesse uirtutes, nullos praeter phi-

lolosophos beatos esse pronuntiant. agnitionem enim rerum diuinarum sapientiam proprie uocantes eos tantum modo dicunt esse sapientes, qui superna et acie mentis requirunt et quaerendi sagaci diligentia conprehendunt et, quantum uiuendi perspicuitas prae-

16 stat, imitantur: et in hoc sola esse aiunt exercitia uirtutum, quarum sic officia dispensant. prudentiae4 esse mundum istum et omnia, quae in raundo insunt, diuinorum contemplatione despicere omnemque animae cogitationem in sola diuina dirigere: temperantiae

toomnia relinqere, in quantum natura patitur, quae corpori8 usus requirit: fortitudinis non terreri animam a corpore quodam modo ductu philosophiae receden- tem, nec altitudinem perfectae ad superna ascensionis horrere: iustitiae ad unam sibi huius propositi con-

ss sentire uiam unius cuiusque uirtutis obsequium. atque ita fit, ut secundum hoc tam rigidae definitionis abruptum rerum publicarum rectores beati esse non possint. sed Plotinvs inter philosophiae professores 5 cum Platone princeps libro db virtvtibvs gradus

no earum uera et naturali diuisionis ratione conpositos per ordinem digerii quattuor sunt, inquit, quaternarum

1 rotenuf ly 8 habitacuhf & 8 qma eftimant P

14 coraphendunt P 17 eft B' ante omma erasa l in B 20 oi in oia in ras. in B 21 nfaf rehqait B non terrem B 24 confitire P' 26 at p, u P 27 re * pnbhcarum (in ras. fuit x) B 80 cnmpofitof P 81 quatnor P

518 GOMM. IN 80MN. SGIP. LIBBI I

genera uirtutum. ex his primae politicae uocantur, secundae purgatoriae, tertiae animi iam purgati, 6quartae exemplares. et sunt politicae hominis, quia sociale animal est. his boni uiri rei publicae con- sulunt, urbes tuentur: his parentes uenerantur, liberos 6 amant, proximos dilignnt: his ciuium salutem guber- nant: his socios circumspecta prouidentia protegunt, iusta liberalitate deuinciunt: hisque

sui memores alios fecere merendo.

7et est politici prudentiae ad rationis normam, quae 10 cogitat quaeque agit, uniuersa dirigere ac nihil praeter rectum uelle uel fucere, humanisque actibus tuiuquani diuinis arbitriis prouidere; prudentiae iusuut ratio intellectus circumspectio prouidentia docilitas cautio: fortitudinis animum supra periculi metum agere, is nihilque nisi turpia timere, tolerare fortiter uel ad- uer sa uel prospera: fortitudo praestat magnanimitatem fiduciam securitatem magnificentiam constantiam tole- rantiam firmitatem: teruperantiae nihil adpetere paeniteuduni, iu nullo legeni moderationis excedcre, 20 sub iugum rationis cupiditatem domare; temperantiam secuntur modestia uerecundia ubstinentia castitas honestas moderatio parcitas sobrietas pudicitia: iustitiae seruare uui cuique, quod suum est, de iustitia ueniunt innocentia amicitia concordia pietas ss

8religio affectus humanitas. his uirtutibus uir bonus primum sui atque iude rei publicae rector efficitur,

9 Verg. Aen. VI 664

1 po * htice P, ltic in pohtice in ras. in B 2 purgato- ne, P* 3 polhtice B 9 facere P' 10 ad pohtici add. • s • gn~s b prudentia P, pudentia B 12 recte P uel om. P' 13 arbitnf P 16 tollerare B' 18 tollerantiam & 19 appetere B 25 ainicia B 27 roctor P'

VIU e—il 519

iuste ac prouide gubernans humana, non deserens. secundae, quas purgatorias uocant, hominis sunt, qui diuini capax est, solumque animnm eius expediunt, qui decreuit se a corporis contagione purgare et qua-

s dam humanorum fuga solis se inserere diuinis. hae sunt otiosorura, qui a rerum publicarum actibus se sequestrant. harum quid singulae uelint, superius ex- pressimus, cum de uirtutibus philosophantium diceremus, quas solas quidem aestimauerunt esse uirtutes. tertiae 9

tosunt purgati iam defaecatique animi, et ab omni

mundi huius aspergine presse pureque detersi. illic

prudentiae est diuina non quasi in electione praeferre

* sed sola nosse, et haec tamquam nihil sit aliud in-

tueri: temperantiae terrenas cupiditates non reprimere

15 sedpenitus obliuisci: fortitudinis passiones ignorare, non uincere, ut nesciat irasci, cupiat nihil: iustitiae ita cum supcra et diuina raentc sociari, ut seruet per- petuuni cura ea iocdus imitando. quartae sunt, quae 10 in ipsa dinina mente consistunt, quam diximus

20 vovv uocari, a quarum exeraplo reliquae omnes per ordinem defluunt. nam si rerum aliarura, multo magis uirtutum ideas esse in mente credendum est. illic prudentia est mens ipsa diuina, temperantia, quod in so pcrpetua intontiono comicrsa cst, fortitndo, quod

25 semper idem est nec aliquando mutatur, iustitia, quod perenni lege a sempiterna operis sui continuatdone non flectitur. haec sunt quaternarum quattuor generall uirtutum, quae praeter cetera maximam in passionibus habent differentiam sui. passiones autem, ut scimus,

80 uocantur, quod homines

4 contagi|tatione P, cogitatioe" B 5 h§c P 6 fe cm. B 7 feqoeftranf R qai P' 9 ffbmaaerant P' 10 defatiq; corr. in dcfaccatiq; in B &*ab* P 11 deprefft P 10 Iectione P 18 fet "B tam (h. e. tamen) nihil B 16 capi* at P 18 fedaf PB 20 pl in exeplo in ras. 4 liU. in B 28 m in pradentia in ras. in P 24 eft om. P' 26 per- henni P 27 quatuor P 80 omnef B

520 COMM. IN 80MN. SOIP. LIBRI I

metuunt cupiuntque, doleut gaudentque.

kas primae molliuut, secundae auferuut, tertiae ob- 121iuiscuutur; in quartis nefas est nominari. si ergo hoc est officium et effectus uirtutuni, beare, constat autem et politicas esse uirtutes: igitur et politicis efiiciuntur 5 beati. iure ergo Tullius de rerum publicarum rec- toribus dixit: ubi beati aeuo sempiterno fruantur: qui ut ostenderet, alios otiosis alios negotiosis uirtu- tibus fieri beatos, non dixit absolute, nihil esse illi principi deo acceptius quam ciuitates, sed adiecit 10 quod quidem in terris fiat, ut eos, qui ab ipsis caelestibus incipiunt, discerneret a rectoribus ciuitatum, 13quibus per terrenos actus iter paratur ad caelum. illa autem definitione quid pressius potest esse, quid cautius de nomine ciuitatum? quam concilia inquit 15 coetusque hominum iure sociati,quae ciuitates appellantur. nam et sernilis quondam et gladiatoria manus concilia hominum et coetus fuerunt sed non iure sociati. illa autem sola iusta est multi- tudo, cuius uniuersitas in legum consentit obsequium. 20

VI III Quod uero ait harum rectores et seruatores hinc profecti huc reuertuntur, hoc modo acci- piendum est. animarum originem manurc de caelo inter recte philosophantes indubitatae constat esse seutentiae: et animae, dum corpore utitur, haec est 15 perfecta sapientia ut, unde orta sit, de quo fonte 2uenerit, recognoscat. hinc illud a quodam inter alia

1 Verar. Aen VI 733

t t

1 cupiunq; gaudoiiq; dolont P giiudenfq; B' 2 mol-

lunt 2/ 7 dicit B 8 aliuT otiofif om. 11 9 uihil ea B

10 i'& B 13 teronof B' parutuf B' 14 prelTione ly

effe om. B* 15 inqiud ly 10 cetufque B boum lure

practer liou in ras. 7 litt. in B 18 cetuf P, cei corr. in

cot in B f& B 21 qui ucro B' 23 manarc* P 26

fenti^ P' utitur praeter u in ras. in B 27 regnofcat B'

VUI 12— 13 VIHI 1-6 621

seu festiua seu mordacia serio tamen usurpatum est

de caelo descendit yv&fri 6savt6v.

nam et Delphici uox haec fertur oraculi. consulenti ad beatitudinem, quo itinere peruenerit: si te inquit

6 agnoueris. sed et ipsius fronti templi haec insjripta sententia est. homini autem, ut diximus, una est3 agnitio sui, si originis natalisque principii exordia prima respexerit, nec se quaesierit extra. sic enim anima uirtutes ipsas conscientia nobilitatis induitur,

10 quibus post corpus euecta eo, unde descenderat, re- portatur, quia nec corporea sordescit uel oneratur eluuie, quae puro ac leui fomite uirtutum rigatur, nec deseruisse umquam caelum uidetur, quod respectu et cogitationibus possidebat hinc anima, quam in se4

15 pronam corporis usus efficit atque in pecudem quodam modo reformauit ex homine, et absolutionem corporis perhorrescit, ct cum necesso est, non nisi cum ge- mitu fugit indignata sub umbras. sed nec postS mortem facile corpus relinquit, quia non funditus

socorporeae excedunt pestes, sed aut suum oberrat cadauer aut noui corporis ambit habitaculum, non humani tantum modo, sed ferini qnoque electo genere moribus congrup, quos in homine libenter exercuit, mauultque omuia perpeti, ut caelum, quod uel igno-

25 rando uel dissimulando uel potius prodendo deseruit, euadat. ciuitatum uero rectores ceterique sapientes6 caelum respectu, uel cum adhuc corpore tenentur,

2 Iuu. XI 27

1 fino mordacia P, fiae mordatia B 2 TNGOOI P

8 delfici B 4 beatitatem P peruemret B 6 f& 2? 8 quefment (uirgulam add. b) B, Bentleius (Mus. Bhen. 1881, 325) laudat Pers. 1, 7 10 euecta praeter ta in ras. %n P.

deinde euo B> 12 et leui (t in ras.) P 16 eifeoit P

quodam corr. ex quia in B 17 por|refcit B 18 fuit B f& B 19 rehnqui P 20 fet B' 28 omme Pf 26 difli- nnlando P

622 OOIOL IM 80MM. 8CIP. LIBRI I

habitantaa, facile pott corpus caeleatem, quam pmene non reliquerant, s edem reposcunt nee enim de nihflo ant de uans adulatione ueniebat, qnod quosdam urbium eonditores ant elaros in re pnblica niroa in nnmernm deornm eonsecrauit antiquitaa, sed Hesiodus quoqne * diuinae subolis adsertor priscos reges eum dis aliis enumerat, hisque exemplo ueteris potestatis etiam in 7caelo regendi res humanas adaignat officium. et neeui (astidiosum sit, si uersus ipsoa, ut poeta Qraecus protulit, inaeramus, referemus eos, ut ex uerbis suis te in Latina uerba conuersi sunt

indigetes diui fato summi Iouis hi sunt: quondam komines, modo cum superis humana

tuentes, largi ac munifici, ius regum nunc quoque nacti. is

8hoc et Vergilius non ignorat, qui, licet argumento suo seruiens heroas in inferos relegauerit, non tamen eos abducit a caelo sed aethera his deputat largiorem, et nosse eos solem suum ac sua sidera profitetur, ut geminae doctrinae obseruationes praestiterit, et poeticae 20

9figmentum et philosophiae ueritatem. et si secundum illum res quoque leuiores, quas uiui exercuerant, etiam post corpus exercent

quae gratia currum armorumque fuit uiuis, quae cura nitentis 25

pascere equos, eadem sequitur tellure repostos,

multo magis rectores quondam urbium recepti in 12 Hesiod. L k. rV I 121 24 Verg. Aen. VI 653

2 refpojcant ~B enim om. & nihilo praeter n in ras. in B 5fO 6 sobolis b aflertor P pifcof Jff drjf P 8 affignat B officiaf B> et neu faftidium B' 9 uf in uerfufin ras. in B 16 mf praeter f in ras. in P nuno p, non P 17 fuo om. B **heroaf P 18 aethera* P, etherS B 19 fuum * P 24 curruu PB 26 muif in ras. in B nitentef P 26 m tellure P

viin 7-10 x 1-4 523

caelum curam regendorum hominum non relinquunt hae autem animae in ultimam sphaeram recipi cre-10 duntur, quae anXavijg uocatur, nec frustra hoc usur- patum est, si quidem inde profectae suni animis

» euim necdum desiderio corporis inretitis sidera pars mundi praestat habitaculum, et inde labuntur in corpora: ideo his illo est reditio, qui merentur. rec- tissime ergo dictum est, cum in yaXa\ia^ quem anXav^g continet, sermo iste procedat hinc profecti huc

loreuertuntur.

Ad sequentia transeamus. hic ego, etsi eramX perterritus, non tamen mortis metu quam in- sidiarum a meis, quaesiui tamen, uiueretne ipse et Paulus pater et alii, quos nos extinctos esse

i5 arbitraremur. uel fortuitis et inter fabulas elucent2 semina infixa uirtutum, quae nunc uideas licet, ut e pectore Scipionis uel sonmiantis emineant. in re enim una politicarum uirtutum omnium pariter exercet officium. quod non labitur animo praedicta morte per- 3

2oterritus; fortitudo est. quod suorum terretur insidiis magisque alienura facinus, quam suum horrescit ex- itiura, de piefate et nimio in suos amore procedit: haec autem diximus ad iustitiam referri, quae seruat uni cuique, quod suum est. quod ea, quae arbitratur,

s5 non pro compertis habet sed spreta opinione, quae minus cautis animis pro uero inolescit, quaerit discerc certiora, indubitata prudentia est. quod cum perfecta4 beatitas et caelestis habitatio humanae naturae, in qua se nouerat esse, promittitur, audiendi tamen

1 ceptlfi deletie pt B 2 h$c P' fpera B 8 aplanef PB 6 lnrettu P' parf praHer p in ra$. m P 8 galaxia PB aplauef PB 18 a om. P 17 15 * mantif P 18 polhticarum B* 10 pertemtuf euanuit in B 20 qaod 6, qm B mfidiif euanuit in B 21 ahomra P' qnam — 22 nimio euanuerunt in B 24 qui ea 2T 26 coptif B f& B, deinde fperna B' oppi- nione B 27 qm cnm B' effc post perfecta add. B 29 tamen* P

524 COMM. IN SOMN. 8GIP. LIBBI I

talia desiderium frenat temperat et sequestrat, ut de uita aui et patris interroget, quid nisi temperantia est? ut iam tum liqueret, Afiricauum per quietem ad

6 ea loca, quae sibi deberentur, abductum. iu nac autem interrogatione de animae inmortalitate tractatur. * ipsius enim consultationis hic sensus est: nos, iuquit^ arbitramur animam cum fine morientis extingui, nec ulterius esse post hominem. ait enim quos extinc- toa esse arbitraremur: quod autem extinguitur, esse iam desinit ergo uelim dicas, inquit> si et pater ie

OPaulus tecum et alii supersunt. ad hanc interroga- tionem, quae et de parentibus ut a pio filio, et de ceteris, ut a sapiente ac naturam ipsam discutiente processit, quid ille respondit? immo uero inquit hi uiuunt, qui e corporum uinclis tamquam eu carcere euolauerunt: uestra uero, quae dicitur

7esse uita, mors esi si ad inferos meare mors est> et uita est esse cum superis, facile discernis, quae mors animae, quae uita credenda sit, si constiterit, qui locus habendus sit inferorum, ut anima, dum ad so hunc truditur, niori, cum ab lioc procul est, uita frui

8 et uere superesse credatur. et quia totum tractatuin, quem uetemm sapientia de inuestigatione huius quaestionis agitauit, in hac latentem uerborum pauci- tate repperies, ex omnibus aliqua, quibus nos de rei, 25 quam quaerimus, absolutione sufficiet admoneri ainore

9 breuitatis excerpsimus. antequam studium philo- sophiae circa naturae inquisitionem ad tantum uigoris adolesceret, qui per diuersas gentes auctores consti- tuendis sacris caerimoniarum fuerunt, aliud esse in- so

4 qu$ fibi ikrata a P' adductum b 6 troctaniur B

6 mquid P' 0 qm autem B' 12 & dec^nf P 14 quod B*

18 difcernit B 21 frui et euanuerunt %n B 22 quia —

28 quem euanuerunt in B fapientie P* 24 queftionef

agitatur P' 26 fufftciat R amjmonere B 27 exerpl

fpunuf B' 28 ac B 29 adolefcent B diuerfuf P 80 cenmonnf arum P'

X 6—18 525

feros negauenmt quam ipsa corpora, quibus inclusae animae carcerem foedum tenebris horridum sordibus et cruore patiuntur. hoc animae sepulcrum, hoclO Ditis concaua, hoc inferos uocauerunt et omnia, quae

5 illic e8se credidit fabulosa persuasio, in nobismet ipsis et in ipsis humanis corporibus adsignare conati sunt: obliuionis fluuium aliud non esse adserentes, quam errorem animae obliuiscentis maiestatem uitae prioris, qua antequam in corpus truderetur, potita est,

10 solamque esse in corpore uitam putantis. pari inter- 11 pretatione Phlegethontem ardores irarum et cupidi- tatum putarunt, Acherontem quicquid fecisse dixisseue usque ad tristitiam humanae uarietatis more nos paenitet, Cocytum quicquid homines in luctum lacrimas-

i5 que conpellit, Stygem quicquid inter se humanos ani- mos in gurgitem mergit odiorum. ipsam quoquel2 poenarum descriptionem de ipso usu conuersationis humanae sumptam crediderunt, uulturem iecur in- mortale tondentem nihil aliud intellegi uolentes,

to quam tormcnta conscientiae obnoxia flagitio uiscera interiora rimantis, et ipsa uitalia indefessa admissi sceleris admonitione laniantis, semperque curas, si requiescere forte temptauerint, excitantis tamquam fibris rcnasccntibus inhaercndo, ncc ulla sibi misera-

85 tione parcentis lege liac, qua se iudice nemo nocens absoluitur, nec de se suam potest uitare senten- tiam. illos aiunt epulis ante ora positis excruciari 13 fame et inedia tabescere, quos magis magisque ad- quirendi desiderium cogit praesentem copiam non

so uidere, et in affluentia inopes egestatis mala in uber-

2 fe, dum P 8 sepnlchruro p 6 affignare B 7 afleren- tef B 10 potantif B 11 flegethontem P, flegetontem B 13 ftnfhtiam & 15 compelht P ftige B 17 penarum B 18 nnltnre B lmmortale PB 19 rodente B 21 mternora ut uid. P' 22 celerif P' admomtione B 28 teptanernnt corr. in teptanennt in B 24 fnbnf B 27 hora P ex * crucian P 28 media* P magifqne om. B

526 COMM. IN 80MN. SCIP. LIBRI I

taie patiuntur nescientes parta respicere, duui egent

14habendis: illos radiis rotarum pendere districtos, qui nihil consilio praeuidentes, nihil ratione uioderantes, nihil uirtutibus explicantes, seque et actus omnes suos fortunae perraitteutes, casibus et fortuitis semper ft

15 rotantur, saxuui ingens uoluere inefficacibus laboriosis- que conatibus uitam terentes, atram silicem lapsuram semper et cadenti similem illorum capitibus iniminere, qui arduas potestates et infaustam ambiunt tyrauni- dem numquam sine timore uicturi, et cogentes subiec- io tum uulgus odissedum metuat, seniper sibi uidentur exitiura, quod raereutur, excipere. nec frustra hoc

16theologi suspicati sunt nam et Dionysius aulae Siculao inclementissimus incubator familiari quondam suo solara beatam existimanti uitam tyranni uolens, is quam perpetuo metu misera, quamque inpendentium semper periculorum plena esset, osteudere, gladium uagina raptum et a capulo de filo tenui pendentem mucrone demisso iussit familiaris illius capiti inter epulas iraraiuere, cumque ille et Siculas et tyranuicas so copias praesentis niortis periculo grauaretur, 'talis est' inquit Dionysius cuita, quara beatam putabas: sic semper niorteiu nobis imraiuentem uideraus. aestiina, quando esse felix poterit, qui timere non

17desiuit.' secundura haec igitur, quae a theologis ad- *s seruntur, si uere quisque suos patimur raanes, et iuferos in his corporibus esse credimus, quid aliud

26 Verg. Aon. VI 743

1 partem P recipere P' 6 e in fortune, in ras. in P pbrmiteutef P' fortuitiif ut uid. in P' 6 meficacibuf ut uid. P\ mefficatibuf B 7 attram P, deinde fcihcet B 9 tiranmdem B 13 teologi P' diumfiuf corr. in dionifiuf

in B 14 famihana B: 15 tiranm B 17 efle B 18 fiho B 20 lmiuero B tirannicaf B 22 dionifiuf P 23 nobif mortem P 25 afferuntur B 26 quifquif B

manenf B'

X 14-17 XI 1—4 627

intellegendum est quam mori animam, cum ad cor- poris inferna demergitur, uiuere autem, cum ad supera post corpus euadit?

Dicendum est, quid his postea ueri sollicitior in- XI

5 quisitor philosophiae cultus adiecerit nam et qui primum Pythagoram et qui postea Platonem secuti sunt, duas esse mortes, unam animae, animalis al- teram prodiderunt, mori animal, cum anima discedit e corpore, ipsam uero animam mori adserentes, cum

to a simplici et indiuiduo fonte naturae in membra cor- porea dissipatur. et quia una ex his manifesta et2 omnibus nota est, altera non nisi a sapientibus de- prehensa, ceteris eam uitam esse credentibus: ideo hoc ignoratur a plurimis cur eundem mortis deum

15 modo Ditem, modo inmitem uocemus. cum per alte- ram, id est animalis, mortem absolui animam et ad ucras naturae diuitias atque ad propriam libertatem remitti faustum nomen indicio sit, per alteram uero, quae uulgo uita existimatur, animam de inmortalita-

*o tis suae luce ad quasdam tenebras mortis inpelli uocabuli testemur horrore. nam ut constet animal, 3 necesse est, ut in corpore anima uinciatur: ideo cor- pus diiutg, hoc est uinculum, nuncupatur, et tfro/ta quasi quoddam tfijficx, id est animae sepulcrum: unde

*5 Cicero pariter utrumque significans, corpus esse uin- culum, corpus esse sepulcrum, quod carcer est sepul- torum ait, qui e corporum uinclis tamquam e carcere euolauerunt. inferos autem Platonici non4

2 dimergitur B 5 philofophie, P' cultor B 6 pyto- goran corr. in pytagoran in B 9 aflerentef B 18 eam] etiam B 15 lmmite PB% Bcntieius (Mus. Bhen. 1881, 325) Yerg. Georg. II II 492 laudat 16 anima B 19 mmortah- tatif (prader mmor et h) — 20 mortif euantterunt in B 14 lmpelli P, impelht corr. in unpelli in B 21 nt om. B

23 demaf PB mmcnlum ut uid. P' 24 fepnlehru B 25 effe om. B 27 e om. P 28 platomti P'

698 COMM. IN 80HH. BCIP. LIBBI I

in eorporibna eue, id ent non a corporibiu lacij dixarnnt, sed oertun mundi iitiua partem Ditii id eet inferoe, uocauerunt: de loci nero ipiini finibas inter ee diuona pnbliearunt, et in trea eeotw diuisa.

5ieutentia eat alii enim mundum in dno diuiserunt, • anorum alterum facit, alterum patitur: et illud facere dixerunt, qnod cnm lit inmutabile, alteri caniaa et neceisitatem permutationia inponit: hoe pati, qnod

6 per mntationee uariatur. et inmutabilem qnidem mnndi partem a aphaera, qoae inXavrfg dicitnr, usque i» ad globi lunaria exordium, uiatabilem uero a luna ad terrai nsque dixerunt: et uiuere animai, dnm in in- mutabili parte coniiatnnt, mori autem cum ad partem eeciderint permutationii capacem, atqne ideo inter lunam terrasque locum mortii et inferorum nocari: » ipsamque lunam uitae esse mortiique confininm, et animas inde in terram fluentea mori, inde ad snpera meantee in uitam reuerti, nec inmerito, aestimatum eit a luna enim deorsnm natnra incipit cadncorum: ab hac animae sub numerum dierum cadere et aub »

Ttempus incipiuut. denique illam aetheriam terram phyaici uocauerunt, et habitatores eius luuarea populos nuncuparunt, quod ita ease pluriniia argutnentis, quae nunc longum est enuiucrare, docuerunt. nec dubiuui est, quin ipaa sit mortalium corporuiu et auctor et *a conditrix adeo, ut nou nulla corpora sub lumiuis eiua accessu patiantur augmenta, et liac decrescente mi- nuantur. aed ne de re manifestu faatidium prolixa adsertione generetur, ad ea, quae de inferorum loco

1 efTe — corponbuf om. P' 3 ** finibuf P 7 iminuta- bile Pll 8 impomt pB 10 aplanef P1I 18 dunt uumiU- bili B iramutiiLili P 17 lude om. B 18 nec p, nea P 19 natura ct 20 anim.iu fub ct et fub turupuf incipiunt etianu- erunt i» B SO neweru P' 82 phifici PB 23 nuuc-

cupar corr. tx nunccuparA in B qui ita eft B' 25 qnun P" 86 fi ulla B 27 hoo PB 89 afrertione B generetur in riu. in B

XI 5—11 529

alii definiunt, transeanius. maluerunt enim mundum8 alii in elementa ter quaterna diuidere, ut in primo numerentur ordine terra aqua aer ignis, qui est para liquidior aeris uicina lunae: supra naec rursum toti-

s dem numero sed naturae purioris elementa, ut sit luna pro terra, quam aetheriara terram a physicis diximus nominatani, aqua sit sphaera Mercurii, aer Veueris, ignis in sole, tertius uero elementorum ordo ita ad nos conuersus habeatur, ut terram ultimam

io faciat, et ceteris in medium redactis in terras desinat tam ima quam sumraa postromitas: igitur sphaera Martia ignis habeatur, aer Iouis, Saturni aqua, terra uero <farAa?ijg, in qua Elysios esse campos puris ani- mis deputatos antiquitas nobis intellegendum reliquit

15 de his campis anima, cum in corpus emittitur, per 9 tres elementorum ordines trina morte ad corpus us- que descendit. haec est inter Platonicos de morte animae, cum in corpus truditur, secunda sententia. alii uero — nam tres esse inter eos sententiarum 10

«o diuersitates ante signauimus — in duas quidem et ipsi partes sicut primi faciunt, sed non isdem ter- minis diuidunt mundum. hi enim caelum, quod iutXav^q sphaera uocitatur, partem unam, septem uero sphaeras, quae uagae uocantur, et quod inter illas ac

*5 terram est terramque ipsam alteram partem esse uoluerunt. secundura hos ergo, quorum sectae amicior 1 1 est ratio, animae beatae ab omni cuiuscumque conta- gioue corporis liberae caelura possident, quae uero appetentiam corporis et huius, quam in terris uitam

3 lgnifque. P 6 fet B 6 phificif P et corr. ex phio- ficif in B 7 nomuiata B fpera B 9 conuerf& B> ut corr. ex m B 11 fpera B 12 atqua ut uid. P' 13 apla* nef FB elifvof P, ehiiof B 15 iromittitur b 18 m om. P' 20 fignamuf P' 21 hifdem pB 22 hi* P

caelum in fine uersiculi om. B qui Bt deinde aplanef PB 23 fpera B uocitetur P 24 fperaf £, deinde quam 1? qui mter R 25 parte B' 26 amicihor B 28 poffidft K

Macrobivs 34

530 COMM. IN SOMN. SCIP. UBRI 1

uocamus, ab illa specula altissima et perpetua luce despiciens desiderio latenti cogitauerit, pondere ipso terrenae cogitationis paulatim in inferiora delabitur. 12nec subito a perfecta incorporalitate luteum corpus induitur, sed sensim per tacita detrimenta et longio- 6 rem simplicis et absolutissimae puritatis recessum in quaedam siderei corporis incrementa turgescit: in singulis enim sphaeris, quae caelo subiectae sunt aetheria obuolutione uestitur, ut per eas gradatim societati huius indumenti testei concilietur, et ideo io totidem mortibus, quot sphaeras transit/ ad hanc per- uenit, quae in terris uita uocitatur.

XII Descensus uero ipsius, quo anima de caelo in huius uitae inferna delabitur, sic ordo digeritur. zodiacum ita lacteus circulus obliquae circumflexionis is occursu ambiendo conplectitur, ut eum, qua duo tro- pica signa Capricornus et Gancer feruntur, inter3ecet has solis portas physici uocauerunt, quia in utraque obuiante solstitio ulterius solis inhibetur accessio, et fit ei regressus ad zonae uiam, cuius terminos num- 20

2quam relinquit. per has portas animae de caelo in terras meare et de terris in caelum remeare credun- tur. ideo hominum una, altera deorum uocatur: hominum Cancer, quia per hunc in inferiora descensus est, Capricornus deorum, quia per illum animae in « propriae inmortalitatis sedem et in deorum numerum

3 reuertuntur. et hoc est, quod Homeri diuina prudentia in antri Ithacesii descriptione significat. hinc et Pythagoras putat a lacteo circulo deorsum incipere

2 cogitauennt B' 3 ad cogitationis acicl. t contagionio pb 4 mortorahtato B' 5 femfim B' taci in tacita in ras.

in B 6 receffit P' 8 fpenf B 10 tefte B 1 1 quod V% quit B' fporaf B 13 dofceu**faf P, defceud& B^ 14 f P, ic in ras. add. p 15 circuiufhxiomf i/, deinde curfu B

16 complectitur P 18 phifici Bp, phificif P 19 obuiantcf B folftitionif ut uid. P' 20 regrefuf P' 24 m om. B' 26 un- mortalitatif P 28 lthaceffif P, lthacenffu B hin P' 29 pita- goraf B

XI 12 XII 1—7 B31

Ditis imperium, quia animae inde lapsae uidentur iam a superis recessisse. ideo primam nascentibus offerri ait lactis alimoniam, quia primus eis motus a lacteo incipit in corpora terrena labentibus. unde et Scipioni 5 de animis beatorum ostenso lacteo dictum est hinc profecti huc reuertuntur. ergo descensurae cum4 adhuc in Cancro sunt, quoniam illic positae necdum lacteum reliquerunt, adhuc in numero sunt deorum. cum uero ad Lconem labendo peruenerint, illic con-

to dicionis futurae auspicantur exordium. et quia in Leone sunt rudimenta nascendi et quaedam humanae naturae tirocinia, Aquarius autem aduersus Leoni est et illo oriente mox occidit, ideo cum sol Aquarium tenet, Manibus parentatur, utpote in signo, quod

15 humanae uitae contrarium uel aduersum feratur. illinc ergo id est a conflnio, quo se zodiacus lacteus-5 que contingunt, anima descendens a tereti, quae sola forma diuina est, in conum defiuendo producitur, sicut a puncto nascitur linea, et in longum ex indiuiduo

*o procedit: ibique a puncto suo, quod est monas, uenit in dyadera, quae est prima protractio. et haec est6 essentia, quam indiuiduam eandemque diuiduam Plato in Timaeo cum de mundanae animae fabrica loquere- tur expressit. animae enim sicut mundi ita et homi-

»5 nis unius modo diuisionis repperientur ignarae, si diuinae naturae simplicitas cogitetur, modo capaces, cum illa per mundi haec per hominis membra diffun- ditur. anima ergo cum trahitur ad corpus, in hac7 prima sui productione siluestrem tuinultuin, id est

so V>Xr\v influeutem, sibi incipit experiri. et hoc est, quod

1 mdetur B' 3 qua B 6 decenflure, B 7 pofitae in fine uersiculi om. B 9 conditionif b 18 aquarum P' 18 defluente P' £>dicitur P' 20 f*uo P, fuo euanuit

in B 21 diadem (praeter dri quae eft pnma euanuerunt

in B 22 effentia quam et eanaemque diuiduam euanuerunt in B 25 repenentur P 29 productionef P 80 hylen P,

ilen B

34

688 OOMH. IH 80HN. BOIP. UBBI I

Plato notauit in Phaedone animara in ecrpua Irahi noua ebrietate trepidantem, uoleni noanm potam matorialis alluuionis intellegi, qno delibata et graoata 8 dedueitur. arcani huins indicium est et Grater Liberi patria ille eidereus in rogione, quae inter Cancrnia a eat et Leonem loeatoa, ebrietatem illic primum deeceu- iurifl animia enenira silna infiaente aignificana, nnde et comes ebrietatia oblinio illic animia incipit iam 91atenter obrepera. nam si animae memoriam reram dininamm, quaram in caelo erant conaciae, ad cor- ta pora naqne deferrent, nulla inter homines foret de diuinitate diaaenaio, sed obliuionem qoidem omnea deecendendo hauriuut, aliae uero niagia, minus aliae. et ideo in terria ueram cum non omnibua liqueat, tameii opinantur omnea quia opinionia ortua est me- u

lOmoriae defectua. hi tamen hoc magis inueninnt, qni minua obliuionis hauserunt, quia facile reminiacnntur, quod illic ante cognouerint ninc eat, qood quae apud Latinoa lectio, apud Graecoa nocatur repetita cogmtio, qnia cum uera diacimua, ea recognoacimua, quae natu- at raliter noueramus, priua quam materialis influxio in

llcorpus uenieutes auiiuas cbriaret. hiiec est nuteui hyle, quae oniuts corpuB mundi, quod ubicumque cerni- mua, ideis inpressa foruiauit, sed altiBsima et puris- sima pars eius, qua uel susteiitantur diuina uel constant, » nectar uocatur et creditur esse potua deorum, inferiov uero atque turbidior potus animarum. et hoc est,

12quod ueteres Lethaeum fluuiura uocauerunt. ipsutn

1 phedrone P, phedrone corr. tx phetrone B 8 mete- ralif ablouionif B' i archani P 0 obnpere B 10 con-

fcientig B ail coipora ufque deforrcnt tm. B 13 diuitati P diffuutio (& B IS aunnut 11' 16 op|Uiwiitur B 18 binc elt et 19 apud Graecof cuanucruntiulS 20 qumcum uera euttntt- ervnt in B recoguofciiuuf (praeter recogno) quae naturaliter tuanuerunt iti B 21 matbonalif P' 38 ubiciiq; B 26 OOnfUt B" 87 atque B: & P 28 letheum P' uocaue-

runt ****** | ipfum P

XII 8-16 533

autem Liberum patrem Orphici votiv vXix6v suspican- tur intellegi, qui ab illo indiuiduo natus in singulos ipse diuiditur. ideo in illorum sacris traditur Titanio furore in membra discerptus et frustis sepultis rursus

& unus et integer emersisse, quia vovg, quem diximus mentem uocari, ex indiuiduo praebendo se diuidendum et rursus ex diuiso ad indiuiduum reuerteudo et mundi inplet officia et naturae suae arcana non deserit. hoc 13 crgo primo pondere de zodiaco et lacteo ad subiectas

io usque spliaeras anima delapsu, dum et pcr illas labi- tur, in singulis non solum, ut iam diximus, luminosi corporis amicitur accessu, sed et singulos motus, quos in exercitio est habitura, producit: in Saturni ratio- 14 cinationem et intellegentiam, quod koyi6xtx6v et

1» fttGjQrjTixdv uocant: in Iouis uim agendi, quod itqax- rixov dicitur: in Martis animositatis ardorem, quod &V(iix6v nuncupatur: in solis sentiendi opinandique naturam, quod alo$h\xix6v et <pavxa<sxix6v appellant: desiderii uero motum, quod 1%i%v\m\xix6v uocatur, .

so in Veneris: pronuntiandi et interpretandi quae sentiat, quod £Qpr\vEvtix6v dicitur, in orbe Mercurii: <pvxix6v uero, id est naturam plantandi et augendi corpora, in ingressu globi lunaris exercet. et est haec, sicut 15 a diuinis ultima, ita in nostris terrenisque omnibus

«5 prima: corpus enim hoc, sicut faex rerum diuinamm

1 YAIKON P 4 difcepfcuf B' 6 praebendo — 8 defent dltera manu scripta in B 6 fe* P 8 lmplet PB 10

fperaf B 11 ad luminosi add. t limosi p 14 lSgifticon &

theorethicon i\ longifticon et thoreticon B 15 paractijcon P,

practicon B 17 tymmicon P, thimicon B 18 natura B

fltheticon P, eftheticon B pantafticon PB apellant P'

19 motum om. B' epitymeticon Pt epythijmeticon B 20 fententiat {corr. ex feutentiaf) B 21 hermeneuticon PB,

deinde nocatur B Phiticon Pt phyticon B: post phyhcon

sequitur in B fngonf uel calonf (II 6, 10); uero ia eft — (I 19, 24) ftellaf refertur om. B uid. praef. 22 uero om. P 24 ultimam ut uid. P'

584 COMM. IH BOHH. SCIP. LIBBI ]

ISeat, ita animalia eat prima Bubstantia. et haec est differentia inter terrena corpora et supera, caeli dico et aiderum alioromqne elementoruiu, quod illa quidein snranm arceeaita annt ad animae sedem et inmortali- tatem ex ipaa natnra regionia et aublimitatia imitatione * meruerunt: ad haeo nero terrena corpora anima ipaa deducitur, et ideo mori creditnr, eum in cadneam

17regionem et in aedem mortalitatiB includitur. nec te moue&t, quod de anima, qnam «aaa inmortalem dici- mus, mortem totiena nominamns. et enim aua morte 10 anima non extinguitur, sed ad tempua obruitur, nec temporali demersione beneficium perpetuitatis eximitur, enm rurauB e corpore, ubi mernerit contagione uiti- ornm penitua eliinata pargari, ad perenuia nitae luceni

lSreatitnta in integrum reuertatur. plene, ut arbitror, U de nita et morte animae deflnitio liquet, qnam de adytis philoaophiae doctrina et aapientia Oiceronia elionit

XIII Sed Scipio per quietem et caelo, qnod in prae- mitun cedit beatis, et promissione inmortalitatia ani- m matiiB tam gloriosum speiu tninque iuclituui uiagis magisque firmauit uiso patre, de qno utrum uiueret, 2cum adhuc uideretur dubitare, quaesinerat. mortem igitur malle coepit, ut uiueret: nec flesse contentus uiso parente quem crediderat extinctum, ubi loqui »s posse coepit, hoc priinum probare uohiit, nihil se lnagis desiderare, quam ut cum eo iaui moraretur. nec tamen apud se, quae deaiderubat, facienda con- Btituit, ante quam cousulcret: quomiu iimim pruden- tiae, alterum pietatis adsertio est. nunc ipsa uel w 3 consuleutis uel praecipientis uerba tractemus. quaeso, inquam, pater sanctissiuie atque optume, quo-

l inmortalir P' 7 ducitur P' 8 te ont. P 9 immor; tolem 1' 14 prior u in elimaU wt rai. tn J* 16 artntroi P' 17 abdytif P 20 nmuortaliUtif P 84 cepit P 27 lam om. P 29 qu& autc P 32 optune P

XII 10-18 XIU 1-6 535

niam haec est uita, ut Africanum audio dicere, quid moror in terris? quin huc ad uos uenire propero? non est ita, inquit ille. nisi enim cum deus is, cuius hoc templum est omne, 6 quod conspicis, istis te corporis custodiis liberauerit, huc tibi aditus patere non potest. homiues enim sunt hac lege generati, qui4 tuerentur illum globum, quem in templo hoc medium uides, quae terra dicitur: hisque ani-

lomus datus est ex illis sempiternis ignibus, quae sidera et stellas uocatis, quae globosae et rotundae diuinis animatae mentibus circos suos orbesque conficiunt celeritate mirabili. quare et tibi, Publi, et piis omnibus retinen-

15 du8 animus est in custodia corporis, nec in- iussu eius, a quo ille est uobis datus, ex homi- num uita migrandum est, ne munus adsignatum a deo defugisse uideamini. haec secta et prae-5 ceptio Platonis est, qui in Phaedone defiuit homini

so non esse sua sponte moriendum. sed in eodem tamen dialogo idem dicit mortem philosophantibus adpeten- dam et ipsam philosophiam meditationem esse rao- riendi. haec sibi ergo contraria uidentur, sed non ita est. nam Plato duas mortes hominis nouit. nec

86 hoc nunc repeto, quod superius dictum est, duas esse mortes, unam animae, animalis alteram: sed ipsius quoque animalis, hoc est hominis, duas adserit mortes, quarum unam natura, uirtutes alteram praestant. homo enim moritur, cum anima corpus relinquit solu- 6

80 tum lege naturae: mori etiam dicitur, cum anima adhuc in corpore constituta corporeas inlecebras philo- sophia docente contemnit, et cupiditatum dulces in- sidias reliquasque omnes exuitur passiones. et hoc est, quod superius ex secundo uirtutum ordine, quae

8 llle om. P 4 isj hic P 7 funt om. P' 18 diffu- giffe P 19 ph^drone P 81 philofophie P* 82 contgpmt P

586 OOMM. IM BOHH. 8CIP. LIBRI I

■olis philoeophantibua aptae aunt, euenire aignauimtu.

7henc ergo mortem dicit Plato aapieutibus esse aJ- petsndam, illuu uero, quam omnibus natura ccii- atituit, cogi uel inferri uel accersiri uetat, doceus wpecUmUm eue naturam, et hai causas buius ape- * riena aanctionia, quaa ex uan reruiu, quae in cotidiana

8 oonuersmtione aunt, matuatur. ait euim eos, qui pote- atatis imperio traduntur in eareerem, nou oportere inde diffugere, prios quam poteatas ipsa, quae clausit, abire penniserit non enim nitari poenaui furtiua jo diaceanone aed creacere. hoc quoque addit, noa esse iii dominio deorum, quorum tutela et prouidentia gubernamur, nihil antem ease inuito domino do nis, quau poaaidet, ex eo loco, in quo suum conatitnerat, anferendum: et aieut, qui uitam mancipio extorquet i» alieno, crimine non carebit, ita eum, qui finem eibi domino necdum hibente qoaeaiuerit, non absolutioneni

Seonaequi sed reatum. haec Platonicae sectao semina altiua Plotinua exsequitur. oportet, inquit, auimam post homiuem liberam corporeis paaaionibua inueuiri. a* quam qui de corpore uiolenter extrudit, liberam esse non patitur. qui enim sibi sua sponte necem coui- parat ant pertaesus necessitatis aut metu cuiusquam ad boc desceudit aut odio, quae omnia inter passioues habentur: ergo etsi ante fuit bis sordibus pura, hoc u ipso tamen, quod exit extorta, sordescit. deinde mor- tem debere ait animae a corpore solutionem esse, non uinculum, exitu autem coacto animam circa corpus lOmagis magisque uinciri. et re uera ideo sic extortae animae diu circa corpus eiusue sepulturam uel locum, so in quo iniecta manus est, peruagantur: cum coutra itlae animae, quae ae in hac uita a uinculia corporis pbilosopbiae morte diasoluunt, adhuc extante corpore caelo et aideribus inserantur. et ideo illam solam de

1 philoropantibar P' 4 Bcerfm P' 18 feimnftt tii

uid. P 88 quod exit tcripti; quoefit corr. in quo exit P

xni 7-16 687

uoluntariis mortibus significat esse laudabilem, quae comparatur, ut diximus, philosophiae ratione, non ferro, prudentia, non ueneno. addit etiam, illam solam essell naturalem mortem, ubi corpus animam, non anima

6 corpus relinquit constat enim numerorum certam constitutamque rationem animas sociare corporibus. hi numeri dum supersunt, perseuerat corpus animari: cum uero deficiunt, mox arcana illa uis soluitur, qua societa8 ipsa constabat, et hoc est, quod fatum et

lofatalia uitae teiopora uocamus. anima ergo ipsa nonl2 deficit, quippe quae inmortalis atque perpetua est, sed inpletis numeris corpus fatiscit: nec anima lassatur animando, sed officium suum deserit corpns, cum iam non possit animari. hinc illud est doctissimi uatis

15 explebo numerum reddarque tenebris.

haec est igitur naturalis uere mors, cum finem cor- 13 poris solus numerorum suorum defectus adportat, non cum extorquetur uita corpori adhuc idoneo ad con- tinuationem ferendi. nec leuis est differentia uitam

so uel natura uel sponte soluendi. anima enim cum a 14 corpore deseritur, potest in se nihil retinere corporeum, si se pure, cum in hac uita esset, instituit: cum uero ipsa de corpore uiolenter cxtruditur, quia exit rupto uinculo, non soluto, fit ei ipsa necessitas occasio

«5 passionis, et malis, uinculum dum rumpit, inficitur. hanc quoque superioribus adicit rationem non spontel5 pereundi. cum constet, inquit, remunerationem animis illic esse tribuendam pro modo perfectionis, ad quam in hac uita una quaeque peruenit, non est praecipi-

so tandus uitae finis, cum adhuc proficiendi esse possit accessio. nec frustra hoc dictum est. nam in arcanis 16

15 Verg. Aen. VI 545

12 impletif P 18 ammamdo ut uid. P* 14 hin P' 22 m in ras. in P 28 extr in extruditnr in ras. in P

24 oincahf P 27 mquid P'

k

688 COMH. IN SOHH. 8CIP. UBBI I

de animae redita diaput&tionibus fertur ia liuc uita delinquentes sitniles eaae super aequale »c: ■■■■ cadeu- tibus, quibua denuo sine difficultate praasto ait sur- gere; animas nero ex faac nita cnm delictoruru sordibus recedentee aeqoandu hia, qui in abrnptuni ex alto * praecipitique delapai sint, nnde numquam facultas fit resurgendi. ideo ergo utendum concessia uitue spatiis,

17 nt «t perfeotae purgationis maior faeultas. ergo, inquies, qui iam penecte purgatus est, mannm aibi debet inferre, cnm non sit ei causa remanemti, quia ie profectom ulterius non requirit qui ad aupera par- uenit aed hoc ipso, qno sibi celerem finam ape frnendae beatitatis accersit, inretitur laqueo paaaionia, qnia spea aicnt timor paasio est, sed et cetera, quae

18 auperior ratio diaseruit, lncurrit. et hoc eat, qnod la Pautua filium spe uitae uerioris ad se uenire prope- rantem prohibet ac repellit, ne festinatum absolutionis aacenaionisque desiderium magis eum bac ipsa passione uinciat ac retardet. nec dicit, quod, nisi mora natu- raliB adnenerit, emori non poteris, sed hnc uenire non a>

19 poteris. nisi eniin cum deus inquit istia te cor- poris custodiis Hberauerit, huc tibi aditus

f>atere non potest, quia scit iam receptus in cae- im, nisi perfectae puritati caelestis habitaculi aditum non patere. pari autem constantia mors nec ueniens » per naturam timenda est, nec coutra ordinem cogenda

20naturae. ez his, quae Platonem quaeque Plotinum de uoluntaria morte pronuntiasse rettulimus, nihil in uerbis Ciceronis, quibus hanc prohibet, remanebit obscurum. ao

XIIII Sed illa uerba, quae praeter hoc Bunt inserta repetamus. bomines enim Bunt hac lege gene- rati, qui tuerentur illum globum, quem iu

S fuot V facultafit P 10 coiu P 11 lupera* P 18 arceffit P 18 pftQone P' 21 mquid V 23 fit P'

28 rcttuhmuf P

XIII 17-20 XIIII 1-6 539

templo hoc medium uides, quae terra dicitur: hisque animus datus est ex illis sempiternis ignibus, quae sidera et stellas uocatis, quae globosae et rotundae diuinis animatae menti- sbus circos suos orbesque conficiunt celeritate mirabili. de terra cur globus dicatur in medio2 mundo positus, plenius disseremus, cum de nouem sphaeris loquemur. bene autem uniuersus mundus dei templum uocatur propter illos, qui aestimant,

10 nihil esse aliud deum nisi caelum ipsum et caelestia ista, quae cernimus. ideo ut summi omnipotentiam dei ostenderet posse uix intellegi, numquam uideri, quicquid humauo subicitur aspectui, templum eius uocauit, qui sola mente concipitur, ut qui haec uene-

15 ratur ut templa, cultum tamen maximum debeat con- ditori, sciatque quisquis in usum templi huius induci- tur, ritu sibi uiucndum sacerdotis. unde et quasi quodam publico praeconio tantam humauo generi diuinitatcm inessc testatur, ut uniuersos siderei animi

so cognatione nobilitct. notandum est, quod hoc loco 3 animum et ut proprie et ut abusiue dicitur posuit. animus enim proprie mens est, quam diuiniorem anima nemo dubitauit, sed non numquam sic et ani- mam usurpantes uocamus. cum ergo dicit hisque4

ssaniinus datus est ex illis sempiternis ignibus, mentem praestat intellegi, quae nobis proprie cum caelo sideribusque communis est; cum uero ait reti- nendus animus est in custodia corporis, ipsam tuuc animam nominat, quae uincitur custodia corporali,

so cui mens diuina non subditur. nunc qualiter nobis5 animus, id est mens, cum sideribus communis sit, secundum theologos disseramus. deus, qui primaG cnusa et est et uocntur, unus omnium, quaeque sunt quaeque uidentur esse, princeps et origo est. hic

yr» superabundanti maiestatis fecunditate de se mentem

12 tuf P'

640 ooiOL nr bohn. scip. ubbi i

ereauiL haec mene , quae potig uocatur, qua patrem inspicit, plenam simihtudinem seruat auctoris, ani- 7mam uero de se creat poateriora respiciens. ruraum anima patrem, qua intuetur, induitur ac panlatim regrediente respectu in febricam corporum incorporea »

ri degenerat, habet ergo et pnrissimam ex mente, qua est nata, rationem, quod koyutdv uocatur, et ez eua natura accipit praebendi sensus praebendique incrementi seminariuin, quorum unum al6frqttx&vy alte- rum arotix6v nuncupatur. sed ez his primum, id est 10 Xoytx6v9 quod innatum sibi ex mente sumpsit, sicut uere diuinum est, ita solis diuinis aptum; reliqua duo, al6&r]xix6v et <pvxtx6v, ut a diuinis recedunt, ita con- 8uenientia aunt caducis. anima ergo croans sibi con- densque corpora — nam ideo ab anima natura incipit, i& quam sapientes de deo et mente voOv nominant — ex illo mero ac purissimo fonte mentis, quem nascendo de originis suae hauserat copia, corpora illa diuina uel supera, caeli dico et eiderum, quae prima con- debat, animauit, diuinaeque mentes omnibus corporibus, to

Siuae iu formam teretem, id est in sphaerae modum ormabantur, infusae sunt, et hoc est, quod cum de stellis loqueretur ait quae diuinis animatae men- 9tibu8. in inferiora uero ac terrena degenerans fra- gilitatem corporum caducorum deprehendit meram s& diuinitatem mentis sustinere non posse, immo partem eius uix solis humanis corporibus conuenire, quia et sola uidentur erecta, tamquam quae ad supera ab imis recedant, et sola caelum facile tamquam semper erecta suspiciunt, solisque inest uel in capite sphaerae «o

2 actonf P' 4 partem qua P 6 punfiniam P* 1 tt

11 logicon P 9 aeftheticon P alterum <puTiic6v om. P

18 aeith$ticon P phiticon P ad diuimf P 14 fibi om. P

17 punfmio P' 24 degeranf P' 26 dimtate P* 28 post erecta Joc. 10 litterarum in P 28 et 29 tanquam P 28

tanquam — 80 fufpiciunt {sed oinisso 28 quae) om. P, add.P™

XIUI 7-14 641

similitudo, quam formam diximus solam mentis capa- cem. soli ergo honiini rationem, id est uim mentislO infudit, cui sedes in capite est, sed et geminam illam sentiendi crescendique naturam, quia caducum est

«corpus, inseruit. et hinc est, quod homo et rationisll compos est, et sentit et crescit, solaque ratione meruit praestare ceteris animalibus, quae quia semper prona sunt, et ex ipsa quoque suspiciendi difficultate a superis recesserunt, nec ullam diuinorum corporum

10 siinilitudinem aliqua sui parte meruerunt, nihil ex mente sortita sunt, et ideo ratione caruerunt: duo quoque tantum adepta sunt, sentire uel crescere. nam siquid in illis similitudinem rationis imitatur, 12 uon ratio sed memoria est, et memoria non illa

15 ratione mixta sed quae hebetudinem sensuum quinque comitatur: de qua plura nunc dicere, quoniam ad pracsens opus non attinet, omittemus. terrenorum 13 corporum tertius ordo in arboribus et herbis est, quae carcnt tam ratione quam sensu, et quia crescendi

20 tautum modo usus in his uiget, hac sola uiuere parte dicuntur. hunc rerum ordinem et Yergilius expressit. 14 nam et mundo animam dedit et, ut puritati eius ad- testaretur, mentem uocauit. caelum enim, ait, et terras et maria et sidera spiritus intus alit id

>5 est anima sicut alibi pro spiramento animam dicit quantum ignis animaeque ualent — et ut illius mundanae animae adsereret dignitatem, mentem esse testatus est: mens agitat molem — nec non ut ostenderet ex ipsa anima constare et animari uni-

ao uersa, quae uiuunt, addidit inde hominum pecudum- que genus et cetera, utque adsereret eundem esse in

24 Aen. VI 726

1 qu&* P 2 fola P' 4 caducam P' 6 hm P'

8 affupenf P' 10 fui oro. P 12 adepti P' 16 hebitu- chue P 25 ammaf ut uid. P'

542 COMM. IN 80MN. 8CIP. LIBRI I

anima semper uigorem, sed usum eias hebescere in animalibuB corporibus densitate, adiecit quantum

15non noxia corpora tardant et reliqua. secunduni haec ergo cum ex summo deo niens, ex meute aniina fit, anima uero et condat et uita conpleat omnia, » quae secuntur, cunctaque hic unus fulgor illuminet et uniuersis appareat, ut in multis speculis per ordinem positis uultus unus, cumque omnia continuis successio- nibus se sequantur degenerantia per ordiuem ad inium meandi: inuenietur pressius intueuti a summo deo 10 usque ad ultimam rerum faecem una mutuis se uin- cutis religans et nusquam interrupta conexio. et haec est Homeri catena aurea, quam pendere de caelo ia

16terras deum iussisse commemorat. his ergo dictis solum hominem constat ex terrenis omnibus mentis, 15 id est animi societatem cum caelo et sideribus habere communem. et hoc est, quod ait hisque animus datus est ex illis sempiteruis ignibus, quae

17sidera et stellas uocatis. nec tamen ex ipsis caelestibus et sempiternis ignibus nos dicit animatos 20 — iguis enini licet diuinum tamen corpus est, nec ex corpore quamuis diuiuo possemus animari — sed unde ipsa illa corpora, quae diuina et sunt et uidentur, animata sunt, id est ex ea mundanae animae parte,

18quain dixiiuus de pura meute constare. et ideo post- 25 quam dixit hisque animus datus est ex illis sempiternis ignibus, quae sidera et stellas uocatis, mox adiecit quae diuinis animatae uien- tibus, ut per sempiternos igues corpus stellaruiu, per diuinas uero mentes earum animas manifesta so discretione significet, et ex illis iu nostras uenire

19animas uim mentis ostendat. nou ab re est, ut haec de anima disputatio in fine sententias omnium, qui

6 fequuntur P 9 deno|rantia P 17 commune P

21 lgnif enim in ras. in P 33 de anima — ommum qui

om. P, add. P'»

XIIII 16-22 643

de anima uidentur pronuntiasse, contineat Plato dixit animam essentiam se mouentem, Xenocrates numerum se mouentem, Aristoteles ivxBXi%Biav9 Pytha- goras et Philolaus harmoniam, Posidouius ideam, 5 Asclepiades quinque sensuum exercitium sibi conso- num, Hippocrates ppiritum tenuem per corpus omne dispersum, Heraclides Ponticus lucem, Heraclitus phy- sicus scintillam stellaris essentiae, Zenon concretum corpori spiritura, Democritus spiritum insertum ato-

10 mis hac facilitate motus, ut corpus illi omne sit per- uium, Critolaus Peripateticus constare eam de quinta20 essentia, Hipparchus ignem, Anaximenes aera, Em- pedocles et Critias sanguinem, Parmenides ex terra et igne, Xenophanes ex terra et aqua, Boethos ex

15 aere et igne, Epicurus speciem ex igne et aere et 8piritn mixtam. obtinuit tamen non minus de in- corporalitate eius quam de inmortalitate sententia. nunc uideamus, quae sint haec duo nomina, quorum21 pariter meminit, cum dicit quae sidera et stellas

souocatis. neque enim hic res una gemina appella- tiono monstratur ut ensis et gladius, sed sunt stellae quidem singulares, ut erraticae quinque et ceterae, quae non admixtae aliis solae feruntur, sidera uero, quae in aliquod signum stellarum plurium con-

85 positione formantur, ut Aries Taurus Andromeda Perseus uel Corona, et quaecumque uariarum genera formarum in caelum recepta creduntur. sic et apud Graecos &(Sr^q et Rgxqov diuersa significant, et ctorijp stella una est, &6xqov signum stellis coactum, quod

8o nos sidus uocamus. cum uero stellas globosas et22 rotundas dicat, non singularium tantum exprimit speciem, sed et earum, quae in signa formanda con-

1 platon P 3 endehctam P 4 phylolauf armoniam

poffidoninf P 9 athomif P 18 parmemdef * P 14 xeno-

fantef P 16 incorpoahtate P' 20 uocatif * (uid. fuisse e) P

23 amixte, P 28 after & altron P aiter P 29 aflron P

Itellaf P' 81 fmgularu P* 82 conuenerant P

544 COMM. IN 80MN. 8CIP. LIBRI I

ueniunt. onines enim siellae inter se, etsi in niagni- tudine aliquain, nullam tamen kabent in specie diffe- rentiam. per haec autem duo nomina solida sphaera describitur, quae nec ex globo, si rotunditas desit, nec ex rotunditate, si globus desit, efficitur, cum alte- 6 rum forma, alterum soliditate corporis deseratur.

23sphaeras autem hic dicimus ipsarum stellarum cor- pora, quae omnia hac specie formata suni dicuntur praeterea sphaerae et ccjikavtfg illa, quae niaxima est, ct subiectae septein, per quas duo lumina et uagae 10

24quinque discurruut circi uero ct orbes duaruin suut rerum duo noinina, ct his uoiniuibus quidem alibi aliter est usus. nam et orbeni pro circulo posuit ut orbem lacteuni, et orbem pro sphaera ut noueui tibi orbibus uel potius globis. sed et circi 15 uocantur, qui sphaeram maximam cingunt, ut eos sequens tractatus inueniet, quorum unus est lacteus,

25 de quo ait inter flammas circus lucens. sed hic horum nihil, neque circi neque orbis nomine uoluit iutellegi, sed est orbis iu hoc loco stellae una in- 20 tegra et peracta couuersio, id est ab eodem loco post emensum sphaerae, per quam mouetur, ambitum in eundem locum regressus, circus est autem hic linea ambieus sphaeram uc ueluti semitam faciens, per quam lumen utrumque discurrit, et iutra quam uagan- 25

26tium stellarum error legitimus coercetur. quas ideo ueteres errare dixerunt, quia et cursu suo feruntur et contra sphaerae maxiiuae, id est ipsius caeli, impetum contrario niotu ad orieutem ab occidento uoluuutur, et omnium quidem par celeritas motus similis et idem so est modus meandi, sed non omnes eodem tempore

27 circos suos orbesque conficiunt. et ideo est celeritas ipsa mirabilis, quia cum sit eadem omnium, nec ulla

8 fpera P' 6 ad deseratur add. t requiratur p 9 apla- nef P 12 et om. P 16 quif P' 20 loco* P 24 hac P' 26 letimuf P' 31 motuf uieandi P

XIHI «8—87 XV 1-6 645

ex illis aut concitatior esse possit aut segnior, non eodem tamen temporis spatio omnes ambitum suum peragunt. causam uero sub eadem celeritate disparis spatii aptius nos sequentia docebunt.

5 Uis de siderum natura et siderca horainum mente XV narratis rursus filium pater ut in deos pius, ut in homines iustus esset hortatus, praemium rursus adie- cit ostendens lacteum circulum uirtutibus debitum et beatorum coetu refertum, cuius meminit his uerbis:

io erat autem is splendidissimo candore inter flammas circus elucens, quem uos, ut a Grais accepistis, orbem lacteum nuncupatis. orbis2 hic idem quod circus in lactei appellatione signi- ficat. est autem lacteus unus e circis, qui ambiunt

15 caelum: et sunt praeter eum numero decem, de quibus, quae dicenda sunt, proferemus, cum de hoc competens serino proccsscrit. solus ex omnibus hic subiectus est oculis, cetcris circulis magis cogitatione quam uisu conprehendendis. de hoc lacteo multi inter se3

«o diucrsa senserunt, causasque eius alii fabulosas, natu- ralcs alii protulerunt: sed nos fabulosa reticentes ea tantum, quae ad naturam eius uisa sunt pertinere, dicemus. Theophrastus lacteutn dixit esse coinpagem, 4 qua de duobus hemisphaeriis caeli sphaera solidata

*5 est, et ideo, ubi orae utrimque conuenerant, nota- bilem claritatem uideri, Diodorus ignem esse densetae5 concretaeque naturae in unam curui limitis semitam discretione mundanae fabricae coaceruante concretum et ideo uisum intuentis admittere reliquo igne caelesti

so luccm suam nimia subtilitate diffusam non subiciente conspectui, Democritus innumeras stellas breuesqueG omnes, quae spisso tractu in unum coactae, spatiis, quae angustissima interiacent opertis, uicinae sibi

6 pater om. P* 11 circuluf P 16 proferamuf P

20 diuifa P 23 theofraauf P 26 hore. P' 28 coacer- bante P*

Macrobivs 35

646 COMM. IN 80MN. SCIP. LIBBI

nndiqoe et ideo paasira diffnsae lneii aapergnte eon~

7 turuunt ioncti luminis corpoi ostendunt: sed Posi- donius, coini definitioni plorinm consensns acceasit, ait lactenm caloris esse siderei infnsionem, quam ideo adnersa aodiaco curuitas obliquauit, nt qnonuun sol • □nmquam Eodiaci ezcedendo terminoi ezpertem fer- noria ani partem caeli reliqoam deserebat, hic circnjj

a nia lolia in obliqunm recedem nniuersitatem flexn calido temperaret. qnibaa aoteui parlibua xodiacuni intersecet, loperioi iam relatoin est. liaeo de lacteo. u>

8 decem antem alii, nt diximns, circi Bnnt, qnornm nnna wt ipae scdiacns, qui ex hia decem Bolua potuit lati-

9tudinem hoc modo, qnem referemos, adipisci. natura caeleitinm circuloram incorporalia eat linea, qnae ita mente concipitur, nt sola longitudine cenaeatur, latnm u habere non poBsit, sed in aodiaco latitudinem signo-

lOrnm capacitas exigebab qnautnm igitur apatii lata dimensio porrectis aideribns occupabat, dnabus lineia limitatum est: et tertia ducta per medium ecliptica uocatur, quia cum curaum auum in eadem linea pariter m aol et luna couficiunt, alterius corum uecesse est euenire ' defectuiii: Bolis, si ei tunc luna succedut:

11 lunae, ai tuuc aduetsa sit Boli. ideo nec sol umquum deficit, iiisi cum tricesimus luuae dies est, et nisi quinto docimo cursus aui die nescit luna defectum. » sic euim euenit, ut aut lunae contra soleiu positae ad mutuanduui ab eo aolituiu lumeu sub eadeni in- uentus linea terrae conus obsistat, aut soli ipsa suc- cedeus obiectu suo ab humnno uspectu luitieu eiu.s

12repellat. in defectu ergo sol ipse nil patitur scd w nostei' fraudatur aspectus, luna uero circa proprium defectum luborat non accipiondo solis lumeu, cuiua beneficio noctem colorat. quod sciens Vergilius disci- plinarum omnium peritissinius ait

a podMouiuf P i colonr P* 5 curbitaf P' 8 fluxn P 11 at tm. P* 19 eclypticn P 26 curfn ut uid. P' dvei P' 28 enl offl. P' 28 oblillit V

XV 7-17 647

defectus solis uarios lunaeque labores.

quamuis igitur trium linearum ductus zodiacum et claudat et diuidat, unuin tamen circum auctor uoca- bulorum dici uoluit antiquitas. quinque alii circuli s paralleli uocantur. horum medius et maximus est 13 aequinoctiali89 duo extremitatibus uicini atque ideo breues quorum uiius septentrionalis dicitur, alter au- stralis: inter hos et mediuni duo sunt tropici maiores ultimis, medio minores et ipsi ex utraque parte zonae

io ustae terminum faciunt. praeter hos alii duo sunt 14 coluri, quibus nomen dedit inperfecta conuersio, am- bientes enim septentrionalem uerticem atque inde in diuersa diffusi et se in summo intersecant et quinque parallelos in quaternas partes aequaliter diuidunt,

1» zodiacuni ita intersecantes ut unus eorum per Arietem et Libram, alter per Cancrum atque Oapricornum meando decurrat, sed ad australem uerticem non per- uenire creduntur. duo, qui ad numerum praedictumlS supersunt, meridianus et horizon, non scribuntur in

20 sphaera, quia certum locum habere non possunt, sed pro diuersitate circumspicientis habitantisue uariantur. meridianus est enim, quem sol, cum super hominuml6 uerticem uenerit, ipsum diem medium efficiendo de- signat: et quia globoaitas terrae habitationes omnium

«> aequales sibi esse non patitur, non eadem pars caeli omnium uerticem despicit: et ideo unus omnibus meri- dianus esse non poterit, sed singulis gentibus super uerticem suum proprius meridianus efficitur. similiter 17 sibi horizontem facit circumspectio singulorum. horizon

so est enim uelut quodam circo designatus terminus caeli,

1 Georg. II 478

8 circu * P 6 duo * P 8 * hof P maionf P'

10 font cofuli P, t arci add. p 11 lmperfecta P 19 onzon P 21 habitanhf*ue P 24 ho|minum P 26 unuf om. P*

menanuf P'

86*

648 ooior. m 80mn. scip. libsi i

quod auper terram uidetur: et quia ad ipsuni uere 1 finem non potest humana acies pernenirc, quantum quiaque oculoi circomferendo conspexei it, proprium 18sibi caeli, quod auper temm est, tarminuni facit. hic horiaon, quem aibi unius cuiusque circumscribit aspectuB, ultra trecentoa et aexaginta staci ;. .- longitudi- nem intra ae continere non poterit. eentum enim et octoginta atadioa non excedit acies contn uidentia: sed nianB cum ad hoo spatium uenerit, acceeau de- ficienis in rotunditatem recurrendo curnatur, atqne ita » fit, nt hie numerua ex ntraque parte geminatns tre- centorum aexaginta atadiorum Bpatium, qnod intra horizontem auum continetur, efficiat aemperqne,

Soantnm ex huiua apatii parte postera procedendo imiaeria, tantum tibi de anteriore eumetur, et idoo ■• horizon semper quantacumqne locornm tranagreaaione 19 mntatur. hunc autem, quem diximns, arimittit aapectom ant in terris aeqna planitiee aut pelagi tranquilla libertas, qua nullam oculis obioit offensam. neo te moneat, quod saepe in longisaimo poaitum montem n uidemus, aut quod ipsa caeli supema suspicimus, aliud est enim, cum se oculis iugerit altitudo, aliud, cum per plauum ae porrigit et exteudit intuitus, in quo solo horizontis circus efncitur. haec de circis omnibus, quibus caelum cingitur, dicta sufficiant. as

XVI Tractatum ad sequentia transferamus ex quo mihi omnia contemplanti praeclara cetera et mirabilia uidebantur. erant autem eae stellae, quaa numquam ex hoc loco uidimus, et eae maguitudines omnium, quas esse numquam so suspicati sumus, ex quibus erat ea miuima, quae ultima a caelo, citima terris luce lucebat aliena: stellarum autem globi terrae magnitu- 2dinem facile uincebaut. dicendo ox quo uiihi

XV 18-19 XVI 1-6 649

omnia contemplanti id quod supra rettulimus ad- firmat in ipso lacteo Scipionis et parentam per 8omnium contigisse conaentam. dao sunt autem praecipua quae in slellis se admiratum refert, aliquarum

5 nouitatem et omnium magnitudinem. ac prius de nouitate, post de magnituaine disseremus. plene et3 docte adiciendo quas numquam ex hoc loco uidimus causam, cur a nobis non uideantur ostendit. locus enim nostrae habitationis ita positus est, ut

io quaedam stellae ex ipso numquam possint uideri, quia ipsa pars caeli, in qua sunt, numquam potest hic habitantibus apparere. pars enim haec terrae, quae4 incolitur ab uniuersis hominibus, qui nos in uicem scire possumus, ad septentrionalem uerticem surgit,

i5 et sphaeralis conuexitas australem nobis uerticem in iraa demergit. cum ergo semper circa terram ab ortu in occasum caeli sphaera uoluatur, uertex hic, qui septentriones habet, quoquouersum mundana uo- lubilitate uertatur, quoniam super nos est, semper a

*o nobis uidetur, ac semper ostendit

arctos Oceani metuentes aequore tingui.

australis contra quasi semel nobis pro habitationis 5 nostrae positione demersus nec ipse nobis umquam uidetur nec sidera sua. quibus et ipse sine dubio » insignitur, ostendit et hoc est, quod poeta naturae ipsius conscius dixit

hic uertex nobis semper sublimis, at illum

sub pedibus Styx atra uidet Manesque profundi.

sed cum hanc diuersitatem caelestibus partibus uel6 ao semper uel numquam apparendi terrae globositas habitantibus faciat, ab eo, qui in caelo est, omne sine

20 Verg. Georg. I 246 26 1. 1. 242

1 omnia mihi P 14 non poffumuf P feptemtnonalem P 15 uerticg nobif P 17 fp§ra P 21 tingui* P 26 peta 2/ 28 fty tra P, styx atra p 29 dmerfitate" * P

660 COMM. IN BOMN. SCIP. LIBBl 1

dabio caelam uidetar non impediente aliqua parte terrae, qoae tota poncti locam pro caeli maguitudine uix 7obtinet. cui ergo aastralie uerticii stellas naiuquaui de terria uidere contigerat, ubi circumspectu libero sine offensa terreni obicis uisae sunt, inre quasi nouae - admirationem dederunt, et quia intellexit causarn, propter qnam eaa nnmqoun anto uidii i, ait eraut autam eae ttellae quai nnmquam ex lioc loco nidimna, huuo locnm demonetratione terraui dicens, 8 in qua erat, dom iata narrareL aequitru i I la discussio, n» qnidsit quod adiecit eteae magnitadines omniuni, quas eaae nnmquam suapicati samus. cur autew mignitudines, quas uidit, in stellis namquaui liomines auapica ti ain t , i pse pa tefeci t addendo s t e 1 1 a r u iu antem globi terrae magnitudinei i facile uin- is

■ 0 cebant nam quando homo, niai quem doctriua pliilo- aophiae anpra hominem, immo uere hominem fecit, anapicari poteat stellam unam omni terra eaae maiorem, cum nulgo aingulae uix facia uniua flammam aeqoare poase uideantur? ergo tunc earum uere magnitudo n adserta credetur, si maiores singulaa, quam est omnis terra, esse constiterit. quod hoc modo licet recognoscaa.

lOpunctum dixerunt esse geometrae, quod ob inconpre- hensibilem breuitatem sui in partes diuidi non possit, nee ipsum pars aliqua, aed tantum modo signum esse u dicatur. phyaiei terram ad magnitndinem circi, per quem sol uoluitur, puncti modum obtiuere docuerunt. sol autem quanto minor sit circo proprio, deprehenaum est. nianifestissimis enim dimensioimm rationibus constitit, menauram aolia ducentesimam sextam deci- w mam partem habere magnitudinis circi, per quem sol

llipse discurrit cum ergo sol ad circum suum pars

4 libera P' 7 ante om. P 81 credatur P' 22 ofTu om. 1' 38 lQcompheiiribilem P 2S praf P, deinde

ahquid P' 96 philici P 28 an in aute tn ra*. i» P

89 mamftiliiirni * f {fuit nf) P S0 confUt P S2 fuuui oia. P

XVI .7-18 XVII 1—8 551

certa sit, terra uero ad circum solis punctum sit, quod pars esse non possit, sine cunctatione iudicii solem constat terra esse maiorem, si maior est pars eo, quod partis nomen nimia sui breuitate non capit.

6 nerum solis circo superiorum stellarum circos certum 12 est esse maiores, si eo, quod continetur, id quod con- tinet maius est, cum hic sit caelestium sphaeraruni ordo, ut a superiore una quaeque inferior ambiatur. unde et lunae sphaeram quasi a caelo ultimam et

10 uicinam terrae minimam dixit, cum terra ipsa in punctum quasi uere iam postrema deficiai si ergo 13 8tellarum superiorum circi, ut diximus, circo solis sunt grandiores, singulae autem huius sunt magnitudinis, ut ad circum una quaeque suum modum partis opti-

16 neat, sine dubio singulae terra sunt ampliores, quam ad solis circum, qui superioribus minor est, punctum esse praediximus. de luna, si uere luce lucet aliena, sequentia docebuni

Haec cum Scipionis optutus non sine admira-XVII totione percurrens ad terras usque fluxisset, et illic familiarius haesisset, rursus aui monitu ad superiora reuocatus est, ipsum a caeli exordio sphaerarum or- dinem in haec uerba monstrantis nouem tibi or-2 bibus uel potius globis conexa sunt omnia, M quorum unus est caelestis extimus, qui reliquos omnes conplectitur, summus ipse deus, arcens et continens ceteros, in quo sunt infixi illi, qui uoluuntur, stellarum cursus sempiterni. huic subiecti sunt septem, qui uersantur retro3 socontrario motu atque caelum. e quibus unum globum possidet illa, quam in terris Saturniam nominant, deinde est hominum generi pro-

2 et 8 ar in parf in raa. in P 4 capiat t>, capat P

5 circo * P 6 eft <m. P* 9 fo$ram P 14 obtineant P 16 fingulo P' 19 com P* obtutnf P 81 familianf P momto P' 26 complectatar P 81 globmm P

562

OOHJC. IH 80MH. SCIP LIBBI I

aperus et salutaria itle fnlgor, qui dicitur louii , tum rntila» horribilisqae ter i is, quern Martium dicitis, deinde subter mediam fere regioiiem eol optinet, dux et princeps et moderator tuminum reliquorum, mens uiundi et tempera- * tio, tanta magnitadine, nt cuncta sua luce luatret et conpleat honc nt coniites coiise- euntnr Yeneria alter, alter Mercurii cursus, iu infimoque orbe luna radiie Bolis accensa con-

4uertitur. infra autem eani nibil est nisi 10 mortale et caducum praeter animos muoere deornm hominum generi datos: supra lunam aunt aeterna omnia. nam ea, quao est media •t nona, tellna neque mouetur et iufima est, et in eam feruntur oinnia uutu suo poudera. io

6totiue mondi a aummo in imuiu diligens in huuc looum collecta descriptio eat, et iutegruin quoddaru uniuersit&tis corpus effingitur, quod quidem t6 n&v, id est omne, dixerunt, nnde et liic dicit conexa aunt omnia. Vergiliua uero magnum corpua uocauit so et maguo se corpore miscet.

6hoc autem loco Cicero rerum quaere&darum iactis aeminibus multa nobis eicolenda legauit. de septem subiectis globis ait: qui uersantur retro coutra-

7rio motu atque caelum. quod cum dicit, admouet, ss

Sl Verg. Aeo. VI T2T

8 Bubtor] feptc P T coniplc&t P coDaequuntur p

8 in otn. P 16 refemntur P 16 pott diligenf m hnnc | (Jol. 11 H.) MgtHfur in P (fol. ia r.) I 20, 7 quam uire cor ceh nocetur: in margine inferiore haee adscripta suni matiu m falliir lacobi Augusti Thuani detuut aliqua: imo | folium: eerte idem homo haee toripsit atque it, qui quaternionet numerauit tt liijnauit: fol. autem undecimum eum signatum tit B \\\ et folium duodeeimum B ||||, kodie diiudieari neqvit, num illu quae detiderantur anU Thuani tempora perierint an omnino num- quam exarata futrint

XVII 4-n 653

ut quaeramus, si uersatur caelum, et si illi septem et seruantur et contrario motu mouentur, aut si huno esse sphaerarum ordinem, quem Oicero refert, Plato- nica consentit auctoritas, et si uere snbiectae sint,

5 quo pacto stellae earum omninm zodiacum lustrare dicantur, cum zodiacus et unus et in summo caelo sit, quaeue ratio in uno zodiaco aliarum cursus bre- uiores aliarum faciat longiores — haec enim omnia in exponendo earum ordine necesse est adserantnr —

io et postremo, qua ratione in terram ferantur, sicut ait omnia nntu sno pondera. uersari caelum munda-8 nae animae natnra et uis et ratio docet, cuius aeter- nitas in motu est. quia numquam motns relinquit, quod uita non deserit, nec ab eo uita discedit, in qno

i6 uiget semper agitatns: igitur et caeleste corpus, quod mundi anima futurum sibi inmortalitatis particeps fabricata est, ne umquam uinendo deficiat, semper in motu est et stare nescit, qnia nec ipsa stat anima, qua inpellitur. nam cum animae, quae incorporea est, 9

20 essentia sit in motu, primum autem omnium caeli corpus anima fabricata sit, sine dubio in corpus hoo primum ex incorporeis motns natura migrauit, cuius uis integra et incorrupta non deserit, quod primum coepit mouere. ideo uero caeli motus necessario uo-10

*5 lubilis est, quia cum semper moueri necesse sit, ultra autem locus nullus sit, quo se tendat accessio, con- tinuatione perpetuae in se reditionis agitatur: ergo in quo potest uel habet, currit et accedere eius reuolui est, quia sphaerae spatia et loca conplectentis omnia

so unus est cursus rotari. sed et sic animam sequi semper uidetur, quae in ipsa uniuersitate discurrit. dicemusll ergo, quod eam numquam repperiat, si semper hanc sequitur? immo semper eam repperit, quia ubique tota, ubique perfecta esi cur ergo, si quam quaerit

85 repperit, non quiescit? quia et illa requietis est inscia. staret enim, si umquam stantem animam repperiret, cum uero illa, ad cuius appetentiam trahitur, semper

afc lom pmapn,

qaod de Arato poetae alii mutnali taai, qtri de nide- s» ribai locuturus » caelo, ia qno sunt sidera, exordium Bumendum ea*e decerneiis, ab Iooe incipieridum esse

15 memoranit. hinc et Iudo soror eins et coniunx no- catur. est antem lutio aer, et dicitur soror, quia isdem senimibus, quibus caelum, etiam aer procreataa a»

16est, coniunx, quia aer anbiectus est caelo. his iltud adiciendum est, quod praeter dno lumina et stellas quinque, quae appellantur uagae, reliquaa omnes alii iufizas eaelo nec nisi cum caelo moueri, alii, quornm adsertio uero propior est, hos quoque dixerunt suo w motu, praeter quod cum caeli couuersioue feruotur, accedere sed propter inmensitatem extimi globi ex- cedentia credibilem numerum saecula in una eas cursus ■ui ambitione conaumere, et ideo nullum earum motum

19 Verg. eclog. III 59

XVII lt-17 XVIII 1—6 655

ab homine sentiri, cum non sufficiat humanae uitae spatium ad breue saltem punctum tam tardae ac- cessionis deprehendendum. hinc Tullius nullius sectael7 inscius ueteribus approbatae simul attigit utramque 6 sententiam dicendo: in quo sunt infixi iJli, qui uoluuntur, stellarum cursus sempiterni, nam et infixos dixit et cursus habere non tacuit.

Nunc utrum illi septem globi, qui subiecti sunt XVIII contrario, ut ait, quam caelum uertitur motu, ferantur,

10 argumentis ad uerum ducentibus rcquiramus. solem ac 2 lunam et stellas quinque, quibus ab errore nomen est, praeter quod secum trahit ab ortu in occasum caeli diurna conuersio, ipsa suo motu in orientem ab oc- cidente procedere non solis literarum profanis sed

16 multis quoque doctrina initiatis abhorrere a fide ac monstro simile iudicatum est, sed apud pressius in- tuentes ita uerum esne constabit, ut non solum mente concipi sed oculis quoque ipsis possit probari. tamen 3 ut nobis de hoc sit cum pertinaciter negante tractatus,

so age quisquis tibi hoc liquere dissimulas, simul omnia. quae uel contentio tibi fingit detractans fidem, uel quae ipsa ueritas Ruggcrit, in diuisionis membra mit- tamus. ho8 crraticas cum luminibus duobus aut in-4 fixas caelo ut alia sidcra nullum sui motum nostris

ss oculis indicare, sed ferri mundanae conuersionis impetu aut moueri sua quoque accessione dicemus, rursus si mouentur aut caeli uiam secuntur ab ortu in occasum et communi et suo motu meantes, aut contrario re- cessu in orientem ab occidentis parte uersantur. praeter

30 haec, ut opinor, nihil potest uel esse uel fingi. nunc uideamus, quid ex his poterit uerum probari. si in-5 fixae essent, numquam ab eadem statione discederent, sed in isdem locis semper ut aliae uiderentur. ecce enim de infixis Vergiliae nec a sui umquam se copu-

21 tibi Zeunius: sibi libri

656 OOMM. m flOMN. 8CIP. LIBHI

Utione dispergunt nec Hysdas, qnaa juicinae aunt, desernnt, aut Orionis proiimam regionem relinqunnt: Septentrionnm compago non soloitur: Anguis, qui inter eos lsbitur, eemel circumfusum non mutat «m-

6plexnm. hae nero modo in hac modo in illa caeli s regione uisontur, et saepe cnm in nnnm locnm duae plunsne conuenerint, et a loco tamen, in quo aimul uisae sunt, et a se postea Beparantnr. ex hoo eas non esse caelo inflxas oculis qnoqne approbantibas consUt: igitur mouentnr, nec negare hoc quisquam u

7 poterit, qnod nisns adfirmat. qnaerendnm est ergo, utrum ab ortn ad occaaum an in contrarinm mota proprio renolnantnr. sed et hoc qnaerentibns nobis non solum manifestissima ratio aed nisns quoqne ipse monstrabik conaideremns ergo aignorum ordi- u nem, quibus aodiaeum diuisum uel distinctum uidemns, et ab uno signo quolibet ordiuis eius sumamus ex-

Sordinm. cum Aries exoritur, post ipsum Tanrua einergit. hnno Gemini sectwtur, hoa Cancar et per ordinem reliqna. ai istae ergo in oecidentem ab ao oriente procederent, non ab Ariete in Taurum, qui retro locatus eat, nec a Tauro in Geminos signum posterius uoluerentur, sed a Geminis in Taurum et a Tauro in Arietem reeta et mundanae uolubilitati con-

9aona accessione prodirent. cum uero a primo iu »& signum secundum, a Becuudo in tertium et inde ad reliqua, quse posteriora sunt, reuoluantur, signa autem inflza caelo ferantur, sine dubio constat has stellas non cum caelo sed contra caelum moneri. hoc ut plene liqueat, astruamus de lunae cursu, quae et ck- » 10 ritate sui et uelocitate notabiliov est. luna postquam a sole discedens nouata est, secundo fere die oirca oc- casum uidetur, et quasi oicina aoli, quem nuper reliquit, postquam ille demersus est, ipsa caeli marginem tenet

XVIII 6-15 657

antecedenti superoccidens. tertio die tardius occidit quam secundo, et ita cotidie longius ab occasu recedit, ut septimo die circa solis occasum in medio caelo ipsa uideatur. post alios uero septem cum ille mergit,

6 haec oritur. adeo media parte mensis dimidium cae-11 luro, id est unum hemisphaerium, ab occasu in orientem recedendo metitur. rursus post septem alios circa solis occasum latentis hemisphaerii uerticem tenet, et huius rei indicium est, quod medio noctis exoritur.

10 postrerao totidem diebus exemptis solem denuo con- prehendit, et uicinus uidetur ortus amborum, quam diu soli succedens rursus mouetur et rursus recedens paulatim semper in orientem regrediendo relinquat occasum. sol quoque ipse non aliter quam ab occasu 12

i6 in orientem mouetur, et licet tardius recessum suum quam luna conficiat — quippe qui tanto tempore signum unum emetiatur, quanto totum zodiacum luna discurrit — manifesta tamen et subiecta oculis motus sui praestat indicia. hunc enim in Ariete esse po- 13

so namus, quod quia aequinoctiale signum est, pares horas somni et diei facit. in hoc signo cum occidit, Libram, id est Scorpii chelas, mox oriri uidemus et apparet Taurus uicinus occasui, nam Vergilias et llyadas partes Tauri clariores non multo post solem

*6 mergentes uidemus. sequenti mense sol in signum 14 po8terius, id est in Taurum, recedit et ita fit, ut neque Vcrgiliae ncque alia pars Tauri illo mense uideatur. signum enim, quod cum sole oritur et cum sole oc- citlit, semper occulitur, adeo ut et uicina astra solis

so propinquitate celentur. nam et Canis tunc, quia ui- 15 cinus Tauro est, non uidetur tectus lucis propinquitate, et hoc est quod Vergilius ait

candidus auratis aperit cum cornibus annum Taurus et aduerso cedens Canis occidit astro.

85 non enim uult intellegi Tauro oriente cum sole mox 88 Verg. Georg. I 217

606 ooniLiN80iar.8cip.unni

in occasum ferri Oanem, qui proximus Tauro est> eed oocidsre eum dixit Tauro gestante solem, quia tue

16ineipit non uideri sole uicino. tnno tamen ooeidente tole Libra adeo superior inuenitur , ut totus Seorpios ortus appareat, Gemini uero nieini tnno uidentur oo- s casuL rursus post Tauri mensem Oemini non uidentur, quod in eos solem migrasse significat poet Geminoe reeedit in Cancrum, et tnno cnm occidit, mox Libra

17 in medio caelo uidetur. adeo eonstat solem tribus signis peractis, id est Ariete et Tanro et Geminis, ad * medietatem bemisphaerii recessisse. deniqne post tree menses seqnentes tribns signis quae secuntur emensts — ■ Oanernm dieo Lsonem et Virginem — inuenitur in Libra, quae rnrsns aeqnat noctem diei, et dnm in ipso signo oeoidit mox oritur Aries, in qno sol ante **

18sex menses oeeidere solebat. ideo antem occasum magis eius qnam ortnm elegimus proponendum, quia signa posteriora post oecasnm uidentur, et dnm ad haec, quae sole mergente uideri solent, solem redire monstaunus, sine dubio eum contrario motu recedere »

19 quam caelum mouetur, ostendimus. haec autem, quae de sole ac luna diximus, etiam quinque stellarum re- ce88um adsiguaro sufficient, pari enim ratione in posteriora signa migrando semper mundanae uolubi- litati contraria recessione uersantur. »

XVIIII His adsertis de sphaerarum ordine pauca dicenda aunt, in quo dissentire a Platone Cicero uideri potest, cum hic solis sphaeram quartam de septem, id est in medio locatam dicat, Plato a luna sursum secundam, hoc est inter septem a summo locum sextum tenere «> 2 commemoret. Ciceroni Archimedes et Chaldaeorum ratio consentit, Plato Aegyptios omnium philosophiae disciplinarum parentes secutus est, qui ita solem inter lunam et Mercurium locatum uolunt, ut rationem tamen et deprehenderint et edixerint, cur a non nullis »

85 ediderint coni. Orcnouius

XVIH 15—19 XVIIU 1-7 659

sol supra Mercurium supraque Venerem esse credatur. nam nec illi, qui ita aestimant, a specie ueri procul aberrant, opinionem uero istius permutationis huius modi ratio persuasit a Saturni sphaera, quae est3 s prima de septem, usque ad sphaeram Iouis a summo secundam interiecti spatii tanta distantia est, ut zodiaci ambitum superior triginta annis, duodecim uero annis subiecta conficiat; rursus tantum a Ioue sphaera Martis recedit, ut eundem cursum biennio

io peragat. Venus autem tanto est regione Martis in- 4 ferior, ut ei annus satis sit ad zodiacum peragrandum. iam uero ita Veneri proxima est stella Mercurii et Mercurio sol propinquus, ut hi tres caelum suum pari temporis spatio, id est anno plus minusue circumeant.

lsideo et Cicero hos duos cursus comites solis uocauif, quia in spatio pari longe a se numquam recedunt luna autem tantum ab his deorsum recessit ut, quodS illi anno, uiginti octo diebus ipsa conficiat, ideo neque de trium superiorum ordine, quem manifeste clareque

to distinguit inmensa distantia, neque de lunae regione, quae ab omnibus multum recessit, inter ueteres ali- qua fuit dissensio. horum uero trium sibi proxi- morum, Veneris Mercurii et solis, ordinem uicinia confudit, sed apud alios, nam Aegyptiorum sollertiam

t5 ratio non fugit, quae talis esi circulus, per quem6 sol discurrit, a Mercurii circulo ut inferior ambitur, illum quoque superior circulus Veneris includit, atque ita fit, ut hae duae stellae, cum per superiores cir- culorum suorum uertices currunt, intellegantur supra

so solem locatae, cum uero per inferiora commeant cir- culorum, sol eis superior aestimetur. illis ergo, qui7 sphaeras earum sub sole dixerunt, hoc uisum est ex illo 8tellarum cursu, qui non numquam, ut diximus, uidetur inferior, qui et uere notabilior est, quia tunc

8& liberius apparet. nam cum superiora tenent, magis radiis occuluntur, et ideo persuasio ista conualuit, et ab omnibus paene hic ordo in usum receptus esL

660 COHX. IN 80MN. SCIP. UBEl I

8 perapicacior tamen obaeruatio ueriorem ordinen. de- prehendit, quem praeter indaginem uiaua haee qnoqne rmtio commendat, quod lunam, quae lace propria caret et de eolo mutnatur, neceaee est fonti laminia ani eaaa 9aubiectam. haec enim ratio facit lnnam non babere a lamen proprium, ceteraa omoea atellaa looere ano, quod illae aopra aolem locatae in ipao poriaauno aethere aunt, in qno omne qnicqaid est, lnx nataralia et aua eat, qnae tota cnm igne auo ita aphaerae aolia incumbit, nt caeli zonee, qnae procnl a aole annt, aa perpetao frigore oppreaaae aint, sicnt infra oatendetar,

lOlane nero, quia sola ima sub aole eat et eadacornm iam regioni lnce sna carenti proxima, lneem oiti de superposito aole, cui reaplendet, habere non potuit, denique quia totins mundi ima para terra est, oethe- u ria antem ima pars lana est, lanam qnoqne terram

llaed aetheriam nocauerunt. inmobilia tamen ut terra eaae non potuit, qnia in sphaera, quae uoluitur, nihil manet inmobile praeter centrum, mondanae autem aphaerae terra centrum ost, ideo aola inmobilia perae- »

12uerat. mrsus tcrra accepto solia lumine clarescit taatum modo, non relucet; luna speculi inatar iumen, quo illustratur, einittit, quia illa aeris et aquae, quae per ae concruta et densa sunt, faex habetur et ideo extrema uastitate deusata est nec ultra superficiem, ss quauis luce penetratur, haec licet et ipsa finis sit sed liquidissimae lucis et ignis aetherii, ideo quamuia densius corpus sit quam cetera caelestia, multo tamen terreno purius fit acceptae luci penetrabilis, adeo ut eam de se rursus emittat, nulluni tamen ad nos per- m

13ferentem sensum caloris: quia lucis radius cum ad nos de origine sua, id est de sole, peruenit, naturam aecum ignis, de quo nascitur, dcueliit; cum uero in lunae corpus iufunditur et inde resplendet, solam

12 ima aut infima Zctmiui: ipsa libri 18 luoera niai de inperpoiito lole qua reiplcndat eoni. Zeuaiut

XVIIII 8-18 661

refundit claritatem non calorem. nam et speculnm, cum splendorem de se ni appositi eminns ignis emittit, solam ignis similitudinem carentem sensn caloris osten- dit. quem soli ordinem Plato dederit nel eius auc- 14 6 tores, quosue Gicero secutus quartum locum globo eius adsignauerit, uel quae ratio persuasionem nuius diuersitatis induxerit, et cnr dixerit Tullius in infimo- que orbe luna radiis solis accensa connertitur satis dictnm est, sed his hoc adiciendum est, cnr Oicero

io cum quartum de septem solem uelit, quartus autem inter septem non fere medius sed omni modo medius et sit et habeatur, non abrupte medium solem sed fere medium dixerit his nerbis deinde snbter mediam fere regionem sol optinei sed nonl5

i6 uacat adiectio, qua haec pronuntiatio temperatur, nam 8ol quartum locum optinens mediam regionem tenebit nuinero, spatio non tenebit. si inter ternos enim suinmos et imos locatur, sine dubio medius est nu- mcro, sed totius spatii, quod septem sphaerae occupant,

to dimensione perspecta regio solis non inuenitur in medio spatio locata, quia magis a summo ipse, quam ab ipso recessit ima postremitas, quod sine ulla discep- tationis ambage compendiosa probabit adsertio. Sa-16 turni stella, quae summa e«t, zodiacum triginta annis

*6 peragrat, sol medius anno uno, luna ultima uno mense non integro. tantnm ergo interest inter solem et Saturnum quantum inter unum et triginta, tantum inter lunam solemque quantum inter duodecim et unum. ex his apparet totius a summo in imum spatii 17

w certam ex media parte diuisionem solis regione non fieri. sed qnia hic de numero loquebatur, in quo uere, qui quartus et medins est, ideo pronnntiauit quidem medium sed propter latentem spatiorum dimensionem uerbum, quo hanc definitionem temperaret, adiecit.

86 notandum, quod esse stellam Saturni et alteram Iouis, 18 Martis aliam non naturae constitutio sed humana persuasio est, quae stellis numeros et nomina

MA.OROBIVB 86

562 COMM. IN 80MN. SCIP. LIBRI I

fecit. non enim ait illa, quae Saturnia est, sed quam in terris Saturniam nominant, et ille fulgor qui dicitur Iouis, et quem Martium dicitis, adeo expressit in singulis nomina haec non esse in- uenta ex natura sed hominum commenta significationi 6

19 distinctionis accommoda. quod uero fulgorem Iouis humano generi prosperum et salutarem, contra Martis rutilum et terribilem terris uocauit, alte- rum tractum est ex stellarum colore — nam fulget Iouis, rutilat Martis — alterum ex tractatu eorum, 10 qui de his stellis ad hominum uitam manare uolunt aduersa uel prospera, nam plerumque de Martis stella

20 terribilia, de Iouis salutaria euenire definiunt. causam siquis forte altius quaerat, unde diuinis maliuolentia

•ut stella malefica esse dicatur — sicut de Martis et is Saturni stellis existimatur — aut cur notabilior be- nignitas Iouis et Veneris inter genethliacos habeatur, cum sit diuinorum una natura, in medium proferam rationem apud unum omnino, quod sciara, lectam. nam Ptolomaeus in libris tribus, quos de harmonia «o conposuit, patefecit causam, quam breuiter explicabo.

21 certi, inquit, sunt numeri, per quos inter omnia, quae sibi conuenienter iunguntur et aptantur, tit iugabilis conpetentia, nec quidquam potest alteri nisi per hos numeros conuenire. sunt autem hi epitritus hemio- *5

221ius epogdous duplaris triplaris quadruplus. quae hoc loco interim quasi nomina numerorum accipias uolo, in sequentibus uero, cum de harmonia caeli loqueiuur, quid siut hi numeri quidue possint, opportunius aperie- mus: modo hoc nosse sufiiciat quia sine his nuuieris 30

23nulla colligatio, nulla potest esse concordia. uitam uero nostram praecipue sol et luna moderantur. nam cura siut caducorum corporum haec duo propria, sen- tire uel crescere cct6&rjxix6v, id est seutiendi natura, de sole, (pvuxdv autem, id est crescendi natura, de 35 lunari ad nos globositate perueniunt. sic utriusque luminis beneficio haec nobis constat uita, qua fruimur.

xvmi 10-27 xx i 663

conuersatio tanien nostra et prouentus actuum tam24 ad ipsa duo lumina quam ad quinque uagas stellas refertur, sed harum stellarum alias interuentus nume- rorum, quorum supra feciinus mentionem, cum lumini-

s bus bene iungit ac sociat, alias nullus applicat numeri nexus ad lumina. ergo Veneria et Iouialis stella per25 hos numeros lumini utrique sociantur sed Iouialis soli per omnes, lunae uero per plures, et Yeneria lunae per omnes, soli per plures numeros aggrcgatur. hinc

lolicet utraque benefica credatur, Iouis tamen stella cum sole accommodatior est et Veneria cum luna, atque ideo uitae nostrae magis commodant, quasi luminibus uitae nostrae auctoribus numerorum ratione concordes. Saturni autem Martisque stellae ita non26

16 habent cum luminibus conpetentiam, ut tamen aliqua uel extrema numerorum linea Saturnus ad solem, Mars aspiciat ad lunam. ideo minus commodi uitao humanae existimantur quasi cum uitae auctoribus arta numerorum ratione non iuncti. cur tamen et ipsi rion

to numquam opes uel claritatem hominibus praestare cre- dantur, ad alterum debet pertinere tractatum, quia hic sufficit aperuisse rationem, cur alia terribilis alia salutaris existimetur. et Plotinus quidem in libro qui 27 inscribitur si faciunt astra, pronuntiat, nihil ui

86 uel potestate eorum hominibus euenire, sed ea, quae decreti necessitas in singulos sancit, ita per horum septem transitum stationem recessumue monstrari, ut aues seu praeteruolando seu stando futura pennis uel uoce significant nescientes. sic quoque tamen iure

so uocabitur hic salutaris, ille terribilis, cum per hunc prospera, per illum significentur incommoda.

In his autem tot nominibus, quae de sole dicun-XX tur, non frustra nec ad laudis pompam lasciuit oratio

6 fotiat B 7 utriufqne B 10 benenehoa B 18 ra- tionem B 19 rationem B' 24 nichil B 26 fanicit B p eornra B 88 fufbra B'

86*

564 COMM. IN SOJCN. SOIP. UBltl 1

ux et prin- ceps ait et moderator luminm. reliquoruia,

Smens mnndi et temperatio. Plato io Tiuiaeo, cuiu

de octo iphaeria loqueretur, eic eit ut auteui per

ipsoa octo circuitus celeritatia et tarditatis s

■ eerta meniari et ait et noscatu i , deus in am-

bitu aopra torram aecnndo lnuieu accendit,

Squod nnnc aolem uoeamua. uides, ut haec de- ' finitio uult eaae omninrn aphaerarnm lumen iu sole, aed Cicero aciena, etiam ceteraa stellos babere lu annm, aolamqne lunam, ut aaepe iani diximus, pro- prio carere, obacnritatem definitionis huiua liquidius ahaolnena et oetendena in aole maxiiuuui lumen esse, 1 non aolum, ait dux et prineepa et modarator Inminam reliqaoram. adeo et ceteraa atellaa scit u eaae lnmina sed hunc ducem et prineipem, qnem

4Heraclitae fontem oaeleatia lacia appellat dnx ergo est, qoia omnea lominiB maieatate praecedit, prin- eeps, quia ita eminet, ut propterea, qnod taua aolna appareat, aol uocetor, moderator reliquorum dioi- m tur, qnia ipse cursua eorora recursusque certa epatii

5definitione moderatur. nam certa spatii definitio est, ad quam cum una quaeque erratica stella recedens a sole peruenerit, tamquam ultra prohibeatur accedere, agi retro uidetur, et rursus, cum certam partem re m cedendo contigurit, ad directi curaua conaueta reuoca- tur. ita solia uis et potestaa motus reliquorum lami-

6nam constituta dimenaione moderatur. mena mundi ita appellatar, ut physici eum cor caeli uocauerunt, inde nimirum quod omnia, quae statuta ratione per su caelum fieri uidenius, dtem noctemque et migrantes inter utrumque prolizitatis breuitatisque uicea et certis temporibus aequam utriiisque raensurara, dein ueria

4 hocto S B octof B' 7 aceedit S 9 fperarum B 18 abfolnef S 14 dux-fed \k B 28 nara cerU fpatii

deBuitio eft om. B 39 phifioi B S8 aequnni utri euanittruttt in B

XX 2—10 665

clementem teporem, torridum Cancri ac Leonis aestum, mollitiem autumnalis aurae, uim frigoris inter utram- que temperiem, omnia haec solis cursus et ratio dispensat. iure ergo cor caeli dicitur, per quem fiunt

6 omnia, quae diuina ratione fieri uidemus. est et haec 7 causa, propter quam iure cor caeli uocetur, quod natura ignis semper in motu perpetuoque agitatu est, solem autem ignis aetherii fontem dictum esse retuli- nui8, hoc est ergo 8ol in aethere, quod in animali

io cor, cuius ista natura est, ne umquam cesset a motu, aut breuis eius, quocumque casu ab agitatione cessatio mox animal interimat. haec de eo, quod mundi8 mentem uocauit. cur uero et temperatio mundi dictus sit, ratio in aperto est. ita enim non solum

i6 terram sed ipsum quoque caelum , quod uere mundus uocatur, temperari sole certissimum est, ut extremi- tates eius, quae a uia solis longissime receseerunt, omni careant beneficio caloris et una frjgoris perpetui- tate torpescant: quod sequentibus apertius explicabitur.

20 restat, ut et de magnitudine eius, quam uerissima praedicatione extulit, pauca et non praetereunda dica- mus. physici hoc maxime consequi in omni circa9 magnitudinem solis inquisitione uoluerunt, quanto maior possit esse quam terra, et Eratosthenes in libris

» dimensionum sic ait 'mensura terrae septies et uicies multiplicata mensuram solis efficiet', Posidonius multo multoque saepius, et uterque lunaris defectus argu- mentum pro se aduocat. ita cum solem uolunt terralO maiorem probare, testimonio lunae deficientis utuntur,

8o cum defectum lunae conantur adserere, probationem

1 clementem evonvit in B 6 c§h cor luro B 9 aniroa P 11 brem B 12 intunat B 18 mente P 16 a fole P 1S omma B 19 qui By deinde w fequenhbnf P 21 extnlit om. P 22 phifici PB 28 m qmfione P

26 fic in ra8. in P terre * * | P 26 mnlto om. P' 27 post faopmf add. multiphcata fohf fpatiu efficere P post

argumentmn add. muicem P 29 *lure P 80 affe-

rere B

COMM. IH BOMH. BOIP. LIHH I

666

et iio eueuit, ui, dom ntrumque de altero adsiruitar, nea . proba- biliter adstruainr Bemper in medio aieuniii nutattte matao testimonia. quid enim per rem ad proban»

ildatn probetur? sea Aegjptii nihil ed comecturara s loqnentee seqaestreto ee libero argunu : patrocininm eibi lunaa defeetnm uoeantes, qu&uta mensura eol tem nuior ait probare uolaerunt, ut tuni aemnm per msgnitadinem eiaa eetenaerent, cur iuna

lSdeficut. hoe autem neqaaquam dubitabata: non posse *> aliter deprebendi nUi menaun et terrae et solis in- uents, ut fleret ex conlatione diacretio. et terrena quidem dimenaio ocolis rationem iuu&ntit de facili constabat, solis uero mensnrain aliter ui per ineu- ■nram caeli, per qnod discurrit, iuueniri non posse is aiderant: ergo primam metieadam sibi caelum itlud, id eet iter souh conatitueroat, ut per id posseul nioduni

18solis agnoBcere. sed qnseso, aiquia otuquaui tom otiosus tamqne ab omm erit serio feriatits, ut haec quoque in manua sumat, ne talem aeteram promissio- ae uem quaai iusaniae proxiuiam aut horrescat aut rideat. et enim ad rem, quae natura inconpreheusibilia uide- batur, uiam sibi fecit ingenium, et per terram, qui caeli modua ait, repperit. ut autem liquere possit ratio comuieuti, priua regulariter pauca diceuda suut, ts

14 ut sit rerum aequeotium aditus iustructior. iu omni orbe uel sphaera medietas centron uocatur, nihilque aliud est centron niai punctum, quo sphaerae aut orbis medium certissima obaeruatione distinguitur.

S aitrmtur P' 8 aftruatur B 4 adhunc P' 7 pntro tiDium P' 9 p f re maguitudine P. eiuf om. P 12 et fierut B collutione B 14 coullabit B luenfura ahter B 16 nelii+ P 17 contituerunt P' id tn rae. in S: eum P 18 fiqui PB unquain B 19 fenatof P 84 reperit 8, reppereruut P puettrior e in hquere tn rat. in P 26 ra- tione B' comenti B 27 et 28 centum B' 38 fpere B 39 mediam P'

XX 11—20 567

item ducta linea de quocumque loco circuli, qui de- signat ambitum, in quamcumque eiusdem circuli summi- tatera orbis partem aliquam diuidat necesse est. sed 15 non omni modo medietas est orbis, quam separat ista

b diuisio, illa enim tantum linea in partes aequales orbem medium diuidit, quae a summo in summum ita ducitur, ut necesse sit eam transire per centron, et haec linea, quae orbem sic aequaliter diuidit, dia- metros nuncupatur. item omnis diametros cuiuscum- 16

to que orbis triplicata cum adiectione septimae partis suae men8urain facit circuli, quo orbis includitur, id est, si uncias septem teneat diametri longitudo, et uelis ex ea nosse, quot uncias orbis ipsius circulus teneat, triplicabis septem et faciunt uiginti unum, his

16 adicies septimam partem, hoc est unum, et pronun- tiabis uiginti et duabus unciis huius circuli esse men- suram, cuius diametros septem uuciis extenditur. haec 17 omnia geometricis euidentissimisque rationibus pro- bare possemus, nisi et neminem de ipsis dubitare

to arbitrareraur, et caueremus iusto prolixius uolumen extendere. sciendum et hoc est, quod umbra terrae, 18 quam sol post occasum in inferiore hemisphaerio currens sursum cogit emitti, ex qua super terram fit obscuritas, quae nox uocatur, sexagies in altum multi-

'6 plicatur ab ea mensura, quam terrae diametros habet, et hac longitudine ad ipsum circulum, per quem sol currit, erecta, exclusione luminis tenebras in terram refundit prodendum est igitur, quanta diametros 19 terrae sit, ut constet, quid possit sexagies multiplicata

so colligere, unde his praelibatis ad tractatum mensura- rum, quas promisit, oratio reuertatur. euidentissimis 20

2 quacuq; TB fumttate P 8 dimdam V 9 lta P 18 quod P' 16 et ante unum del. in B 16 ln m^inti P uiciif B circulif ut uid. P 18 geometnf P' 19 n*e- minem B 20 prolixufB' 21 efb om. B 22 hemifph$re P* 21 nof P' mnltiphcabitnr B' 25 metrof P 28 quanta — 29 multtphoata in ras. in P 80 plibata B* 81 reuertetur P'

568 COMM. IN BOMN. SOIP. LIBBI I

et indubitabiliboa dimenaionibus conatitit umoenae terrae ambitum, qnae ubicamqae nel incolitar * qaibns- etunqae nel inhabit&bilis iacet, habere it&diornm milia. dncenta qninquaginta dno. cum ergo tactum ambitaa teneat, line dubio octogint» milia stadiorum uel non • mnlto amplius diametrc* habet eecondnm triplica- tionem cum leptimae partia adiectione, quam supe-

81 rina de diametro et circulo regnlariter dizimua. et qnia ad emciendam terrenaa umbrae longitadioem non ambitai terrae aed diametri menanra mnltipli- m eanda eat — ipsa est enim, qoam auraam conatat excreaeere — aexagiea mnltiplieanda tibi eront octo- ginta inilia, quae terrae diametros habet, quae faciunt qnadragies octies centena milia Btadiornm eaae a terra ueqoe ad solia cursnni, qoo nmbram terrae diximua u

S2pernenire. terra aotem in medio caelestia circuli, per qnem aol currit, ut centro» locata est, ergo mensora tenenae nmbrae medietatem diametri caeleatia efficiet, et ai ab altera qnoqoe parte terrae par oaque ad enndem circulom menanra tendatur, integra circuli, »

23per quem sol currit, diametros inuenitur. duplicab's igitur illia quadragies octies centenia milibus erit integra diametroB caeleetis circuli nooagiea sezies centenis milibus atadiorum, et inuenta diametros facile

24mensuram nobis ipsiua quoque auibitus prodit. banc » enim summ&m, quae diametron fecit, debes ter multi- plicare adiecta parte septima, ut saepe iam dictum est, et ita inueniee totius circuli, per quem sol currit, ambitum stadiorum liabere trecenties ceutena roilia et

25insuper centum septuaginta milia. liis dictia, quibus ev

1 conft&t P 2 ubieumque om. P S inabiUbihf B' 4 quinqaageutit P' 7 adiectioneui E 10 multiplicat» ut uid. F 18 multiphcata P' 11 e teira P' 19 nfq.

diraidia circuh deinde in ras. rnenfura tendutur P 82 qnft- dargief F ent om. P' Sl & ceLtemf P' 86 qua*dia metrum P 80 et infuper fvptuaginta (centum el onlia mur- gine reeita perierunt) antc hif add. B"'

XX 81—89 569

mensura, quam terrae uel ambitus uel diametros habet, sed et circuli modus, per quem sol currit, uel dia- metri eius ostenditur: nunc quam solis esse mensu- ram, uel quem ad raodum illi prndentissimi deprehen-

6 derint, indicemus. nam sicut ex terrena umbra potnit circuli, per quem sol meat, deprehendi magnitudo, ita per ipsum circulnm mensura solis inuenta est, in hunc modum procedente inquisitionis ingenio. aequinoctiali 26 die ante solis ortum aequabiliter locatum est saxeum

io uas in hemisphaerii speciem cauata ambitione curua- tum, infra per lineas designato duodecim diei hora- rum numero, quas stili prominentis umbra cum tran- situ 8oli8 praetereundo distinguit. hoc est autem, ut27 scimus, huius modi uasis officium, ut tanto tempore

16 a priore eius extremitate ad alteram usque stili umbra percurrat, quanto sol medietatem caeli ab ortu in occasum, unius scilicet hemisphaerii conuersione meti- tur. nam totius caeli integra connersio diem noctem- que concludit, et ideo constat quantum sol in circulo

toguo, tantum in hoc uase umbram meare. huio igitur28 aequabiliter collocato circa tempus solis ortui pro- pinquantis inhaesit diligens obseruantis obtutus, et cum ad primum solis radium, quem de se emisit prima summita8 orbis emergens, umbra de stili decidens

ts summitate primam curui labri eminentiam contigit, locus ipse, qui umbrae primitias excepit, notae in- pressione signatus est, obseruatumque, quam diu super terram ita solis orbis integer appareret, ut ima eius summitas adhuc horizonti uideretur insidere, et mox29

ao locus, ad quem umbra tunc in uase migrauerat, ad-

1 ambitum B' 2 fet & 10 uuai ut uid. P' hemi- fp^ru P 11 lmaf B 12 tranfitof P1 14 officio &

16 eiuf extremitate eiuf B ftilh P umbram b 17 hemi- fpeni B 20 fuo * meat | tantum P 21 j>pinqantif P'

24 ftile P 26 primam om. P curn& P contetigit P

28 & lma P 29 fumitaf B omSnti P, onzonti B

670 COMM. IN BOMN. BCIP. LIBRI I

noUtaa eet, habitaqne dimenaione inter imbu umbra- rom notu, quae lntegrnm aolia orbem, id eat dia- metrum, natae de duabus eiiu aummiUtibna metjuntur, para nona reperta est eina apatii, qnod a> aammo naaia

SOlabro naque ad borae priniaa lineam continetnr. ei l •z hoc constitit, qnod in eoran aolia anmm temporin aequinoetialia boram faciat repetitaa noniaa orbia eiua accessuB, et qnia conueraio caelestia hemiapuaerii peractia horia daodecim diem condit, noaiee autem aaodeni efficinnt centam octo, sine dubio solia diaw le metroi centeaima et octa.ua para bemiaphaerii aaqninoo- tialia eat, ergo totioa aeqninoctialia oirenli dueanteaim*

SlaexU decima para est. ipium autem circulum habero atadiornm trecentiea centena milia et insuper eentam et septaaginU milia anUlatia probatum est, ergo ai is eiua aammae dncenteaimam aexUm decimam eonaidera- oeria parUm, menauram diametri solia inueniea. eat anUm para illa fere in eentum qnadraginU milibua, diametros igitor aolia centnm quadraginU fere milium sUdiorum eaae dicenda eat, nnde paene daplex qnara sa

82 terrae diametros inuenitur. constat autem geometricae rationis exatnine, cuui de duobus orbibus alUra dia- metros duplo alteram uincit, illam orbem, cuius dia- metros dupla est, orbe altero octies esse maiorem, ergo ex his dicendum eat solem octies Urra esse « maiorem. haec de solis magnitudine breuiter de inultis excerpU libauimus.

XXI Sed quoniam septem sphaeras caelo diximus esae aubiectas exteriore quaque, quaa interius continet am- biente longeque et a caelo omnes et a ae singulae ao

B ad nate add. at nacte J3" (umiUtibuf B i praf P qni a B affummo P 6 curftif /(' 8 omifphcnj P

11 enn * rpherij («» ras. fuit f) P, hemirpeni B 18 feia B 16 defiderauunf B 1T monCura B 18 llla] ipfl PB

Sl geotnce B 21 maioref B 26 terrae B 26 de om. P mikgnitudipe in fine uer». om. B 28 iperrtf B 80 7 (h. e. et} a ante fe in rat. in B

XX 80-82 XXI 1—4 571

recesserunt, nunc quaerendum est, cum zodiacus unus sit, et is constet caelo sideribus infixis, quem ad modum inferiorum sphaerarum stellae in signis zo- diaci meare dicantur. nec longum est inuenire ratio- 5 nem, quae in ipso uestibulo excubat quaestionis. uerum est enim, neque solem lunamue neque de uagis2 ullam ita in signis zodiaci ferri, ut eorum sideribus misceantur, sed in illo signo esse una quaeque per- hibetur, quod habuerit super uerticem in ea, quae

io illi subiecta est, circuli sui regione discurrens, quia singularum sphaerarum circulos in duodecim partes aeque ut zodiacum ratio diuisit, et quae in eam partem circuli sui uenerit, quae sub parte zodiaci est Arieti deputata, in ipsum Arietem uenisse conceditur, similis-

15 que obseruatio in singulas partes migrantibus stellis tenetur. et quia facilior ad intellectum per oculos uia3 est, id, quod sermo descripsit, uisus adsignet. esto enim zodiacus circulus, cui adscriptum est A, intra hunc septem alii orbes locentur, et zodiacus ab A per

w ordinem adfixis notis, quibus adscribentur litterae se- quentes, in partes duodecim diuidatur: sitque spatium, quod inter A et B clauditur Arieti deputatuni, quod inter B et 0 Tauro, quod inter C et D Qeminis, Cancro quod sequitur, et reliquis per ordinem cetera.

*5 his constitutis iam de singulis zodiaci notis et litteris 4 singulae deorsum lineae per omnes circulos ad ulti- raum usque ducantur: procul dubio per omnes singulos duodenas partes diuidet transitus linearum. in quo- cumque igitur circulo seu sol in illo seu luna uel de

w uagis quaecumque discurrat, cum ad spatium uenerit, quod inter lineas clauditur ab A et B notis et litteris defluentes, in Ariete esse dicetur, quia illic constituta spatium Arietis in zodiaco designatum super uerticem,

3 iperarum B 7 fien ut B 12 ln ea parte B 14 di- potata P' 17 afignet B 18 af|fcnptu (port af deletae

cir) B 20 adfinxif P afTcn * bentur (tn ra*. fuit p) B 31 et hnoif | deflaentef B

678 OOMX. 1H SOMN. 8CIP. LIBBI I

aicut deecripsimus, habebit similiter in qnuacumque migrauerit pmrtem, in »igno, sub qoo fuerit, esse dicetar.

6 . Atqa« hioc ipaa dewriptio eodem eompendio noe docebit, enr eundem lodiacum eademque signa. aliae • tempore longiore aliae breaiore percamnt. qaoti«ma enini plnres orbes inter ee tocentor, aiout niazimus eat ille, qui primue est et minimus, qui locum ultimam tenet, ita de mediis, qui summo propior eat inferio- ribue maior, qui uirinior est ultimo breuior mperio- n

6ribus habetur. et inter haa igitur aeptem spbnerms graiium celeritatis auae singulU ordo positionis adscripsit. ideo stellae, qoae per spatia grandiora discnrrunt, ambitum saam tempore proliziore con- fioiunt, qoae per angusta, breuiore. constat enim is nullam inter eas celerius ceteris tardiusne prooedere: sed cum sit omnibus idem modus meandi, tantam eia diueraitatem tomporis sola spatiorum diuersitaa facit.

7 nam ut de medua nunc praetermittamus, ne eadem saepe repetantur, quod eadem signa Saturnus annis w triginta, luna diebus uiginti octo uinbit et permeat, sola cauaa in quantitate est circulorum, quomm alter eet mazimus, alter eat mininiua: ergo et ceterarum singulae pro spatii sui ntodo teuipus meandi aut ez-

8tendunt aut contrahunt hoc loco diligens reruni » diecuBSor inueniet, quod requirat. inspectie enim sodiaci notis, quas monstrat in praesidium fidei ad uocata descriptio: quia uero, inquiet, circi caelestis duodecim partes aut inuenit aut fecit, maxime cuui nulla oculis subiciantur ezordia . singularum? huic ao igitur tam necessariae interrogatioui historia ipsa

8 dicitur P" 7 intra 1 e P 8 mim * rauf P 1 1 lgitur iWfitrn uwa. om, B fpheraf** P 12 igitur ante gradum add. B 1S aflcnpfit B 15 brewore S 16 wter eaf nullaw B 17 modif 1" tamtam P' 18 thuerfitantem «I uid. V fala P' 19 neo P' 24 fiugula P eitendit 1* 16 ooutmhit P 26 difourJbr P' Sl wterrogationif B

XXI 6-14 573

respondeat factum referens, quo a ueteribus et temp- tata est tam difficilis et effecta diuisio. Aegyptiorum 9 enim retro maiores, quos constat primos omnium caelum scrutari et metiri ausos, postquam perpetuae

5 apud se serenitatis obsequio caelum semper suspectu libero intuentes deprehenderunt, uniuersis uel stellis uel sideribus infixis caelo solas cum sole et luna quinque stellas uagari, nec has tamen per omnes caeli 10 partes passim ac sine certa erroris sui lege discurrere,

to numquam denique ad septentrionalem uerticem deuiare, numquam ad australis poli ima demergi, sed intra unius obliqui circi limitem omnes habere discureus, nec omnes tamen ire pariter ac redire, sed alias aliis ad eundem locum peruenire temporibus, rursum ex

15 his alias accedere, retro agi alias, uiderique stare non numquam: postquam haec, inquam, inter eas agill uideruut, certas sibi partes decreuerunt in ipso circo constituere et diuisionibus adnotare, ut certa essent locorum noniina, in quibus eas morari uel de quibus

20 exisse ad quaeue rursus esse uenturas et sibi in uicem nuntiarent, et ad posteros noscenda transmitterent. duobus igitur uasis aeneis praeparatis, quorum alteri 12 fundus erat in modnm clepsydrae foratus, illud, quod erat integrum, uacuum subiecerunt pleno aquae altero

» superposito sed meatu ante munito, et quamlibet de infixis unam clarissimam stellam lucideque notabilem orientem obseruauerunt, quae ubi primum coepitl3 emergere, mox munitione subducta permiserunt sub- iecto uasi aquam superioris influere, fluxitque in

so noctis ipsius et secuti diei finem, atque in id noctis secundae, quam diu eadem stella ad ortum rursus reuertitur. quae ubi apparere uix coepit, mox aqua 14

2 Aegiptiorum B 6 apnt P' obfequio* P 0 huDi- uerfif K 18 fet B 16 aliaf post hif om. P* agi * P 16 mqua om. P' 23 clepfbydrf P, clepfbidr^ B 24 integrfi* P 25 momto P' 26 ftellaf B 27 d 82 cepit B 80 fequntif Pt t cuti add. p m ld ufque ad pnncipium noctif P

partea aequaa dnodariai eab fida dinv

alia doo aaiaa eaaaohrtai procnrata

aingnla taaioat eingotae da illia daodaeJm p&rtihus

furrent, totaqoa nnu aqna ia naa aniun jmstmum

fcgaauaa priua elaoao refnaa aatt et da duobus illis

capacitatie auaoris alternm enbaeearnnt plaao, alterum >•

lOraxta expeditum aatatoaafaa poeuennt, hU pn*i- paratia noete eHa in ulam iam eaali partem, per ouam aolem hmamqoa et quinqoe nagaa meare dia- turaa obeernatione didieerant, qoamqne postea todia- eom uoeeuerunt, aaeemnirum ohaemaoernnt tuilus, cui ia

17pottaa nomen Arietu addideruni. huiaa iucipiente orto atatim aobieeto oaai anperpoaitae aqn Buxuiu dedarunt qood ubi eonpletam eet, mox eo anblato affuaoque alterum aimue aubieeerunt, certu «gnis ob- •eruanter ae memoriter adnotatis inter eiui loci atellas, m qui oriebator cum primunt nas esset impletam, in- tellegentes, quod eo teinpore, quo totius aquae duo- decimu pars Buxit, para caeli duodecima conscendit.

18 ab Hlo ergo loco, quo ortri incipiente aqaa in primuui uaa coepit influere, usque ad locum, qui oriebatur, cum » idem primum uas impleretur, duodecimam partem

19 caeli, id est iinum signum esse diierunt, item aecundo uaae impleto ac moi retracto illud simile, quod oliiu •ffusum parauerant, iteruui Bubdideraut notato sinuliter loco, qui emergebat, cnm aecundum uas esset im- *o pletum, et a fiue primi aigni usque ad locum, qui ad

i raditur ul uid. P" 8 ceh fibi B 8 in nafuum P" 40 eftpatitakr ly 14 qaaq; P 17 fuafi S 18 com-

Slaiu V, oSpletn B 1» otifemanter P, 1 tii add. p 83 parf muf parf B 8G cepit PB cnm ldom — SS inpleretur MN, B SS duodecima paito B 88 * * illnd P 90 fub- (Merunt B Sl pnmi om. B

XXI 16—24 575

secundae aquae finem oriebatur, secundum signum notatum est. atque ita uicissim uasa mutaudo et per 20 singulas influentis aquae partes singulos sibi ascen- dentium caeli partium limites adnotando, ubi cosum-

5 mata iam omni por duodecim partes aqua ad primi signi exordia perucntum est, sine dubio iam diuisas certisque sibi obseruationibus et indiciis adnotatas duodecim caeli partes tantae compotes machinationis habueruni quod non nocte una sed duabus effectum 21

10 est, quia omne caelum una nocte non uoluitur, sed per diem uertitur pars eius media et medietas reliqua per noctem. nec tamen caelum orane duarum sibi proximarum noctium diuisit inspectio, sed diuersorum temporum nocturna dimensio utrumque hemisphaerium

15 paribus aquae uicibus adnotauit. et has ipsas duo- 22 decim partcs signa appellari maluerunt, certaque 8ingulis uocabula gratia significationis adiecta sunt, et quia signa Graeco nomine %(pdia nuncupantur, circum ipsum signorum zodiacum, quasi signiferum

to uocauerunt. hanc autem rationem eidem illi, cur 23 Arietem, cum in sphaera nihit primum nihitque postre- mum sit, primum tamen dici maluerint prodiderunt. aiunt enim incipiente die illo, qui primus omnium luxit, id est quo in hunc fulgorem caelum et elementa

85 purgata sunt, qui ideo mundi natalis iure uocitatur, Arietem in medio caelo fuisse, et quia medium caelum quasi mundi uertex est, Arietem propterea priuiuni inter omnes habitum, qui ut mundi caput in exordio lncis apparuit. subnectunt etiam causara, cur haec24

80 ipsa duodecim signa adsignata sint diuersorum numi- nura potestati. aiunt enim in hac ipsa genitura

3 fingula P 4 patiu P* adnotandum B confamata B 6 pnmif P 9 qai non B duab; in ras. in P 11 uertitnr parf praeUr p in ras. in P 14 "•emifphenii P 18 gr§ * co P nomine gco B zodia PB 19 gnifernm 2T 20 et 29 quur P 27 «ppa P, <ppterea p 29 aparuit B 80 affignata B no- minu P

576 COMM. IN SOMN. SCIP. LIBRI I

mundi Ariete, ut diximus, medium caeli teuente horam fuisse mundi nascentis, Cancro gestante tunc lunam. post hunc sol cum Leone oriebatur, cum Mercurio Virgo, Libra cum Venere, Mars erat in Scorpio, Sagittarium Iuppiter obtinebat, in Capricorno Saturnus s 25meabat. sic factum est, ut singuli eorum signorum domini esse dicantur, in quibus, cum mundus nasce- retur, fuisse creduntur. sed duobus quidem lumiuibus singula tantum signa, in quibus tunc fuerant, adsigna- uit antiquitas, Caucrum lunae, soli Leonem; quinque 10 uero stellis praeter illa signa, quibus tunc inhaerebaut, quinque reliqua sic adiecit uetustas, ut in adsignandis

26 a fine prioris ordinis ordo secundus inciperet. superius enim diximus iu Capricorno Saturnum post omnes fuisse. ergo secunda adiectio eum primum fecit, qui 15 ultimus fuerat, ideo Aquarius, qui Capricornum sequitur, Saturno datur, Ioui, qui ante Saturnum erat, Pisces dicantur: Aries Marti, qui praecesserat Iouem, Taurus Veneri, quam Mars sequebatur, Gemini Mercurio, post

27 quem Venus fuerat, deputati sunt. notandum hoc loco, 20 quod in genitura mundi uel ipsa rerum prouidentia uel uetustatis ingenium hunc stellis ordinem dedit, quem Plato adsignauit sphaeris earum, ut esset luua prima, sol secundus, super hunc Mercurius, Venus quarta, hinc Mars, inde Iuppiter, et Saturnus ultimus, ss sed sine huius tamen rationis patrocinio abunde Pla-

28tonicum ordinem prior ratio cominendat. ex his, quae de uerbis Ciceronis proxime praelatis quaerenda pro- posuimus, qua licuit breuitate, a summa sphaera, quae &7tkavrjg dicitur, usque ad lunam, quae ultima diui- 10

1 cylum B 4 Ligra B' corpio P\ icorpione B

9 affignauit B 11 tuuc mercbant 1*' 12 ailignandif B

14 faturnom ly poft omnei" faturnum B 16 fuerat ulti- muf B capncorniuiu P' 17 v^fcef dantur P 23 affignauit fpenf B 26 habunde B 27 prioratio P' comendauit P 28 ppofuim querenda B 29 hcubuit B' fpera B 30 apla- nef PB

XXI 26—84 677

norutn est; omnia iam, ut opinor, absoluimus. nam29 et caelum uolui et cur ita uoluatur, ostendimus, septemque sphaeras contrario motu ferri ratio indu- bitata patefecit, et de ipso sphaerarum ordine quid

5 diuersi senserint, uel quid inter eos dissensionem fecerit, quaeue magis sit sequenda sententia, tractatus inuenit. nec hoc tacitum est, cur inter omnes stellas 30 Bola sine fratris radiis luna non luceat, sed et quae spatiorum ratio solem ab his quoque, qui eum inter

io septem quartum locarunt, non tamen abrupte medium sed fere medium dici coegerit, publicatum esb quid 31 significent nomina, quibus ita uocatur, ut laudari tantum putetur innotuit, raagnitudo quoque eius sed et caelestis, per quem discurrit, circuli terraeque

15 pariter quanta sit uel quem ad modum deprehensa, monstratum est subiectarum sphaerarum stellae quem 32 ad modum in zodiaco, qui supra omnes est, ferri di- cantur, uel quae ratio diuersarum faciat seu celerem seu tardum recursum, sed et ipse zodiacus in duodecim

90 partes qua ratione diuisus sit, curque Aries primus habeatur, et quae signa in quorum numinum dicione sint absolutum est. sed omnia haec, quae de summo 33 ad lunam usque perueniunt, sacra incorrupta diuina sunt, quia in ipsis cst aether scmper idem nec um-

95 quam recipiens inaequalem uarietatis aestum. infra lunam et aer et natura permutationis pariter incipiunt, et sicut aetheris et aeris, ita diuinorum et caducorum luna confinium est. quod autem ait nihil infra34 lunam esse diuinum praeter animos munere

so deorum hominum generi datos non ita accipiendum est, animos hic esse, ut hic nasci putentur, sed sicut

1 oppinor (corr. ex obpinor) B 8 fperaf B fieri ratio B 4 fperaram B quod & 7 hoc tantu § B quur P

8 et om. B n qni P' 16 fperarum B 17 m om. P in zodiacu <v onif fupra B fiem B' ferri ow. P' 19 fet & 20 quurqne P 21 ditione B 22 let B 24 ne P' 8L fct B

Maobobits 87

678 OOKlt DI 80KN. BOP. LIBJU I

liua ndtns ad- i origo tmduAJM esi, ___ lfMM tsmporslis fcoapit ilititit hic iwilat haec ergo regio diro— nihil habet ipsa, Md reeipit, et quia. va- cipit, et remittit, proprinn antem babere diearetxir, n s

85 ei semper tenere lieuiseet. sed qaid miram, si sirimnsj de hsc regione non constat, eom nee corpori fmltri- esndo sols saffecerit? nsm qoim tem aqua et aer infra lnnsm sunt, ez bis sofis eorpns Geri non potuit, quod idoneum esset sd uitsm, sed opas fbit praeaidio *• tg™ aetherii, qni terrenis membris nitam et »nim«wi snstineodi eommodsret uigorem, qui nitsiem esloiem

86 et fseeret et ferret. hsee et de sere dizisse nos satia ait. restst, nt de terrs, qnse sphsersmm nons et mnndi ultims est, dietu neeesssris disseramns. is

XXU Nam ea, qnse est media et nona, tellus inquit aeqne mouetur et infima est et io esm

Sfernntnr omnia nutu suo pondera. illae uare insolubiles csusse sunt, qnse mntuis in uioem nexiuus uinciuntur, et dum eltera alteram facit ac uicissim de so se uascuntur, numquam a naturalia societatis am- plexibua separantur. talisv sunt uincula quibua terram natura constrinxit. nam ideo in eam feruntur omnia, qnia ut media non mouetur, ideo autcin non mouetur, quia infima est, nec poterat infima non ease, in qnam *s omnia feruntur. horum aingula, qnae inseparabiliter inuoluta rerum in se necesaitaa innxit, tractatus ex-

Spediat. non mouetnr ait. est enim centron, in sphaera antem solum centron diximus non moueri,

1 diceietur ut uid. S S recedet P' (et B i recipit remittit P 6 antem bP: ergo B 6 fet B 11 etherei B menbnf P 18 nol aatia aii.J lufnwat B 14 fperarum B 17 eft m eara PB 80 uincuutur P jtoslerior a in altera in rae. in P * ac P 84 autem om. P 36 potent P 28 id fpera autem non folnm oentron add. B* 20 diximuf non mouen qnia neceffe eft iierata in B

XXI 86-86 XXII 1-8 579

quia neoe88e est, ut circa aliquid inmobile sphaera moueatur. adiecit et infima esi recte hoc quoque. 4 nam quod centron est, medium est; in sphaera uero hoc solum constat imum esse, quod medium est. et b si terra ima est, consequitur, ut uere dictum sit in eam ferri omnia. semper enim pondera in imum natura deducit, nam et in ipso mundo ut esset terra> sic factum est quicquid ex omni materia, de qua5 facta sunt omnia, purissimum ac liquidissimum fuit,

io id tenuit summitatem et aether uocatus est; pars illa, cui minor puritas et inerat aliquid leuis ponderis, aer extitit, et in secunda delapsus est, post haeo quod adhuc quidem liquidum sed iam nsque ad tactus offen- sain corpulentum erat, in aquae nuxum coagulatum

i6 est, iam uero quod de omni siluestri tumultu uastum 6 inpenetrabile densetum ex defaecatis abrasum resedit elementis, haesit in imo, quod demersum est stringente perpetuo gelu, quod eliminatum in ultimam mundi partem longinquitas solis coaceruauit; quod ergo ita

so concretum est, terrae nomen accepit. hanc spissus 7 aer et terreno frigori propior quam solis calori stupore spiraminis densioris undiqueuersum fulcit et continet, nec in recessum aut accessum moueri eam patitur uel uis circumuallantis et ex omni parte uigore simili

25 librantis aurae uel ipsa sphaeralis extremitas. quae si paululum a medio deuiauerit, fit cuicumque uertici propior, et imum reliuquit, quod ideo in solo medio est, quia ipsa sola pars a quouis sphaerae uertice pari spatio recedit. in hanc igitur, quae et ima est8

so et quasi media et non mouetur, quia centron est,

1 lmmobile PB 1 ct 8 fpera B 8 et om. B 4 efle om. B 6 terra <m. B efl P' 10 llla <m. B 11 m- herat B' 12 ln otn. P hgo otn. P* 13 fet B 16 lm- penetrabile B 17 ftngente P' 20 con*cretu P 25 lubrantif B fperalif B 26 cmq. 27 27 relmquit | fed ldeot, deinde onfolo corr. in mfolo P - quod om. B et ldeo B 28 fperg B

87*

580 COMM. IN BOMN. SCIP. LIBBI I

omnia pondera ferri necease eat, quia et ipaa in Iiuiic locnm qnaai pondua relapaa eet argamento sunt cum alia innumera tam praecipae imbres, qai in terrun ex omni aeria parte labnntur. neo enim in bano aolaun,

. qoam habitamua, superficiem decidunt, aed et in latarm * quibus in terra globositas epbaeralia efficitur, et in partem aUeram, qaae ad noa habetur inferior, idem Qimbrium casua eat nam si aer terreni frigoria ex- halatione denaetns in nabem oogitar, et ita abrnmpii imbrea, aer autem aniaeraam terram circumfnaus ambit, ie procnl dubio ez omni aeria parte praeter natam ealore perpetuo liqnor plunialia emanat, qui undiqno in

lOterram, quae nnica eat tedea ponderum, defluit. quod qui respuit, aupereBt, at aeetimet extra hanc nnam euperficiem, quam incolimoe, qaicqnid niuium imbri- u nmue uel grandinnm cadit, hoc totnm in caelum de aere deflaere. caelam enim ab omni parte terrae aequabiliter distat, et ut a noatra habitatione ita et a lateribua et a parte, quae ad noa habetur inferior, pari altitudinia inraenaitate auspicitur. nisi ergo omnia so pondera ferrentur in terram, imbren, qui eztra latera terrae defluunt non in terram eed in caelum

llcaderent, quod uilitatem ioci ecurrilis oicedit. eato enim terrae sphaera, cui ascripta sunt ABCD, circa hanc eit aeria orbis cui ascrijita auiit EFGLM, et » utrumque orbem, id est terrue et aeris, diuidat linea ducta ab E usqoe ad L: erit superior ista, quam

12possidenius et illa sub pedihus. nisi ergo caderet omne pondus in terram, poruam nirais imbriuni partem terra susciperet ab A usque ad C, latera » uero aeris, id est ab F usque ad E et a 0 usque ad L, humorem suum in aerem caelumque deicereiit,

3 eft cuiuf cum aha mnumer» P, deinde argumonto ennt add. p 4 aerer S 0 fperiilif B 8 lnbnu P' 1! fe- manat P* SO patn vt uid. P' alttduuf P' lmmenfi-

tate B %t fet B 24 fpera B 84 et 85 aifcnpta B

XXII 9-18 581

de inferiore autem caeli hemisphaerio pluuia in exte- riora et ideo naturae ignota deflueret, sicut ostendit Biibiecta descriptio. sed hoc uel refellere dedignaturl3 sermo sobrius, quod sic absurdum est, ut sine argu-

6 mentorum patrocinio subruatur. restat ergo, ut indu- bitabili ratione monstratum sit, in terram ferri omnia nutu suo pondera. ista autem, quae de hoc dicta suut, opitulabuntur nobis et ad illius loci disputatio- nem, quo antipodas esse commemorat. sed hic in-

io hibita continuatione tractatus ad secundi commentarii uolumen disputationem sequentium reseruemus.

1 emifphe.no P, hemifpeno B 8 defignatur B 6 mani- feftu fit P 9 fet B 10 tarotatuf P 11 subscrivtum

AVB • MEMM . 8IMMACKVS. VC EMENDABAM VEL DIS |

IINS MEV BAVENN^E CV MACBOBIO . PtOUNO EVDOXIO-

VC - | MACROBIl AMBROSII . THEODOSII . v6 ET INfc • DE

SOMNIO . 8CIPIONIS LIB PRI.fr EXPLIC . | INCIPIT SECVNd

in P, © • A • TH • Uj C • ET ILL . | CO(0 IN SCIP • LIB 1>G>US | EXPLIC • JNCIP SCDS; in B

AMBROSn THEODOSH MACROBII

TIBI OLAHlSStMI BT ILI.YSTftffi

OOMMEHTABIORVM IN SOMNIVM SOIFIONIS

LIBBB SEOVNDV8

I Superioro commentario, Bustachi, looe mihi. di-

leotior fili, usque ad stelliferae aphaerae eimam et subiectarum septem lernto proceaaerat nnno iam de

Smuaica earnm modnlatione diapntetnr. ' qnid hio,

inquam, quie est, qui conplet anres meas 6 tnntus et tam dulcis sonua? hic ost, inquit, ille, qni ioteruallis disiunctus inparibus sed tamen pro rata parte ratione distinctis, in- pulau et motu ipsorum orbium efficitur et acuta cum grauibus temperans uarios aeqna- 10 biliter concentus efficit. nec enim silentio tanti motus incitari posannt, et natura fert, ut eitrema ex altera parte grauiter, ei altera 3autem acute souent. quam ob causam aummus ille caeli stellifer cursus, cuius conueraio eat is concitatior, acute ezcitato mouetur sono, gra- tiiBHimo antem hic lunaris atqne infimna. nam

1 euftathi luce mihi clanor fili ufq; P 8 Jpere B

6 complet P 6 pro hic eft — 683, 6 nodul' etl tn B ett

joIwm wcabuhm uique 7 imparibas p B dilinuctif P

11 cfficitur ut vid. P' 16 lpfe celi P 16 gwuumo P'

I l~8 583

terra, nona, inmobilis manens, una sede semper haeret conplexa mundi medium locum. illi autem octo cursus, in quibus eadem uis est duorum, septem efficiunt distinctos interuallis B8onos; qui numerus rerum omnium fere nodus est. quod docti homines neruis imitati atque cantibus aperuerunt sibi reditum in hunc locum. exposito sphaerarum ordine motuque de-4 scripto, quo septem subiectae iu contrarium caelo

10 feruntur consequens est, ut qualem sonum tantarum molium inpulsus efficiat, hic requiratur. ex ipso enim 5 circumductu orbium sonum nasci necesse est, quia percussus aer ipso interuentu ictus uim de se fragoris emittit ipsa cogente natura, ut in sonum desinat

is duorum corporum uiolenta conlisio. sed is sonus, qui ex qualicnmque aeris ictu nascitur, aut dulce quiddam in aures et musicum defert, aut ineptum et asperum sonat. nam si ictum obseruatio numerorum certa6 moderetur, conpositum sibique consentiens modulamen

w educitur, at cum increpat tumultuaria et nullis modis gubernata conlisio, fragor turbidus et inconditus offendit auditum. in caelo autem constat nihil for- 7 tuitum, nihil tumultuarium prouenire, sed uniuersa itlic diuinis legibus et statuta ratione procedere. ex his

25 inexpugnabili ratiocinatione collectum est, musicos sonos de sphaerarum caelestium conuersione procedere, quia et sonum ex motu fieri necesse est, et ratio, quae diuinis inest, fit sono causa modulaminis. haec8 Pythagoras primus omnium Graiae gentis hominum

80 mente conccpit, et intellexit quidem conpositum quid- dam de sphaeris sonare propter necessitatem rationis,

1 unmobilif P 2 complexa P 4 daorum] modornm P 7 apparuerunt eorr, in apperuerunt P 8 fperarnm B 9 oon- trario P' 11 lmpnlfuf PB 18 peronlTnf praeter p euanuU in B 14 defignat P' 16^81 collifio B 17 m annbuf B 19 compofito P 23 fet B 26 expngnabihf P' 26celeftium fperarum B 29 pytagoraf B 30 compofitu P 81 fpenf B

1

684 COKM. IN SOMN. 8CIP. I.IBHI H

quae a CMleatibna non recedit, «ed quae euet illa ratio ael quibus obseruanda modia non facile de^... hendebat, cnmqne eum frustra tantae tamque arcanao rei diuturna inquisitio fatigaret, fora obtnlit, qnod 9cogitatio alta non repperit cum enim caau praetar- » iret in pnblioo fabros igiiitum larrnm ictibna moilientea, in anrea eina malleornm aoni oerto aibi reapondeotea ordine repente eeciderunt, in qnibna ita grauitati aenmina consonabant, nt utrumqne ad andientia aenaum atatuta dimenaione remearet et ex uariia inpnlaibna »

lOnnnm sibi eonaonanB naaceretur. hic oecaaionem sibi oblatam ratua deprehendit ocnlia et manibua, quod olim cogitatione quaerebat. fabroa adit et inminans operi curioaina intuetur adnotona aonoa qni de singn- gulorom lacertia conficiebantur. qnoa cum ferientinm t* niribnB adacribendos pntaret, iubet, ut inter ae malle- oloa motent. quibua mntatia sonorum diuersitas ab

11 bominibna recedens maileoloa sequebatur. tuno onuiem cnram ad pondera eornm examinanda conuertit, cnm- que aibi diueraitatem ponderis, quod liabebatur in so eingulis, adnotasset, aliis pouderibus iu maius minusue excedentibus fieri malieolos imperauit, quorum ictibns Honi nequaqnam prioribus similes nec ita sibi cou-

12sonantes exaudiebantur. tunc aniuiaduerfit, coucordiam uocis lege ponderuui prouenire, collectisque omnibus « numeris, quibus couaeutieus sibi diuersitas pouderum continebatur, ex malleia ad fides uertit examen, et intestina ouium uel boum neruos tam uariia ponde- ribus inligatia tetendit, qualia in malleis fuisse di

1 tet B 9 deprehendit S 8 archuie B 4 dmtnrna om. P' 7 ordino refpondentef B 8 cfoiiabuiit acomina B 10 rtata B etum ra». in B lmpulfibuf B 13 frabrof P lniniinenf PB 16 afTmbendof B mler fe nt B 1» poro- ilera V 22 malleor P 38 oonfonantef fibi B 2* eiandie- batur P' aminmdoertit B 26 oranibiif <m. B 27 ad ex add. t a p ad om. S 28 ad neraos add. t boi p 29 dli- gafcTB

1 9—18 585

dicerat, talisque ex his concentus euenit, qualem prior obseruatio non frustra animaduersa promiserat, adiecta dulcedine, quam natura fidium sonora praestabat. hic 13 Pythagoras tanti secreti compos deprehendit numeros,

5ex quibus soni sibi consoni nascerentur, adeo ut fidibus sub hac numerorum obseruatione coupositis certae certis aliaeque aliis conuenientium sibi nume- rorum concordia tenderentur, ut una inpulsa plectro alia licet longe posita sed numeris conueniens simul

10 sonaret. ex omni autem innumera uarietate numero- 14 rum pauci et numerabiles inuenti sunt, qui sibi ad efficiendam musicam conuenirent. sunt autem hi sex omnes: epitritus hemiolius duplaris triplaris quadru- plus et epogdous. et est epitritus, cum de duobus 15

16 numeris maior habet totum minorem et insuper eius tertiam partem, ut sunt quattuor ad tria, nam in quattuor sunt tria et tertia pars trium, id est unum, et is numerus uocatur epitritus, deque eo nascitur syraphonia, quae appellatur 8i& ts66d(f(ov. hemiolius 16

so est, cum de duobus numeris maior habet totum minorem et insuper eius medietatem, ut sunt tria ad duo, nam in tribus sunt duo et media pars eorum, id est unura, et ex hoc numero, qui hemiolius dicitur, nascitur symphonia, quae appellatur dict itivtB. du- 17

85 plaris numems est, cum de duobus numeris minor bis in maiore numeratur ut sunt quattuor ad duo, et ex hoc duplari nascitur symphonia, cui nomen est diit Ttatcjv. triplaris autem, cum de duobus numerisl8 minor ter in maiore numeratur, ut sunt tria ad unum,

1 contentuf P* 2 xjmifferat P' 4 pytagoraf PB

6 confom fibi B 6 compohtjf Pt deinde ut add. B 8 lm- polfa PB 9 fet B 12 hn P 18 epytntnf B 14 ep.y- tntnf eft cnm ex B 15 minorem totam B einf mfnper B 16 qaatnor P 17 IIII fnnt B praf P 18 epytntof

uocatur B eft nocatnf P 19 fimphoma B dyateueron B 21 fant II ad III B 23 emiohof P' 24 diapente PB

26 et om. B 27 AIA TTACON P, dia pafon B

686 C0MM.INB0MN.8CIP.UHUn

et ex hoc numero symphonia prooedh, quae dieitar

19dut xa*&* *al ddt «m, quadruplus eit, cam de duobus namerii minor quater in maiore numeratar, at sunt quattuor ad unum, qai numerus freit sjrmpho-

90niam, quem dioant dlg duk xa*&*. epogdous ast • numerus, qoi intra se liabet minorem et msopar eiiia oetaoam partem, at noaem ad octo, qoia in nouem et oeto eont et insuper oetaaa jpars eorum, id eat unum. hio nomeros aonnm parit, qoem %bn* mu-

Slsici uocauerunt eonom nero tono minoiem ueterasie quidem eemitoniom nocitare uoluerunt aed non ita accijriendum est, ut dimidiua tonos putetur, quia nao aemmocalem in litteris pro medietate uocalie acci-

49pimus. deinde tonus per natoram eui in dno dioidi •ibi aeqaa non poterit oam enim ez noaenario nu- u mero constet, nooem aatem numquam aequaliter diuidantur, tonus in daas diuidi medietates recusaty sed semitonium uocitauerunt sonum tono minorem,

. quem tam paruo distare a tono deprehensam est» quantum hi duo numeri inter se distant, id est du-ss centa quadraginta tria et ducenta quinquaginta sex.

23hoc 8emitonium Pythagorici quidem ueteres dts6tv nominabant, sed sequens usus sonum semitonio mi- norem iCs6tv constituit nominaudum. Plato semito-

24 nium Xstfnuc uocitauit. sunt igitur symphoniae quinque, » id est fiict ts66doovy dict nivtsy dict xa63>v9 dict xa6&v xal dia xivte, xal dlg dia xa6(bv. sed hic numerus symphoniarum ad musicam pertinet, quem uel flatus humanus intendere uel capere potest huma-

2 diapafon KAI diapente B 2 ti 6 TTACON P 4 fypho- mam B 6 difdyapafon B 9 tonon PB 11 non om. B' 12 accipmndum B 18 acipimuf P' 17 diuidi dunidie-

tatef B recuflat P 22 pytagonci P, phitagonci B dihefin (in raa.) P, diefin B 28 fet B 24 dihefm P, diefin B platof ut uid. P' 25 limma Pt lymma B 26 T6CCAP0N PB bismCOUB 27 AIA TT€NT€ .B AICAIAJ8 TTACON PB 28 fimphoniarum B 29 intendere — humanuf om. P'

I 19—95 II 1-4 587

nus auditu9, ultro autem se tendit harmoniae caelestis accesio, id est usque ad quater duk na6(bv xal dut nivte. nunc interim de his, quas nominauimus, disse- ramu8. symphonia diA te66&Q<ov constat de duobus 25

6 tonis et hemitonio, ut minntia9, quae additamento sunt, relinquamus, ne difficultatera creemus, et fit ex epi- trito, dirit nivzs con9tat ex tribus tonis et hemitonio ct fit de hemiolio, dut na6(bv constat de sex tonis et fit de duplari, uerum dia na6&v xal di& nivte constat

10 ex nouem tonis et hemitonio et fit de triplari numero, dCg autem dict na6&v continet tooos duodecim et fit ex quadruplo.

Hinc Plato postquam et Pythagoricae successionell doctrinae et ingenii proprii diuina profunditate cogno-

15 uit, nullam esse posse sine his numeris iugabilem conpetentiam, in Timaeo suo mundi animam per istorum numerorum contextionem ineffabili prouidentia dei fabricatoris instituit. cuius sensus si huic operi fuerit adpositus, plurimum nos ad uerborum Ciceronis,

so quae circa disciplinam musicae uidentur obscura, in- tellectum iuuabit. sed ne quod in patrocinium alterius2 expositionis adhibetur, ipsum per se difficile credatur, pauca nobis praemittenda sunt, quae simul utriusque in- tellegentiam faciant lucidiorem. omne solidum corpusS

25 trina dimensione distenditur, habet enim longitudinem latitudinem profunditatem, nec potest inueniri in quolibet corpore quarta dimensio, sed his tribus omne corpus solidum contiuetur. geometrae tamen alia sibi corpora 4

1 armomae PB 2 AIAPA|CON B 8 posterior £ in

differamuf in ras. in P 4 dia teflaron PB 6 emitonio P' *+++ut P quae m additamento (ltament in ras.) B addi-

mento P 6 creem^f * P 7 AIA B emitomo P* 8 AIA- nCON B 9 AIATTACON B 11 Dif au AIAnACON B

tenof P' 13 pytagonc^ B 16 competentiam P tymeo B 17 comix|tioem B 19 appofituf B 20 obfcurat %U uid. P' 21 fet neq. ln B 23 praetermittenda B 24 mtellegentia B 27 fet B

688 COMM. IN 80MN. 8CIP. LIBEI II

proponunt quae appellant mathematica, cogitatioiu tantum subicienda non sensui dicnnt enim punctum corpus 6886 indiuiduum, in auo neque longitudo neque latitndo nec altitndo deprenendatur, quippe qnod in

5nuUas partes dinidi posait hoc protractnm efficit t lineam, id est corpus unius dimensionis: longum est enim sine lato, aine alto, et duobna punctis ex utra- que parte solam longitndinem terminantibus continetur.

6hanc Hneam si geminaueris, alternm mathematicum corpufl efficies, quod duabna dimensionibus aestunatur, le longo latooue, sed alto caret, et hoc est, qnod apud illos superficies uocatur, punctis autem quattuor con-

7tinetur, id est per singulas lineas binia. si nero hae duae lineae fnerint duplicatae, nt subiectis dnabua duae superponantur, adicietur proftuiditas, et hinc ts solidum corpns efficitur, qnod sine dnbio octo angulia continebitur, quod uidemus in tessera, qnae Qraeco

8 nomine xtifiog uocatur. his geometrici8 rationibns ad- plicatur natnra numerorum, et monas pnnctnm putatur, qnia sicut punctum corpus non est, sed ex se facitto corpora, ita monas numerus esse non dicitur sed origo

9numerorum. primus ergo numerus in duobus est, qui similis est lineae de puncto sub gemina puncti terminatione productae. hic numerus duo geminatus de se efficit quattuor ad similitudinem mathematici ** corporis, quod sub quattuor punctis longo latoque dis- lOtenditur. quaternarius quoque ipse geminatus octo efficit, qui numerus solidum corpus imitatur, sicut duas lineas diximus duabus superpositas octo angulorum dimensione integram corporis soliditatem creare, et so hoc est quod apud geometras dicitur bis bina bis 11 corpus esse iam solidum. ergo a pari numero accessio

6 <p * tractfi P 7 puctif P' 8 fola P 1 1 fet B apud am. P' 14 fubiecte, B' 17 grgca P' 18 cibof P, cubof B apphcator B 20 tt 21 fet B 21 diutor P' 22 numeruf om. B> 23 gemine P 24 determioauone B 26 quot P' lateque P 29 fuperpofitaf om. B

11 6-16 589

usque ad octo soliditas est corporis, ideo inter prin- cipia huic numero plenitudinem deputauit. nunc oportet ex impari quoque numero quem ad modum idem ef- ficiatur; inspicere. et quia tam paris quam imparisl2

5 numeri monas origo est, ternarius numerus prima linea esse credatur. hic triplicatus nouenarium nume- rum facit, qui et ipse quasi de duabus lineis longum latumque corpus efficit, sicut quaternarius, secundus de paribus, efficit. item nouenarius triplicatus tertiam

10 dimensionem praestat. et ita a parte imparis numeri in uiginti septem, quae sunt ter terna ter, solidum corpus efficitur, sicut in numero pari bis bina bis, qui est octonarius, soliditatem creauit. ergo ad effi-13 ciendum utrobique solidum corpus monas necessaria

15 est, et sex alii numeri id est terni a pari et impari, a pari quidem duo quattuor octo, ab impari autem tria nouem uigiuti septem. Tiraaeus igitur Platonis 14 in fabricanda mundi anima consilium diuinitatis enun- tians ait, illam per hos numeros fuisse contextam,

so qui et a pari et ab impari cubum, id est perfectionem Roliditatis, efficiunt, non quia aliquid significaret illam habere corporeum, sed ut possit uniuersitatem animando penetrare et mundi solidum corpus implere, per numeros soliditatis effecta est. nunc ad ipsa Platonis uerbal5

ts ueniamu8. nam cum de deo animam mundi fabricante loqueretur, ait primam ex omni fermento par- tem tulit: hinc sumpsit duplam partem prio- ris, tertiam uero secundae hemioliam sed primae triplam, et quartam duplam secun-

«odae, quintam tertiae triplam, sextam pri- mae octuplam et septimam uicies septies a prima multiplicatam. post hoc spatia, quae

6 f *nanuf P 9 tnphcatif P' 12 efficiter P' 17 tymeuf B 18 fabrica B 19 contextfi P* 80 cybu P 22 ammado P' 28 penetraret ut uid. V p ntunofof P' 27 hanc B 28 emiolia V fet B 81 uigiefB 82 mul- tiphcata B hoc om. B

&90 COMM. IN BOMH. SOIP. IdBRI U

inter dnploa et triploa numeroi hiabant, in- aertis partibus adimplebat, at binae medie- tatei singnla apatia eolligarent, ex qnibua nincnlia hemiolii et epitnti et epogdoi n«-

16aoebantnr. haae Platonia aerba ita a non ntUIis a exeepta sunt, nt primam paxtem monada credereni; aecundam, quam dixi dnplam prioria, daalem nameram eue confiderent; tertiam ternarium numerum, qui ad dno hemiolina eit, ad annm triplna; et quartam quattuor, qni ad secnndum, id eit ad duo, duplua eat: te qnintam nonenarinm, qni ad tertinm, id est ad tria, triplus eat; aextam antem octonarium, qai primam octiea continet; at uero para eepttma in uiginti et aeptem fuit, quae faciont, nt diximus, aogmantum

17 tertiam imparia nnmeri. alternia enim, ut animad- i» nertere facile eat, proceaiit illa contextio, nt poat monadem, qnae et par et impar eat, primna par nnmerua poueretnr, id est duo; deinde eequeretar primua impar, id eat tria; quarto loco aecundna par, ld est quattuor; quinto loco secnndus impar, id est m nouem; sexto loco tertiua par, id eat octo; septimo loco tertius iinpar, id est uiginti et aeptem, ut quia impar numerus nias babetur et par femina, ex pari et impari, id est ex mare et femina nasceretur, quae erat uniuersa paritura et ad utriusque soliditatem *a usque procederet quasi solidum omne penetratura.

18deinde ex his numeris fuerat componenda, qui soli continent iugabilem conpetentiam, quia omni mundo ipsa erat iugabilem praestatura concordiatii. nam duo ad uuum dupla sunt, de duplo autem 8i& xatitibv syin- m phoniam nasci iam diximns, tria uero ad duo hemiolium namerum facinnt, hinc oritur did advts, quattuor ad

1 hiabant] habebant B 4 epytnti B 9 qaartum B

II qnintuia P 11 12 fextum PB 17 mouadirm !•' 19 par — 21 Urtmf otn. P 22 et om. B' 23 prfemmea P'

88 competentia P 80 nmphoma diapaTon B dwpaibn P ■1 lam <m. B1 33 dia peiite PB

II 16—88 691

tria epitritus nnmerus est, ex hoc conponitur duk TsaadQav; item quattuor ad unum in quadrupli ratione censentur, ex quo symphonia dlg dict natf&v nascitur. ergo mundi anima, quae ad motum hoc, quod uidemus, 19 6 uniuersitatis corpus inpellit, contexta numeris musicam de 8e creantibus concinentiam necesse est, ut sonos musicos de motu, quem proprio inpulsu praestat, efficiat, quorum originem in fabrica suae contextionis inuenit. ait enim Plato, ut supra rettulimus, auctorem 20

io animae deum post numerorum inter se imparium contextionem hemioliis epitritis et epogdois et limmate hiantia interualla supplesse. ideo doctissime Tullius21 in uerbis suis ostendit Platonici dogmatis profundi- tatem. quid? hic, inquam, quis est, qui conplet

i6 aures meas tantus et tam dulcis sonus? hic est, iuquit, ille qui interuallis disiunctus im- paribns sed tamen pro rata parte ratione di- stinctis, inpulsu et motu ipsorum orbium ef- ficitur. uide8, ut interualla commemorat, et haec22

so inter se imparia esse testatur, nec diffitetur rata ratione distincta, quia secundum Timaeum Platonis imparium inter se interualla numerorum ratis ad se numeris, hemioliis scilicet epitritis et epogdois hemitoniisque distincta sunt, quibus omnis canora ratio continetur.

25 hinc enim animaduertitur, quia haec uerba Ciceronis 23 numquam profecto ad intellectum paterent, uisi hemio- liorum epitritorum et epogdoorum ratione praemissa, quibus interualla numerorum distincta sunt, et nisi Platonicis numeris, quibus mundi anima est contexta,

1 compomtur dia teflaron * P dia telTaron (eorr. ex dia tefferon) B 3 cenfetia B Iimphoma B dif dia pafon PB 4 qu§ ad modfi P, t que ad motnm add. p 6 impelht PB numeri^f B 7 lmpnlfu PB 8 fue om. B> 9 ait am. P' rettuhm* P, retuhmuf B 11 hemiohuf B 14 complet P 16 mquid P' 18 impulfu B 20 diffitetnr praeter diff in ras. in P 22 nnmenif eroiohif P' 25 enim om. B 28 numerornm deletum in P, om. B 29 anima mondi (mundi

add. b) B contezta eft B

592 COMIL IN 80MN. BCIP. LIBBIU

patefactia, et ratione praemissa, enr ez numerui muai- 24cam creantibaa anima intexta ait haee enim omnia et causam mondani motus ostendunt, quem solua animae praeatat inpulaua9 et necessitatem musicae conrinentiae. quam motui a ae facto inaerit anima a innatam aibi ab origine.

III Hinc Plato in Be publica aua cum de sphaeraram caelestium uolubilitate tractaret, aingulaa ait Birenaa singulis orbibua ineidere, aignificana aphaerarum moto cantum numinibua exhibeii nam Siren deo canenaia Graeco intellectu ualet theologi quoque nouem Muaaa octo aphaerarum muaicoa cantus et unam maiimam eoncinentiam quae confit ex omnibua ease uolueruni. 2unde Hesiodus in Theogonia sua octauam Musam Vraniam uocat, ouia post septem uagas, quae subieetae u sunt, octaua stellifera sphaera superposita proprio nomine caelum uocatur, et ut ostenderet nonam ease et maxi- mam, quam conficit sonorum concors uniuersitaa9 adiecii

KaXXidnrj tf fl dij X(fOtps(f66tdtri ittlv axatfimv

ex nomine ostendens, ipsam uocis dulcedinem nonam 10 Musam uocari, nam KaXXi6nr\ optimae uocis Graeca interpretatio est: et ut ipsam esse, quae confit ex omnibus, pressius indicaret, adsignauit illi uniuersi- tatis uocabuluni i] dr) XQ0tpB(fs6tdtr} i6xlv axatiiav. 3 nam et Apollinem ideo MovGrjyitrfv uocant quasi ss ducem et principem orbium ceterorum, ut ipse Gicero

4 post praeltat in P sequitur folium 16 ceteris triplo fere

breuius uiginti uirtutum imagines eodem quo uniuersus codex

scriptus est, ut uidetur, saeculo adumbratas continens. fol. 17x

incipit lopulfuf & neceffitate P lmpulfuf B 6 contiae P'

7 et 9 et 12 fperarum B 9 ordibuf P 10 firene P', fyren B

16 fpera B 18 fornorum P, foror B 19 TTP04>€P€TTATH B

19 et 24 nPOHPHCTA . THCTIN B 21 KAAA!On€ B 22 nt

€P super ras. add. p 23 affignauit B 24 TTPO<t>€CTAT N€-

CTINA * | T7AC€G)N P 26 MOYC€OHTHN (0 uid. ex rf

corr.) B

II S4 III 1-8 593

refert dux et princeps et moderator luminum reliquorum, mens mundi et temperatio. Musas4 esse mundi cantum etiam Etrusci sciunt, qui eas Camenas quasi canenas a canendo dixerunt ideo

5 canere caelum etiam theologi conprobantes sonos musicos sacrificiis adhibuerunt, qui apud alios lyra uel cithara, apud non nullos tibiis aliisue musicis instrumentis fieri solebant. in ipsis quoque hymnisS deorum per stropham et antistropham metra canoris

io uersibus adhibebantur, ut per stropham rectus orbis stelliferi motus, per antistropham diuersus uagarum regressus praedicaretur, ex quibus duobus motibus primus in natura hymnus dicandus deo sumpsit ex- ordium. mortuos quoque ad sepulturam prosequi6

15 oportere cum cantu plurimarum gentium uel regionum instituta sanxerunt persuasione hac^ qna post corpus animae ad originem dulcedinis musicae, id est ad caelum redire credantur. nam ideo in hac uita omnis 7 anima musicis sonis capitur, ut non soli, qui sunt

sohabitu cultiores, uerum uniuersae quoque barbarae nationes cantus, quibus uel ad ardorem uirtutis ani- mentur, uel ad mollitiem uoluptatis resoluantur, ex- erceant, quia in corpus defert memoriam musicae, cuius in caelo fuit conscia, et ita delenimentis canticis

s5 occupatur, ut nullum sit tam inmite tam asperum pectus, qnod non oblectamentorum talium teneatur affectu. hinc aestimo et Orphei uel Amphionis fa-8 bulam, quorum alter animalia ratione carentia, alter saxa quoque trahere cantibus ferebantur, sumpsisse

so principium, quia primi forte gentes uel sine rationis cultu barbaras uel saxi instar nullo affectu molles ad

8 etiam et ruftici PB 6 comprobantef P 7 cythara PB 8 ymmf PB 9 et 11 antjftropham B 18 ymnof PB

16 fancxerunt B poft <m. B 19 folnm P 21 ad otn. F ardo*r§ P 22 amolhtiem P 23 qnia amma corpnf B 24 dehmmentif B 26 mmitte P'y lmmite B 27 fabula B 29 quoque faxa B 31 mftar pratier m in ras. in P molef P Machobivs 88

■

694 COMM. IN BOMN. 8CIP. IIBBIU

IwuM uoluptatis canendo traxerunt. ita denique omnii habitua animae cantibus gubematur, ut et ad bellum progreasni et item receptni canator eanta et excitsnte et nmua sedante uirtntem.

dat eomnoB adimitqne *

nec non curas et inmittit et retrabit, iram auggeritj elementiam suadet, corpornm quoque morbis medetur, nam hinc eat, quod aegria remedia praeatantea prae-

lOcinere dicontor. et quid miruni, ai inter hominea musicae tanta dominatio eat, cum anea quoqne, nt st lusciniae, ut cygni, aliaeue id genua cantum ueluti quadam disciplina artis exerceant, non nullae uero uel aues uelterrenae seu aquatiles beluae, inuitante cantu in retia sponte docurrant, et peBtorelis nstula pastum progreaBia quietem imperet gregibus? nec «

llmirnm. inease enim mundanae animae cansss musicas, quibus eat intexta praediximtu, ipaa antem mundi anima uiuentibua omnibua uitam ministrat binc hominum pecudumque genna uitaeque uolantom, et quae marmoreo fert monstra sub aequore poutus. » iure igitur muaica capitur omne, quod niuit, quia cae- lestia anima, qua auimatur uniuersitas, originem

lSsumpait ex muaica. haec dum ad sphaeralem motum mundi corpua inpellit, annum efficit, qui interuallis eat dieiunctua imparibus, sed tamen pro ratats parte ratione diBtinctia, sicut a principio ipsa contexta est. aed haec interualla, quae iu anima

6 Tergr. Aen. IIIT 344 19 Terg. Aen. YI 788

9 liabitnf om. S S fgeffui P' cautu P' 1 lua dflt P' 11 cigni PB 19 tif «'» artif t» Ta». in P 1S uel ante auef om. a ueluae ut uid. P' 14 pbvfliila ad pactu jigrtffum P 16 emm om. B 30 monf[Uafc u< uid. P'

31 capitm om. K 98 1 in fpharala m rat. in P, fperalem B 34 impelht PB 30 et 27 fet B «6 diftmotuT P'

III »-16 695

qnippe incorporea sola aestimantur rationc, non 8 nsu, quaerendum est, utrum et in ipso mundi corpore di- niensio librata seruauerit. et Archimedes quidem sta- 13 diorum numerum deprehendisse se credidit, quibus a

5 terrae superficie luna distaret et a luna Mercurius, a Mercurio Venus, sol a Venere, Mars a sole, a Marte Iuppiter, Saturnu8 a Ioue, sed et a Saturni orbe us- que ad ipsum stelliferum caelum omue spatium se ratione emensum putauit quae tamen Archimedis 14

10 dimensio a Platonicis repudiata est quasi dupla et tripla interualla non sernans, et statuerunt, hoc esse credendum, nt quantum est a terra usque ad lunam, duplum sit a terra usque ad solem, quantumque est a terra usque ad solem, triplum sit a terra usque ad

ift Venerem, quantumque est a terra usque ad Venerem, quater tantum sit a terra usque ad Mercurii stellam, quantumque est ad Mercurium a terra, nouies tantum sit a terra usque ad Martem, et quantum a terra us- que ad Martem est, octies tantum sit a terra usque

20 ad Ioueiu, quantumque est a terra usque ad Iouem, septies et uicies tantum sit a terra usque ad Saturni orbem. hanc Platonicorum persuasionem Porphjrius 15 libris inseruit, quibus Timaei obscuritatibus non nihil lucis infudit, aitque eos credere ad imaginem con-

25 textionis animae haec esse in corpore mundi interualla, quae epitritis hemioliis epogdois hemitoniisque con- plentur et limmate, et ita prouenire concentum, cuius ratio in substantia animae contexta mundano quoque corpori, quod ab anima mouetur, inserta est undel6

1 efhmatnr B 6 corpore mandi B 4 fedeprehendifle B 7 fet a B 9 menfa P 18 fit dnplum B 16 et 17 et 20 quantumcamque B 15 a fra om. P 16 ufque**, deinde at

P' 16 amercnrn P' 17 amercunu P' tau (an in ra$.) P 21 uigief B 22 plani**coru P' porphtnuf PB 24 contextionef P' 26 hemiohf P hemioho hpogdoif B'

emitonnfque P complentnr P 28 rahone P^ 29 animfi. P'

38*

606 OOMlLIN80MH.8CIP.UBBm

« omni ptrta doeta et perfseta eet Cioeronis adsartio^ qui interualMs imparibus sed tamen pro rata parte ratione distinetis caeleetem sonom dieit disiunctum.

mi Nuno loeiis admonet, ut de grauitate et aenrnino • sonorum diuersitetee, quas adsent, reuoluamua. et natura fert, nt extrema ex altera parte gra- uiter, ex altera autem aeute sonent quam ob oaueam eummus ille eaeli etellifer eursus, cuiue oonuersio eat ooneitatior, aente excitato m mouetur sono, grauiseimo antem hio lunaria

Satque infimus. diximna, numquam sonum fieri niai aere pereneso. nt antem eonne ipee aut acutior m& grauior proferatur, ietna efficit, qni dnm ingens et eeler ineadit, aeutum aonnm praestat, ei tardior lao- 1§

8tiornet grauiorem. indieio eet nirga, qnae dnm anrae percutit, si inpulsu eito feriat eonnm acuit, 11 lentiora, m granins frangit aaditnm. in fidibus quoque idem uidemus, qnae m traetn artiore tenduntur, aente sonant,

4 grauius laxiores. ergo et superiores orbes, dum pro s» amplitudine sua impetu grandiore uoluuntur, dumque spiritu ut in origine sua fortiore tenduntur, propter ipsam, ut ait concitatiorem conuersionem acute excitato mouentur sono, grauissimo autem hic lunaris atque infimus, quoniam spiritu, ut in ex- ts tremitate languescente iam uoluitur, et propter an- gustias, quibus paenultimus orbis artatur, impetu leniore

5 conuertitur. nec secus probamus in tibiis, de quarum foraminibus uicinis inflantis ori sonus acutus emittitur, de longinquis autem et termino proximis grauior, item *> acutior per patentiora foramina, grauior per angusta.

1 affertio B 6 acumine* P 6 aflent B 7 natnra <m. Bf 14 effioitar B 16 grauior eft B 17 unpulfu P fent P leniore P, lemor eft B 19 tractatu altaore B

20 la&oref P, laasiores p 81 uoluutur P" 28 concita- tionS P' 24 grauifimo P* 26 anguftaf B 27 aptatur B' 80 £>ximuf P*

IUI 1-9 597

est utriusque causae ratio una, quia spiritus, ubi in- cipit, fortior est, defectior, ubi desinit, et quia maiorem impetum per maius foramen inpellit, contra autem in angustis contingit et eminus positis. ergo orbisG s altissimus et ut in inraensum patens et ut spiritu eo fortiore, quo origini suae uicinior est, incitatus sonorum de se acumen emittit, uox ultimi et pro spatii brevi- tate et pro longinquitate iam frangitur. hinc quoque 7 apertius adprobatur, spiritum quanto ab origine sua

jo deorsum recedit, tanto circa inpulsum fieri leniorem, ut circa terram, quae ultima sphaerarum est, tam con- cretus, tam densns habeatur, ut causa sit terrae in una sede semper haerendi nec in quamlibet partem perraittatur moueri obsessa undique circumfusi spiritus

i5 densitate, in sphaera autem ultimum locum esse, qui medius est, antecedentibus iam probatum est. ergo8 uniuersi mundani corporis sphaerae nouem sunt prima illa stellifera, qtiae proprio nomine caelum dicitur et aitXavijg apud Graecos uocatur, arcens et continens

20 ceteras. haec ab oriente semper uoluitur in occasum, subiectae septem, quas uagas dicimus, ab occidente in orientem feruntur, nona terra sine motu. octo9 sunt igitur, quao mouentur, sed septem soni sunt, qui concinentiam de uolubilitate conficiunt propterea, quia

25 Mercurialis et Venerius orbis pari ambitu comitati solem uiae eius tamquam satellites obsecuntur, et ideo a non nullis astronomiae studentibus eandem uim sortiri existimantur, unde ait illi autem octo cur- 8us, in quibus eadem uis est duorum, septem *

30 efficiunt distinctos interuallis sonos, qui nu-

1 68t scripsi: et (PB) 2 defectto B 8 lmpelht PB 6 eo eo JB* 6 fortior effc B 8 fragitnr P 9 approbatur B quanto — 10 tanto om. P* 10 lmpulfum B 11 Iperanim B 12 m lma fede B 15 fpera B 17 fpere B 19 aplanef PB 22 in m B 24 de lubihtate B' 26 obfeqnuntur pB ido anT nulhf B 27 altronomui^ P eamdem P 28

fortiti P

698 OOMK. IK 80HM. BOIP. LIBKI U

lOmerus rerum omnium fere nodns est septenarium autem numerum rernm omniom nodum esae plene, cum de numerii superius loqneremor, expreasimua, ad inluininatulam, ut aestimo, obscnritatem oerboraxo Ciceronis de musica tractatus succiuctua a nobis, gna, s

lllicuit breuitate, sufficiet. uim netas et hypatas alia- rumque fidinm uocabnla percurrero et tonorum oel limmatum minnta subtilia et quid in sonis pro littera, quid pro syllaba, quid pro integro nomine accipiatur,

13 adeerere ostentantis est, non docentis. nee enim quia » fecit in hoc loco Cicero mnaicae mentionem, occaaione hao eundum est per nnioeraos tractatua, qui poasunt esse de mnsica, qnos, quantum mea fert opinio, tar- minnm habere non aestimo, aed illa sunt persequenda, quibna nerba, qnae explananda receperis, posaint li- n quere, qnia m re natoralrter obscura, qni in exponendo plnra, quam necease est, saperfundit, addit tenebraa,

13 non adtmit densitatem. nnde finem de hae tractatus parte faciemus adiecto nno, qnod scitu dignum putamna, quia cum siut melodiae musicae tria genera, enar- to monium diatonum et chromaticuiu, primum quidem propter- niiniam sui difficultatem ab usu recessit, tertium uero est infame mollitie, unde medium, id est diatonum, mundanae muaicae doctrina Ptatonis ad-

14scribitur. nec hoc inter praetereunda ponemua, quod *» musicam perpetua caeli uolubilitate nasccnteni ideo clare non sentimus auditu, quia maior sonus est, quam ut humanarum aurium recipiatur angustiia. nam si Nili Catadupa ab auribus incolarum amplitudinem fragoria excludunt, quid mirum, si nostrum sonus to excedit auditum, quem niundanae molis inpuhms emittit?

4 illuroinand {cettra euanuemnt) . ia P 9 1'illabB B 10 afTerere j tS ea V lfi eipUcanda B £1 cromatocu PB 34 doctnne B' aTTonbitar B 3& boo anle inter add. B lioc anle quod add. B «8 nt om. P' 29 catadupla B Sl uu- pulluf B

IIII 10-16 V 1—4 699

nec enitu de nihilo eet, quod ait: qui conplet aures 15 meas tantus et tam dulcis sonus, sed uoluit in- tellegi, quod, si eius, qui caelestibus meruit interesse Recretis, conpletae aures sunt soni magnitudine, super- * est, ut ceterorum hominum sensus mundanae con- cinentiae non capiat auditum.

Sed iara tractatum ad sequentia conferamus. uides V habitari in terra raris et angustis locis et in jpsis quasi maculis, ubi habitatur, uastas soli-

lotudines interiectas, eosque, qui incolunt ter- ram, non modo interruptos ita esse, ut nihii inter ipsos ab aliis ad alios manare possit, sed partim oblicos partim transuersos partim etiam aduersos stare uobis, a quibus expectare

tsgloriam certe nullam potestis. cernis autem2

eandem terram quasi quibusdam redimitam et

circumdatam cingulis, e quibus duos maxiine

•inter se diuersos et caeli uerticibus ipsis ex

utraque parte subnixos obriguisse pruina uides,

tomedium autem illum et maximum solis ardore torreri. duo sunt habitabiles, quorum australis3 ille, in quoqui insistunt aduersa uobis urgent uestigia nihil ad nestrum genus, hic autem al- ter subiectus aquiloni, quem incolitis, cerne

ssquam tenui uos parte contingat. omnis enim terra, quae colitur a uobis, angusta uerticibus, lateribus latior, parua quaedam est insula circumfusa illo mari, quod Atlanticum, quod magnum, quod Oceanum appellatis in terris,

•o qui tamen tanto nomine quam sit paruus, uides. postquam caelum, quo omnia continentur, et4

1 complet P 2 et 7 fet B 2 mtelligi B 7 con- feqaentia B 8 pro et m lpfif — 29 m temf est ufque in B 10 mcolant P 12 manere P 18 obliquoa p 16 redi- mitta P' 17 circuhf P 22 urguent p 28 nottrum gennf P 28 ad lanticu P 29 qu§ oceanum P 81 caelum om. B

600 COMIL IK 80MH. BCIP. LIBBI n

euhiectarum sphaerarum ordinem motumqae ac de mota sonum caelestis maaieae modoa et numeros ex- plicantem et aerem aabditom lanae Tollianoa aermo per neeeaaaria et praeaenti operi apta doetoa ad terram uaqoe descripsit, ipaioa lam terrae deecriptio- a 5nem uerhorem parcoa, rerum feeondoa absoluit et enim maeolaa habitationum ae de ipaia habitatoribua alioa interraptoa adueraoaqae» oblieoa etiam et trans- uersos alioa nominando terrenae aphaerae globoaitatem

6 tantum non coloribua puurit illud quoque non sine la . perfectione doctrinae eat, qaod eam aKis noe non

patitur errare, qui terram semel eingi Oceano credi- deruni nam ai dixisset omnia terra parua quae- dam eat inaula circumfusa illo mari, unum Oceani ambitum dediaset intellegi, sed adiciendo quae i* colitur a uobia, ueram eius diuiaionem. de qua paulo poat disaeremua! noaae cupientibua intellegendam

7 reliquii de quinque autem cingulis ne, quaeso, aeatimea duorum Bopianae facundiae parentum Haronia et Tullii diasentire doctrinam, cum hic ipsis cingulis » terram redimitam dicat, ille isdem, quas Graeco nomine zonas uocat, adserat caelum teneri, utrum- que enim incorruptam ueramque nec alteri contrariam retulisse rationem, procedente disputatione constabit.

8 sed ut omnia, quae hoc loco ezplananda recepimus, ts liquere possint, habendus est primum sermo de ciu- gulis, quia situ eorum ante oculos locato cetera erunt intellectui proniora. prius autem qualiter terram coronent, deinde quem ad moduin caelum teneant, ex-

9 plicandum est. terra nona et ultima sphaera est. so hanc diuidit horizon, id est finalis circulus, de quo

1 fperarum B 8 obhquof pB 9 fperg B 10 pincxit B 12 patimur B 16 lntelhgi B fet B 19 fecundie P 21 hifdem PB 22 twst aflerat {ita PB) add. uocat P'

24 retuhflet B 26 /et B 28 mtellectui eront (erunt

om. B') B 29 conorent P, oororent p 80 fpera B 81 onson PB

V 6-14 601

ante rettulimus, ergo medietas, cuius partem nos in- colimus, sub eo caelo est, quod fuerit super terrarn, et reliqua medietas sub illo, quod dum uoluitur, ad ea loco, quae ad nos uidentur inferiora, descendit, in

s medio enim locata ex omni sua parte caelum suspicit. huius igitur ad caelum breuitas, cui punctum est, adlO nos uero inmensa globositas, distinguitur locis inter se uicissim pressis nimietate uel frigoris uel caloris geminam nacta inter diuersa temperiem. nam etll

10 septemtrionalis et australis extremitas perpetua obri- guerunt pruina, et hi uelut duo sunt cinguli, quibus terra redimitur, sed ambitu breues quasi extrema cingentes. horum * uterque habitationis inpatiens est, quia torpor ilie glacialis nec animali nec frugi uitam

15 ministrat, illo enim aere corpus alitur, quo herba nutritur. medius' cingulus et ideo maximus aeterno 12 adflatu continui caloris ustus spatiura, quod et lato et ambitu prolixius occupauit, nimietate feruoris facit inhabitabile uicturis. inter extremos uero et

to inedinm duo maiores ultimis, medio minores, ex utrius- que uicinitatis intemperie temperantur, in hisque tantum uitales auras natura dedit incolis carpere. et 13 quia animo facilius inlabitur concepta ratio descrip* tione quam sermone, esto orbis terrae, cui adscripta

J* sunt ABCD, et circa A adscribantur N et L, circa B autem M et K et circa C 0 et I, et circa D E et F, et ducantur rectae lineae a signis ad signa quae diciuius, id est a G in I, ab M in N, a K in L, ab E in F. spatia igitur duo aduersa sibi, id est unum 14

•o a C usque ad lineam quae in I ducta est, alterum a D usque ad lineam quae in F ducta est, intellegantur

1 retuhmuf B 4 quae a nobif non uidentar B 6 omni parte fai B fufcipit Pt t fufpicit add. i*» 6 puctum P' 7 lmmenfa B 11 hi <m. V 12 redimittur P fet B

18 lmpatienf pi? 17 afflatu B 28 lllabitur B ratio ez defcnptione B 24 quam fermone defcnptione P affcnpta B 29 w anU F om. B nnnm om. B 81 ducta dncta B

■

602 COMM. IN BOHH. BOIP. LIBRI H

pruina obriguiau perpetae — eat niim aaperior eeptentrionalia, inferior aaatralia extremitu — raediam uero eb N uaque in L eona nt torrida; reatat, ut eingnltu ab I uaqae td N de enbiecto eelore et exrpe- riore frigore temperetar, raraai, nt tona, qau est • inter L et F, eccipiet de nperieeto emlore et labdito

ISrigore temperiem. nec exeogUatu » nobia lineaa, qnai duximai, uetimetar, eim iant enim, de quibas aupra rettulimua, septentrionalii et aaatralii et tropici duo, nam lequinoetialem hoc loco, quo de terra. m loqnimnr, non oportst adaeribi, qui oportoniore loco

16rursus addetur. licet igitar rint bae doae mortali- bna aegrii mnnere eoneeuae dinum, qoaa dixi- mni temperataa, non tamen ambae unae hominibns noatri generii indnltu sunt, ud aola luperior, qoae u eat ab I usqne ad N incolitor ab omni, quale Bcire poainmu, hominnm genere, Bomani Graeeioe rint uel

17 barbari cniuaque nationia, illa nero ab L naque ad F aola ratione intellegitnr, quod propter aimileto temperiem aimiliter incolatur, aed a qoibua neque at ticmt utuquam oobia nec licebit agnoscere, interiecta enim torrida utrique bominum generi commercium ad

18 ae denegat commeuudi. deuique de quattuor habita- tionia nostrae cardinibus oriena occidena et sep- tentrio suia uocabulis nuncupantur, quia ab ipsis u exordiis suis eciuntur a nobis, ns.ni etsi septentrio- nalis extremitas inhabitabilis est, non multo tamen

19eat a nobis remola. quarto uero nostrae habitatimiis cardini -causa haec alterum nonien dedit, ut meridies non anatralis uocaretur, quia et ille est proprie « australia, qui de altera extremitate procedens ad-

8 N om. P' 6 rurluf * . ttt P 8 dmaiuf B 9 retuli- nmf fuptStriOiiif B 10 duo tropici B 11 loqmtur B

aicnbi B 18 cgerif V drauir. ocefTg B 16 et 80

fot B 16 uiperioru P 18 L ittral B" 19 wtelUjjitur H 81 cognofcere P «6 ab fif exordnf B 86 fuif m. B

87 mhabiUbitabihf B

V 16— «4 603

uersus septentrionali est, et hunc meridiem iure uocitari facit locus, de quo incipit nobis, nam quia sentiri incipit a medio terrae, in qua est usus diei, ideo tamquam quidam medidies una mutata littera

5 meridies nuncupatus est. sciendum est autem, quod20 uentus, qui per hunc ad nos cardinem peruenit, id est austef, ita in origine sua gelidus est, ut apud nos commendabilis est blando rigore septentrio, sed quia per flammam torridae zonae ad nos commeat, admixtus

io igni calescit et qui incipit frigidus, calidus peruenit. neque enim uel ratio uel natura pateretur, ut ex21 duobus aequo pressis rigore cardinibus dissimili tactu flatus emitterentur. nec dubium est, nostrum quoque septentrionem ad illos, qui australi adiacent propter

15 eandem rationem calidum peruenire, et austrum cor- poribus eorum genuino aurae suae rigore blandiri. eadem ratio nos non permittit ambigere, quin per22 illam quoque superficiem terrae, quae ad nos habetur inferior integer zonarum ambitus, quae hic temperatae

«o 6unt, eodem ductu temperatus babeatur, atque ideo illic quoque eaedem duae zonae a se distantes similiter incolantur. aut dicat, quisquis huic fidei obuiare23 mauult, quid sit quod ab hac eum definitione de- terreat. nam si nobis uiuendi facultas est in hac

ss terrarum parte, quam cblimus, quia calcantes humum caelum suspicimus super uerticem, quia sol nobis et oritur et occidit, quia circumfuso fruimur aere, cuius spiramus haustu, cur non et illic aliquos uiuere cre- damus, ubi eadem semper in promptu sunt? nam qui24

so ibi dicuntur morari, eandem credendi sunt spirare auram, quia eadem est in eiusdem zonalis ambitus continuatione temperies, idem sol illis et obire dicetur

1 feptentnonalif P' 4 htfcera mutata B 5 auT $upra ras. add. p 6 quifq. B mault B' cardme P 7 ut iupra ras. add. p 8 fefc B 9 flam& P' 10 calenf B 12 tractn B 15 et auftnim euanuit in B 21 afle P' 22 qnif- que P, t is add. p 23 huc P' difinifcione P' 28 qnur P

604 COMM. IN 80MN. 80IP. UBBI U

nostro ortu et orietur, cum nobis occidet, calcabunt aeque ut nos humum, et super uerticem temper cae-

251um uidebunt nec metus erit» ne de terra in caelum decidant, eum nibil umquam possit ruere sursum. ai enim nobis, quod adeerere genus ioei eet, ineum » habetur, ubi eet terra, et euium ubi caelum, illia quoque susum erit quod de inferiore suspicient nec

86 aliquando m superna casurisunt. adfirmauerhn quoque et apud illos minus rerum peritos boc aestimare de nobis nec eredere posse nos in quo sumus loeo de- te gere, sed opinari, siquie eub pedibus eorum temptaret stare, casurum. numquam tamen apud nos quisquam timmt ne caderet in caelum, ergo nec apud illos quis- quam in euperiora casurus est, sicut omnia nutu uoa pondera m terram ferri superius relata docuerunt. it

27postremo quis ambigat, iu sphaera terrae ea, quae inferiora dicuntur, superioribus suis esse contraria, ut eet oriens occidenti? nam in utraque parte par dia- metros habetur, cum ergo et orientem et occidentem similiter constet habitari, quid est quod fidem huius te

28quoque diuersae sibi habitationis excludat? haec omnia non otiosus lector in tam paucis uerbis Cice- ronis iuueniet. nam cum dicit terram cingulis suis redimitam atque circumdatam, ostendit per omne terrae corpus eandem teiuperatorum cingulorum as continuatam esse temperiem, et cum ait in terra maculas habitationum uideri, non eas dicit, quae in parte nostrae habitationis non nullis desertis locis

29 interpositis incoluntur. non enim adiceret in ipsis maculis uastas solitudines interiectas, si ipsas so solitudines diceret, inter quas certae partes macularum

4 decidunt B' 5 afferere B jufum (i a see. manu

longius deducta) P, uifii B 6 fre P\ cUinde et furfii B 7 fufpicmnt B 8 affirmauenm B 11 fet opinan B 16 fpera B 17 mfenore P' 18 eft om. P 21 excludatur B 24 redemitam B 26 terrae om. B' 30 folhtudmef P'

81 macularum partef B

V 26—83 605

instar haberentur, sed quia maculas dicit has quattuor, quas in duobus terrae hemisphaeriis binas esse ratio monstrauit, bene adiecit interiectas solitudines. nam sicut pars, quae habitatur, a nobis multa soli-30

6 tudinum interiectione distinguitur, credendum est in illis quoque tribus aliis habitationibus similes esse inter deserta et culta distinctiones. sed et quattuor31 habitationum incolas et relatione situs et ipsa quoque * standi qualitate depinxit primum enim ait, alios

10 praeter nos ita incolere terram, ut a se interrupti nullam commeandi ad se habeant facultatem, et uerba ipsa declarant» non eum de uno hominum genere loqui in hac superficie a nobis solius torridae interiectione diuiso. sic enim magis diceret: ita interruptos

16 ut nihil ab illis ad uos manare possit, sed dicendo ita interruptos, ut nihil inter ipsos ab aliis ad alios manaro possit, qualiter inter se illa hominum genera sint diuisa, significat. quod autem 32 uere ad nostram partem referretur, adiecit dicendo

so de illis, qui et a nobis et a se in uicem diuisi sunt partim obliquos partim transuersos partim etiam aduersos stare nobis, interruptio ergo non unius generis a nobis sed omnium generum a se di- uisorum refertur, quae ita di&tinguenda est. hi, quos33

26 separat a nobis perusta, quos Graeci ivtotxovg uocant, similiter ab illis, qui inferiorem zonae suae incolunt partem, interiecta australi gelida separantur; rursus illos ab antoecis suis, id est per nostri cinguli inferiora uiuentibus, interiectio ardentis sequestrat, et illi a

1 lnftra ut uid. P' fet B 2 hemifperuf B 7 et occulta B 8 mcolaf habitationom B 11 nullft habeant ad fe facultate meandi & nerba P 18 genere honunum B 14 diuifio B lta om. P 15 manere B fet B 17 ad lllof corr. ex ad ahof P 19 pratem refreretur P0 refer- tur B 24 hif P' 25 fepat B antoecof P, anteocof B 27 fepanf B 28 lllo ab | antoicif B ld eft am. B cinguh uoftn B circuh P

606 COMM. IN 80MN. SOIP. LIBBI U

nobia eeptentrionalis extremitatis rigore remoaentor.

34 et quia non eet una omniam adfinis continuatio sed interiectae aant aolitadinee ex calore uel frigore mutuum negantibaa eommeatam, haa terrae partee, qoae a qoattaor haminam generibua incoluntur, ma- a

86eulas habitationum uoeaait quem ad modom antem eeteri omnee uestigia aaa figere ad nostra credantar,

• ipee diatinxit, et aoatralee qoidem aperte pronuntiaoit aduersoa atare nobia dicendo quorum aaatralia ille, in qao qai inaiitant aduersa uobis urgentio ueatigia, et ideo adnerai nobia sunt, quia in parte

Mephaerae, qoae contra noa eet, mbrantor. restat in- quirere, qaoe tranaaeraoa et quos obliquoa nobia atare memoraneritt sed nec de lpeie poteat esse du- fcitatio, qain transuersos nobis stare dixerit inferi- 1» orem aonae noetrae partem tenentes, obliquoi uero eoe, qoi auatralia cinguli deuexa sortiti sunt

YI Superect» at de terrae ipsius spatiia, quanta habi- tationi oceeerint» qoanta sint inculta referamus, id eat quae ait singulorum dimenaio cingulorum, quod ut ao facile dinoscas, redeundum tibi est ad orbis terrae deacriptioucin, quani paulo ante subiecimus, ut per adacriptarum litterarum notas ratio dimensionum

jftucidius explicetur. omnis terrae orbis, id est cir- culua, qui uniuersum ambitum claudit, cui adscripta ss auut ABCD, ab his, qui eum ratione dimensi sunt,

$iu eexagiuta diuisus est partes. habet autem totus ipae aiubitus stadiorum ducenta quinquaginta duo uiitia, ergo aingulae sexagesimae extenduntur stadiis quateruia milibus ducenis, et sine dubio medietas eius, so quae ^tiD per orientem, id est per A usque ad C,

* aftaif B 6 generakbuf P' 7 cetenf & ad noftra ** Jt 10 urguant B 12 fpcre. B 18 quof poat et om. B' U fct B 16 quuu «I aid P 17 forti funt B 19 ceflerit # M aftaptarum B 26 cladit P' afcnpta B 80 du-

|\ «hiwatewf B

V 84-86 VI 1—7 607

habet triginta sexagesimas et stadiorum milia centum uiginti sex, quarta uero pars^ quae est ab A nsque ad C, incipiens a medio perustae, habet sexagesimas quindecim et stadiorum milia sexaginta et tria. huius

6 quartae partis mensura relata constabit totius ambitus plena dimensio. ab A igitur usque ad N, quod est4 medietas perustae, habet sexagesimas quattuor, quae faciunt stadiorum milia sedecim cum octingentorum adiectione, ergo omnis perusta sexagesimarum octo

10 est> et tenet stadiorum milia triginta tria et sexcenta insuper. latitudo autem cinguli nostri qui temperatus5 est, id est ab N usque ad I, habet sexagesimas quin- que, quae faciunt stadiorum milia uiginti unum,* et spatium frigidae ab 1 usque ad C habet sexagesimas

16 sex, quae tenent stadiorum niginti quinque milia ducenta. ex hac quarta parte orbis terrarum, cnius6 mensuram euidenter expressimus, alterius quartae partis magnitudinem ab A usque ad D pari dimen- sionum distinctione cognosces. cum ergo quantum

so teneat sphaerae superficies, quae ad nos est, rn omni sua medietate cognoueris, de mensura quoque inferio- ris medietatis, id est a D per B usque ad C, similiter instrueris. modo enim quia orbem terrae in plano7 pinximus, in plano nutem medium exprimere non

J5 possunms, sphaeralem tumorem, mutuati sumus alti- tudinis intellectum a circulo, qui magis horizon quam meridianus uidetur. ceterum uolo hoc mente per- cipias, ita nos hanc protulisse mensuram, tamqnam a D per A usque ad C pars terrae superior sit, cuius

90 partem nos incolimus, et a D per B usque ad 0 pars terrae habeatur inferior.

2 uigmta K praf P' eft om. P 8 pott habet add. ut B 8 facinnt om. B' melia B' 10 fefcenta P 18 trt- gmta B' 18 hao igitur B 18 menfionu P 20 fper§ B 22 ld eft otn. B ad om. B> 25 fperalem B 26 onzon 1>B 27 uidetur] habetur B hac B 29 fupenor — 81 terrae om. P

I

COMM. IN 80KH. BCIP. LIBRI II

Tll Hoc qaoque trtctata propriuiu sartito finein nano iUud, qaod probandam promisiiuus, adseramus, hoi cingalM et bene Maronen caelo et bene terrae ■drigMlie Ciceronem, et atromque uou discrep&ntia

2sed consona eademqne dixiasv natura enim caeli * banc in diaeriii terrae partibm temperiem nimietatem- qne diitinxit, et qnalitas uel frigoria uel caloris, quae coilibet aetheris parti semel inhaesit, eadem inficit

Spartem terrae, qnim despicit ambiendo. et qnia naa diueraitateB, qoae oertia finibua terminantar cingalos m in caelo uocaneront, necesw eit, totidem cinguloa etiam hio intellegi, licnt in brenissimo specnlo cum facies monatratur iugena, tenent in ingoato membra uel liniamenta ordinem, quem ana in oero digeasarat amplitndo. sed »bic quoqne adaerendi, quod dicitur, 1»

4minuemaa laborem ocnlia subiciendo pictaram. esto enim oaeli sphaera ABCD, et intra se claadat aphme- ram terrae, cui adscripta snnt 8XTV, et ducatur in caeli apbaera cirouloa septentrionalis ab I usqne in 0, tropicoa aeatiaoa a G in P, et aequinoctialis iBa in A, et tropicus hiemalis ab F in Q, et australis ab £ in R, sed et zodiacus ducatur ab F in P, rursus in sphaera terrae ducantur idom timites cinguloruni,

6 quoa aupra deacripsimus in N in M in L in K. bis ■ depictis sine difficultate constabit singulas terrae u partes a singulis caeli partibus auper uerticem suum positiB qualitatem circa nimietatem uel temperiem mutuari. nam quod est susum a D uaque aii R, hoc despicit terram ab S uaque ad K: et quod est in caelo ab R nsqae ad Q, hoc inficit terram a E usque m

2 aflorainni' B 4 ciceronem affignaffe B b fct II

7 Ulxtinxit P' 12 breuifimo P 13 Wgenf monftratur B

menbra V 14 ln uero digefforttt fua B digeffer&ai P

16 fet B afferendi B 17 d 19 fpera B 17 fuer& B 18 afcnpta B ■untl ~t P 22 B in rai. in P fet B 23 fpera B H in N om. B 28 mutari B 29 terre P ufq. II 80 terre P

VII l-io 609

ad L: et quod in caelo est a Q usque in P, tale facit in terra ab L usque ad M: qualeque est desuper a P usque ad 0, tale in terra ab M usque ad N: et quale illic ab 0 usque ad C, tale hic est ab N usque

6 ad T. sunt autem in aethere extremitates ambae, id 6 cst a D usque ad R, et a 0 usque ad 0 aeterno rigore densetae, ideo in terra idem est ab S usque ad K et a T usque ad N. rursus in caelo a Q us- que ad P nimio calore feruet, ideo in terra quoque

10 ab L usque ad M idem feruor est. item sunt in caelo temperies ab 0 usque ad P et a Q in R, ideo hic quoque sunt temperatae ab N in M et ab L in K, aequinoctialis enim circulus, qui ab A usque ad B ductus est, mediam secat perustam. et ipsum autem7

16 scisse Ciceronem, quod terreni cinguli caelesidbus in- ficiantur ex uerbis eius ostenditur. ait enim: e qui- bus duos maxime inter se diuersos et caeli uerticibus ipsis ex utraque parte subnixos obriguisBe pruina uides. ecce testatur finale frigus

to esse de caelo. idem quoque de feruore medio dicit 8 medium autem illum et maximura solis ardore torreri. cum ergo manifeste et rigorem de caeli iierticibus et feruorum de sole in terrae cingulos uenire signauerit, ostendit prius in caelo hos eosdem

>5 cingulos constitisse. nunc quoniam constitit easdem 9 in caelo et in terra zonas esse uel cingulos — haec enim unius rei duo sunt nomina — iam dicendum est, quae causa in aethere hanc diuersitatem quali- tatis efficiat perusta duobus tropicis clauditar, idlO

80 est a G in P aestiuo et ab F in Q hiemali. ab F autem in P zodiacum describendo perduximus, ergo signum P tropicus ille Cancer habeatur et signum F Capricornus. constat autem, solem neque sursum

leftin caelo eft B ufque P B fecit B 12 09

<m. B' 16 uebif P* 17 duo B 18 fubnifxof ut uid. P\ 29 tropo|cif B

Maobobxti 89

610 OOWL m 80MH. 8CIP. LIBBI Q

ultra Oancrum neque ultra Oapriooranm deormm meare, aed eom ad tropieomm confinia peraenerit,

llmox reuerti, nnde tt «olititU aooantnr. et qui» Mttinni tropicus temperatae nostrae terminns eat, ideo enm eol ad ipenm finem nenerit, fecit nobia • aeitiuos ctiores de nioino nrene eeneu nuiore eabiecta. illo deniqne tempore anstrali generi renerti hiemem non poteat ambigi, qnia tmic ab illia tol omni uiae ■oae ipatio recedit. rnrsna enm ad F signum, id ett ad Capricomnm, nsnerit, facit nobia biemem re- ie

IScetsn eno et illia nicinitate redncit aestatem. hio notandnm est, de tribni tantnm cardinibua in qnatn- onmque aedem ingredi solem, de quarto numquam. nam et ab ortn et ab occaan fenestra aolem recipit, qnippe quem orientem obenntemque prospectet, re- is apit et a meridie, qnia omne iter solis in nostro meridie eat, nt instruit nisnm antelata descriptio, nnmquam aero solem fenestra septentrionia admittit qnia nnmqnam a P aigno ad 0 sol accedit, sed a P •emper retrocedendo numquam fines poli septentrio- si nalis adtingit, et ideo nnmquam per hunc cardinem

13radiua solis infu&ditur. eiusdein rci probationeiu umbra quoque cuiualibet corporia uufficiet adstruere. nam et in occaaum cadit oriente sole et in ortuui, cum sit occiduus, medio autem die, quia sol meridiem u tenet, in eeptentrionem unibra depellitur, in austrum uero circa nostram habitationem inpossibile est um- bram cuiuslibet corporis cadere, quia semper in ad- uersam soli partem umbra iactatur, aduersus autein austro apud nos sol ease non poterit, cum numquam so

14 fines septentrionales attingat. sane quoniam pars illa

8 fet B 6 an aeftu icribmdwnf 11 uicitate P

18 carmuubuf S 14 folam P' 16 g, COTT, M que B

17 ut om. P' 18 feneftram S 19 q& nii nuqoa B figno uf ad B Bl attiDgit B mifquam B' 28 Aificiet P'

aftruere B 86 nt B, deindt ocadenf B' 87 impofibile B «1 ptaf P

VII ll-i» 611

perustae, quae temperatae uicina est, admittit habi- tantes illic, id est trans tropicum, quaecumque habi- tantur spatia umbram mittunt in austrum eo tempore, quo sol Cancrum tenet. tunc enim fit eis sol septen-

5 trionalis, cura tropicum tenet, quod ab illis ad septen- trionem recedit. ciuitas autem Syene, quae prouinciae 15 Thebaidos post superiorum montium deserta principium est> sub ipso aestiuo tropico constituta est> et eo die, quo sol certam partem ingreditur Cancri, hora diei

10 sexta, quoniam sol tunc super ipsum inuenitur uer- ticem ciuitatis, nulla illic potest in terram de quo- libet corpore umbra iactari, sed nec stilus hemisphaerii monstrantis horas, quem yvf&iimva uocant, tunc de se potest umbram creare. et hoc est, quod Lucanus 16

15 dicere uoluit, nec tamen plene ut habetur absoluit. dicendo enim

atque umbras numquam flectente Syene

rem quidem attigit sed turbauit uerum. non enim numquam flectit sed uno tempore, quod cum sua

«o ratione rettulimus. his relatis constat, solem num- 17 quam egredi fines perustae, quia de tropico in tro- picum zodiacus obliquatus est manifesta est igitur causa, cur haec zona flammis sit semper obnoxia, quippe quam sol totius aetheriae fiammae et fons et

S5 administrator numquam relinquat, ergo ambae partes 18 ultimae, id est septentrionalis et australis, ad quas numquam calor solis accedit, necessario perpetua premuntur pruina, duas uero, ut diximus, temperat hinc atque illinc uicinia caloris et frigoris. deniquel9

17 Pbars. II 578

2 id estlide (h. e. idem) B 4 ei P 6 ften§ B 8 eft anU et om. B 12 corponf B fet B hemifpeni B

18 gnomona PB 17 flectentef P 19 fet B 20 retnh- mnf B 22 manifeftnm B' 23 flammifit P 25 rebnqnet ut uid. P' 27 folif calor acce*dit P 29 llhc uicina P'

89»

619 COMH. IH SOMN. BOIP. LIBBI H

in hae ipea uu, quam ineolimus, quse tota dicitar temperata, partes tamen, que perusto cingalo nicinee sunt, eeteris calidiorea eunt, ut eet Aethiopia Arabi» Aegyptue et Libya, in quibne calor ita circnmfaei teru eorpae extenusL at eat nnmqaun eat rero eogn- ■ tar intnubee. et ideo nnllui paene epud illoe asne

SOeet imbrinm. rarene qaee ed frigidae finee pressiaa eccedant, nt eet pelus Mseotis, at regiouea, anns prseterfluunt Tenaie et Hieter, omnieqne eaper Scy- thiam locs, qaoram incolee aetaetee Hyperboroos » uocsuit, qaeei originem borrae introream recedendo transissent, sdeo setems psene premnatar pruina, at non facile eiplicetur, quenta sit illic frigidae nimie-

81 tatie iniuria. loca uero, qoae in medio temperaia ■unt, qnonism ab ntraque nimietate longnm receduiit, u uersm tenent salutaremque tamperiem.

VIII Locue noe sdmonet, ut — qnoniam dizimns rom, . quae a nnllo poBeit refelli, ntrumqne tropicum oircnm sodiaco terminoa meere, nee nmqnam eolem alter- ntrnm tropicum eicedere posse uef eureum uel deor- *> sum meando, tranB zodiacum uero circum, id est trans ustam, quae tropicis clauditur, ex utraque parte iu- cipere temperatas — qnaersmus, quid sit quod ait Vergiliue, quem uullius nmquam disciplinae error inuoluit »

duae mortalibuB aegria munere concessae diuum et uia aecta per atnbns oblicus qua se eignornm uerteret ordo. 2 nidetnr enim dicere his uersibus, zodiacum per tem- perataa ductum et aolis cursum per ipsss fieri, quod »

•26 Qeorg. I 237

B cahdionf P' t lybia (corr. ts lyuia) P, hbia B

7 ymbnum P fmo B 8 meotidif B 0 yllor P, llter B fitiam P, fothia B 10 tupboreof P 11 ongenem B

12 tranTiTent aeo P' 18 fngida P 1G longoin P 19 ne P' 22 traque P" 27 uita B" 28 obhquuf B 29 bu* ut> (n. e. uerbtf) B 80 Iblif curfnl P

VII 20-21 VIU 1—6 613

nec opinari fas est, quia neutrum tropicum cursus soli8 excedit. num igitur illud adtendit, quod dixi- mus, et intra tropicum in ea perustae parte, quae uiciua est temperatae, habitatores esse? nam Syene3

r sub ipso tropico est, Meroe autem tribus milibus octingentis stadiis in perustam a Syene introrsum recedit, et ab illa usque ad terram cinnamomi fera- cem sunt stadia octingenta, et per haec omnia spatia perustae licet rari tamen uita fruuntur habitantes,

10 ultra uero iam inaccessum est propter nimium solis ardorem. cum ergo tantum spatii ex perusta uitam4 ministret, et sine dubio circa uiciniam alterius tempe- ratae, id est antoecorum tantumdem spatii habere perustae fines pari mansuetudine non negetur — paria

16 enim in utraque parte sunt omnia — ideo credendum est per poeticam tubam, quae omnia semper in maius extollit, dixisse uiam solis sectam per temperatas, quoniam ex utraque parte fines perustae in eo sunt similes teniperatis, quod se patiuntur habitari? an 5

10 forte poetica licentia particulam pro simili paene particula posuit et pro sub ambas dicere maluit per ambas? nam re uera ductus zodiaci sub ambas temperatas ultro citroque peruenit, non tamen per ambas, scimus autem et Homerum ipsum et in omni-

s6 bus imitatorem eius Maronem saepe tales mutasse particulas. an, quod mihi uero propius uidetur, per6 ambas pro inter ambas uoluit intellegi? zodiacus enim inter ambas temperatas uoluitur, non per ambas, familiariter autem per pro inter ponere solet sicut

90 alibi quoque

circum perque duas in morem fluminis Arctos. 81 Georg. I 245

2 attendit B 7 cynnamomi P, cynamomi B 8 fbadi-

orum octoginta B 12 mcin& P 18 anteoco2J. B 22 zoa|

diaci B 26 ^ppi+uf P 27 mtelligi soajdiacuf B 29 aut5 p in ras. in P

614

7neque «nim Anguis sidereus Arctoa secat, aed duin et ampiectitur et interuenit, oirenm eas et inter eaa uoluitur, non per eas. ergo poteat constare nobia iutellectus, si per imbu pro intar ambas more

8ipsius poetae dictum ezistunemus. nobis sliud svd s m aefensionem ultra haec, quae dizimas, non occarrit. neram qnoniam in modio posuimuB, quos fines nam- qasm ui solis excedst, nunifestum est autem omni- bus, qnid Maro dizerit, quem eonatat erroris ignarnm, erit ingentt aingulornm inaenire, qaid possit smpliua m

. pro absolueuda hac quaeatione conferri. VIIII His qnoqne, nt arbitror, non otioaa inspectione traotatia nnnc de Ooeano, qnod promisimuB, adstrasv- mus, non ono sed gemino eias ambita terrae corpus omne airctunflai, cuias nerus et primns meatas est, u qni ab indocto bominum genera nescitnr. is enim, qnem aolnm Oceannm plarea opinantnr, de auubns ab illo originali refnais aecnndnm ez neoeasitate ambitum

Sfecit oeternm prior eiue corona per tonam terrae calidam meat, superiora terrarum et inferiora cingens, m flexum circi aequinoctialiB imitata. ab oriente uero duos bidus refundit, nnum ad extremitatem Bepteu- trionis, ad australis alterum, rursusque ab occidente duo pariter enascuutnr sinus, qui usque ad ambas, quas supra diximus, extremitates refusi occurrunt ab ts

3 oriente detnissis. et dum ui summs et irapetu in- maniore miscentur, in uicemque se feriunt, ez ipsa aquarum collisitme nsscitur illa famosa Oceani ac- cessio psriter et recessio, et ubicumque in nostro mari contingit idem uel in anguatis fretis uel in plauis forte 10 littoribus, ez ipsis Ocesni sinibus, qnos Oceanum

1 fnt B 6 gfhrnemuf B 8 eicedit B eft om. B

10 inueni*re P 11 confiten PB 13 aftruamuf B 14 ftit B aubitu eiuf B 16 bif P 17 oeeanfi om. B"

HO fnpepiura P' 86 unmaaiore B SS oceani in extocmo vertie. <m, B Sl htonbuf B fimbuf PB

VIU 7-8 VIIU 1-8 616

nunc uocamus, eueniunt, quia nostrum mare ez illis influit. ceterum uerior, ut ita dicam, eius alueus tenet4 zonam perustam, et tam ipse, qui aequinoctialem quam sinus ex eo nati, qui horizontem circulum

6 ambitu suae flexionis imitantur, omnem terram quadri- fidam diuidunt et singulas, ut supra dixinius, habita- tiones insulas faciunt nam inter nos et australes5 homines means ille per calidam totamque cingens et rursus utriusque regionis extrema sinibus suis ambiens

10 binas in superiore atque inferiore terrae superficie insulas facit unde Tullius hoc intellegi uolens non6 dixit omnis terra parua quaedam est insula, sed omnis terra, quae colitur a uobis, parua quaedam est insula, quia et singulae de quattuor

16 habitationibus paruae quaedam efficiuntur insulae Oceano bis eas, ut diximus, ambiente. omnia haec7 aute oculos locare potest descriptio substituta, ex qua et nostri maris originem, quae totius una est, et rubri atque Indici ortum uidebis, Caspiumque mare unde

so oriatur, inuenies, licet non ignorem, esse non nullos, qui ei de Oceano ingressum negent. nec dubium est, in illam quoque australis generis temperatam mare de Oceano similiter influere, sed describi hoc nostra attestatione non debuit, cuius situs nobis incognitus

ts perseuerat. quod autem nostram habitabilem dixit 8 angustam uerticibus, lateribus latiorem, in eadem descriptione poterimus aduertere. nam quanto longior est tropicus circulus septentrionali circo, tanto zona uerticibus quam lateribus angustior est, quia

to summitas eius in artum extremi cinguli breuitate contrahitur, deductio autem laterum cum longitudine tropici ab utraque parte distenditur. denique ueteres

4 onzonte PB 5 auadnfida B 6 habitationif B

9 finibuf B 11 unde et B mtelegi P, mtelhgi B no- lnit B 18 fed omnif — 14 eft mfula om. B «1 eft du- bium B 25 dmt* P 28 torpiouf P' oirouf B fepten- tnonahf P' 29 letenbuf P 81 oon P'

616 OOMM. IN 80MN. 8CIP. LIBBI U

habitabflem noetram extentae chlamydi aunilem 9eeee dixerunt item quia omnie terra, in qoa et Oce- anaa eet> ad qnemme caeleeiem circulum qoaei centron jHmcti obtinet locnmf neceeeario de Oceano adiecit qni tamen tanto nomine, qnam eit paraus, e uidea nam lioet apud noe Atlanticum mare, licot magnnm nocetur, de caelo tamen deepieieniibne non poteet magnnm uideri, cnm ad caelom eit terra ei- lOganm, auod diuidi non poeeit in partes. ideo autem tenrae brenitae tam duigenter adeeritur, ut paroi le peadendam ambitnm famae nir fortie intellegat, quae m tam perno magna eeee non poterii

X Qnod doetrinae propoeitum non minue in ae- qaentibue apparebit quin etiam, ei cupiat prolea fatnrorum hominum deincepe laudee uniue le cniueque noetrum acceptaa a patribue poeterie prodere, tamen propter eluuionea exuetionee- qne terrarum, quae accidere tempore certo ne- eeeee eet, non modo non aeternam sed ne diu- turnam quidem gloriam adsequi possumus. m

Suirtutis fructum sapiens in conscientia ponit, minus perfectue in gloria, unde Scipio perfectionem cupiens mftuidere nepoti auctor est, ut contentus conscientiae

Spraemio gloriam non requirat. in qua appetenda quouiain duo sunt inaxime, quae praeoptari possint, ss ut et quam latissime uagetur et quam diutissime per- «eueret, postquam superius de habitationis nostrae angustiis disserendo totius terrae, quae ad caelum puuoti locum optinet, minimam quandam docuit a uostri generis hominibus particulam possideri, nullius so uero gloriam uel in illam totam partem potuisse

1 olawtdi B 6 allanticu P, athlanticum B 8 terra (Wu\\ (U PB 9 pofTit in partef om. P 10 breuia V

*Ju>ntur B 16 deinde B 16 acceptof P 18 certo tera- uow B %0 glam P' aifequi P poffum post uirtutif in- imhm imP 14 proemio P post qua add. & tU uid. P *jip*Uada B 16 pobtari P 28 diflerendo om. P

vnn 9-10 x 1-7 617

diffundi, si qnidem Gangen transnare uel transcendere Caucasum Romani nominis fama non ualuit, spem, quam de propaganda late gloria ante oculos ponendo nostri orbis angustias amputauit uult et diuturnitatis

5 auferre, ut plene animo nepotis contemptum gloriae compos dissuasor insinuet. et ait nec in bac ipsa4 parte, in quam sapientis et fortis uiri nomen serpere potest, aeternitatem nominis posse durare, cum modo exustione modo eluuione terrarum diuturnitate rerum

10 intercedat occasus. quod quale sit disseremus. in 5 bac enim parte tractatus illa quaestio latenter absol- uitur, quae multorum cogitationes de ambigenda mundi aeternitate sollicitat. nam quis facile mundum semper6 fuisse consentiat, cum et ipsa bistoriarum fides mul-

15 tarum rerum cultum emendationemque uel ipsam inuentionem recentem esse fateatur, cumque rudes primum bomines et incuria siluestri non multum a ferarum asperitate dissimiles meminerit uel fabuletur antiquitas, tradatque, nec hunc eis, quo nunc utimur,

so uictum fuisse sed glande prius et bacis altos sero sperasse de sulcis alimoniam, cumque ita exordium rerum et ipsius humanae nationis opinemur, ut aurea priraum saecula fuisse credamus, et inde natura per metalla uiliora degenerans ferro saecula postrema

16 foedauerit? ac ne totum uideamur de fabulis mutuari, 7 quis non hinc aestiinet, mundum quandoque coepisso, et nec longam retro eius aetatem, cum abhinc ultra duo retro annorum milia de excellenti rerum gestarum memoria ne Graeca quidem extet historia? nam supra

so Ninum, a quo Semiramis secundum quosdam creditur

1 diffendi P' gaDgem ni fdttor P' tranfcenfcendere B

* l 2 caufafum B et ni fatlor P* 4 diu*natatif P, diuturnitatit

(fuit f) B 6 oontentu P 6 ac F ' 9 diuturmtati PB

12 mudi P' 18 mndu P' 17 lncunaf P' 20 fet B

24 degeranf B> 25 fedanent P, fedauent B mntan P

26 cepifTe B 29 nec P 80 mnv praeter m in ras. in P

famiramif B

618 OOMX. IH BOMM. 80IP. LIBBI U

Sprocreata, nihil praaoUrnm in libros relatam wi. n enim ab initio, inuno ante iititium fuit nrandu, nt philosophi oolnnt, cnr per innutnerabilem aeriem aaa- enlorom non fuorat cnltos, quo nnne ntimnr, inaentos? non littemmm nsas, qao solo memoriM fnleitar neter- » mtas? cnr deniqae mnltamm rernm eiperieutia ad ■liquu gentee reeenti setats peraenit, ut eeee Galli uitem nel coltam oleae Boma iam adnleaoente didi- cernnt, aliae nero gentes adhnc mnlta nesciunt, quae 9nobis innenta placneront? haeo omnia nidentnr aeter- » nitatt reram repngusre, dnm opinsri noe fscinnt, carto mnndi prinoipio panletim aingnla quaeque coepiaae, sed mandam quidem faisse semper philosophU auctor est eonditore qnidem deo, sed non ez tempore, si qaidem tempas snte mnndnm esse non potuit, cnm u nihil sliad tempora nisi cursus solis afficist, res nero homanae az parte mazima ssepe occidont nmaente mando, et ranas oriantnr ael elaaioae aicissim aal

lOezustione redeonte. coios uiciasitudinia csnsa nel necesaitaa tslis est. ignem aetherium phyaici tradi- to derunt humore nutriri, adaereutes ideo sub zona caeli perusta, quam uia solia, id est zodiacus, occupauit, Oceanutn, aicut supra descripsimus, a natura locatum, ut oninia latitudo, quam sol cum quinque uagia et luna ultro citroque diacurrunt, habeat aubiecti humoris ts

llftlimonia.ni. et hoc esae uolunt, quod Homerus, diui- narum omnium inuentionum fons et origo, sub poetici nube figmenti uerum sapientibus intellegi dedit, Iouem cum dis ceteria, id eat cum etellis, profectum iu Oce- anum Aethtopibus eum ad epulaa inuitantibus. per w quam imaginem fabnlosam Homerum significasse nolunt, hauriri de humore nutrimenta sideribns, qui

S phtlophi B innumerabihnm P 1 nuo P 9 nero om. S 12 oepifTe B 1S phtlophi» B 11 fet B fed quidi ut uid. P 18 mado P' 20 phiTicij P, phifiei B

21 mOerenier PB 21 p qu& P 88 omeruf P' 27 petaci V S2 aonn B

X 8—16 619

ob hoc Aethiopas reges epularum caelestium dixit, quoniam circa Oceani oram non nisi Aethiopes habi- tantj quos uicinia eolis usque ad speciem nigri coloris exurit cum ergo calor nutriatur humore, haec uicissi- 12

s tudo contingit, ut modo calor modo humor exuberet. euenit enim ut ignis usque ad maximum enutritus augmentum haustum uincat humorem, ac sic aeris mutata temperies licentiam praestet incendio et terra penitus flagrantia inmissi ignis uratur, sed mox impetu

10 caloris absumpto paulatim uires reuertuntur humori, cum magna pars ignis incendiis erogata minus iam de renascente humore consumat ac rursus longo 13 temporum tractu ita crescens humor altius uincit, ut terris infundatur eluuio, rursusque calor post hoc

16 uires resumit, et ita fit, ut manente mundo inter ex- uberantis caloris humorisque uices terrarum cultus cum hominum genere saepe intercidat et reducta temperie rursus nouetur. numquam tamen seu eluuio 14 seu exustio omnes terras aut omne hominum genus

so uel omnino operit uel penitus exurit. Aegypto certe, ut Plato in Timaeo fatetur, numquam niniietas humoris nocuit uel caloris, unde et infinita annorum milia in soli8 Aegyptiorum monumentis libriscjue releguntur. ccrtao igitur tcrrarum partes internecioni superstites 15

25 seminarium instaurando generi humano fiunt, atque ita contingit, ut non rudi mundo rudes homines et cultus inscii, cuius memoriam intercepit interitus, terris oberrent et asperitatem paulatim uagae feritatis ex-

21 p. 28 D

2 horam b 4 exuent B 6 contigit P 8 tempene B 9 lmmifli B 10 aflumpto B 11 praf P' 12 cuAimat P 18 ltaq. B crecenf P' 16 exuperantif PB 16 colonf P' 20 jEgipto P, Aeffiplto (corr. ex Aepipjto) B 28 ^giptiorom PB munnmentif B 24 certe P lntermtioni B 26 oon- tigit P 27 cuuuf ut uid. P' terrir om. P' 28 afpen- tate B

I

690 COMM. IN SOMN. BCIP. LIHBI D

nti conciliabnla et coetus natora inatituente patiniitar, fitque primnm inter eos mali nescia et adhuc astntiae inezperta simplicites, quao nonten uui primie taocnlia

16praeetat inde qno magie ad cnltnm remm atque artinm nsna promouat, tanto facilius in animoe serpit a aemulatio, qnaa primnm bene incipiena in innidiam latenter eu&dit, et ex hao iam naaoitar quicqoid genug hominum poet eeqnentibui saeculis experitor. haeo eat ergo, qnae reboa hnmania perenndi atqne iternm renertendi inoolnmi mondo nioiaaitudo nariatnr. ie

XI Praeaertim onm apud eos ipaos, a qnibna andiri nomen noatrnm poteat, nemo nnina anni 2memoriam eonseqni poaait hominea enim populariter annum tantnm modo aolis, id est nnina aatri, reditu metinntnr, re ipaa autem, u cnm ad idem, unde semel profeeta annt, cuncta aatra redierint, eandemqne totins eaeli de- ■criptionem longis internallia rettnlerint, tnm ille nere nertena annna appellari potest, in quo uix dicere andeo, quam multa hominum te 3saecula teneantur. uamque, ut olim defioero sol hominibus extinguique uiaus est, cum Romuli animus haec ipsa iu templa penetrauit, quandoque ab eadem parte sol eodemque tem- pore iterum defecerit, tum signiB omnibus ad «6 idem principium stellisque reuocatis expletum annum habeto, cuius quidem anni nondum 4uicesimam partem scito esse conuersam. idem agere perseuerat instans disauasioui gtoriae deside- randae. quam cum locis artam nec in ipsis angustiis w aeternam supra docuisset, nunc non soliini perpetui- tatis expertem, aed neo ad unius integri anui metas

1 cetuf PB % fitque B nelcia * P i ante rerwn add. al B adque P' H a om. B 18 pro hominef — B7 hftbeto eat nfque in B 19 annif P SQ iftanf B Sl docaifj * fet P S2 moetaf B

X 16 XI 1—10 621

posse propagari docet, cuius adsertionis quae sit ratio, dicemus. annus non is solus est, quem nunc com-5 munis omnium usus appellat, sed singulorum seu luminum seu stellarum emenso omni caeli circuitu a

5 certo loco in eundem locum reditus annus suus est. sic mensis lunae annus est, intra quem caeli ambitum 6 lustrai nam et a luna mensis dicitur, quia Graeco nomine luna ftijw? uocatur. Yergilius denique ad discretionem lunaris anni, qui breuis est, annum qui

10 cursu solis efficitur significare uolens ait

interea magnum sol circumuoluitur annum,

annum magnum uocans solis comparatione lunaris. nam cursus quidem Yeneris atque Mercurii paene7 par soli est, Martis uero annus fere biennium tenet

15 — tanto enim tempore caelum circumit — Iouis autem stella duodecim et Saturni triginta annos in eadem circumitione consumit. haec de luminibus ac uagis8 ut saepe relata iam nota suni annus uero, qui mun- danus uocatur, qui uere uertens est, quia conuer-

»o sione plenae uniuersitatis efficitur, largissimis saeculis explicatur, cuius ratio talis est. stellae omnes et9 sidera, quae infixa caelo uidentur, quorum proprium motum numquam uisus humanus sentire uel depre- hendere potest, mouentur tamen, et praeter caeli

15 uolubilitatem, qua semper trahuntur, suo quoque ac- cessu tam sero promouentur, ut nullius hominum uita tam longa sit, quae obseruatione continua factam de loco permutationem, iu quo eas primum uiderat, de- prehendat. mundani ergo anni finis est, cum stellaelO

so omnes omniaque sidera, quae htlav^ habet a certo

11 Aen. III 284

1 aflertionif B 2 nuc P' 4 emenfio FB 7 qua & 8 mene PB dimque B> 9 breuitaf B' 18 par pene B 14 parf P' 16 tngin in extr. uersic. B 17 cireoraone B 26 ^mouent P 20 munda P' 80 aplanef PB

622 COHM. m SOMN. SCIP. LIBBI Q

quidi fait,

loeo ad eundem looom ita remeanerint ut ne un» l eaeli ateUa in alio loeo ait, quam in qou nit, eum omnei aJiae ex eo looo motae snni ed qoom TeaersM anno eoo finem dederunt, ite nt lnmina qaoqae eam emticu quinqne in iedem locis et pertibns sint, s

11 in quibus incipiente mandano inno raerant, hoe •atem, at pbysici aolaat, poet ennoram quindecim milia perooU contingit, srgo eient ennae lnnae mensii est, et annus solis doodecim menees, et sJia- rum stellarom hi sont anni, qaoa snpra rettaumna, le ita mnndanum annnfn quindecim milia aunorum, qua-

12Ies nunc computamua, effioiant. itle ergo aere ennne nertens nocandns est, qnem non solia, id eet onina aatri, redita metimar, aed qoem stellaram omninm, qase in qaocamqae caelo sunt, ad eandem locam a reditna Bub eadem eaeli totina deacriptione oon- cludit, nnde et mnndsnne dicitnr, quia mnndns proprie

lScaelom nocatnr. igitur nicat ennam eolie non soluin a Kalendia Ianaariis osque ed easdem uocamus, sed et a eequente post Ealendae die usque ad euudom e» diem et a quocumque cuiuslibet mensis die usque in diem eundem reditua annus uocatur, ita huiua mun- dani anni initium sibi quisqne facit, quodcumque de- creuerit, ut ecce nuuc Cicero a defectu solis, qui sub Romuli fine contigit, mundani anni principium sibi u

14 ipse constituit. et licet iam saepissime postea defectus solis euenerit, non dicitur tamcu muudanum annum repetita defectio solis iuiplesse, sed tunc implebitur, cum sol deficiens in isdem locis et partibua et ipse erit, et omnes caeli stellas omniaque sidera rursus m inueniet, in quibus fuerant, cum sub Romuli fine de-

16 ficeret. igitur a diaoesau Romuli post annorum quin-

2 1'uit B 6 hifdem PB 1 ptiilici PB 8 contigit P 10 tetulimuf B U aJtra P', auftri B la tt 19 tt 23

fet B 15 quae em. B quocnq. B 16 defcntionn P' 18 foluf P' 26 fcpifimg P" 87 mumdanam P~ 28 im- plcffe B implebitiur B 29 ldnm P\ hifdem B

XI n-17 XII 1-8 623

decim milia, sicut adserunt physici, sol denuo ita deficiet, ut in eodem signo eademque parte sit, ad idem principium, in quo sub Romulo fuerat, stellis quoque omnibus signisque reuocatis. peracti autem 16

6 fuerant, cum Scipio in Africa militaret, a discessu Romuli anni quingenti septuaginta et tres. anno enim ab urbe condita sexcentesimo septimo hic Scipio deleta Garthagine triumphauit, ex quo numero annis remotis triginta duobus regni Romuli et duobus, qui

io inter somnium et consummatum bellum fuerunt, quin- genti septuaginta tres a discessu Romuli ad somnium usque remanebunt. ergo rationabiliter uereque signauit, 17 necdum mundani anni uicesimam partem esse con- uersam. nam uicesimae parti quot anni supersint a

15 fine Romuli ad Africanam militiam Scipionis, quos diximus annos fuisse quingentos septuaginta tres, quisquis in digitos mittit inueniet.

Tu uero enitere et sic habeto, non esseXII te mortalem sed corpus hoc, nec enim tu is

to es, quem forma ista declarat sed mens cuius- que is est quisque, non ea figura, quae digito demonstrari potest. deum te igitur scito esse, si quidem est deus, qui uiget, qui sentit, qui meminit, qui prouidet, qui tam regit et mode-

«6 ratur et mouet id corpus, cui praepositus est, quam hunc mundum ille princeps deus, et ut ille mundum quadam parte mortalem ipse deus aeternus, sic fragile corpus animus sempiternus mouet. bene et sapienter Tullianus2

so hic Scipio circa institutionem nepotis ordinem recte

1 afferunt B phifici PB 4 ommbufque figmf B

6 con P' aftrica P 6 quingentd sexaginta octo Triemelius in Fleckeiteni Annalibus 1888, 376 7 fefcenteAmo P

8 cartagine PB tnuphamt B 10 lonifi in ras. in P

confumatum B 18 nedum B> 18 emterre P 19 fet B pro nec emm — 27 parte mortalem est ufque in B 28 & ef ut uid. P' 28 denl mortabf P' 28 fragih P'

634 OOMM. IN BOMN, BCIP. IJ8RI II

doeentie impleuit nam ut breuiter a priaeipio omnem operia continentiam reuoluamua, primnm tempus ei mortia et imminentea propinqoomm praedixit insidiaa, nt totum de hao uiU ■perare dedisoeret. qnam non diutarnam comperiaset, dein ne metu pimedictae mortia » frangeretur, oetendit aapienti et bono cini in inmorta- liUtein migrandum, enmqne enm nltro apea ista traxiaaet ad moriendi deriderinm, meeedit Pauli patris opportuna diaauaaio, accenaam fllii featinationem ab

Sappetitu apontaneae mortis exoludena, plene igitor aa in animo aomniantia ntrimqne plantata aperandi expec- tandique temperie altina iam ciroa erigendnm nepotia animum Afrieanus ingreditur, nee priua eum terram patitur intueri qnam caeli ac aidernm naturam, motnm ao modulamen agnoscat, et baeo omnia aeiat praemio u

4ceaanra uirtutum. ac poatquam mens flrmata Scipio- nia eJaoritate tantae promiasionis erigitnr, tum demum gloria, qnae apud indoctoa magnum uirtntia praemium ereditur, eontemni inbetur, dum oatenditnr ex terrarom breuitate nel caaibua arta loeia angnata temporibna. aa

SAfricanus igitur paene exutue hominem et defaecata mente iam naturae auae capax hic apertius admone- tur, ut esae ae deum nonerit et haec sit praesentis operia consummatio, ut animam non solum immorta-

61em ned deum esse clarescat. ille ergo, qui fuerat ts iam post corpus in diuinitatem receptus, dictuma uiro adhuc in hae uita posito deum te scito eaae, non priuB tantam praerogatiuam committit homini, qnam qui sit ipse discernat, ne aestimetur, hoc quoque diui-

7 num dici, quod mortale in nobia et caducum est. et to quia Tullio mos eet profundam rerum scientiam sub breuitate tegere uerborum, nunc qnoque miro com-

8 indi&T P' 0 uipienti* P inmmortahtate P llw- fpeclandiq. B 16 proemio P 19 contexurim B SO posl locif add. ut P 88 ammonetor B 23 ftt B 84 con- fumaho B 26 poit om. S receptum B 87 non — 29 difoernat <m, P

XII 8-18 625

pendio tantum inclndit arcannm qnod Plotinns magis quam quisqnam nerbornm parcus libro integro disse- ruit, cuius inscriptio est quid animal qnid homo. in boc ergo libro Plotinus quaerit, cuius sint in8

b nobis noluptates maerores metnsque ac desideria et animositas nel dolores, postremo cogitationes et in- tellectus, ntrum merae animae an nero animae ntentis corpore, et post mnlta quae sub copiosa rerum densi- tate disseruit, quae nunc nobis ob hoc solum praeter-

n eunda sunt, ne usque ad iastidii necessitatem uolumen extendant, hoc postremo pronnntiat animal esse corpns animatum. sed nec hoc neglectnm nel non qnaesitum9 relinquit, quo animae beneficio, qnaue nia societatis animetur. has ergo omnes, quas praediximus, passio-

16 nes adsignat animali, uerum autem hominem ipsam animam esse testatur. ergo qui uidetur, non ipse uerns homo est, sed uerns ille est> a quo regitur quod uidetur. sic cum morte animalis discesserit animatio, 10 cadit corpus regente uiduatum, et hoc est, quod uide-

so tur in homine mortale, anima autem, qui uerns homo est, ab omni condicione mortalitatis aliena est, adeo ut in imitationem dei mundum regentis regat et ipsa corpus, dum a se animatur. ideo physici mundumll magnum hominem et hominem breuem mundum esse

25 dixerunt, per similitudines igitur ceterarum prae- rogatiuarum, quibus deum anima nidetur imitari, ani- mam deum et prisci philosophorum et Tullius dixit. quod autem ait mundnm quadam parte mortalem, 12 ad communem opinionem respicit, qua mori aliqna

80 intra mundum uidentur, ut animal exanimatnm uel ignis extinctus nel siccatus hunior, haec enim omnino interisse creduntur. sed constat secundum uerae!3

8 defcnpho P 6 motufq; P 6 poftromo P' 8

multif P' 11 efle ammal P 12 fet ne B 16 affignat B 17 eft homo fet B eft llle B 28 phifici PB 27 phy- lofophoni P 29 opionem B 80 uidetur B 81 lica- tuf P'

Maorobiti 40

626 OOIOL IN 80MN. 8CIP. LIBRI II

rationis adsertionem, quam et ipse non nescit neo Vergiliui ignorat dicendo

neo morti omo loenm

constat, inquam, nihil intra ninum mnndnm perire, eed eornm, quae interire uidentur, aolam mntari spe- * ciem, et illnd in originem anam atqne in ipaa ele- menta remeare, qnod tale, qnale fuit, eaae deaierit

14deniqne et Plotinus alio in loco cnm de corporam abanmptione disaereret, et hoc dissolui poaae pronun- tiaret, qnioqnid effluit, obiecit sibi: cnr ergo elementa, te quorum flnxns in aperto eat, non similiter aliquando solnnntnr? et breniter tantae obiectioni nahdeque respondit: ideo elemento, licet fluant, nnmqnam tamen

16solui, qnia non foras effluunl a ceterie enim corpori- bus qnod efflnit recedit, elementorum flnzns numqnam u ab ipsis recedit elementis, ergo in hoc mnndo pars

I6nnlla mortalis secundnm uerae rationis adserta. sed qnod ait, enm qnadam parte mortalem, ad com- mnnem, nt diximus, opinionem panlulum inclinare se noluit, in fine autem ualidissimum immortalitatis so animae argumentum ponit, quia ipsa corpori praestat agitatum.

XITI Quod quale sit, ex ipsis uerbis Ciceronis, quae secuntur inuenies nam quod semper mouetur, aeternum est, quod autem motum adfert ali- i& cui, quodque ipsum agitatur aliunde, quando finem habet motus, uiuendi finem habeat necesse est. solum igitur, quod se ipsum mouet, quia numquam deseritur a se, num-

3 Georg. mi 226

1 aflertionem B 4 mundum om. B' 9 adfuptione P, aiTnmptione B 10 quur P 11 ahqfi P 13 ebfmenta B 17 aTfertiomf &, deinde adferta P\ arferta B fet B 24 fequuntur PB 26 pro quod autem — 627, 22 atque uif est ufque in B

Xn 14-16 XIII 1-7 627

quam ne moueri quidem desinit, quin etiam ceteris, quae mouentur, hic fons, hoc prin- cipium est mouendi. principii autem nulla2 est origo. nam e principio oriuntur omnia,

sipsum autem nulla ex re alia nasci potest, nec enim esset id principium, quod gigneretur aliunde. quod si non oritur, nec occidit qui-3 dem umquam. nam principium extinctum nec ipsum ab alio renascetur, nec ex se aliud

locreabit, si quidem necesse est a principio oriri omnia. ita fit, ut motus principium ex4 eo sit, quod ipsum a se mouetur, id autem nec nasci potest nec mori, uel concidat omne cae- lum omnisque natnra, et consistat necesse

lsest, nec uim ullam nanciscatur, qua a primo inpulsu moueatur. cum pateat igitur, aeter-5 num id esse, quod ipsum se moueat, quis est, qui hanc naturam animis esse tributam neget? inanimum est enim omne, quod pulsu agitatur

soexterno, quod autem est animal, id motucietur interiore et suo, nam haec est propria natura animi atque uis. quae si est una ex omnibus, quae se ipsa moueat, neque nata certe est et acterna est omnis hic locus de Phaedro PlatonieG

15 ad uerbum a Cicerone translatus est, in quo ualidissi- mis argumentis animae inmortalitas adseritur, et haec est argumentorum summa, esse animam mortis in- munem, quoniam ex se mouetur. sciendum est autem, 7 quod duobus modis inmortalitas intellegitur. aut

24 p. 246 C, cap. 24

6 eflet praeter ef in raa. in P 9 nafcetnr P 14 con- fiftat k P 16 qua P 16 im|pulfa P 20 extrena corr. in cxtreno in P eft amma P citetnr P 21 & om. P' 24 fedrone PB 26 et 29 lmmortahtaf PB 26 affentnr B 27 fnmma argnmentorum B 29 mtelligitur B

40*

688 OOMlt IN 80MN. BOIP. LIBBI II

enim ideo eit inmorUle qoid, quia per ae non eat enu mortia, aat qnu procnratione alteriue a morte defenditur. ex his prior modua ad uumu, Meaodiu nd mundi inmorUliUUm refertur. illa enim euapto natara a eondieione mortia aliena eat, mundna uexo • animae beneficio in hao oitae perpetuitate retinetiir.

8rnrtna aemper moueri dnplieiter acoipitor. hoe enim dicitut et de eo, qaod ex qno eet aemper mouetur, et de eo quod aemper et eat et mouetur, et aecundus

8 modne est, qno animam dicimua aemper moueri. hia u praemissis iam qnibua syllogisniis de inmortalitate aniraae diuersi aectatorea Flatonia ratiocinata aunt oportet apcriri. annt enim, qui per gradna syllogia- morum ad unnm finem probationia euednnt, certam aibi propoaitionem aequentia ez antecedentia con- u lOelnaione mcientea. apnd quoa hic prior eat anima, ex ae mouetnr, quieqnid autem ex ae mouetur, «emper monetur, igitur anima aemper mouetur. aeenndua iU, qui naacitnr ex prioria fine, anima semper mouetur, quod antem aemper mouetnr, h> inmortale est, igitur anima inmortalis est. et ita in duobus syllogismia duae res probuntur, id est et semper moueri animam, ut in priore, et esse in- 11 mort&ltim, ut colligitur de secundo. alii uero usque ad tertiam gradum ita argumentando procedunt anima ss ez se mouetur, quod autein ex ae mouetur, principium mot.ua est, igitur anima principium motus est. rnrsua ex hac conclusione nascitur pro- positio anima principinm motns est, quod autem principium motus est, natum non est, igiturso anima nata non eat. tertio loco anima nata non est, quod natum non eet inmortale eat, igitur

1 immortale S 4 immortaliUt£ PB fua apte ut

w«J. P' 11 fyllogi(Timif P, filogifmif B lmmortabUte PB 1S apire B fylogiimonim B 31 lmmorUle PB im- raorUlif PB 22 fylogifmir B die P' 2S imlmorUle B 26 jcedunt om. I1' 88 fpofitior.? P SS lmmoitale PB

xiii 8—i2 xmi 1-5 629

anima inmortalis est alii uero omnem ratio-12 cinationem suam in unius syllogismi compendium redegerunt anima ex se mouetur, quod ex se mouetur, principium motus eat, quod prin- Rcipium motus est, natum non est, quod natum non est, inmortale est, igitur anima inmor- talis est.

Sed harum omnium ratiocinationum apud eumXIIII potest postrema conclusio de animae inmortalitate

loconstare, qui primam propositionem, id est ex se moueri animam non refellit, hac enim in iide non recepta debilia fiunt omnia, quae secuntur. sed huic2 Stoicorum quidem accedit adsensio, Aristoteles uero adeo non adquiescit, ut animam non solum ex se

i5 non moueri, sed ne moueri quidem penitus conetur adserere. ita enim callidis argumentationibus ad- struit, nihil ex se moueri, ut etei aliquid hoc facere concedat, animam tamen hoc non esse confirmet. si 3 enim anima inquit principium motus est, doceo

xonon posse principium motus moueri. et ita diuisionem suae artis ingreditur, ut primum doceat, in rerum natura esse aliquid inmobile, deinde hoc esse animam temptet ostendere. necesse est inquit4 aut omnia, quae sunt, inmobilia esse, aut

26 omnia moueri, aut aliqua ex his moueri, aliqua non moueri. item si damus ait et motum et quietem, necesse est, aut alia semper moueri, et alia numquam moueri, aut omnia simul nunc quiescere, nunc moueri. de his inquit quid

somagis uerum sit, requiramus. non esse omniaS

1 lmniortahf B 2 fylogifrai B 6 qaod aatem fi natu (f natu rursu8 deleta) non natum efb B natnm post quod in ras. in P 6 efb lmmortahf B 8 ratiocmationem B 9 lmmortahtate PB 12 funt B fequuntur B 13 affen- fio B 14 acquiefcit B 16 fet B 16 afferere B aftruit B 22 nature P' lmmobile P7, lmraoblle B 28 tStet P 24 lmmobiha PB 28 et 29 nnc P'

680 OOIOL IN 80MN. BCIP. LIBRI H

inmobilia aspectus ipse testimonio eet, qaia •unt, qnorum motum uidemus, ruriui non moueri omnia uisus docet, quo inmota cogno- •cimus. sed nec omnia dicere poseumus, modo motam pati, modo esse line motu, quia sunt, * quorum perpetnum motnm uidemus, ut de caelestibus nulla dnbitatio est, restat igitur ait ut sicut aliqua semper moueniur, ita sit

6aliquid semper inmobile. ex his ut collectam sit, eeee aliquid inmobile, nullua obniat nel refellit. nam *e et uera diuisio est, et sectae Platonicae non repugnat» neque enim, siquid est inmobile, •equitur, ut hoe ait anima, nec qui dicit animam ex se moueri, iam mo- neri nniueroa conflrmat, ged modum adstrnit, qjuo anima monetur; si quid uero est aliud inmobile, ii nihil ad hoc, quod de anima adetrnitor, pertinebit.

7quod et ipse Aristotelee uidens poetquam docuit eeae aliquid inmobile, hoc esse animam nult docere, et incipit adserere, nihil eese, qnod ex se moneri possit, sed omnia, quae mouentur, ab alio moueri. quod si *> uere probasset, nihil ad patrocinium Platonicae sectae relinqueretur; quem ad modum enim credi posset, ex 8e moueri animam, si constaret, nihil esse, quod ex se possit moueri? in hac autem Aristotelica argu- mentatione huius modi diuisionis ordo contexitur. »

8ex omnibus, quae mouentur inquit alia per se mouentur, alia ex accidenti. et ex accidenti inquit mouentur, quae cum ipsa non mouean- tur, in eo tamen sunt, quod mouetur, ut in naui sarcina seu uector quiescens, aut etiam,so cum pars mouetur, quiescente integritate, ut

1 lminobiha PB 2 non uidemuf B 3 lmmota PB 8 mouentur lta fit aliqb fey om. P' 9 et 12 lmmobile PB 10 immobile P, om. B obmat* P 12 eft om. B 14 aftruit B 15 fed quid ut uid. P' 16 ei 18 lmmobile PB 16 aOruitur B 19 aflerere B 20 fet B 21 a P'

26 diuifioiief P' 27 et ex accidenti om. B

Xlffl 6—18 631

siquis stans pedem manumue uel caput agitet per se autem mouetur, quod neque ex acci-9 denti neque ex parte sed et totum simul moue- tur, ut cum ad superiora ignis ascendit. et 5 de his quidem, quae ex accidenti mouentur, nulla dubitatio est, quin ab alio moueantur; probabo autem inquit, etiam ea, quae per se raouentur, ab alio moueri. ex omnibus enimlO ait, quae per se mouentur alia causam motus

tointra se possident, ut animalia, ut arbores, quae sine dubio ab alio intelleguntur moueri, a causa scilicet, quae in ipsis latet, nam causam motus ab eo, quod mouetur, ratio se- questrat, alia uero aperte ab alio mouentur,

16 id est aut ui aut natura. et ui moueri dicimusll omne iaculum, quod cum de manu iaculantis recossit, suo quidem motu ferri uidetur, sed origo motus ad uim refertur. sic enim non numquam et terram sursum et ignem deorsum

toferri uidemus, quod alienus sine dubio cogit inpulsus. natura uero mouentur uel grauia, 12 cum per se deorsum, uel leuia, cum sursum feruntur, sed et haec dicendum est ab alio moueri, licet a quo habeatur incertum. ratiol3

t5 enim ait deprehendit, esse nescio quid, quod haec moueat. nam si sponte mouerentur, sponte etiam starent, sed nec unam uiam semper agerent, immo per diuersa moue- rentur, si spontaneo ferrentur agitatu. cum

wuero hoc facere non possint, sed leuibus semper ascensus et descensus grauibus de- putatus sit, apparet, eorum motum ad certam

8 fet ommo et B 6 ex om. P' 14 aperto P' apte apte B' 16 * * mouen P 17 exceflit B 21 lmpulfuf PB uel in ras. in P 22 leuioru (l in ras.) P' 28 feruntor om. B' 28 et 27 fet B 29 ad ferrentur add. 1 feren-

tur B'*

682 OONM. IN 80MN. BOIP. UBRI H

et constitutam naturae necessitatem referrL

14haec sunt et his similia, quibus Aristotelea omne, qnod mouetur, ab alio moneri probasse se credidit, •ed Platonici, nt panlo post demonatrabitor, argumenta

16haec argnta magis qnam nera esse doeuernnt nnnc a sequens einadem inngenda diniaio est, qua non posse anunam ex ae moueri, etiam si hoc alia res facere poeset, laborat ostendere. et huius rei primam pro- poaitionem ab illis mutuatur, qnae sibi aestimat con-

16atiti8ae. aic enim ait: cnm igitnr omney qnod te monetnr. conatet ab alio moueri, aine dnbio id, qnod primnm mouet, qnia non ab alio monetnr — neqne enim haberetnr iam primnm, ai ab alio moueretur — necesae est inqoit ut

17aut atare dicatur aut se ipsnm mouere. namu si ab alio moneri dicatur, illnd quoque, qnod id mouet, dicetnr ab alio moueri, et illud rursus ab alio, et in infinitnm inqnisitio ista casura est, nnmquam exordia prima reperiena, si semper aliud ea, quae putaueris prima,«s

18praecedit. restat igitur inquit ut, si quod primum mouet, non dicatur stare, ipsum se mouere dicatur. et sic erit in uno eodemque aliud, quod mouet, aliud, quod mouetur, si quidem in omni ait motu tria haec sint necesse » est, id quod mouet, et quo mouet, et quod

19mouetur. ex his, quod mouetur, tantum mo- uetur, Don etiam mouet, cum illud, quo fit motus, et moueatur et moueat, illud uero, quod mouet, non etiam mouetur, ut ex tribus sitse commune, quod medium, duo uero sibi con-

1 naturg om. P* 8 fe om. P 4 fet B * ut P

8 diuifio eft lungenda B 18 u tn pnmu in ras. in P

14 mquid ut aaflrare P' 18 mouen ab aho PB quod

eu mouet P 18 reqmfitio B 81 **pcedit P relta P mquid P' 84 mouetur ante ahud B' 86 ld elt q& P

89 motus j), moue P'

XUII 14—84 683

traria intellegantur. nam sicut est, quod mo-20 uetur et non mouet, ita est inquit quod mouet et non mouetur, propter quod diximus, quia, cum omne, quod mouetur, ab alio moueatur, si

5 quod mouet, et ipsum mouetur, quaeremus semper motus huius nec umquam inueniemus exordium. deinde siquid se mouere dicatur, 21 necesse est inquit ut aut totum a toto aut partem a parte aut partem a toto aut totum a

loparte existimemus moueri, et tamen motus ille seu a toto seu a parte procedat, alterum sui postulabit auctorem. ex his omnibus in unum22 Aristotelica ratiocinatio tota colligitur hoc modo: omne quod mouetur, ab alio mouetur, quod

lsigitur primum mouet, aut stat aut ab alio et ipsum mouetur, sed si ab alio, iam non potest hoc primum uocari, et semper, quod primum moueat requiremus, restat ut stare dicatur, stat igitur quod primum mouet. contra Platonem23

so ergo, qui dicit animam motus esse principium, in hunc modum conponitur Byllogismus anima prin- cipium motus est, principium autem motus non mouetur, igitur anima non mouetur. et hoc est, quod primo loco uiolenter obiecit, nec eo

86 usque persuadere contentus, animam non moueri, aliis quoque rationibus non minus uiolentis perurget. nullum inquit initium idem potest esse ei,24 cuius est initium. nam apud geometras prin- cipium lineae punctum dicitur esse, non linea,

soapud arithmeticos principium numeri non est numerus. item causa nascendi ipsa non nasci- tur, et ipsa ergo motus causa uel initium non mouetur, ergo anima, quae initium motus

2 mqnid P' 4 fic B 7 lnqmd P' 9 aut partfi a toto aut totu a parte om. & 10 e, fbmemuf B 12 roi * P autorfi P\ actorS B 16 fet B 10 fat P' 21 filogilmuf B 29 panctuf P 82 ergo] lgitur B motnf * P

694 OOlOt 1N 80M& 80IP. LIBBI II

86est, non mouetur. additur boc qnoqoe numquam inquit fieri notest, nt eirea nnam eandemqne rem nno eodemqne tempore contrarietatea ad uaum idemque pertinentes eneniant; scimna antem, qnia mouere facere est, et moueri pmii • est, ei lgitur quod se mouet simul euenient

• duo aibi contraria et faeere et pati, qood inpossibile est. anima igitnr non ^otest aa

S6mouere. item dicit si animae essentia motnc esset, numquam quiesceret a motu9 nihil estn tnim quod recipiat essentiae auae contrarie-

• > tatem. nam ignia numquam frigidua erit, neo

nix sponte umquam oalescet, anima autem non aumquam a motu oessat, non enim sempor oorpua uidemus agitari, non igitur animae es- u aentia motua est, euiua eontrarietatom reoeptat. 97ait etiam anima, ai aliia causa motua eat^ ipam aibi causa motua esse non poterit; nibil eat

• enim inquit quod eiuadem rei aibi eauaa sit, euiua est ahi ut medicus, ut ezercitor eor- m porum sanitatem uel ualentiam, quam ille aegris hic luctatoribus praestat, non utique ex

28hoc etiam sibi praestani item dicit omnis motus ad exercitium sui instrumento eget, ut singulorum artium usus docet, ergo uidendum,ss ne et animae ad se mouendum instrumento opus sit, quod si inpossibile iudicatur, et illud inpossibile erit, ut anima ipsa se moueat

29item dicit si mouetur aniraa, sine dubio cum reliquis motibus et de loco et in locum mo-ao uetur. quod si est, modo corpua ingreditur, modo rursus egreditur, et hoc frequenter

% et 10 lnqwd P' 6 & mouere P* 6 eoeninnt B

8 ropoflibile pB 10 quiefcere "B 20 poit cmuf deleta

f • rei • f • | caufa in P eierciUtor B «6 a fe P «7 et 38

lmpoHibile B muat P SO et ante ui onu B

XIUI 25-85 635

exercet, sed hoc uidemus fieri non posse, non igitur mouetur. his quoque addit si anims se30 mouet, necesse est, ut aliquo motus genere se mouoat, ergo aut in loco se mouet aut se ipsam

spariendo se mouet aut se ipsam consumendo aut se augendo aut se minuendo, haec sunt enim ait motus genera. horum inquit singula,31 quera ad modum possint fieri, requiramus. si in loco se mouet, aut in rectam lineam se

tomouet aut sphaerico motu in orbem rotatur. sed recta linea infinita nulla est, nam quae-32 cumque in natura intellegatur linea, quo- cumque fine sine.dubio terminatur, si ergo per lineam terminatam anima se mouet, non

lssemper mouetur, nam cum ad finem uenitur, et inde rursus in ezordium reditur, necesse est interstitium motus fieri in ipsa permuta- tione redeundi. sed nec in orbem rotari33 potest, quia omnis sphaera circa aliquid in-

«omobile, quod centron uocamus, mouetur, si ergo et anima sic mouetur, aut intra se habet, quod inmobile est, et ita fit, ut non tota mo- ueatur, aut si non intra se, sequetur alind nou minus absurdum, ut centron foris sit,

tsquod 6880 non poterit, constat ergo ez his ait quod in loco se non moueat. sed si ipsa se34 parit, sequitur, ut eandem et esse et non esse dicanius, si uero se ipsa consumit, non erit in- raortalis, quod si se aut .auget aut minuit,

soeadem simul et maior se et minor reperietur. et ez his talem colligit syllogismum: si anima se35

1 et 18 fet B 5 panendo Pb: confumendo B 7 e,enl P 0 ant m rect& hneft fe moi (ceiera marg. abscissa perie- runt) add. Bm 10 fpenco B 16 mde om. B 19 fpera B 19 ct 22 immobile PB 28 fequitur B 24 nominuf P 27 lmmortahf PB 81 filogifmu B

636 COHM. IN SOMN. SCIP. LIBRI II

mouet, aliquo motus genere se mouet, nullum autem motus genus, quo se moueat inuenitur, non se igitur mouet

XV Gontra has tam subtilea et argutas et ueri simi- les argumentationes accingendum est secundum secta- * tores Platonis, qui inceptum, quo Aristoteles tam ueram tamque ualidam definitionem magistri sauciare

2 temptauerat, subruerunk neque uero tam inmemor mei aut ita male animatua sum, ut ex ingenio meo uel Aristoteli resistam uel adsim Platoni, eed utie quisque magnorum uirorum, qui se Platonicoa dici gloriabantur, aut singula aut bina defensa ad osten- tationem suorum operum reliquerunt, collecta haec in unum continuae defensionis eorpus coaceruaui, adiecto, siquid post illos aut sentire fas erat autu

3 audere in intellectum licebat et quia duo sunt^ quae adserere conatus est, unum, quo dicit nihil esse, quod ex se moueatur, alterum, quo animam hoc esae non posBe confirmat, utrique resistendum est, ut et con- stet, posse aliquid ex se moueri, et animam hoc esse <o

4clarescat. in primis igitur illius diuisionis oportet nos cauere praestigias, in qua enumerans aliqua, quae ex se mouentur, et ostendens, illa quoque ab alio moueri, id est a causa interius latente, uidetur sibi probasse omnia, quae mouentur, etiam si ex se mo- ss

5ueri dicantur, ab alio tamen moueri. huius enim rei pars uera est, sed est falsa conclusio. nam esse aliqua, quae cum ex se moueri uideantur, ab alio tamen constet moueri, nec nos diffitemur, non tamen omnia, quae ex se mouentur, hoc sustinent, ut ab so

6alio ea moueri necesse sit. Plato enim cum dicit animam ex se moueri id est cum avxox(vrjtov uocat,

4 t& in ras. in P 8 lmmemor B 10 et 27 fet B

12 aubina P 14 coarceua|ui B 16 m om. B 17 aflerere B conantur corr. in conantuT in B 27 prf P' falfa in ras. in P 80 mouertur P' 81 nefceflent Plato P'

XV l—io 637

non unlt eam inter illa numerari, quae ex se quidem ' uidentur moueri, sed a causa, quae intra se latet, mouentur, ut mouentur animalia auctore quidem alio sed occulto, nam ab anima mouentur — aut ut mo-

5 uentur arbores, quarum etsi non uidetur agitator, a natura tamen eas interius latente constat agitari, sed Plato ita animam dicit ex se moueri, ut non aliam causam uel extrinsecus accidentem uel interius laten- tem huiu8 motus dicat auctorem. hoc quem ad

10 modum accipiendum sit, instruemus. ignem calidum 7 uocamus, sed et ferrum calidum dicimus, et niuem frigidam et saxum frigidum nuncupamus, mel dulce sed et mulsum dulce uocitamus, horum tamen singula de diuersis diuersa significant. aliter enim de igne, 8

15 aliter de ferro calidi nomen accipimus, quia ignis per se calet, non ab alio fit calidus, contra ferrum non nisi ex alio calescit, ut nix frigida, ut mel dulce sit, non aliunde contingit, saxo tamen frigus uel mulso dulcedo a niue uel melle proueniunt. sic et stare et9

so moueri tam de his dicitur, quae ab se uel stant uel mouentur, quam de illis, quae uel sistuntur uel agi- tantur ex alio, sed quibus moueri ab alio uel stare contingit, haec et stare desinunt et moueri, quibus autem idem est et esse et moueri, numquam a motu

t5 cessant, quia sine essentia sua esse non possunt, sicut ferrum amittit calorem, ignis uero calere non desinit ab se ergo mouetur anima, licet et animalia 10 uel arbores per se uideantur moueri, sed illis quamuis interiu8 latens, alia tamen causa, id est anima uel

so natura motum ministrat, ideo et amittunt hoc, quod aliunde sumpserunt, anima uero ita per se mouetur, ut ignis per se calet, nulla aduenticia causa uel illum

2 et 4 et 11 et 22 et 28 fet B 2 uiter & 8 ante ani- malia rasura 17 fere UU. in P 6 uideator ut uid. P'

15 * de P 17 et mel B 28 con|tigit P 24 auf om. P* 25 efrae B 82 aduentitia B

688 OOIOL IM 80MN. 8CIP. UBBI II

11 calefaciente uel hano mouente. nam eum ignem calidum dicimus, non duo diueraa concipimus, unnm

Suod calefacit, alterum qnod calefit, sed totum cali- um seeundum natnram suam uocamus, enm ninem frigidam, cum mel dulce appellamus, non aliud, qnod a hanc qualitatem praestat, aliud, cni praestatur ac-

lScipimus. ita et cnm animam per ee moueri dicimus, non gemina conaideratio sequitur mouentia et moti, eed in ipao motu essentiam eius agnoscimus, quia, quod est in igne nomen calidi, in niue nocabulnm te frigidi, appellatio dulcis in meile, hoe neoeese eet de amma afaoxivjtov nomen intellegi quod Latina con-

lSuersio significat per se moneri. nec te confundat, quod moueri paaaiuum nerbum est> nec sicut aeeari cum dicitur, duo pariter considerantur, qnod secat et ift quod secatur, itemque cum teneri dicitur, duo in- telleguntur, quod tenet et quod tenetur, ita hic mo- neri duarum rerum significationem puteaf quae mouet

14 et quae mouetur. nam aecari quidem et teneri pasBio est, ideo considerationem et facientis etat patientis amplectitur, moueri autem cum de his quidem dicitur, quae ab alio mouentur, utramque considerationem similiter repraesentat; de eo autem, quod ita per se mouetur, ut sit avroxLvrjtov y cum moueri dicitur, quia ex se, non ex alio mouetur, ss

15nulla potest suspitio passionis intellegi. nam et stare licet passiuum uerbum non esse uideatur, cum de eo tamen dicitur, quod stat alio sistente, utstant terrae defixae hastae significat passionem, sic et moueri licet passiuum sonet, quando tamen nihil so

lhacP' 8 et 9 fet B 6 apellanmf P' post

appellanmf sequitur flbellarum ahaf (p. 563 1 3) in B 9 motu etiam eiuf B, deinde essentiam add. 6, deinde agnofcimuf B 11 dul| (ul add. b) ulcif B 12 AYTOKINHTI PB (in P m- quitur unius litt. rasura) 16 duo panter om. & 16 cum om. & 19 fen qmdem P' 28 autem om. B 26 mouon P* mouentur B

XV 11—19 639

inest faciens, patiens inesse non poterii et ut ab- 16 solutius liqueat, non uerborum sed rerum intellectu passionem significari, ecce ignis cum fertur ad superna, nihil patitur, cum deorsum fertur, sine dubio patitur,

6 quia hoc nisi alio inpellente non sustinet, et cum unum idemque uerbum proferatur, passionem tamen modo inesse modo abesse dicemus. ergo et moueril7 idem in significatione est, quod calere, et cum ferrum calere dicimus uel stilum moueri, quia utrique

10 hoc aliunde prouenit, passionem esse fateamur, cum uero aut ignis calere aut moueri anima dicetur, quia illius in calore et in motu huius essentia est, nuJlus hic locus relinquitur passioni, sed ille sic calere sicut moueri ista dicetur. hoc loco Aristoteles argutam de 18

15 uerbis calumniam sarciens Platonem quoque ipsum duo, id est quod mouet et quod mouetur, significasse contendit dicendo solum igitur quod se ipsum mouet, quia numquam deseritur a se, num- quam ne moueri quidem desinit et aperte illum

20 duo expressisse proclamat his uerbis quod mouet et moueri. sed uidetur mihi uir tantus nihil igno- rare potuisse, sed in exercitio argutiarum talium coniuentem sibi operam sponte lusisse. ceterum quisl9 non aduertat, cum quid dicitur se ipsum mouere, non

«6 duo intellegenda? sicut et cum dicitur iavtbv «- p&QovpBvog id est se puniens, non alter qui punit, alter est qui punitur, et cum so perdere, se inuoluere, se liberare quis dicitur, non necesse est unum fa- cientem, alterum subesse patientem, sed hoc solum

sointellectu huius elocutionis exprimitur, ut qui se punit, aut qui se liberat, non ab alio hoc accepisse

2 et 18 et 22 fet B 6 lmpollente PB 8 figmfitione P 9 calere ferrii P 14 anftotelu B 20 duo om. P 28 con- hibentS P 24 qui P 26 dno euanuit in B mtelligenda B

heanton BP timore menof P, TIMOPVMENOC B 28 fa- ciemtem P' 80 mtellectu P'

£10 COMM. IN 80MN. 8CIP. LIBRI U

ipa» sbi aot intuliaae aut praestitisse dicatur, *k « i» *v*omrjzp cum dicitur se ipsum mouet' *t M& «firitar, at aeatimationem alterius mouentis 3>nn*H»htf 40*111 aolens Plato de cogitatione legentis limam hi»r qoae praemisit, eipressit. nam quod 6 **iap«r aifc moaetur, aeternum est, quod 44&*m matam adfert alicui, quodque ipsuni mvjiiittux aiiaade, quando finem habet motus 21 uti«aai tL&*m habeat necesse est quid his

imwBMtar expreeaius clara significatione io i» alhmde moaeri quod se ipsum mouet m ob boc dicat aeternam, quia se ipsam *c m» moaetur aliunde? ergo se mouere hoc nyiinVat, non ab alio moueri, nec putes, liM aiem moueat idemque moueatur, seil moueri i6 ^^iMt 40o awaeate ae mouere est aperte ergo con- >ttttl» 4«m non omne, quod mouetur, ab alio moue- .*r. «$u *iw**rqww potest non ab alio moueri, «i « iM qoidem aic mouetur, ut in ipso aliud sit, .uvh :»um*c ahud quod mouetur, nec ex toto nec 20 :i. *: i*.I^ proponit, sed hoc solum se ipsuin iicicur. ue ab alio moueri existiinetur. sed . ..* iv* 3tc;;bus Aristotelica diuisio quam supra ^«»t Auav >ubr:pienti magis apta est quam probanti, , ,w» *c *:cui est quod mouetur et non mo- 25

.» i>: quod mouet et non mouetur.

,.**^s* .u»ut v^uod onine quicquid mouetur mouet

.». .» iiuicur aut guhernaculum nauim aut nauis

**.»Miiumuji sibi aerem uel undas mouere. quid

,».*«•* **% ^ucvi uou P<>s8it aliud, dum ipsum mouetur, 30

„-g**. jW *i uerum non est, ea, quae mouentur,

* u * * AYTOKINHTO in ras. in P, auTOKI-

t - wfaft B 9 uidendi P 12 cum et fe lpfain

^ ^ ^ i****<runt in B 18 ATTOKINHTON

, ** m 2> aut OCIN6TON B 22 aeftimetur P

^* tX qood om. B' 28 naue P' 81 im-

'*-■-••

% - •-■- .V

XV 80-29 641

alia non mouere, non constat illud, ut aliquid, quod moueat nec tamen moueatur, inuenias. illa igitur25 magis probanda est in decimo de legibus a Platone motuum prolata diuisio. omnis motus inquit aut

s et 8e mouet et alia aut ab alio mouetur et alia mouet. et prior ad animam, ad omnia uero corpora secundus refertur. hi ergo duo motus et differentia separantur et societate iunguntur, commune hoc habent, quod et prior et secundus monent alia,

10 hoc autem differunt, quod ille a se hic ab alio mo- uetur. ez his omnibus, quae eruta de Platonicorum 26 sensuum fecunditate collegimus, constitit non esse uerum, omnia quae mouentur ab alio moueri, ergo nec principium motus ad deprecandam alterius mo-

15 uentie necessitatem stare dicetur, quia potest se ipsum, nt diximus, mouere alio non monente. ener-27 uatus est igitur syllogismus, quem praemissa uaria et mnltiplici diuisione collegerat, id est anima prin- cipium motus est, principium autem motus

sonon mouetur, igitur anima non mouetur. restat, ut quia constitit posse aliquid per se moueri alio non mouente, animam hoc esse doceatur, quod facile docebitur, si de manifestis et indubitabilibus argutnenta suinamus. homini motum aut anima28

2& praestat aut corpus aut de utroque permiztio. et quia tria sunt, de quibus inquisitio ista procedit, cum neque a corpore neque a permixtione praestari hoc posse constiterit, restat, ut ab anima moueri hominem nulla dubitatio sit. nunc de singulis ac primum de29

so corpore loquatnur. nullum inanimum corpus suo motu moueri manifestius est quam ut adserendum sit,

4 p. 894 B

1 aut B 5 aut fe B 8 cumune P' 10 & ante diffe- rnnt om. P' li moucnti P 15 dicetur fbare B 17 filo- gifmuf B 18 collegerit P 22 hoc effe ammam B 24 fumamuf arguraenta (corr. ex argumentura) B 81 afTerendum B

Maorofivs 41

648 COMM. IN BOMN. 8CIP. LIBRI II

mihil eet autem quod, dum inmobile sit, alind possit BOmooere, igitur corpus hominem uon mouet uiden- dum9 ne forte animae et eorporis ipsa permixtio fcune aibi motum ministret sed quia conatat motam eorpori non inesse, si nec animae ineat. ex duabua § rebua motn earentibua nullus motua efncitur, eicnt nee ex duabus dulcibus amaritudo nec ex duabus amaria dulcedo proneniet nec ex gemino frigore calor ant firigua ex gemino calore naacetur, omnia enim oualitaa geminata crescit, numquam ex duplicatis le tinulibna oontrarietaa emergit: ergo nec ex duabua uueobiliboe motna erit> hommem igitur permixtio non Sl mouebit hinc inexpugnabilis syllogismus ex confeaaarnm ternm indubitabili luce colligitur animal mouetur, motum autem animali ant anima praestat aut u eorpna aut ex ntroqne permixtio, aed neque torpue neque permixtio motum praestat, igitur ttanima motum praeatal ex his apparet animam in- itium motus esse, initium autem motua tractatua seperior docuit per se moueri, animam ergo avroxtvrjTov te esse, id est per se moueri nulla dubitatio eat.

XVI Hic ille rursus obloquitur, et alia de initiis dis- putatioue confligit, eadem enim hic soluendo repete- uius, quae supra in ordinem obiecta digessimus. non possuut inquit eadem initiis suis esse, quae w md* nascuntur, et ideo animam, quae ini- tiuiu inotus est, non moueri, ne idem sit ini- tiuiu et quod de initio nascitur, id est ne

Siuotus ex motu processisse uideatur. ad haec facilis et absoluta responsio est, quia, ut principia to *t haec, quae de principiis prodeunt, in aliquo non

I uumobile BP 8 comixtio B 4 niiniftrent fet B 6 nou

ttifr PB 9 ex om. B 12 lmmobihbuf BP pmixtio* P

13 fttotfifmuf B 14 lndubitabita ut uid. P' 20 anima B

AYTO- tii ras. in P 22 super de iuitiis add. de propositis p

** lu^uid }y 88 id est] ldem B 31 pnocipiu P'

XV 80-32 XVI 1-6 643

numquam inter se differre fateamur, numquam tamen ita sibi possunt esse contraria, ut aduersa sibi sunt stare et moueri. nam si albi initium nigrum uo-3 caretur, et siccum esset humoris exordium, bonum

s de malo, ex amaro initio dulce procederek sed non ita est, quia usque ad contrarietatem initia et se- quentia dissidere natura non patitur, inuenitur tamen inter ipsa non numquam talis differentia, qualis inter se origini progressionique conueniat, ut est hic quo-

10 que inter motum, quo mouetur anima et quo mouet cetera. non enim animam Plato simpliciter motum4 dixit sed raotum se mouentem. inter motum ergo se mouentem et motum, quo mouet cetera, quid intersit, in aperto est, si quidem ille sine auctore est>

16 hic alii*8 motus nuctor cst. constitit ergo, neque adeo posse initia ac de initiis procreata differre, ut contraria sibi flint, nec tamcn hic moderatam differentiam defuisse, non igitur stabit principium motus, quod ille artifici conclusione collegit. his5

10 tertia, ut meminimus, successit obiectio uni rei con- traria simul accidere non posso, et quia con- traria sibi sunt mouere et moueri, non posse animara se mouere ne cadem et moueatur et moueat. sed lioc snperius adserta dissoluunt, si

ss quidem constitit in animae motu duo non intellegenda, quod moueat et quod moueatur, quia nihil est aliud ab se moueri quam moueri alio non mouente. nulla est ergo contrarietas, ubi quod fit unum est, quia fit non ab alio circa alium, quippe cum ipse motus

80 animae sit essentia. ex hoc ei, ut supra rettulimus,6 nata est occasio quarta certaminis. si animae

8 fi * P, fic B 5 et 12 et 24 fet B 7 diflereere corr. in difledere Bt diflifte Bm non om. Bf 15 hic — aoctor eft otn. P* 17 moderatam differentiam hic B 10 qno P' 21 nt qnia P 28 nec B 24 diffoluit P' 28 ergo om. B 30 anima ut uid. P' rctnlimuf B 81 certamijmmif B

41 •

644 COMM. m BOMN. SCIP. LIBRI II

essentia motus est inquit cur interdum quie- scit, cum nulla alia res contrarietatem propriae admittat essentiae? ignis, cuius essentiae calor inest, calere non desinit, et quia frigi- dum niuis in essentia eius est, non nisi s semper est frigida, et anima igitur eadem ratione numquam a motu cesRare deberet sed

7dicat uelim, quando cessare animam suspicatur. si mouendo se inquit moueat et corpusy necesse est utique, quando non moueri corpus uide-io mus, ammam quoque intellegamus nonmoueri.

8 contra hoe in promptu est gemina defensio. primum quia non in hoc deprehenditur motus animae, si corpus agitetur, nam et cum nulla pars corporis moueri uidetur in homine, tamen ipsa cogitatio aut is in quocumque animali auditus uisus odoratus et flimi- lia, sed et in quiete ipsa spirare somniare, omnia

9haeo motus animae sunt. deinde quis ipsum corpus dicat inmobile, etiam dum non uidetur agitari, cum incrementa membrorum aut si iam crescendi aetas et 20 tempus exce8sit, cum saltus cordis cessationis in- patiens, cum cibi ordinata digeries naturali dispen- satione inter uenas et uiscera sucum ministrans, cum ipsa collectio fluentorum perpetuum corporis testetur agitatum? et anima igitur aeterno et suo motu, sed 25 et corpus quam diu ab initio et causa motus anima- tur, semper mouetur. hiuc eidem fomes quintae ortus lOest quaestionis. si anima inquit aliis causa motus est, ipsa sibi causa motus esse non poterit, quia nihil est, quod eiusdem rei et sibi et so

1 quur P 2 propnotatem I¥ 8 ignif cuiuf eon (cetera par8 uoc. tnarg. reciaa periit) add. B"* 7 et 17 fot B 0 m- quid ut uid. V 10 uideamuf B 12 diifenfio P 14 ar in parf in ras. in P 16 uideatur B 16 et hif umiha B 19 lmmobile B non om. P' 20 membroru* P 21 un- patienf BP 24 corpif B 26 agita P animal B 28 in- quid F

XVI 7-u 646

aliis causa sit. ego uero licet facile possim probare plurima esse, quae eiusdem rei et sibi et aliis causa sint, ne tamen studio uidear omnibus, quae adserit, obuiare, hoc uerum e?se concedam, quod et pro uero

5 habitum ad adserendum motum animae non nocebii et enim animam initium motus et causam uocamus. 11 de causa post uidebimus. interim constat omne initium inesse rei, cuius est initium, et ideo quicquid in quamcumque rem ab initio suo proficiscitur, hoc

io in ipso initio reperitur. sic initium caloris non potest non calere. ignem ipsum, de quo calor in alia transit, quis neget calidum? sed ignis inquit nonl2 8e ipse calefacit, quia natura totus est cali- dus. teneo quod uolcbam, nam nec anima ita se

16 mouet, ut sit inter motum mouentemque discretio, sed tota ita suo motu mouetur, ut nihil possis sepa- rare quod moueat. haec de initio dicta sufficient. 13 de causa uero quoniam spontanea coniuentia con- cessimus, nequid eiusdem rei et sibi et aliis causa

so sit, libenter adquiescimus, ne anima, quae aliis causa motus est, sibi causa motus esse uideatur. his enim causa motus est, quae non mouerentur, nisi ipsa praestaret, illa uero ut moueatur, non sibi ipsa lar- gitur, sed essentiae suae est quod mouetur. ex hoc 14

» quaestio, quae sequitur, iam soluta esi tunc enim forte concedam, ut ad motus ezercitium instrumenta quaerantur, quando aliud est quod mouet, aliud quod mouetur. in anima uero hoc nec scurrilis iocus sine damno uerecundiae audebit expetere, cuius motus est

1 fint P' ego — 2 caufa fint <m. P* 8 uidear aftu- dif B affent B 6 abitum ¥ aflereDdum B 12 luquit lgmf B mquid P' 16 motft P et moneutem B 16 fet B fepare B 17 fufftciaent P' 18 quoniam mn. P9

\ttxx.

com * * * iaa P acquiefcimuf B 21 & ante fibi ut uid.

deletum in P 21 eft ac fibi B 22 m lpfa P 24 efcl^P 28 cur in fcur|nhf in ras. in P 29 dapno B eft motuf B

646 COMM. IN SOIIN. BOIP. UBBI n

in essentia, cum ignia licet ex cansa intra se latente moueatur, nullis tamen instrumentis ad superna con- scendat, mnltoqne minus haec in anima qnaerenda

15sint, cuius motus essentia sua est in his etiam, quae secnntur, uir tantus et aliaa nltra ceteros seriaa »

.. similis cauillanti eet si monetnr inquit anima, inter ceteros motns etiam de loeo in locum mouetur, ergo modo ait eorpns egreditur, modo rnrsns ingreditur, et in noc exercitio saepe uersatur, quod fieri non nidemns; non igitnr ie

16mouetur. contra hoc nullus est, qni non sine hae- sitatione respondeat, non omnia, qnae mouentur, etiam de loco in locnm moneri. antins denique in enm similis interrogatio retorqnenoa est monori arbores dicis? quod cum, ut opinor, annuerit, pari ia dicacitate ferietnr: si monentnr arbores, sine

. dubio, nt tu dicere soles, inter alios motus etiam de loco in locnm mouentur, hoc antem nidemns per se eas facere non posse; igitnr

17arbores non mouentur. sed nt hnnc syllogismom m additamento serium facere possimus, postquam dixe- rimus ergo arbores non mouentur, adiciemus sed mouentur arbores, non igitur omnia, quae mo- uentur, etiam de loco in locum mouentur. et ita finis iu exitum sanae conclusionis euadet: si ergo ss arbores fatebimur moueri quidem, sed apto sibi motu, cur hoc animae negemus, ut motu

18e8sentiae suae conueniente moueatur? haec et alia ualide dicerentur, etiam si hoc motus genere moueri auima non posset, cum uero et corpus ani- so met accessu et a corpore certa constituti temporis lege discedat, quis eam neget etiam in locum, ut ita

1 cuiuf | lgmf Itf 4 fua effc non cotnparent amplius in B 6 fequunxur PB 6 cauillanti fenuf | fimihf eft B S rurfuf om. P' 15 dicef B 20 et 22 tt 26 fet B 20 fillogifmu P, fylogifmu B 21 poflumuf T 26 apto quidem fibi B

80 et om. B 81 corpre B lege teporif P tpif B

XVI 15—28 647

dicam, uioueri? quod autem non saepe sub uno 19 tempore accessum uariat et recessum, facit hoc dis- positio arcana et consulta naturae, quae ad animalis uitam certis uinculis continendam tantum animae

6 iniecit corporis amorem, ut amet ultro quo deuincta est, raroque contingat, ne finita quoque lege tem- poris sui maerens et inuita discedat. hac quoque20 obiectione, ut arbitror, dissoluta ad eas interroga- tiones, quibns nos uidetur urguere, ueniamus. si

lomouet inquit se anima, aliquo uiotus genere se mouet. dicendumne est igitur animam se in locum mouere? ergo ille locus aut orbis aut linea esi an se pariendo seu consumendo mouetur? sene auget an minuit? aut pro-

lsferatur ait in medium aliud genus motus, quo eam dicamus moueri. sed omnis haec interro-21 gationum molesta congeries ex una eademque defluit male conceptae definitionis astutia. nam quia semel sibi proposuit, omne quod mouetur ab alio moueri,

so omnia haec motuum gqpera in anima quaerit, in quibus aliud est quod mouet, aliud quod mouetur, cum nihil horum cadere in animam possit, in qua nulla discretio est mouentis et moti. quis est22 igitur dicit aliquis aut unde intellegitur animae

tsinotu8, si horum nullus est? sciet hoc quisquis nosse desiderat uel Platone dicente uel Tullio: quin etiam ceteris, quae mouentur, hic fons hoc principium est mouendi. quanta sit autem uoca-23 buli huius expressio, quo anima fons motus uocatur,

2 tpe B, quod amplius non notabo 8 archana P 5 cor- pif B, quod amplius non notabo qb | lancta -f- P, quod |

uincta e B 6 quoque om. P 9 urguere mdetnr P 11 di- cendnm B' 18 seu] an B 16 m medmm ait B 16 fet B 17 deflnit om. P' 18 diffuutiomf B femel om. P 21 eft qnod monetnr ut uid. P' 22 rn animam cadere B 28 eft om. B 24 mtelligitur B 26 quifquif nofle in ras. in P 27 cetenf om. P' 28 est] efle B uocabuh praeter buh in ras. in P

648 OOMIL IN 80MN. SCIP. LIBRI II

facile repperiea, si rei inuiaibilia motam gine auctore atque ideo aine initio ao sine fine prodenntem et cetera mouentem mente concipias, cui nihil similius de ai8ibilibus quam fons potuerit reperiri, qni ita principium est aquae, ut cum de se fluuios et lacus • procreet, a nullo naaci ipse dicatnr9 nam ai ab alio

24 nasceretur, non esset ipae principium. et sicut fona non semper facile deprehenditur, ab ipso tamen qui funduntur, aut Nilua est ant Eridanua aut Hiater aut Tanai8, et ut illorum rapacitatem uidendo admirana 10 et intra ae tantarum aqnarum originem requirena cogitatione recurria ad fontem et huno omnem motnm intellegia de primo acaturriginia manare principio, ita cum corporum motum, seu diuina aeu terrena aint, conaiderando quaerere forte auctorem uelia, mens 1» tua ad animam qnasi ad fontem recurrat, cuiua motum etiam sine corporis miniaterio testantur

26 cogitationes gaudia spes timores. nam motua eius est boni mahque discretio, uirtutum amor, cupido uitiorum, ex quibus efSuunt omnes inde nascentium w rerum meatus, raotus enim eius est quicquid irascimur et in feruorem mutuae collisionis armamur, unde pau- latim procedens rabies fluctuat proeliorum, motus eius est quod in desideria rapimur, quod cupiditatibus alligamur, sed hi motus si ratione gubernentur, pro- ss ueniunt salutares, si destituantur, in praeceps et

26rapiuntur et rapiunt. didicisti motus animae, quos modo sine ministerio corporis, modo per corpus exercet. si uero ipsius mundanae animae motus re- quires , caelestem uolubilitatem et sphaerarum aubia- n centium rapidos impetus intuere, ortum occasumue

1 repief B 8 capiaf P 4 funf ut uid. F potent P 7 lpfe om. P 9 hendanuf P 10 rapiditatem P ammi- ranf P 11 fe P, te B 18 mtelhgif B fatumguuf P' 14 motuf P 16 forte om. P 21 emm om. B 22 Vnde pau- in ra8. in P 26 agitamur P hu B 29 reqraf B 80 & fperaru bis posuit P' fperarum B

XVI 34-26 XVII 1—6 649

solis, cursus siderum uel recursus, quae omnia anima mouente proueniunt, inmobilem uero eam dicere, quae mouet omnia, Aristoteli non conuenit, qui quantus in aliis sit probatum est, sed illi tantum, quem uis 5 naturae, quem ratio manifesta non moueat.

Edocto igitur atque adserto animae motu Afri-XVlI canus, qualiter exercitio eius utendum sit, in haec uerba mandat et praecipit: hanc tu exerce optu-2 mis in rebus. sunt autem optumae curae de

losalute patriae, quibus agitatus et exercitatus animus uelocius in hanc sedem et domum suam peruolabit, idque ocius faciet, si iam tum, cum erit inclusus in corpore, eminebit foras, et ea, quae extra erunt, contemplans, quam

15 maxime se a corpore abstrahet namqueS eorum animi, qui se corporis uoluptatibus dediderunt, earumque se quasi ministros prae- buerunt, inpulsuque lubidinum uoluptatibus oboedientium deorum et hominum iura uio-

tolauerunt, corporibus elapsi circum terram ipsam uolutantur, nec hunc in locum nisi multis exagitati saeculis reuertuntur. in supe-4 riore huius operis parte diximus alias otiosas, alias negotiosas esse uirtutes, et illas philosophis, has

15 rerum publicarum rectoribus conuenire, utrasque tamen exercentem facere beatum. hae uirtutes inter- dum diuiduntur, non numquam uero miscentur, cum utrarumque capax et natura et institutione animus inuenitur. nam siquis ab omni quidem doctrinaS

so habeatur alienus, in re publica tamen et prudens et temperatus et fortis et iustus sit, hic a feriatis re-

2 lmmobilem BP 4 quem PB™, quae B 6 lgitar om. B afferto B 8 pcipit dieenf P optunif PB 9 op- time PB 11 ut otiuf B 12 otiaf B 14 erant B' 16 corponf om. P 18 lmpulfuque BP libidmu PB 19 obe- dientiu B et omnium iura B uiolar P, uiolauef B

22 multif | fecnhf exactif P 81 temperanf P

660 COMM, m 80MN. BOIP. LIBRI H

motai eminet tamen actaalium uigore uirtutum, cpu-

4bus nihilo minus caelam cedit in praemiam. siquis aero insita qaiete natarae non sit aptus ad agendam, sed aolam optima conacientiae dote erectus ad supera, doctrinae supellectilem ad exercitium diuinae disputa- • tionis expendat> sectator caelestium, deoios caducorum, ii qaoqae ad caeli uerticem otiosis uirtutibua sub-

7uehetur. saepe tamen euenit, nt idem pectus et agendi et dispntandi perfeetione sublime ait, et caelam

& utroque adipiscatur exercitio uirtutum. Bomolos nobis i# in primo genere ponatur, eaios uita airtutes num- quam deseruit, semper exercuit, in secundo Pytha- goras, qui agendi nescius fuit, artifex diaserendi, et solas doctrinae et conseientiae uirtates seeatas est> sit in tertio ac mixto genere apud Qraecos Lycurgus is et Solon, inter Bomanos Numa, Oatones ambo, multi- que alii, qui et philosophiam hauserunt altius, et nrmamentum rei publicae praestiterunt, soli enim sapientiae otio deditos ut abunde Oraeeia tulit, ita

9Roma nesciuit. quoniam igitar Africanus noster, » quem modo auus praeceptor instituit, ex illo genere est, quod et de doctrina uiuendi regulam mutuatur et statum publicum uirtutibus fulcit, ideo ei perfectio- lOnis geminae praecepta mandantur. sed ut in castris locato ac sudanti sub armis primum uirtutes politicae «s suggeruntur his uerbis: sunt autem optumae curae de salute patriae, quibus agitatus et exercita- tus animus uelocius in hanc sedem et domum

2 niholo minuf B' njhil homif celu, deinde (in ras.)

oedit m P 8 quiete P: turtute (deinde u mutata in q cetera- qu$ elementa deleta) B 4 et 24 fet B erocf * P 6 pro deuiuf ante oaducorum dehtum de hui' in B 7 hif P 9 fu- bhme perfectione B 12 phitogoraf P, pytagoraf B 14 fe- quutuf P 15 tertio admixto B hcurguf B 16 catomf P' 17 auxe? P 18 rei • p. P 19 habunde P 21 que ad modu ut uid. P' 23 ei] & P 24 gemine perfectiomf P 26 pnmum uirtutef oro. B 26 optime PB

XVII 6-15 651

suam peruolabit. deinde quasi non minus docto 11 quam forti uiro philosophis apta subduntur, cum dicitur idque ocius faciet, si iam tunc, cum erit inclusus in corpore, eminebit foras, et ea,

squae extra erunt, contemplans quam maxime se a corpore abstrahet haec enim illius suntl2 praecepta doctrinae, quae illam dicit mortem philo- sophantibus appetendaru, ex qua fit, ut adhuc in cor- pore positi corpus ut alienam sarcinam, in quantum

io patitur natura, despiciant, et facile nunc atque opor- tune uirtutes suadet, postquam quanta et quam diuina praeniia uirtutibus debeantur edixit. sed quia inter 13 leges quoque illa inperfecta dicitur, ' in qna nulla deuiantibus poena sancitur, ideo in conclusione operis

15 poenam sancit extra haec praecepta uiuentibus, quem locum Er ille Platonicus copiosius executus est, sae- cula infmita dinumerans, quibus nocentium animae in easdem poenas saepe reuolutae sero de tartaris permittuntur emergere, et ad naturae suae principia,

w quod est caelum, tandem impetrata purgatione re- meare. necesse est enim, omnem animam ad originis 14 suae sedem reuerti, sed quae corpus tamquam pere- grinae incolunt, cito post corpns uelut ad patriam reuertuntur, quae uero corporum illecebris ut suis

15 sedibus iuhaerent, quanto ab illis uiolentius separan- tur, tanto ad supera serius reuertuntur.

Sed iam finem somnio cohibita disputatione facia- 15 mus hoc adiecto, quod conclusionem decebit, quia cum sint totius philosophiae tres partes, moralis et natn-

fab 1 non qaafi non B 2 * dunf P 8 otinf B 4 clanfaf

B 6 fant llhaf B 10 nanc om. P*, deinde oportnneq. P

18 lmperfecta BP 14 p$na PB, dcinde fanccitur (posterior

c corr. ex t) B 15 p$na P fanccit pB 16 exequutaf P

17 nocentam P 18 penaf P 19 emergere pmittuntar P

20 remeare purgatione B' remeari P 22 tanqaam P

pignne B 25 fepann B 27 fet B 29 et ante naturahf

om. (P)

«| OOUL 01 MHOL 8CIP. LIBBI n

i, et nt moralis^ quae doeet moram l" m9 naturahs, quae de diuinia rationslis, eam de incorporei* eola eomplectitur, nullam de in hoc aoauuo praetermirit nam illa • patriae et ad contemptum qnid alind eontinet nisi ethicae moralia? cum oero oel de oel de nooitate siue magnitudine principatn aolia et circia caelestibas io lemehihos et Oceani ritu loquitur, et paadit arcanum, phjricae seereta at cw de motu et inmortalitate animae dafafta^ eai aihfl constat ineaae eorporeom, cuiusque «Heataam amUes seasus aed aola ratio deprehendit, 15 3Ba ad aUilediam philoeophiae rationalia ascendit ITaar* igitar pronontiandnm est, nihil hoc opere i, qeo munena phflosophiae continetur inte-

4 mo»T V € ctetn P 7 adortaiio B 8 ante philo- topta* *4& p B 9 fperaram PB 11 aoceni B 12 ar- ■*o*»f PB archaanm P phifice, PB 18 lmmortahtate PB 18 fot B deprehendit rationalif philofophie. foftigia ofrf**h— d>t Vere igitnr P 16 philofopbie. B> 17 hoc

4*k B 18 phylofophie P 19 nihU 8ub$criptum in B

^bcriptMm AMBROSII MACROBII THEODOSII SVP .

SO&IYM | SCIPIONIS COMENTVM^EXPLICT • in P, seguUur

iNaprr SffNl V SCIPIONIS . SVPTV i €X libris cice-

KONIS TYUl I dE RE PVBLICA • in P, inscriptum SONIU

SCIP M • T • C • €X€R|PTU €X LIBRO 8€XT0 d€ REPU- KUCA m B (m B enim iomnium anie comment. in som. posi-

#*)

80MNIVM SCIPIONIS

Cum in Africam uenissem M*. Manilio consule I ad quartam legionem tribunus, ut scitis, militum, nihil mihi fuit potius, quam ut Masinissam conueni- rem regem familiae nostrae iustis de causis amicissi-

5 mum. ad quem ut ueni, conplexus me senex con-2 lacrimauit aliquantoque post suspexit ad caelum et ^grates9 inquit *tibi ago, summe Sol, uobisque, reli- qui caelites, quod antequam ex hac uita migro, con- spicio in meo regno et his tectis P. Oornelium Sci-

10 pionera, cuius ego nomine ipso recreor: ita numquam ex animo meo discedit illius optumi atque inuictissimi uiri memoria.9 deinde ego illum de suo regno, ille me de nostra re publica percontatus est, multisque uerbis ultro citroque habitis ille nobis consumptus

15 est dies. post autem apparatu regio accepti sermonem3 in multam noctem produximus, cum senex nihil nisi de Africano loqueretur, omniaque eius non facta so- lum sed etiam dicta meminisset. deinde ut cubitum discessimus, me et de uia et qui ad multam noctem

20 uigilassem, artior, quam solebat, somnus conplexus

de inscript. uid. p. 652 1 A • manlio PBf emendauit

Sigonius 8 mchil B fmt mihi B 6 collacnmauit B 7 rehquif P, deinde in ras. c§htef in P 9 regno meo P

10 lpfe B ltoque P ltaque numquam (ita enim fuisse

uidetur) euanuit in B 11 difceflit P optimi B post optumi deletum mri in P 18 ura* (ur in ras.) P re p PB pcuntatuf P* 14 abitif P ry confaptuf P 16 autem om. B 17 eiuf om. P' non folu faota B 20 complexuf B

654 80MNTVM 8CIPI0NI8

4est hie mibi — eredo eqoidem ez hoe, quod eramaa loeuti; fit enim fere, ni cogitationes eermonesqae no- itri pariant aliquid in somno tale, quale de Homero scribit Ennius, de qno uidelicet eaepiatime uurilaoa solebat cogitare et loqui — Africanus se ostendit ea fbrma, qnae mihi ez imagine eius qnam ex ipeo erat notior. quem ubi agnoui, eqnidem cohorrui, aed ilie 'ades' inqnit canimo et omitte timorem, Scipio, et qnae trade memoriae.

II Yideene illam urbern, qnae parere popnlo Bomano le eoaeta per me renonat priebna bella nee potest quiescere' — ostendebat antem Carthaginem de ex- eelso et pleno stellamm illustri et elaro qnodam loco — cad qnam tn oppngnandam nnne nenis paene miles? hanc hoe biennio eonsnl euertes, eritqueis eognomen id tibi per te partum, qnod habes adhuc a nobis hereditarinm. enm antem Oarthaginem de- leueris, trinmphnm egeris eensorqne fueris et obieris legatns Aegyptnm 8jriam Asiam Oraeciam, delegere iterum consul absens, bellumque maximum conficies, «o

2Numantiam excindes. sed cum eris curru in Capi- tolium inuectus, offendes rem publicam consiliis per- turbatam nepotis mei. hic tn, Africane, ostendas oportebit patriae lunien aniroi ingenii consiliique tui. sed eius temporis ancipitera uideo quasi fatorum uiam. ss nam cum aetas tua septenos octies solis amfractus reditusque conuerterit, duoque hi numeri, quorum uter- que plenus, alter altera de causa habetur, circuitu

2 loquuti P 8 parnant ut uid. B' ln fommo ahquid

tale B 4 henniuf P 7 et quidem B 10 p. r. P, p. 9. B 12 et 17 cartagine PB 18 llluftre ut uid. P' quoda praeter

& tn ras. in P 16 nomen ld in ras. in P *aduc P

1S tnumphof corr. ut uid. ex tnumphuf B 19 legatuf in

ras. in P £giptu B £giptu. fina • P 22 r. p. P 23

affncane B 24 lngennq; tui confilnq; fed B 26 anfractuf fohf B 27 bu P

I 4 II 1—8 III 1-8 655

naturali summam tibi fatalem confecerint, in te unum atque in tuum nomen se tota conuertet ciuitas: te senatus, te omnes boni, te socii, te Latini intuebuntur, tu eris unus, in quo nitatur ciuitatis salus, ac ne 6 multa, dictator rem publicam constituas oportet, si impias propinquorum manus eflFugeris.' hic cum ex-3 clamauisset Laelius , ingemuissentque uehementius ceteri, leniter arridens Scipio fst! quaeso' inquit cne me e somno excitetis, et parumper audite cetera.

10 Sed quo sis, Africane, alacrior ad tutandam rem III

publicam, sic habeto: omnibus, qui patriam conser- uauerint adiuuerint auxerint, certum esse in caelo definitum locuin, ubi beati aeuo sempiterno fruantur. nihil est enira illi principi deo, qui omnem mundum

16 regit, quod quidcm in terris fiat, acceptius quam con- cilia coetusque hominum iure sociati, quae ciuitates uocantur. harura rcctoros et conseruatores hinc pro- fecti huc reuertuntur/ hic ego, etsi eram perterritus2 non tam mortis metu quam insidiarum a meis, quae-

to siui tamen, uiueretne ipse et Paulus pater et alii,

quos nos extinctos arbitraremur. 'immo uero' inquit

Jii uiuunt, qui e corporum uinclis tamquam e carcere

euolauerunt, uestra uero quae dicitur uita mors est

quin tu aspicias ad te uenientem Paulum patrem.'

15 quem ut uidi, equidem uim lacrimarum profudi, ille 3 autem me conplexus atque osculans flere prohibebat. atque ego, ut primum fletu represso loqui posse coepi, ^quaeso9 inquam 'pater sanctissime atque

1 confecent P' 2 atqae ln euanuerunt in B 6 r. p. P, re • p • B 6 manuf propmqaoram B 6 exclamauifle B' 7 lehuf PB 8 leuiter BP et Janius: & P, et B 9 excita- tif P' et parumper Bouhierus: & paru reb; BP 10 affri- cane B r5 • p • PB 14 deo> P' qail q * (fuit a) B

16 c^tufq; (e B, « add. b) B 17 appellantar B 21 extinctof

effe B mquit om. P' (8 hi corr. ex nbi in P) 22 ante e add. & B> tanqua P 28 euolarunt B 26 coplei P

27 ego oro. P 28 c§pi B

666 SOMNTVM SCIPIONIS

optume, quoniam haec est uita, ut Africanum audio dicere, quid moror in terria? quin huc ad uos uenire

4properor cnon est ita* inquit ille. 'nisi enim cum deua is, cuius hoc templum est omne quod conspicis, istis te corporis custodiis liberauerit, huc tibi aditus s patere non potesi homines enim sunt hao lege generati, qni tuerentur illnm globum, quem in hoc templo medium uides, quae terra dicitur, hisque ani- mus datna est ex illis sempiternis ignibus, quae sidera et stellas uocatis, quae globosae et rotundae, diuinis te animatae mentibus circulos suos orbesque conficiunt

5 celeritate mirabili. quare et tibi, Publi, et piis omnibus retinendus animus est in custodia corporis nec iniuasu eius, a quo ille est uobis datus, ex hominum uita migrandum est, ne munus humanum aasignatum atf deo defugisse uideamini. sed sic Scipio, ut auus hic tuus, ut ego, qui te genui, iustitiam cole et pietatem, quae cum magna in parentibus et propinquis tum in

6patria maxima est. ea uita uia est in caelum et in hunc coetum eorum, qui iam uixerunt, et corpore laxati m illum incolunt locum quem uides' — erat autem is splendidissimo candore inter flammas circus elucens — 'quem uos, ut a Grais accepistis, orbem lacteum nun-

7cupati8.' ex quo omnia mihi contemplanti praeclara cetera et mirabilia uidebantur — erant autem eae » stellae, quas numquam ex hoc loco uidimus, et eae magnitudines omnium, quas esse numquam suspicati sumus, ex quibus erat ea minima, quae ultima a

1 optune B 8 mqmt lta llle B cum om. P 6 pot- ent corr. ex paterit B 7 que* (uid. fuisse qui eft) P

8 medio P 10 rntunde ut uid. V 13 muifa B

16 humanum del. Ilahnius 16 defuiiTe B hic om. P'

20 c&u P, c^tu B relaxati P 21 mcolunt lllum locum B 22 lucenf P 23 gragif B 24 omnia nihil contemplandi B 25 e in ee, in ras. in Pt h§ B 26 fbelle, om. P 6*%*

magnitudinef* P 28 ex quibuf — 667, 1 ahena om. P*

28 a om. B

m 4-7 im i~3 v 1 657

caelo, citima terris luce lucebat aliena, stellarum autem globi terrae magnitudinem facile uincebant — iam ipsa terra ita uiihi parua uisa est, ut me imperii nostri, quo quasi punctum eius attingimus, paeniteret

5 Quam cum magis intuerer 'quaeso* inquit Afri-IIII

canns cquo usque humi defixa tua mens erit? nonne aspicis, quae in templa ueneris? nouem tibi orbibus uel potius globis conexa sunt dmnia, quorum unus est caelestis extumus, qui reliquos omnes conplectitur,

10 summus ipse deus, arcens et continens ceteros, in quo sunt infixi illi, qui uoluuntur, stellarum cursus sem- piterni. cui subiecti sunt septem, qui uersantur retro 2 contrario motu atque caelum. e quibus unum globum possidet illa, quam in terris Saturniam nominant,

16 deinde est hominum generi prosperus et salutaris ille fulgor, qui dicitur Iouis, tum rutilus horribilisque terris, quem Martium dicitis, deinde subter mediam fere regionem sol optinet, dux et princeps et moderator luminum reliquorum, mens mundi et temperatio, tanta

so magnitudine, ut cuncta sua luce lustret et conpleat

* hunc ut comites consecuntur Yeneris alter, alter

Mercurii cursus, in infimoque orbe luna radiis solis

accensa conuertitur. infra autem iam nihil est nisi 3

mortale et caducum praeter animos munere deorum

25 hominum generi datos, supra lunam sunt aeterna omnia. nam ea, quae est media et nona, tellus neque mouetur et infima est, et in eam feruntur omnia nutu suo pondera.'

Quae cum intuerer stupens, ut me recepi (quid?V so hic' inquam cquis est, qui conplet aures meas, tantus

1 a terris coni. Madvigius Advers. II 443 S.parua

niihi B 4 pemterft 2?, poemteret P 6 tua om. B' 7 or- dib; ut uid. B' 9 extimuf B 10 fammuf otn. P 12 funt

om. P 20 ut] et B' 21 confequenf Pf cfequnf B 22 mer- culru B' m mifimoq; B' 26 aeterna om. Pt c^terna B 26 m ea B 29 recipi B'

Macboeivb 42

058 80MNIYM SCIPI0HI8

tt tain dnkrfa sonusr* Tiio eetf inqntt Hlk9 qoi in- teruallis ooninnctni impariboa aed tamen pro rata perte ratione distinctis, impulia et mota rpaorom orbium effiritar et acuta eam graaibui tempsraiia uarioi aequabiliter eoneentas efficit nee enim alentio e : tanti motos ineitari foesont» tt natnia fcrt> ot ertrwna

^v^v «Mi^PBeB w^bva e^0 Kaww^v«j ^pflp vaa^^cpvW ve^M^^HHflA w^we^^p iv^^vi^^wfln^pft

Sqoam ob eaneam eqmmoe ille caeli itcUifer earaoa, eaine conaertio eet coneitatior^ acate et ezcitato mooe- tar tono, graaiseimo aatem bie lunaria atqoe iafimua. se' natn terra, nona, inmobiHi manens nna eede eemper baeret conplexa medinm nrandi keorn. ilK autetn

' octo onrsus, in qoiboi eadem ois eet dnorom eeptem effidunt dietinetos interaattb sonos. qoi nameras reram omninm fere nodae est qaod docti bominoe is nernis imitati atqae oantibai aperuerunt dbi redi- tam in hnne locum, sicat alii, <goi praestantiboa

8ingeniis in nita hnmana dinina stndia cobemni hoe aonita oppletae aaree hominam obearduerunt nec eet nllae hebetior sensas in uobis, sieat abi Nilas ad ss illa, quae Oatadupa nominantur, praecipitat ex al- tissimis montibus, ea gens, quae illum locum adcolit,

. propter magnitudinem sonitus sensu audiendi caret hic uero tantus est totius mundi incitatissima conuersione sonitus, ut eum aures hominum capere non possint, ss sicut intueri solem aduersum nequitis, eiusque radiis acies uestra uincitur.' haec ego admirans referebam tamen oculos ad terram identidem.

1 fonuf praeter lf in ras wt P» folnuf ut uid. B 2 in-

panbuf B 8 cturfuf (uid. fidsse a) P 9 excitatio B

11 noua P, deinde lmmobihf PB 12 mundi mediu P

autem om. P 18 eade praeter e in ras. in P duoruml

modo> P duorum modorum B, deinde ddetum quod in B

difUnctif P diilinctof efficiunt B 16 fere omninm B

nodus] nod& B aui B} t quod B™ 18 diuina om. &

hoc fonitu — 19 obfurduerunt om. P iomtapraeter foi

tn ras. tn B 22 locfi om. B accoht B% aocoht P 27 potf

ueftra add. fenfufq; B ammiranf PB 28 ldemtidem B

V 8-8 VI 1-4 659

Tum Africanus csentio' inquit cte sedem etiamVI nunc hominum ac domum contemplari. quae si tibi parua, ut est, ita uidetur, haec caelestia semper spec- tato, illa humana contemnito. tu enim quam cele- 6 britatem sermonis hominum aut quam ezpetendam consequi gloriam potes? uides habitari in terra raris et angustis in locis et in ipsis quasi maculis, ubi habitatur, uastas solitudines interiectas, eosque, qui incolant terram, non modo interruptos ita esse, ut

io nihil inter ipsos ab aliis ad alios manare possit, sed partim obliquos, partim transuersos, partim etiam aduersos stare uobis, a quibus expectare gloriam certe nullam potestis. cernis autem eandem terram quasi 2 quibusdam redimitam et circumdatam cingulis, e quibus

15 duos maxime inter se diuersos et caeli uerticibus ipsis ex utraque parte subnixos obriguisse pruina uides, medium autam illum et maximum solis ardore torreri. duo sunt habitabiles, quorum australis ille, in quo3 qui insistunt aduersa uobis urgent uestigia, nihil ad

«0 uestrum genus, hic autem alter subiectus aquiloni, quem incolitis, cerne, quam tenui uos parte contingat. omnis enim terra, quae colitur a uobis, angustata uerticibus, lateribus latior, parua quaedam insula est circumfusa illo mari, quod Atlanticum, quod

>6 magnum, quem Oceanum appellatis in terris, qui tamen tanto nomine quam sit paruus uides. ex his4 ipsis cultis notisque terris num aut tuum aut cuius- quam nostrum nomen uel Caucasum hunc, quem cernis, transcendere potuit, uel illum Gangen trana-

80 tare? quis in reliquis orientis aut obeuntis solis ultimis aut aquilonis austriue partibus tuum nomen audiet?

1 uiqui B> 4 contepmto PB 7 mafcuhf B 8 hofq; B 9 esee] e B 11 partim tranfaerfof am. P et in fine paginae B 1S fpectare B 18 eadem h' 14 orcundata P 17 ardore folif B 19 urgnent P 23 mfula B 24 athlanhcu P 25 occeanu B qnod oceannm P' apeUatif P 27 nft P 29 tranfnatare uix ui rehqf B 80 qnisj nif P

42*

660 80MN1VM 8CIPIONIS

quibus amputatis eernis profecto, quantia in angustiia uestra ee gloria dilatari uelit ipri antem qui de nobia locuntur qnam loqnentnr din?

VII Qnin etiam ri cnpiat proles illa futnrorum ho- minnm deinceps landee nnins cuiusque noetmm a patri- • bna acceptaa posteris prodere, tamen propter elunionea exustionesque terrarum, quas aceidere tempore certo necesae est, non modo non aeternam eed ne diuturnam

2 qnidem gloriam adseqni poasumus. quid autem inter- est, ab eis, qui postea nasoentur, eermonem fore de se te, cum ab eis nullus fuerit, qui ante nati sunt, qui

, neo paucioree et certe melioree fuerunt uiri, praesertim eum apud eoe ipsos, a quibus audiri nomen nostrom

Eotest, nemo nniua anni memoriam conaeqni possit? omines enim popnlariter annum tantum modo solis, u id eet uniua astri, reditu metiuntur, cum antem ad idem, unde semel profecta sunt, cuncta astra redierint» eandemqne totius oaeli descriptionem longia interuallis retulerint, tum ille uere uertens annus appellari potest, in quo uix dicere audeo, quam multa hominum eaecula to

4teneantur. namque ut olim deficere sol hominibus extinguique uisus est, cum Romuli animus haec ipsa in templa penetrauit, quandoque ab eadem parte sol eodemque tempore iterum defecerit, tum signis om- nibus ad principium stellisque reuocatis expletum k annum habeto. cuius quidem anni nondum uicesimam

5partem scito esse conuersam. quocirca, si reditum in hunc locum desperaueris, in quo omnia sunt magnis et praestantibus uiris, quanti tandem est ista hominum gloria quae pertinere uix ad unius anni partem exiguam so potest? igitur alte spectare si uoles, atque hanc sedem

8 loquentur Pt loqauntur B 7 certo tempore B 9 af- fequi PB 10 et 11 ab hif B 12 et] uel B uin

dum praefertim apad B 15 loq;lanter B 16 reditu P 20 animu habeto nuiuf B uigefiuia B 27 fcit B 28 font omma B

VII 1-4 VIII 1-8 661

et aeternam domum contueri, neque te sermonibus uulgi dedideris, nec in praemiis humanis spem po- sueris rerum tuarum. suis te oportet inlecebris ipsa uirtus trahat ad uerum decus, quid de te alii s loquantur ipsi uideant sed loquentur tamen. sermo autem omnis ille et angustiis cingitur eis regionem quas uides nec umquam de ullo perennis fuit et obruitur hominum interitu et obliuione posteritatis extinguitur.'

io Quae cum dizisset cego uero' inquam 'AfricaneyVIII si quidem bene meritis de patria quasi limes ad caeli aditum patet, quamquam a pueritia uestigiis ingressus patris et tuis decori uestro non defui , nunc tamen tanto praemio exposito enitar multo uigilantius/ et2

16 ille ' tu uero enitere, et sic habeto , non esse te mor- talem sed corpus hoc. nec enim tu is es, quem forma ista declarat, sed mens cuiusque is est quisque, non ea figura quae digito demonstrari potest. deum te igitur scito esse, si quidem est deus, qui uiget, qui

j» sentit, qui meminit, qui prouidet, qui tam regit et moderatur et mouet id corpus, cui praepositus est, quam hunc mundum ille princeps deus, et ut mundum ex qnadam parte mortalem ipse deus aeternus sic fragile corpus animus sempiternus mouet. nam quodS

85 semper mouetur, aeternum est, quod autem motum adfert alicui, quodque ipsum agitatur aliunde, quando finem habet motus, uiuendi finem habeat necesse est. solum igitur quod sepse mouet, quia numquam dese-

1 contuere PB 2 uolgi P 3 lllecebnf PB 4 **decuf (tn ras uid. fuisse ad) P 6 ul P hif regionnm qua &

7 phennif P 8 *ODliuione P potentatu B' 10 afri- canae B 12 quanqua P 15 tu*uere P 18 digio B'

potem ni fallor & 19 deuf eft B 20 regit_om. P'

22 llle post nt add. (P) 24 namq; qnod b, nam qm quod

(h. e. quoniam) B 26 affert PB ahcunde P 27 habent B 28 sepse C. F. W. MueHerus: de fe PB nunqua P defe- ntur a fe nuquil om. V

662 SOMHIVM BOEPIONIB

ritur a se, nnmquam ne moueri qridem desinit» qnin etiam ceteris, quae mouentur, hic ibns, hoc principium

4est mouendl principio autem nulla est origo, nam ez principio onuntur omnia, ipsum antem nulla ex ra alia nasei potest: nee enim esset id principium, quod a gigneretur alinnde. quod si numquam oritur, nee oceidit quidem umqnam. nam principium extinctum nee ipsnm ab alio renascetur, nee ex se alind creabit,

6si quidem necesse est a principio oriri omnia. ita flt nt motus principium ex eo sit, quod ipsnm a se ie mouetur, id antem nee nasci potest nee mori, ud con- cidat omne caelum omnisque natura, et eonsistat ne- eesse est, nee nim ullam nanciscatur, qna a primo impnlsa moueatur.

YIUl Oum pateat igitur, aeternnm id esse, quod a se i» ipso moueatur, quis est qni hanc naturam ammis esse tributam neget? inanimnm est enim omne, qnod pulsu agitatur externo, qnod antem est animal, id motu eietnr interiore et suo, nam baec est propria natura animi atque uis. quae si est una ex omnibus, quae *> sese moueat, neque nata certe est et aeterna esi

2hanc tu exerce optumis in rebus, sunt autem optumae curae de salute patriae, quibus agitatus et exercitatus animus uelocius in hanc sedem et domum suam per- uolabit, idque ocius faciet, si iam tum, cum erit in- « clusus in corpre, eminebit foras et ea, quae extra erunt, contemplans quam maxime se a corpore abstrahet,

3namque eorum animi, qui se corporis uoluptatibus dediderunt, earumque se quasi ministros praebuerunt,

8 ongo eft B 4 e B onuntur in ras. in P 6 ne unqu& qae occidit B 8 ab aha B almd | ahqaid

creabit B 10 ex | eo fit et ea feqaetor ld autem nec nafci B ipfe*mouetur P 11 occidat B 18 aim ulla B

qna B 16 lgitur pateat B ld in fine uers. am. B 17 lnanima P 18 motur B* 20 amma P 22 optimif B

optime, B 28 heorum B 29 dederunt B

VIII 4-6 VHH 1-* 663

impulsuque libidinum uoluptatibus oboedientium deo- rum et homiuum iura uiolarunt, corporibus elapsi ciroum terram ipsam uolutantur, nec hunc in locum nisi multis exagitati saeculis reuertuntur.' 5 Ille discessit, ego somno solutus sum.

1 ob$dientium P, obedientmm B deeorum B 8 mola- uerunt B 3 uolnntaniur B* 5 fonno B' fum <m. B

nihil subscriptum in P, 6XPLICIT SOMNTV subscripium in B

ItfDEX 80RIPT0RVM

0. eommentarioe in eomn, Seip. eignifieat

Acciui I 7, 86. VI 2, 17. VT 1, 68. VI 6, 9. VI 7f H8. VI 1, 66. 6. 2 et 14 0. Aelius Gallui VI 8, 16 Aeechylni V 19, 17. ibid. 24.

V 22, 18. I 18, 6. V 20, 16 Afranina VI 1, 4. VI 8, 18.

m 90, 4. VI 4, 12. VI 6, 6 Albinns Annali primo III 20, 6 Alcaeui Vn 16, 18 Alcaeus in Comoedoiragoedia

V 20, 12 Alcman VII 16, 81. Alexander I 18, 11 Alexander Actolus V 22, 4 Anaxandrides V 21, 8 Antipaier Stoicus 1 17, 36 et 67 Antonius Gnipho III 12, 8 Apollodorus ircpl Ocuiv 1 17, 19.

ib. 20. 4. I 8, 6 Apollonius V 17, 4 ApuleiuB VII 8, 24 Aratua G. I 17, 14. S. I 18, 16.

V 2, 4. V 20, 8 Archilochu8 I 17, 10 Aristomenes V 20, 12 Aristophanes V 18, 6. V 20, 18.

III 8, 8 Aristoteles qui Theologumena scripsit I 18, 1. libro quem de poetis scripsit V 18, 19. physicis quaestionibus VII 12, 26. libro quem de ebrie-

tate conpofuit VII 6, 16. Vn 18, 19. ib. 21 et 28. C. I 14, 19. II 14, 8 et 7. de qoaettionibuf conmna- libus aliqua oonaeriptit 8.

vii 8, 84. vn i6, ai n 8,

10 eqq.

Aaclepiadea V 21, 6. 0. 1 14, 19

Asinins Pollio I 4, 12

Aiper m 6, 9 et 6, 18

Ateiui Capito VH 18, 11. IU 10, 8 et 7. I 14, 5

Aterianus III 8, 2

Boethos C. I 14, 20

Caeciliua III 16, 9

Caelius in libro Historiarum secundo I 4, 26

Callias in septima historia de rebus Siculia V 19, 26

Callimachus III 8, 6. V 21, 12

Caluus III 8. 2

fCarminius libro de Italia se- cundo V 19, 18

Ca88ius Hemina Hiitoriarum libro I 16, 21. III 4, 9. I 18, 21 et 16, 88

M. Cato Censorius II 1, 16. ib. 2, 4. I praef. 16. Ori- ginibus I 4, 26. I 14, 6. in primo libro Originum III 6, 10. I 10, 16. — orationibus III 17, 8. — ex oratione quam de Achaeis scripsit

INDEX SCRIPTORVM

665

VI 7, 10. de re rust. (7f 8).

VII 6, 18 (81, 2). VI 4f 16. Catullus II 1, 8. VI 1, 42,

ib. 41 Chryuppns I 17t 7 Cingius in eo libro qnem de

fastis reliquit I 12, 12 Claudius Quadrigarius Annali

tertio I 4, 18. Annalinm

auinto I 16, 26. in tertio

Annalium I 6, 6 Cleanthes I 17. 8 et 81 et 86.

18, 14 Cloatius Verus in libro a Grae-

cis tractornm III 18, 4. Or-

dinatomm libro secundo III

6, 2. Ordinatorum Graeco-

rum libro quarto III 18, 8.

19 2 Colotes C. I 2, 8 CorneliuB Balbus 'EEr|TnTlKlI,v

libro octano decimo III 6, 16 Cornelins Scipio Africanus

Aemilianus oratione contra

legem iudiciariam Tib. Grac-

chi III 14, 6 Cornelius Labeo primo Fasto-

rum Iibro I 16, 29. I 12, 21.

III 4, 6. De oracnlo Apol-

linis Clarii I 18, 21 L. Cornelius Sisenna in se-

cundo VI 4, 15 Cornificiug VI 6, 18. VI 4, 12 Cornificius Etymorum libro

tertio I 9, 11. Etymis I 17,

62. I 17, 9 et 88 — 28, 2 Cornutus V 19, 8, ib. 2 Critias C. I 14, 20 Critolaus C. I 14, 20 Democritus C. I 14, 19 Demo8thenes in Mid. (§ 96)

IIII 4, 2 et 18 (ib. § 188).

V 21, 8. de cor. (§ 8) VI

6, 16 Didymus V 18, 9, ib. 11. V

22, 10

Diocles CarjBtiu8 C. I 6, 65

DiodoruB C. I 15, 5

Diotimus V 20, 8

EgnatiuB de rerum natura libro primo VI 5, 2 et 12

Empedocles C. I 2, 21. C. I 14, 20

EnniuB Annal. (28) VI 1, 11. (80) VI 1, 9. (88) VI 1, 18. (56) VI 1, 12. (100) VI 1, 16. (106) VI 1, 14. (158) I 4, 18. (164) VI 1,16. (168) VI 1,17. (169) 1 4, 17. (177) VI 4, 4 (178) VI 1, 19. (179) VI 1. 10. (198) VI 2, 27. (281) VI 1, 22. (237) VI 9, 10. (262) VI 1, 62. (268) VI 1, 20. (287) VI 1, 62. (291) VI 1, 21. (297) VI 2, 16. (818) VI 1, 23. (848) VI 1, 9. (869) VI 1, 60. (879) VI 1, 61. (880) VI 6, 10. (886) VI 4, 6. (896) VI 1, 24. (397) VI 1, 68. (399) VI 1, 60. (403) VI 1, 18. (417) VI 4, 19. (419) VI 1, 22. (422) VI 1, 22. (508) VI 8, 8. Alezandro VI 1, 61. VI 2, 18 et 26 Andromacho VI 6, 10. Cresphonte VI 2, 21. Erechtheo VI 4, 6. Me- lanippe VI 4, 7. Sat. (25) VI 6, 6. Scipione VI 2, 26.

VI 4, 6 Epaphus III 6, 7. Epbippus V 21, 17 Ephorus Historiarum libro se-

oundo V 18, 6. in libro

quinto V 20, 7 Epicadus I 11, 47 Epicharmns V 20, 5 Epictetns I 11, 44, ib. 45 Epicurus C. I 14, 20. V 7, 16

VII 14, 3. I 11, 42. C. I 2, 8 Erasistratus VII 15, 8 Eratosthenee epistula ad Ha-

getorem Lacedaemonium V

IMDKX minoBra

HippoontM 0. I 14, 19. B. II

8, 1«. libro de BMm pneri

16, 81 0. U, H. da ut hom.

Eupolii VII 6, 8 iq. VH 16, 18 (IH 4) VII 6, 19. Prognoit.

Buripidii Aloertide (7*) V 19, exord. I K>, t

4. Andromedm V, 11, II. Homeroa Ilind. A (Meq.) VII

VU t, i. Liir/mnio I 18, 6. 6, 10. (U eq.) I 17, U. (70)

Meleigro V 18, 16 iq. PhM- I W, 6. (Tlnq.) V 14, 11.

thonte I 1T, 10. Trondiboi (157) V 14, 7. (884 iqq.) V

V «, 7. Hjpupjle I 18, 4. I, 18. (IM eq.) V 14, 14.

Pboenin. (8)117,48. fragm. (888 iq.) V 14, II. (408 eq.)

I 17, 69. SS, 8. VII 16, M V 18, 9. (488 eqq.) I 88, 1.

Fabiui Maximua Bemilianu (488) Vfl U, 88. (489) V 8,

pontifex in libro XII I 1(, 8. (698 eqq.) V 18, 81 «q.

86 et 17. — B (BT tqo.) V 11, 8.

Fnuorinu HI, 18, 18 (IB5)V«.18. (881) VII 1, 88.

Feneatelln I 10, 6 ?S81 iq.) V 9, 4. (eMeqq.)

featna IU I, 10. 6, 7. Inliu V 8, S. (486) V 1», 9. (488

Feitu ib. 8, 9 eqq.) V 7, 1«. (4M) VI 8, 6.

Puloiui Nobilior in FwtU (611) V 16, 14 (617) V 15,

quoe iu aede Hercnlii Mu- 17. (687 iq.) V 16, 18 et 17.

Mumm poenit I lt, 1«. I (686 et 689 et 681) V 16, 14.

18, II (694 iqq.) V 16, 1. (848 iqq.)

Furiu in primo Annnli VI 1, V 16, 18. (86T oqq.) V 16, 8.

81. iu primo ib. 44. 4, 10. (671) V 16, 17. (766 iq.) I

in quarto Aocali VI 8, 6. 17, 44. (869) V 9, 10. — V

in seito VI 1, 88. in decunu (8 m\.) V 10. 1. (83 tqq.) V

ib. 88. in undecimo ib. 84 10, 8. (83 aq.) V b, 11.

Furini Bib&cului II 1, 18 (57) VI 6, 7. (188) V 14, 7.

Qnuiui Baesus libro de dU I (820)V14,9. -..;;.-. ,9, —

9, 18. libro de aigoiHcetione A (101)1 17, 38 (126) VI 8,6.

nerbomm 111 18, 8 (141) V 18, 4, (2E8) V 14, 9.

Uellhu Annalium libro quinto (SSSiq.) VI 7, 14. (3SO) V 16,

decimo I 16, 81. I 8, 1 6. (4SS eqq.) V 13, 30. (449

Qlauoippoi de sncrii Athe- iq.) V 18, 61. (443) V 8, 11.

nienaium I 18, 14 (446) V 14, 7. — € (4) V

Qnniui Flaccui I 18, 4. libro 18, 84. (81) I 18, ». (87 iqq.)

iccundo 1 18, 80 V 13, 18. (868) VI 7, 14.

Heraclidei Ponticui C. 1 14,19 (661) V 14, 7. — Z (88) V

Heraclitui C. I 14, 19. C. I 18, 9. (806 aqq.) V 8, 10.

8, fil. C. I SO, 8 (488 iq.) V 10, 4. (506 aqq.)

Herodotui (Illl 88) VII 1S, 81 VI 8, 7. — H (98) V 6, 1.

Heiiodm C. I 9, 6. C. I S, 9. (188 iqq. et 168 iqq.) V 8,

V 8, 4. Op. et D. (I 866) 9. (167) V 14, 14. (881 eqq.)

I 88, 9. (I 866) VII 18, 18 V 8, 6. (488) I 17, 88. —

Hipptrchns C. I 14, 80 6 (1) V «, 16. (16) V 8, 6.

INDEX SCRIPTORVM 667

(47 sq.) V 20, 4 et 11. (62) (127 sq.) V 14, 6. (209) V

V 14, 7. (806 sqq.) V 10, 18. 18, 89. (808 iqq.) V 12, 18. (880) V 8, 9. (618) VII 10, (817 sq.) V 8, 10. (878 sq.) V

1. (486 sq.) V 5, 6. — I (4 6,6. (410sq.)IV 6,6.— Y(16 sqq.) V 18, 14. (828 sq.) V sq.) V 10, 10. (114 et 164) V 14, 12. (840 sq.) V 9, 2. — 7, 9. (220 gq.) V 7, 2. (868) K (256 sqq.) V 9, 6. (272 sq.) V 7, 4. (868 sq.) V 18, 7.

V 9, 7. (467) V 18, 2. (469 (880 sq.) V 18, 8. (660 sqq.) sqq.) V 9, 9. — A (l) V 6, V 7, 8. (618) V 6, 2. (685 16. (lsq.) V 9, 11. (2) I sq.) V 7, 6. (768) V 18, 4. 22, 4. (181 sqq.) V 10, 6. (860) V 7, 6. — Q (889 sqq.) (166 sqq.) V 18, 12. (241) V 6, 12. (848) I 17, 22

V 11, 80. (476 sqq.) V 6, Odyss. B (2sqq.) V 8, 7. (277) 10. (492 sqq.) V 6, 18. (684 V 16, 6. — T (72sqq.) V sqq.) V 12, 1. (880 sq.) V 8, 2. (118sqq.) V 4, 7. (247 14, 6. — M (181 sqq.) V 11, sqq.) VII 2, 16. — A (149 27. (200 sqq.) V 18, 29. (299 sq.) V 6, 7. (221) VII 1, 18. sqq.) V 6, 10 et 10, 9. (440 (271) VII 1 , 19. — € (2) I sq.) V 9, 8. (181) VI 8, 6. 22, 4. (67 snq.) V 12, 8. (889) VI 4, 6. (841) V 12, 2. (60 et 264) III 19, 6. (270 (842) V 14, 7. (868 sqq.) V sqq.) V 11, 10. (291) V 4, 6, 8. (389 sqq) V 11, 9. 4. (297) V 8, 9. (490) V 12, (668 et 689) V 14, 7. — = 8. — Z (102 sqq.) V 4, 10. (281) V 7, 11. (267 sq.) V (107) V 18, 8. (149) V 4, 6. 4, 8. (862) V 20, 6. (890) (218 sq. et 226) VII 13, 26.

V 14, 7. — O (37 sq.) V — H (86) I 19, 9. (Usqq.) 13, 22. (436) V 8, 9. (606) V 4, 8. (241 sq.) V 6, 2 — I 19, 6. (733 sqq ) V 9, 16. 0 (44 et 66 sqq.) VII 1, 14. — TT (33 sq) V 11, 14. (361) V 16, 6. (606 sqq.) V (102 sqq.) VI 8, 2. (130 sqq.) 6, 4. — I (288 sqq.) V 18,

V 10, 12. (214sq) V 13, 27. 17. (846) V 21, 11. (372) V (260 sqq.) V 8, 7. (440 sqq.) 18, 6. (628 sqq.) V 12, 6. —

V 10, 4. (482 sqq.) V 11, 9. K (21 sq.) V 4, 2. (144 sqq) (765 sqq.) V 13, 16. (861 V 4, 6. (210 sqq.)V 8, 1. (279) sqq.) V 12, 11. — P (63 V 13, 24. — A (6 sq.) V sqq.) V 6, 14. (720) V 16, 18, 16. (9 sq.) V 6, 8. (66 18. — C (182) V 9, 1. — sqq.) V 7, 18. (204 sqq.) V T (2) I 22, 4. (lOsqq. et 7, 8. (206 sqq.) V 6, 14. 18) V 8, 12. — Y (61 sqq.) (248 sq.) V 8, 4. (808 sqq.)

V 16, 18. (164 sqq.) V 18, V 13, 18. (676 sqq.) V 7, 26. (226 sqq.) V 8, 4. (307 16. — M (13 sqq.) V 7», 10. sq.) V 8, 8. (403 sqq.) V (78 sq.) VI 6, 10. (86sqq.) 18, 10. — <D (122 sqq.) V V 6, 6. (208 sqq.) V 11, 6.

2, 17. (168) VI 6, 17. (862 (286 sqq.) V 6, 6. (403) V sqq.) V 11, 23. (488) I 17, 6, 1. (403 sq.) V 8, 8. (403 44. — X (26sqq.) V 10, 3. sqq) V 7, 1. — N (19) VJI

668

INDBX 80RIFT0BVM

16 , 84. (79 tq.) V 8, lt. (81 tqq.) V 11, 50. (96§qq.)

V 8, 19. — 0 (74) V 16, 6. (126) V6,i-* (207 sq.)

V 4, 16. — V (168sqq.) V 4, lt. — Q (68) VH 7, 16. (40«) I 17, «1

Horatius omn. (DII t. 1) V

17, 7. Sat (U 4, 84) III 18, 18 Hoetius libro aeeundo belli

mitriei VI 8, 6 ei 6, 8 Hvfinns I 7, 19. libro de dis renatibus IH 4, 18. de pro- prietatibus deornm III & 4.

r' ito libromm de Vergilio 9, 7. libro teoundo Vr- bium V 18, 16

Hjllus libro de dii III t, 18

Isocrates VII 1, 4

Iulius Teuthrante VI 4, 19

C. Iulina Oaetar Angustus Aia- ce II 4, 1. in epistnla ad Maeeenatem femiliari 10, 12. Fescenninos in Pollio- nem scripsit ib. 21

C. Ioliu8 Caesar sexto decimo Auspiciorum libro I 16, 29.

I 16, 39

Iulius Modestus de feriis I 4,

7. I 10, 9 et 16, 28 M. Iunius Gracchanns I 18, 20 Iuuenalia (I 16) III 10, 2 Labeo sexagesimo et octauo

libro III 10, 4 Labeiius II 7, 2. II 8, 10 et VII 8, 8. II 6, 6. in prologo

II 7, 8. in Ephebo VI 6, 16 Laeuinus III 8, 8

Macer Licinius I 18', 20. Hi-

8toriarum libro primo 1 10, 17 Liuius in Helena et in An-

dromache VI 6, 10 Lucanus Pharsal. (II 687) C.

II 7, 16 Lucilius I 43. VI 4, 18. in

tertio Satirarnm (20) 1 6, 6.

in qninto (62) VI 1, 86. in libro nono (fr. 14) I 6, 7. in qnaiio deeuno (fr. 21) VI 4, 8. in libro qninto deeimo (14) I 6, 7. in tep- timo deeimo (16) VI 1, 43. (inoexi. 46) III 16, 18 (IUI lt) IH 17, 6 Lneretini in primo (7) VI 4, 80. (124 tq.) VI 1, 49. (186 •q.) lb. 48. (229) VI 4, 20. (921 tqq.) VI 2, 3. — in libro •ecnndo (t4eqq.) VI 2, 6. (28) VI 4t tl. (148) VI 1, 86. (t07) ib. 26. (214) ib. 27. (824) ib. 28. (326 eq.) VI 4, 9. (862 tq.) VI 6, 7. (861 sqq.) VI t, 6. (867 aq.) VI 6, 8. (401 eq.) VI 1, 47. — in tertio (70 eqq.) VI 2, 16. (1002) VI 4, 16. (1047) VI 1, 46. — in qnarto (89) VI 1,89. (906 sq.) VI 1, 44. — in qninto (84) VI 1, 80. (214 sqq.) VI 8, 29. (296 sq.) VI 4, 18. (433 sqq.) VI 2, 23. (447 sqq. et 466) ib. 24. (935 sq.) VI 1, 66. (943) ib 64. (1292 sq.) ib. 63. — in sexto (163 sq.) VI 4, 6. (404) VI

I, 46. (874 eq.) Yl 4, 7. (1148 sqq.) VI 2, 9. (1176 sq.) ib. 18. (1180 sqq.) ib.

II. (1217 sqq.) ib. 14. (1224 eqq.) ib. 12

MalliuB I 10, 4

Marcius I 17, 26. carminibos

Marcii ib. 28 Masurius Sabinus Memorabi-

lium libro secundo III 6,

11. Fastorum secundo I 4,

7 et 16. I 10, 8. MattiuB III 20, 6 fMeandrius 1 17, 21 Menander C. 12, 8. Nauclero

V 21, 16

INDEX 8CRIPT0RVM

669

M. Messala I 9, 14

Metellus indice qaarto III

13, 10 Mummius I 10, 8 Muflonius I 6, 12 Mythici I 9, 1

Naeuius Ariolo III 18, 6. Equo Troiano VI 1, 88. Incert. VI 6, 8 et I 18, 16. bello Punico III 19, 5. primo libro belli Pumci VI 2, 81. VI 6, 9. belli Punici libro secundo ib. 8 Nicander Colophonius primo

AItuAucujv V 21, 12 Nigidius VI 8, 8. de extis VI 9, 6. de animalibus 111 16, 7. de dii libro nono decirao III 4, 6. I 9, 6 Nisus Commentariis fastorum

I 12, 30 Nouius I 10, 3. II 1, 14 Numenius C. 1 2, 19. S. 1 17, 65 Octauii Hersenni de sacris Saliaribue Tiburtium III 12, 7 Oenopides I 17, 81 Oppius libro de silueatribus arboribus III 18, 7. 111 19, 4 Orpheus C. I 2, 9. Fragmenta I 17, 42. 18, 12 et 17 et 18 et 22; 28, 22 Pacuuius Medea III 8, 7. VI

1, 36. Paulo VI 5, 14 Panyaeis V 21, 19 Papirianuin ius III 11, 6 Parmenides C. I 2, 21. C. I

14, 20 Pherecydes libris Historiarum

V 21, 3 Phileas libro qui inscribitur

Asia V 20, 7 Philemon Fantasmate V 21, 7 Philochorus Atthide III 8, 3 Philolaus C I 14, 19 Physici C. I 6. 64 et 76. 11,

7. 12, 1. 16, 10. 20, 6 et 9.

8. I 7, 18. 8, 6. 9, 1 et 6. 17, 54. 18, 15. 21, 1. 28, 2. VII 11, 6

Pictor primo pontificii iurie

libro III 2, 11 Pindarua V 17, 7 sq. Pisander V 2, 5 Piso I 12, 18 Plato de legg. (p. 648 6) II

8, 7. (p. 649 B) U 8, 6.

(p. 671 B) II 8,4. Pbaedr.

(p. 245 C) C. II 18, 7 Plautus Amphitryone V 21, 8.

Aulularia (II 6, 6) IU 11,

2. Bacaria III 16, 1. Cal-

ceolo III 18, 9. Cistellaria

fCurcul. I 1, 56) UI 18, 14.

Curoulione (Curc. II, 5) I

16, 14. Plautinum V 19, 12 Plinius Naturali Hietoria

(VIHI 17, 27) III 16, 6.

(VIIII 66, 81) UI 16, 10 Polemon V 19, 26 Pomponius Gallis Transalpinis

VI 9, 4. Kalendifl Martiifl

VI 4, 13. Maebia I 4, 22 PorphyriuB Commentariis C.

I 3, 17. libria quibus Timaei

obacuritatibufl non nibii lu«

cis infudit C. II 8, 15 Posidonius libris ircpl /jpdiuiv

ical oaiuoviuv 1 23, 7 Protarchus Trallianus I 7, 19 Ptolomaeus libris de harmonia

C. I 19, 20 Publius SjruB II 7, 6sq. ib.

10 sq. ib. 6 et II 2, 8 Pythagoras C. II 1, 8. 8. I 13,

5. C. I 14, 19. C. I 12, 8.

C. I 2, 21. C. II 17, 8 Quintius Atta 111 18, 8 Rosciua IU 14, 12 Rusticum canticum V 20, 18 Butilius I 16, 84 8ailu8tiu8 III 13, 9. V 1, 7.

670

INDEX SCRIPTORYM

I 4, 6. fragmenta III 18, 7.

14, 6. YIT12, 84. Saiiorum carmina I 9, 14 Sammonieui Serenue III 16,

6* libro quinto rernm re-

eonditarnm III 8, 6 Sappho Y «1, 6 Seruiue 8ulpidue III 8, 8 Sibyllinum earmen I 17, 86 Sophoclet 'Pir.or6uoic Y 10, 8

eq. Tyro Y 81, 6 8peu*ippua I 17, 8 Statius TnUianue de noeabn-

lie remm libro primo III

8, 6 Straton Peripeteticui C.I6.66 Sueins idylHo qnod inacribi-

tnr Moretnm III 18, 11 eq.

ib. 19, 1. libro quinto YI

1, 87 et 6, 16 8rmmachui V 1, 7 Tagetica eaera V 19. 18 Tarquitiuf Priaena m Osten-

tario arborario III 80, 8.

Liber Tarqaitii transcriptus

ex Oitentario Tusco III 7, 8 Tertiufl III 11, 6 Theocritus V 2, 4 Theologi I 23, 21 Theophrastus C. I 16, 4 Thucvdides (II 8) III 6, 8 —

IIII 1, 8 Timotheus VII 16, 28. I 17, 20 [Tironis] libri quos de iocia

patroni conpoauit II 1, 12 C. Titiua oratione qua legem

Fanniam suasit III 16, 14 Titus de feriis I 16, 28 Trebatius libro I. Religionum

I 16, 28. III 3, 2. 6, 1. libro

nono III 7, 8. libro decimo

III 8, 6 Tuditanus libro tertio Magi-

etratuum I 13, 20 M. TuIUub Cicero in quinto

de legibua VI 4, 8. dialogo

de fato m 16, 4. Oeconc- mieon libro tertio III 30, 4» Oatone YI 9, 88. De fini- bni (V 80,99) II 1,6. Broto (9, 8) Yl 4, 8. (47, 148) YI 9, 84. pro Mflone (90, 68} I 6, 6. in Yerrem Act. II

(i i7, 46) mi 4,17. (nn 40,

86) lin 4, 18. DII in Verrem (66, 199) Yl 7, 11. in Yer- rem (X 46, 119) im 4, 1. libro epiitnlarnm ad Oor- nelinm Nepotem teenndo H 1, 14. ad Atticum (I 19, 6). IH 16, 6. (XVI 6, 1) Y I 4, 9

Ymbro I 10, 10

Q. Yalerina Antiai I 18, 90

L. Yarini II 4, 1. de morte YI 1, 89 et 9, 19

M. Yarro de agri onltura (Ql 9) III 16, 6. — de agri cul- tura libro tertio (e. 6) III 18, 1. (e. 19) ib. f 14. (c. 14) ib. § 16. — diuinarnm libro quarto III 6, 10. — libro quinto rerum diuina- rum I 9t 16. — diuinarum libro qumto III 2, 8. — libro octauo rerum diuina- rum III 4, 1. — rerum dini- narum libro decimo VI 4, 8.

— in libro quinto decimo rerum diuinarum III 2, 11.

— in Augurum libris 1 16, 19.

— libro sexto qui est de sacris aedibua I 8, 1. I 11, 5. I 12, 27. III 6, 17. I 12, 12. 1 7, 28. I 18, 20 et 16, 33. I 18, 21. I 16, 18. I 16, 27.

— do ling. Lat. (VI 3 § 13) I 4, 14. hbro reruin huma- narum quem do diebus scripsit I 8, 2 et 4. — hu- manarum secundo III 4, 7. libro rerum bumanarnm

INDBX 8CRIPT0BVM

671

undccimo III 16, 12. — logistorico qui inscribitur Marius de fortuna III 18, 5.

— in libro qui inscribitur Gallus de admirandis III 15, 8. — Cato de liberis educandis III 6, 5. — de moribus III 8, 9. — ad Li- bonem primo III 18, 18. — nescis quid uesper uehat I 7, 12 et II 8, 2sq. — in saturis I 11, 42 et V 20, 13.

— satura qnae inicribitur ircpl KCpauvoO III 12, 2

Vatinius II 1, 12 VeliuB Longus III 6, 6 Veranin8 III 2, 8 sq. — in

fiontdficalibua quaestionibus II 5, 6. pontificalium libro de 8upplicationibu8 III 6, 14.

— de uerbis pontificalibus

III 20, 2

Vergiliu8 Aeneid. I. (1 sqq.)

V 2, 8. (8) I 17, 4. (27 sqq.)

V 16, 11. (84 sq.) V 2, 8. (87) IIII 2, 2. (89 sqq.) IIII 6, 6. (42) V 22, 8. (66 sq.)

V 4, 2. (71 sqq.) V 4, 8. (81) V 4, 4. (81 sqq) V 2, 18. (92) V 8, 9. (94) III I 6, 8. (106) VI 6, 7. (186)11116,21 et VI 6, 16. (187) VI 8, 7. (159 sqq.) V 8, 18. (198 sqq )

V 11, 6. (208) VII 2, 9. (224) VI 6, 10. (228) IV 1, 6. (242)

IV 6, 2. (260) IIII 6, 6. (282) VI 6, 16. (294sqq.) 11116,12. (806 sqq.) V 4, 6. (314 sqq.)

V 2, 13. (326 sqq.) V 4, 6. (361 sqq.) V 16, 6. (364) VI 1, 49. (373) III 2, 17. (384) UII 8, 9. (411 sqq.) V 4, 8. (430 tqq.) V 11. 2. (446) V 2. 13. (472sq.) IIII 3,16. (476) IIII 3, 3. J483) IIII 3, 10. (498 8qq.) V 4, 9. (600) V

i

17, 16. (601) V 13, 8. (680) VI 1, 11. (639) VI 1, 82. (673) VI 6, 11. (688 sqq.)

V 4, 11. (696 sq.) V 4, 18. (612) V 16,8. (619) V 14, 16. (628) IIIl 6, 9. (691) VI 1, 44. (697 8qq.) V 2, 18 et VII 1, 14. (720) VI 6, 7. (726) VI 4,

18. (784) III 4, 12. (786) III 11, 4. (789 sq.) VII 1, 14. —

11. (1) V 6, 1 . (3 sqq.) V 6, 2. (81 sqq.) V 6, 8. (79 sq.) VI 1, 67. (88 sqq.) IIII 4, 5.

89 sq.) 1111 8, 6. (100 sq.)

IU 6,22. (112 sq.) 11119,18.

(116 sqq.) III 4,4. (222 sq.)

V 18, 10. (228 sq.) IIII 6, 8. (226 sqq.) III 4, 4. (241 sq.)

V 1, 9. (248 sq.) 111 4, 4. (260) VI 1,8. (260 sq.) V 6. 6. (261) VI 7, 16. (266) VI 1, 20. (278 sq.) IIII 8, 8. (274 sqq ) V 5, 6. (281 sq.) VI 2, 18. (298 et 296 sq) III 4, 12. (804 sqq.) V 18.

12. (824 sqq.) V 1, 9. (826) III 9, 16. (841 sqq.) V 6, 7. (861) V 22, 7. (861 sq.) III 9, 1 et 14. (866 sqq ) V 6, 9. (861 sqq.) V 1, 10. (866 sq.) 1111 8, 18. (879 sqq.) V 6, 11. (890) V 16, 7. (408) IIII 8, 14. (408 sq.) II II 4, 21. (410 sqq.) V 18, 14. (416 sqq.) VI 2, 28. (422) VI 6, 17. (426) IIII 8, 14. (470)

V 12, 2. (471 sqq.) V 6, 1«.

«96 8qq.) V 6, 13. (636) II 2, 2. (660 sqq.) IIII 4, 14. (666 sq.) Ull 3, 6. (660) II II 6, 9. (663 ei 697 sq.) II II 8, 3. (601) V 17, 16. (604 sqq.) C. I 3, 19. (626 sqq.)

V 11, 9. (632 sq.) III 8, 1. (648 sq.) IIII 3, 8. (674) II II 3, 3. (682 sq. et 686 sq.)

579 JSMSX BCaUTOBVlt

IU S, T. (TOl) UI 4, 18. TI e, 1«. (988) T 1T, 1*.

(717 «qq.) III 1, 1 et 8. (SOl «q.) HU 6, T. (809 »q.)

(799) IlU 4, •• (TM) V 17, T 1T, 16. (886 *qq.) ▼ ".

16. (TT4) 1HI 1, 1. (761) VI 14. (»71 M.) TI 1, 6». (401)

4, 4. (7il«qq.) T 8, 14. — V 14, 10 (4U*q.) IUI fi, 6.

III (10) IUI «, 11. (11) V (441 *qq) > 6, 18. (499)

1, 4. (U) UI 4, *. (lt) UI VI t, 7 (464 aqq.) 7 16, 5.

B, 1. (II) IU 10, ». (M) (481) VI 1, 9. (613) III 1, 7.

1U 10, *. (46) VI «, T. (67) (61«'-. . V 1S, B. (614) VI

T 1«, T. (68) T 91, 1. (T6) «, 9. (630) VI 6, 7. (634 sq.)

VI 6, 8. (89) III 6, 8. (94) IIII 6, 11. (684) VI 1, 35.

0. I T, 8. (97 tq.) V 8, B. (684. ■ ■ V 6, 16. (685) VI (HStq.) UI 4, 8. (119) 1U L 81. (690iq.) IIII 2, I et 6, 6 et 10, 8. V 18, 11. (180) TI 0, 16. (691) IIII 3, 7. T 18, 18. (187) C. I T, 8. (SlSxqq.) V 12, 6. (634 t<\.) (1T6) VI 1, 60. (1») T 8, 1. III 1, 7. (639) III 3, 2. (661) (199«q.) V 8, S. (190) VI 1111 0, 10 ..■■;.. iq.) VI 1, 42.

1, 91. (S09tqq.) V 9, 14. (859 , llil S, 9. (C69 »i.) (991) VI 6, 14. (961«q.) T 1111 6, 6. (U77) 1111 6, 12. 99, 11. lS«8tq.) T 8, 8. - (898 Wj V 19, 1. (708 bq.) (184) I 14, 6. (811 iqq.) IIH T U, 6. - V. (1 «q.) V 8, «, 8. (881) 1111 8, 16. (ST9 19. 1.8 sqq.) V 7, 1. (31) VI •q) 0, I T, S. (*»0*qq.) T 1, 48. (77) V 31, 1. (98«q.) «, 4. (490 Mq.) T 9, 14. V 7, 9. (104 iqq.) T 9, 16. (487 aq.) UI 4, 10. (486 tq.) (144 iqq ) V 11, 10. (194 tq.)

V 6, 8. (489 iq.) IIII 6, 10 IIII 6, 11. (886 «qq.) UI 9, 6. 6t V 6, 7. (513 tqq.) V 11, (237 tq.) III 9, 1. (167) VI 10. (66G iq.) V 0, 8. (670 6, 19. (169 iqq.) V 7, 8. «qq.) Vl7, 10. (686 «q.) VI 4, (801) VI 1, 61. (816) V 7, 19. (687) VI 1, 14. (618) VI 4. (330) VI 9, 81. (994) V 8, 8. (620) Ult 6, 1B. «91) 14, 6. (871) VI 8, 8. (401) VI 1, 66. (622 iqq.) V 13, VI 8, 8. (411 «q.) VI 1, 43.

17. (633) IIU 6, 14. (831) V (436) V T, 6. (488) VI 6, 6.

18, 8. (645) 1111 3, 16. (646 (468 wq.) IHI 1, 2. (481 et «q.) IIII 8, 9. (699 sq.) VI (488) III 6, 8. (486) V 7, 8. 4, 14. (711 «q.) 1111 «, 4. (499) V 16, 12. (617 eq.) (716) V 1, 11. — IIII (4sq. III 6, 4. (689) V 14, 9. et 9) C. 1 8, 6. (66 iq.) III (609) VI 8, 4. (816) IIII 8, 4, 6 et VI 6. T. (67) III 6, 16. (682) VI 6, 18. (674) 1. (67 «qq.) III 12, 10. (62) VI 1, 28. (681 tq.) VI 18, 18 III 4, 6. (68«q.) 111 6, 2. (788«q.) 1 S, 10. (740aqq.) (66 aq.) VI 6, 18. (69 aqq.) V 7, 8, (793) IHI 8, 16. (822)

V 6, 9. (164«q) VI 4, 9. V 17, 18. (818) V 17, 17. (178 «q.) V 13, 81. (177) V (824) V 17, 18. (848) V 16, 8, 11. (219 «q.) 111 9, 9. 18. (871) V 14, 6. — VI. (2S8 iqq.) V 6, 11. (272) (6) V 12, 8. (88) T 14, 4.

INDEX SCRIPTORVM

673

(38 sq.) III 6, 6. (47 sq.) IIU 1, 5. (66 sq.) III 3, 6. (90 sq.) VI 4, 2. (119 sqq.) IIII 6, 2 sqq. (124) III 2, 9. (141) V 14, 8. (144) VI 6f 8. (167) VI 8, 6. (179 sqq.) VI 2, 27. (204) VI 6, 8. (214) V 7f 9. (229 sq.) III lf 8. (232 sqq.) V 7, 16. (286 sqq.) V 2, 14. (268 sq.) III 8, 8. (278) VI 8, 14. (276) V 14, 8. (278) V 7, 11. (287) V 14, 8. (308) IIII 8, 4. (386) IIII 4, 16. (887 sqq.)

V 2, 14. (366 sq.) IIII 3, 16. (363 sqq.) V 7, 12. (406 sqq.) VI 6, 13. (427) IUI 3T 2. (446) IIII 6, 14. (460 sqq.)

V 2, 14. (470 sqq.) IV 1, 1. (497)1111 8, 8. (498 sq.) III I

I, 4. (616 sq) VI 2, 26. (622) V 3, 12. (629 sq.) IUI

6, 14. (636 8(1. ot 689) I 3,

II. (646) C. I 13, 12. (678 sq.) V 8, 6. (682 sqq.) V 18, 18. (693 sq.) IIII 4, 18. (696 sqq.) V 7, 14. (697 sq.) IIII 4, 16. (698) C. I 10, 12. (602 sq.) IIII 4, 16. (611 sq.) 1 III 4, 11. (616) Illl 4, 16. (621 eq.) IIII 4, 11. (622) VI 1, 39. (626) VI 8, 6. (626 »qq) V 7, 16. (686 sq.) III

1, 8. (644) V 17, 16. (653 sqq.) C. I 9, 9. (667) III

2, 12. (664) C. I 8, 6. (679 *qq) V 2, 14. (700 sq.) V

7, 8. (724) VI 1, 46. (724 et 726) C. I 14, 14. (727) C. I 17, 6. (788) C. I 8, 11. (736) C. I 9, 4. (743) C. I 10, 17. (848 sq.) VI 1, 46. (847) VI 1. 28. (897) C. I

8, 6. — VII. (9) VI 4, 7. (lOsqq.) V 12, 7. (lOsqq.)

V 2, 14. (16sqq.) V 8, 1.

Macbobits

(30 sq.) III 1 , 2. (98) VI 9, 1. (139) III 1, 2. (179) VI 6, 11. (187 sq.) VI 8, 1. (197 sqq.) V 8, 2. (249 sq.) IIII 1, 6. (260 sqq.) V 17, 2. (266) V 2, 16. (282) VI 4, 20. (283) VI 6, 2. (286) V

17, 3. (293 sqq.) IIII 2, 2 et 4 sqq. (296) VI 1, 60. (804 sqq.) IIII 6, 6. (859) IUI 3, 7. (417) VI 6, 6. (462 sqq.) V 11, 23. (479 sqq.)

V 17, 2. (520 sq.) VI 1, 16. (628 sqq.) V 18, 20. (636). IHI 4, 8. (587) IIU 8, 6. (686) VI 3, 1. (601 sqq.) III 8, 8 sqq. (616 sqq.) V 2, 16. (620)

V 17, 8. (625) VI 1, 64. (636 sq.) VI 1, 68. (641 sqq.)

V 2, 16. (645) V 18, 9. (647. 649. 656. 670. 678. 691. 706. 723. 744. 750) V 15, 16. (666 sqq.) V 16, 4. (684 sqqj V

18, 13sqq. (699 sqq.) V 8, 8. (762) V 16, 8. (769 sq.) IIII 6, 23. (761) V 16, 8 et 16. (765 sqq.) V 16, 4. (785 sqq.) V 18, 86. (792) VI 6,

19, (794 sqq.) V 16, 19. (808 sqq.) V 8, 4. — VIII. (72) VI 1, 12. (84 sq.) m 3, 2. (90) VI 1, 87. (91) VI 1, 61. (160 sq.) VI 1, 18. (167 sq.)

V 14, 16. (176 sq.) III 6, 16. (181) VI 6, 7. (182 sqq.) V 8, 6. (184) V 8, 6. (198 sqq.)

V 14, 16. (197) mi 6, 14. (248 sqq.) V 16, 14. (266)

V 14, 8. (270) III 6, 12. (278) V 21, 1. (278 sq ) III 11, 8 et 8. (286 sq.) III 12, 1. (290 sqq.) VI 6, 14. (298) VI 6, 13. (811 sq.) VII 2, 16. (334) V 16, 8. (368) I 7, 23. (862 sq.) III 6,9. (870 sqq.)

V 2, 16. (403) C. I 14, 14.

48

674 INPSX SCRIPTORVM

(466 •qq.) V 8, 6. (484) IHI 8. (86) HU 6, 14. (100 eqq.)

6, 19. (486) nil 4, 16. (660 VI 8 , 86 sqq. (101 eqq.) V

sqq.) V 8, 8. (661 sq.) V 18, 88. (180) V 17, 19. (166

14, 16. (680 tqq.) V 8, 10. iqq.) V 16, 4 et 7. (180 et

(696) VI 1 , 88. (697 iqq.) 187) V 16, 9. (188) IIU 6, 18.

III 8, 9. (618 tqq.) V 8, 11. (189) V 14, 16. (189 sq.)

(680) V 18, 86. (648) Iffl 4, V 16, 4. (816) VI 6, 18.

11. (676 eq.) V 14, 10. (691 (864 eqq.) V 10, 1. (870 eq.) aq.) V 14, 10. (694) VI 6, 16. V 18, 86. (870 sqq) V 10, 8 (708 eq.) 11116,11. (784) VI et 18, 86. (884) VI 1, 68. 6, 8. — VIIII. (16) 111 6, 11. (814) VI 7, 6. (868) 101 4, 8. (18 eq.) V 9, 1. (87 tq.) VI (868) V 16, 9. (860 sq.) V 6, 16* (47 tqq.) V 1, 11. (69 18, 87. (861) VI 8, 6. (896) aq.) mi 6, 8. (104 tqq.) V 11118,8. (411) V 16, 8. (418) 18, 88. (116 eq.) mi 6, 16. VI 6, 6. (419 eq.) HI 7, 8. (188 eq.) V 9, 9 et HII 4, U. (444) VI 6, 8. (449 eq.) VI (146 iq.) V 9, 8. (167 tq.) 1, 66. (467) I 16, 48 et V

V 9, 4 et VII 1, 88. (176 16, 7. (467 eqq. et 478) V •eqq.) V 8, 16 et 16, 18. 10, 4. (488) VI 1, 84. (606

(181) V 18, 84. (199 eq.) aqq. et 617 sqq.) V 8, 16.

VI 6, 16. (868 et 869) VI (681) ib. 16. (684 eqq.) V

6, 18. (894 eq.) MI 6, 9. 10, 6. (688 eq.) V 9, 16.

(806 sqq.) V 9, 6. (808 eqq.) (660) ib. 17. (661) VI 6, 9.

V 9, 7. (814 eqq.) V 9, 8. (664 eq.) V 18, 8. (667) V (888 eq.) V 9, 10. (899 eq.) 8, 17. (668) V 16, 11. (666 mi 6, 12. (416) VI 1, 86. Bqq.) V 16, 9. (697) IIII 2, (422 sq.) VI 1, 18. (438 aq.) 11. (699 sq.) V 1, 17. (641) 1111 6, 14. (436 sqq.) V 10, VI 1, 48. (666) V 16, 7.

18. (464) V 16, 11. (456 eq.) (706) IIII 8, 11. (716) VI 6, VI 6, 8. (469) VI 1, 26. 9. (723 Bqq.) V 10, 7. (789 (469 8q.) V 9, 11. (476 sq.) Bqq.) V 12, 10. (746 sq.) V 1111 1, 6. (486 sq.) VI 2, 21. 11, 80. (747) V 16, 9. (768 (628) VI 1, 18. (646 Bq.) V sq.) V 16, 14. (767) V 3, 11.

12, 9. (661 aqq.) V 18, 26. (781) IIII 4, 4. (782) IIII 3, (663 sqq.) V 12, 12. (671) 11. (812) 1111 4,8. (819) HII

V 16, 12 QOt. (681 sqq.) V 6 14. (844) II II 8,6. (860)

19, 16. (699) III l 8, 7. (618) IIII 4, 23. (864) Illl 6, 16.

V 9, 18. (627) III 6, 8. (672 (866 Bq.) IUI 3, 8. (861 eq.) Bqq.) VI 2, 82. (676 sqq.) HII 6, 10. (879) IIU 4, 24.

V 11, 26. (684 aq.) V 16, 8. (887) VI 6, 6. (906) VI 6, 4. (732 sq.) V 13, 86. (766) — XI (4) VI 6, 4. (16 aq.) IIII 3, 8. (767) V 17, 17. III 6, 11. (24 aq.) IIII 4, 9. (773) VI 6, 27. (782 aqq.) (89 aq.) IIII 6, 18. (49 8q.)

V 9, 14. (794) VI 1, 80. 11116,7. (68)11116,7. (82) (806 sqq.) VI 3, 4. — X VI 6, 8. (86) IIII 3, 6. (124 (2) VI 1, 10. (63 sq.) IIII 2, aq.) VI 2, 38. (164 eq.) JIIT

INDEX SGRIPTOBVM

675

5, 8. (158 iq.) III 3, 6. (191)

V 10, 10. (193 sq.) VI 6, 6. (226 sqq.) V 2, 16. (243) V 17, 19. (266 iqq.) IIII 4, 22. (267 iq.) 1111 3, 12. (836 sqq.)

V 2,15. (415)11116,21. (425 sqq.) VI 2, 16. (469) V 13, 3. (483 pqq) V 8, 10. (486 sqq.)

V 10, 11. (487 sq.) VI 7, 18. (492) VI 8, 8. (500 sq.) VI 4, 10. (682 sqq.) V 22, 2. (642 sqq.) III 8, 5. (601 sq.) VI 4, 6. (669) UII 6, 14. (690 sq.) VI 6, 10. (781) VI 1, 34. (746) VI 1, 21. (761 sqq.) V 18, 28. (768 aqq) V 1, 12 et VI 16, 11. (770 sq.) VI 7, 18. (794 sq.)

V 8, 7. (804) VI 6, 17. (886) III

6, 16 et V 22, 2. (860) VI 4, 23. (860 sqq.) V 3, 2. (869)

V 16, 9. (882) IIII 8, 12. (890) V 14, 2sq. - XII (llsqq.) V 2, 16. (19sqq.)

V 1, 16 et 2, 17. (48 sqq.) UII 4, 20. (67 sq.) V 12, 4. (96 sq.) IIII 6, 10. (101 sq.) IV 1, 2. (149 sq.) V 13, 39. (161) VI 6, 10.(204)11116,16. (206 sqq.) V 3, 14 ct VI 6; 13. (221) 1111 3, 4. (224) V 16, 11. (228) VI 1, 33. (284) VI 1, 62 et 6, 7. (298 sqq.)

V 15, 10. (389 sq.) V 12, 1. (846) V 16, 9. (368) V 15,

11. (391) 1111 4, 7 et V 15,

12. (895 et 897) IIII 4, 7. (436 sq.) VI 1 , 58. (493) VI 1, 68. (647) III l 3, 11. (552) VI 1, 17. (661) V 17, 20. (666) VI 1, 19. (636 et 638 sq.) IIII 2, 10. {646) V 16, 7. (648 sq.) III 3, 6. (726 sq.) V 13, 39. (770 sq.) III 8, 4. (777) IIII 6, 10. (777 pqq.) III 3, 4. (813 sq.)

VI 6, 11. (882) IIII 4, 26- (983 sqq.) IIII 6, 9. (984) IIII 8, 6. (986) nil 2, 11. —

Eclog. I. (4) UII 3, 11. (66 sq.) IIII8, 9. — n. (24) V 17,17. (66) III 18, 7. — III. (8 sq.) IIII 6, 21. (49) VI 1, 38. (77) UI 2, 16. — IIII. (20) VI 6, 18. (43 sq.) III 7, 1. (46) VI 1 41. (67) V 17, 19. (68) V 14, 6. — V. (27 sq.) IIII 6, 16. — VI. (4 sq.) VI 4, 12. (17) V21, 1. (Slsqq.) VI 2, 22. (83) VI 6, 4. (86 sq.) VI 4, 11. (48 sqq.) IIH 6, 3. (74 sq.) UII 6, 10. (76 sq.) VI 7, 4. — VII. (7) VI 6, 6. (43) IIU 6, 16. — VIII. (63) V 16, 7 et VI 1, 86. (86sqq.) VI 2, 20. — VIIII (2sqq.) im 6, 7. (28sq.) IUI 6,18. (41 sq.) VI 4, 8. — X (11 sq.) VI 6, 12. (62) V 17, 16. (69) V 14,6 et 16,7.—

Oeorg. I. (6 sq.) I 16, 44. (6) I 24, 8. (7 eqq ) I 18, 23 et

V 18, 2. (11) V 17, 16. (68)

V 16, 7. (76) VI 6, 6. (84) I 18, 24. (84sqq.) V 1, 14. (100 Bqq.) V 20, 1 sqq. (118 sq.) VI 2, 29. (126 eq.) I 8, 3. (187) C. I 19, 18. (146)

V 16, 7. (217 sq.) C. I 18,. 15. (242 et 246 sq.) C. I 16, 4sq. (266) VI 4, 16. (269 sqq.) VI 8, 11. (269) I 7, 8 et III 8, 10. (272) I 16, 12 et III 3, 12. (296) V 14, 4. (808) VI 5, 6. (844) III 11, 1 et 9. (367) VI 1, 26. (387)

V 14, 10. (437) V 17, 19. (608) VI 1, 63. — II. (86 et 61) VI 6, 17. (69) VI 6, 18. (69) V 14, 4. (127) III 19, 8. (246 sq.) VI 1, 47. (299) III 18, 6. (374) VI 4, 28. (881) VI

43*

676 WDEX SCRIPTOBVM ET TABVLABVM

6, 8. (896) m 6, 8. (458 16. (166) VI 6. 18. (161) V

tqq.) V 16t 6. (461 tqq.) VI 19, 18. (179) V 17, 16. (801

9, 4. (468) YI 4, 8. (478) et 888) VI 6, 19. (884 tqq.)

0. I 16, 18. (600 tq.) VI V 17, 17. (861) V 8, 4. (880

1, 66. (606) VI 1, 40. (610 tq.) V 81, 1. (461 iqq.) V tq.) VI 8, 16. — III. (4 sq.) 17, 16. (466 sq.) IIII 6, 88. VI 7, 6. (66) VI 4, 88. (78 (478) VI 1, 89. (477) IUl 8, tq.) VI 6, 11. (108 aq.) V 4. (479) VI 7, 16. (604) Ilrf 18, 7. (111) V 18, 8. (116 6, 18. (607)11118,16. (611) sqq.) VI 8, 19 et 9, 8tqq. IUl 6, 7. (681) IIII 8, 18. (828) VI 4, 81. (886) HII 4. (689) ffll 4, 16 (686 tqq.)

10. (889) VI 8, 8. (886) I IIII 6. 88. (688) Ul 6, 6. 17, 84. (891 et 898) V 88, (640) ib. 6. (660) ib. 6. (661) 9. (449) V 14, 4. (478 sqq.) ib. 6

■qq.) VI 9, 8. (609 sqq.) VI 9, 18. (680 sqq.) VI 8, 6.

V 16, 6 et VI 8, 7. (481) Verrins FLaoens I 16, 81. — im 4, 16. (498 eqq.) Hll 1, eo libello qui 8atttrnns in- 8. (600 tqq.) VI 8, 10. (606 •oribitur I 4, 7. I 6, 16.

~ 8, 6. 10, 7. 18, 16

Xenagorae terti» hiftoria V

VI 9, 14. (648 ml) VI 8, 18. Xenoerates 0. I 14, 19 — mi (10 sq.) VI 6, 8. (44) Xenon primo Italioon I VI 6, 6. (60) ib. 7. (108) Xenophanet 0. I 14, 80

m 11, 10. (110 tq.) III 6, Zenon 0. I 14, 19

1NDEX TABVLARVM

I cod. P fol. 16 u. ad p. 505, 8 II cod. P fol. 12 u. ad p. 571, 16 III cod. P fol 14 r. ad p. 580, 23 IIII cod. P fol. 18 r. ad p. 601, 24 V cod. P ad p. 608, 16 VI cod. P fol. 20 u. ad p. 615, 17

Haavlius rrc i

This book is a preservation photocopy

produced on Weyerhaeuser acid free

Cougar Opaque 50# book weight paper,

which meets the requirements of

ANSI/NISO Z39.48-1992 (permanence of paper)

Preservation photocopying and binding

by

Acme Bookbinding

Charlestown, Massachusetts

Q 1994

3 £U** u*1 of" ^*

I

THE BORROWER WILL BE CHARGED AN OVERDUE FEE IF THIS BOOK IS NOT RETURNED TO THE LIBRARY ON OR BEFORE THE LAST DATE STAMPED BELOW. NON-RECEIPT OF OVERDUE NOTICES DOES NOT EXEMPT THE BORROWER FROM OVERDUE FEES.

V

Harvard Collaga Widener Libiery Cambridge, MA02138 {617)495-2413