Een 


Ni Herd ts ia rd 
Wk KR 

A 4 44 hal Et Tu 

baldo tn 


Eee: 


ij 


Eee 
EERE 


std EH 
kao dehal Labohi esi 
OEE 

tier users Ad 


EE 
tee 
Ee 


Ht 


sE 


dl 


’ 
sdebtheaalh jef | b sl Hi) À aj X B 
Ì ’ Ì ì 4 $ â abril battle ehehe 
Beiden | \ Kas | EEEN A MEA bald PARA 


ij 
dak 


oi cd 
Ki 
Keble bin ih pi! Mt rn ih 1 Ì art, } t Ô 8 had bite \ 
Hd Niet REDCAAER id 
pe LEER in Hd iik: bi H ij ALLA ab } EEE genre 
' ‘ d Hi herpuhitd Hfr ve en : H ze 
hj k Hap Ki Re ait 
Ì HH Le RE in 


ri 
En 


Er En 
en 
Tet een 

teens Eet 


zen 


2. 
ze 


En 


ETE es 


Hitt rtdkenesd 
vl Ĳ ste bi ef | 
if al € ii 
EVER vist 5 BEONE It RENE 
Aa AMA ‚ EVEN } ni 
/ wetge d 


(\ { \ | HA NGR ie 
4 CSU k 4 VENI ' L / ie HA 
LW UNA PAL RET) PERSEE Á He 
Ks nit gene) vid Ht eh / 4 N d \ Bert | \ E 4 Iet 
Ji gilsp tyd , 
KH 


rde Je 

nebe 

ad ike ader ok 
î h „d Î 
Wi Aij EL 


Me 
iN Wd, 
k 


4 tet 
Aiekertel 
er 


EES EE 
a mes: Et er 
EE: je zee E 


ee 


enen 
ál Hi Han 
| ie ki HE 
Hin 

eN Ì 

il 


Ii 


ee 


Zeer Ee Ei 


ee etend 
Een Ee 


4 
BEU ERO 
A 
KI H 


en na 


etn 


Sns ne, 
en 


Û 
4) En) 
nit ij 


AGN 


« hart 834 
bl pd Bode! A 
AEDES 
EE 


u 


Ee: 
dif i Í li 
ht 


BNR le 
wt Hi \ Mi â 18e, m tl 
Ei / 4 id í fi Ì idd 
hs end | U a ij Kik 
f bard agefne nnn 


si bt hik demand 
A ‚ pe HN, Ji fi hj is etten 


aten 
ion 
rl 
‘ hy 


EERE 


En 


AIEE M 
Hes 


Alk 
ERNA 
di At i t KE 


if 


eht 
En 
5 


vrt 
t 


hie, Stene 
Pda 
eed EE ik 


Ed 
… 
« 
RL: 
srt , 


ne af 


AN 


“Tr 


mf zee 


MEDEDEELINGEN 


VAN HET 


ECE PPS EAT TON 


„VOOR DE 


JAVA-SUIKERINDUSTRIE 


IS 


Fi) 


ee 


pink, 

ha 
hd 5 E 

“ u 


LIBRARY 
NEW YORK 
BOTANICAL 

GAS irEN 


MEDEDEELINGEN VAN HET PROEFSTATION 


1 OG 


le ©) 


VOOR DE JAVA-SUIKERINDUSTRIE 
RN 


Nast ib. 


INHOUD. 


Dr. G. BREMER. Een cytologisch onderzoek van eenige 
soorten en soortsbastaarden van het geslacht Saccharum 
Dr. J. M. Grerrts. De factoren, die het product bepalen. 
se Bijdrage. Het product van EK 2 

Dr. J. Kuyper. De waarde van de Tee alikstof. 
meststoffen voor de suikercultuur op Java . 

C. E. vAN DER ZyrL. De huidige stand der Rhene 
grondbewerking op Java. 

Dr. J. Kuyper. Suikervorming en rijping bi het sul- 
WETELEL ener 

Ir. H. EGETER. hen en over ede 

Ir. H. EGeErer. Sapzuivering 

Dr. J. M. Geerts. De factoren, die het EEn nen. 
Ge Bijdrage. Het product van EK 28 

J. VAN HARREVELD. De Samenstelling van den lant 
1921 — 1922 

G. WirBrink. Een bidet naar hae dense de 
gelestrepenziekte door bladluizen. 

Dr. J. Kuyper. Een nog niet als plaag voor ge Mae 
riet beschreven slakrups (Thosea species) 

Dr. J. M. Geerts. De factoren, die het product Hapalen 
Ze Bijdrage, Het product van 90 F. 

se CRE » » Tjep. 24 

Je » ‚De variëteiten onderling vergeleken . 

J. VAN HARREVELD. Statistiek van de verbreiding en 
de productie der rietsoorten in oogst 1921 . 


145 


155 


UI 
bO © 
5 


337 


Jot 


ES Bat maes sal Bleno : 
ie " ” We À n N ë 
d vd Ë _ ON 
il zt KE Zi C K IR si; 4 RAD i 
vn D Air in me ’ ‘ hd | 


FOTO ni 1 
ATAR LEN 


Î 
ì dn en id 
sat | dj 
4 E En ia 
he ® Bess | 
„an MAS … / r 
KP rd 
On BRL, | 
ee | / 
T 4 . 5 ik 
Ë BA 


di 1e 
gE wr Kane k k Ja p Mt: 


beke tefe \ p ids f 1 Aeg ij: 
Me ‚Afi Tate 


' Á . y « Huld ke 
et. HRE 

+ 
* Ì i es | goal 

4 
AT PR Dh ifs 

Á F ì s L d é e « 

ks Í 

Mi 
Mij ei hd 


ut KAT lis ke eri Hi BEG, Ee nn 


he N 
Ì erk | 
. . - ee bh B | 
» rd pe de hi 
PE oh | _ {es 1 ais ads ii 
8 Ke 
€ ris 
7 Ter 
ne ‘ 
. j 
pe A8 
„ | 
. 
t , | 
p 
hed Í 
. 
NA 0 Í k 
De 
1. 
‘ 
il KJ 
î 
- 


MEDEDEELINGEN VAN HET 
PROEFSTATION VOOR DE JAVA- 
SUIKERINDUSTRIE 


: REE 


JAARGANG 1922 No. 1 


Suikerindustrie in Nederlandsch-Indië 
m | 


EEN CYTOLOGISCH ONDERZOEK VAN EENIGE 
SOORTEN EN SOORTSBASTAARDEN VAN HET 
GESLACHT SACCHARUM 


DOOR 


Dr. G BREMER 


Ek: N.V. BOEKHANDEL EN DRUKKERIJ 
Nn V/H. H. VAN INGEN — SOERABAJA. | 


MEDEDEELINGEN VAN HET PROEFSTATION 
VOOR DE JAVA-SUIKERINDUSTRIE, 


LIBRARY 
NEW YORK 


Jaargang 1922, No. 1. BOTANICAL 
Erie DEN 


EEN CYTOLOGISCH ONDERZOEK VAN EENIGE SOORTEN 
EN SOORTSBASTAARDEN VAN HET 
GESLACHT SACCHARUM 


door 


Dr. G. BREMER, 


Plantkundige aan de Cultuurafdeeling te Pasoeroean. 


Inleiding. 


Vóór het jaar 1885 was men algemeen van meening, dat Sac- 
charwm officinarum geen kiembaar zaad kon opleveren. Het weinig 
bloeien en de geheele of gedeeltelijke steriliteit van vele variëteiten, 
de kleinheid van het zaad en de zorgvuldige behandeling, die noo- 
dig is om het zaad te doen kiemen, zijn hier ongetwijfeld de oorzaak 
van geweest. A. pE CANDOLLE Í) schreef nog in den tweeden druk 
van zijn boek „L’origine des plantes cultivées”, in het jaar 1883, 
„personne à ma connaissance n’a décrit ou figuré la graine”. Hacker °) 
schrijft in 1889 over Saccharum officinarum „Cariopsin nemo ad- 
hue videsse videtur”’ (het schijnt, dat niemand tot nogtoe de graan- 
vrucht gezien heeft). Toch moet J. W. Parris?) reeds tusschen de 
jaren 1858 en 1861 op het eiland Barbados suikerriet uit zaad ge- 
kweekt hebben. Ook heet het, dat op Java door den regent van Ken- 
dal, Noro HaAmr Propso, 4) in 1862 zaadplantjes van suikerriet ver- 
kregen zijn. Voor de cultuur heeft dit zaaien echter geen beteekenis 

1) A. DE CANDOLLE. L'origine des plantes cultivées, deuxième édition 1883. 

2) Monographiae Phanerogamarum A. DE CANDOLLE. 

Vol. VI, E. HACKEL, Andropogonae. { 

3) J. D. Kogus. Historisch overzicht over het zaaien van suikerriet, Archief voor 
de Java-Suikerindustrie 1 pag. 15. 


ed 4) Jhr. D. F. VAN ALPHEN. Natuurkundig tijdschrift voor Ned.-Indië, Deel 25 
ot862, pag. 359. 


q 


gehad; de mogelijkheid riet uit zaad te winnen was geheel onopge- 
merkt gebleven en spoedig weder geheel vergeten geraakt. 

In 1885 begon SorLrweperL, de eerste directeur van het proef- 
station „Midden Java” te Semarang, zijn proeven over rietzaaien. Hij 
bracht in dat jaar zaad van glagah, Saccharum spontaneum, tot 
kieming !). Het volgend jaar begon hij met onderzoekingen over den 
bloei en over het voorkomen van stuifmeel bij suikerriet. Hij vond, 
dat de pluimen bij meerdere suikerrietvariëteiten normale bloempjes 
voortbrachten, en bij het Mauritiusriet, Loethers, zag hij dikwijls 
stuifmeelkorrels op de stempels, welke daar gekiemd waren. Ook 
bij glonggong®) trof hij „geheel normaal ontwikkelde bloemen, bestui- 
ving, bevruchting en zaadvorming’” aan. Naar aanleiding hiervan 
schreef hij nu: „Hetgeen thans allereerst voor de hand ligt, is te 
beproeven, of een kruising tusschen Glonggong en Mauritiusriet 
Loethers mogelijk is”. 

In het jaar 1887 trachtte SOLTWEDEL glagah te kruisen met 
Loethers >). Hij schreef hierover: „Voor zulk een proef met kruis- 
bevruchting kozen wij dit jaar Glagah en Loethers; Glonggong kon 
niet in aanmerking komen, omdat deze rietsoort eerst bloesem zet 
als Loethers reeds uitgebloeid heeft. Een kruisbevruchting bij sui- 
kerriet echter stoot op bijna niet te overwinnen moeilijkheden, 
wegens de zeer geringe grootte der bloesems. Door middel van een 
zeer kleine anatomische schaar trachtten wij de nog niet geopende 
helmknopjes uit een reeks van bloesems van Glagah en Loethers te 
verwijderen. Vervolgens brachten wij op de dusdanig gecastreerde 
bloesems van Glagah, stuifmeel van Loethers, en omgekeerd, op de 
bloesems van Loethers stuifmeel van Glagah. 

Bij het daarop volgend onderzoek bleek, dat de bloesems van 
Glagah wel zaad, maar de bloesems van Loethers geen zaad gezet 
hadden’. Hijzelf betwijfelde echter, of het glagahzaad wel door 
kruising ontstaan was. Kruisingen tusschen glagah en Loethers 
heeft hij niet verkregen. Het idee van rietkruisen stamt echter van 
SOLTWEDEL. 

In hetzelfde jaar kreeg SoLTWEDEL zaad van negen suikerriet- 


1) Verslag der werkzaamheden, verricht in den proeftuin en het proefstation 
te Semarang, gedurende de maand Mei 1886. Tijdschrift voor Land- en Tuinbouw 
en Boschcultuur, Tweede jaargang 1886-1887, pag. 104, 

2) Mededeelingen van het proefstation voor Midden-Java te Semarang, Aug. 
1886. Tijdschrift voor Land- en Tuinbouw en Boscheultuur, Tweede jaarg. pag. 210. 

3) Mededeelingen van het Proefstation voor Midden-Java te Semarang, Juni 1887. 
Tijdschr, v,‚ Land- en Tuinbouw en Boschcultuur, Derde jaargang pag. 129, 


3 


soorten |); van zes soorten kiemde het. Slechts van Geel Hawai-riet 
kreeg hij krachtige planten 2). Hiermede dus had Sorrweper in 1887 
bewezen, dat suikerriet kiembaar zaad kon voortbrengen. 

Men is zich, van toen af‚ met grooten ijver gaan toeleggen op 
het winnen van zaailingen van suikerriet. Het zaad of liever gezegd 
de vrucht werd het eerst beschreven en afgebeeld door BENECKE 3). 

Geheel onafhankelijk van SoLtTweper’s zaaiproeven zijn op Bar- 
bados door J. B. HARRrsoN en T.R. Boverr f) in het jaar 1889 riet- 
planten uit zaad verkregen. In 1890 waren op dat eiland reeds 2500 
zaailingen. 

Den eersten tijd had men op Java veel last van het doodgaan 
der kiemplantjes. De oorzaak hiervan was, dat men de kiemplantjes 
in zand kweekte en hen in de schaduw liet staan. 

MogerrE®) vond, in 1891, dat het voor de kiemplantjes noodig 
was hen in vette aarde en in de volle zon te laten opgroeien. Het 
resultaat hiervan was, dat hij het volgend jaar een vijfduizendtal 
zaadplanten, afkomstig van 38 rietvariëteiten, in den vollen grond 
kon overbrengen. ’ 

Op Java werd in dien tijd haast uitsluitend Zwart Cheribon 
verbouwd, dat zwaar van serehziekte te lijden had. Men ging zich 
daarom spoedig ten doel stellen door kruising rietsoorten te ver- 
krijgen, die een hooge suikerproductie zouden geven en tevens im- 
muun zouden zijn tegen serehziekte. Dit wilde men verwezenlijken 
door Zwart Cheribon, dat een hoog gehalte aan suiker in het sap 
bezit, te kruisen met voor serehziekte ongevoelige soorten. 

In het jaar 1893 kruiste Bourrcrus ©) op aanraden van MoqueTTE 
Zwart Gheribon met Canne-morte of Fidji en kreeg hieruit in dat 
jaar 21 zaailingen. Over het Fidji-riet schreef hij in 18947), dat deze 


1) De Java-rietplanter spreekt nooit over suikerrietvariëteiten, doch steeds over 
suikerrietsoorten. Waar hier dus in het vervolg over suikerrietsoorten wordt ge- 
sproken, worden bedoeld individuen, uit één zaadje ontstaan, behoorende tot de 
botanische soorten Saccharum officinarum, die steeds ongeslachtelijk dooe stekken 
vermeerderd zijn; in werkelijkheid zijn deze suikerrietsoorten dus klonen. Worden 
soorten van het geslacht Saccharum bedoeld, dan zal, waar dit noodig is, geschre- 
ven worden „botanische soorten”; zie ook Jeswrert, Onderscheidingskenmerken bij 
het suikerriet. Verslag Ge bijeenkomst Technisch personeel proefstations. | 

2) J.D. Korus. Historisch overzicht over het zaaien van suikerriet. Archief I 
pag. 17, 

3) F‚ BENECKE. Over suikerriet uit „zaad”. Mededeelingen van het Proefstation 
Midden-Java” te Semarang 1889. Ed 

4) J. D. Kopus. Historisch overzicht over het zaaien van suikerriet. Archief I 
pag. 29. f 

5) Moquerrre. Is het kweeken van suikerriet uit zaad op groote schaal mogelijk ? 
Teysmannia 3e deel, 1892 pag. 610. Í 

6) R‚ J. Bourrcivs. Zaaien en kruisen van suikerriet. Archief T 1893, pag. 500, 

1) R. J. Bouricius. Kruisingsproeven van Cheribonriet met Canne-morte, Ars 
chief IT 1894 pag. 807, 


En 


soort een groot weerstandsvermogen tegen sereh bezit, waardoof 
bibittuinen in de bergen onnoodig zijn. Een derde generatie bevatte 
geen spoor van sereh. In het jaar 1895 vond hij t) echter reeds in 
de door stekken vermeerderde zaadplanten van 1893 serehziekte. 

J. H. WAKKER, de toenmalige directeur van het Proefstation 
Oost-Java te Pasoeroean, en J.D. KoBus wilden het Zwart CGheribon- 
riet kruisen met andere botanische soorten van het geslacht Saccha- 
rum, die immuun zouden zijn tegen serehziekte. Hun bedoeling was 
dus over te gaan tot soortsbastaardeering. 

WakrkKER 2) schreef hierover in 1893: 

„Wij moeten trachten eene of meerdere variëteiten te ver- 
krijgen, die in een of ander opzicht de voorkeur verdienen boven 
de variëteiten, die wij thans bezitten. 

De opzichten, waaraan men in de eerste plaats denken zal, zijn : 
le. Een hooger gehalte aan winbare suiker. 
2e, Een grooter weerstandsvermogen tegen ziekten.” 

In hetzelfde jaar was WAKKER ertoe overgegaan CGheribon te 
kruisen met het Kassoerriet, hetgeen in het wild aan den voet van 
den Tjerimai gevonden was. WAKKER hield dit riet voor een wilde 
botanische soort. Uit de kruising kreeg hij dertien planten. 

In het jaar 1890 maakte Kous een reis door Britsch-Indië, om 
vanuit dat land rietsoorten te importeeren op het eiland Banka. Die 
rietsoorten, welke daar niet ziek werden, zouden later naar Java 
overgebracht worden. 

Naar aanleiding van deze reis schrijft hij: 3) 

„Een groot aantal der Engelsch-Indische rietvariëteiten toch 
komen mij voor tot een andere soort van het geslacht Saccharum te 
behooren. Mogelijk, dat men deze kan kruisen met onze rietsoorten 
en daardoor bastaardvormen verkrijgen, die met het hooge suiker- 
gehalte van beide ouders, de afmetingen van de eene en het weer- 
standsvermogen van de andere overnemen”. 

Tot de rietsoorten, die hij op Banka invoerde, behoorden o. a. 
Chunnee en Ruckree, die in habitus sterk afwijken van Saccharum 
officinarum. Hij vond de kans groot, dat zij immuun zouden zijn 
tegen serehziekte, en voor kruising had hij groote verwachtingen van 
deze soorten. Nadat zij op Banka gezond gebleven waren, werden ze 
naar Java overgebracht en in het jaar 1897 werd voor het eerst het 


1) R. J. Bouricrus. Archief III, 1895, pag. 976, 
2) J. H. Wakker, Onze zaadplanten van het jaar 1893. Archief I pag. 386. 


3) J. D. Korus. De zaadplanten der kruising van Cheribonriet met de Engelsch- 
Indische variëteit Chunnee. Archief VI 1998 pag. 625. 


5) 


suikerriet Gestreept Preanger met Chunnee gekruist t). De krui- 
sing slaagde. 

Vanaf dien tijd heeft men op steeds grootere schaal soortsbas- 
taardeering toegepast en hieruit zijn planten verkregen, die in hooge 
mate ongevoelig zijn voor serehziekte en een goed suikerproduct 
geven. Steeds werd hierbij uitgegaan van aecharum Soffieinarwm, 
Chunnee en Kassoer. De soortshybriden, hieruit gewonnen, zijn voor 
een groot deel volkomen fertiel. Hierdoor bleek het mogelijk bast- 
aarden van Saccharum officinarum en Chunnee te kruisen met die 
van Saccharum officinarum en Kassoer, eveneens deze kruisingen 
weder te kruisen met suikerriet. Hierdoor zijn soortsbastaarden van 
zeer ingewikkelden aard verkregen. 

Het Kassoerriel werd door KRrRücer?) als de mogelijke wilde 
stamouder van suikerriet aangezien; JESwier is echter van meening, 
dat dit riet een spontane kruising is van wild riet met Zwart Cheri- 
bons). In de jaren 1918, 1919 en 1920 zijn aan het Proefstation te 
Pasoeroean vele kruisingen verricht tusschen suikerriet, Saccharum 
officinarum en glagah, Saccharwm spontaneum; deze kruisingen hebben 
vele individuen opgeleverd, die in habitus zeer groote overeenkomst 
met het Kassoerriet vertoonen. Hieruit blijkt dus, dat het uiterst 
waarschijnlijk is, dat Kassoer een kruising is tusschen suikerriet en 
glagah en dat men dus alle Kassoerkruisingen te beschouwen heeft 
als kruisingen van Saccharwm spontaneum en Saccharum officinarum. 

De aan het Proefstation te Pasoeroean gemaakte soortsbastaar- 
den zijn dus opgebouwd uit Saccharum officinarum, Saccharum 
spontaneum en het Chunneeriet, een Saccharumvariëteit, die niet tot 
deze twee soorten gerekend kan worden. 

Sedert 1918 zijn bovendien nog kruisingen gemaakt tusschen 
S. officinarum en een andere „botanische soort”, die vooral in Zuid- 
China voorkomt; het ligt in de bedoeling aan dit proefstation zoo 
mogelijk alle botanische soorten van het geslacht Saccharum in de 
kruising te betrekken. Het is daarbij van belang een indeeling van 
de „botanische soorten” te maken en deze nauwkeurig te beschrij- 
ven naar hare morphologische kenmerken. 

Met dit onderzoek is Jeswier bezig. Hiernaast kan een cytolo- 
gisch onderzoek van groot nut zijn. In de laatste vijftien jaren is 

namelijk gebleken, dat „botanische soorten”, tot één geslacht be- 
1) J. D, Kogus. De zaadplanten der kruising van Cheribonriet met de Engelsch- 
Indische variëteit Chunnee. Archief VI 1998 pag. 625, 
2) W. Krücer. Das Zuckerrohr und seine Kultur, pag. 24. 


3) J. Jeswier. Beschrijving der soorten van het suikerriet, Derde bijdrage, Archief 
1916, pag. 1345. 


6 


hoorend. dikwijls verschillende chromosomengetallen bezitten en dat 
deze in vele gevallen een reeks vormen. Zoo vond TAHAra f) in de 
geslachtscellen van soorten van het geslacht Chrysanthemum de 
chrormosomengetallen 9, 18, 27, 36 en 45. Volgens HEILBORN ?) heeft 
Carer pilulifera 8, Carex ericetorum 16, CG. digitata 24, C. caryo- 
phyllea en C. flava 32 als haploid chromosomengetal. Srour had bij 
Carex aquatilis 37, Jurn bij Carex acuta 52 haploide chromosomen 
gevonden. Bij de eetbare pisang of banaan, Musa sapientum, komen 
in de rassen verschillende chromosomengetallen voor; TiscHLeER ®) 
vond bij het ras „Dole” in de gametophyt 8, bij de „Radjah Siam” 16 
en bij de „Kladi” 24 chromosomen; D' ANGREMOND#) kon bij de „Appel- 
bacove” 11 — 12 en bij de „Gros-Michel” 16 chromosomen aantoonen. 

Uit het hier volgend onderzoek zal nu blijken, dat Saccharum 
officinarum en Saeccharum spontaneum verschillende chromosomen- 
aantallen bezitten en dat bij de variëteiten, die tot deze „soorten” 
behooren, de aantallen chromosomen overeenstemmen, terwijl de 
morphologisch afwijkende typen Chunnee en Puckree een onderling 
overeenstemmend aantal chromosomen bezitten, dat echter afwijkt 
van de chromosomenaantallen der bovengenoemde soorten. Waar- 
schijnlijk zal dit een steun zijn voor een indeeling op morphologi- 
sche kenmerken. 

Over de chromosomengetallen bij Saccharum bestaan reeds 
twee onderzoekingen, waarvan de uitkomsten niet met elkander in 
overeenstemming te brengen zijn en evenmin met de uitkomsten, 
welke door mij verkregen zijn. FRANCK®) vond bij Saccharum offi- 
cinarum haploid 14 en diploid 28 chromosomen; KuwapaA ©) ver- 
meldt, dat zoowel bij Saccharum officinarwm als bij Saccharum 
spontaneum diploid circa 68 chromosomen voorkomen. 

Verder zal iets medegedeeld worden over het voorloopig onder- 
zoek der cytologie van eenige bastaardindividuen uit kruisingen 
van Saccharum officinarum en Saccharum spontaneum. 


1) Masaro TArnara. Cytological Studies in Chrysanthemum. Botanical Magazine 
Tokyo. Vol. XXIX 1915 pag. 48. 

2) Orro HeILBORN. Zur Embryologie und Zytologie einiger Carex-arten. Svensk 
Botanisk Tidskrift 12, 1918. 

5) G. Frscurer. Untersuchungen über die Entwicklung des Bananen - Pollens. 
Archiv f. Zellforschung V 910. 

1) A. d'ANGREMOND. Parthenocarpie und. Samenbilding bei Bananen. Flora. Bd. 
107, pag. 57—110. 1915. 

5) W.J. FrANCK. Somatische kern- en celdeeling en microsporogenese bij het 
suikerriet. Dissertatie 1911. 

— Over kern- en celdeeling bij het suikerriet, Archief XVIII 1910 pag. 383. 


5) Yosuinant Kuwapa. Veber die Chromosomenzahl von Zea Mays L. Botanical 
Magazine, Vol. XXIX 1915, pag. 87. 


HOOFDSTUK I. 


MATERIAAL EN METHODE VAN ONDERZOEK. 


Waar bij alle tot nogtoe onderzochte soorten van het geslacht 
Saccharwm een bijzonder groot aantal chromosomen voorkomt, ko- 
men voor het onderzoek naar het chromosomengetal in de eerste 
plaats de pollen-moedercellen in aanmerking. Met de embryozak- 
moedercellen bezitten zij de grootste kernen, welke bij Saccharum 
voorkomen. Gaan deze kernen zich deelen, dan wordt het aantal 
chromosomen op de helft gereduceerd. In de prophase der deeling 
komen de chromosomen daarbij in paren te liggen, die door inkor- 
ting zich ten slotte als klompjes gaan voordoen, welke bijna even 
lang als breed zijn; deze nu zijn, ook doordat ze in het halve aan- 
tal voorkomen, bijzondef geschikt voor telling. De chromosomen in 
zich deelende kernen van worteltopcellen zijn gekromd, langgerekt 
en komen in het volle aantal voor; dit maakt, dat tellingen veel 
moeilijker te verrichten zijn, zoodat het zelfs vrijwel onmogelijk is 
tot het juiste chromosomengetal te komen. 

We moeten daarom in de eerste plaats nagaan, in welk ont- 
wikkelingsstadium der pluim zieh deelende pollen-moedercellen te 
vinden zijn. 

Vóór hiertoe over te gaan, zal echter eerst in het kort iets over 
den bouw van de pluim van Saccharum gezegd moeten worden. De 
pluim is samengesteld; de hoofdas draagt zijassen van de eerste 
orde, deze dragen weder assen van de tweede orde, soms kunnen 
ook assen van de derde orde voorkomen. De zijassen van de tweede, 
respectievelijk die der derde orde zijn trossen, opgebouwd uit zeer 
korte leedjes. Aan de knoopen tusschen deze leedjes is, beurtelings 
aan de eene zijde, dan weder aan de andere zijde der as, een aar- 
tjespaar ingeplant, bestaande uit een zittend en een gesteeld aartje. 
leder aartje wordt omhuld door een krans van lange haren, welke 
aan den voet van het aartje zijn ingeplant. In de aartjes komt steeds 
één bloempje voor. Fig. 1 toont een diagram van een aartje van 
Saccharum spontaneum, vervaardigd naar twee doorsneden uit een 
microtoompraeparaat. In het geheel zijn 3 glumae, een palea inferior 
en een palea superior aanwezig. 


8 


Gluma 1 is dubbelgekield en bezit twee hoofdnerven ; gluma 2 
is enkelgekield, staat tegenover gluma 1 en wordt door de randen 
van gluma 1 omgeven; gluma 3 ligt binnen eluma 1 en is vliezig. 


Fie. 1b, 


Fig. 1. Diagram van een aartje van Saccharum spontaneum. 
u. doorsnede ter hoogte van den zaadknop en lodiculae. 
b. doorsnede ter hoogte van de antheren. Vergr. 86 5 


De palea inferior ligt binnen gluma 2, is meestal lijnvormig en 
vliezig en kan bij Saccharwm officinarum ontbreken. De palea su- 
perior is meestal veel korter dan de palea inferior en kan zeer sterk 
wisselen in vorm. Binnen de twee palea ligeen drie helmknoppen, een 


ib, 


vruchtbeginsel met twee veervormige stempels en twee lodiculae. 
Het vruchtbeginsel bevat een campylotropen zaadknop, die zijdelings 
aan den vruchtwand is ingeplant. De zaadknop bezit twee integu- 


Fie. 2. 


Fig. 2. Mediane doorsnede van een jongen zaadknop met embryozak-moe- 
dercel van officinarum (variëteitsbastaard 241 B) Verer. 380 4. 


menten, waarvan het buitenste integument het binnenste slechts 
gedeeltelijk omhult. In fig. 2 is dit duidelijk te zien bij een jongen 
zaadknop, waarin een embryozak-moederecel aanwezig is; bij oudere 
zaadknoppen, die een volgroeiden embryozak bevatten, blijft dit zoo. 
Zeer algemeen komt het verschijnsel, dat het buitenste integument 


10 


den zaadknop slechts ten deele omhult, bij Gramineën voor; heteis 
o.a. door GoLiNskKt 1) gevonden bij Friticum en door GuIGNARD 2) bij 
Zea Mays. De helmknoppen bezitten twee thecae, die ieder twee 
pollenzakjes of mierosporangia bevatten. De wand der helmknoppen 
bestaat uit vier cellagen: de epidermis, het endothecium, een laag 
van cellen, die later verdrukt wordt, en het tapetum. Het tapetum 
omsluit in jonge antheren de pollen-moedercellen, zoodanig, dat iedere 
pollen-moedercel aan één zijde tegen het tapetum aan gelegen is 
(zie de figuren 9, 10 en 11 pag. 26 en 27). 

Bij suikerriet komt de pluim apicaal aan den stengel voor. On- 
geveer drie maanden voor den bloei heeft het bladgevend vegetatie- 
punt zich reeds omgevormd tot één, waaruit een pluim ontwikkeld 
wordt. De laatste bladeren, die door het vegetatiepunt gevormd 
zijn, vertoonen een afwijkenden vorm. Dit maakt, dat, voordat de 
pluim uit den koker der bladscheeden geschoven is, men reeds aan 
een rietstengel kan zien, dat deze zal gaan bloeien. Van deze bloei- 
verschijnselen is door WirBrRINK en LEDEBOER®) een goede beschrij- 
ving gegeven. Zij deelen hierover mede: 

„Wanneer een rietstok zal gaan bloeien, is dit het eerst hier- 
aan te zien, dat de afstand tusschen de opvolgende bladgewrichten, 
die anders naar den top toe kleiner wordt, nu bij de hoogste ge- 
wrichten grooter gaat worden. Dit is het gevolg hiervan, dat de op- 
volgende bladscheeden langer worden. Hiermede gaat gepaard een 
steile stand van de topbladeren, hetgeen weer veroorzaakt wordt 
door het korter worden der opvolgende bladschijven. Gaan we de 
lengteverhouding van scheede en schijf bij de opvolgende bladeren 
onder de bloeiwijze na, dan zien we, dat, naarmate de scheede langer 
wordt, de schijf korter wordt en de totale bladlengte dus vrijwel 
gelijk blijft. De laatste bladscheede, die de bloeipluim omsluit, kan 
een lengte bereiken van meer dan één meter, de laatste bladschijf, 
het zoogenaamde vlaggetje, is dikwijls niet meer dan enkele deci- 
meters lang (bij G.Z. 100 40 c.M. tegen scheede 95 e.M.).” Verder 
merken zij op: 

„De middennerf is aan de basis der bladschijf zeer zwak ge- 
bouwd, zoodat de bladschijf op die plaats dan ook gemakkelijk om- 
knikt, wat vooral bij het vlaggetje dikwijls voorkomt. 


IS, J. Gouinskr. Ein Beitrag zur Entwicklungsgeschichte des Androeceums und 
des Gynaeceums der Gräser. Bot. Centralblatt. Bd, dV. 1893 pag. 1. ; 

2) L. Gvrerarp, La double fécondation dans le Maïs. Journ. de Bot. 1901. 

5) G. WirpriNK en F, LEDEBOER. De geslachtelijke voortplanting bij het suikerriet, 

Archief XIX 1911, pag. 368. 


11 


Het ver uit elkander schuiven der bladgewrichten wordt behalve 
door de grootere lengte der bladscheeden, ook veroorzaakt door het 
langer worden der geledingen, naar den top van: den stengel toe”. 

Meestal zijn aan een bloeistengel 7 of S florale bladeren aan- 
wezig. Zoolang de schijven hiervan nog niet alle uit den koker der 
bladscheeden voor den dag getreden zijn, doch wei de vormveran- 
dering van de „bladkroon” reeds te zien is, zegt de Javaan van den 
rietstengel, die dit verschijnsel vertoont, dat deze „boenting” (zwanger) 
is. Dit „boenting” zijn wordt steeds meer opvallend, naarmate meer 
bladschijven te voorschijn komen. Ongeveer drie weken nadat de 
eerste „boenting”’-verschijnselen op te merken waren, komt het vlag- 
getje in zijn geheel te voorschijn. Het ver uit elkander schuiven der 
bladscheeden gebeurt tijdens het „vlaggetjes”’-stadium, doordat de 
strekking der hoogste leden begint, nadat alle bladscheeden vol- 
groeid zijn. De as tusschen den hoogsten stengelknoop en de oksels 
der laagste zijassen van de pluim is gedurende het „boenting”’-sta- 
dium nog geheel ongestrekt; de strekking begint ongeveer gelijktijdig 
met den aanvang van het „vlaggetjes”-stadium. De pluim, welke 
geheel omhuld wordt door de hoogste bladscheede, komt hierin steeds 
hooger te liggen en treedt na 14 dagen uit den top der scheede te 
voorschijn. De as onder de pluim groeit daarna nog een tijd door, 
zoodat de pluim zich ten slotte een eind boven het vlaggetje verheft. 

Door metingen te doen aan rietstengels, die bloeiverschijnselen 
in verschillend ontwikkelingsstadium vertoonen en deze in teekening 
te brengen op overeenkomstige wijze als door Kuyper!) gedaan 
werd voor een drie maanden ouden stengel van de rietsoort 247 B, 
kunnen voorstellingen gegeven worden, welke in meerdere opzich- 
ten het hierboven beschrevene verduidelijken. 

Kuyper schrijft over de nomenclatuur, welke hij toepaste, het 
volgende : 

„Blad 1 is dat blad, waarvan de overgang van schijf tot scheede, 
het gewicht dus, nog juist zichtbaar is. 

Naar buiten volgen hierop de bladeren 2, 3, 4, enz., oudere 
dus; naar binnen blad 0, —1,—2 enz, de jongere dus. Ik beschouw 
verder het internodium, op welks top het blad zit, als bij dit blad 
behoorende ; internodium 1 draagt dus blad 1”. 

Over zijn voorstelling van een drie maanden ouden stengel van 
2417 B schrijft hij: 


1) J. Kuyper. De groei van bladschijf, bladscheede en stengel van het suikerriet. 
Arch. v/d. Suikerindustrie in Ned.-Ind. 23ste jrg. 1915 pag. 592 en 593. 


12 


„Om nu een overzichtelijke voorstelling te krijgen, heb ik mij 
den stengeltop gehalveerd gedacht. Daar de dan verkregen doorsnee 
symmetrisch gebouwd is, wordt slechts één helft afgebeeld. Aan 
den linkerkant vindt men de buitenste bladscheeden, aan den rech- 
terkant de binnenste, en den vegetatietop van den stengel. 

Ik laat een ouder internodium steeds 1/, c.M. buiten het jongere 
uitspringen; terwijl dus aan de afbeelding in de lengterichting de 
maten ten grondslag liggen, zijn de maten in de breedterichting 
relatief veel te groot, zoodat de figuur in de breedterichting sterk 


EERE EREEF TE 67-09 10 90pÓsr3arorddrsÓ) HM 


Fig. 3. Fig. 4. 

Fig, 3, Voorstelling van een stengeltop van de suikerrietsoort Bandjermasin 
hitam, geen bloeiverschijnselen vertoonend. De lengtematen zijn 
op Îf5 der natuurlijke grootte weergegeven. 

Fig. 4, Voorstelling van een glagahstengeltop, welke uitwendig nog geen 
bloeiverschijnselen vertoonde, doch waarin reedseen jeugdig pluim- 
pje aangelegd was. 


13 


gerekt is. De stengel krijgt door het uitspringen den vorm van een 
trap; op den hoek van elke trede is een blad ingeplant, dat voor- 
gesteld wordt door de dunne verticale lijn, in dat punt opgericht”. 

Fig. 3 geeft nu eerst voor het suikerriet Bandjermasin hitam 
een dergelijke voorstelling van een stengeltop, die geen bloeiver- 
schijnselen vertoont. Men ziet dat alle schijven der bladeren 1 tot 
en met 6 ongeveer even lang zijn, hetzelfde is het geval met de 
scheeden. De internodiën 1 en 2 zijn, doordat ze nog niet volgroeid 
zijn, veel korter dan de lagere. De ontwikkelingsgang van een blad 
verloopt zoodanig, dat de bladschijf vrijwel haar volle lengte heeft 
bereikt, voordat de scheede begint te strekken. Bij blad —6 was de 
lengte der scheede nog niet te meten, de schijf was reeds 72 c.M. 
lang. 

Fig. 4 geeft een voorstelling van een glagahstengeltop, waaraan 
uitwendig nog geen bloeiverschijnselen zichtbaar waren. Zoowel van 
de schijven als van de scheeden der bladeren 1 tot en met 9 is de 
lengte gelijk. Van blad—2 was de scheede 0,7 c.M. lang, de schijf 
53 c.M.. De bladeren hierbinnen hadden alle reeds een meetbare 
scheede; die van blad—7 had een lengte van 0,5 c.M. en omsloot 
een zeer jeugdig pluimpje, dat 0,25 c.M. lang was. Dit wordt dus 
reeds in de eerste stadiën van ontwikkeling door een meetbare blad- 
scheede beschermd. Bij een rietstengel kan dus reeds een eerste 
begin van een pluim aanwezig zijn, als uitwendig nog geen bloei- 
verschijnselen zichtbaar zijn, doordat alle florale bladeren nog in on- 
volwassen toestand binnen den koker der bladscheeden gelegen zijn. 

Fig. 5 geeft een voorstelling van een stengeltop van Bandjermasin 
hitam, die duidelijk „boenting” was. Van blad 8 tot en met blad 4 
zijn de scheeden ongeveer even lang. Van blad 3 tot en met blad 1 
neemt de lengte der scheeden voortdurend toe; de afstanden tus- 
schen de opeenvolgende bladgewrichten is hier grooter dan bij de 
lagere bladscheeden, niettegenstaande de leden nog zeer kort zijn. 
De scheede van blad — 2 omhult een 25 e.M. lange pluim. Bij een 
niet-bloeistengel is deze scheede nog zeer kort, hier overtreft zij 
de normale bladscheeden aanzienlijk in lengte. Men ziet verder, dat 
vanaf blad 5 de lengte der schijven voortdurend afneemt; de afname 
in lengte der bladschijven begint hier dus reeds eerder dan de toe- 
name in lengte der bladscheeden; dit is gewoonlijk, doch niet altijd 
het geval. 

Fig. 6 geeft voor Bandjermasin hitam een voorstelling van een 
stengel in het „vlaggetjes”’-stadium. Het vlaggetje is hier in zijn 


14 


geheel uit de bladscheede van blad 2 te voorschijn gekomen. Alle 
scheeden en schijven der florale bladeren zijn hier ongeveer vol- 
groeid. Het verschil in lengteverhouding van scheeden en schijven 
tusschen de florale bladeren en blad S, dat als het laatste normale 
blad te beschouwen is, komt hier duidelijk uit. De bladscheede van 
blad 1 omhult een pluim van 75 c.M. lengte; de as tusschen den 


200 200 
0-0. 
90 a on 190 AN 
A x 
180 0 780 Tee & 
O 

yo ot 10 if N 
„60 nd „60 O 
150 5 750 

40 740 

130 130 

120 „20 
1/0 ‘ 110 4 
„00 700 } 
90 90 À 

l/j pr 80 / 

jk ar jo ' 

p 

bo E a / 

50 d 50 h 

40 5 40 / 

zo} © PEN 

be 10 

„0 70 


JOSS LION SEND EL 


Fig. 5. Fig. 6. 


Fig. 5. Voorstelling van een stengeltop van Bandjermasin hitam in het 
„boenting”’-stadium. : 

Fig. 6. Voorstelling van een stengeltop van Bandjermasin hitam in het 
„„vlaggetjes’”’-stadium. 


hoogsten stengelknoop en de oksels der laagste zijassen der pluim 
begint te strekken en heeft een lengte van 2 c.M.…. De hoogste leden 
zijn nog niet met de strekking begonnen. 


In fig. 7 is een bloeistengel van Bandjermasin hitam voorgesteld, 


15 


waarvan de pluim bezig is uit te schuiven. De afstanden tusschen 
de hoogste bladgewrichten zijn hier veel grooter dan bij den stengel 
uit fig. 6. De oorzaak hiervan is, dat de hoogste leden bezig zijn 
te strekken: internodium 1 overtreft alle lagere internodiën reeds 
in lengte. De pluim is hier volwassen en overtreft die uit fig. 6 


2/0 
2ó0 
250 
240 
230 
220 o 
270 ie 
200 0-0-0 
190 190 
naa ÀÄ 190 
10 ET jo ' 
„60 „60 l 
160 150 : 
140 140 
/30 „30 : 
120 120 û 
170 1/0 
| 
100 h 100 H 
90 ij 90 NN 
go jd 80 J 
zo 7 jo ô 
bo , bo hd 
50 id 60 5 
40 4 40 Kd, 
JO Ì 0 
20 fi 20 
/0 J0 
PEN WENN BrÓrnser RM 
Fig. 7. Fig. 8. 


Fie. 7. Voorstelling van een stengeltop van Bandjermasin hitam, waarvan de 
pluim bezig is uit te schuiven. 

Fig. 8. Voorstelling van een stengeltop van Bandjermasin hitam, met een 
bloeiende pluim, 


16 


slechts zeer weinig in lengte. De grootste groei van de pluim ge- 
schiedt dus niet tijdens het „vlaggetjes”’-stadium, maar gedurende 
het „boenting”’-stadium. 

In fig. S is een stengel van Bandjermasin hilam afgebeeld, waar- 
van de pluim geheel uitgeschoven en volop in bloei is. Men ziet, dat 
de as onder de pluim hier een Aanzienlijke lengte gekregen heeft 
en dat de hoogste stengelleden de lagere duidelijk in lengte over- 
treffen. In het algemeen kan men wel zeggen, dat als uitwendig de 
eerste bloeiverschijnselen te zien zijn, de pluim ongeveer een vijfde 
of een zesde van hare definitieve lengte bereikt heeft. Als ‘de stengel 
van het „boenting’”’- tot het „vlaggetjes”-stadium overgaat, heeft de 
pluim reeds ongeveer 2/3 van hare lengte bereikt. De groote groei 
heeft dus plaats tijdens het „boenting’”’-stadium. Tijdens dit stadium 
worden zijassen en aartjes gevormd en ontstaan binnen de aartjes 
de geslachtsorganen. Steeds is daarbij de top van de pluim veel 
verder ontwikkeld dan de voet. 

Onderzoekt men een pluim uit een stengeltop, waarvan het vlag- 
getje nog niet geheel uit de scheede van het tweede blad te voor- 
schijn getreden is, dan zal men in de aartjes aan den top reeds 
duidelijk helmknoppen kunnen onderscheiden, terwijl in de aartjes 
aan den voet van de pluim deze veelal nog niet aanwezig zijn; 
zelfs kunnen de glumae dezer aartjes nog in een jeugdig ontwik- 
kelingsstadium verkeeren. Maakt men mierotoompraeparaten van 
aartjes uit den top van zulk een pluim, dan zal men wel hierin 
reeds pollen- en embryozak-moedercellen kunnen vinden, deze zijn 
echter nog niet in deeling. Pluimen uit rietstengels, die in het 
„boenting”’-stadium verkeeren, zijn dus voor het onderzoek der 
reductiedeeling te jong. Zich deelende pollen-moedercellen kan men 
echter volop vinden in pluimen uit stengeltoppen, die sinds korten 
tijd vlaggetjes dragen. Men kan zeggen, dat ongeveer gelijk- 
tijdig met den overgang van het „boenting”- tot het „vlagge- 
tjes’-stadium ook de deeling van de pollen-moedercellen een aan- 
vang neemt. Zich deelende pollen-moedercellen komen steeds het 
eerst in de helmknoppen der bloempjes aan den top van een pluim 
voor; als hierin reeds stuifmeelkorrels aanwezig zijn, kan men in 
het midden der pluim pollen-moedercellen in deeling vinden, eerst 
later vindt men die in den voet der pluim. Aan den top van een 
as zijn steeds de bloempjes in een ouder ontwikkelingsstadium dan 
aan den voet. Bij Saccharum spontaneum is in één aartjespaar het 
gesteelde aartje verder ontwikkeld dan het zittende, bij Saccharum 


17 


officinarum is het omgekeerde het geval; bij Chunnee en Ruckree 
II zijn de gesteelde aartjes in een ouder ontwikkelingsstadium dan 
de zittende, doch het verschil in ontwikkeling is hier veel minder 
geprononceerd dan bij Saccharum spontaneum. Bij Saccharum spon- 
taneum kan het voorkomen, dat in de aartjesparen dicht onder den 
top van een as de helmknoppen der gesteelde aartjes reeds pollen 
bevatten, als in die der zittende aartjes pollen-moedercellen in het 
diakinese- of metaphasestadium van deeling te vinden zijn; de helm- 
knoppen der gesteelde aartjes aan den voet dier as kunnen dan b.v. 
pollendiaden of nog moedereellen in het metaphasestadium van dee- 
ling bevatten, terwijl in die der zittende aartjes nog algemeen moe- 
dercellen in het synapsisstadium voorkomen. 

In de drie helmknoppen van één bloempje kan men soms dezelf- 
de, soms verschillende deelingsstadia vinden, ook kunnen in één 
heimknop verschillende deelingsstadia tegelijkertijd voorkomen, zelfs 
kan dit het geval zijn bij de verschillende sporangia van één helm- 
knop. 

Als men helmknoppen van versch materiaal onder den micro- 
scoop bekijkt, is het zeer goed mogelijk, door den wand heen pollen- 
moedercellen, diaden, tetraden en stuifmeelkorrels te onderscheiden. 
Pollen-moedercellen, die nog in het ruststadium zijn, sluiten alle nog 
geheel tegen elkaar aan. Dit is ook nog zoo als zij al in het synap- 
sisstadium overgegaan zijn (zie fig. 11 pag. 26 en 27). Tijdens dit sta- 
dium ontstaat echter een centrale holte tusschen deze cellen. Is 
deze centrale holte nog niet aanwezig, dan weet men zeker, dat de 
voor het chromosomenonderzoek vereischte deelingsstadia nog niet te 
vinden zijn en het materiaal nog te jong is. Door bij elke fixatie eenig 
materiaal af te zonderen om in verschen toestand onder den micro- 
scoop te bekijken, kan men zich steeds overtuigen of men al of niet 
materiaal in den gewenschten ouderdomstoestand gefixeerd heeft. 

In het algemeen kan men zeggen, dat, als in de gesteelde aar- 
tjes uit een top vaneen pluim van Saccharum officinarum bepaalde 
deelingsstadia te vinden zijn, ongeveer 6 dagen later deze deelings- 
stadia aan den voet dier pluim zullen voorkomen. Bij Saeccharum 
spontaneum, welke soort kleinere pluimen heeft, zal dit na een 
tijdsverloop van 4 dagen reeds het geval zijn. 

Het bleek het meest gewenscht pluimen van Saccharum spon- 
taneum 1 of 2 dagen na het begin van het „vlaggetjes”-stadium in 
te zamelen. Bij Saccharum officinarum was het beter te wachten 
tot de stengel 4 of 5 dagen „vlagde”. Werd langer gewacht, dan 


18 


kwamen hoogstens enkel in den voet der pluim nog pollen-moedere 
cellen in deeling voor. 

Verder kan nog opgemerkt worden, dat als met het bloote oog 
in de aartjes duidelijk heldergele helmknoppen te onderscheiden zijn, 
deze zeker te oud zijn voor onderzoek. Dergelijke helmknoppen be- 
vatten steeds stuifmeelkorrels, die reeds een exine en intine bezitten. 
Komen deze enkel in den top van de pluim voor, dan is het zeker, 
dat lager nog volop de juiste stadia te vinden zijn. 

Ten slotte geeft ook de lengte der hoofdas tusschen de oksels 
der laagste zijassen van de pluim en den hoogsten stengelknoop in 
dit opzicht eenige aanduiding. Is dit deel der hoofdas met de strek- 
king begonnen en ongeveer 2 tot 5 e.M. lang, dan is de pluim waar- 
schijnlijk geschikt voor fixatie; is de lengte hiervan reeds 8 of 10 
e.M. dan is de pluim zonder twijfel voor dit doel te oud. 


Ter verkrijging van wortelmateriaal werden stukken van riet- 
stengels in groote glazen doozen boven water tusschen vochtig fil- 
treerpapier gelegd, waarbij deze doozen niet geheel gesloten werden, 
zoodat lucht kon toetreden. Het aantal wortels, dat uitliep uit de 
wortelringen boven de knoopen, zoowel als de snelheid, waarmede dit 
uitloopen geschiedde, kon voor de verschillende rietsoorten in sterke 
mate variëeren. Bij zachtbastige S. officinarum-variëteiten werden 
na weinig dagen reeds vele wortels ter fixatie verkregen. | 


Wij zullen nu van de onderzochte Saccharwm-soorten in het kort 
die kenmerken aangeven, waaraan deze soorten te onderscheiden zijn. 

Saccharwm spontaneum. Stengels dun, ongekleurd, van een dikke 
waslaag voorzien. Leden cylindrisch. Merg niet of zeer weinig sui- 
kerhoudend. Voorkomen van lange stolonen. Bladeren variabel in 
stand en breedte. Pluim klein, slechts de onderste zijassen van de 
Iste orde dragen soms assen van de 2de orde. De assen zijn lang, 
zacht behaard. In de aartjes komt steeds de palea inferior voor. 
Lodiculae gewimperd. 

Saccharum officinarum. Stengels dik, van zeer wisselende kleur, 
dikte der waslaag zeer verschillend. Leden uiteenloopend in vorm. 
Merg suikerhoudend. Lange stolonen ontbreken. Bladeren variabel 
in stand en breedte, steeds breeder dan bij Saccharum spontaneum. 
Pluim groot, draagt zijassen van de 1ste, 2de en 3de orde, soms 
komen zijassen van de Ade orde voor. Assen nooit lang behaard. 
De palea inferior is al of niet aanwezig. Lodiculae ongewimperd. 


19 


De Britsch-Indische Saccharum-variëteiten Chunnee en Ruckree 
II. In habitus veel overeenkomst met Saccharum spontaneum ver- 
toonend. Stengels dun, lichtgeel, van een dikke waslaag voorzien. 
Leden eylindrisch. Merg suikerhoudend. Lange stolonen ontbreken. 
Bladeren vrij smal, overhangend, steeds van talrijke kleine gele 
vlekjes voorzien. Pluim vrij klein, draagt zijassen van de dste en 
van de 2de orde; de laatste komen ook hooger in de pluim voor, 
terwijl soms aan den voet van de pluim assen van de 3de orde 
voorkomen. Assen dragen een lange zachte beharing. De palea in- 
ferior is aanwezig. Lodiculae ongewimperd. 

Het onderzoek naar het chromosomengetal van Saccharum of/fi- 
cinarum werd door mij aan vijf variëteiten dezer soort verricht, te 
weten Ardjoeno, Groen Duitsch Nieuw Guinea, Fidji, Batjan en 
Bandjermasin hitam. Van al deze variëteiten is door Jeswier ft) een 
uitgebreide beschrijving gegeven. Hier zal daarom slechts heel in 
het kort iets over deze soorten vermeld worden, dat in hoofdzaak 
aan zijn beschrijving ontleend is, 

Teboe Ardjoeno of Reajoeno. Veel op Javaansche erven gekweekt. 
Stengel groen, leden tonvormig. Steile breedbladige „bladkroon”’. Van 
deze variëteit komt een geelgestreepte knopvariant voor, die witte 
strepen in de bladscheeden en bladschijven vertoont. Groote gevoe- 
ligheid voor serehziekte, gele strepenziekte en wortelrot. De soort 
is mannelijk en vrouwelijk in hooge mate fertiel en levert bij zelf- 
bestuiving wel planten op, die groote overeenkomst vertoonen met 
de moedersoort, doch niet, zooals OSTERMANN ?) dacht, in haar uiter- 
lijk hieraan volkomen gelijk zijn. Meerdere variëteiten, zooals het 
Teboe Agoeng en het T'eboe Soerat Bourbon, zijn nauw aan Ardjoeno 
verwant. 

Groen Duitsch Nieuw Guinea. Afkomstig van Nieuw Guinea. 
Forsche, dikke, bronsgroene soort, met vrij korte, eylindrische tot 
bijna tonvormige geledingen; „bladkroon” breedbladig, de oudere 
bladeren hangen over, de jongere staan rechtop en hebben overhan- 
gende punten. Rietproduct hoog, rendement laag. De soort bloeit veel 
met groote pluimen. Zoowel mannelijk als vrouwelijk fertiel, doch de 
mannelijke fertiliteit kan vrij sterk uiteenloopen. Bij zelfbestuiving 

1) J. Jeswier. Een zestal rietsoorten, die meermalen als bijmenging in 100 POJ 
voorkomen. Rietsoort Fidji, Archief voor de Suikerindustrie in Ned-lud. Jaargang 
24, 1916, pag. 1325. 

— Zestien oorspronkelijke Rietsoorten uit den Maleischen Archipel. Archief. 
Jaargang 28, 1920, pag. 2183. 


2) F. BENECKE. Over Suikerriet uit „zaad”, Mededeelingen van het Proefstation 
„Midden-Java” 1889, pag. 51. 


20 


en kruising ontstaan, naast krachtige forsche planten, vele dwergen 
met zeer korte geledingen. Nauw verwant aan deze soort zijn volgens 
Jeswier: het Sampangriet van Madoera, Sawoe Kroepoek van Java, 
Rood en Wit Ceram, Rood en Geel Duitsch Nieuw Guinea en Yellow 
Caledonia. In de groep komen vele krachtig groeiende soorten voor, 
die een sterk wortelstelsel en een geringe gevoeligheid voor sereh- 
ziekte hebben. Naast een groote mannelijke en vrouwelijke fertiliteit 
komt in de groep geheele steriliteit voor, waarbij in de uiterste ge- 
vallen zelfs alle geslachtsorganen in de aartjes ontbreken. 

Fidji. Stengels lang en dik, eerst geel, later donkerrood. Leden 
lang, eylindrisch, staan duidelijk zig-zag. „Bladkroon” steil, soms 
wijnrood aangeloopen. Bloeit veel met groote pluimen. Mannelijk en 
vrouwelijk goed fertiel. Op Java met groot succes voor kruising 
gebruikt. 

Batjan. Komt in twee vormen voor: een geheel groene vorm, 
daarnaast een groen met geel gestreepte knopvariant, met witte stre- 
pen op de bladscheeden, die zieh tot in de bladschijven kunnen voort- 
zetten. Stengel vrij dun, leden conisch. „Bladkroon” steil, smalbladig. 
tendement hoog, Zeer gevoelig voor sereh- en gele strepenziekte. 
Bloeit vrij rijk met kleine pluimen. De soort levert een vrij geringe 
hoeveelheid pollen, dat voor 50 % normaal ontwikkeld is. Wordt 
Gestreept Batjan als moederplant in een kruising gebruikt, dan kun- 
nen geheel witte kiemplantjes ontstaan, die spoedig afsterven. De 
oorzaak hiervan is, dat ook in de pluim witte sectoren kunnen voor- 
komen, waarin alle chlorophyl ontbreekt. Voor kruising is Batjan 
veel gebruikt, omdat ook de zaailingen hooge rendementen bezitten. 

Bandjermasin hitam. Stengels donker bruinrood, duidelijk be- 
wast, dik. Leden vrij kort, cylindrisch tot tonvormig. Bladeren breed, 
overhangend. Hoog rietgewicht, vrij hoog rendement. Gevoelig voor 
serehziekte, gele strepenziekte en wortelrot. Bloeit veel met groote 
pluimen. Vrouwelijk goed fertiel, mannelijke fertiliteit gering. Onge- 
veer de helft der antheren opent, waarbij een kleine hoeveelheid 
pollen vrijkomt, dat slechts voor 50 /% normaal ontwikkeld is. Men 
kan de soort zonder castratie als vrouwelijke plant in een kruising 
gebruiken; zelfbestuiving treedt daarbij slechts sporadisch op. 

Nauw verwant aan deze soort zijn o.a. Zwart Cheribon, Zwart 
Borneo, Soerat Banteng en Soerat Bali. Deze soorten vertoonen alle 
een geringe mannelijke fertiliteit of zijn mannelijk geheel steriel, 
waarbij de helmknoppen gesloten blijven. 

Van Zwart Cheribon, dat door Franck onder den naam van 


Rood Egyptisch riet eytologisch onderzocht werd en waarvan hij als 
diploid chromosomengetal 28 opgeeft, kon slechts het somatische 
chromosomengetal onderzocht worden, daar dit riet de laatste 2 
jaren op het Proefstation te Pasoeroean niet bloeide. 

Zwart Gheribon is een vrij dikke, donkerviolette, blauw-berijpte 
rietsoort met cylindrische leden en een breede, waaiervormige, over- 
hangende „bladkroon”. Rendement hoog. De soort bloeit frequent 
met groote pluimen en is mannelijk geheel steriel; de helmknoppen 
blijven gesloten en zijn vaak verdroogd en verschrompeld. Zwart 
Cheribon wordt in vele landstreken, waar suikerriet verbouwd wordt, 
gekweekt en werd vanuit Tucuman in Argentinië naar het Proef- 
station te Pasoeroean gezonden onder de namen No. 6 Morada 
Tucuman, No. 55 van Brazilië en No. 58 van Brazilië; van Louisiana 
werd de soort ontvangen als Louisiana purple, terwijl de soort ook 
in Eeypte veel gekweekt wordt. 


Het fixeeren van het materiaal geschiedde steeds in den ochtend, 
gewoonlijk tusschen 7 en 9 uur. Aangezien fixatie van bloeimateriaal 
in den tuin onmogelijk was, moesten rietstokken, die de gewenschte 
bloeiverschijnselen vertoonden, steeds naar het laboratorium gebracht 
worden. Zij werden daarbij even boven den grond afgesneden, in 
een bamboekoker met water geplaatst en zoo vlug mogelijk getrans- 
porteerd; de kans, dat de pluim daarbij vocht zou verliezen, was 
daardoor practisch uitgesloten. 

In het laboratorium werd de pluim ontdaan van de omhullende 
bladscheeden, vervolgens werden op verschillende hoogte uit de pluim 
eenige zijassen genomen en deze in buisjes met fixeeringsvloeistof 
gedaan. Daarbij werd steeds zorg gedragen, dat het volume van het 
fixatiemiddel vele malen dat van het te fixeeren materiaal overtrof. 
De buisjes werden daarna onmiddellijk onder de luchtpomp geplaatst, 
zoodat de lucht uit de kafjes en uit de weefsels verdrongen werd. 

Voor fixatie werden de volgende middelen beproefd: 

le. Een mengsel van drie deelen absoluten alcohol en één deel 
ijsazijn volgens CARNOY f). 

2e. Een mengsel van 6 deelen absoluten aleohol, 3 deelen chloro- 
form en 1 deel ijsazijn volgens CARNOY 2). 

de. Ken mengsel van 2 gram zinkchloride, 2 e.MS. ijsazijn en 

100 e.M3. 80 %% aleohol volgens Jurn, gewijzigd door STRASBURGER #). 


1) E‚ STRASBURGER. Das Botanische Praktikum. Fünfte Auflage. 1913 pag. 71. 
2) STRASBURGERS Praktikum, pag. 64. 
3) STRASBURGERS Praktikum, pag. 70. 


92 


Ae. De FreumiNesche fixeeringsvloeistof in zwakke oplossing 
volgens CHAMBERLAIN |). 

Van de bovengenoemde fixatiemiddelen gaf alcohol-ijsazijn de 
beste resultaten. De Juersche fixeeringsvloeistof en het alcohol- 
chloroform-ijsazijnmengsel deden het plasma sterk verschrompelen, 
zoodat deze vloeistoffen geheel onbruikbaar waren. 

Het „Flemming”’-materiaal was eveneens minder goed gefixeerd 
dan het alcohol-ijsazijnmateriaal: ook slaagde de kleuring met haema- 
toxyline bij het laatste beter, zoodat deze fixatie verder uitsluitend 
toegepast werd en het geheele onderzoek aan alcohol-ijsazijnmateriaal 
is geschied. Bij bepaalde soorten slaagde het fixeeren altijd goed, 
terwijl bij andere steeds minder goede resultaten verkregen werden. 
De fixatie der kernen was echter steeds voldoende. 


Daar het niet gewenscht was geheele aartjes met het microtoom 
te snijden, aangezien de buitenste twee glumae vrij hard zijn en 
evenals de top van het derde kafje vele kiezelharen dragen, werden 
de aartjes in een bakje met alcohol onder den binoeculair-mieroscoop 
hiervan ontdaan. Tevens werden hierbij steeds bloempjes voor verder 
onderzoek genomen, die waarschijnlijk pollen-moedercellen in de ver- 
langde stadia van deeling bevatten. Dit kan men bereiken door van 
de zittende of van de gesteelde aartjes even onder den top en aan 
den voet der bloeias de antheren te nemen en deze onder den mi- 
croscoop in een druppel water te bekijken. Ook in het gefixeerde 
materiaal namelijk kan men duidelijk, door den wand der helmknop- 
pen heen, pollen-moedercellen en stuifmeelkorrels onderscheiden. 
Door een weinig op het dekglas te drukken, gelukt het dikwijls een 
deel der pollen-moedercellen uit de antheren te doen treden, en dan 
is het zeer goed mogelijk in deze nog ongekleurde cellen chromo- 
somen als sterk lichtbrekende lichaampjes te onderscheiden; men 
kan daarbij dan duidelijk diakinesestadia en metaphasen waarnemen. 
Vertoonen nu aartjes vlak onder den top van een bloeias pollen- 
moedercellen of tetraden, terwijl die aan den voet der as pollen- 
moedercellen bezitten, waarin nog geen chromosomen waarneembaar 
zijn, dan kan men er vrijwel zeker op aan, dat in de daartusschen 
gelegen aartjes de verlangde deelingen voorkomen, zoodat men, door 
deze voor verder onderzoek te bestemmen, reeksen van bloempjes 
verkrijgt, waarin alle deelingsstadia voorkomen vanaf synapsis-klu- 
wens of spiremen tot en met homotypische deelingen toe. Een groot 


1) Cu, J. CHAMBERLAIN. Methods in Plant Histology. Third revised edition 1915. 


23 


nadeel van Flemmingmateriaal is, dat, door het zwart worden van 
alle weefsels, niet na te gaan was welke deelingsstadia in de bloem- 
pjes voorkwamen, zoodat veel bloempjes voor verdere behandeling 
uitgekozen werden, die voor het onderzoek niet in aanmerking 
kwamen. 

De bloempjes, die op de hierboven beschreven wijze uitgezocht 
waren, werden op de gebruikelijke wijze in paraffine overgebracht 
en in blokjes ingesmolten. Voordat deze blokjes geheel in het water 
afgekoeld waren, doch juist zoo hard waren geworden, dat de pa- 
raffine snijdbaar was, werden zij uit het water genomen en zóó 
gemodelleerd, dat ze met het microtoom gesneden konden worden. 

Het bleek namelijk, dat als-ik de paraffine eerst geheel liet 
afkoelen, deze dikwijls inwendig barstjes ging vertoonen en dat 
alleen de buitenste laag gelijkmatig en fijn uitkristalliseerde. Door 
nu reeds vóór de geheele afkoeling de paraffineblokjes zoodanig te 
modelleeren, dat de te snijden voorwerpjes slechts omringd bleven 
van een vrij dun laagje paraffine, had ik van dit grofkorrelig wor- 
den en barsten in het geheel geen last. 

De gebruikte paraffine had een smeltpunt van 75° CG, en liet 
zich, bij een kamertemperatuur van + 28° C., nog tot op dikte van 
20 mieron snijden. 

Voor worteltoppen werd paraffine gebruikt, die iets harder was 
en daardoor dunner gesneden kon worden, doch welke een smeltpunt 
van 56° C. bezat. Dit is wel een bewijs, dat paraffine van verschil- 
lenden oorsprong sterk uiteen kan loopen in eigenschappen. 

Voor het snijden werd een „Roeking microtome” der Firma wed. 
C. VAN DER STADT en Co. te Amsterdam gebruikt, dat voor deze 
kleine objecten bijzonder goed voldeed. De bloempjes werden eerst 
op 7—12 mieron dikte gesneden; hierdoor echter snijdt men slechts 
stukken van celkernen, daar de diameter hiervan variëert tusschen 
12 en 18 micron. Later werden daarom steeds de doorsneden op 18 
tot 20 mieron dikte genomen, daar enkel aan heele celkernen juiste 
chromosomentellingen mogelijk zijn. Het maken van doorsneden van 
deze dikte was door de hooge temperatuur zeer goed mogelijk. Al- 
leen vroeg in den ochtend, als de temperatuur nog eenige graden 
lager was, kon de paraffine zoo hard zijn, dat de doorsneden niet 
aan elkander kleefden, waardoor geen paraffinelinten ontstonden. 
Om dit dan toch te bereiken, werden de blokjes voor het snijden 
even zacht verwarmd. Van de bloempjes werden zoowel lengte- als 
dwarsdoorsneden gemaakt. 


Lo 
eN 


De wortels van Saccharum zijn vrij hard, doordat de buitens 
wand van het dermatogeen evenals bij andere Gramineeën, verdikt 
is. Ze laten zich daardoor slechts op een dikte van 7 à 10 micron 
snijden. Het was bovendien niet noodig om er dikkere doorsneden 
van te maken, aangezien het slechts om metaphasen van kerndee- 
lingen te doen was. 

De kleuring geschiedde met HeIpENHAINS ijzer-haematoxyline. De 
haematoxyline-oplossing was bij de hooge temperatuur slechts een 
korten tijd houdbaar en kon zeer snel in bederf overgaan. Ze werd 
daarom steeds in vrij verschen toestand gebruikt en spoedig door 
een nieuwe oplossing vervangen, waarmede, een week na het maken, 
reeds goede kleuringen te verkrijgen waren, zoodat voor Indië niet 
geldt, dat de kleuring des te beter slaagt, hoe ouder de oplossing is !). 

In een goed praeparaat behooren de chromosomen en nucleoli 
blauwzwart van kleur te zijn, terwijl uit alle andere deelen de 
haematoxyline verdwenen is. Na eenige oefening werden talrijke 
praeparaten verkregen, die aan deze eischen voldeden. 

Behalve de haematoxylinekleuring werd nog kleuring met sa- 
franine geprobeerd. Bruikbare resultaten werden daarbij niet ver- 
kregen, mogelijk, doordat bij de hooge temperatuur de safranine 
te snel uit de chromosomen trok. 


Voor het verrichten van chromosomentellingen werden steeds 
de homogene immersie 1/12”, num. apert. 1.5 of de apochromatische 
homogene immersie 1,5 m.M. num. apert. 1.3 van Zeiss gebruikt, 
welke objectieven gecombineerd werden met het compensatie-oculair 
12. De kerndeelingsfiguren, die voor telling werden uitgekozen, wer- 
den steeds zoo nauwkeurig mogelijk met het teekenapparaat van 
ApBBeE geteekend. Daarna werd de teekening zorgvuldig naar het 
microscopisch beeld gecorrigeerd. 

Figuren, die gereproduceerd moesten worden, werden eveneens 
geteekend met behulp van het teekenapparaat. Op enkele uitzon- 
deringen na, werd daarbij steeds de apochromaat 1,5 m.M. gebruikt, 
gecombineerd met compensatie-oculair 12. Het teekenpapier lag daar- 
bij op de werktafel. De vergrooting van de geteekende figuren over- 
trof hierbij die van het microscopische beeld. Het voordeel hiervan 
was, dat aan de zeer kleine chromosomen in de teekening beter de 
juiste vorm gegeven kon worden. De figuren werden bij reproductie 


1) T. J. Sromrs, Kerndeeling en synapsis bij Spinacia oleracea L. Dissertatie 1910, 
65 
pag. 26. 


25 


op 2/3 verkleind, waardoor de vergrooting ten naaste bij gelijk is 
aan die der microscopische beelden. De chromosomen, die bij hooge 
instelling te zien waren, werden donker geteekend, terwijl aan die, 
welke bij lage instelling zichtbaar werden, een lichte tint gegeven 
werd. 

Als lichtbron deed een groot wit scherm dienst, dat buiten, 
voor het venster, in de zon geplaatst werd. Over het algemeen viel 
gedurende den ganschen ochtend op de zon te rekenen, daar te 
Pasoeroean gedurende den morgen de hemel meestal onbewolkt is. 
Dit scherm wierp een sterker licht op den spiegel van den micro- 
scoop dan een glasgloeilamp, waarvan bovendien de hitte bij de 
tropische temperatuur ondragelijk was. 


HOOFDSTUK IL 


HET ONDERZOEK OVER HET CHROMOSO- 
MENGELAL. 


S 1. De prophase der deeling van de pollen-moederecellen. 


In hoofdstuk 1 werd er reeds op gewezen, dat de somatische 
kerndeeling der cellen van worteltoppen zich slecht leent tot chro- 
mosomentelling, terwijl de reduetiedeeling der pollen-moedercellen 
voor dit doel bij uitstek geschikt is. Enkel van de laatstgenoemde 
cellen zal daarom het verloop der deeling besproken worden. 

Slechts heel in het kort zal iets over de jongste deelingsstadia 
gezegd worden, dat geldt voor alle tot nogtoe onderzochte soorten 
van het geslacht Saccharum. Hierover lang uit te weiden, ligt geheel 
buiten het doel van het onderzoek; bovendien zijn deze deelings- 
figuren zoo ingewikkeld en uiterst fijn van structuur, dat het on- 
mogelijk is zich hier een juist oordeel over te vormen. 

Zoolang de pollen-moederecellen nog in rust zijn of juist in 
synapsis overgaan, ziet men haar in mediane lengte-doorsneden van 
micro-sporangia in twee lange rijen liggen, die tegen elkander aan- 
sluiten en welke samen geheel omgeven worden door tapetumeellen 
(fig. 9); in dwarsdoorsneden van antheren vindt men de pollen-moe- 
dercellen bij drie tot vijf tegelijk en deze worden dan omsloten 
door een ring van tapetumeellen (fig. 10). Hieruit blijkt, dat het 
tapetum de pollen-moedercellen omgeeft, en wel zoodanig, dat ieder 
van deze cellen aan een zijde tegen het tapetum aan ligt. Dit blijft 
nog zoo tijdens de hoogste contractie van het synapsiskluwen. waar- 
bij dit tegen den nueleolus aanligt of dezen omgeeft. Na dit sta- 
dium echter ontstaat een centrale holte tusschen de microspore- 
moedercellen in; in dwarsdoorsneden liggen deze in een ring, om- 
geven door een ring van tapetumecellen. Een dusdanige ligging van 
de pollen-moedercellen toont fig. 11, doch daar zijn deze cellen reeds 
in een later deelingsstadium. 

Uit de synapsiskluwens beginnen nu uiterst fijne chromatinedra- 
den voor den dag te komen. Hierbij wordt het kluwen steeds los- 
ser en gaat over in een spireem van lange, dunne gesegmenteerde 
draden, welke in vele bochten voornamelijk tegen den kernwand 


27 


aanliggen, doch waarvan ook steeds eenige de kern doorkruisen. 
Het was mij onmogelijk in een teekening een juisten indruk van 
deze zeer ingewikkelde spiremen te geven. 

In het nu volgende stadium, de diakinese, zijn de draden inge- 
kort en liggen in paren. Hoe echter deze paring tot stand gekomen 
is, was niet na te gaan. Eerst zijn nog de draden van een paar, die 
ieder een chromosoom voorstellen, zoo lang en daarbij dikwijls zoo 
gekromd, dat het onmogelijk is de paren te tellen, doordat deze ten 
deele nog door elkander geward liggen. Langzamerhand korten de 


Fig. 9. Fig. 10. 


Fig, 9. Deel van een lengtedoorsnede van een microsporangium van Sac- 
charum officinarum var. Groen Duitsch Nieuw Guinea, waarin de 
pollen-moedercellen in het synapsis-stadium overgaan. Vergr. 900 X, 

Fig. 10. Dwarsdoorsnede van een microsporangium van Saccharum offici- 
narum var. Groen Duitsch Nieuw Guinea met pollen-moedercellen 
In synapsis. Vergr. 900 X. 


chromosomen van ieder paar of geminus zich verder in en komen 
daarbij nauwer tegen elkander aan te liggen. Dit schrijdt zoo ver 
voort, dat de gemini zich ten slotte als klompjes voordoen, die maar 
weinig langer dan breed zijn en waarin nog wel bij het meerendeel 
de dubbele structuur te herkennen is. In gunstige gevallen laten 


28 


deze gemini zich met vrij groote nauwkeurigheid tellen. Diakinese- 
kernen, waarin alle chromatine-elementen duidelijk als bivalent te 
herkennen zijn, zijn vrij zeldzaam. De inkorting der chromosomen 
mag hiervoor nog niet te ver gevorderd zijn en moet in de verschil- 
lende gemini ongeveer gelijktijdig hebben plaats gegrepen. Dit laatste 
komt zelden voor; meestal zijn enkele gemini reeds te sterk ingekort, 
terwijl andere nog te lang zijn, waardoor telling moeilijk wordt. 


Fig. 14. Dwarsdoorsnede van een microsporangium van Saccharum spontaneum 
met pollen-moedercellen in het metaphase-stadium van 
deeling. Vergr. 900 XX. 


$ 2. Het chromosomengetal van saccharum spontaneum L. 


De diakinesekernen van Saccharum spontaneum, glagah, ver- 
toonen een buitengewoon groot aantal gemini. Bij onderzoek blijkt 
het aantal 56 te zijn. Deze gemini rangschikken zich zeer regelma- 
tig in het aequatoriale vlak, vervolgens wijken in de anaphase de 
twee chromosoom-groepen gelijkmatig naar de polen uiteen. Ook 
tijdens de homotypische deeling zijn, hoewel met moeite, in beide 
kernplaten nog 56 chromosomen te onderscheiden. Aan de hand 
van figuren zal dit nu verder duidelijk gemaakt worden. 


29 


Fig. 12 geeft een beeld van een diakinesekern van S. spontaneum 
weer. In deze kern is de inkorting der gemini zeer gelijkmatig ge- 
schied. Van alle chromatine-elementen is duidelijk te zien. dat ze uit 
twee deelen opgebouwd zijn. De gemini hebben hier een X-, O-, of 
V-vormige gedaante. Later zal blijken, dat ook bij S. offieinarum de- 
zelfde geminusvormen teruggevonden worden. Door vele onderzoekers 
zijn dergelijke vormen bij andere planten geconstateerd. In de figuur 


\ 


Fig. 12. | Fig. 13. 


Fig. 12. Pollen-moedercel van Saccharum spontaneum (Glagah alas Troeno) 
in het diakinese-stadium. Vergr. 2300 X. 

Fig. 12. Pollen-moedercel van Saccharum spontaneum (Glagah alas Troeno) 
in het eindstadium van diakinese. Vergr. 2300 XX. 


zijn de gemini, die bij hooge instelling te zien zijn, zwart gekleurd; 
die, welke bij instelling en ter halver hoogte van de kern voor den dag 
treden, hebben een donkergrijze tint gekregen; de laag gelegen chro- 
mosomen zijn lichtgrijs getint. Ze liggen bijna alle tegen den kern- 
wand aan, hetgeen in de teekening duidelijk uitkomt. Men ziet hoe 


0 


sommige gemini andere bijna geheel bedekken; toch kan men die alle 
afzonderlijk waarnemen, doordat ze bij verschillende instelling zicht- 
baar worden. In de afbeelding komen twee nucleoli voor, een vrij 
groote en een kleine; meestal echter is er slechts een groote nucle- 
olus aanwezig. De nucleolus kan bij telling moeilijkheden opleveren; 
het kan voorkomen, dat de chromosomen er vlak tegenaan liggen, 
zoodat ze zich slechts als uitpuilingen van dit lichaampje voordoen; 
ook kunnen ze geheel door den nucleolus bedekt worden, zoodat ze 
geheel onzichtbaar blijven. In de hier afgebeelde figuur is dit laatste 
waarschijnlijk niet het geval. De afgebeelde kern vertoont ons 56 
gemini. Het hierboven beschreven geval is echter uitzondering en is 
te beschouwen als een tusschenstadium, dat slechts van zeer korten 
duur is en meestal minder regelmatig verloopt. Veel treft men in 
de praeparaten het eindstadium van de diakinese aan, waarin de 
chromosomen, waaruit de gemini opgebouwd zijn, nauw tegen elkan- 
der aan gelegen zijn (fig. 13). Vele gemini laten door hun kruis- 
vorm nog duidelijk de dubbele structuur herkennen, doch -bij som- 
mige, vooral bij die, welke men van de smalle zijde waarneemt en 
in de afbeelding aan den rand der kern voorkomen, is de bivalentie 
niet duidelijk zichtbaar. Hetzelfde is het geval bij de twee chromo- 
somen, die onder tegen den nucleolus aan liggen en zich als uit- 
puilingen van dit lichaampje voordoen. Men ziet hier tevens, dat 
ook hier bijna alle chromosomen tegen den kernwand aan gelegen 
zijn, doch dat eenige chromosomen, dicht bij den nucleolus, hierop 
een uitzondering maken. Dit laatste is zeer dikwijls het geval. In 
deze kern bedroeg het aantal chromatine-elementen wederom 56, 
waarvan het wel waarschijnlijk was, dat ze alle bivalent waren; 
doch de bivalentie was niet altijd aantoonbaar. 

Na afloop van de diakinese verdwijnt de kernwand, de chro- 
mosomen komen in een kluitje te liggen, vanwaar naar verschillende 
zijden kinoplasmadraden uitstralen, die te zamen een multipolaire 
spoel vormen. Dit stadium werd in de praeparaten vrij dikwijls 
aangetroffen, komt echter nooit veel tegelijk voor, waaruit volgt, 
dat het slechts van korten duur is. Uit de multipolaire spoel ont- 
staat een bipolaire, de gemini rangschikken zich in het aequatoriale 
vlak. Hiermede is de metaphase der heterotypische deeling bereikt. 
Duidelijk zijn van terzijde gezien de spoeldraden waarneembaar, 
maar slechts in sommige gevallen is te zien, dat deze met de ge- 
mini verbonden zijn. 

De metaphase is bij Saccharum spontaneum bijzonder geschikt 


3l 


voor chromosomentelling. Ze komt veel in de praeparaten voor en 
treedt veel tegelijk op, waaruit blijkt, dat dit stadium van vrij langen 
duur is 1). In kernplaten vanuit een der polen gezien zijn vrijwel 
alle gemini gelijktijdig waarneembaar, ze zijn dan rond tot hoekig 
van vorm, ongeveer even lang als breed en verschillen nogal in 
grootte. Ook hier is de bivalentie moeilijk herkenbaar. Toch verschilt 
het nog aanmerkelijk, welk glagahindividu men voor telling heeft 
uitgekozen. Bij sommige liggen de gemini duidelijk gescheiden, bij 
andere nauw tegen elkaar, bij de eene zijn ze nauwkeuriger in een 
vlak gelegen dan bij de andere. In kernplaten van terzijde gezien 
(fig. 14), hebben de gemini dikwijls een min of meer ruitvormige 
gedaante, ze zijn zeer kort; de twee chromosomen, waaruit ze opge- 
bouwd zijn, zijn niet afzonderlijk te onderscheiden. Toch zal later 
blijken, dat univalente chromosomen duidelijk een anderen vorm 


Fig. 14. 


Fig. 14. Metaphase van de heterotypische deeling bij Saccharum 
spontaneum van terzijde gezien. Vergr. 2300. 


bezitten. Bovendien liggen deze dikwijls niet zuiver in het aequatori- 
ale vlak, hetgeen bij de gemini van Saccharum spontaneum wel het 
geval is. Tellingen van gemini in kernplaten van terzijde gezien 
zijn totaal onmogelijk, doordat de hoog gelegene de andere te veel 
bedekken. 


1) Fig. A1 toont een dwarsdoorsnede van een deel van een helmknop van 
Glagah Kepandjen: men ziet hier 6 aequatoriale platen tegelijkertijd. Voor het 
onderzoek van metaphasen zijn steeds dwarsdoorsneden van bloempjes te preferee- 
ren, aangezien meer kernplaten loodrecht op, dan evenwijdig aan de lengte-as van 
den helmknop gelegen zija. Voor het diakinesestadium echter zijn lengtedoorsneden 
te verkiezen, 


32 


Van vier vormen van S. spontaneum, die in hun habitus dui- 
delijke verschillen vertoonen, zoowel in bladbreedte, stengeldikte, 
vorm en beharing van het oog, als vorm en beharing van de glu- 
mae, werd het chromosomengetal onderzocht. | 

Verreweg de mooiste kernplaten vertoonde een vorm, ingeza- 
meld bij de desa Kepandjen bij Malang; zij is zeer smalbladig en 
dunstengelig. Hiervan is een kernplaat in fig. 15 afgebeeld, waarin 
duidelijk 56 chromosomen te tellen zijn. In 26 andere kernplaten 
werd 24 keer zonder eenigen twijfel het getal 56 vastgesteld, één- 
maal bestond twijfel tusschen de getallen 55 en 56, éénmaal werden 
97 chromosomen gevonden, doch in het laatste geval was waar- 
schijnlijk reeds een begin van anaphase aanwezig. 

Bij een forschen, breedbladigen vorm, afkomstig van de suiker- 
fabriek Djatiroto, werd 12 maal 56 gevonden, 2 maal bestond twijfel 
tusschen 55 en 56, eenmaal tusschen 56 en 57. 

Voor Glagah alas Kletak III, een vorm uit het Tenggergebergte, 
waarvan de chromosomen in de kernplaten veel dichter tegen elkaar 


Fig. 15. 


Fig. 15. Metaphase van de heterotypische deeling bij Saccharum spontaneum 
(Glagah Kepandjen), vanuit een der polen gezien. Vergr. 2300 X. 


aanliggen, terwijl ook de diameter van de kernplaat kleiner is, werd 
3 maal 56 gevonden, 2 keer 57 en eenmaal 55, zoodat ook hier 56 
waarschijnlijk het juiste getal is. 

Voor Glagah alas Troeno van het Ardjoenogebergte, waarvan de 
twee afgebeelde diakinese-figuren (fig. 12 en 13) 56 chromosomen 
laten zien, werd in de metaphase 4 keer 56 geteld, 2 keer 55, terwijl 
2 keer getwijfeld werd tusschen 55 en 56. 

Zonder eenigen twijfel is dus het haploide chromosomengetal 
van Saccharum spontaneum 56. 


JJ 


In het volgende deelingsstadium, de anaphase, hebben de chro- 
mosomen der gemini van elkander losgelaten en wijken zij naar de 
polen uiteen. Het aantal anaphasen is in de praeparaten steeds vrij 
gering, waaruit blijkt, dat de chromosomen de polen snel bereiken. 

Zeer zelden ziet men achterblijvende chromosomen. Fig. 16 toont 
een anaphase van terzijde gezien. In deze cel was de lengte-splitsing 
der chromosomen, welke gewoonlijk reeds in de anaphase der hetero- 
typische deeling de homotypische deeling voorbereidt, niet te zien. 


Fig. 16. 


Fig. 16. Anaphase van de heterotypische deeling bij Saccharum sponta- 


neum (Glagah alas Troeno) van terzijde gezien. Vergr. 2300 X. 


In fig. 17 is een anaphase afgebeeld, vanuit een der polen gezien. 
De twee chromosomenplaten waren in dezelfde doorsnede, iets scheef 
gelegen, doch op beide was zeer goed in te stellen. In ieder van haar 
waren duidelijk 56 chromosomen te tellen, welke op bijna gelijken 


@ © 
te doot oo 
ge “ee 009 09 oo 
Se Biej hdd 4 09 e 
[) e eg (5) D @ 
os rta  @ 9 teg 5 
Ve, ee Oe Ô 


Fig. 17, Anaphase van de heterotypische deeling bij Saccharum sponta- 
neum (Glagah Kepandjen). Vergr, 2300 X. 


afstand de polen genaderd waren, zoodat er geen sprake van was 
dat er chromosomen achterbleven. Dat in dit stadium het getal 56 
gevonden werd, is het beste bewijs, dat werkelijk 56 gemini in de 
pollen-moedercellen gevormd worden. Waren er tusschen de 56 
chromatine-elementen, die in de kernplaat gelegen zijn, univalente 
chromosomen, dan zouden deze zich zóó gedragen, dat men in de 
anaphase tot andere uitkomsten zou komen, zooals later blijken zal. 

Hebben de chromosomen in de telephase de polen bereikt, dan 
vormen ze hier een dichte massa, waarin ze niet afzonderlijk te 
onderscheiden zijn (zie fig. 45 pag. 48, die op suikerriet betrekking 
heeft). Vervolgens worden de dochterkernen gevormd en ontwikkelt 


Fig. 18. Fig. 19. 


Fig. 18, Vorming van den tusschenwand in een diade van Saccharum spon- 
taneum (Glagah alas Djatiroto). Vergr. 1750 X. 

Fig. 19. Pollen-diade bij Saccharum spontaneum. (Glagah alas Djatiroto). 
Vergr. 2300 X. ä 


zich de scheidingswand (zie fig. 18); de dochterkernen komen niet 
tot een ruststadium. Het vormen van een celwand tijdens de inter- 
kinese is iets, dat bij monocotylen algemeen voorkomt, bij dicotylen 
ontstaan pas celwanden bij de vorming der tetrade. De diade is in 
lig. 19 te zien; in de twee kernen zijn duidelijk chromosomen waar- 
neembaar, waarvan sommige een kruisvorm vertoonen, ontstaan na- 
dat de chromosomen reeds met de lengtesplitsing zijn begonnen, 


50) 


welke in de homotypische deeling voltooid wordt. Het is onmogelijk 
de chromosomen hier nauwkeurig te tellen, doordat er te veel over 
elkander heen liggen. 

In de homotypische deeling liggen de kernspoelen meestal met 
hare lengte-assen vrijwel evenwijdig aan elkander of zij kruisen 
elkander onder een rechten hoek; zelden ziet men, dat ze elkander 
onder een scheeven hoek kruisen. In fig. 20 ziet men de twee kern- 
platen van uit de polen gezien, de chromosomen doen zich voor als 
klompjes, welke ongeveer even lang als breed zijn. Ze zijn kleiner 
dan de gemini, liggen vrij dicht op elkander en zijn slechts zelden 
nauwkeurig te tellen. In dit geval werden in beide platen duidelijk 
96 chromosomen vastgesteld. Fig. 21 vertoont het geval, dat de as- 
sen der kernspoelen elkander loodrecht kruisen. Daardoor ziet men 


Fig. 20. Fie 245 


Fig. 20. Metaphase der homotypische deeling bij Saccharum spontaneum. 
(Glagah alas Djatiroto). Beide kernplaten vanuit de polen gezien. 
Verer. 2300 X. 
Fig. 21. Metaphase der homotypische deeling bij Saccharum spontaneum. 
5 ypt 8 DI 
(Glagah alas Djatiroto). Eén kernplaat vanuit een der polen ge- 
zien, de andere van terzijde. Vergr. 2300 X. 


de eene kernplaat van terzijde, waarbij de chromosomen zich als 
korte, eenigszins ingesnoerde lichaampjes voordoen. In de andere 
plaat, vanuit een der polen gezien, zijn 57 chromosomen geteekend, 
hetgeen waarschijnlijk hierop berust, dat een der chromosomen 
reeds overlangs gesplitst is. 


Fig. 22 vertoont de anaphase der homotypische deeling; het 
juiste aantal der chromosomen is hier niet aan te geven, doordat zij 
elkaar te veel bedekken. De teekening werd echter vervaardigd om 
aan te toonen, dat er ook hier geen sprake van achterblijvende 
chromosomen is. 

Het ontstaan van de tetrade, waarbij de celwanden gevormd 
worden en chromosomen in de vier kernen te zien zijn, is afgebeeld 
in fig. 23, terwijl fig. 24 ons de voltooide tetrade laat zien. Jonge 
stuifmeelkorrels, kort na het uiteenvallen van de tetrade, zijn in 
lig. 25 afgebeeld. 

De figuren geven afbeeldingen van normale, algemeen voorko- 
mende deelingsstadia van pollen-moedercellen van Saccharum spon- 
tLaneum. Deelingen, die op een andere wijze verloopen, kwamen bij 
de onderzochte vormen dezer soort niet voor. Slechts zeer zelden 
werden kleine onregelmatigheden in de deeling aangetroffen. 


” 


Fig. 22, 


Fig. 22, Anaphase der homotypische deeling bij Saccharum spontaneum 

Et (Glagah alas Djatiroto) van terzijde gezien. Vergr. 2300 X. 

Fig. 23, Vorming van de tusschenwanden in een pollen-tetrade. (Glagah 
alas Djatiroto.) Vergr. 1750 X. 


Uit het bovenstaande volet dus: 

1. Bij Saccharum spontaneum heeft een volkomen normale re- 
duetiedeeling plaats. 

2. In de prophase dezer deeling ontstaan 56 chromosomenparen. 

3. In de kernplaten der homotypische deeling zijn 56 chromo- 
somen aanwezig. 

4. Als gevolg hiervan krijgen de kernen der pollenkorrels 56 
chromosomen. 


In kernplaten van de vegetatieve celdeeling uit worteltoppen 
was chromosomentelling onmogelijk, aangezien de somatische chro- 
mosomen dun, lang en gekromd zijn en over elkander heen liggen, 
waardoor een hoogst onduidelijk beeld ontstaat. ‘ 


Fig. 24. Fig. 25. 


Fig. 24, Pollen-tetrade van Saccharum spontaneum. (Glagah alas Djatiroto). 
laror 175 N: 
Vergr. 1750 X. 
Fig. 25. Jonge pollenkorrels van Saccharum spontaneum. (Glagah alas Dja- 
tiroto). Vergr. 1750 X. 


S 3. Het chromosomengetal van saccharum officinarum L. 


Bij vergelijking van kernen van pollen-moederecellen van S. 
officinarum met die van S. spontaneum valt het op, dat gedurende 
de diakinese die van suikerriet duidelijk kleiner zijn dan die van 
glagah en dat er tevens minder gemini in voorkomen. Bij de on- 
derzochte suikerrietvariëteiten blijkt dan ook het haploide chromoso- 
mengetal 40 te bedragen. Tengevolge van onregelmatigheden in de 
reductiedeeling echter worden dikwijls getallen gevonden, die van 


38 

dit getal 40 afwijken. Er zijn variëteiten, waarbij geheel regelma, 
tige reductiedeeling der pollen-moedercellen steeds vergezeld wordt 
door onregelmatige, bij andere verloopt de reductiedeeling steeds 
onregelmatig. Bij het Ardjoenoriet, waarbij zoowel de regelmatige 
als de onregelmatige deeling voorkomt, worden duidelijke deelings- 
figuren aangetroffen. Het Groen Duitsch Nieuw Guined-riel geeft 
eveneens zeer duidelijke beelden van kerndeeling te zien, doch hier 
is het deelingsverloop steeds onregelmatig en valt dit onregelmatige 
deelingsverloop meer op dan bij Ardjoeno. Daarom zal eerst het re- 
gelmatige deelingsverloop behandeld worden bij Ardjoeno, vervolgens 
het onregelmatige bij G.D.N.G.…. Daarna wordt de reductiedeeling 
van Fidji, Batjan en Bandjermasin hitam beschreven. Ten slotte zal 
een geval van deeling van pollen-moedercellen gegeven worden, 
waarbij men eigenlijk in het geheel niet meer van reductiedeeling 
kan spreken. 


DE REGELMATIGE REDUCTIEDEELING DER POLLEN-MOEDERCELLEN 
BĲ HET ARDJOENO-RIET. 


Indien de deeling der pollen-moedercellen bij dit riet normaal 
verloopt, komen tijdens de diakinese 40 chromatine-elementen voor. 
De figuren 26 en 27 geven kernen weer, waarbij dit het geval is. 
Men ziet, dat beide kernen duidelijk kleiner zijn dan die, welke 


Fig. 26. 


Fig. 26, Diakinese bij Ardjoeno. Vergr. 2300 X. 


voor glagah werden afgebeeld (fig. 12 en 13). In fig. 26 kan men 
duidelijk de bivalentie van vele chromosomen herkennen: dit is echter 


39 


niet bij alle mogelijk, vooral niet bij eenige, welke in de afbeel- 
ding aan den rand van de kern geteekend zijn. Evenals bij glagah 
kan bij suikerriet de nucleolus een of meer chromosomen bedekken. 
Ook in deze kern levert de nucleolus moeilijkheden op; in de tee- 
kening zijn even beneden dit lichaampje drie chromosomen over elk- 
ander geteekend, terwijl de nucleolus over drie chromosomen heen 
ligt; toeh waren deze alle zichtbaar. In fig. 27 is de bivalentie bij 
vrijwel alle chromosomen te zien; onder de nucleolus ligt een chro- 
mosoom, waarvan slechts een deel te zien is. Geheel links, iets naar 
onder in de figuur bedekt een hoog gelegen bivalent chomosoom een 
laag gelegen zoodanig, dat de bivalentie hiervan in de teekening 
niet te zien is; in het microscopisch beeld was echter de dubbele 
structuur duidelijk waar te nemen. 


Fig. 27. Fig. 28. 


Fig. 27. Diakinese bij Ardjoeno. Vergr. 2300 XX. 
Fig. 28. Metaphase der heterotypische deeling bij Ardjoeno van terzijde gezien. 


Verg. 2300 X. 


Bekijkt men kernplaten van Ardjoeno van terzijde, dan valt het 
op, dat de chromosomen minder regelmatig in één vlak gelegen zijn 
dan die van glagah. De gemini zijn ten deele zeer kort en ruitvormig, 


40 


andere zijn iets langer en vertoonen een duidelijke insnoering. Bis 
de laatste staan de twee chromosomen op het punt van elkander los 
te laten. Vrijwel steeds is dit zelfs bij eenige reeds gebeurd. Fig. 28 
geeft een afbeelding van een dergelijke kernplaat. Ook hier was het 
natuurlijk onmogelijk alle chromosomen aan te geven. 

Doordat de chromosomen der: gemini in de kernplaat dus niet 
geheel gelijktijdig van elkander loslaten, is het onmogelijk kernplaten 
in poolaanzicht te vinden, waarin de chromosomen zoo gelijkmatig 
gelegen waren als dit bij glagah het geval was. Tellingen zijn daar- 
door moeilijker. Men moet steeds gemini onderscheiden van chro- 
mosomen, welke al in begin van anaphase zijn. Van de laatste ziet 
men er natuurlijk telkens twee bij verschil van instelling, die van 
de pool uit gezien boven elkander gelegen zijn. Doordat van zulk 


Fig. 30. 


Fig. 29. Metaphase der heterotypische deeling bij Ardjoeno (regelmatige 
deeling) vanuit een der polen gezien. Vergr. 2300 X. 

Fig. 30. Anaphase der heterotypische deeling bij Ardjoeno (regelmatige 
deeling) van terzijde gezien. Vergr. 2300 X. 


een tweetal het eene chromosoom weleens iets ten opzichte van het 
andere verschoven is, kan dit aanleiding zijn tot het maken van 
fouten in de telling, doordat men die aanziet voor twee.gemini. In 
fig. 29 is een kernplaat afgebeeld, waarin zonder eenigen twijfel 
1) chromosomen aanwezig zijn. Ze zijn alle bij één instelling van 
den mieroscoop zichtbaar, hoewel sommige iets wazig. Ook hier wa- 
ren eenige, en wel juist de kleinste, in een eerste begin van anaphase; 


41 


doordat telkenmale het eene chromosoom tijdens de anaphase het 
andere bedekte, kon slechts het bovenste afgebeeld worden. 
Bij 21 metaphasetellingen werd het getal 40 gevonden ; eenmaal 
bestond twijfel tusschen 39 en 40, tweemaal tusschen 40 en 41. 
Fig. 30 geeft een afbeelding van een anaphase van terzijde ge- 
zien ; doordat sommige chromosomen andere geheel bedekken, was 
het onmogelijk alle in teekening te brengen. Men ziet, dat hier de 


 % ENOR 
De ° ® eo 2 8 
82 «de mas Ù 
<a ê BDO 
B „% ta’ og 
evo 5 oö 
Fig. 31. Fig. 32. 


Fig. 31. Anaphase der heterotypische deeling bij Ardjoeno vanuit een der 
polen gezien. Vergr. 2300 X. 

Fig. 32. Anaphase der heterotypische deeling bij Ardjoeno vanuit een der 
polen gezien. Vergr. 2300 X. 


chromosomen geheel regelmatig naar de polen uiteenwijken, zonder 
dat chromosomen achterblijven. De figuren Sl en 32 vertoonen 
anaphasen van Ardjoeno vanuit een pool gezien. Bij beide lagen de 
twee chromosoom-groepen in één doorsnede. In iedere groep waren 
40 chromosomen aanwezig; op den aequator achterblijvende chro- 


Fig. 33. 


Fig. 33. Drie pollen-tetraden bij Ardjoeno. Vergr. 1750 X. 
mosomen ontbraken. Het feit, dat in de anaphase dezer cellen twee- 
maal 40 chromosomen voorkomen, bewijst volkomen, dat bij deze 


42 


cellen in de diakinese en metaphase 40 chromosomenparen aanwezig 
waren, waardoor dus het diploide chromosomengetal op 80 gesteld 
moet worden. 

Op de anaphase volgt bij Ardjoeno een telophase, die geheel 
overeenkomt met die, welke door G. D. .N.G. in fig. 45 is afgebeeld. 
De chromosomen liggen in een massa aan de polen, waarin zij niet 
meer afzonderlijk te onderscheiden zijn. 

De diade is kleiner dan die van S. spontaneum. 

In de homotypische deeling zijn de chromosomen niet nauw- 
keurig te tellen, doordat ze zeer dicht tegen elkander liggen. 

In fig. 33 ziet men 3 pollen-tetraden van Ardjoeno. bij de twee 
linksche, die nog verband met elkander houden, hetgeen veel voor- 
komt bij Saccharum, waren gedurende de vorming de lengteassen 
der kernspoelen evenwijdig van elkander gelegen; bij de rechtsche 
kruisten deze assen elkander. Het eerste type is veel meer algemeen 
dan het tweede. Het komt slechts zelden voor, dat de assen elkander 
onder een scheeven hoek kruisen. Tetraden als de hier afgebeelde 
komen eveneens bij de andere suikerrietsoorten voor, welke hier 
behandeld zullen worden. Ze zijn duidelijk kleiner dan die van glagah. 


DE ONREGELMATIGE REDUCTIEDEELING BĲ HET GROEN 
Durrscr Nieuw GUINEA-RIET. 

De onregelmatigheid van de reductiedeeling bestaat daarin, dat 
in de prophase der deeling van een willekeurig aantal chromosomen 
de paring achterwege blijft. In de metaphase komen dan naast ge- 
mini ongepaarde chromosomen voor. In de anaphase wijken de chro- 
mosomen, van de gemini afkomstig, regelmatig naar de polen uiteen; 
de ongepaarde chromosomen splitsen in het algemeen overlangs. 
Het eindresultaat is, dat de kernen der pollencellen waarschijnlijk 
meer dan 40 chromosomen krijgen. Dit zal weder aan de hand van 
figuren uitgelegd worden. In fig. 34 is een schijnbaar geheel norma- 
le diakinesekern van G.D.N.G. afgebeeld, waarin 40 chromatine- 
elementen voorkomen. De gemini zijn hier sterk ingekort, toch is bij 
vele de bivalentie nog te zien. Aan de rechterzijde van de figuur 
liggen twee vrij kleine, bij hooge instelling zichtbare chromosomen- 
paren, die duidelijk uit twee deelen opgebouwd zijn. In de figuur 
lijken deze deelen een geheel te vormen; in het microscopisch beeld 
zijn ze bij een gering verschil van instelling scherp te zien en 
schijnt het, dat er een kleine afstand tusschen de deelen bestaat. 
Hetzelfde is het geval bij het lichtgrijs getinte paar, hetwelk onder 


43 


het zwart getinte geminus ligt, dat zich boven de nucleolus bevindt. 
Bij S. spontaneum kan het eveneens voorkomen, dat de chromoso- 
men van een geminus niet geheel tegen elkander aan liggen; bij 
suikerriet echter kan dit verschijnsel in veel duidelijker mate optre- 
den. Het kan voorkomen, dat bij suikerriet een deel der chromoso- 
men wel twee aan twee gerangschikt ligt, zonder dat deze tot ge- 


Fig. 34. 


Fig. 34, Diakinese bij Groen Duitsch Nieuw Guinea. Vergr, 2300 X. 


Ed 


Fig. 35. 


Fig. 35. Diakinese bij Groen Duitsch Nieuw Guinea (onregelmatige 
deeling). Vergr. 2300 X. 


Ah 


mini verbonden zijn. Dikwijls liggen de twee chromosomen van een 
stel parallel. Fig. 95 geeft een afbeelding van een kern van G. D. 
N. G., waarbij dit het geval is. Van 35 chromosomen is de bivalentie 
vrijwel zeker. Behalve deze, zijn 10, duidelijk kleinere, univalente 
chromosomen aanwezig. Rechts van den nucleolus liggen er twee 
vrijwel parallel, die bij hooge instelling voor den dag treden. Het- 
zelfde vindt men in de figuur links, iets naar onder. Bij twee paren, 
die onderaan in de figuur voorkomen en welke tegen den kern- 
wand aan geteekend zijn, is het eveneens zeker, dat de chromo- 
somen gescheiden liggen. Ten slotte ziet men bij lage instelling 
twee zeer smalle, zonder eenigen twijfel univalente chromosomen, op 
vrij grooten afstand van elkander gelegen. Een kleine geheel door- 
schijnende nucleolus ligt midden tusschen hen in. Ook van deze 
chromosomen is het vrijwel zeker, dat zij bij elkander behooren. 
Indien deze 10 chromosomen wel tot paren verbonden waren ge- 
weest, zouden dus in deze kern 40 gemini gelegen hebben. Dik- 
wijls is het aantal chromosomen, dat ongepaard blijft, nog groo- 
ter, zoodat de microscopische beelden nog meer overtuigend zijn, 
maar tevens worden deze beelden dan zóó ingewikkeld, dat meestal 
het totaal aantal univalente en bivalente chromosomen niet meer 
met volkomen nauwkeurigheid te bepalen is. In fig. 36 ziet men een 
dergelijk geval. Bovenaan in de kern is een kluitje van uni- en bi- 
valente chromosomen geteekend, waarvan het mieroscopisch beeld 
in duidelijkheid te wenschen overlaat. In het midden van de kern 
vindt men bij hooge instelling 4 stellen chromosomen, waar de pa- 
ring achterwege gebleven is; bij lage instelling vindt men er drie, 
waarvan één stel onder den nucleolus ligt. Het is niet onwaarschijn- 
lijk, dat in totaal 27 gemini en 13 stellen ongepaarde chromosomen 
aanwezig zijn. 

Men zou nu kunnen veronderstellen, dat de univalente chromo- 
somen nog tot paring moeten overgaan. Dit is zeker niet het geval, 
want ook in de metaphase en anaphase vindt men de ongepaarde 
chromosomen terug. Het schijnt, dat bij deze de affiniteit ten opzich- 
te van elkander verzwakt is. Ook is het niet onmogelijk, dat aanvan- 
kelijk in de prophase de chromosomen wel verbonden geweest zijn. 

Men vindt bij G. D. N. G. in vrijwel alle gevallen ongepaarde 
chromosomen in de diakinesekernen; de kern, in fig. 34 afgebeeld, is 
als een uitzonderingsgeval te beschouwen, en zelfs daar lagen waar- 
schijnlijk niet alle chromosomen geheel tot paren gebonden. Het kan 
bij G.D.N.G. voorkomen, dat vrijwel alle chromosomen in de dia- 


45 


kinese ongepaard blijven. Dit verschijnsel is echter uitzondering en 
leidt tot een geheel abnormaal deelingsverloop van de pollen-moe- 
derecellen, waarbij geen normale tetraden en stuifmeelkorrels ont- 
staan. Praeparaten, waarin dit gevonden wordt, toonen echter zeer 
veel abnormale deelingsfiguren. Pas aan het einde van deze para- 
graaf zal op deze deeling teruggekomen worden. De deeling, waarbij 
in de prophase naast bivalente univalente chromosomen kunnen 
voorkomen, zal hier nu verder behandeld worden. Deze leidt niet 
tot de vorming van abnormale tetraden. 

Bekijkt men kernplaten van G. D. N. G. van terzijde dan valt 
het op, dat de chromosomen niet zuiver in het aequatoriale vlak 
liggen. Ten deele kan dit als oorzaak hebben, dat sommige chromo- 


Fig. 36. Fig. 37. 


Fig. 36. Diakinese bij Groen Duitsch Nieuw Guinea (onregelmatige deeling), 
Vergr. 2300 X. 

Fig. 37. Metaphase der heterotypische deeling bij Groen Duitsch Nieuw Gui- 
nea (onregelmatige deeling). Vergr. 2300 X. 


somen niet meer in gemini gepaard liggen, maar reeds in een begin 
van anaphase zijn; men ziet echter ook chromosomen in of iets bui- 
ten den aequator liggen, die kleiner zijn dan gemini, een ongeveer 
ronden vorm hebben en alleen gebleven zijn. Dit zullen univalente 
chromosomen zijn, die in de diakinese ongepaard bleven. In fig. 97 
ziet men drie van deze iets beneden de kernplaat liggen. De chro- 


mosomen in de kernplaat vertoonen duidelijk den geminusvorm, ze 
zijn dus alle bivalent. 


Ab 


Bij het bekijken van anaphasen van G.D.N.G. valt het op, dat 
steeds tusschen de twee naar de polen uiteenwijkende chromosoom- 
groepen chromosomen voorkomen, die achterblijven en in vele ge- 
vallen nog bij den aequator liggen. Dikwijls is hierbij te zien, dat de 
achterblijvende chromosomen in twee ongeveer even groote deelen 
splitsen. Vergelijkt men de grootte van de achterblijvende chromo- 
somen met die der chromosomen, welke de polen naderen, dan valt 
het op, dat in het algemeen de achterblijvende chromosomen on- 
gesplitst even groot zijn als de chromosomen bij de polen: na de 
splitsing zijn de helften iets kleiner. Dit maakt het hoogst waar- 
schijnlijk, dat de achterblijvende chromosomen die chromosomen 
zijn, welke in de kernplaat univalent waren en dat de chromosomen 
bij de polen van gemini afkomstig zijn. Zooals uit het laatste hoofd- 
stuk zal blijken, hebben ook andere onderzoekers geheel analoge 
anaphasefiguren gevonden bij planten, waarbij in de prophase der 


Fig. 38. Fig 39. 


Fig. 38. Anaphase der heterotypische deeling bij Groen Duitsch Nieuw Guinea 
(onregelmatige deeling). Vergr. 2300 X, 

Fig. 39. Anaphase der heterotypische deeling bij Groen Duitsch Nieuw Guinea 
(onregelmatige deeling). Vergr. 2300 X. 


deeling van de pollen-moedercellen gemini naast ongepaarde chro- 
mosomen voorkomen. Ook zij kwamen tot de conclusie, dat de 
achterblijvende chromosomen de univalente waren. Van deze chro- 
mosomen konden wij waarnemen, dat zij overlangs splitsen. Dat bij 
suikerriet werkelijk overlangsche splitsing plaats heeft, is niet met 
zekerheid vast te stellen vanwege de kleinheid der chromosomen; 
het is echter wel waarschijnlijk. 

Fig. 38 geeft een beeld van een anaphase van G.D.N.G., waar- 


A1 


in de achterblijvende chromosomen alle nog in de nabijheid van den 
aequator gelegen zijn. Sommige vertoonen reeds splitsing. In fig. 39 
ziet men de chromosoomgroepen iets dichter de polen genaderd, 
terwijl de achterblijvende vrijwel alle gesplitst zijn, maar de chromo- 
soomhelften, die in het algemeen duidelijk kleiner zijn dan de chro- 
mosomen bij de polen, liggen nog dicht bij den aequator. In fig. 40 
ziet men, dat de van gemini afstammende chromosomen de polen 
vrijwel bereikt hebben, terwijl de ongepaarde door de geheele spoel 
verspreid liggen. Voor een deel zijn deze laatste in twee helften 
gesplitst; andere vertoonen nog geen splitsing; van sommige schijnt 
het, dat ze in segmenten uit elkaar vallen. 

Hoe de ongepaarde chromosomen zich in de anaphase gedragen, 


Fig. 40, 


Fig. 40. Anaphase van de heterotypische deeling bij Groen Duitsch Nieuw 
Guinea (onregelmatige deeling). Vergr. 2300 X. 


is niet altijd geheel duidelijk; waarschijnlijk is het, dat het meeren- 
deel overlangs splitst, waarbij van ieder chromosoom de twee helften 
elk naar een pool uiteenwijken. Het schijnt echter ook enkele malen 
te gebeuren, dat ze in meerdere segmenten uiteenvallen, terwijl men 
het niet voor uitgesloten moet houden, dat ongepaarde chromo- 
somen weleens ongedeeld een der polen bereiken. Waar het echter 
vooral op aankomt, is de ongepaarde chromosomen met zekerheid 
aan te toonen en het blijkt, dat ze zoowel in de diakinese als in de 
metaphase en anaphase voorkomen. 

Bestudeert men de kernplaten van G. D.N.G., vanuit de polen 
gezien, dan zijn de ongepaarde chromosomen niet altijd van de 


13 


gemini te onderscheiden. De chromosomen zijn hier dikwijls onregel- 
matig gelegen, vaak hebben bij een deel der gemini de chromosomen 
al van elkaar losgelaten en vertoonen zij een eerste begin van ana- 
phase, terwijl ook ongepaarde chromosomen iets onder of boven het 
aequatoriale vlak kunnen liggen. Dit maakt telling moeilijk; toch 
zijn wel degelijk platen te vinden, waarin men het chromosomen- 
getal kan bepalen. Door dit te doen komt men weder tot verschil- 
lende uitkomsten, welke getallen van 40 of hooger opleveren; getallen 


Fig. 44. Kernplaat van de heterotypische deeling bij Groen Duitsch Nieuw 
Guinea vanuit een der polen gezien. Vergr. 2300 X. 

Fig. 42, Metaphase der heterotypische deeling bij Groen Duitsch Nieuw 
Guinea vanuit een der polen gezien (onregelmatige deeling). Vergr. 


6 N 

Bigk 12900. XC: 

Fig. 43. Metaphase der heterotypische deeling bij Groen Duitsch Nieuw 
Guinea vanuit een der polen gezien (onregelmatige deeling). Vergr., 


2300 X. 
beneden 40 heb ik echter nooit gevonden. Ook het getal 40 zelf 
kon niet met zekerheid aangetoond worden. Fig. 41 geeft een beeld 
van een kernplaat, waarin in het aequatoriale vlak 39 chromosomen 
liggen, die ten deele al een eerste begin van anaphase vertoonen, 
doch waarvan dit, door het over elkaar heen vallen der uiteenwij- 


49 


kende chromosomen, niet in teekening te brengen was; 3 micron 
beneden de aequatoriale plaat ligt een chromatine-element, dat een 
duidelijk dubbele structuur vertoont en misschiën een geminus is, 
doch waarschijnlijker uit twee vlak naast elkander gelegen onge- 
paarde chromosomen bestaat. Zeer waarschijnlijk komen in deze 
kernplaat dus 39 gemini en twee ongepaarde chromosomen voor. 
In fig 42, ziet men een kernplaat, waarin 45 chromosomen zijn af- 
gebeeld. Ken deel dezer chromosomen moet univalent zijn, hoewel 


Sep 
$ LAS 
e % ) Do g 3 
e (4) Ô 
en pn dd go 0 0 
ee o € 
ee A É, @ df el 
pn Zen 8 
e Pat 
Fig. 44. 


Fig. 45. 


Fig. 44, Anaphase der heterotypische deeling bij Groen Duitsch Nieuw Guinea 
vanuit een der polen gezien (onregelmatige deeling). Vergr. 2300 X, 
Fig. 45, Pollen-moedercel in de telophase van deeling bij groen Duitsch 
Nieuw Guinea. Vergr. 2300 X. 
deze niet duidelijk van de bivalente te onderscheiden waren. Fig. 49 
vertoont een kernplaat met een eerste begin van anaphase. De chro- 
mosomen, die nog niet in anaphase zijn, zijn donkergrijs aangegeven, 
de hoog gelegen „anaphasechromosomen” zijn zwart getint, de laag 
gelegen lichtgrijs. Men ziet, dat de laag gelegene in de figuur alle 
iets rechts van de hoog gelegene geteekend zijn, de lengteas van de 
kernspoel lag dus niet geheel loodrecht op het optisch veld, Telt 
men telkens twee anaphasechromosomen voor één, dan komt men 
tot een totaal van 46; dit zou dus wijzen op 12 ongepaarde chromo- 
somen, een getal, dat goed overeenstemt met de aantallen, welke 
in anaphasen kunnen optreden. 
Uit U tellingen van kernplaten bij G.D.N.G. kwam als uit- 
komst, dat viermaal twijfel bestond tusschen de getallen 40 en 42; 


50 


driemaal werd 41, zevenmaal 42. tweemaal 43, driemaal 44, eens 45 
en eens 46 gevonden. Anaphasetellingen zijn slechts dàn te verrich- 
ten, wanneer er voldoende afstand bestaat tusschen de naar de po- 
len uiteenwijkende chromosomen en die, welke in den aequator dch- 
terblijven, zoodat de laatste duidelijk van de eerste te onderscheiden 
zijn. Tevens mogen de chromosomen uit de uiteenwijkende groepen 
de polen niet te dicht genaderd zijn, daar zij dan te dicht tegen 
elkander aan liggen. Fig. 44 geeft een beeld van een anaphase, waar 
in ieder der uiteenwijkende groepen zonder eenigen twijfel 38 chro- 
mosomen aanwezig zijn, terwijl op den aequator 4 ongepaarde chro- 
mosomen achterblijven. De laatste zijn in de figuur grijs getint en 
geteekend naast de chromosomen uit de groep, welke bij hooge in- 
stelling zichtbaar was. Het valt op, dat de ongepaarde chromoso- 
men alle aan den rand van den aequator liggen. Dit is geen toeval; 
men kan het steeds waarnemen, zoowel bij anaphasen vanuit de po- 
len als van terzijde gezien. Nooit liggen ongepaarde chromosomen 
in het centrum van het aequatorale vlak. 

Tijdens de telophase (fig. 45) vindt men echter nooit meer onge- 
paarde chromosomen in de spoel liggen. Deze worden alle in de 
dochterkernen opgenomen, tenzij, zooals in zeldzame gevallen voor- 
kwam, chromosomen segmenteeren en misschien ten slotte geheel 
oplossen. Dwergkernen, uit ongepaarde chromosomen gevormd, wer- 
den door mij nooit waargenomen. In de figuur ziet men eenige ex- 
tranucleaire nucleolen in het plasma om de chromosomenkluitjes 
liggen; deze kunnen bij Saccharum nog veel talrijker aanwezig zijn. 
Ze zijn bij andere planten door meerdere onderzoekers gevonden 
en hebben niets met dwergkernen uit te staan. 

Zonder eenigen twijfel kunnen ook in de kernplaten der homo- 
typische deelingen meer dan 40 chromosomen terechtkomen. In fig. 
46 ziet men in beide kernplaten ruim 50 chromosomen afgebeeld. 
Zeer nauwkeurige tellingen zijn van homotypische kernplaten niet 
te doen, de chromosomen zijn zeer klein en liggen dicht tegen elk- 
ander aan. Fig. 47 toont een anaphase van een homotypische dee- 
ling; in beide uiteenwijkende chromosoomgroepen waren ongeveer 
45 chromosomen aanwezig. Het komt bij deze deeling zelden voor, 
dat er chromosomen op den aequator achterblijven. Ongetwijfeld 
kunnen in de kernen der stuifmeelkorrels meer dan 40 chromoso- 
men belanden. Dwergkernen heb ik in tetraden en stuifmeelkorrels 
niet gevonden. Men ziet dus duidelijk, dat het uitblijven van paring 
van een deel der chromosomen in de prophase der deeling van de 


51 


pollen-moedercellen van G.D.N.G. een onvolledige chromosomen- 
reductie ten gevolge heeft, waardoor in alle deelingsstadia chromo- 
somengetallen gevonden worden, die hooger zijn’ dan het zuiver 
haploïde. 


DE: ONREGELMATIGE REDUCTIEDEELING BĲ HET 
ÄRDJOENO-RIET. 


Ook bij Ardjoeno kan in de prophase van de deeling der pollen- 
moedercellen paring van een onbepaald aantal chromosomen achter- 
wege blijven. Dit verschijnsel is bij dit riet echter veel minder op- 


Fig. 46. 


Fig. 46. Homotypische deeling bij Groen Duitsch Nieuw Guinea. Vergr, 2300, 
Fig. 47, Anaphase der homotypische deeling bij Groen Duitsch Nieuw Guinea. 
Vergr. 2300 X. 


vallend dan bij G. D. N. G., doordat het zich slechts over een deel 
der pollen-moederecellen uitstrekt, terwijl ook het aantal chromoso- 
men, dat ongepaard blijft, in den regel veel geringer is dan bij 
G.D.N.G.. Fig. 48 toont een beeld van een kernplaat, waarin onge- 
twijfeld 42 chromatine-elementen aanwezig zijn; dit duidt dus op 4 
ongepaarde chromosomen. In fig. 49 ziet men een anaphase van ter- 
zijde, waarin ongeveer 10, op één na alle gesplitste, ongepaarde 
chromosomen in de kernspoel liggen. Dit is voor deze soort een uit- 
zonderingsgeval ; meestal vindt men veel minder ongepaarde chro- 
mosomen. 


DE REDUCTIEDEELING BĲ HET FIpJI-RIET. 
Bij Fidji komt volledige chromosomenreductie naast onvolledige 
voor. Het haploide chromosomengetal is wederom 40. 
Fig. 50 geeft een beeld van een diakinesekern, waarin 40 chro- 
matine-elementen voorkomen, die waarschijnlijk bivalent zijn. De nu- 


Fig. 48. Fig. 49, 
Sie AR afanhas N . TNG 4 is q . 
Fig. 48, Metaphase der heterotypische deeling bij Ardjoeno (onregelmatige 
deeling). Vergr. 2300 X. 
nr 7 C p é ä EN 5 20 4 : E 
Fig. 49. Anaphase der heterotypische deeling bij Ardjoeno (onregelmatige 
deeling). Vergr. 2300 X. 


Fig. 50. 


Fig. 50, Pollen-moedercel in diakinese bij Fidji. Vergr. 2300 X. 


on, 


cleolus is in deze kern doorschijnend en kan dus geen chromosomen 
onzichtbaar maken. Links van dit lichaampje bedekken eenige chro- 
mosomen andere bijna geheel ; toch viel volkomen goed op alle chro- 
mosomen afzonderlijk in te stellen. Boven den nucleolus ligt een ge- 
minus, waarvan de twee chromosomen nog maar heel even met elk- 
ander verband houden; mogelijk dat zij gedurende de metaphase als 
twee aparte elementen in de kernplaat terechtgekomen zouden zijn. 

In fig. 51 is eveneens een diakinese van dit riet afgebeeld. Ook 
hier zijn waarschijnlijk 40 gemini aanwezig. Behalve een groote door- 
schijnende nucleolus komen vele kleine nucleolusachtige lichaampjes 
in deze kern voor, welke ongeveer de grootte van chromosomen 
hebben en evenals deze door de haematoxyline blauwzwart gekleurd 
zijn. Deze nucleoli vormen een groote moeilijkheid bij de telling: 
slechts door zeer nauwkeurige waarneming zijn ze door hun ronden 
vorm van de chromosomen te onderscheiden. In deze kern zijn er 
vijf aanwezig; twee daarvan liggen in het midden van de figuur 
en zijn bij hooge instelling zichtbaar, geheel links vindt men er één 
vlak boven het V-vormige, zwart getinte, chromosomenpaar; boven- 
aan in de teekening bevindt er zich één rechts van de zwart ge- 
tinte lusvormige geminus, ten slotte ligt er geheel rechts een schuin 
boven het donkergrijze kruisvormige echromosomenpaar tusschen 
twee andere gemini in. Vooral deze laatste nucleolus is nauwelijks 
van de chromosomen te onderscheiden. Deze kleine nucleoli komen 
bij Fidji soms wel, soms niet in de diakinesekernen voor; ook bij 
andere rietsoorten kan dit het geval zijn. 

Bij 9 tellingen aan diakinesekernen van Fidji werd driemaal 
het getal 39 gevonden, tweemaal bestond twijfel tusschen 39 en 40, 
viermaal werd 40 geconstateerd. De kernen vertoonden bij deze 
soort dikwijls onduidelijkheden ; bij de kern uit fig. 50 was het ge- 
tal 40 volkomen zeker. Bij het bekijken van kernplaten van het 
Fidji-riet valt het op, dat de chromosomen dicht tegen elkander 
aan liggen. Hoewel dit de telling moeilijk maakt, zijn er toch wel 
kernplaten te vinden, waaraan het chromosomengetal met zekerheid 
te bepalen is. In de kernplaat uit fig. 52 zijn ongetwijfeld 40 chro- 
mosomen te vinden. 

In het geheel werden 16 tellingen aan kernplaten verricht; 11 
maal werd het getal 40 gevonden, 2 maal bestond twijfel tusschen 
39 en 40, 2 maal werd 41 geteld, terwijl eenmaal onzekerheid be- 
stond tusschen de getallen 41 en 42. Stellig is ook bij Fidji 40 het 
haploide getal. Het vinden van getallen als 41 en 42 kan op waar- 


_ 
an 


nemingsfouten berusten, waarschijnlijk echter, dat ook hier weer 
univalente chromosomen in het spel zijn, want tijdens de anaphase 
blijven deze soms weder in den aequator achter. Evenals bij Ar- 
djoeno blijven hier dus soms chromosomen ongepaard. 


Fig. 51. 


51. Pollen-moedercel in diakinese bij Fidji. Vergr. 2300 XX. 
“ig. 52, Kernplaat der heterotypische deeling bij Fidji. Vergr. 2300X. 


DE REDUCTIEDEELING BĲ HET BATJAN-RIET. 

De diakinesekernen bij het Batjan-riet leveren dikwijls minder 
duidelijke beelden op. Oorzaak hiervan is, dat de nucleolus steeds 
de zwartblauwe kleur der haematoxyline behouden heeft en daardoor 
dikwijls chromosomen onzichtbaar maakt, terwijl vaak de bij het 
Fidji-riet beschreven kleine nucleoli voorkomen. In fig. 53 is een dia- 
kinese-kern afgebeeld, waarin 40 chromatine-elementen te zien waren. 
Van 13 tellingen aan diakinesen schommelden de uitkomsten van 37 
tot 41. Ook de beelden der kernplaten waren dikwijls onduidelijk. 
In fig. 54 is een kernplaat afgebeeld, waarin 40 elementen waar- 


55 


genomen werden, doch één dezer elementen, iets boven het midden 
der kernplaat gelegen, vertoonde een vrij zwakke kleuring, zoodat het 
wel waarschijnlijk, doch niet geheel zeker was, dat dit element een 
ehromosoom was. De uitkomst van 16 tellingen aan metaphasen was 
eenmaal 37, viermaal 40, viermaal bestond twijfel tusschen 40 en 41, 
zevenmaal werd 41 gevonden. Het getal 37 berust stellig op een fout 
in de waarneming tengevolge van een onduidelijk beeld, Opvallend is 
het veel voorkomen van het getal 41; mogelijk is het aanwezig zijn van 


Fig. 53. Pollen-moedercel in diakinese bij Batjan. Vergr. 2300. 


Fig. 54, Kernplaat der heterotypische deeling bij Batjan. Vergr. 2300. 


univalente chromosomen hier de oorzaak van; soms zijn weder in 
de anaphase achterblijvende chromosomen te vinden. 

Naar alle waarschijnlijkheid is ook bij het Batjan-riet het 
haploide ehromosomengetal 40. 


DE REDUCTIEDEELING BĲ HET BANDJERMASIN HITAM-RIET. 


Vrijwel steeds blijft bij dit riet in de prophase de paring van 
een deel der chromosomen uit. De niet tot gemini verbonden chro- 
mosomen liggen in de diakinese weder twee aan twee bij elkan- 
der. In fig. 55 is een kern afgebeeld, waarin 2 ongepaarde chromo- 
somen en 39 gemini aanwezig zijn. De ongepaarde chromosomen 
liggen in de teekening naast elkander boven aan den rand van de 
kern. Bijna altijd zijn meer ongepaarde chromosomen te vinden, 


56 

zooals in fig. 56, waar links 1 stel en rechts aan den rand 4 stellens 
ongepaarde chromosomen liggen, zoodat dus in het geheel 35 ge- 
mini en 10 ongepaarde chromosomen aanwezig zijn. Door telken- 
male 2 ongepaarde chromosomen voor 1 geminus te rekenen, wis- 
selden de uitkomsten van 16 tellingen van 38 tot 42; daarbij moet 
in aanmerking genomen worden, dat dikwijls de beelden zeer on- 
duidelijk waren, vooral door het veelvuldig optreden der kleine 
nucleoli. 


Fig. 55. 


Fig. 55. Pollen-moedercel in diakinese bij Bandjermasin hitam. 
Vergr. 2300 X. 


sij het Bandjermasin Mitam-riet was het onmogelijk tellingen 
aan kernplaten te verrichten, doordat de chromosomen zeer dicht 
tegen elkander aan liggen. In de anaphasen zijn geregeld onge- 
paarde chromosomen in verschillend aantal aanwezig. In fig. 57 
ziet men een kernspoel, waarin er vier voorkomen, die alle reeds 
overlangs gesplitst zijn. In de veelvuldigheid van het voorkomen 


van ongepaarde chromosomen stemt Bandjermasin hìlam geheel 
overeen met G. D.N. G.. 


Uit een voorloopig onderzoek aan eenige andere suiker- 
rietsoorten, bleek bij deze het haploide chromosomengetal 
waarschijnlijk eveneens 40 te bedragen. In fig. 58 is een kernplaat 
van Teboe Sampang A afgebeeld, waarin op alle 40 chromosomen 
tegelijk ingesteld kon worden. 


57 


In de embryozak-moedercellen van suikerriet heeft zonder eeni- 
gen twijfel eveneens reductiedeeling plaats. Normale synapsiskluwens, 
spiremen, diakinesestadiën, metaphasen en interkinesestadiën wer- 
den erbij waargenomen. Doordat in ieder btoempje slechts één em- 
bryozak-moedercel aanwezig is en deze bovendien meestal door het 
mes aangesneden wordt, zijn slechts zelden de chromosomen te 
tellen. Enkel diakinesestadiën komen voor telling in aanmerking. 
De kernplaat is steeds scheef in den zaadknop gelegen, waardoor 
de kans uitgesloten is, haar van uit een der polen te zien te krij- 
gen. Fig. 59 toont een diakinesestadium van een embryozak-moeder- 
cel van de zaailing 247 van Bouricrus; hierin waren ongeveer 40 


Fig. 56. Bies oi, 
Fig. 56. Pollen-moedercel in diakinese bij Bandjermasin hitam. Vergr. 2300 XX, 
Fig. 57. Anaphase der heterotypische deeling bij Bandjermasin hitam. Vergr. 


2300 X. 


gemini aanwezig. Dat ook bij deze zaailing het haploide chromoso- 
mengetal 40 bedraagt, bleek uit een tweetal anaphasen bij pollen- 
moedercellen, welke in de figuren 60 en 61 zijn afgebeeld. In tig. 60 
komen in de beide naar de polen uiteenwijkende groepen 40 chro- 
mosomen voor. In fig. 61 ziet men in deze groepen 38 chromoso- 
men, terwijl 4 ongepaarde chromosomen op den aequator achter- 
blijven, waarvan drie reeds overlangs gesplitst zijn. 

Bij Batjan gelukte het eenmaal in een interkinese-kern uit een 
megaspore-diade ongeveer 40 chromosomen te tellen. 


58 


Fig. 58. 


Fig. 58, Kernplaat der heterotypische deeling bij Teboe Sampang A. Vergr. 
2300 X. 


Fig. 59. 


Fig. 59. Embryozak-moedercel in diakinese bij de variëteitsbastaard 247 B. 
Vergr. 2300 X. 


eN 
ER oee 
Pe e } Ô Bo 
te ® 4 e Se ae 
) 8) Pe 4 o 


Fig. 60. 


Fie. 60, Anaphase der heterotvpische deeling bij 247 B, Vergr. 2300 4. 
8 p YI 38 DI 8 PS 


Ze @ 
„oss EN 
®, id |) 96Pepd 
den ge HY von? 
Oi 
tee ee” 


Fig. 61. Anaphase der heterotypische deeling bij 247 B. Vergr. 2300 X. 


ÄBNORMALE DEELING DER POLLEN-MOEDERCELLEN BĲ HET GROEN 
Durrscu Nieuw GUINEA-RIET. 


Er werd reeds op gewezen, dat het bij G. D. N. G. kan voorko- 
men, dat vrijwel alle paring van chromosomen in de prophase van 
deeling der pollen-moedercellen kan uitblijven. Het gevolg hiervan 
is een zeer abnormaal deelingsverloop, waarbij geen normale chro- 
mosomenreductie plaats heeft. Er ontstaan tetraden, die allerlei af- 
wijkingen vertoonen en vaak meer dan viercellig zijn. Dit werd ge- 
vonden in praeparaten van 12 bloempjes, alle van één bloeias af- 
komstig, uit een pluim, die overigens normale deeling vertoonde. In 
deze bloempjes kwamen deze abnormale deelingen zeer veel voor; 
tegelijkertijd werden overgangen tot de normale deeling en de nor- 
male deeling zelf aangetroffen. Fig. 62 toont een diakinesekern, 
waarin vrijwel alle chromosomen in stellen van twee gelegen zijn, 
zonder zich tot paren te verbinden. Dikwijls liggen de chromoso- 
men van één stel evenwijdig aan elkander, hetgeen vooral opvalt 
bij de chromosomen, die bij hooge en lage instelling te zien zijn. 
Bij hooge instelling is een vrij dik, eenigszins haltervormig chro- 
mosoom te zien, dat ongepaard ligt; waarschijnlijk is dit een ge- 
minus. De chromosomen, die ter halver hoogte voorkomen en in de 
figuur aan den rand der kern geteekend zijn, liggen soms zóó over 
elkaar heen, dat het beeld onduidelijk kan worden. Hierdoor is het 


60 


totaal aantal chromosomen niet met absolute zekerheid te bepalen, 
doch het komt het getal 80 zeer nabij. 

In het eindstadium van de diakinese zijn de chromosomen sterk 
ingekort en vrijwel even lang als breed, zoodat het niet meer te 
zien is, dat ze twee aan twee bij elkander behooren. 


Fig. 62, 
Fig. 62, Pollen-moedercel in diakinese bij Groen Duitsch Nieuw Guinea 
(abnormale deeling). Vergr. 2300 X. 


Fig. 65. Metaphase eener abnormale deeling van een pollen-moedercel bij 
Groen Duitsch Nieuw Guinea. Vergr. 2300 X. 


In de kernplaat komen de chromosomen in ongeveer diploid 
aantal te liggen. Dit is in fig. 63 te zien. De chromosomen, die hier 
univalent zijn, zijn duidelijk kleiner dan gemini en bezitten een 
anderen vorm; sommige vertoonen een aanwijzing tot lengtesplitsing. 
De meeste chromosomen liggen zuiver in het aequatoriale vlak, er 
zijn er echter ook, die bij hoogere en lagere instelling zichtbaar 
worden. Het aantal chromosomen bedraagt ongeveer 80. Van terzijde 
gezien, ziet men nooit de chromosomen alle in één vlak liggen. 
Nergens zijn kernspoelen zichtbaar. Mogelijk is het 
bijzonder doorschijnend zijn van het plasma hier de oorzaak van; 
het kan ook zijn, dat de spoelen hier minder of niet ontwikkeld zijn. 

In de anaphasen ziet men nergens, dat de chromosomen de 


61 


polen bereiken; normale telophasen ontbreken geheel. In fig. 64 
ziet men een anaphase afgebeeld. Tusschen twee groepen van chro- 
mosomen, die in de richting der polen uiteenwijken, ligt een groep 
van chromosomen, die zich nog in den aequator bevinden. Men ziet, 
dat de chromosomen der aequatoriale groep even groot zijn als die 
der uiteenwijkende groepen. Er is dus geen sprake van, dat de 
chromosomen een lengtesplitsing uitvoeren. Slechts kan men in alle 
drie groepen bij sommige chromosomen een aanwijzing hiertoe waar- 
nemen. In het midden van den aequator liggen twee chromosomen, 
die den geminusvorm vertoonen. Bij telling van het aantal chromo- 
somen komt men het getal 80 zeer nabij. 


Fig. 64. 


Fig. 64. Anaphase eener abnormale deeling van een pollen-moedercel bij 
Groen Duitsch Nieuw Guinea. Vergr. 2300 X, 


Dergelijke anaphasen ziet men vrij veel. Slechts bij de overgangs- 
gevallen tot deze geheel abnormale deeling ziet men nog- een re- 
gelmatig uiteenwijken van de chromosomen naar de polen. 

Het is waarschijnlijk, dat de chromosomen geheel volgens het 
toeval over de dochtercellen verdeeld worden. Meestal zullen deze 
daarbij wel ongeveer gelijke hoeveelheden chromosomen krijgen; uit 
deelingsfiguren van verdere stadiën volgt echter, dat dit niet altijd 
zoo is. In fig. 65 ziet men, hoe de celwand tusschen de twee doch- 
tercellen gevormd wordt. De wand is hier nog ringvormig en schijnt 
de cel te halveeren. De chromosomen, die zich nog aan den aequa- 
tor bevinden, moeten daarbij geheel naar het toeval in de eene of 
in de andere cel belanden. Het aantal chromosomen in de dochter- 
cellen wordt zoo wel kleiner dan dat van de moedercel, doch de 


62 


reductie is op geheel abnormale wijze geschied. Om de chromoso- 
men in de dochtercellen vormt zich nu een kernwand. De diaden 
kunnen een verschillend aanzien bezitten. In fig. 66 ziet men er één, 
waarvan de eene kern een insnoering vertoont. 


Fig. 65. Fig. 66. 


Fig. 65. Vorming van een diade bij een zich abnormaal deelende pollen- 
moedercel bij Groen Duitsch Nieuw Guinea Vergr. 1750 X. 

Fig. 66. Abnormale pollen-diade bij Groen Duitsch Nieuw Guinea, Vergr. 
1750 X. 

Op de meest vreemde wijze schijnen nu „tetraden’” gevormd te 
worden, die dikwijls meer dan 4-cellig zijn. De figuren 67 tot 70 
vertoonen hier voorbeelden van; hieraan zouden nog vele andere 
toegevoegd kunnen worden, maar het heeft geen zin diep op deze 
abnormaliteiten in te gaan, aangezien er weinig kans bestaat, dat 
zij aanleiding zijn tot de vorming van fertiel pollen. 

In fig. 67 ziet men êen „diade”, waarvan een cel een groote 
kern bevat, waarin zich ruim 40 chromosomen bevinden, terwijl de 
andere cel zich is gaan deelen; deze deeling is zoo onregelmatig ge- 
schied, dat aan de eene zijde 6 chromosomen terechtgekomen zijn, 
terwijl aan de andere zijde er meer dan 40 op een kluitje liggen; 
slechts een stuk van een celwand is hiertusschen ontstaan. 

In fig. 68 ziet men een „homotypische” deeling met drie kern- 
platen met duidelijk ongelijke aantallen chromosomen. Uit deze dee- 
ling zal waarschijnlijk een hexade ontstaan; het is de vraag, of 
daarmede de celdeeling is afgeloopen. . 

Een hexade is in fig. 69 afgebeeld. In 5 cellen van zeer onge- 


Fig. 67. Fig. 68. 
Fig. 67. Abnormale „„pollen-diade” bij Groen Duitsch Nieuw Guinea. Vergr, 
A70: XC. | 
Fig. 68, Abnormale „„homotypische deeling” bij Groen Duitsch Nieuw Gui- 
nea. Vergr. 1750 X. 


lijke grootte is haast geen kernsubstantie aanwezig; er schijnen 
slechts zeer enkele chromosomen in voor te komen. In de zesde cel 
daarentegen ziet men meer dan 70 chromosomen, die in één vlak 
liggen, zoodat deze cel zich waarschijnlijk éénmaal deelt. Hier moet 
stellig bij de eerste celdeeling de chromosomenverdeeling over de 
twee dochtercellen zeer ongelijk geschied zijn, zoodat in één hier- 
van bijna alle chromosomen zijn terechtgekomen. 


Fig. 70. 


Fig. 69. Vorming van een abnormale „tetrade” bij Groen Duitsch Nieuw 
Guinea. Vergr. 1750 X, 
Fig. 70. Hexade bij Groen Duitsch Nieuw Guinea. Vergr. 1750 XX. 


In fig. 70 is een hexade afgebeeld, waarvan de cellen zeer in 
grootte verschillen. 
Deze geheel onregelmatige deeling der pollen-moederecellen leidt 


64 


dus tot de meest wonderlijke abnormaliteiten. Eenige regel is in deze 
deeling in het geheel niet meer te bespeuren. Zooals in fig. 69 dui- 
delijk uitkomt, bestaat er in het geheel geen vaste verhouding meer 
tusschen de hoeveelheid kernsubstantie en het plasma der cellen. 
Zonder eenigen twijfel moeten vele van deze cellen degenereeren. 
Het is de vraag of er nog zullen zijn, die het tot kiembare stuifmeel- 
korrels brengen. Waarschijnlijk zullen de helmknoppen, die dergelijke 
pollencellen bevatten, wel niet tot volledige ontwikkeling komen, doch 
verschrompelen, zooals steeds het geval is bij helmknoppen van 
suikerriet, die weinig of geen fertiel pollen inhouden. De kans, dat 
pollenkorrels, uit deze celdeeling ontstaan, nog bevruchting kunnen 
teweegbrengen, is uiterst gering. Toch is het belangrijk te weten, 
dat naast de normale, deze geheel afwijkende pollenvorming kan 
voorkomen. Men moet daarom van een bepaalden vorm eener soort 
veel materiaal onderzocht hebben, voordat men kan beslissen, dat 
bij dien vorm geen normale pollenvorming plaats heeft. 


Fig. 74. 


Fig. 71. Kernplaat van een zich deelende cel uit een worteltop van Zwart 
Cheribon. Vergr, 2300 X, 

Fig. 72. Kernplaat van een zich deelende cel uit een worteltop van Fidji. 
Vergr. 2300 X. 


65 


Het somatische chromosomen-getal van suikerriet is niet nauw- 
keurig te bepalen, doordat in de kernplaten van cellen uit wortel- 
toppen de chromosomen dicht tegen elkaar aan gelegen zijn en een 
langgerekten, gekromden vorm bezitten. In de figuren 71 en 72 zijn 
respectievelijk kernplaten van Zwart Cheribon en Fidji afgebeeld, 
waarin ongeveer 80 chromosomen geteekend zijn. In de mierosco- 
pische beelden dezer kernplaten waren de chromosomen iets minder 
duidelijk van elkander gescheiden zichtbaar dan in de afbeeldingen. 
De beelden zijn echter zoo onduidelijk, dat bij een tweeden keer 
uitbeelden van deze kernplaten de figuren zonder eenigen twijfel 
eenigszins anders zouden uitvallen. Ook dan zou het aantal chro- 
mosomen het getal 80 nabij komen. 

De kernplaten uit praeparaten van Hood Egyptisch riet gaven 
soortgelijke deelingsfiguren als die van Zwart Cheribon. Ook hierin 
zijn ongeveer 80 chromosomen aanwezig (wat geen wonder is, want 
deze twee „soorten” zijn identiek). 


S 4. De chromosomengetallen van de Britsch-Indische Saccharum- 
variëteiten Chunnee en Ruckree II. 


Bij de Britsch-Indische variëteiten Chunnee en Ruckree II is 
het niet gemakkelijk tot een bepaald chromosomengetal te besluiten. 


Fig. 73. 


Fig, 73. Pollen-moedercel in diakinese bij Chunnee. Vergr. 2300 XX. 


66 


Bij tellingen aan diakinese-kernen wisselden de getallen van 46 tot 
51, ook in de metaphase werden dergelijke uitkomsten verkregen… 
Men zou nu licht geneigd zijn te veronderstellen, dat het juiste 
haploide getal 48 is; dit zou dan een reeks vormen met de getallen. 
(0 en 56, Eris echter geen sprake van 48 gemini in de pollen- 
moedercellen. De variëerende getallen berusten weder op het voor- 
komen van chromosomen, waarvan de paring uitblijft. 

In de diakinese-kernen van Chunnee zijn de chromosomen 
moeilijk te tellen, De nucleolus is hiervan niet de schuld, aangezien 
dit lichaampje in het algemeen geheel ontkleurd en doorschijnend 
is. De oorzaak ervan is, dat dikwijls massa’s van chromosomen 
voorkomen, die niet tegen den kernwand, maar in de kernholte 
gelegen zijn. Bij Saccharum officinarum zijn de univalente chromo- 
somen in. de diakinese gemakkelijk te herkennen, doordat ze in 
stellen van twee gelegen zijn; bij Chunnee is dit niet, of althans 
minder duidelijk, het geval. 

In fig. 73 is een ‘kern in het diakinese-stadium afgebeeld, 
waarin een groot deel der chromatine-elementen duidelijk den vorm 
van gemini bezitten. Van een element, dat bij lage instelling zicht- 
baar was, geleek het, alsof de twee chromosomen, die dit element 
opbouwden, ieder een overlangsche splitsing vertoonden, hetgeen niet 
onmogelijk is, aangezien men bij andere planten soms ook reeds in 


Fig. 74. | Fig. 75. 


Fig. 74 en 75. Pollen-moedercellen in diakinese bij Chunnee, Vergr. 2300 X. 


67 


de diakinese overlangsche splitsing van chromosomen waargenomen 
heeft, die pas in de homotypische deeling voltooid zou worden. Het 
is echter ook mogelijk, dat men hier te doen heeft met twee ge- 
mini, die zóó tegen elkaar aan liggen, dat zij één geheel lijken. Het 
totaal aantal chromosomen was in deze kern niet met zekerheid te 
bepalen, doordat om den nucleolus heen de chromosomen te sterk 
opeengehoopt lagen. 

Fig. 74 geeft het beeld van een bijzonder kleine diakinese-kern 
van Chunnee, waarin vrijwel zeker 48 chromatine-elementen aan- 
wezig zijn. Geheel links ziet men 4 kleine chromosomen, die waar- 
schijnlijk univalent zijn. Rechts, iets naar boven in de figuur, ligt 
een keten van & grijs getinte chromosomen, die ten deele bedekt 
worden door twee donker getinte chromosomen. Hier is dus een 
opeenhooping van chromosomen aanwezig. Dikwijls is dit in sterke- 
re mate het geval en dan worden geheele kluitjes van chromoso- 
men gevormd. 

In de kern uit fig. 75 valt de dubbele structuur der gemini 
duidelijker op, doch over het totaal aantal chromosomen el 
hier geen zekerheid. Er zijn er ongeveer 47 aanwezig. 

In zijaanzichten van metaphasen zijn de univalente chromoso- 
men duidelijk van de gemini te onderscheiden. De gemini zijn ruit- 
vormig en liggen zuiver in den aequator; de univalente chromoso- 
men zijn half zoo groot, ze bezitten een meer ronden vorm en lig- 


Fig. 76, 
Fig. 76, Metaphase van de heterotypische deeling bij Chunnee, Vergr. 2300 X. 


O8 


gen dikwijls iets boven of onder den aequator, zooals in fig. 76 dui- 
delijk uitkomt. Tijdens de metaphase en ook nog in de telophase 
vindt men steeds in het plasma, gewoonlijk bij een der polen, een 
langgerekt vliezig lichaampje. Het lijkt mij niet geheel onmogelijk, 
dat dit als een overblijfsel van den nucleolus te beschouwen is. Bij 
Rueckree IT komt het eveneens geregeld voor, terwijl het bij de an- 
dere Saccharumsoorten nooit gevonden werd, zoodat het een ken- 
merk schijnt te zijn, voor die groep van rietvariëteiten, waar Chun- 
nee en Ruckree toe behooren. 

Het tellen van de chromosomen in poolaanzichten van kernpla- 
ten is bij Chunnee moeilijk. Van 28 tellingen schommelden de uit- 
komsten van 46 tot 50. Fie. 77 geeft een beeld van een plaat, waar- 
in stellig 47 chromatine-elementen liggen. 

In de anaphase zijn duidelijk achterblijvende ongepaarde chro- 
mosomen te onderscheiden van die, welke afkomstig zijn van de 
gemini. Fig. 78 geeft het beeld van een anaphase, waarvan de twee 
chromosoomgroepen scheef gelegen zijn en ieder ongeveer 43 chro- 


_] 


Fig. 7 


Fig. 77. Kernplaat der heterotvpische deeling bij Chunnee vanuit een der 
| h Y] 

polen gezien, Vergr. 2300 XX. 
Fig. 78, Anaphase der heterotypische deeling bij Chunnee. Vergr. 2300 X. 


mosomen bevatten; tusschen de twee groepen in liggen 4 ongepaarde, 
reeds gesplitste chromosomen. 


69 


In fig. 79 ziet men een anaphase vanuit een der polen. De twee 
chromosoomgroepen liggen in dezelfde doorsnede en zijn ieder afzon- 
derlijk bij verschillende instelling zichtbaar. Het-valt op, dat de 
chromosomen in beide groepen een bijna gelijke rangschikking ver- 
toonen; dit maakt het waarschijnlijk, dat ze alle van gemini afkomstig 
zijn. Eén chromosoom schijnt nog in den aequator achter te blijven; 


& 
ee @é 5 
® ) D 
obgote*e Sor D 
Es ,° 5 
ee € 


Fig. 79. 
Fig. 79. Anaphase der heterotypische deeling bij Chunnee vanuit een der 
polen gezien. Vergr. 2300 XX. 
het is bij lagere instelling zichtbaar dan de ehromosomen uit de 
hoogste groep en is ongepaard. In beide groepen zijn 45 chromoso- 
men aanwezig, terwijl 1 chromosoom achterblijft; dit wijst dus op 
een diploid chromosomengetal van 91. Al waren niet alle chromo- 
somen in beide groepen van gemini afkomstig, dan zou men toch 
tot dit getal moeten besluiten, aangezien er geen reden is aan te 


e ® IED 
e 5 zi rid 
* eaf De oee 
- ® te es Dy ee 
® (, 87 S geo 
oe, fes OL © 
„© LJ) EN De 
@ ® e [3] (5) © ® 
ze { 
nee 00 Oso 


Fig. 81. 
Fig. 80 en 81, Anaphasen der heterotypische deeling bij Chunnee, Vergr. 2300 X. 
nemen, dat in deze groepen reeds gesplitste ongepaarde chromosomen 


voorkomen, die oorzaak zouden zijn van het vinden van een te 
hoog diploid getal. 


70 


Ook in fig. 80, waarin eveneens een anaphase der heterotypische 
deeling is afgebeeld, is de overeenkomstige ligging der chromosomen 
in beide groepen treffend. In de teekening der hoogste groep zijn 4 
in den aequator gelegen chromosomen aangegeven; van het rechts 
gelegene was het echter onzeker, of het werkelijk een chromosoom 
was. Om de overeenkomstige groepeering der chromosomen sterk te 
doen uitkomen, zijn stippellijntjes getrokken. Men ziet, dat het chro- 
mosoom a geen partner heeft in de hoogste groep, dit is dus een 
univalent ongedeeld chromosoom, dat in zijn geheel naar de laagste 
pool getrokken wordt. De hoogste groep bevat 43, de laagste 4% 
chromosomen, daar tusschenin liggen 3 of 4 ongepaarde; dit duidt 
dus op een diploid getal van 90 of 91, terwijl waarschijnlijk in deze 
kern 43 geminien 4 of 5 univalente chromosomen gelegen hebben. 

In fig. Sl is de overeenkomstige ligging der chromosomen in bei- 
de anaphasegroepen eveneens opvallend. Het chromosoom b heeft 
geen partner in de hoogste groep. Het is bij iets hoogere instelling 
dan de andere chromosomen zichtbaar, mogelijk ligt het nog op den 
aequator. De hoogste groep bevat 45 chromosomen, de laagste 46. 
Van een zeer klein aantal chromosomen is het niet uitgesloten, dat 
ze als ongepaarde chromosomen op den aequator gelegen hebben; 
ook dan zou het diploide getal op 91 gesteld moeten worden. 


Fig. 82. 


Fig. 82, Anaphase der heterotypische deeling bij Chunnee. De gesplitste 
ongepaarde chromosomen naderen de polen. Vergr. 2300 X. 


De overeenkomstige ligging van de chromosomen in beide ana- 
phasegroepen sluit het maken van een fout in de telling bijna uit. 


71 


In de veronderstelling, dat toch een zeer kleine fout gemaakt is, kan 
het diploide. chromosomengetal op 90 à 91 gesteld worden ; daarbij 
moet echter uitdrukkelijk vermeld worden, dat 91- het meest. waar- 
schijnlijk is. Als dus de chromosomenparing in de pollen-moedercel 
volledig geschiedt, zouden waarschijnlijk 45 gemini-en 1 univalent 
chromosoom aanwezig zijn. Het lijkt onmogelijk, dat men 91 als het 
diploide chromosomengetal van Ghunnee. zou kunnen aannemen,aan- 
gezien diploide chromosomengetallen in het algemeen even getal- 
len zijn. De mogelijkheid is echter mijns inziens niet uitgesloten, dat 
Chunnee en Ruckree afstammelingen zijn van een Saccharumsoort, 
die haploid 48, diploid 96 chromosomen bezeten zou hebben. Door 
onregelmatige reductiedeeling bij deze soort zouden geslachtscellen 
ontstaan kunnen zijn, die iets minder dan 48 chromosomen bezaten; 
deze zouden bij bevruchting een vorm hebben kunnen opleveren 
met een diploid chromosomengetal van 91. In het derde hoofdstuk 
zal hierop nog worden teruggekomen. 

Tellingen van chromosomen in de homotypische deeling zijn 
bij Chunnee niet te verrichten. 


Fig. 83. 
Fig. 83. Pollen-moedercel in diakinese bij Ruckree IL, Vergr. 2300 4. 
Fig. 84, Kernplaat der heterotypische deeling bij Ruckree IL, Vergr, 2300 X. 


De praeparaten van Ruckree II zijn niet van die van Chunnee 
te onderscheiden, de deelende pollen-moedercellen. vertoonen bij 
beide variëteiten een absolute gelijkenis. 

Van 10 tellingen aan diakinese-kernen van Ruckree II wisselden 
de uitkomsten tusschen de getallen 46 en 48. 


_l 
ho 


Fig. 83 vertoont een beeld van een diakinese-kern, waarin waar- 


schijnlijk 45 of 46 chromatine-elementen aanwezig zijn. 


Fig. 85. 
Fig. 85. Cel wit een worteltop van Chunnee in de prophase van deeling. 


Vergr. 2300 X. 


Fie 86, 


Fig. 86, Metaphase van een zich deelende cel van een worteltop van Chun- 
nee, Verer., 2500 € 

Fie, 87. Anaphase van een zich 

Chunnee, Vergr. 2300 ;, 


deelende cel van een worteltop van 


13 


Bij 11 metaphasetellingen werden getallen gevonden, die variëer- 
den tusschen 46 en 49. Fig. 84 geeft een beeld van een kernplaat, 
waarin ongeveer 48 chromosomen waar te nemen zijn. 

Anaphasetellingen konden bij Auckree [[ niet verricht worden. 

Zonder eenigen twijfel is het chromosomengetal van Ruckree 
ongeveer gelijk aan dat van Chunnee; de mogelijkheid van een klein 
verschil in chromosomengetal is echter niet uitgesloten, maar het 
zou een zeer tijdroovend onderzoek kosten om te bepalen of wer- 
kelijk een dergelijk verschil bestaat, aangezien men daarbij aange- 
wezen is op het verrichten van anaphasetellingen en in een groot 
aantal praeparaten van Chunnee slechts drie anaphasen gevonden 
werden, waarin de chromosomen geteld konden worden. 

De figuren 85, 86 en 87 geven respectievelijk de beelden van 
een prophase, een metaphase en een anaphase van zich deelende 
somatische cellen van Chunnee weer. Doordat de chromosomen zeer 
klein, langwerpig en gekromd zijn, was een volkomen zekere telling 
bij Chunnee en ook bij Aweckree niet mogelijk. In de afbeeldingen 
zijn de chromosomen iets duidelijker van elkaar gescheiden getee- 
kend, dan men die in de microscopische beelden van elkander ge- 
scheiden ziet. In werkelijkheid liggen de chromosomen soms zóó in 
elkaars verlengde, dat het aantal niet altijd met volkomen zekerheid 
te bepalen is. De aanwezigheid van zwak kleurende protoplasmati- 
sche verbindingen tusschen de chromosomen maakt de juiste bepa- 
ling van hun aantal nog moeilijker. Zonder eenigen twijfel echter 
wijkt het aantal chromosomen der somatische kernen van Chunnee 
en Fuckree niet veel van het getal 90 af. 


HOOFDSTUK IL 


BESPREKING VAN DE RESULTATEN VAN 
HET VORIGE HOOFDSTUK IN VERBAND 
MET DE LITERATUUR. 

Uit dit onderzoek is gebleken, dat het haploide chromosomen- 
getal van Saccharum officinarum 40 bedraagt, terwijl bij Saccharum 
spontaneum 56 chromosomen voorkomen. Bij de Britsch-Indische 
rietvariëteiten Chunnee en Ruckree II bleek het aantal chromatine-. 
elementen in de diakinese en metaphase van de heterotypische dee- 
ling 46 à 50 te bedragen: de wisseling in het getal bleek te berusten 
op het voorkomen van een grooter of kleiner aantal univalente chro- 
mosomen. Uit diasterstadiën van pollen-moedercellen was af te lei- 
den, dat het diploide chromosomengetal van Chunnee op 90 à 91 
gesteld moet worden. De chromosomengetallen, welke vroegere on- 
derzoekers, FrANcK 1) en Kuwapa?®), voor Saccharum officinarum 
vaststelden, stemmen niet overeen met het hier gevonden haploide 
getal 40. 

FrANeK vond diploid 28, haploid 14 chromosomen. Het soma- 
tische chromosomengetal onderzocht hij aam Rood Egyptisch riet, 
dat zoowel volgens‘het’oórdeel:van-Moqverre als volgens dat van 
Jeswier hetzelfde is als Zwart Cheribon-riet. Zoowel bij Rood Egyp- 
tisch riet als bij Zwart Cheribon vond ik in de somatische cellen 
ongeveer 80 chromosomen. Het haploide chromosomengetal onder- 
zocht FrANcK aan de zaailing 234 van het Proefstation Oost-Java te 
Pasoeroean. Deze zaailing is een soortsbastaard tusschen Zwart Che- 
ribon en Chunnee. Kous, die de Britsch-Indische variëteit Chunnee 
op Java invoerde, was reeds van meening, dat Chunnee niet tot 
Saccharum officinarum gerekend kon worden. 

Kuvwapa vermeldt, dat bij Saccharum officinarum en Saccharum 
spontaneum beide diploid circa 68 chromosomen voorkomen. Hij 
geeft een afbeelding van een kernplaat uit een somatische cel van 
Saccharum officinarum. Deze afbeelding geeft een vrij goed beeld 
van een dergelijke kernplaat. Dat Kuwapa bij Saccharum officinarum 
tot iets lager chromosomengetal dan 80 komt, kan m.i. berusten op 
het feit, dat tellingen uiterst moeilijk zijn. Minder begrijpelijk vind 

1) W. J. FRANCK. Somatische kern- en celdeeling en microsporogenese bij het 
suikerriet. Dissertatie 1911. 


2) Yosminarr Kuwapa. Uber die Chromosomenzahl von Zea Mays L. Botanical 
Magazine. Vol. XXIX 1915 pag. 87. 


75 


ik het echter, dat hij ook bij Saccharum spontaneum circa 68 chro- 
mosomen vaststelde. 

Als resultaat van mijn onderzoek is op den voorgrond te stellen: 
le. dat verschillende vormen van de soort Saccharum spontaneum 
een gelijk aantal chromosomen bezitten ; 
2e. dat vijf zeer uiteenloopende vormen van de soort Saccharum 
officinarum een gelijk aantal chromosomen bezitten, dat afwijkt van 
dat van Saccharum spontaneum ; 
ge. dat twee Britsch-Indische Saccharumvariëteiten, welke naar de 
meening van JESWIET waarschijnlijk behooren tot een in Britsch-Indië 
inheemsche Saccharumsoort, een overeenstemmend chromosomen- 
getal vertoonen, dat afwijkt van de getallen van S. spontaneum en 
S. officinarum. Tot nogtoe bezitten dus die vormen een overeen- 
stemmend chromosomengetal, die ook, wat bepaalde morphologische 
kenmerken betreft, overeenstemmen, en gaat de indeeling volgens 
de chromosomengetallen parallel aan de indeeling volgens morpholo- 
gische kenmerken. 

Van die Saccharumvormen, waarvan het vanwege het bezit van 
min of meer afwijkende habituskenmerken twijfelachtig is of zij al 
of niet tot een bepaalde soort van het geslacht Saccharum behooren, 
zal dit wellicht langs cytologischen weg zijn uit te maken. Hetzelfde 
zal misschien het geval zijn met.die vormen, die bij zelfbestuiving 
afwijkende typen opleveren t). 

In de inleiding werd er reeds op gewezen, dat de chromosomen- 
getallen in een geslacht dikwijls een reeks vormen. De chromosomen- - 
getallen 40 bij S. officinarum en 56 bij S. spontaneum zouden kun- 
nen worden opgevat als termen van een reeks met het grondtal 8. 
Het zou echter zeer gewaagd zijn nu reeds te zeggen, dat bij het 
geslacht Saccharum een dergelijke reeks van chromosomengetallen 
voorkomt. 

Het diploide chromosomengetal van Chunnee bedraagt 90 à 91 
en mag zeker niet op 96 gesteld worden. Het zuiver haploide chro- 
mosomengetal is daarom niet 48, doch ongeveer 46. Het chromoso- 
mengetal van Chunnee maakt dus geen deel uit van een reeks van 8. 
Dit is echter nog niet het bewijs van het niet bestaan van een der- 
gelijke reeks. Men zou zich namelijk kunnen voorstellen, dat voor- 
ouders van Chunnee en Ruckree II wel 48 als haploid en 96 als diploid 

1) Uit een voorloopig onderzoek bleek, dat Teboe Hitam Rokan, dat in habitus- 
kenmerken eenigszins afwijkt van Saccharum officinarum, haploid ongeveer 30 


chromosomen bezit, terwijl het Loethersriet, dat bij zelfbestuiving van Saccharum 
officinarum afwijkende typen oplevert, haploid ongeveer 50 chromosomen bezit. 


16 


chromosomengetal gehad zouden hebben, doch dat onregelmatigheden 
in het verloop van de reductiedeeling bij deze voorouders geleid 
hebben tot vorming van geslachtscellen, waarvan het aantal chromo- 
somen iets minder was dan 48. Ongepaard gebleven chromosomen, 
welke bij de reductie ongelijkmatig over de dochterkernen verdeeld 
zouden zijn of niet alle in de kernen der pollenkorrels opgenomen 
zijn, zouden hierbij een rol gespeeld kunnen hebben. 

Jij vergelijking van de grootte der kernen van pollen-moeder- 
cellen bij de onderzochte Saccharumvormen gedurende het diakinese- 
stadium blijkt het, dat de kernen van S. spontaneum grooter zijn dan 
die van Chunnee, en de kernen van S. officinarum kleiner. 

Door Trscurer t) was gevonden, dat de kernvolumina der pollen- 
moedercellen tijdens het synapsisstadium bij de bananenrassen Dole, 
Radjah Siam en Kladi zich verhielden als 1 : 2 : 3. De aantallen 
chromosomen dezer rassen bedragen in de gametophyt respectieve- 
lijk 8, 16 en 24, waaruit dus blijkt, dat het kernvolume evenredig is 
aan het aantal chromosomen. 

BarLy vond, dat de kernvolumina bij Triticum vulgare en Aegi- 
lops ovata gelijk waren, niettegenstaande er bij Friticum 8 en bij 
Aegilops 16 chromosomen in de geslachtscellen voor zouden komen. 
De chromosomen van Triticum zouden echter de dubbele grootte 
bezitten van die van Aegilops. Voor zijn metingen koos Barry pollen- 
moedercellen in het synapsis-stadium uit, welke nog geheel tegen 
elkander aan gelegen waren en nog geen centrale holte vertoonden. 
Metingen, door mij tijdens dit stadium aan S. offieinarum en S. spon- 
taneum verricht, gaven als uitkomst dat de pollen-moedercelkernen 
dezer soorten tijdens dit stadium ongeveer even groot waren. Me- 
tingen, verricht aan diakinesekernen, gaven de volgende uitkomsten: 


S. officinarum Chunnee 5. spontaneum 
NN: Ardjoeno aantal aantal. 
aantal waarn. aantal waarn. waarnemingen waarnemingen 
25 25 25 „0 
d == 14,84 micron d — 14,80 mieron 
d, — 14,82 micron dj = 416,14 d3 = 16,28 
r, — 7,4A micron En Weet Is ==. 8,14 
rj — 406,9 rj — 524,6 rj = 539,93 
IG. Tiscurer. Untersuchungen über die Enwicklung des Bananenpollens. I, 


Arcuiv f. Zellforschung fünfter Band pag, 649, 
2) W. Barry. Die Godronschen Bastarde zwischen Aegilops- und Triticumar- 
ten. Zeitschrift f. ind, Abst. u. Vererbungslehre Bd. XX 1919. 


De kernvolumina van S. officinarum, Chunnee en S. sponta- 
newum verhouden zich dus als 41 : 52 : 54. 

De kernvolumina van Saccharum officinarum en Saccharum 
spontaneum zijn dus in de diakinese vrijwel evenredig aan de aan- 
tallen chromosomen, welke voor deze soorten respectievelijk 40 en 
96 bedragen. 

Het Chunnee-riet, dat haploid ongeveer 46 chromosomen bezit, 
wijkt echter in dit opzicht vrij sterk af. 

C. A. BARBER |) is van meening, dat de Britsch-Indische suiker 
leverende Saccharumvariëteiten, waar ook Chunnee en Ruckree toe 
behooren, tijdens een langdurige periode van mutatie ontstaan zou- 
den zijn uit Saccharum spontaneum. Hij rekent deze variëteiten tot 
de soort Saccharum officinarum. Hij schrijft: „Saccharum sponta- 
neum is the only wild species in the genus, which has close bota- 
nical relations with the sugarcane, which is named botanically Sac- 
charum offieinarum”’. 

Hij acht het waarschijnlijk, dat de dikke tropische suikerriet- 
variëteiten van een andere verwante soort afstammen, die niet meer 
in het wild voorkomt. Toch houdt hij rekening met de mogelijkheid, 
dat ook deze uit Saccharum spontaneum ontstaan zouden zijn. Hij 
schrijft hierover: „Quite recently a magnificent series of new canes, 
fully equal to any that have brought wealth in the past to the cane- 
growing countries of the tropics, have been discovered in the unex- 
plored recesses of New Guinea, a place suffieiently remote to make 
it practically impossible that these could have been derived from 
India. We are driven then to conclude that the thick cane group, 
essentially different in so many respects from the indigenous Indian 
ones, has arisen from a separate centre, namely the mountainous 
islands of the Malay Archipelago and Polynesia. It is interesting 
to note that Saccharum spontaneum is recorded as indigenous in 
many of these islands as well as in India, so that we have still the 
possibility of the species being the ancestor of the thick canes. But 
it seems to the writer probable that, in the absence of connecting 
links, it is more reasonable to assume that the thick canes as a 
group arose rather from an allied species now lost in the wild 
state”. 

Afgezien van andere bezwaren, welke men misschien te berde 
zou kunnen brengen tegen het denkbeeld, dat de Britsch-Indische 


1) C. A, BARBER. The Origin of the Sugarcane. International Sugar Journal. Vol. 
XXII 1920 pag. 249. 


78 


variëteiten Chunnee en Ruckree II van S. spontaneum zouden af- 
stammen, is, ook van een cytologisch standpunt beschouwd, een der- 
gelijke afstamming zeer onwaarschijnlijk. De mogelijkheid, dat de 
dikke tropische suikerrietvariëteiten door mutatie van S. sponta- 
neum zouden afstammen, kan “men zelfs wel geheel uitsluiten. Als 
Chunnee en Ruckree door mutatie uit S. spontaneum ontstaan zou- 
den zijn, zou deze mutatie gepaard gegaan moeten zijn met een 
verlies van ongeveer 20 chromosomen in de vegetatieve cellen. Voor 
een ontstaan van de dikke tropische suikerrietvariëteiten uit S. spon- 
taneum zou men zich een verlies van 32 chromosomen moeten voor- 
stellen. Dergelijke verminderingen in het aantal chromosomen zijn 
niet aanneembaar, vooral niet voor S. officinarum, waarbij in de tal- 
rijke, in habitus sterk van elkaar afwijkende vormen steeds precies 
32 chromosomen minder aanwezig zijn dan bij S. spontaneum. Men 
kan zich wel denken, dat dochterindividuen eenige chromosomen 
minder bezitten dan hunne ouders, als gevolg van kleine onregel- 
matigheden in de reductiedeeling bij die ouders. Hierboven werd 
met de mogelijkheid rekening gehouden, dat Chunnee en Ruckree 
zoo zouden zijn ontstaan uit een soort, die 96 chromosomen in de 
vegetatieve cellen bevat. RosENBErG f) meent, dat de drie-chro- 
mosomige C'repis-soorten uit de vier-chromosomige zouden zijn ont- 
staan, doordat bij de laatste in de pollen- en embryozak-moedercel- 
len de paring van twee chromosomen soms uitgebleven zou zijn, 
waardoor in die moederecellen 3 chromosomenparen en 2 ongepaarde 
chromosomen aanwezig zouden zijn geweest. Doordat soms de twee 
ongepaarde chromosomen in hun geheel naar één pool getrokken 
konden zijn, zouden in één dochterkern 5, in de andere dochterkern 
3 chromosomen terechtgekomen zijn. Het resultaat zou zijn, dat 
J- en 5-chromosomige pollenkorrels en embryozakken zouden ont- 
staan, naast 4-chromosomige. Indien een 3-chromosomige sperma- 
kern een 3J-chromosomige eicel zou bevruchten, zou een dochterin- 
dividu ontstaan, dat haploid 3 chromosomen bezit. Bij de 3-chromo- 
somige Crepis Reuteriana komen dergelijke onregelmatigheden vaak 
voor. Hij schrijft hierover : „Solche Unregelmässigkeiten sind nun 
keineswegs eine Seltenheit bei’ C. Reuteriana. Von 60 in bezug auf 
Chromosomenzahl untersuchten Kernen waren 15 4- resp. 2-chromo- 
somig, also etwa 30%! (bedoeld is waarschijnlijk 25°). Auch unter 


1) O0. RoserperG. Chromosomenzahlen und Chromosomendimensionen in der 
Gattung Crepis. Arkiv för Botanik K. Svenska Vetenskapsakademien Band 15 
No. 11 1918, 


79 


den 4-chromosomigen. Arten habe ich solche Unregelmässigkeiten, 
wenn auch selten, gefunden”. 

Bij de onderzochte vormen van S. spontaneum werden kleine 
onregelmatigheden in de deeling slechts bij uitzondering gevonden. 
Voor het ontstaan van S. officinarum of CGhunnee uit S. spontaneum 
zou men zich in de reductiedeeling der laatste soort onregelmatig- 
heden van grooten omvang moeten denken, waarbij in de verschil- 
lende geslachtscellen zeer uiteenloopende aantallen chromosomen 
zouden moeten terechtkomen. Dergelijke onregelmatigheden zouden 
waarschijnlijk het effect hebben, dat een niet onbelangrijk deel der 
pollenkorrels steriel zou worden. S.spontaneum is echter in talrij- 
ke vormen, ook volgens BARRER, een zeer fertiele soort; hieruit volgt, 
dat het voorkomen van deze onregelmatigheden van grooten omvang 
niet waarschijnlijk is. Op zichzelf beschouwd zou het niet onmogelijk 
zijn, dat kiemcellen met een verminderd aantal chromosomen in 
bepaalde gevallen nog wel fertiel zouden kunnen zijn, zoodat deze, 
al is het dan ook zelden, bij bevruchting aanleiding zouden kunnen 
geven tot het ontstaan van individuen met een veel kleiner chromo- 
somengetal. Dat deze individuen tevens door dat verlies of een an- 
dere onbekende oorzaak nieuwe eigenschappen zouden krijgen, waar- 
van in ons geval vorming van suiker een der voornaamste zou zijn, 
is wel zeer onwaarschijnlijk. Ook zouden de verschillende vormen, 
die ontstaan, zeker uiteenloopende chromosomengetallen vertoonen, 
terwijl Chunnee en Ruckree II een ongeveer gelijk of een volkomen 
gelijk chromosomengetal bezitten en S. officinarum in 5 zeer uit- 
eenloopende vormen in de haploide phase een chromosomengetal 
heeft, dat 16 minder bedraagt dan dat van S. spontaneum. 

Wij weten niet, uit welke vormen of de soorten S. spontaneum, 
S. officinarum en de Britsch-Indische rietvariëteiten ontstaan zijn. 
Het lijkt me echter waarschijnlijk, dat zij haar ontstaan niet te dan- 
ken hebben aan soorten met een nog hooger chromosomengetal. 

Wel meende STRASBURGER |), dat in het phylogenetisch systeem 
van de Pteridophyten tot de laatste vertakkingen der Phanerogamen 
een vermindering van het chromosomengetal had plaats gegrepen, 
doch tevens stelde hij zich voor, dat in bepaalde geslachten der 
Phanerogamen weder vermeerdering van het chromosomengetal had 
plaats gevonden. STRASBURGER's meening, dat van de Pteridophyten 
af het chromosomengetal hooger opwaarts in het phylogenetisch 


1) E‚ STRASBURGER. Chromosomenzahl, Flora 400, 1910 pag. 425 en 438. 


S0 


systeem zou verminderen, is niet nader bevestigd geworden. Trscuuek!) 
schrijft naar aanleiding van een door hem opgemaakte lijst van 
chromosomengetallen: „Wenn wir jetzt die von uns zusammenge- 
stellte Liste der Chromosomenzahlen übersehen, so konstatieren wir 
auf den ersten Bliek, dass sich allgemeine Gesetzmiüssigkeiten bisher 
nicht ableiten lassen. Freilich fällt es auf, das Gewisse Gruppen, 
wie die Asco- und Basidiomyceten durchweg Vertreter mit sehr 
geringen Chromosomenzahlen besitzen und dass auch den Moosen 
und den Gymnospermen im allgemeinen niedere Zahlen zukommen. 
Aber bei den Algen, Pteridophyten und Angiospermen haben wir 
neben wenig-chromosomigen auch oft „„unmittelbar” hoch chromo- 
somige Species, und wo, wie bei Ophioglossaceen, Equisetaceen und 
Lycopodiales vorläufig nur Arten mit besonders viel Chromosomen 
bekannt geworden sind, da werden wir durch die äüusserst geringe 
Anzahl der cytologisch studierten Species gewarnt, bis auf weiteres 
unsere Erfahrungen zu sehr zu verallgemeinern”. 

Verder zegt hij: „Also mit dem Anschneiden der grossen phylo- 
genetischen Probleme auf der Basis der Chromosomenuntersuchungen 
ist es wohl noch zu früh. Wohl aber meine ich, dass wir auch jetzt 
schon die Chromosomenzahlen verwerten können, wenn wir die 
Gattungen oder gar die Species mit verschiedenen Zahlen ins Auge 
fassen’’. 

De meening van STRASBURGER, dat in bepaalde geslachten ver- 
meerdering van het aantal chromosomen plaats kon hebben, heeft 
echter steeds meer ingang verkregen. Men heeft zelfs uit vormen 
met lagere chromosomengetallen vormen met hoogere chromoso- 
mengetallen verkregen. Over de wijze, waarop hoogere chromoso- 
mengetallen uit lagere ontstaan zijn, loopen de meeningen echter 
nog zeer uiteen. 

De chromosomengetallen 40 voor S. officinarum, —: 46 voor 
Chunnee en Ruckree HI en 56 voor S. spontaneum zijn bijzonder 
hoog. In de literatuur is naar mijn weten bij Angiospermen slechts 
één chromosomengetal bekend, dat het getal 56 van S. spontaneum 
overtreft, en dat is het getal 72 bij Solanum nigrum gigas, een 
plant, welke op experimenteele wijze door WINKLER °) verkregen 
werd. 


1) G. Trscurer. Chromosomenzahl. — Form und Individualität im Pflanzenreiche. 
Progressus Rei Botanicae. Fünfter Band pag. 203 en 204, 1916. 

2) _HANs Winkrer, Uber die experimentelle Erzeugung von Pflanzen mit abwei- 
chenden Chromosomenzahl. Zeitschrift für Botanik. Achter Jahrgang 1916 
pag. 441. 


sl 


Saccharumsoorten met een lager chromosomengetal dan 40 
zijn nog niet bekendt). Het is echter zeer wel mogelijk, dat deze 
bestaan of althans vroeger bestaan hebben en het schijnt mij toe, 
dat men wel degelijk rekening heeft te houden met de mogelijkheid, 
dat onze hoog-chromosomige Saccharumsoorten ontstaan zouden kun- 
nen zijn uit andere met een lager chromosomengetal. Hierop zal 
later teruggekomen worden. 


Bij het onderzoek over reductiedeeling van Saccharum officina- 
rum werd gevonden, dat dikwijls geen volledige chromosomenre- 
ductie plaats heeft. In de prophase van de deeling der pollen-moe- 
dercellen kan bij een onbepaald aantal chromosomen paring achter- 
wege blijven. Het gevolg hiervan is, dat in de kernplaat naast gemini 
ongepaarde chromosomen voorkomen. De laatste schijnen in het 
algemeen overlangs te splitsen, terwijl het niet uitgesloten is, dat 
soms ongepaarde ehromosomen ongesplitst de polen bereiken. De 
dochterkernen en ook de kernen der stuifmeelkorrels zullen daardoor 
dikwijls een aantal chromosomen krijgen, dat het haploide aantal 40 
van S. officinarum overtreft. 

ROSENBERG ?) kon hetzelfde aantoonen bij soorten uit het ge- 
slacht Mieracium. Over Hieracium aurantiacum schrijft hij: „Da, 
wie oben gezeigt, etwa 36 Chromosomen in den somatischen Tei- 
lungen auftreten, und in der Meiosis ungepaarte Chromosomen in 
nicht geringer Zahl vorhanden sind, so ist es klar, dass nicht immer 
18 Gemini gebildet werden, d. h. die Affinität zwischen gewissen 
Chromosomen fällt weg. Oder vielleicht ist es richtiger, dass zuerst 
eine Paarung während der Prophase stattgefunden hat, die aber spä- 
ter zurückgeht, so dass die Chromosomen schon während der Dia- 
kinese sich trennen und als ungepaarte Chromosomen in die Spin- 
delfigur eingereiht werden.” Een gelijk gedrag der chromosomen 
vond ROSENBERG in de zich deelende embryozak-moedercellen van 
H. pilosella, die eveneens 36 chromosomen in de somatische cellen 
bezit. 

Bastaardindividuen uit kruisingen tusschen H. excellens, die zelf 
kiemcellen met verschillend chromosomengetal vormt, met H. auran- 
tiacum of H. pilosella, vertoonden zeer uiteenloopende aantallen 
chromosomen, waaruit volgt, dat bij de ouders kiemcellen met ver- 
schillende chromosomengetallen fertiel zijn. Het is onbekend, of bij 

1) Teboe hitam Rokan, dat haploid ongeveer 30 chromosomen bezit, is waar- 


schijnlijk een soortsbastaard. Ad 
2) C. RosENBERG. Die Reduktionsteiling und ihre Degeneration in Hieracium pag. 163. 


82 


Saccharum officinarum kiemcellen met van het getal 40 afwijkende 
aantallen chromosomen fertiel kunnen zijn; aangezien echter kiem- 
cellen met verschillende chromosomengetallen bij Hieracium-soorten 
wel fertiel kunnen zijn, moet men met de mogelijkheid rekening 
houden, dat dit ook het geval kan wezen bij Saccharum officinarum. 

Bij zijn onderzoek over de deugdelijkheid van het pollen vond 
Jeswier, dat de pluimen van Bandjermasin hitam slechts zeer wei- 
nig pollen opleverden; een deel der helmknoppen bleef gesloten. 
Van de pollenkorrels was 50 % zetmeelhoudend en van normaal 
uiterlijk; de andere pollenkorrels waren zeer klein gebleven en had- 
den dikwijls den vorm van de cellen uit de tetraden behouden, ter- 
wijl ze geheel inhoudloos waren. 

Bij Ardjoeno vond hij daarentegen, dat alle helmknoppen open- 
den en zeer veel pollen vrijkwam, waarvan 80 à 90 °/% zetmeel bevatte. 

Bij zelfbestuiving geeft Ardjoeno steeds veel nakomelingen, Ban- 
djermasin hitam zeer weinig. Onderzoekt men de mierosporogenese 
bij Ardjoeno, dan vindt men weinig onvolledige reductiedeeling, bij 
Bandjermasin hitam vindt men uitsluitend onvolledige reductiedee- 
ling. Het is mogelijk, dat deze onvolledige reductiedeeling bij Ban- 
djermasin hitam ten gevolge heeft, dat zeer veel pollenkorrels ont- 
staan, waarin chromosomencombinaties voorkomen, die de levensvat- 
baarheid van den gametophyt of de fertiliteit van de mannelijke ge- 
neratieve kernen geheel uitsluiten, terwijl dit in veel mindere mate 
het geval is bij Ardjoeno, waarbij de reductiedeeling gewoonlijk een 
veel regelmatiger verloop heeft. Aangezien het zeer goed mogelijk 
is, dat ook andere factoren bestaan, die de pollensteriliteit veroor- 
zaken, zal men pas na een onderzoek van vele jaren aan zeer veel 
variëteiten tot het al of niet bestaan van een verband tusschen de 
wijze van verloop van de reductiedeeling en de fertiliteit kunnen 
besluiten. Daarbij komt nog, dat de pollen-fertiliteit bij sommige 
suikerrietsoorten in verschillende jaren uiteen kan loopen. 

Groen Duitsch Nieuw Guinea levert bij zelfbestuiving naast 
normale typen vele sterk afwijkende typen op, die zeer korte leden 
bezitten. Men kan zich afvragen of deze afwijkende planten het 
product waren van versmelting van gameten met afwijkend chro- 
mosomengetal. Het onderzoek hierover zou loopen over een groot 
aantal planten met normalen en abnormalen habitus. Vele van deze 
planten zouden ongetwijfeld niet bloeien en daarom voor onderzoek 
uitgeschakeld moeten worden, daar dit niet aan somatische kernen 
verricht kan worden. Een dergelijk onderzoek zal daardoor zeer 


83 


tijdroovend zijn, terwijl het de groote vraag is, of men het tot een 
bevredigende oplossing zal kunnen brengen. 

Bij wijze van uitzondering kan het bij Saccharum officinarum 
var. Groen Duitsch Nieuw Guinea voorkomen, dat vrijwel alle chro- 
mosomenparing in de prophase van de reductiedeeling achterwege 
blijft. De chromosomen liggen dan tijdens de diakinese in het alge- 
meen nog wel twee aan twee, dikwijls parallel, naast elkaar, maar 
ze zijn niet met elkaar verbonden. In de metaphase komen ze daar- 
bij in ongeveer diploid getal in de kernplaat te liggen, terwijl ze 
zonder overlangs te splitsen volgens het toeval over de polen ver- 
deeld worden; een zeer onregelmatige tetradendeeling is hiervan 
het gevolg. 

Een dergelijk deelingsverloop werd door RosENBErG bij de pol- 
len-moedercellen van Hieracium laevigatum en H. lacerum gevon- 
den. Deze soorten bezitten 27 chromosomen in de somatische cellen. 
Het kon nu voorkomen, dat alle chromosomen in de prophase 
van de deeling der pollen-moedercellen ongepaard bleven. Ook in 
de metaphase werden dan 27 chromosomen gevonden, die zonder 
te splitsen volgens het toeval over de polen verdeeld werden. De 
aantallen chromosomen aan de polen konden soms ongeveer gelijk 
zijn, soms zeer verschillen. Niet altijd kwam een tweede deeling 
voor; dikwijls werden de diadencellen omgevormd tot pollencellen. 
Deze deeling werd door RoseNBErG „halbheterotypische Teilung” 
genoemd; de door mij gevonden abnormale deeling bij Saccharum 
officinarum var. Groen Duitsch Nieuw Guinea is geheel analoog aan 
deze deeling, met dit verschil, dat in de prophase der deeling van 
Groen Duitsch Nieuw Gwinea de chromosomen in stellen van twee 
bij elkander liggen. 


HOOFDSTUK IV. 


RESULTATEN VAN EEN VOORLOOPIG ONDER- 
ZOEK OVER DE CYTOLOGIE VAN EENIGE 


BASTAARDEN TUSSCHEN SACCHARUM 
OFFICINARUM EN SACCHARUM 
SPONTANEUM. 


S 1. Eenige opmerkingen over soortsbastaarden in het geslacht 
saccharum, voornamelijk betreffende de fertiliteit. 


In de inleiding werd reeds medegedeeld, dat bij de rietkruising 
aan het Proefstation te Pasoeroean sedert vele jaren van soortsbas- 
taardeering gebruik gemaakt wordt. Variëteiten van Saccharum of fi- 
cinarum heeft men gekruist met het Chunnee- en Kassoerriet; door- 
dat de bastaarden, uit deze kruisingen verkregen, voor een groot 
gedeelte fertiel waren, was het mogelijk deze weder onderling te 
kruisen en ook weder terug te kruisen met Saccharum officinarum. 
Het resultaat hiervan is geweest, dat zeer vele individuen van zeer 
ingewikkelde bastaardnatuur verkregen zijn, die in vele gevallen nog 
een hooge mate van fertiliteit vertoonen. 

In 1916 heeft Jeswrer de meening geuit, dat het Kassoer-riet 
een kruising zou zijn tusschen de Saccharum officinarum-variëteit 
Zwart Gheribon en wild riet, waarmede hij Saccharum spontaneum 
bedoeld heeft. In de jaren 1918, 1919 en 1920 zijn door hem vele 
kruisingen verricht tusschen Saccharum officinarum en Saccharum 
spontaneum. De zeer talrijke individuen, welke uit deze kruisingen 
verkregen zijn, vertoonen zeer groote gelijkenis met Kassoer, zoodat 
het vrijwel zeker is, dat Kassoer een riet van deze afstamming is. 
Men kan van deze bastaardindividuen zeggen, dat planten, uit krui- 
sing van dezelfde ouders verkregen, zeer groote overeenkomst in 
habitus vertoonen, doch niet aan elkander gelijk zijn, waaruit volgt, 
dat de ouders van heterozygotische natuur zijn. Vergeleken met de 
ouders zijn zij van intermediairen vorm, doch ze overtreffen de 
ouders aanzienlijk in lengte, waaruit blijkt, dat ze luxureeren. 

Uit een onderzoek van Jeswier bleek, dat op een totaal aantal 
van 102 dezer bastaardindividuen 99 geheel fertiele en 3 mannelijk 


85 


steriele voorkwamen. De eerste gaven alle veel pollen, dat gemiddeld 
voor 75% goed ontwikkeld was, hetgeen duidt op een hooge pollen- 
fertiliteit. Individueel kon het percentage goed ontwikkeld pollen 
wisselen tusschen 40 en 100%. Doch zelfs van de individuen, die 
slechts voor 40% goed ontwikkeld pollen geven, kan men de ferti- 
liteit nog bevredigend noemen, daar de absolute hoeveelheid stuif- 
meel steeds groot was. Om eenig idee te geven, hoe groot wel de 
fertiliteit van deze bastaarden kan zijn zij hier vermeld, dat uit het 
zaad, verkregen door zelfbestuiving van één pluim van een dergelijk 
bastaardindividu ongeveer 11000 gezonde kiemplanten verkregen 
werden. 

Ook bastaardindividuen tussehen Saccharwm officinarum en 
Chunnee blijken voor een belangrijk deel een hooge mannelijke en 
vrouwelijke fertiliteit te bezitten, doch individuen, die enkel vrouwe- 
lijk fertiel zijn, zijn hieronder eveneens vrij talrijk, terwijl geheel 
steriele zeldzaam zijn. Bastaardindividuen uit een kruising van een 
bepaalden vorm van S. officinarum met Chunnee vertoonen onder- 
ling grootere verschillen in habitus dan die tusschen een bepaalden 
vorm van S. officinarum en S. spontaneum. Misschien is de oorzaak 
hiervan, dat Chunnee van meer geprononceerd heterozygotische na- 
tuur is dan Saccharum spontaneum. 

In de literatuur zijn bastaarden, uit soorten met verschillend 
ehromosomengetal ontstaan, nog slechts weinig bekend. Meestal kost- 
te het groote moeite deze bastaarden te verkrijgen; het aantal indi- 
viduen, dat men uit een bastaardeering verkreeg, was steeds gering, 
terwijl in zeer veel gevallen de bastaardeering geheel mislukte. Deze 
soortsbastaarden zijn in den regel steriel; bij uitzondering fertiel. 

Ernst 1) schreef in 1916 in zijn dertiende these van het negende 
hoofdstuk van zijn boek „Bastardierung als Ursache der Apogamie 
im Pflanzenreich”: „Kreuzungen zwischen Arten mit ungleicher 
Chromosomenzahl haben bis jetzt immer nur zur Bildung steriler 
Bastarde geführt’”’. Hier overdrijft ErNsr echter, want zonder twij- 
fel was het hem bekend, dat bij het geslacht Oenothera fertiele 
bastaarden tusschen soorten met ongelijk chromosomengetal voorko- 
men. Uit het feit, dat hij dit schreef, blijkt echter wel, dat derge- 
lijke fertiele soortsbastaarden uiterst zeldzaam zijn. Tusschen bast- 
aarden uit soorten met verschillend chromosomengetal van het 


1) A. ErNsr. Bastardierung als Ursache der Apogamie im Pflanzenreich, Eine 
Hypothese zur experimentellen Vererbungs- und Abstammungslehre, Gustav FIsCHem, 
Jena 1918, pag. 365. 


86 


geslacht Saccharum en dergelijke bastaarden uit andere geslachten 
bestaat dus in twee opzichten een belangrijk verschil : 

le. bij het geslacht Saccharum zijn deze soortsbastaarden gemak- 
kelijk in zeer groote hoeveelheid te verkrijgen ; bij andere geslachten 
gelukt de soortsbastaardeering moeilijk en krijgt men slechts weinige 
bastaardindividuen ; 4 

2e. bij het geslacht Saccharum zijn deze soortsbastaarden voor 
een groot deel mannelijk en vrouwelijk goed fertiel, terwijl een deel 
slechts vrouwelijk fertiel is en geheel steriele zeer weinig voorkomen; 
bij andere geslachten zijn deze soortsbastaarden in het algemeen 
steriel en komen fertiele, welke dan meestal nog slechts een gedeel- 
telijke fertiliteit vertoonen, slechts weinig voor. 


$ 2. De eytologie van eenige bastaardindividuen Saccharum 
officinarum X Saccharum spontaneum. 


Een vijftal bastaardindividuen uit kruisingen tusschen S. offici- 
narum en S. spontaneum en tevens het Kasoerrietl zijn door mij 
voorloopig op hun chromosomengetal onderzocht. Ik vond, dat het 
haploide getal ongeveer 68 à 70 bedroeg. Eerst trachtte ik dit getal 
te verklaren door aan te nemen, dat in de prophase der heteroty- 
pische deeling ongeveer 28 suikerrietchromosomen conjugeeren met 
28 glagahchromosomen en dat 12 suikerrietchromosomen en 28 
glagahchromosomen ongepaard blijven. Hierdoor zouden dan 68 chro- 
matine-elementen in de kernplaten te zien zijn. Doch spoedig bleek, 
dat in de diakinesekernen het aantal gemini zonder eenigen twijfel 
belangrijk grooter is dan 28, niettegenstaande er ook in de diaki- 
nese ongeveer 68 à 70 chromatine-elementen aanwezig zijn. Het leek 
zelfs waarschijnlijk, dat vrijwel alle chromatine-elementen bivalent 
zijn. In fig. 88 is een diakinesekern van een bastaardindividu uit een 
kruising van de suikerrietsoort Gestreept Preanger met Glagah alas 
Troeno afgebeeld. Hoewel de geheele kern in één doorsnede ligt, heb 
ik de bovenste en de onderste helft ieder afzonderlijk geteekend. Het 
voordeel hiervan was, dat de laag gelegen gemini hierdoor in hun 
geheel geteekend konden worden en niet in de teekening bedekt 
worden door de hoog gelegene. Eenige chromatine-elementen uit de 
onderste kernhelft zijn tevens afgebeeld in de bovenste kernhelft, 
doch hierin wit gelaten. Men kan hierdoor zien, hoe de bovenste . 
kernhelft over de onderste heen ligt. In het geheel zijn 67 chroma- 
tine-elementen afgebeeld. De nucleolus leverde bij het teekenen 
moeilijkheden op, doordat eenige chromosomen tegen dat lichaampje 


87 


aan gelegen zijn; het totaal aantal chromatine-elementen staat daar- 
door niet volkomen vast. Van ongeveer 50 is duidelijk de bivalentie 
waarneembaar, terwijl van de overige de bivalentie in het geheel 
niet uitgesloten, van een deel zelfs nog zeer waarschijnlijk is. Zonder 
eenigen twijfel is dus het totaal aantal chromosomen in deze kern 
grooter dan de som van de haploide getallen der ouders. Kernen, 
als de hier afgebeelde, kwamen in de praeparaten dezer bastaar- 
den zeer algemeen voor. Ze geven den indruk van kernen, waarin 
zich uitsluitend bivalente chromosomen bevinden. Alleen kan het 


Fig 88. 


Fig. 88, Pollen-moedercelkern in diakinese bij een bastaardindividu uit 
een kruising tusschen Saccharum officinarum en Saccharum spon- 
taneum (individu G. 106 —= Gestreept Preanger X Glagah alas 
Troeno). Vergr: 2300 X. 

voorkomen, dat van eenige paren de chromosomen niet geheel 

tegen elkander aan liggen, waardoor ook in de kernplaat en in de 

anaphase ongepaarde chromosomen voorkomen, geheel op dezelfde 
wijze als wij dit bij S. officinarum gezien hebben. Het aantal on- 
gepaarde chromosomen is echter hier niet grooter dan bij S. offici 
narum en het is waarschijnlijk, dat zij slechts optreden als gevolg 
van onvolledige paring in de prophase. Bij telling van chromoso- 


55 


men in poolaanzichten van kernplaten werden getallen gevonden, 
die zeer dicht bij 70 liggen. In de afgebeelde kernplaat van een 
individu, afkomstig uit een kruising van het suikerriet Bandjer- 
masin hitam met Glagah Kepandjen, (fig. 89) werden 71 chromo- 
somen geteld. Doordat het totaal aantal praeparaten nog niet zeer 
groot was, konden nog slechts zeer weinig tellingen aan anaphasen 
gedaan worden. Fig. 90 geeft het beeld van een anaphase in poolaan- 
zicht van bastaardindividu G. 106, uit een kruising van Gestreept 
Preanger met Glagah alas Troeno ontstaan. In de bovenste groep wa- 


/ 


Fig. 89. 


Fig. 89. Metaphase der heterotypische deeling bij een individu uit een krui- 
sing tusschen Saccharum officinarum en Saccharum spontaneum (in- 
dividu uit het zaaisel 485 H—=Bandjermasin hitam XGlagah Kepan- 
djen). Vergr. 2300 X. 


ren 61 chromosomen te zien, bij lagere instelling kwamen vervolgens 
een tiental nog op den aequator gelegen univalente chromosomen 
te voorschijn terwijl bij nog lagere instelling de onderste groep met 
64 chromosomen zichtbaar werd. Waarschijnlijk werden hier eenige 
ongepaarde chromosomen in hun geheel naar de onderste pool ge- 
trokken; ook is het mogelijk dat bij de onderste groep eenige chro- 
mosomen gerekend zijn, die eigenlijk nog bij de aequatoriale groep 
behooren. In het geheel werden in deze anaphase 135 chromosomen 
geteld; dit zou dus wijzen op een haploid chromosomengetal van 67 
of O8, als de paring volledig geweest was. lig. 91 toont een ana- 
phase van het individu G, 107 uit dezelfde kruising. In beide ana- 


89 


phasegroepen werden 64 chromosomen geteld, terwijl ongepaarde 7 
chromosomen in den aequator gevonden werden. Dit wijst dus op 
een diploid chromosomengetal van ongeveer 195 en-op een haploid 
getal van ongeveer 68. 

Fig. 92 geeft een anaphase van Kassoer. In de bovenste groep 
werden hier 61 chromosomen geteld, in den aequator lagen er 12 
en in de onderste groep 59, doch de laatste groep was even door het 


ë', ° 5 of @ © 
#e „se ( Lof 99 90 © 
e°e0 °obe’ oo 5e OKER 
Ee ef 1© e® e So 3e @e 
es See 0908 0d 
e'de ee 2je°o 
ee”, 8 o 8 o 
e ” 0 
Fig. 90. 


Fig. 90. Anaphase der heterotypische deeling bij een individu uit een 
kruising tusschen Saccharum officinarum en Saccharum sponta- 


neum 4 (individu G 106). Vergr. 1750 X. 


0? „EE og 0 
eer pa eaedie 
etek os edes 
es et °@ NS 
ete” e me2eg oe 
beet’ oo Voer 
s ope" ale ee 
rd Ae 
% ®) 
Ss 
Fig. 91 


Fig. 91. Anaphase der heterotypische deeling bij een individu uit een 
kruising tusschen Saccharum officinarum en Saccharum sponta- 
neum (individu G 107 == Gestreept Preanger XX Glagah alas 
Troeno). Vergr, 2300 X. 

mes geraakt. Uit de overeenstemmende ligging der chromosomen 

in de twee groepen was op te maken, dat waarschijnlijk twee chro- 

mosomen niet meer aanwezig zijn; één dezer was nog in de vol- 
gende doorsnede terug te vinden. In deze anaphase zouden dus 
ongeveer 13% chromosomen gelegen hebben, dit wijst dus op een 
haploid chromosomengetal van ongeveer 67. Eenige individuen, door 
zelfbestuiving van Kassoer verkregen, vertoonden een geheel over- 
eenkomstig chromosomengetal. 

Resumeerend kan men dus zeggen, dat de bastaardindividuen, 


90 


uit kruising tusschen S. officinarum en S. spontaneum verkregen, 
in hun gonotokonten een aantal bivalente chromosomen bezitten, 
dat waarschijnlijk iets minder dan 70 bedraagt. 

Uit twee botanische soorten met chromosomengetallen, die on- 
gelijk zijn, ziet men hier dus vormen ontstaan, die onderling een 
gelijk chromosomengetal vertoonen, dat hooger is dan dat van een 
der ouders. Het heeft den schijn, dat dit nieuwe chromosomengetal 
niets heeft uit te staan met de chromosomengetallen der ouders. Men 
zou kunnen veronderstellen, dat zich in de zygote-kern der bastaar- 
den een proces afspeelt, dat veroorzaakt, dat bij deeling dezer kern 
een stel nieuwe chromosomen optreedt, dat in aantal de som van de 
haploide getallen, die bij bevruchting samengekomen zijn, overtreft, 
nadat de beide haploide stellen hun individualiteit verloren hadden. 
Het lijkt mij echter zeer onwaarschijnlijk, dat dit het geval zou zijn. 


@ 
9) 
e®, EN 
Se Pe \ EN of 
den se o -Q 20 
Orson &” eo 69 
Ôsgoent e o SS > o 5 
PR > ged oo) 
le“ “Oe O 9 4 OPa e 
rat Deen 
RoN 0 2oÎo 
Fie. 92, 


Fig. 92. Anaphase der heterotypische deeling bij Kassoer, Vergr. 2300 X. 


Voorbeelden daarvan zijn mij uit de literatuur niet bekend, terwijl 
evenmin aanwijzingen aanwezig zijn, die zoo iets waarschijnlijk maken. 

Er is echter een tweede veronderstelling mogelijk, die mij wel 
waarschijnlijk lijkt. Stelt men het zuiver haploide chromosomengetal 
der bastaarden op 68, — hetgeen waarschijnlijk juist is — dan zou 
het diploide getal 136 bedragen. De som van de haploide chromoso- 
mengetallen der ouders is 96, hetgeen 40 verschilt van dit diploide 
getal, terwijl juist 40 het haploide chromosomengetal is van suiker- 
riet. Is onze veronderstelling, dat 68 het haploide chromosomengetal 
is, juist, dan zou een diploid aantal suikerriet-chromosomen samen- 
gekomen moeten zijn met het haploide aantal chromosomen van gla- 
gah. Daarbij in het oog houdende, dat het suikerriet in de kruising 
steeds de vrouwelijke en de glagah de mannelijke plant was, kan 
men zich dit op twee wijzen denken. 

le. In de embryozak-moedercel van S. officinarum is de chromo- 
somenreductie achterwege gebleven, waardoor een diploide eicel 


a 


ontstond, die bevrucht is geworden door een haploide spermakern 
van S. spontaneum. 

Je. In de embryozak-moedercel van S. officinarum heeft wel 
reductiedeeling plaats gehad, waardoor een haploide eicel is ont- 
staan. Deze eicel is bevrucht door een haploide spermakern van 
S. spontaneum, bij de bevruchting hebben de S. officinarum-chromo- 
somen zich alle overlangs gesplitst, terwijl dit niet het geval geweest 
is met de S. spontaneum-chromosomen. Hierdoor is een zygote met 
136 chromosomen ontstaan, die door normale deeling aanleiding 
heeft gegeven tot de vorming van een individu, dat in de somatische 
cellen 136 chromosomen bezit en in de gonotokonten 68 chromo- 
somenparen vormt. ei 

De eerste veronderstelling kan men dadelijk uitsluiten. Indivi- 
duen van één zaaisel verschillen onderling duidelijk in kleur van 
stengel. Men kan individuen vinden met lichtgelen of lichtgroenen 
stengel, bij andere is de stengel rose, terwijl weer andere helder 
wijnroode of donkerpaarsroode stengels hebben. De kleuren loopen 
vrijwel evenveel uiteen als in een zaaisel van een kruising van twee 
suikerriet-variëteiten. Aangezien, S. spontaneum steeds een licht- 
groenen, ongekleurden stengel heeft, ook na kruising van spontaneum- 
typen onderling, moet men deze talrijke kleurschakeeringen wel 
toeschrijven aan segregatie van factoren bij het suikerriet, waaruit 
volgt, dat reductiedeeling in de embryozak-moedercellen plaats ge- 
had moet hebben. 

Er is echter een tweede reden, waarom men de eerste veron- 
derstelling uit moet sluiten, en dit“is de gewichtigste. In de prae- 
paraten van. S. officinarum is nooit een aanwijzing te vinden, dat 
chromosomenreductie achterwege blijft. De gevonden deelingsstadia 
van de megaspore-moedercel wijzen steeds op reductiedeeling. Aan- 
gezien echter in een pluim vele duizenden bloempjes voorkomen, 
blijft de kans bestaan, dat hier en daar reductiedeeling in de mega- 
spore-moedercel achterwege blijft. De vijf voor onderzoek uitgekozen 
individuen, welke onderling overeenstemden in chromosomengetal, 
waren normale individuen uit verschillende zaaisels. Er bestaat dan 
ook geen kans, dat zij zich alle eytologisch anders zouden gedragen 
dan de andere individuen uit dezelfde zaaisels. Men moet daarom 
wel veronderstellen, dat alle of bijna alle individuen, van één kruising 
afkomstig, zich evtologisch overeenkomstig gedragen. Aangezien 
echter het zaad van één suikerrietpluim meerdere duizenden bas- 
taardindividuen op kan leveren en het absoluut uitgesloten is, dat bij 


92 


duizenden embryozak-moedercellen uit één pluim de reductiedeeling 
achterwege gebleven is, kan men niet anders dan veronderstellen, 
dat reductiedeeling wel plaats gehad heeft. Bovendien heeft het voor- 
loopig onderzoek van een drietal variëteitsbastaarden van Saccharum 
oflicinarum steeds het haploide getal 40 opgeleverd, hetgeen alleen 
mogelijk is, als normale reductiedeeling heeft plaats gevonden. 

sij meting van kernen van pollen-moederecellen in het diaki- 
nesestadium bij de soortsbastaardindividuen G 101 en G 107 werden 
de volgende getallen gevonden : 


G 101 G 107 
gemiddelde straal gemiddelde straal 
van 20 kernen van 25 kernen 
f.='8,14. nucron Trel mievon 

r3—= 674 rs—= 698 


Voor Saccharum officinarum werd gevonden r* == 407, voor 
Saccharum spontaneum werd gevonden r3 = 539. De grootte der 
kernen van S. officinarum, S. spontaneum en S. officinarum X S. 
spontaneum verhoudt zich dus als 41 : 54 : 67, terwijl de chromo- 
somenaantallen respectievelijk 40, 56 en + 68 bedragen. Men ziet 
dus, dat bij de bastaarden met de verhooging van het chromoso- 
mengetal een vrijwel evenredige vergrooting van het kernvolume 
gepaard gaat. 

Behalve bastaardindividuen tusschen S. officinarum en S. spon- 
taneum werden ook reeds in het voorloopig onderzoek bastaarden 
tusschen S. officinarum en Chunnee betrokken. Deze individuen 
waren 181 POJ, 213 POJ en 920 POJ. Het scheen mij toe, dat 
hun haploide chromosomengetal ongeveer 62 à 64 bedroeg. Dit zou 
dus wijzen op een diploid chromosomengetal van ongeveer 124 à 128. 
Telt men het diploid chromosomengetal 80 van S. officinarum op 
bij het haploide chromosomengetal van Chunnee, dat ongeveer 46 
à 48 bedraagt, dan komt men weer juist op een diploid echromoso- 
mengetal van 126 à 128: bij reductiedeeling zouden dan geslachts- 
cellen met ongeveer 63 à 64 chromosomen ontstaan. Het laatste 
komt dus geheel overeen met het gedrag der bastaarden tusschen 
S. officinarum en S. spontaneum. Men ziet dus, dat ik voor deze 
bastaarden tot een geheel ander chromosomengetal kom dan FRANCK 
voor zijn bastaardindividu 234 POJ vond, dat ik helaas niet kon 
onderzoeken, doordat het niet meer in de collectie van het Proef- 
station aanwezig is. 


HOOFDSTUK V. 


DE CYTOLOGIE VAN ANDERE SOORTSBAS- 
TAARDEN IN VERBAND MRT DIE VAN 
HET GESLACHT SACCHARUM. 


In de literatuur zijn geen gevallen bekend, waarbij bastaarden 
met een hooger chromosomengetal door kruising ontstonden op die 
wijze, welke door mij verondersteld wordt voor de in het vorige hoofd- 
stuk behandelde soortsbastaarden van het geslacht Saccharum. Door 
_ErnNsr wordt in zijn boek: „Bastardierung als Ursache der Apogamie 
im Pflanzenreich” de volgende indeeling gegeven van de bastaarden : 

Groep 1. Bastaarden, waarvan in de diploide phase het chromo- 
somengetal gelijk is aan de som der chromosomengetallen der beide 
vereenigde gameten. Deze groep verdeelt hij verder in: 

d. bastaarden, ontstaan uit gameten met gelijk chromosomengetal 
of iso-diploide bastaarden ; 

b. bastaarden, ontstaan uit gameten met verschillend chromosomen- 
getal of hetero-diploide bastaarden. 

Groep 2. Bastaarden, waarvan het chromosomengetal gelijk is 
aan de som der diploide chromosomengetallen der ouders of tetra- 
ploide bastaarden. 

Bastaarden met een iso-diploid chromosomengetal bezitten in 
hunne haploide phase over het algemeen een chromosomengetal, dat 
gelijk is aan het haploide chromosomengetal der beide ouders. Ge- 
woonlijk ontbreken ongepaarde chromosomen in de prophase van 
de deeling der gonotokonten. Zoowel fertiele als steriele vormen 
komen onder deze bastaarden voor. 

Bij de hetero-diploide bastaarden kunnen zich meerdere geval- 
len voordoen: 

Te. Chromosomenparing in de gonotokonten blijft geheel uit. 
Dit is door Frau Haase-BesseLL |) gevonden bij de bastaarden 

tusschen Digitalis purpurea en Digitalis lutea, welke respectievelijk 


1) GERTRAUD HAASE-BEsSELL. Digitalisstudien I. Zeitschrift f. ind. Abst. u. Verer- 
bungslehre Bd. XVI 1916, 


04 


haploid 24 en 48 chromosomen bezitten. Bij de bastaarden kwamen 
in de pollen-moedercellen tijdens de diakinese 72 univalente chro- 
mosomen voor. De meiotische deelingen verliepen steeds geheel 
abnormaal. Fertiel pollen werd nooit gevormd. Ook vrouwelijk bleken 
deze bastaarden geheel steriel te zijn. 

Je. Een variëerend aantal chromosomen gaat tot paring over. Een 
geval, waarbij dit voorkomt, is door FARMER en Diny t) beschreven 
bij de varenbastaard Polypodium Schneideri, een kruising tusschen 
P. aureum met haploid ongeveer 3% chromosomen en P. vulgare 
var. elegantissimum met haploid ongeveer 90 chromosomen. De bas- 
taard bezit een diploid chromosomengetal, dat ongeveer 124 bedraagt. 
In de prophase van de reductiedeeling waren meestal 95 tot 105 
chromatine-elementen te zien. Het aantal chromosomen, dat tot paring 
overging, bleek niet constant te zijn; nooit paarden alle 34 chromo- 
somen van de eene oudersoort met 34 chromosomen van de andere 
oudersoort; zelden scheen alle chromosomenparing uit te blijven. Bij 
de deeling der spore-moedercellen werden allerlei onregelmatighe- 
den gevonden; zelden worden nog tetraden gevormd. De bastaard 
is steriel. 

Je. Alle chromosomen van de eene oudersoort van den bastaard 
gaan paring aan met een deel der chromosomen van de andere 
oudersoort, terwijl de overige chromosomen ongepaard blijven. Het 
meest bekende en het eerst beschreven voorbeeld hiervan is de door 
ROSENBERG °) onderzochte bastaard tusschen Drosera longifolia, die 
haploid 20 chromosomen bezit en Drosera rotundifolia, die er haploid 
10 heeft. De bastaard D. obovata bezit 30 chromosomen in de soma- 
tische cellen, terwijl in de prophase van de deeling der pollen-moe- 
dercellen 10 gemini en 10 ongepaarde chromosomen voorkomen. 
ROSENBERG vond het waarschijnlijk, dat 10 chrornosomen van D. lon- 
ifolia paring aangegaan hadden met alle 10 chromosomen van D. 
rotundifolia en dat de 10 ongepaarde chromosomen de resteerende 
10 van D. longifolia waren. In de metaphase vond hij 10 gemini en 
10 ongepaarde chromosomen, die duidelijk half zoo groot waren en 
meestal aan de randen der spoelen boven of onder den aequator 
lagen. De chromosomen der gemini weken regelmatig naar de polen 
uiteen, terwijl de ongepaarde chromosomen volgens het toeval over 


1) J. B. FARMER and L. DragBy.On the Cytological Features exhibited by Certain 
Varietal and Hybrid Ferns. Annals of Botany. Vol. XXIV 1910 pag. 191. 

2) 0. RoseNBerG. Cytologische und morphologische Studien an Drosera longifolia 
X rotundifolia. Kungl. Svenska Vetenskapsakademiens Handlingar. Band 43 No. M 
1909, 


95 


de polen verdeeld werden, waardoor deze verschillende chromoso- 
mengetallen kregen. Soms ontstonden, doordat niet alle ehromoso- 
men in de dochterkernen opgenomen werden, dwergkernen. Het 
aantal chromosomen in de twee kernplaten der homotypische deeling 
kon verschillen; het totaal aantal bedroeg echter 30, waaruit volgde, 
dat geen chromosomen opgelost werden. In de homotypische deeling 
werden de chromosomen overlangs gesplitst. Eenige konden weder 
buiten de tetradekernen blijven en dwergkernen vormen. Fertiel 
pollen kwam nooit voor. Ook vrouwelijk bleek deze bastaard steriel 
te zijn; bij kruising met D. longifolia werden wel embryonen ge- 
vormd, doch nooit werd kiembaar zaad verkregen. 

Door ROSENBERG |) zijn verder vele apogame en facultatief apo- 
game Hieradciumsoorten cytologisch onderzocht, eveneens Hieracium- 
bastaarden, welke OSTENrELD?) door kruising verkregen heeft. Het 
bleek, dat in het ondergeslacht Pilosella, waarin aposporie voorkomt, 
diploide en tetraploide soorten voorkomen, terwijl in het onderge- 
slacht Archieracium, waarin oöapogamie voorkomt, triploide en tetra- 
ploide soorten voorkomen, RoSENBERG vond, dat 9 het chromosomen- 
grondgetal bij Hieracium is. Bastaarden tusschen di- en tetraploide 
soorten volgden bij de deeling van de pollen-moedercellen het Dro- 
sera-schema. 

Van de soort Hieracium excellens vond RoseNBerG het waar- 
schijnlijk, dat deze soort zelf als een bastaard tusschen soorten met 
verschillend chromosomengetal te beschouwen is. Het gedrag der 
univalente chromosomen bij H. evcellens stemt geheel overeen met 
dat van Saccharum officinarum. ROSENBERG schrijft hierover :,, In der 
Metaphase treten 18 Gemini und 6 ungepaarte Chromosomen auf. 
Hier liegt also, meiner Ansicht nach, ein neues Beispiel von einer 
nach der Drosera-obovata-Schema verlaufenden heterotypischen 
Teilung mit Gemini und ungepaarten Chromosomen vor, das wohl 
auf eine vorausgegangene Bastardierung hindeutet. Besonders deut- 
lich zeigt sich dies in der Anaphase. Was am meisten auffällt, sind 
die paarig angeortneten, längs gespaltenen kleineren Chromosomen 
im Äquator. Diese entsprechen ganz sicher den in der Metaphase 
auftretenden ungepaarten Chromosomen, die im Äquator eine Längs- 
spaltung ausführen, welche normalerweise in dem nächsten Teilungs- 


1) O. RosENBERG. Die Reduktionsteilung und ihre Degeneration in Hieracium. 
Svensk Bot. Tidskrift, Bd. 14. 1917 pag. 145. 

2) C. H. OsrenNreLp. Further Studies on the Apogamy and Hybridization of the 
Hieracia. Zeitschrift für ind. Abst. und Vererbungslehre. Bd. III 1910, pag. 239, 


06 


schritt folgen sollte und in den an den Polen angelangten Chromo- 
somen gewöhmnlich nur angedeutet ist. 

Solche Gebilde sind sehr charakteristisch für meiotische Teilun- 
gen wo Gemini und ungepaarte Chromosomen gleichzeitig auftreten 
und die letzteren im Áquator zu liegen kommen. In Drosera obo- 
vata waren sie nicht so deutlich zu sehen, weil hier die ungepaarten 
Chromosomen meistens ausserhalb dem Áquator, oft in der Nähe 
der Pole gelagert waren.” 

Ook in het geslacht Oenothera zijn eytologische onderzoekingen 
verricht over bastaarden tusschen soorten met verschillende chromo- 
somengetallen. Men heeft in dit geslacht kruisingen verricht tusschen 
soorten, die diploid 14 chromosomen bezitten, eenerzijds, en de mu- 
tant Oenothera gigas met 28 diploide chromosomen, anderzijds; ver- 
der tusschen O. lata, die diploid 15 chromosomen bezit, en 0. gigas. 

Zeer veel bastaarden, uit deze kruisingen ontstaan, bleken steriel 
te zijn. Betrekkelijk weinig fertiele bastaarden werden verkregen. 
Over de bastaardeering tusschen 0. gigas en de andere Oenothera- 
soorten schrijft De Vriest): „Die Bastardierungen gelingen in der 
Regel schwierig, und die Hybriden sind fast ausnahmslos entweder 
durchaus, oder doch nahezu steriel.” 

Cytologisch onderzocht zijn bastaarden tusschen O. Lamarckiana 
en O. gigas, verder die tusschen O. lata en O. gigas. Deze onder- 
zoekingen hebben zeer verschillende uitkomsten opgeleverd. 

Geerts ?) bericht, dat in de prophase der reductiedeeling bij deze 
bastaarden 7 Gemini en 7 ongepaarde chromosomen voorkomen. Tot 
de vorming der tetradekernen zouden meestal slechts van Gemini 
afkomstige chromosomen bijdragen, terwijl de chromosomen, die in 
de heterotypische deeling univalent gebleven waren, dwergkernen 
zouden vormen. Bij een individu uit de tweede generatie van de 
kruising O. gigas X 0. Lamarckiana vond hij 14 chromosomen ; 
de chromosomen, die in de diakinese ongepaard waren, zouden dus 
te gronde gaan. 

Mrss Lurz 3) is echter tot andere resultaten gekomen. Zij vond 
bij 53 individuen van de tweede generatie (49 O. lata X O0. gigas 
en 4 O0. Lamarckiana X 0. gigas) zeer verschillende chromosomen- 
getallen, waaruit dus zou blijken, dat de univalente chromosomen 
soms wel, soms niet in de tetradekernen zouden worden opgenomen. 


1) Hveo pe Vries. Gruppenweise Artbildung. Berlin Borntraeger. 1913 pag. 176. 

2) J. M. Geerts, Cytologische Untersuchungen einiger Bastarde von Oenothera 
gigas. Berichte der Deutschen Botanischen Gesellschaft. Bd. 29. 1911, pag. 160. 

3) ANNE M. Lurz. Triploid Mutants in Oenothera. Biol. Centralblatt XXXII 1912, 


07 ' 


Bij 52 individuen van de eerste generatie van de kruising 
0. lata XO. gigas vond zij echter reeds de volgende chromosomen- 


getallen : 
aantal ehromosomen 15 A 2 93 20) 30 


aantal individuen 2 16 25 6 2 Á 

Het ehromosomengetal 15 zou volgens haar verklaard kunnen 
worden door apogame ontwikkeling van een niet gereduceerde kiem- 
cel; de getallen 29 en 30 (2) door bevruchting van een ongeredu- 
ceerde vrouwelijke kiemeel door een gereduceerde mannelijke. 

Miss Lurz vond dus, dat bij kruising van O. lata met O. gigas 
bastaardindividuen kunnen ontstaan, die een chromosomengetal ver- 
toonen, dat hooger is dan de som der haploïde chromosomengetallen 
der ouders. De oorzaak hiervan zou zijn, dat bij de vorming van 
deze individuen een diploide gamete van de eene oudersoort zich 
vereenigt met een haploide gamete van de andere oudersoort. 

SrToMPs 1) kon hetzelfile aantoonen voor indiviluen van de zoo- 
genaamde Oenothera hybrida Hero. Deze individuen bezaten 21 chro- 
mosomen in hunne vegetatieve kernen en waren ontstaan door krui- 
sing van soorten, welke haploid 7 chromosomen bezaten. Deze in- 
dividuen zouden volgens Sromrs 2) ontstaan zijn uit versmelting 
van een normale gameet met een, die als gevolg van gigas-mutatie 
een verdubbeld ehromosomengetal bezat. 

Vormen, waarbij tijdens de deeling der gonotokonten univalente 
ehromosomen naast bivalente voorkomen, zijn verder nox door 
Täcknorm >) gevonden bij het geslacht Rosa. Naast soorten, die 
tijdens de diakinese 7, 14 en 2l chromosomenparen bezitten, ko- 
men er andere voor, die naast 7 bivalenten 7, 14, 21 en 28 univa- 
lente chromosomen bezitten. De laatste zouden alle opgevat kunnen 
worden als bastaarden tusschen soorten met verschillend chromo- 
somengetal. TäcknoLMm vond verder, dat bij rozen, die zich steeds 
apogaam voortplanten, de univalente chromosomen in veelvouden 
van 7 bewaard bleven; dit was niet het geval met rozen, die zich 
langs sexueelen weg voortplanten. 

Het gedrag der univalente chromosomen bij Rosa komt in zoo- 
verre overeen met dat van Saccharum, dat ook hier in de meta- 
phase der heterotypische deeling de univalente chromosomen aan 

1) Tu, J. Stones. Die Entstehung von Oenothera gigas. Berichte der Deutschen 
botanischen Gesellschaft. Bd. 30 1912, 

2) Tu. J. Sromes. Veber den Zusammenhang zwischen Statur und Chromoso- 
menzahl bei den Oenotheren. Biol. Centralblatt 1916, pag. 157. 


5) G. Täcknorm. On the Cytology of the Genus Rosa. A preliminary note. 
Svensk Botanisk Tidskrift 1920, pag. 300, 


te, 


den omtrek der kernfiguur lagen. De chromosomen der gemini we- 
ken normaal naar de polen uiteen, terwijl de univalente chromoso- 
men in veel gevallen achterbleven, om zich na overlangsche splitsing 
naar de polen te begeven. 

Ten slotte zijn in het geslacht Triticum nog hetero-diploide bas- 
taarden onderzocht door Barry 1) en Krrara ?). De resultaten dezer 
onderzoekingen zal ik niet bespreken, daar men het over de chro- 
mosomengetallen in het geslacht Friticeum in het geheel niet eens is. 
Door KE. OvErTON (1893). GorinskKr (1893), M. KoerNicKkE (1896) en 
Bauuy (1912) wordt voor Triticum vulgare als haploid chromoso- 
mengetal S opgegeven: BALLy vond bij Priticum ovalum (—=Aegilops 
ovata) haploid 16 chromosomen. Daarentegen geeft SAKAMURA (1918) 
voor Triticum vulgare als haploid chromosomengetal 21 en als di- 
ploid getal 42 op; andere Triticum-soorten zouden volgens hem 14, 
28 en 42 als diploid chromosomengetal bezitten. Krmara is het ge- 
heel eens met SAKAMURA wat betreft de clhiromosomengetallen. 


Wij zullen nu overgaan tot die soortsbastaarden, welke in de 
sporophyt tetraploid zijn en ontstaan zijn uit ouders, die in de spo- 
rophyt gelijke diploide chromosomen-getallen vertoonen. 

Door Miss DicBy ©) is een cytologisch onderzoek verricht over 
een soortsbastaard uit het geslacht Primula, de zoogenaamde Pri- 
mula Kewensis. Deze soortsbastaard bleek tweemaal zooveel chro- 
mosomen te bezitten als de ouders. Volgens Miss DicBy was deze 
Primula Kewensis op de volgende wijze ontstaan. In 1899 trad in 
een zaaisel van P. floribunda een afwijkende vorm op, die ontstaan 
moest zijn uit een kruising van P. floribunda met P. verticillata. 
Deze soortsbastaard was intermediair tusschen beide ouders en kreeg 
den naam van Primula Kewensis. In 1900 werd dezelfde bastaard- 
vorm in een grooter aantal exemplaren verkregen door kruising van 
P. floribunda met P. verticillata. Alle bloemen van dezen bastaard 
waren kortstijlig en steriel, zoodat deze planten enkel vegetatief te 
vermeerderen waren. In 1905 trad éénmaal aan een dergelijke plant 
één langstijlige bloem op, die bevrucht werd door het pollen van 
een kortstijlige. Het resultaat hiervan was, dat uit het zaad ‘zoowel 


1 W. Barry, Die Godronschen Bastarde zwischen Aegilops- and Triticumarten. 
Zeitschrift f. ind. Abst. u. Vererbungslehre. Bd. XX 1919 pag. 177. 

2 H. Krrara. Uber eytologische Studien bei emigen Getreidearten. 

Mitteilung LL. The Botanical Magazine XXXIII 1919 pag. 17. 

Mitteilung AL Uber die Schwankungen der Chromosomenzahlen bei den Spe- 
ziesbastarden der Triticum-Arten. The Botanical Magazine XXXV 1921, pag. 19, 

8 L, Diesy. The Cytology of Primula Kewensis and of other related Primula 
ybrids. Annals of Botany. Vol. XXVI pag. 357, 


99 


kortstijlige als langstijlige planten ontstonden, die bij legitieme krui- 
sing kiembaar zaad gaven. 

De in 1899 en 1900 ontstane steriele Primula Wewensis bleek 
diploid te zijn en evenals de ouders vegetatief 18 chromosomen te 
bezitten en generatief 9. De in 1905 ontstane fertiele P. Kewensis 
bezit generatief 18 en vegetatief 56 chromosomen, is dus tetraploid. 
Uit de P. Kewensis is door selectie een andere vorm ontstaan, de 
P. Kewensis farinosa. Door kruising van P. verticillata met de 
bleekbloemige P. floribunda, welke beide diploide vormen zijn, zijn 
later tetraploide planten ontstaan van den habitus van P. Kewensis 
farinosa. Door kruising van P. werticillala en P. floribunda hebben 
Miss Perrew en Miss Durmam |) later nog 2 maal een tetraploid 
exemplaar van Primula Kewensis verkregen. Deze exemplaren waren 
fertiel en bleven constant; zij vermoeden echter, dat bij P. Kewensis 
„parthenogenesis”” voorkomt. ErNsr noemt deze „parthenogenesis” 
geïnduceerde apogamie. 

Uit een onderzoek van GREGORY |) is gebleken, dat in Primula 
sinensis een diploid reuzenras voorkomt, maar dat tevens van deze 
soort twee tetraploide rassen bestaan. Ken dezer rassen is in zijn 
eigen culturen ontstaan. Hierover deelt hij mede: „Two non-giant 
diploid plants were erossed together reciproecally. The F/ from one 
of these crosses gave a perfectly normal HF, eonsisting of non- 
giant plants among whieh all the expeeted classes of offspring were 
represented in numbers elosely approximating to expectation. The 
F, from the reciprocal eross gave no seeds in a cross with one of 
its parent races and gave only four plants as a result of self-fer- 
tilization. These four plants were giants, and from one of them the 
race has been bred”. 

Primula sinensis heeft in de somatische cellen 24 echromoso- 
men. in de geslachtscellen 12; Primula sinensis gigas heeft in de 
somatische cellen 48 en in de geslachtscellen 24 chromosomen. De 
tetraploide Primula sinensis gigas bleek in mindere mate fertiel 
te zijn dan de diploide Primula sinensis. Toch ontstonden steeds 
voldoende zaden om dezen givas-vorm in het leven te houden. 


Oc 


De tetraploide Primula-bastaarden, welke uit diploide Primula- 
soorten ontstaan zijn, bezitten alle een normale reduetiedeeling, 
waarbij in de prophase slechts gemini en geen ongepaarde chromo- 


1) CAROLINE PerLEW and FroRENCE M. DuRHAM. The genetic Behaviour of the 
Hybrid Primula Kewensis and its Allies. Journal of Genetics Vol. V 1915—1916 


pag. 159. 


100 


somen voorkomen. Deze bastaarden zijn ontstaan uit ouders met 
gelijke diploide ehromosomengetallen. : 

De hetero-diploide bastaarden vertoonen in vergelijking tot de 
tetraploide bastaarden en tot de bastaarden tusschen Saccharum 
officinarum en Saccharum spontaneum in het algemeen een geringe 
fertiliteit. Bij de laatste gaan in de prophase der deeling van de go- 
notokonten alle of bijna alle chromosomen tot volledige paring over. 
Bij de hetero-diploide bastaarden is van paring van alle chromosomen 
nooit sprake. Soms worden hierbij in het geheel geen gemini gevormd, 
zooals bij de Digitalisbastaarden, of heeft bij een klein deel der 
ehromosomen geminusvorming plaats, zooals bij Polypodium Schnei- 
deri. Bij deze bastaarden geschiedt de deeling der gonotokonten ge- 
heel abnormaal, de chromosomen worden hierbij zonder regelmaat 
en volgens het toeval over de polen verdeeld. Het behoeft daarom 
geen verwondering te wekken, dat deze bastaarden steriei zijn. 

Bij bastaarden, waarbij de deeling der gonotvkonten volgens 
het Drosera-schema geschiedt, kunnen de ongepaarde chromosomen 
zich zeer verschillend gedragen. Bij Drosera en Oenothera worden 
ze in de heterotypische deeling zonder te splitsen over de polen 
verdeeld en kunnen daarbij dwergkernen vormen; in de homoty- 
pische deeling splitsen zij zich overlangs en dragen soms tot de 
vorming der tetradenkernen bij, terwijl ze in andere gevallen dwerg- 
kernen vormen en daardoor geëlimineerd worden; bij Oenothera 
kunnen ze bovendien zoowel in de anaphase der heterotypische als 
in die der homotypische deeling in segmenten uiteenvallen. Bij 
Hieracium kunnen de ongepaarde chromosomen reeds in de hetero- 
typische deeling overlangs splitsen; deze splitsing kan zich al of 
niet in de bomotypische deeling herhalen. Bij deze bastaarden kun- 
nen daardoor de tetradenkernen zeer uiteenloopende aantallen chro- 
mosomen bezitten. Het lijkt mij niet onmogelijk, dat hierbij chro- 
mosomencombinaties kunnen ontstaan, die de levensvatbaarheid van 
den gametophyt uitsluiten, evenals dit mogelijk het geval zou kun- 
nen zijn voor de Saccharum officinarumvariëteiten, waarbij in de 
prophase der deeling van de pollen-moedercellen bij een deel der 
chromosomen normale geminusvorming achterwege kan blijven. 

De grootere fertiliteit der tetraploide bastaarden en die der 
bovengenoemde Saccharumbastaarden zou misschien daarin hare oor- 
zaak kunnen vinden, dat bij deze bastaarden wel volledige of bijna 
volledige chromosomenparing plaats heeft, waardeor de echromoso- 
menverdeeling over de dochtercellen regelmatig geschiedt. 


101 


Toch moet men wel rekening houden met het feit, dat er iso- 
diploide bastaarden bestaan, waarbij wel volledige ehromosomen- 
paring in de gonotokonten plaats heeft, maar welke toch steriel 
zijn. Hieruit volgt dus, dat er ongetwijfeld vele andere oorzaken 
voor bastaardsteriliteit bestaan. — 

Van de bastaarden tusschen Saccharum officinarum en Saccha- 
rum spontaneum werd door mij verondersteld, dat bij hun ontstaan in 
de zygote de chromosomen, van Succharum officinarum afkomstig, 
door splitsing in aantal verdubbeld zouden zijn, waardoor het soma- 
tische chromosomengetal dezer bastaarden niet 96, doch 136 bedraagt. 
In de literatuur zijn geen gevallen bekend, waarbij het ehromoso- 
mengetal van een bastaard op deze wijze verhoogd wordt. Wel zijn 
er in de literatuur aanwijzingen te vinden, die met een dergelijke 
verhooging van chromosomengetal rekening houden. 

Er werd reeds eerder op gewezen, dat men tegenwoordix alge- 
meen aanneemt, dat vormen met hooger chromosomengetal uit vor- 
men met lager chromosomengetal ontstaan kunnen. 

Men heeft uit vormen met lager chromosomengetal vormen met 
hooger chromosomengetal zien ontstaan. Door kruising zijn uit diploi- 
de Primulda’s tetraploide Primuld’s ontstaan, door mutatie uit diploide 
Oenothera’s tetraploide en triploide Oenolheravormen. Verder hebben 
Er. en Em. Marcrar uit diploide mossen op experimenteele wijze 
tetraploide mossen verkregen en heeft WinNkKLER 1), eveneens experi- 
menteel, uit diploide Solanumsoorten tetraploide verkregen. 

Men heeft verder gevonden, dat het chromosomengetal van be- 
paalde soorten uit een geslacht dikwijls een veelvoud bedraagt van 
het chromosomengetal van andere soorten van hetzelfile geslacht. 
Tevens heeft men opgemerkt, dat apogame soorten ten opzichte van 
normaal sexueele soorten van hetzelfde geslacht, dikwijls, doch niet 
altijd, een verhoogd chromosomengetal vertoonen. 

Over de wijze, waarop hoogere chromosomengetallen uit lagere 
ontstaan, loopen de meeningen sterk uiteen. 

STRASBURGER 2) was van meening, dat verdubbeling van het aan- 
tal chromosomen kon geschieden door lengtesplitsing van alle chro- 
mosomen in een mitotische kerndeeling, waarbij deze deeling zich 
niet voortzet, zoodat geen twee diploide dochterkernen ontstaan, 
doch één tetraploide kern gevormd wordt. Ook meende hij, dat het 


1 HANs WinkLeER. Über die experimentelle Erzeugung von Pflanzen mit abwei- 
ehenden Chromosomenzahlen. Zeitschrift für Botanik VII 1916. 
2) E. STRASBURGER. Chromosomenzahl. Flora 100, 1910, 


102 


mogelijk was, dat wel diploide dochterkernen zouden ontstaan, doeh 
dat deze zich weder zouden vereenigen. Hij vond het waarschijnlijk, 
dat de cel, waarin deze chromosomenvermeerdering plaats zou heb- 
ben, de bevruchte eicel was. 

Als tweede oorzaak van het ontstaan van chromosomengetallen, 
die een veelvoud waren van andere chromosomengetallen, meende 
STRASBURGER. dwarsdeeling van chromosomen te moeten aannemen. 
Hierdoor zouden tevens kleinere chromosomen ontstaan. Chromoso- 
menvermeerdering door lengtesplitsing zou leiden tot de vorming van 
grootere kernen, door dwarsdeeling zouden de kernen even groot 
blijven. 

ROsENBERG 1) zegt over het ontstaan van Mieraciumsoorten met 
een hooger chromosomengetal uit die met een lager chromosomen- 
getal mijns inziens terecht: „Wo die Chromosomenzahl einer Art ein 
Vielfaches einer anderen derselben Gattung ist, wie in den ober 
angeführten Fällen, ist wohl eine Entstehungsweise durch Querseg- 
mentierung von Chromosomen unwahrscheinlich”. 

Omtrent het ontstaan van het tetraploide chromosomengetal 
bij Oenothera gigas meent Gares?), dat het echromosomengetal na 
de bevruchting verdubbeld moet zijn. Deze verdubbeling zou in de 
zygote geschied zijn door lengtesplitsing van de chromosomen, die 
niet onmiddellijk gevolgd is door eeldeeling. Sromes ®) daarentegen 
is van meening, dat Oenothera gigas ontstaan is door het samen- 
treffen van twee kiemcellen, „die beide tengevolge van een muta- 
tieverschijnsel reeds een dubbel zoo groot aantal chromosomen in 
haar kernen voeren”. 

Door Nwemrcí) is gevonden, dat bij Gugea lutea bevruchting 
van de eicel door twee spermakernen kan geschieden. Volgens hem 
zou dispermatische of polyspermatische bevruchting de oorzaak kun- 
nen zijn van verhooging van het chromosomengetal. 

Bij de bastaarden tusschen S. officinarum en S. spontaneum, 
waar een verhoogd chromosomengetal voorkorat, kan van disperma- 
tische bevruchting geen sprake zijn. Dispermatische bevruchting zou 

1) 0. KoserperG. Die Reduktionsteilung und ihre Degeneration in Hieracium. 
Svensk Botanisk T'idskrift Bd. 14, 1917, pag. 196. 

2) R.R. Gares. The Bebavior of the Chromosomes in Oenothera lata X 0. gigas. 

Botanical Gazette 48. 1919, noot pag. 196. 
3) Tu. J. Sroues. Kerndeeling en synapsis bij Spinacia oleracea L. 
Dissertatie 1910, pag. 58. 
HB. Neurec, Uber die Befruchtung bei Gagea. HI, Dispermatische Befruchtung 


und die Chromosomenzahl bei verwandten Arten und Varietäten. Bull, int, de VAcad, 
d. Se. de Bohéme. Bd. 17, 1919. 


105 


bij deze bastaarden leiden tat een diploid chromosomengetal van 152 
(nl. 4 + 255) en een haploid chromosomengetal van 76. Zonder 
eenigen twijfel is bij deze Saccharumbastaarden het haploide chromo- 
somengetal lager. Haploide chromosomengetallen in de kernplaat der 
heterotypische deeling, die iets hooger zijn dan 70, kunnen slechts 
voorkomen tengevolge van het achterwege blijven van paring van 
eenige chromosomen. Het haploide chromosomengetal bij deze bas- 
taardindividuen is zeker iets lager dan 70. 

We hebben gezien, dat in het geslacht Primula bastaardeering 
verhooging van het echromosomengetal ten gevolge kan hebben 
Ernst lj) heeft als hypothese opgeworpen, dat bastaardeering de oor- 
zaak zou zijn van apogamie in het plantenrijk. Hij komt daarbij tot 
het volgende betoog: 

„hie in den beiden vorstehenden Abschnitten besprochenen Tat- 
sachen ergeben. dass ungefähr die Hälfte der bis jetzt als apogam be- 
funden Angiospermen im Vergleich zu den befruchtungsbedürftigen 
Verwandten eine Verdoppelung der Chromosomenzahl erfahren hat. 
Ähnliche Verdoppelungen oder noch weitergehende Erhöhungen der 
Chromosomenzahlen werden auch innerhalb der fertilen Arten von 
Gattungen, bei Varietäten derselben Art, bei Mutationen, und was 
für unsere Beweisführung besonders wichtig ist, bei experimentell 
erzeugten, fertilen Artbastarden gefunden. 

Die Entstehung tetraploider, neuer Pflanzenformen aus Stamm- 
formen mit diploiden Sporophyten durch einmalige Verdoppelung 
der Chromosomenzahl ist also möglich. Sie kann bei der Entstehung 
apogamer Sippen aus befruchtungsbedürftigen Stammformen ebenso 
plötzlieh wie bei den besprochenen Primula-Bastarden und den 
Oenothera-Mutationen eingetreten sein. Aus der Tatsache, dass eini- 
ge Spezies mit erhöhter Chromosomenzahl apogam oder apospor sind, 
hat man bisher den Schluss gezogen, dass die Vereinigung der Apo- 
gamie mit tetraploider Chromosomenzahl auf dem Vorhandensein 
kausaler Beziehungen zwischen beiden Erscheinungen beruhe. Es 
müssten demnach ganz ähnliche Beziehungen auch zwischen: Chro- 
mosomenverdoppelung und Bastardierung sowie zwischen Chromoso- 
menverdoppelung und Mutation existieren. Einer solechen Annahme 
gegenüber erscheint es wohl zweekmässiger, die Erhöhung der Chro- 
mosomenzahl nicht als Ursache. sondern als Begleiterscheinung von 
Apogamie, Mutation und Bastardierung zu betrachten un:l die Frage 


1) A. ERNsr, Bastardierung als Ursache der Apogam'e im Pflanzenreich. pag. 341. 


104 


zu prüfen, ob nicht in allen Fällen dieselbe oder ähnliche Ursachen 
dieselbe Folgeerscheinung auslösen” 

Enrsr wil dus behalve de tetraploide bastaarden, ook een deel 
der apogame planten rangschikken tot de bastaarden met verhoogd 
chromosomengetal. Hij vraagt zich verder af‚ of niet door dezelfde 
of overeenkomstige oorzaken verhooging van chromosomengetal bij 
apogame planten, tetraploide bastaarden en mutanten plaats heeft 
gehad. 

Van de bovengenoemde Saccharum-bastaarden leek het mij toe, 
dat ze ontstaan moesten zijn uit een bevruchting, waarbij een di- 
ploid aantal chromosomen van S. officinarum samengekomen is met 
het haploide aantal chromosomen van S. spontaneum. Deze bastaarden 
zouden dus triploid zijn en omdat ze uit gameten met verschillend 
chromosomengetal zijn ontstaan, zou ik hen overeenkomstig de no- 
menclatuur van ERNsT hetero-triploid willen noemen. Tri- 
ploide bastaarden, door kruising uit diploide soorten met verschillend 
echromosomengetal verkregen, waren tot nogtoe onbekend. Wel kent 
men triploide Oenotheramutanten en bastaarden, uit ouders met 
gelijke diploide chromosomengetallen ontstaan. Van deze Oenothera- 
bastaarden en -mutanten heeft men tot nogtoe steeds gemeend, dat 
zij ontstaan moesten zijn door versmelting van een diploide gameet 
met een haploide gameet. Bij onze Succharum-bastaarden is dit 
zeker niet het geval. In de veronderstelling, dat werkelijk gelijke of 
overeenkomstige oorzaken de chromosomenvermeerdering bij deze 
Oenothera-mutanten en bij de Saccharum-hybriden bewerkstelligd 
hebben, hetgeen niet zeker is, zou men nu ook van de triploide 
Oenothera-mutanten kunnen denken, dat zij uit versmelting van ha- 
ploide gemuteerde gameten ontstaan zijn. 

ErNsr acht verdubbeling van het chromosomengetal zoowel M0- 
gelijk als gevolg van versmelting van diploide gameten als door 
verdubbeling van het chromosomengetal in de bevruchte eicel. Over 
deze verdubbeling schrijft hij: 4) 

„Nichts scheint mir nun näher zu liegen, als den Anstoss für 
die Abnormalität der Keimkernbildung und -teilung gegeben zu se- 
hen im heterogenen Charakter der zur Vereinigung kommenden 
Gametenkerne. Vorgänge der Bastardierung sind in der Aszendenz 
der fertilen tetraploiden P. Kewensis erwiesen, für Primult sinensis 
gigas und Oenothera Lam. gigas nicht ausgeschlossen und für die 
apogamen Pflanzen durch unsere Arbeitshypothese angenommen. 


1) A. Erxsr. Bastardierung als Ursache der Apogamie im Pflanzenreich, pag. 356. 


105 


Wir wissen, dass bei vielen sterilen oder fast sterilen Bastarden die 
Embryobildung in zahlreichen Embryosäecken beginnt, auf den ver- 
schiedensten Stadien des Verlaufes unregelmässig wird und einge- 
stellt werden kann. Solche Unregelmässigkeiten des Entwicklungs- 
verlaufes, die man sich, wie schon ausgeführt worden ist, als Folge 
einer gewissen Disharmonie in den vereinigten verschiedenartigen 
Chromosomensätzen uud ihrer Kntwicklungstendenzen vorstellen 
kann, können nun schon bei den Vorbereitungen zur ersten Teilung 
der Keimzelle eintreten. Kin erster Entwieklungsanstoss führt zur 
Teilung des Zygotenkerns, vielleicht mit verlangsamten Verlauf. Der 
Kernteiling folet wegen gestörter Kernplasmarelation keine Zelltei- 
lang, sondern wieder eine Kernvereinigung nach. Hierauf wird die 
Keimbildung mit verdoppelter Chromosomenzahl der Kerne durch- 
geführt. Es ist denkbar, dass durch die Herstellung des doppelten 
Chromosomensatzes einer jeden der an der Heterozygotenbildung 
beteiligten Arten die vegetative Entwicklung des Bastards erleichtert 
wird. Für diese Annahme, dass Verdoppelung der Chromosomenzahl 
sich für die Entwicklung eines Bastardes als vorteilhaft erweist, 
scheint wenigstens das Verhalten von P. Kewensis zu sprechen. wel- 
che mit diploider Chromosomenzahl steril bleibt, nach Verdoppelung 
derselben dagegen fertil geworden ist. So schafft also offenbar die 
Chromosomenvermehrung erleichterte Bedingungen, in den einen 
Fiällen für Fertilität, in den anderen für Apogamie von Dastarden.” 

Voor de triploide Saccharumbastaarden moet men de wijze van 
de chromosomenvermeerdering in de zygote zich wel wat anders 
denken dan ErNsr zich dit doet voor de tetraploide bastaarden. Men 
zou zich bij de bevruchting van S. offieinarum door S. spontaneum 
kunnen voorstellen, dat de bevruchtende spermakern een prikkel 
uitoefent op de vrouwelijke kernsubstantie, waardoor hierin de 
chromosomen overlangs splitsen. 

Het is zeker merkwaardig, dat ook hier de vermeerdering van 
het ehromosomengetal voordeelig voor de ontwikkeling van de bas- 
taardindividuen schijnt te zijn. Bij kruising tusschen S. officinarum 
en S. spontaneum ontstaan bastaardindividuen, die, op zeer weinig 
uitzonderingen na, wat mannelijke fertiliteit betreft, het S. offici- 
cinarwm-individu, dat voor de kruising gebruikt werd, in belangrijke 
mate overtreffen. 

De voor kruisingen gebruikte S. officinarum-individuen waren 
òf geheel mannelijk steriel, òf leverden slechts een zeer kleine hoe- 
veelheid pollen op, dat bovendien nog voor een laag percentage nor- 


106 


maal ontwikkeld was. De geringe fertiliteit dezer suikerrietsoorten 
blijkt ook uit het feit, dat waar zij als moederplant in kruisingen 
gebruikt worden, vrijwel nooit zelfbestuiving optreedt, zoodat cas- 
tratie overbodig is. 

Door Winge tb) is erop gewezen, dat waar bij Musa sapientum- 
rassen voorkomen, die haploid 8, 16 en 24 chromosomen bezitten, het 
chromosomengetal 24 niet ontstaan kan zijn door verdubbeling uit 
rassen met lager chromosomengetal. Het getal 16 kan ontstaan zijn 
door verdubbeling uit het getal 5; verdubbeling van het aantal 16 
zou echter 32 chromosomen moeten geven en niet 24. 

Tiscurer?) acht het mogelijk, dat een ras met het haploid chro- 
mosomengetal 24 door dispermatische bevruchting zou zijn ontstaan 
uit een ras met 16 chromosomen in de haploide phase. Disperma- 
tische bevruchting zou een ras met 48 als diploid aantal chromo- 
somen geven en na reductiedeeling zouden geslachtscellen ontstaan 
met 24 chromosomen. Wince daarentegen meent, dat in een ras, 
door dispermatische bevruchting ontstaan, dikwijls normale reductie- 
deeling verhinderd zal worden. 

Inderdaad kan men zich moeilijk anders voorstellen dan dat bij 
de deeling der gonotokonten van door dispermatiseche bevruchting 
ontstane individuen een stel chromosomen ongepaard blijft, zooals 
dit bij de hetero-diploide bastaarden het geval is. 

WiINee meent, dat door verdubbeling van het chromosomengetal 
wel planten met grootere afmetingen zouden kunnen ontstaan; 
deze zouden overigens slechts weinig verschillen van de planten, 
waaruit zij ontstaan zijn. Aangezien echter plantenvormen met 
hoogere chromosomengetallen in vele eigenschappen verschillen van 
verwante vormen met lagere aantallen chromosomen, acht hij het 
onmogelijk, dat de eerste door chromosomenverdubbeling uit de 
laatste ontstaan zijn. 

Hij tracht nu zich het ontstaan van reeksen van chromosomen- 
getallen zooals 8, 16 en 24 voor Musa en 9, 18, 27, 36 en 45 voor 
Chrysanthemum op andere wijze, en wel door kruising te verklaren. 

Chromosomen bezitten zeer veelvuldig de neiging om reeds in de 
somatische cellen in paren op te treden, doch deze paring komt voor- 
al tot uiting in de gonotokonten, waar de twee chromosomen van 
één paar in het algemeen nauw verbonden liggen. Bezitten twee 


1) 0, Winae, The Chromosomes. Their numbers and general Importance. 

Comptes rendus des travaux dn Laboratoire de Carlsberg. 13me Vol. 1917. 
2) G. TrscuLer. Chromosomenzahl, -Form und -Individualität im Pflanzenreiche, 
Progressus Rei Botanicae 1916 pag. 227. 


107 


gameten, die bij bevruchting te zamen komen, groote overeenkomst, 
zooals bij gameten van nauw verwante ouders het geval is. dan 
zullen de overeenkomstige mannelijke en vrouwelijke chromosomen 
zichtin de gonotokonten tot gemini vereenigen. In dit geval spreekt 
Wince van philozygotie. Zijn de ouders minder nauw verwant, dan 
kan het gebeuren, in het geval dat „pathozygotie” zich voordoet, 
dat directe paring van ehromosomen onmogelijk is, doch dat paring 
nog wel langs indirecten weg kan geschieden. In het geval van 
„misozygotie” is vorming van een zygote, waarin mannelijke en 
vrouwelijke chromosomen harmonisch naast elkaar voorkomen, niet 
meer mogelijk. 

Als zieh pathozygotie voordoet, denkt Wince zich chromosomen- 
paring toeh nog mogelijk, doordat eerst alle chromosomen in de 
zygote overlangs splitsen. Twee chromosomen, door splitsing van 
een chromosoom ontstaan, zouden dan een paar kunnen vormen. 
Vinden chromosomen dadelijk in de zygote een partner, dan noemt 
hij dit „direct chromosome union’; vinden zij pas na overlangsche 
splitsing een partner, dan spreekt Wince van „indireet chromosome 
union”. Met „direet chromosome union” gaat dus geen verdubbe- 
ling van het chromosomengetal samen; dit is wel het geval, als „in- 
direct ehromosome union” plaats heeft. 

Wince stelt zich voor, dat als in een zygote „indirect chromo- 
some union” heeft plaats gehad, hieruit zoowel normaal sexueele 
als apogame planten ontstaan kunnen. Bij normaal sexueele planten 
zouden na reductiedeeling gameten ontstaan, die de haploide chro- 
mosomenaantallen der beide ouders zouden bevatten. 

Door kruising van twee soorten A en B, beide met 9 echromo- 
somen in hare gameten, zou een primaire zygote ontstaan met 
Ja + Ib chromosomen; na splitsing dezer chromosomen zouden 
in de zygote en in de somatische cellen van het dochterindividu 
2 X Ja + 2 X Ab chromosomen voorkomen. Na reductiedeeling 
zouden vervolgens gameten ontstaan met Ja + 9b chromosomen, 
zoodat dus het haploide echromosomengetal van dit dochterindividu 
IS zou zijn. Door kruising hiervan met een soort C, die 9 chrromo- 
somen in de gametophyt bezit, zou een primaire zygote ontstaan 
met Da + Ib + Ie chromosomen; vna splitsing dezer chromosomen 
zouden 2 X Oa + 2 X Mb + 2 X Ie chromosomen in de soma- 
tische cellen van dit nieuwe individu voorkomen. bij reductiedee- 
ling hiervan zouden gameten met 27 chromosomen ontstaan. 

Mocht het op den duur uit kruisingsproeven blijken, dat werke- 


108 


lijk nieuwe vormen op deze wijze kunnen ontstaan, dan zou men 
zich S. officinarum kunnen denken als te zijn ontstaan door krui- 
sing uit vormen, die haploid 8 en 32 chromosomen bezitten, of uit 
vormen met 16 en 24 haploide chromosomen, daarbij uitgaande 
van de veronderstelling, dat 8 het chromosomengrondgetal voor Sac- 
charum is. Voor S. spontaneum zouden de ouders dan 8 en 48, 16 
en 40 of 24 en 32 chromosomen gehad kunnen hebben. 

Aangezien de bastaarden tusschen S. officinarum en S sponta- 
neum zeer waarschijnlijk tripoid zijn, doch ontstaan zijn uit haploi- 
de gameten, moet men zich bij deze bastaarden eveneens een „in- 
direet chromosome union” denken. Daar hier waarschijnlijk slechts 
splitsing van S. officinarum-chromosomen plaats gevonden heeft en 
de ongesplitste S. spontanermm-chromosomen in de paring betrok- 
ken worden, moet de paring hier op andere wijze geschieden, dan 
Wince dit zieh denkt voor de tetraploide bastaarden. Voor deze 
Saccharum-bastaarden kan men zich drie wijzen van paring voor- 
stellen: 

le. een willekeurig even aantal S. officinarum-chromosomen 
gaat paring aan met een gelijk aantal. S. spontaneum-chromosomen. 
de overblijvende S. officinarum-chromosomen paren onderling, het- 
zelfde is het geval met de overblijvende S. spontaneum-chromo- 
somen ; 

2e. alle S. officinarum=chromosomen gaan onderling paring aan, 
hetzelfde is het geval met de S spontaneum-chromosomen: 

de. 28 chromosomen van een stel van 40 chromosomen van 
S. officinarum paren met 28 S. spontuneum-chromosomen, 28 chro- 
mosomen van het tweede stel van 40 chromosomen gaan paring 
aan met de 28 andere chromosomen, van S. spontaneum afkomstig. 
De 12 overblijvende S. officinarum-chromosomen uit het eerste stel 
gaan paring aan met de 12 overeenkomstige chromosomen, over- 
blijvende van het tweede stel. Doordat de chromosomen van S offi- 
cinarum en S. spontaneum ongeveer even groot zijn, zal het niet 
uit te maken zijn, welke van de drie veronderstellingen de juiste is. 
Toch lijkt mij de laatste de meest waarschijnlijke toe, aangezien ik 
mij moeilijk kan voorstellen, dat ongesplitste S. spontaneum-chro- 
mosomen paring zouden aangaan met ongesplitste chromosomen uit 
hetzelfde stel. 

Blijkt nu werkelijk bij voortgezet onderzoek aan meer van deze 
bastaard-individuen, dat het haploide ehromosomengetal 68 bedraagt 
en blijkt bovendien, dat Saccharum-bastaarden uit ouders met an- 


109 


dere chromosomengetallen zich overeenkomstig gedragen, —en tot 
nogtoe is de waarschijnlijkheid zeer groot — dan zal hiermede de 
splitsing van chromosomen in de zygote bewezen zijn. Dit zal dan 
tevens een groote steun zijn voor de theorie van- WiNae. Nu kan 
wel reeds gezegd worden, dat het haploide chromosomengetal het 
theoretische getal 68 zoozeer nadert, dat de triploidie dezer bast- 
aarden zeer waarschijnlijk is. 

Steeds is bij de kruising tusschen S. officinarum en S. spontaneum 
de eerste soort als moeder gebruikt. Het is onbekend, of de reci- 
proke kruising mogelijk is. Zeer zeker zal een dergelijke kruising met 
moeilijkheden gepaard gaan, doordat het pollen van S. spontaneum 
veel meer fertiel is dan dat van S. officinarum. Castratie is dus 
zonder twijfel noodzakelijk. Ingeval deze kruising gelukt, zal het in- 
teressant zijn het chromosomengetal dezer bastaardindividuen na te 
gaan. Uit het chromosomengetal zou men na kunnen gaan, of hierbij 
ook de S. efficinarum-echromosomen overlangs splitsen of alle chro- 
mosomen overlangs splitsen, terwijl men als derde mogelijkheid nog 
zou kunnen veronderstellen, dat dan de S. spontanewm-chromosomen 
een splitsing uitvoeren. Zou men een ander aantal chromosomen 
vinden dan zou men tevens kunnen nagaan, of hiermede ook een 
andere habitus der bastaardindividuen samengaat. 

Het interessante gedrag der bastaarden tusschen S. officinarum 
en S. spontaneum maakt een uitgebreid onderzoek dezer bastaarden 
zeer gewenscht. De mogelijkheid bestaat natuurlijk, dat sommige 
dezer bastaardindividuen zich eytologisch anders gedragen. Van vele 
vormen van het geslacht Saccharum is nog niets bekend over het 
chromosomengetal en het is natuurlijk niet uitgesloten, dat bastaar- 
den van deze vormen diploid of tetraploid zullen blijken te zijn. 

Aan bastaarden uit het geslacht Saccharwm is waarschijnlijk te 
bepalen, of de meening van ERNsT en WINGE, dat vormen met hoo- 
ger chromosomengetal door kruising kunnen ontstaan uit vormen 
met een lager aantal, gegrond is. 


SAMENVATTING DER RESULTATEN, 


Bij Saccharum spontaneum komen in de kernen der pollen-moe- 
dercellen gedurende de prophase en metaphase der reductiedee- 
ling 56 gemini voor. De deeling dezer cellen is een regelmatige 
reduetiedeeling, wat ook uit de anaphase blijkt. Het haploide 
chromosomengetal bedraagt 55. 

Jij Saccharum officinarum komen tijdens de prophase en meta- 
phase der reductiedeeling in de kernen der pollen-moedercellen, 
indien deze deeling geheel regelmatig verloopt, 4 gemini voor. 
Het haploide chromosomengetal bedraagt bij Saccharum officina- 
rum 40, het diploide moet op 80 gesteld worden. 

Bij Saccharum officinarum blijft dikwijls in de prophase der 
reductiedeeling paring van een deel der chromosomen achter- 
wege. llierdoor ontstaat een onvolledige chromosomenreductie 
en ontstaan waarschijnlijk pollenkorrels, die in hare kernen een 
aantal chromosomen bezitten, dat afwijkt van het haploide chro- 
mosomengetal 40. 

Bij wijze van uitzondering kan bij een variëteit van Saccharum 
officinarum, waarbij in den regel reductiedeeling voorkomt, alle 
chromosomenparing in de prophase der deeling van de pollen- 
moedercellen achterwege blijven. Deze deeling verloopt dan ab- 
normaal en komt overeen met die deeling, welke ROSENBERG 
„halbheterotypische Teilung” noemt. 
Bij de Britsch-Indische soorten Chunnee en Ruckree II bedraagt 
het haploide chromosomengetal ongeveer 46, terwijl het diploide 
chromosomengetal op 90 à 91 gesteld moet worden. Ook hier 
kunnen eenige chromosomen in de prophase der reductiedeeling 
ongepaard blijven, hetgeen wederom een onvolledige chromoso- 
menreductie ten gevolge heeft. 

Door kruising van Saccharum officinarum met Saccharum spon- 
taneum zijn zeer vele goed fertiele bastaardindividuen verkregen. 
Slechts een zeer klein aantal is mannelijk steriel. De fertiliteit 
dezer bastaarden overtreft verre die der Saccharum officinarum- 
variëteiten, welke voor de kruising gebruikt worden. 

In andere geslachten zijn bastaardvormen tusschen twee soorten 
met verschillend chromosomengetal, die een dergelijke mate van 
fertiliteit vertoonen, ten eenenmale onbekend. 


riá 


6. Deze bastaardindividuen bezitten een verhoogd chromosomengetal, 

d. w. z. hun chromosomengetal is hooger dan de som van de 
haploide ehromosomengetallen der ouders. 
Waarschijnlijk komen in de kernen der pollen-moedercellen dezer 
bastaardindividuen gedurende de prophase en metaphase der 
reductiedeeling ongeveer 68 gemini voor; dit zou wijzen op een 
diploid ehromosomengetal van 136. Daar de gameten van S. offi- 
cinarum en S. spontaneum respectievelijk 40 en 56 chromosomen 
bezitten, zijn waarschijnlijk in de zygote door overlangsche split- 
sing de S. officinarum-chromosomen in aantal verdubbeld, waar- 
door een bastaardindividu met 196 chromosomen ontstaan is. 
De bastaarden tusschen Saccharum officinarum en Saccharum 
spontaneum zouden daarom, in overeenstemming met de nomen- 
clatuur van ERNsr, „hetero-triploid” genoemd moeten worden. 


EN EL U 


NIN eee 


Blz. 
In lELULAE AN Rep en de oat et 5 at 1 
Hoofdstuk I. Materiaal en methode van onderzoek. . . .... 7 
Hoofdstuk IL. Het onderzoek over het chromosomengetal. 26 
S 1. De prophase der deeling van de pollen-moedereellen … 26 
S 2. Het chromosomengetal van Saccharum spontaneum L, 28 
S 9. Het chromosomengetal van Saecharum oflficinarum L, 37 
S 4. De chromosomengetallen van de Britsch-Indische Sac- 
charum-variëteiten Chunnee en Ruckree II... . . 65 
Hoofdstuk II. Bespreking van de resultaten van het vorige hoofd- 
stuk in verband met de literatuur . . . .. : te 


Hoofdstuk IV, Resultaten van een voorloopig onderzoek over de 
eytologie van eenige bastaarden tusschen Saccharum offici- 
narum en Saccharum spontaneum. Sá 
S 1. Kenige opmerkingen over soortsbastaarden in het ge- 

slacht Saccharum, voornamelijk betreffende de fertiliteit 84 
S 2. De cytologie van eenige bastaard-individuen Saccharum 


officinarum X Saccharum spontaneum. ....-... 86 
Hoofdstuk V. De cytologie van andere soortsbastaarden in 
verband met die van het geslacht Saccharum. 95 


Samenvatting -der resultaten … ev en 


gremer 


VOOR DE 


Suikerindustrie in Nederlandsch-Indië 
A ER te 
MEDEDEELINGEN VAN HET 


PROEFSTATION VOOR DE JAVA- 
SUIKERINDUSTRIE 


wg 
m 


JAARGANG 1922 No. 2 


DE FACTOREN, DIE HET PRODUCT BEPALEN 


DOOR 


Dr. J. M. GEERTS 


N.V. BOEKHANDEL EN DRUKKER IJ 
V/H. H. VAN INGEN — SOERABAJA. 


nl 


rr 


_ MEDEDEELINGEN VAN HET PROEFSTATION 
VOOR DE JAVA-SUIKERINDUSTRIE, 


Mn 


LIBRARY 
Jaargang 1922, No. 2. NEW YORK 
BOTANICA! 
GARDEN 


DE FACTOREN, DIE HET PRODUCT BEPALEN 


door 


Dr. J. M. GEERTS. 


T 
Î 


Landbouwkundieg Adviseur van Nederlandsech-Indische Landbouw-Mij. 
VIJFDE BIJDRAGE: 
Het Product van EK 2. 


Van EK 2 kies ik enkele ondernemingen, waar zij reeds eenige 
jaren in vrij groote complexen voorkomt. We zullen bij EK 2 dezelfde 
moeilijkheid ondervinden als bij Dl 52 en de andere nieuwe soorten, 
dat namelijk door de uitbreiding en het dikwijls sterk wisselen in 

gronden, de jaren niet steeds goed vergelijkbaar zijn; dit geldt o.a. 
in hooge mate op de suikerfabriek Bandjardawa, waarmee ik wil 
beginnen. — 

De cijfers van EK 2 staan in de volgende tabel. EK 2 werd in 
1918/19 vroeg geplant, in de andere jaren kwam een gedeelte in 
Augustus in den grond. 1916/17 gaf op Bandjardawa ook voor EK 2 
het hoogste product. De uitstoeling was toen 106% van de ge- 
__middelde uitstoeling van EK 2 over alle jaren op Bandjardawa. Het 

grootste deel van EK 2 was vóór Augustus geplant. De oroeiverdee- 
ling was zeer gunstig; de groeifactor was 1,480. Het kattiegewicht 
per meter bij gemiddelde uitstoeling was dan ook zeer hoog, nl. 
1,110, zoodat een zwaar rietproduct ontstond. 26% van het riet 
_ legerde tengevolge van het dikwijls te zware rietproduct, waardoor 
het rendement natuurlijk eenigszins leed. In dit jaar stonden slechts 
_ 18 bws EK 2 op oude gronden (zie tabel hiernevens), 63 op voor de 
tweede maal geoccupeerde gronden en 3% bws op nieuwe gronden. 
In dit gunstige jaar was het rietproduet op ouden grond hoog en het 
rendement goed; op voor de 2de maal beplanten grond was het riet- 
product iets hooger, maar het rendement lager en op- nieuwen grond 
werd zeer veel riet met een laag rendement verkregen, zoodat het 
hooge rietproduct en het lage rendement het gevolg van de nieuwere 
gronden waren. 


114 . 


In 15/16 was de uitstoeling iets minder, 104% ; de EK 2 kwam 
gemiddeld iets later in den grond. De groeiverdeeling was minder 
gunstig dan in 16/17, de groeifactor was 0,831. Het kattiegewicht 
per meter bij gemiddelde uitstoeling was vrij goed, zoodat toch een 
zwaar rietproduct ontstond. Het rendement was, al legerde nu min- 
der riet dan in 16/17, door de minder gunstige groeiverdeeling lager 
dan in 16/17, zoodat 134 pikols suiker werden verkregen. 

In 1015/16 stond nog een groot quantum EK 2 op oude gron- 
den, EK 28 was bijna nog niet aangeplant en op oude gronden 
werd het product hoog, zooals onderstaande tabel doet zien. Daar- 
door haalde 1915/16, al was:de groeifactor niet zoo hoog, op 16/17 
na het hoogste product. 


OVERZICHT VAN HET PRODUCT VAN EK 2 op BANDJARDAWA, GESPLITST 
NAAR OUDE EN NIEUWE GRONDEN IN OPVOLGENDE JAREN: 


Voor de 2de maal 


‘ond 
Oude gronden beplante gronden 


Nieuwe gronden 
Oogst- 


jaar 


Riet Rdt. | Skr. |[Bws.| Riet | Rdt. 


B ws. 


Skr. Bws. Riet Rat Skr. 


| 
1915 [29 |1424) 8,57122 | 43 1189[ 9,00/107 | 30 |1336/6,67| 88 
1916 |65 [1586 9,71154 | 19 [1578] 9,25/146 | 55 [1432/7,33| 105 
1917 18 |(471940,54178 | 63 [17481 8,72152 | 34 |4962) 8,37) 164 
1918 [221/,/1382/10,13140 | 43 11354| 9,231425 | — | — 
1919 |42 |1453| 9,417133 | 7 [1137| 7,34183,4 | 11 |1268 
1920 [76 _{4195/10,421241/,| 16 [1037 10,841424/| — | — 


6,12] 78,0 


De rendementen zijn op de nieuwe gronden veel lager; de riet- 
producties in den regel ook, behalve in het gunstige jaar 1916/17. 

In 1917/18 werd later geplant. De uitstoeling was veel forscher, 
113 % van de gemiddelde. De groei in den Oostmoesson was zeer 
hoog. In den Westmoesson was de groei matig, zooals uit de groei- 
cijfers per dag blijkt. Het riet groeide door den geringen regenval 
op het eind van den Westmoesson niet lang door en bleef daardoor _ 
korter dan in andere jaren. De groeifactor werd daardoor hoog, 
maar is zeer geflatteerd. In verband met de sterke uitstoeling was 
het kattiegewicht per meter laag, maar ook omgerekend op gemid- 
delde uitstoeling was het nu lager dan in de vorige jaren. EK 2 


ke, Ke 
Shae 
rg 


OVERZICHT DER CIJFERS VAN EK 2 


115 


OP DE SUIKERFABRIEK Bandjardawa. 


13/14 | 14/15 | 15/16 | 16/17 | 17/18 | 18/19 19/20 
| 
Lengte op 30 Nov. Eid 65 1553 185 174 | 168 | 126 
» » 1 Maart — 288 299 912 285 319 215 
D) » 1 April — 916 |- "418 1=-329 | 307 | 354 294 
» » 1 Mei — 326 | 3383 | 335 | 310 | 369 | 307 
» ps 1 Juni —— — — — 383 — 
Groei gedurende den 
Westmoesson, d.i, van 
30 Nov. tot 1 Mei — Zoen. 200 150 }::136| 201 181 
Groei per dag in c.M. 
in den Oostmoesson — [0,618 1,108 |1,480 |1,626 (1151 [0,940 
» _> _Westmoesson — [1,753 1,333 [1,000 | 0,907 Ë ‚340 [1,207 
Groeifactor — [0,353 [0,831 [1,480 | 1,793 0; 859 | 0,779 
Gebleven uitstoeling 
per bruto bouw — 147900 | 50500 | 51300 | 54800 | 45700 | 41300 
Gebleven uitstoeling 
in /% van het gem, tot 
en met 1920 (48600) Ea 981404074061" 115 92 85 
Wijze van afplanten 
in April == — — — — — —— 
» Mei — —- Allo) — — 15 
» Juni — — 271/of 151/5 2 53 32 
> Juli - 45 | 82/5) 391/,, 27 8 26 
» Augustus — 55 29 | 381/,| 26 -- 20 
_» September — 3 | — == — En — 
October — — — — _— — -— 
Gemiddelde leeftijd op 
30 Nov. in dagen — 102 120 125 107 146 134 
Idem bij het oogsten 
in maanden —- —- 12 44 PATHE "12 
| Gesneden bouws — 105 139 115 55 60 92 
____Riettaxatie — | 1240 | 1229 | 1445 | 1375 | 1360 | 1238 
Á Rietgewicht — 1300 | 1523 | 1807 | 1346 | 1382 | 1167 
Rendement — 8,14 | 8,78 | 8,85 | 9,70 | 8,48 10,49 
í Suiker -— 106 | 4134 | 460 | 131 117 | 1221/, 
î Suikerproduct in % 
van het gem. product 
' der soort tot en met 
ej oogst 1920 (128) 85 105 | 125 102 91 95 
E Legerpercentage — 8 12 26 8 36 | — 
Bloeipercentage 
Kattiegewicht per M. 
Î bij de rietlengte op 
À 1 April — {0,833 [0,906 |1,051 [0,792 [0,790 | 0,920 
Kattiegewicht per M. bij 
gemiddelde uitstoeling — [0,821 [0,941 |1,110 [0,893 | 0,771 | 0,782 


EE oe MORE he 
116 


was van de mooie gronden verdrongen door EK 28, waardoor dit 
lagere cijfer mede veroorzaakt wordt. Het rietproduect was dan ook 
niet hoog. Daardoor legerde weinig riet, 8%; het rendement werd 
mooi, ook doordat de rijping gunstig was door den geringen regen- 
val op het einde van den Westmoesson. f 

Er ontstond dan ook bijna hetzelfde suikerproduet als in 1915/16. 
Daar in 1918 geen EK 2 op nieuwe gronden stond, werd ook 
daardoor het rendement hooger en het legerpercentage lager dan 
in andere jaren. 

In 1914/15 werd laat geplant. De uitstoeling was gering. In 
den Oostmoesson was de groei zeer matig, in den Westmoesson 
zeer forsch. Door deze ongunstige groeiverdeeling was het kattie- 
gewicht per meter laag, al was het door de geringe uitstoeling hoo- 
ger dan in 1917/18. Het rietproduct werd voor EK 2 laag. Het 
rendement was door de ongunstige groeiverdeeling laag, zoodat 
weinig suiker ontstond. Vooral de nieuwe gronden gaven weinig 
suiker. 

In 1918/19 was vroeg geplant. De groei in den Oostmoesson 
was beter dan in 14/15, maar toch stagneerde het riet, zooals ook 
bleek uit het afsterven van de uitstoeling, die slechts O1 % van de 
gemiddelde was. De Westmoessongroei was forsch. Het kattiegewicht 
bleef door dien minder gunstigen groei laag, en er legerde, niette- 
genstaande het rietproduct laag was, veel riet; het rendement bleef 
dan ook laag. Er ontstond dan ook slechts een suikerproduct, dat’ 
90 % van het gemiddelde was. Vooral op de nieuwe gronden werd 
het rendement zeer laag. 

In 1919/20 was ook vrij goed op tijd geplant, de groei in den 
Oostmoesson was zeer gering, o.a. veel minder dan in 17/18, toen 
nog later geplant was; de Westmoessongroei was matig, het riet 
bleef dan ook kort; de groeifactor was laag. De uitstoeling werd 
dit jaar nog minder dan in 18/19. Het kattiegewicht per meter bij 
gemiddelde uitstoeling werd iets hooger dan in 18/19. Het rietpro- 
duct bleef echter door het kortere riet en de mindere uitstoeling 
veel lager. Waar in 18/19 zelfs 36 % legerde, was er nu door het 
lage rietproduct vrijwel geen gelegerd EK 2. Het grootste deel van 
EK 2 stond op oude gronden. 

Waar verscheidene oogstjaren zonder een nadere toelichting 
niet terstond duidelijk zijn, zal ik de graphische voorstellingen niet 
meer aan het slot der bijdrage geven, maar liever na de bespreking 
van elke onderneming. 


u | 117 


Groeifactor ; voor elke 0,01 is 1 m.M. genomen. 
mmm Suiker; voor elk pikol boven 100 is 3 m.M. genomen. 


meene Kattiegewicht per meter bij gemiddelde uitstoeling. 
De abscis is op 0,8 gesteld, voor elke 0,01 erboven is 5 m.M. 
uitgezet. 


Fig. 1. Verband tusschen groeifactor, kattiegewicht per meter bij ge- 
middelde uitstoeling en suikerproduct per bouw van EK 2 in 
opvolgende jaren op de sf. Bandjardawa. 


118 


Voor de suikerfabriek Bandjardawa zijn de voornaamste cijfers 


van EK 2: E 
Kattiegewicht per M., 
Oogstjaar Groeifactor bij zer. Btovdelink | Suikerproduct 
1915 0,353 0,821 | 106 
1916 0,831 0,941 | 154 
1917 1,480 1,110 160 
1918 1,793 0,893 131 
1919 0,859 | 0,771 117 
1920 0,779 | 0,782 | 1221/, 
| 


dennen 


In de graphische voorstelling (fig. 1) is te zien, dat de paral- 
lelliteit vrij duidelijk is; de groeifactor in 1918 was zooals we za- 
gen zeer geflatteerd. Voor de afwijkingen tengevolge van de 
verdeeling over oude en nieuwe gronden, verwijs ik naar het boven 
besprokene. 

Op de suikerfabriek Balapoelang wordt ook reeds vanaf 1914/15 
EK 2 aangeplant en in vrij groote uitgestrektheden, zooals de vol- 
gende tabel doet zien. 

EK 2 bracht ook hier in 1916/17 het hoogste product op. De 
uitstoeling, die op Balapoelang steeds aan den lagen kant is, was 
in 16/17 het hoogst, 115%. Er was vrij vroeg geplant. De groeiver- 
deeling was gunstig, zooals de groeifactor, 0,853, doet zien. Het kat- 
tiegewicht per meter bij gemiddelde uitstoeling was dan ook goed, 
1,162, terwijl ook een mooi rendement ontstond, zoodat 154 pikols 
suiker verkregen werden. 

In 1915/16 was later geplant dan in 16/17; de uitstoeling was 
zwaar, 112%. De groeiverdeeling was minder gunstig; de groeifac- 
tor was 0,549. Het kattiegewicht per meter werd hoog, 1,273. Er 
ontstond een hoog rietproduct, het rendement werd in verband 
met den lagen groeifactor veel minder dan in 16/17. Er ontstond 
door het zware rietproduct toch een goed suikerproduct. 

In 1915/16 begon men pas met EK 28, zoodat EK 2 toen nog 
op de goede EK 28-gronden stond, hetgeen het hooge product bij 
vrij lagen groeifactor verklaart. 

In 1917/18 was eerder geplant, de uitstoeling was minder, 108%. 
De groeiverdeeling was, zooals de groeifactor aangeeft, bijna even 
gunstig als in 16/17. Men zou dus minstens hetzelfde kattiegewicht 
per meter bij gemiddelde uitstoeling verwachten. Het was echter 


119 


OVERZICHT DER CIJFERS VAN EK 2 OP DE SUIKERFABRIEK Balapoelang. 


13/14 | 14/15 | 15/16 | 16/17 | 17/18 | 18/19 | 19/20 
| 
Lengte op 30 Nov. 76 69 93 | 138 136 15 | 135 
» » 1 Maart 269 | 250 | 260 | 280 277 254 | 234 
» » 1 April 296 | 282 | 300 | 306 305 | 297 277 
Bens 1 Mei 319 | 304 | 320 | 319 320 | 328 | 301 
» » 1 Juni 327 | 305 | 323 — — 337 | 322 
Groei gedurende den 
Westmoesson, d. 1. van 4 
30 Nov. tot 1 Mei 243 235 | 227 181 184 | 253 166 
‚ Groei per dag in c.M. 
in den Oostmoesson — 0,651 |0,830 (1,030 | 1,038 |0,694 | 1,250 
» _» _Westmoesson — |41,567 |41,513 |1,207 | 1,227 |1,687 | 1,107 
Groeifactor — |0,415 [0,549 [0,853 | 0,846 [0,411 | 1,129 
Gebleven uitstoeling per 
bruto bouw 33900 (34500 [43800 [44700 | 42300 (35600 (39300 
Gebleven uitstoeling in | 
9/ van het gem. tot en 
„met 1920 (39000) 87 Se 112 | 145 108 91 101 
Wijze van afplanten 
in April on ot od — Dn ns in 
» Mei —- — 12 10 | Al — — 
» Juni — 13 1 42 31 6 3 
» Juli —— 27 34 43 49 32 26 
» Augustus — 27 36 20 6 37 14 
» September — 12 f| — — — 4 
» October — — — - — — — 
Gemiddelde leeftijd op 
30 November in dagen) — 106 112 134 131 108 108 
Idem bij het oogsten in 
maanden NE 11/5) 12 13 (121/,/13/ 124/a) 121/, 
Gesneden bouws 3 7711 90 | 1415 90 75 MI 
Riettaxatie 1400 | 1200 | 1204 | 1227 | 1208 | 1042 | 1166 
Rietgewicht 1444 | 1255 | 1589 | 1446 | 1234 | 1244 | 1361 
Rendement 7,01 | 8,88 | 8,90 [10,62 | 10,73 | 9,88 | 10,24 
Suiker 4e VN ee 141 154 132 123 | 139 
Suikerproduct in % van 
het gem. der soort tot 
en met 1920 (1301/3) 87 Bak 108 | 149 101 94 | 107 
Legerpercentage — — | 3 — — — a 
Bloeipercentage — — — — — — 29 
Kattiegewicht per M. bij 
de rietlengte op 1 Meij 1,333 [1,197 |1,134 {1,014 | 0,912 |1,065 | 1,151 
Kattiegewicht per M. bij 
gemiddelde uitstoeling |1,158 |1,059 (1,273 |1,162 | 0,989 [0,972 | 1,260 


‘mmm 


120 


lager, 0,989, zoodat het rietproduct minder werd dan in 16/17 en 
15/16. Dit kwam aan het rendement, dat dank zij de gunstige groei- 
verdeeling hoog was, ten goede. Kr ontstond dan ook nog een goed 
suikerproduct. De mooiere gronden had EK 2 in dit jaar reeds aan 
EK 28 moeten afstaan, zoodat dit jaar bijvoorbeeld moeilijk met 
15/16 te vergelijken is. EK 2 is nu teruggedrongen naar de schralere 
gronden. 

In 1918/19 werd laat geplant. De groei in den Oostmoesson 
was slecht, 0,69 c.M. per dag. De Westmoessongroei was zeer forsch, 
1,687 c.M. per dag. De groeifactor werd slechts 0,411, Behalve dat 
stagnatie in den groei optrad door de droogte, werd ook de uit- 
stoeling zeer gering, 91%. Al was het kattiegewicht per meter bij 
gemiddelde uitstoeling nog vrij goed, 0,972, het rietproduct bleef 
laag en werd door het langere riet gelijk aan dat van 17/18. Het 
rendement was door de ongunstige groeiverdeeling minder goed, 
zoodat een matig suikerproduet ontstond. 

In 1914/15 was evenals in 18/19 laat geplant. De uitstoeling 
werd ook laag, 88%. De groeiverdeeling was, zooals uit de groei- 
cijfers per dag blijkt, ook ongunstig; de groeifactor was 0,415. Het 
kattiegewicht per meter was beter dan in 18/19, vermoedelijk tenge- 
volge van- de betere gronden, waarop KEK 2 stond en doordat het 
riet kort bleef. Er ontstond vrijwel evenveel riet als in 18/19. Het 
rendement werd, hoewel, zooals we zagen, de groeiverdeeling even 
gunstig was als in 18/19, lager, zoodat dit jaar het geringste sui- 
kerproduet voor EK 2 gaf. Doordat de EK 2 in de laatste jaren op 
minder vruchtbaren grond staat, geeft zij minder riet, maar een 
beter rendement. 

In 19/20 werd EK 2 ongeveer op denzelfden tijd geplant als in 
18/19. De groei in den Oostmoesson was veel beter, in den West- 
moesson matiger, zoodat de groeifactor veel beter was, 1,129. De 
uitstoeling was 101%, waaruit ook blijkt, dat EK 2 nu niet zooals 
in 18/19 leed. Het kattiegewicht per meter bij gemiiddelde uitstoe- 
ling werd nu hooger dan in vorige jaren, bijna hetzelfde als in 
1915/16. Het rietproduct werd dan ook zeer hoog, vooral als we 
bedenken, dat EK 2 nu op minder vruchtbaren grond staat dan 
vroeger. Het rendement was goed, zoodat een suikerproduct ont- 
stond, bijna even hoog als in 1915/16. | 

Bij deze bespreking van Balapoelang zien we, dat de groeifactor 
een goed inzicht in het product geeft, maar daarbij komt ook hier als 
moeilijkheid, dat EK 2 in den loop der jaren sterk van grond wisselde. 


1915 


mmm SUiker; voor. elk pikol boven 100 is 


Fie. 2. 


| 
/ 
/ 
/ 
Í 
| 
/ 
Í 
fi 
/ 
| | 
/ 
| 
/ 
/ 
14 
| 
1916 19 1% [918 1919 (920 


Groeifactor ; voor elke 0,01 is 1 _m.M. genomen. 
3 m.M. genomen. 


Kattiegewicht per meter bij gémiddelde uitstoeling. De abscis Is 
op 0,9 gesteld. Voor elke 0,01 erboven is 5 m.M. uitgezet. 


Verband tusschen groeifactor, kattiegewicht per meter bij gemid- 
delde uitstoeling en suikerproduct per bouw van EK 2 in opvol- 
gende jaren op de sf. Balapoelang. 


122 


De voornaamste cijfers van EK 2 op de suikerfabriek Balapoe- 


lang zijn dus: n 


Kattiegewicht per 
Oogstjaar Groeifactor meter bij gem, Suikerproduct 
uitstoeling 

1915 0,415 | 1,059 111 
1916 0,549 1,273 141 
1917 0,853 1,162 154 
1918 0,846 0,989 132 
1919 0,411 0,972 123 
1920 1,129 1,260 139 


We zagen reeds, dat de jaren 1915 en 1916 niet goed met d 
latere vergeleken kunnen worden, doordat toen EK 2 op beteren 
grond stond. 

De graphiek geeft, wanneer we dit in acht nemen, ook hier een 
voldoende parallelliteit te zien (figuur 2). 

De suikerfabriek Remboen plant EK 2 reeds sedert 1913 aan 
en verkrijgt sterk wisselende producties. Zij plant, zooals in de vol- 
gende tabel is te zien, niet vroeg. De groei in den Oostmoesson is * 
meestal zeer krachtig, de groeicijfers per dag zijn hoog. De West- 
moessongroei is matig, het riet wordt meestal niet lang. Het valt 
terstond op, dat de rietproductie in de eerste jaren het hoogst was 
en regelmatig is gaan dalen. Daaruit is reeds dadelijk te zien, dat 
EK 2 door EK 28 van de vruchtbare gronden is teruggedrongen. 

De jaren 1913/14, 15/16 en 16/17 gaven eenzelfde suikerproduct. 

In 1916/17 was vroeger geplant dan in voorgaande jaren. De 
uitstoeling was goed, 108% van de gemiddelde. De groeiverdeeling 
was zeer gunstig, de Oostmoessongroei was bijna tweemaal zoo 
forsch als de Westmoessongroei, de groeifactor was 1,80. Het kattie- 
gewicht per meter was in verband met de zware uitstoeling en het 
lange riet vrij laag, 0,819, omgerekend op de gemiddelde uitstoe- 
ting 0,888. Het rietproduct was dan ook lager dan in vorige jaren, 
omdat de EK 2 toen op betere gronden stond. Het rendement 
was, niettegenstaande reeds op 114/, maand gesneden werd, door de 
gunstige groeiverdeeling hooger dan in andere jaren. 

In 1915/16 was de EK 2 veel later geplant, de uitstoeling was 
geringer, 98%. De groeiverdeeling was minder dan in 1916/17; de 
groeifactor was 1,41. Het kattiegewicht per meter was door de ge- 
ringe uitstoeling en het kortere riet hooger, 1,071, maar omgerekend 
op gemiddelde uitstoeling eveneens. Het rietproduct was veel hoo- 
ger dan in 16/17, hetgeen een gevolg van de gronden, waarop EK 2 


125 


OVERZICHT DER CIJFERS VAN EK 2 OP DE SUIKERFABRIEK Remboen. 


13/14 | 14/15 | 15/16 | 16/17 | 17/18 | 18/19 | 19/20 
Lengte op 30 Nov. 195 vab Ao4 247 218 160 140 
D) » 1 Maart 382 | 241 293 | 335 | 306 | 309 | 306 
D) » 1 April — 275 | 317 | 351 317 | 346 | 334 
D) » 1 Mei — — — — — — == 
Groei gedurende den 
Westmoesson, d, 1. van 
30 Nov. tot 1 Mei 187 POI 165) 134 gn, Leb er 
Groei per dag in c.M. 
in den Oostmoesson — [1,442 |1,540 (1,607 [1,603 0,889 | 1,23 
» _» _Westmoesson 2,078 1,133 [41,09 |0,89 [0,66 |1,24 1,30 
Groeifactor — |1,273 4,41 |1,8 2,43 [0,717 | 0,95 
Gebleven uitstoeling per 
bruto bouw 49700 [45100 (43200 [47700 [47900 [36400 (38200 
Gebleven uitstoeling in 
% van het gemiddelde 
tot en met 1920 (44000) | 113 102 98 108: #09 83 87 
Wijze van afplanten 
in April — — — — ka 10 | — 
» Mei -— -- — 2 wo 57 8 
» Juni — — — Allo 66 10 | — 
» Juli — OP OT EL A en 3 
» Augustus ee 2i/) 351/ol - 9 26 | — 18 
» September — 26 Lilo  — — —- 2 
» October 
Gemiddelde leeftijd op 
30 November in dagen| — 86 100 155 156 180 114 
Idem bij het oogsten in 
maanden — 13 | 444 14l/of 12 15 13 
Gesneden bouws 43 50 58 75 191 81 30 
Riettaxatie 1315 | 1303 | 1349 | 1246 | 1164 | 1174 | 1127 
Rietgewicht 1692 | 1416 | 1468 | 1372 | 1308 | 1299 | 1214 
Rendement 7,02 , 7,49 | 8,99 \ 9,60 | 8,81 | 8,51 | 9,35 
Suiker 13e 1063 BAR AIDE AAD aj o BAeh ALSA, 
Suikerproduct in /% van 
het gemiddelde product 
der soort tot en met 
oogst 1920 (120) 110 88 p:440|[".410 96 93 95 
Legerpercentage — — 3 Á 3 91, 14 
Bloeipercentage — — — — — en 5 
Kattiegewicht per meter 
bij de rietlengte op 1 
Mei 0,891 [1,067 [1,071 [0,819 [0,861 | 1,031 | 0,951 
Kattiegewicht per meter 
bij gemiddelde uitstoe- 
ling 1,007 [1,170 [1,052 [0,888 |0,938 | 0,853 | 0,827 


‘mmm 


AEN ARN 


124 


stond, moet zijn. Het rendement werd in verhouding tot andere jaren 
goed, maar toch lager dan in 16/17, zoodat hetzelfde suikerproduct 
verkregen werd. 

In 1913/14 was de uitstoeling zeer groot, 113 %, en het riet 
zeer lang, zoodat een zeer hoog rietproduct werd verkregen. Het 
rendement bleef laag, zoodat ook 132 pikol suiker ontstond. Het 
product ging op het einde van den maaltijd, vooral in October, door 
daling van het rietgewicht en het rendement, achteruit. 

Het product van EK 2 was in 1913/14: 


Re Riet Rendt. Suiker 

JOU Ws 

Op 31 Juli 5 1850 1,19 144 
» 16 September 23 1780 8,33 148 
» 30 D) 42 1696 1,88 134 
» 31 October | ej 1691. 1,82 132 


Nog duidelijker spreken de cijfers, wanneer ik van de in elke 
periode gesneden bouws het product opgeef. 
Produet van EK 2 in 1913/14 in 15-daagsche perioden: 


In 15-daagsche 
periode gesne- Riet Rendt. | Suiker 
den bouws 


15-34 Jul 3 1850 1,79 144 

L—15 September 20 1770 8,42 149 
150 » 19 1594 1,34 117 
16—31 October 1 1481 3,24 48 


In 1917/18 werd, evenals in 1916/17, vroeger geplant. De uitstoe- 
ling was even hoog als in 16/17, 109% van de gemiddelde. De Oost- 
moessongroei was zeer goed, 1,60 e.M. per dag. In den Westmoesson 
groeide EK 2 zeer weinig, door het spoedig ophouden der regens. 


Zij bleef dan ook kort. De groeifactor werd daardoor geflatteerd, en. 


was zeer hoog, 2,45. Het kattiegewicht per meter bij gemiddelde 
uitstoeling werd goed, zoodat toch een goed rietproduct werd ver- 
kregen. Het rendement bleef lager dan in 16/17. Waar er in 17/18 
een veel grootere aanplant van EK 2 stond, zijn de jaren 17 en 
18 niet geheel vergelijkbaar. 

In 1918/19 werd zeer veel vroeger geplant; in Juni was EK 2 
afgeplant. Door den fellen drogen Oostmoesson was de groei per dag 


{ 


125 


gering. Ook uit de geringe uitstoeling, die 85% van de gemiddelde 
bedroeg, blijkt, dat de EK 2-aanplant leed. De Westmoessongroei 
werd vrij forsch. De groeifactor werd laag, 0,717. 

Door de geringe uitstoeling was het kattiegewicht per meter 
toeh nog goed, maar omgerekend op een gemiddelde uitstoeling, 
was het laag. Er ontstond bijna evenveel riet als in 17/18 werd 
gemaakt. 

Het rendement was echter lager, al sneed men op 15 maanden 
leeftijd. Er legerde 91/5. 

In 1914/15 werd zeer laat geplant. De groei per dag in den 
Oostmoesson was goed, de Westmoessongroei forsch. Het riet bleef 
kort. De uitstoeling was goed. Er ontstond een goed rietproduct, 
maar het rendement was in verband met het late planten laag, 
zoodat dit jaar het laagste suikerproduct opbracht. 

In 1919/20 werd EK 2 zeer laat geplant. De.uitstoeling werd 
daardoor (de regens vielen vroeg in) laag, 87%. De groeifactor was 
vrij goed, 0,95. 

Er waren nu nog maar 30 bws. EK 2, zoodat deze aanplant 
niet goed met vroegere jaren te vergelijken is. Het rietproduct werd 
b.v. lager dan in 18/19, hetgeen men niet zou verwachten. Het 
rendement was beter, zoodat iets meer suiker dan in 18/19 werd 
verkregen. Uit de cijfers van Remboen valt dus, daar de rietpro- 
ducties, die in de laatste jaren van EK 2 gehaald werden, lager 
zijn dan vroeger, op, dat EK 2 de mooiste gronden voor EK 28 
moest inruimen. 

De voornaamste cijfers van EK 2 op de suikerfabriek Remboen 
zijn dus: 


Oogstjaar Groeifactor ren a Bee ale Ln B ws. 
gemiddelde uitstoeling product 

1915 1,273 1,170 106 50 

1916 1,41 1,052 132 58 

1917 BBS. 0,888 132 75 

1918 2,43 0,938 115 [91 

1019 0,717 0,853 111 S1 

1920 0.950 0,827 1131/5| 30 


Uit de uitgestrektheid van den aanplant blijkt, dat 1918 en 1917 
niet vergelijkbaar zijn, terwijl 1915 en 1916, toen zeer laat geplant 
werd, door hunne gronden niet met de latere jaren te vergelijken 


STE 1916 191% 1918 1919 go 


Groeifactor ; voor elke 0,01 is 1 m.M. genomen. 
mmm Stiker; voor elk pikol boven 100 is 3 m.M. genomen. 
-------- Kattiegewicht per meter bij gemiddelde uitstoeling. 

Voor de abscis werd 0,8 en voor elke 0,01 erboven 5 m.M. 


genomen. 


Fig. 3. Verband tusschen groeifactor, kattiegewicht per meter bij ge- 
middelde uitstoeling en suikerproduct per bouw van EK 2 in 


opvolgende jaren op de sf. Remboen, 


ai 


127 


zijn; daardoor is de parallelliteit in de ela voorstelling 
(figuur 3) niet steeds even duidelijk. 

EK 2 stond in de eerste jaren op de suikerfabriek Petaroekan 
op te vruchtbare gronden. De legerpercentages zijn dan ook, zooals 
de tabel op blz. 16 doet zien, zeer hoog en de rendementen 
laag. EK 2 wordt vrij laat geplant. Oogst 1916/17 gaf nog het beste 
product. De uitstoeling was 100°/%. De groei in den Oostmoesson was 
forsch, in den Westmoesson eveneens. De groeifactor was 1,179. Het 
riet werd dan ook zeer lang. Het kattiegewicht per meter was voor 
Petaroekan goed, zoodat een zeer hoog rietproduct ontstond. Door 
dit hooge product legerde 50% van het riet. Het rendement was 
dan ook zeer laag, zoodat 19% pikols suiker ontstonden. 

„Het grootste deel van EK 2 stond op nieuwe gronden, zooals 
onderstaande tabel doet zien. 


\ Nieuwe gronden Oude gronden 
Oogstjaar 


Bws. | Riet Rendt. | Suiker | Bws. Riet | Rendt. | Suiker 


1916 ANO T 47AL 6,66 114 33,8 | 1616 | 8,51 137 1/5 
1917 143 | 1714 | 7,47 128 33,6 | 2045 | 7,84 160 
1918 EED RAOR SEND 111 23 1481 | 9,96 147 1/5 
2919 42 | 1044 | 715 75 16 1397 | 9,14 128 


In de eerste jaren was de rietproductie op de nieuwe gronden 
veel hooger dan in de latere, doordat toen EK 2 op schralere grond- 
stukken werd geplaatst. Terwijl in 1916 het rietproduct op de nieu- 
we gronden nog veel hooger is, was dit in 1918 en 1919 niet meer 
het geval. 

In 1915/16 was de uitstoeling iets grooter, er werd later ge- 
plant. De groei per dag in den Oostmoesson was zeer hoog, in den. 
Westmoesson eveneens. De groeifactor was nog hooger dan in 16/17, 
nl. 1,297. Het kattiegewicht per meter was lager, 0,786. Niettegen- 
staande de zwaardere uitstoeling werd het rietproduct van 15/16 
lager dan van 16/17. Dat in dit jaar nog meer riet legerde dan in 
16/17, 53 %, is voornamelijk het gevolg van de te vruchtbare 

gronden voor EK 2. Het rendement werd zeer laag, zoodat slechts 
120 pikols suiker ontstonden. Het rietproduct op de nieuwe gron- 
den was zeer hoog, en het rendement zeer laag. 

In 1917/18 was EK 2 eveneens laat geplant. De uitstoeling, 
106 ®%, was iets grooter dan in 15/16. De groei was in den Oost- 


OVERZICHT DER CIJFERS VAN EK 2 oP pE 


128 


EN 


. 
SUIKERFABRIEK Petaroekan. 


ETE ETE SE EE EL OOC 


13/14 4 14/15 , 15/16 16/17 | 17/18 | 18/19 | 19/20 
| 
Lengte op 30 Nov. |_ 124 80 | 197 | 196 ! 4136 | 133. 132 
» __» 1 Maart 292 | 280 | 376 | 345 | 308 | 286 | 288 
>» A April 339 | 324 | 404 | 403 | 338 | 310 | 316 
» » 1 Mei ‚_ 5369 _r A12 411 | 349 335 531 
HE B | — — —, | 418 Bia 348 339 
Groei gedurende den f 
Westmoesson, d.i. van, 
30 Nov. tot 1 Mei [--248-| 244 | 245 | 245 |--243|: 200! 199 
Groei per dag in e.M. | 
in den Oostmoesson |_— [0,700 {4,858 [1,690 [1,259 |0,974 | 1,091 
» _» Westmoesson 1,653 [1,627 11.433 [1.433 |1,420 | 1,333 1,327 
Groeifactor — [0,430 [1,297 |1,179 |0,887 [0,728 [0,822 
Gebleven uitstoeling per, | 
bruto bouw 58400 47800 53700 52600, 54400 (49200 | 455060 
Gebleven uitstoeling in, 
/o van het gemiddelde, 
tot en met 1920 (51: 500) | 143 | 93 | 104 | 102 106 96 88 
Wijze van af planten | 
in April | — — — — — — —- 
» Mei — ES == 3 6 10 21/o 
» Juni — 71/, 91/| 58 14 13 32 
» Juli — 71fol 601/,| 43 317 35 | _861/, 
» Augustus -— 153 fb Oe Bi —- 31 
» September — 1 3 15 | — — — 
» October ns 8 — EES en — 
Gemiddelde leeftijd op | 
30 November in dagen! — 115 106 116 108 137 121 
Idem hij het oogsten in 
maanden - 121/f 411/5 12 | 111/, 18 vz 
Gesneden bouws 26 96 | 144 Ade. DS 152 
Riettaxatie | 1260 | 1278 | 1379 | 1288 | 4307 1158 | 1139 
Rietgewicht | 1632 | 1290 [f 1668 1774 | 1439 | 14144 | 1168 
Rendement 6,14 | 7,45 | 7,09 | 7,56 | 8,12 | 7,82 |- B‚53 
Suiker 100 | 96 | 4120 134 117 89 100 
Suikerproduct in % van | 
het gemiddelde product | 
tot en met oogst 1920, 
(108) | _ 93 891): 141 124 108 82 93 
Legerpercentage 12 (Pan Bte 0 26 21 20 
Bloeipercentage — __ en An — — 6 
Kattiegewicht per meter 
bij de rietlengte op 1 
Mei 0,757 [0,825 /0,754 (0,821 | 0,758 [0,696 | 0,776 
Kattiegewicht per M. bij 
gemiddelde uitstoeling {0,859 |0,773 0,786 0,838 | 0,801 0,665 | 0,685 


an ch 
rna 


129 


moesson niet zoo forsch, in den Westmoesson forscher. De groei- 
factor was dus veel lager, 0,887. Door de zware uitstoeling werd het 
kattiegewicht per meter laag, maar omgerekend op een gemiddelde 
uitstoeling was het hooger dan in 15/16. Door het kortere riet 
ontstond een minder zwaar rietproduct. Het legerpercentage was 
dan ook maar 26%, het rendement was iets beter, ook doordat de 
rijping, tengevolge van den geringen regenval op het einde van den 
Westmoesson, gunstig verliep. Er ontstonden 117 pikols suiker. Het 
rietproduct op de nieuwe gronden was veel matiger. 

In 1913/14 werd een hoog rietproduct met zeer laag rendement 
‘verkregen. De uitstoeling was zwaar, 113 %/,. 

In 1914/15 was de uitstoeling gering, 93%; het riet groeide 
in den Oostmoesson weinig, in den Westmoesson zeer forsch. De 
groeifactor was zeer laag, 0,430. Door de geringe uitstoeling was 
het kattiegewicht per meter vrij hoog. Wanneer we het omrekenen 
op een gemiddelde uitstoeling, was het laag, 0,773. Het rietproduct 
en het rendement bleven laag, zoodat slechts 96 pikols suiker 
ontstonden. 

In 1918/19 was iets vroeger geplant. De uitstoeling leed door 
droogte; de groei per dag in den Oostmoesson was nog vrij forsch, 
per dag in den Westmoesson eveneens. De groeifactor werd 0,728. 
Door den ongunstigen groei, zooals o.a. uit de lage uitstoeling blijkt 
en door de stagnatie, werd het kattiegewicht per meter laag, ook 
| wanneer we het omrekenen op de gemiddelde uitstoeling. Er ont- 
| stond weinig riet. 21 % hiervan legerde nog, hetgeen ook op een 
ongunstigen groei wijst. Het rendement bleef laag. Op de nieuwe 
gronden leed de EK 2 dit jaar veel zwaarder dan op de oude gron- 
| den, niettegenstaande op de oude gronden eerder werd geplant, 


\_zooals onderstaande cijfers doen zien. 

nn 
Leeft. op|Lengte Hind lende Uitstoe- Legerpercentage Gemid., 
30 Nov. | op 30 ling per nieuwe 


; lengte { factor | ; 
in dagen{ Nov. Ee 5 bouw [Le occ. 2e occ. Be oec.| gronden 


Nieuwe 
gronden | 144 1,09 | 3,44 [ 0,42 |48000| 77 16 19 121/, 
| Oude 
gronden) 189 2,01 | 3,70 | 0,815 [56000 | — — nn 0,4 


Op de nieuwe gronden bleef het riet korter en was de uit- 
| stoeling veel minder; toch legerde hier veel meer riet; de groei- 
factor was op de oude gronden tweemaal zoo hoog als op de nieuwe. 


130 


In 1919/20 was de groeiverdeeling vrij gunstig. De uitstoeling 
was veel lager, 88%; nu is dit ook een gevolg van de muizenplaag, 
10 bouws EK 2 werden vernield. Het rietproduct werd iets hooger 
dan in 1918/19. Het legerpercentage was ongeveer gelijk. 

In 1918/19 was de aanplant ingekrompen, zoodat toen slechts 
58 bouws EK 2 voorkwamen, en in 1920 152 bouws. Het rendement 
werd in 1920 veel beter, zoodat meer suiker ontstond. 

In 1919/20 was het product op de nieuwe gronden, waarbij 
steeds de schraalste stukken werden gekozen, ook lager dan op de 
oude of Bandjardawa-gronden, zooals volgende cijfers doen zien. 


| 


Gem. 


Bles Kattie- 
(Bws. | Riet | Rdt. | Skr. (leeft. op En gin iste gewicht 
| 30 Nov.l ee | 5 |per M. 8 
Ze occupatie) 8 804} 7,1 57 | 135 |(0,637/ 354 | 39800 | 0,57 1 
ge » 68 1178|8,37| 99| 138 [0,676 347 46000 | 0,74 | 17,9 
Ze » | 45 |4480| 8,69) 103 | 129 | 0,642 340 [45000 | 0,77 | 13,4 
5e » 2| 953 9,44 90, 135 0,484| 300 {50000 | 0,635 |_0 


MD EE eN RCN ENOR 
Nieuwe gr. Lende 8,46| 97 


Bandjarda- | 


wa-gronden | _ 29 1248 8,83) 141 | 150 0,947) 329 50000 | 0,77 | 11% 8 


| | 
Totaal 1521168) 8,53 100 | | | 
en NEVEN ENA 
Op de nieuwe gronden waren in dit jaar de groeifactor en het 
kattiegewicht per meter ook het laagst. De legerpercentages waren 
op de nieuwe gronden, doordat EK 2 op de schraalste afgespoelde | 
stukken staat, niet bijzonder hoog. 
De voornaamste cijfers voor EK 2 op Petaroekan zijn dus : 
ä 


Kattiegewicht per meter 


stjaar roeifd K 4 Ô i i 
Oogstjaar Groeifactor bij gemiddelde uitstoeling 


1915 0,430 0,713 ‚96 
1916 1,297 0,786 120 
1917 1,179 0,338 134 
1918 0,387 0,801 117 
1919 0,728 0,665 89 
1920 0,822 0,685 100 


151 


SE Groeïfactor; voor elke 0,01 is Î m.M. genomen. 
a Suiker; voor elk pikol boven 100 is 3 m.M. genomen. 


meeer. Kattiegewicht per meter bij gemiddelde uitstoeling. 
De abscis is op 0,7 gesteld, Voor elke 0,01 erboven is Î c.M, 
uitgezet, 


Fig. 4. Verband tusschen groeifactor, kattiegewicht per meter bij ge- 
middelde uitstoeling en het suikerproduct per bouw van EK 2 
in opvolgende jaren op de sf, Petaroekan, 


132 


We zagen, dat de groeifactor in 1916 hoog was door de vrucht= 


bare gronden, waarop EK 2 toen nog stond. De graphische voorstel- 
ling (figuur 4) doet zien, dat de parallelliteit vrij groot is. 

Ook de cijfers voor EK 2 op de suikerfabriek Redjosarie ver- 
toonen hetzelfde, zooals de tabel op blz. 21 doet zien. In de eerste 
jaren, toen de soort nog op de betere gronden stond, gaf zij een 
hooge uitstoeling en vrij laag rendement. In de laatste jaren is men 
haar meer op de schralere gronden gaan plaatsen, waardoor de uit- 
stoeling lager is en de kattiegewichten per meter en de rendementen 
door de minder zware rietproducties beter zijn. In de laatste jaren 
plant Redjosarie EK 2 vrij vroeg en oogst haar laat. 

In 1916/17 werd door EK 2 het hoogste product gehaald. Er 
was tijdig geplant, de uitstoeling was 101°%, van de gemiddelde. De 
groeiverdeeling was vrij gunstig. Het kattiegewicht per meter was 
dan ook hoog, zoodat een zwaar rietproduct ontstond. Het rende- 
ment was door de vrij gunstige groeiverdeeling beter dan in vorige 
jaren, zoodat een schitterend suikerproduct ontstond. 

In 1917/18 was iets vroeger geplant. De uitstoeling werd minder. 
De groeifactor was hooger dan in 1916/17, maar dit was een gevolg 
daarvan, dat het riet, doordat de regens niet zoo lang doorgingen, 
iets korter bleef. Het kattiegewicht per meter was goed, het rende- 
ment zeer goed, zoodat een mooi product ontstond, maar toch min- 
der dan in 1916/17. 

In 1915/16 was veel later geplant, de uitstoeling was veel for- 
scher. De groei was forsch, de groeifactor werd vrij goed. Het kattie- 
gewicht was niet hoog, toeh ontstond een zwaar rietproduct, waar- 
van het rendement door de vrij goede groeiverdeeling goed was, 
zoodat 144 pikols suiker ontstonden. 

In 1914/15 was de uitstoeling zwaar. De groeiverdeeling was 
vermoedelijk niet gunstig, zoodat het rietproduct lager dan de taxatie 
bleef. Het rendement was vrij goed. 

In 1918/19 was vroeg geplant. Door de droogte leed de uitstoe- 
ling, zij bleef laag. 

De groei in den Oostmoesson was gering en in den Westmoes- 
son zeer forsch, zoodat de groeifactor zeer laag werd. Tengevolge 
van den ongunstigen groei was het legerpencentage hoog. Het kat- 
tiegewicht per meter was dan ook laag, terwijl ook het rendement 
minder goed was. Nu trad in het jaar 18/19 ook verdrogen en af- 
sterven van EK 2 op, waardoor het product, zooals volgende cijfers 
laten zien, terugviel. 


135 


OVERZICHT DER CIJFERS VAN EK 2 OP DE SUIKERFABRIEK Redjosarie. 


Lengte op 30 Nov. 

» » 1 Maart 

> » 1 April 

D) » 1 Mei 
Groet gedurende den Westmoes- 
son, d.i, van 30 November tot 
1 Mei 
Groei per dag in c.M. 
in den Oostmoesson 
» _» _Westmoesson 
Groeifactor 
Gebleven uitstoeling per bruto 
bouw 
Gebleven uitstoeling in % van 
het gemiddelde t/m. 41920 

(47700) 

Wijze van afplanten 
in April 
» Mei 
» Juni 
> Juli 
» Augustus 
» September 
» October 
Gemiddelde leeftijd op 30 Nov. 
in dagen 
Idem bij het oogsten in maan- 
den 
Gesneden bouws 
Riettaxatie 
Rietgewicht 
Rendement 
Suiker 
Suikerproduct in % van het 
gem. product der soort t/m. 
1920 (133) 
Legerpercentage 
Bloeipercentage 
Kattiegewicht per M. 
rietlengte op 1 Mei 
Kattiegewicht per M. bij ge- 
middelde uitstoeling 


bij de 


| | | | 
14/15 | 15/16 | 16/17 | 17/18 | 18/19 | 19/20 
| 


100 
323 


1.615 


51800 


1081/, 


116 
295 
322 
333 


217 
1,160 
1,447 
0,802 


49200 


105 


129 
285 
312 
316 


168 
295 
301 
301 


133 


1,235 
0,887 
1,392 


44600 


931/s 


1313 
1380 
10,91 
151 


1131/, 


1,033 | 1,028 


1,059 


0,961 


79 | _M 
270 |_ 269 
302 | 289 
320 | 309 
24 | 238 

0,530 [0,689 

1,607 [1,587 

0,330 [0,434 


4#1500 | 44300 


991/, 93 
AA 2e 
109 35 

40 475 
A 105 
Le 72 
an | 9 
149 103 
141/ 141/, 
191 389 
1209 | 1104 
1923 | 1153 
8,93 | 9,30 
109 107 
82 80 
8 pl) 
Ln 11 
0,805 | 0,843 


0,801 | 0,782 


134 


PERIODECIJFERS VAN EK 2 OP DE SUIKERFABRIEK Redjosarie 
voor 1918/19. 


. 


jet Riet Rendement Suiker 
JOUWS 

16—31 Juli 1 1572 9,85 155 
1—15 Augustus 6 1371. 8,82 121 
16—31 > 45 1328 9,35 124 
1—15 September 55 1263 8,65 109 
16—30 ) 83 1194 8,88 100 

| 
Totaalproductie 190 | 1223 3,93 109 


Terwijl het product van de bouws, die in Augustus gesneden 
werden, boven 120 pikols suiker kwam, gaven de 83 bouws, die in 
de tweede helft van September gesneden werden, slechts 100 pikols 
suiker. 247 B liep op Redjosarie nog sterker in product terug. In 
de vorige jaren hield EK 2 zich steeds goed, maar toen kwamen 
nog geen 40 bouws EK 2 voor, tegen in 18/19 191 bouws. Er is 
nu gebleken, dat na een ongunstige groeiverdeeling als in 18/19, 
EK 2 niet zoo droogteresistent is. Trouwens ze had best 1 of 11/5 
maand eerder gesneden kunnen worden, daar 14!/, maand wel wat 
oud is. Dit voorbeeld toont aan, hoe de groeiverdeeling een aanwij- 
zing kan zijn voor het eventueel te verwachten gedrag van een 
soort in de campagne. Wanneer uit den groeifactor blijkt, dat een 
soort geleden heeft, houdt ze zich in de campagne minder lang 
goed. 

In 1919/20 werd een veel grooter aantal bouws EK 2 geplant, 
voornamelijk ter vervanging van 247 B. Daardoor werd de planttijd 
gemiddeld veel later dan in vorige jaren. De groei in den Oost- 
moesson per dag was gering, hoewel beter dan in 18/19, de West- 
moessongroei forsch, maar iets minder dan in 18/19, zoodat de 
groeifactor iets beter werd. De uitstoeling was minder, slechts 93%. 
Het kattiegewicht per M. bij gemiddelde uitstoeling was iets lager 
dan in 18/19. Dit was ook een gevolg van achteruitgang van het 
riet door het late malen. 


135 


1916 191% (9/8 EUR 1920 


Groeifactor ; voor elke 0,01 is 1 m.M. genomen. 

mmm Suiker; voor elk pikol boven 100 is 3 m.M. genomen. 
meneere Kattiegewicht per meter bij gemiddelde uitstoeling. De abscis 
is op 0,7 gesteld, Voor elke 0,01 erboven is 5’ m.M. uitgezet. 


Fig. 5. Verband tusschen groeifactor, kattiegewicht per meter bij ge- 
middelde uitstoeling en suikerproduct per bouw van EK 2 in 
opvolgende jaren op de sf. Redjosarie, 


136 


De periodecijfers voor EK 2 in 1919/20 waren de volgende: 


Gesneden Riet per | Rende- he Ae %/ Gele- 

bouws bouw ment gerd 
1/15 Juni | 0,34 1033 | 9,26 95,6 | — 
16/30 » 0,10 870 9,60 83,5 — 
16/31 Augustus 15,16 1159 8,73 101,2 — 
1/15 September 56,26 1057 10,26 108,4 — 
16/30 » 51,24 1077 10,50 113,1 — 
1/15 October 56,64 1110 9,85 109,3 — 
16/31 D) Ë 79,38 1306 8,31 108,6 61/, 
1/15 November 45,35 1293 9,03 116,7 3 
16/30 » 58,57 1100 8,99 89,9 — 
1/13 December 26,01 | 1007 9,33. | 98,9 — 


Door de lang aanhoudende regens liep het product lang zoo snel 
niet terug als in 1918/19. De 80 bouws, die na 15 November verma- 
len werden, gaven vooral lager product. Het eindproduct, dat door 
het goede rendement bijna even hoog werd als in 18/19, is niet ge- | 
heel met vorige jaren te vergelijken, door de uitbreiding van den fj 
EK 2-aanplant en door het abnormaal laat afmalen. De voornaamste | 
cijfers van EK 2 op de suikerfabriek Redjosarie waren dus: 

\ 
| 


Kattiegewicht per meter bij 


gemiddelde uitstoeling Sen 


Oogstjaar Groeifactor 


1916 | 0,802 0,945 144 
1917 1,004 1,059 163 j 
1918 1,392 0,961 151 
1919 0,330 0,801 109 j 
1920 0,434 0,782 107 


Wanneer we er rekening mee houden, dat de groeifactor in 1918 | 
geflatteerd was en dus slechts hooger schijnt dan in 1916/17, in 
welk jaar de groeifactor door het laat planten gedrukt was, is de 
parallelliteit tusschen de drie lijnen van fig. 5 groot. | 

Ten slotte wil ik hier de EK 2 op tegallans bespreken. EK 2 
is in de laatste jaren op de tegallans van de suikerfabriek Pesantren 
sterk uitgebreid. De producties waren, zooals de volgende tabel doet 
zien, zeer wisselend. In 16/17 werd het hoogste product gehaald. De 
uitstoeling liep, zooals telkenjare, ongeveer 35% terug. De gebleven 
uitstoeling was goed. De groei zette in de eerste maanden matig in, 
maar werd in den Oostmoesson forsch en in den daarop volgenden 


137 


Westmoesson weer matig. Het riet groeide dus in één stuk regelmatig 
door, het werd voor tegallans dan ook lang en had toch een goed 
kattiegewicht per meter. Het rietproduct kwam boven de 1000 pikol. 


OVERZICHT DER CIJFERS VAN EK 2 op pe Sf. Pesantren-tegallan. 
en 


15/16 | 16/17 [17/18 18/19 | 19/20 
PAREDES fe NE EN aes 
Lengte op 1 Juni 49 35 34 34 73 

> » 30 November 197 243 183 121 172 
» » __1 Maart 282 321 280 226 243 
» | 

» » 1 Mei 309 8 303 269 | :-267 
» » 1 Juni a == 305 274 — 


Groei per dag in c.M. 

in den Ísten Westmoesson 
Groei per dag in c.M. 

in den Oostmoesson 


0,73 | 0,43 | 0,42 | 0,45 | 0,88 


April Ja 331 dl 251 | 255 
a 0,93 | 0,82 | 0,48 | 0,55 


>» _» 2den Westmoesson ‚7 0,59 | 0,81 | 1,02 | 0,55 
Hoogste uitstoeling 71200 | 77100 | 60200 | 61400 | 57000 


Gebleven uitstoeling per bruto bouw | 42400 | 45100 | 40100 | 40600 | 38300 
Teruggang in ®% van de gebleven 
uitstoeling 40 40 34 34 33 

Gebleven uitstoeling in % van het 
gemiddelde tot en met 1920 (41300) 103 109 977 98 93 
Wijze van afplanten 
in Februari | — 103 345 280 11/5 
» __ Maart —— 26 133 150 1/, 
» April — zj 7 36 — 
» Mei -— — — — — 
» Juni — — — — — 
Gemiddelde leeftijd op 30 November 
in dagen 247 262 261 256 263 
Idem bij het oogsten in maanden 161/5| 171/5 17 Lane dijg 
Gesneden bouws 6 18 471 466 2 
Riettaxatie 760 857 836 647 564 
Rietge wicht 900 | 1055 823 500 ohh 
Rendement 0 SO 18:53 | 847 |. 7,25 
Suiker 81 94 70 41 39 
Suikerproduct in % van gemiddeld 
product der soort tot en met 1920 

(65) 125 145 | 1071/, 65 60 
Legerpercentage — 1 — 4 =— 
Bloeipercentage — Tr — =S at 
Kattiegewicht per M. bij de rietleng- 
te op 1 Mei 0,687 | 0,705 [0,677 | 0,458 | 0,532 
Kattiegewicht per M. bij gemiddelde 
uitstoeling 0,705 | 0,769 | 0,658 | 0,450 | 0,493 


138 


Het rendement was goed, zoodat 9% pikols suiker ontstonden. _ 

In 1915/16 liep de uitstoeling even sterk terug, maar de ge- 
bleven uitstoeling was voldoende, iets lager dan in 16/17. De groei 
zette dadelijk flink in, werd in den Oostmoesson nog iets sterker 
en nam in den Westmoesson weer iets af. Het kattiegewicht per 
meter werd goed, zoodat het rietproduct goed werd; ook het ren- 
dement ging wel, zoodat &1 pikols suiker ontstonden. 

In 1917/18 was de gebleven uitstoeling minder. De groei was 
eerst gering, daarna vrij goed en in den Westmoesson bleef het 
riet zoo doorgroeien. Het kattiegewicht per. meter bleef lager dan 
in vorige jaren, evenals het rendement. Het product bleef dus ook 
lager dan in vorige jaren. Hierbij dienen we wel in aanmerking te 
nemen, dat EK 2 zeer sterk was uitgebreid en daarbij, waar zij 
beter tegen droogte bestand bleek dan 247 B, ook op zeer droge 
tegallans kwam. 

In 1918/19 was de uitstoeling dezelfde. Het riet stagneerde eerst, 
zooals de lage groeicijfers per dag tot 30 November doen zien; daar- 
na schoot het te forsch door. Het kattiegewicht per meter werd dan 
ook laag, zoodat het rietproduct zeer laag bleef. Het rendement 
bleef, doordat het riet zoo stagneerde, laag, EK 2 gaf slechts 41 
pikols suiker. | 

In 1919/20 werden slechts 2 bouws EK 2 geplant, waardoor de 
cijfers van dit jaar veel minder waarde hebben. De Oostmoesson- 
groei en de groei in den 2den Westmoesson waren zeer matig; 
het riet bleef kort. De uitstoeling leed ook nu door de droogte, de 
blijvende uitstoeling was slechts 93%. Het rietproduct werd bijna 
even laag als in het vorige jaar en het rendement iets minder. 

In deze cijfers komt zeer duidelijk uit, dat de kattiegewichten 
per meter bij gemiddelde uitstoeling en het riet- en suikerproduct 
parallel gaan. 

Gerangschikt, afdalend, volgens het kattiegewicht, zijn deze cijfers: 


| 


| 
Oogstjaar Eh rene 4 LE Rietproduct | Suikerproduct 
1917 0,769 1055 
41916 0,705 900 
1918 0,658 823 
(1920) (0,493) (544) | en 
1919 | 0,450 500 


nn 


159 


OVERZICHT DER PRODUCTIECIJFERS VAN EK 2 IN oogstjaar 1920. 
Goedo | Meri- | Redjo- | Rem- | Bala- 
tjan | sarie | boen |poelang 
Lengte op 30 November 4 — 71 140 135 
) » 1 Maart 217 84 269 306 234 
D) » 1 April 250 132 289 334 277 
D) » 1 Mei 269 195 30 334 301 
) Mets teed umd 269 221 310 334 322 
Groei van 30 November tot 1 Mei 215 195 238 194 | 166 
Groei per dag in c.M. ! 
in den Oostmoesson 0,600 | — 0,689 | 1,23 | 1,250 
» » Westmoesson 1,433 | 1,300 | 1,587: 1,30 | 1,107 
Groeifactor in 1920 0,419 0,434 | 0,95 | 1,29 
» » 1919 (7 7 
Gebleven uitstoeling 46000 | 37200 | 43300 ' 38200 , 39300 
Idem in 9% van het gemiddelde tot 
en met 1920 89 78 93 87 101 
Idem in % van het gemiddelde in 
oogstjaar 1919 — — — 83 91 
Wijze van afplanten | 
in Mei — — — 8 — 
» Juni 1| — 33, — 3 
» Juli 1 — 175 3 | 26 
» Augustus 38| — 105 18, 14 
» September 23 — 72 2 4 
» October —- 4 2| — E: 
» November — 2) — an — 
Gemiddelde leeftijd op 30 November 
in dagen 90 20 105 114 108 
Idem bij het oogsten in maanden 122/3 11 | 141/5 EN 121/, 
Gesneden bouws 75 6 389 30 MI 
Riettaxatie | 815 844 | 1104| 1127 | 1166 
Rietproduct 1078 881 | 1153! 1214 | 1361 
Rendement 8,19,/ 9,861 9,30 | -9,57 | 10,24 
Suiker 95 87 107 | 1131/,j 139 
Suikerproduct in %/% van het gemid- 
delde tot en met 1920 82 66 80 95 107 
Idem in % van het gemiddelde in 
oogstjaar 1919 — — — — 94 
Legerpercentage 2| — 2 14| — 
Bloeipercentage — — Ml — 29 
Kattiegewicht per M. bij de lengte 
op 1 Mei | 0,871 f 1,215 | 0,843! 0,951 | 1,151 
Idem bij gemiddelde uitstoeling tot | | | 
en met 1920 | 0,784: 0,943 | 0,782 | 0,827 | 1,260 
Idem voor oogstjaar 1918/19 od — 0,801 | 0,853 | 0,972 


140 


OVERZICHT DER PRODUCTIECIJFERS VAN EK 2 IN OOGSTJAAR a} 


Pesantren Ban- Peta |Soember- 
Bagoel| Perning djar- | 
Vie roekan./ kareng. 
Sawah. | teg. | dawa. ä 
| 
Lengte op 30 Nov 81 | 33 38 | 172 El 132 66 
» __» 1 Maart | 254, 149, 200| 243 Dal 288 | _260 
D) pi April 284 194.) : 240| 255 294 316 301 
» » 1 Mei | 293 241} 201 | 267 307 331 322 
» » 1 Juni 293 211 | 291 | 267 307 239 325 
Groei van 30 Nov. | 
tot 1 Mei 212 1181-2531" 05 181 199 256 
Groei per dag in c.M., | 
in den Oostmoesson |1,174/ 0,550 | 0,633 — | 0,940 | 1,091 | 0,611 
» >» Westmoesson |1,413/ 1,187 [ 1,687 — | 1,207) 1,327 | 1,707 
Groeifactor in 1920 \0,831| 0,463 ae — | 0,779 | 0,822| 0,358 
» » 1919 == 0,859 | 0.728 
Gebleven uitstoeling (42300| 31200 51900 38300 41300 | 45500 | 41300 
Idem in % van het 
gem. tot en met 1920 88 68 | 100 95 85 88 — 
Idem in % van het 
gem. in oogstjaar 1919| — -- — —- 92 96 — 
Wijze van afplanten 
in _ Mei — — — aten: 15 21/5 —- 
» Juni et ns | _82| 432) 21/, 
» _ Juli ns == Ee = 26 | 861/, 61/5 
» _ Augustus — | —= DE | _ 20 31 101/, 
» _ September TE dS 8S| — — — — 
» _ October 4) — — À — | -— — — 
Gem. leeftijd op 30 
Nov. in dagen 69 60 60 | 263 154 121 108 
Idem in oogstjaar 1919 | — —— | 146 157 — 
Idem bij het oogsten 
in maanden |102/, 12 VIA 12 12 | 102/3 
Gesneden bouws 26 6 4 2 92 152 18 
Riettaxatie 152 596 | 936 | 564| 1238 | 1139 976 
Rietproduct 900 502 | 1057 | 544} 1167) 1168 | 1154 
Rendement 9,16 | 9,56 /|141,20| 7125 | 10,49| 8,53 6,25 
Suiker 82 48) 118 39 | 1221/, 100 72 
Suikerproduct in °% 
van het gem. t/m. 1920| 4100 50{ 1410 | 60 95 93 109 
Idem in 9% van het 
gem, in oogstj. 1919 — — — — ot 82 — 
Legerpercentage — | — — 21 — 20 8 
Bloeipercentage ti Ee —= sl == 6| — 
Kattiegewicht per M. — | — Dd 
bij de lengte op 1 Mei/0,726 | 0, 763 0,700 | 0,532 | 0,920 | 0,776 | 0,868 
Idem bij gem. uitstoe- | 
ling t/m. 1920 0,631 0,516 | 0,699 | 0,493 | 0,782 | 0,685 -— 
Idem voor oogstjaar | | 


1918/91 uk bs 0,620 | 0,450 | 0,771 | 0,665 a 


141 


Doordat we voor tegallans geen groeifactor kunnen opgeven, 
als bij sawahs, laat ik de graphische voorstelling achterwege. 

In de tabel op de vorige twee bladzijden staan de cijfers, welke 
EK 2 in19/20 op 12 van onze ondernemingen haalde. Daarbij zijn ook 
de voornaamste cijfers van oogstjaar 1919 ter vergelijking opgenomen. 

EK 2 kwam laat in den grond. Hare uitstoeling was zeer laag, 
zoodat, gezien den lagen groeifactor, het niet te verwonderen is, dat 
haar product zeer laag bleef. 

Een beeld van den groei van EK 2 wordt het best verkregen, 
wanneer ik de groeicijfers van een paar typeerende fabrieken geef. 
Op de sf. Redjosarie, een bergonderneming, waar de groei zeer af- 


hankelijk van regen is, waren de 15-daagsche groeicijfers van EK 


2 als volgt: 


GROEI EN LENGTE VAN EK 2 OP DE SUIKERFABRIEK Redjosarie. 


14/15 | 15/16 | 16/17 | 17/18 | 18/19 | 19/20 | 20/21 


Gem. 


„engte op 30 Nov. 100 116 4 PE 168 Tab, Ly! Pie 105,7 


troei 1—15 Dec. Di A1 34 32 ot 36 24 | 35,6 
» 16-31 » 40 oi 29 29 Ah 38 7 32,0 
» 1—15 Januari ai 39 26 26 36 57, 33 33,0 
16-31 » 30 32 28 93 28 29 30 28,4 
B 115 Febr. 31 20 25 18 928 Oi 27 25,3 
B 16—28 Dy 30 16 Ot 11 25 31 23 22,4 
D 1—15 Maart 23 14 14 6 16 9 2! 14,7 
46-31 » — 14 13 == 16 4 45 9,9 
» 1—15 April Ts 10 A — 10 16 10 Le 
» 16—50 » mer — En — 6 Á 1 dels 
D 1—15 Mei S= — en 3 | 5 ‚9 
dindlengte ' 349 Ja 316 301 320 319 295 een 
eeftijd op 30 Nov. ee 100 103 136 149 403 67 = 


In de eerste jaren, toen EK 2 nog niet naar de schralere gron- 
den was verdrongen, werd het riet langer dan in de latere jaren. 
In 17/18 bleef het riet het kortst, doordat de Westmoesson spoe- 
dig ophield. Bij aanhoudenden Westmoesson kan EK 2 lang door- 
groeien. In December en Januari is de groei zeer krachtig. In 


1920/21 werd EK 2 zeer laat geplant en was zij dus op 30 November 


kort. Hoewel zij lang krachtig doorgroeide, haalde zij toch niet de 
lengte van de andere jaren. 


142 


Als tweede voorbeeld om den groei van EK 2 te demonstreeren, 
kies ik de sf. Petaroekan, waarvan ik de groeicijfers van enkele 
tuinen op nieuwe en van enkele op oude gronden opgeef. 

De cijfers zijn: 


EK 2 OP DE SUIKERFABRIEK Petaroekan. 


Il Kp 
| Oude gronden 


Nieuwe gronden 


1916 | 1917 | 1976 {| te 10e 
Bouws | EN Re | + 20 
Tuinen | 6 6 | ds | 2 
Leeftijd op 30 Nov. | HA 122 142 | 157 
Lengte » ) | 147 166 | 170 208 
Westmoessongroei | 278 254 | 227 195 
Eindlengte | 426 420 | 397 403 
16—30/11 | 301/, 51 | 43 40 
1—15/12 | 52 38 | 31 33 
16—31/12 43 34 35 27 
1—15/1 381/5 oM 25 22 
16—31/1 26 7 221/ 181/5 
1—15/2 29 19 | 181/, 16 
16—28/2 18 rd) 21 101/5 
1—15/3 20/5 12 10 10 & 
16—31/3 16 14 71/5 11 | 
1—15/4 4 17 14 3 
16—30/4 d 1 & 
1—15/5 3 1/, 
16—31/5 5 21/g 
Leger-percentage 53 30 -- — 
Riet | 1793 1871 1619 1990 
Rendement | 6,47 6,95 1,91 8,24 
Suiker | 116 150 128 164 
Oostmoessongroei in 
c.M. per dag 1,25 1,43 1,20 1,323 
„Westmoessongroei in 
c.M. per dag 1,855 1,70 1,515 1,248 
Groeifactor 0,674 0,84 0,792 1,06 


In beide jaren werd op de nieuwe gronden later geplant ; toch 
werd het riet nog langer dan op de oude gronden. Zoowel in den 
Oostmoesson als in den Westmoesson groeit het op de nieuwe gron= 
den per dag meer. De groeifactor is op de nieuwe gronden dan ook 
lager. Nu kan dit ook een gevolg zijn van het later planten, maar in 
tuinen, waar eerder geplant was en de lengte op 30 Nov. dan ook 
al grooter was dan het gemiddelde van de oude gronden in 1916, was 


143 


de groei in den Westmoesson toch nog zoo krachtig, dat de groei- 
factor lager werd dan op oude gronden ; het riet was op de nieuwe 
gronden langer, legerde zwaar en had een veel minder rendement. 

Deze cijfers doen duidelijk uitkomen, hoe de groei op nieuwe 
gronden te zwaar is, zoowel in den Oostmoesson als in den West- 
moesson. Daardoor ontstaan hooge legerpercentages en lage rende- 
menten. 

In deze studie ging ik bij verschillende ondernemingen iets ver- 
der op de cijfers in, ook al omdat de parallelliteit niet steeds dui- 
delijk te voorschijn treedt en een nadere toelichting gewenscht 
was. De methode zelf is, n.m.v. in de vorige publicaties voldoend 
duidelijk geworden, zoodat het er nu niet meer om te doen is, om 
haar te demonstreeren. 

Ik koos daarom nu ondernemingen, waar door toepassing van 
de methode afwijkende cijfers duidelijk te voorschijn treden en door 
verdere ontleding dier cijfers veelal de verklaring te vinden is, 
waarom de regel niet door schijnt te gaan. 

Op deze wijze treden de bijzondere eigenschappen der rietsoor- 
ten meestal scherp te voorschijn, hetgeen we ook in de volgende 
publicaties zullen zien. 


SOERABAJA, Maart 1922. 


antik 7 


hed 
pn an 
Hf 
had i 
Ans 1 ed 
Ed par 
Bft ret 
Pd mr 
se E 


Bhsa 
id 
ed 


ERE 


k hi 
hief 
4 

sdi 


pan 
ej 


Werk Kk 
tej 
El 
El 
. 


LAN 
bek. 
Ke 
e 
Hú 
po 
Pa 
% 

E 
ke 
A 

Mi 
$ 

pe 
Ëe 
Kee 
eN 
Led 
LE 2 
É 

& 
4 
heet 
Ne 
Ha, 
ln 
: 
ze 


VDE EDE EE OE TEE 


AEN EERDE 


VOOR DE 


Suikerindustrie in Nederlandsch-Indië 


EREK JE 


MEDEDEELINGEN VAN HET 
PROEFSTATION VOOR DE JAVA: 
SUIKERINDUSTRIE 


en | 
m 


JAARGANG 1922, No. 3 


DE WAARDE VAN DE VERSCHILLENDE STIKSTOFMESTOFFEN 
VOOR DE SUIKERCULTUUR OP JAVA. 


DOOR 


Dr. J. KUYPER 


N.V. BOEKHANDEL EN DRUKKERIJ 
V/H. H. VAN INGEN — SOERABAJA. 


NE TEE TEEN EEE EEE EE 


Ï 


„… 


MEDEDEELINGEN VAN HET PROEFSTATION 
VOOR DE JAVA-SUIKERINDUSTRIE, 


Jaargang 1922, No. 3. 


DE WAARDE VAN DE VERSCHILLENDE STIKSTOFMESTSTOFFEN 
VOOR DE SUIKERCULTUUR OP JAVA 


door 


Dr. J. KUYPER, 
Onderdirecteur der Cultuurafdeeling. 


De publicatie's van Dr. Geerts in de reeks: Samenvattende 
Bewerking van de resultaten der proefvelden bij de rietcultuur op 
Java, over de vergelijking van Chilisalpeter, kalkstikstof en boeng- 
kil met zwavelzure ammonia hadden betrekking op proeven, die 
vóór 1 Januari 1915 genomen waren. In de 7e bijdrage van die 
reeks, verschenen in 1917, en in de later verschenen Voorloopige 
Overzichten der proefveldresultaten resp. in 1919, 1920 en 1921 
werden nog eenige aanvullingen gegeven, maar een volledig over- 
zicht over die onderwerpen werd niet meer gepubliceerd ; het aan- 
tal proeven is in den loop der jaren evenwel zoodanig gestegen, dat 
het van belang geacht moest worden na te gaan, of wellicht de 
vroeger getrokken conclusie’s gewijzigd dienen te worden. 

De afzonderlijke proeven zullen thans niet besproken worden; 
het voornaamste resultaat geven wij telkens in een grafiek, terwijl 
voor zoover noodig eenige opmerkingen over het verwerkte materiaal 
gemaakt zullen worden. 

De voorstellings- en behandelingswijze is dezelfde gebleven. De 
proeven worden beoordeeld naar de betrouwbaarheid der verschil 
len; deze worden dus in m, d.i. de middelbare fout van het ver- 
schil uitgedrukt. De proeven worden daarna ondergebracht in 4 
groepen: een met verschillen, kleiner dan 2/; m, een met verschil- 
len van 2/3 tot 2 m, een met verschillen van 2 tot 3 m en de 
laatste met verschillen van 3 m en grooter. 


Pe 


AUG 28 197 


146 


De 1e groep bevat dus de proeven, waarin ongeveer gelijke 
resultaten met de vergeleken meststoffen verkregen worden, de 2e 
groep die met een weinig zeker verschil, de 3e die met een vrij- 
wel zeker verschil en de 4e die met een volmaakt zeker verschil. 
Deze verschillen kunnen natuurlijk naar beide zijden optreden, zoo- 
dat er in totaal 7 kolommen ontstaan, nl. de nul-kolom en 3 ko- 
lommen met verschillen ten voordeele van ieder der vergeleken 
meststoffen. In de graphische voorstelling geven verticale balken 
het aantal gevallen in elke groep aan; riet is aangegeven door een 
zwarten balk, suiker door een gearceerden balk. 


6 | 


ten voordeele | ten voordeele 
van ZÀ | van Chilisalpeter 


3m 2m 2m O 2fzm 2m 3m 


Fig. 1. ZA vergeleken met Chilisalpeter in 162 proeven 


(zwart beteekent riet, gearceerd suiker.) 


147 


In de eerste plaats behandelen wij de vergelijking van zwavel- 
zure ammonia met Chilisalpeter. 

In Archief 1916 blz. 929 werden 41 proeven behandeld. Tot en 
met oogst 1921 was dit aantal tot 162 gestegen, met het resultaat, 
voorkomende in fig. 4. 

Uit deze graphiek ziet men, vooral bij beschouwing van de 
suikerproductie, dat ZA en Chilisalpeter volkomen gelijkwaardig 
zijn; in deze 162 vergelijkingen zijn alle proeven opgenomen, 
zoowel die op zware klei als op lichte gronden, zoowel die met 
totale vervanging als met gedeeltelijke vervanging van ZA door 
Chili. 

Door Dr. GeeRTS werd reeds een scheiding gemaakt tusschen 
zware en lichte gronden; wij hebben deze cijfers opnieuw bepaald 
tot en met oogst 1921 en wel speciaal voor totale vervanging, om 
beter vergelijkbare cijfers te krijgen, daar gedeeltelijke vervanging 
in latere jaren vooral veel meer op lichte gronden dan op zware 
onderzocht is. 

Zoo werd gevonden: 

gn 
Ten voordeele van | 


LA Chili 
a 2 2 m 0 Us mj 2m/ 3 m 
riet 2 ie) 15 1, 13 3 1 (zware gronden 
suiker| 2 2 14 19 11 4 2 (J94 proeven 
riet 6 5 14 26 25 3 3 __\iehte gronden 
suiker) 4 7 14 32 21 2 2 _|)82 proeven 


Men ziet, dat op zware gronden geenerlei verschil bestaat; op 
lichte gronden, waaronder ook de lichte kleigronden gerekend zijn, 
geeft Chilisalpeter betrekkelijk vaak een klein voordeel, maar de 
iets betrouwbaardere verschillen zijn weer meer ten voordeele van 
ZA. De conclusie moet dan ook luiden, dat geen essentieel verschil 
tusschen ZA en Chilisalpeter bestaat. Wanneer men nagaat of er 
eenige overeenkomst is te vinden in de enkele gevallen, waarin 
LA beslist beter was dan Chili, constateert men bovendien, dat de 
betreffende ondernemingen en gronden niets bijzonders vertoonen 
en zeer uiteenloopen; ook dit wijst erop, dat er geen essentieel 
verschil tusschen de twee meststoffen bestaat. 


148 


Ook bij gedeeltelijke vervanging van ZA door Chili treedt weinig 
verschil op, zooals uit het volgende staatje blijkt: 


Ten voordeele van 


ZA Chili 
3m | 2m | 2/zm 0 2zm | 2m | 3m 
riet — — 8 12 L 2 —, ( gedeeltelijke 
vervanging 
suiker — — g 11 5 1 — | 26 proeven 


Wellicht is hier een klein nadeel van gedeeltelijke vervanging 
in te zien, maar de getallen zijn te klein om er eenige waarde aan 
te hechten. | 

Voor de jaren 1915 tot 1921 is nog nagegaan of in bepaalde 
jaren een voorkeur voor een der meststoffen optrad; in de volgende 
tabel van alle proeven met totale vervanging is het resultaat neer- 
gelegd. 


Ten voordeele van 


ZA Chili 
3m [3m jam |%m) 0 |%p 2m |2sm{| O |2/zm | 2m | 3m 
DEE EET A PE: 
1915 ER Kn 5 5 E p ks bj dele 15 proeven 
riet 2 1 p) 3 2 |= geit 
1918 | idee 1 fj 1 AAE EE 10 proeven 
riet | 1 3 6 21 23 3 )) AEK 
LORD muiker TA Bla Tso Ne | O0 PrOPren 
09 riet 4 3 | — 1 1 1 | — RA 
EPO omiker d-Acdeeidind dr Jed Ale NE 
1921 2 [ae | 1 jeje =| rbe Wed nen 


Het valt direct op, dat terwijl bijna nooit een duidelijk verschil 
optreedt; en dit verschil, indien aanwezig, ten voordeele van ZA is, 
er in 1919 een vrij duidelijk verschil ten gunste van Chilisalpeter 
optrad, al behooren de verschillen bijna steeds tot de groep 2/5—2 m. 
De oogst 1919 groeide onder slechte omstandigheden op, daar de 
Oostmoesson van 1918 lang en droog was; men zou kunnen denken, 
dat hierin de oorzaak van dit verschijnsel gezocht moet worden, 


149 


maar het plantjaar voor oogst 1915 was ook droog en vertoont het 
niet. Splitst men de proeven in 1919 naar de grondsoort, naar ge- 
heele en gedeeltelijke vervanging, dan vindt men. geen onderling 
verschil; steeds is Chilisalpeter iets in het voordeel. Dat dit een 
gevolg zou zijn van mindere uitspoeling van Chilisalpeter in droge 
jaren is niet waarschijnlijk, daar 1919 en 1915 niet beide het ver- 
schijnsel vertoonden en vooral omdat in 1919 ook bij de boengkil- 
bemesting, die hieronder behandeld wordt, iets dergelijks optreedt, 
en hier is uitspoeling geheel uitgesloten. 

De conclusie uit alle tot en met 1921 genomen proeven is dus, 
dat Chilisalpeter een even goede meststof is als zwavelzure ammo- 
nia; daar Chilisalpeter minder stikstof bevat, is het iets duurder in 
transport; het is hygroscopischer dan ZA en de zuurstof, die het 
bevat, is reeds in verschillende gevallen gebleken gevaarlijk te kun- 
nen worden, wanneer ergens brand ontstaat. Zoo moet ons oordeel 
ten slotte luiden, dat ZA een meer verkieslijke meststof is dan 
Chilisalpeter voor de Java-omstandigheden. 

Wij vermelden nog even, dat in 1919 14% vergelijkingen gemaakt 
werden, waarin nagegaan werd of het beter was Chili in vele kleine 
giften of wel in een geringer aantal wat grootere giften te geven. 
Er bleek geen verschil te zijn; er kan dus met de gewone giften 
van 2 à 21/, pikol volstaan worden. 

Het aantal proeven in ieder jaar geeft een afspiegeling van den 
oorlogstoestand ; eerst werd Chilisalpeter niet aangevoerd (1916 en 
1917), daarna begon ZA te ontbreken en werd het loonend Chili 
met zeilschepen aan te voeren; vandaar het groote aantal proeven 
in 1919. Direct daarna begon evenwel de ZA-aanvoer beter te wor- 
den ; daarmee is de belangstelling voor Chili weer verdwenen. 


Kalkstikstof (nitroline, cyanamide) vergeleken met zwavelzure 
ammonia. 


Tot en met 1914 werden 59 proeven over dit onderwerp geno- 
men; het resultaat was toen, dat zwavelzure ammonia beslist betere 
resultaten opleverde dan kalkstikstof. In 1915 kwamen hierbij nog 
16 proeven, in 1916 15, in 1918 3 en in 1921 nog 4, zoodat wij nu 
in totaal over 97 proeven beschikken. De grafiek toont voldoend 
aan, dat ons oordeel niet behoeft te worden gewijzigd; ook bij dit 
totaal van 97 proeven blijkt ZA verre te verkiezen boven kalkstik- 
stof; wanneer een betrouwbaar of bijna betrouwbaar verschil ver- 
kregen wordt, is dit steeds ten voordeele van ZA. De verschillende 


150 


jaren vertoonden geen verschil in resultaten; ook in 1921, toen dus 
kalkstikstof, volgens verbeterde procédé’s bereid, gebruikt werd, waren 
de resultaten niet afwijkend van de vroeger verkregene. 


29 


ten voordeele 7 ten voordeele 
van ZA 24 van kalkstikstof 


3 m 2 m 23 m O 2 m 3 m 


Fig. 2, ZA vergeleken met kalkstikstof in 97 proeven 


(zwart beteekent riet, gearceerd suiker. 
S 


Verschil tusschen de werking op lichten en op zwaren grond is 
niet op te merken. 


Kalksalpeter (kalknitraat) tegenover zwavelzure ammonia. 
Na 1914 zijn geen proeven met deze meststof genomen; het 
toen verkregen resultaat was: 


Ten voordeele van 
ZÄ kalksalpeter 


Jm | Jm | 2m Kn 2/am 


2m | 3m 


5 9 4 — == 
suiker ), 


riet D l 


In deze 14 proeven, alle genomen op ondernemingen der Ned. | 
Ind. Landbouw Mij, werkte kalksalpeter beslist minder goed dan ZA. | 


11 


Ammoniumnitraat tegenover zwavelzure ammonia. 


In 1916 werden 14 proeven met het volgende resultaat genomen: 


Ten voordeele van 


ZÀÁ amm. nitraat 
3m | 2m | sm O0 | zm | 2m | 3m 
riet 3 4! Á 5 —= 4 == 
suiker 3) Te 5 / pl =— En 


Dit resultaat werd reeds in Archief 1917 blz. 1670 gepubliceerd. 
De stof blijkt zoo hygroscopisch te zijn, dat zij voor de tropen on- 
geschikt is; het hooge stikstofgehalte (34%) zou overigens een voor- 
deel geweest zijn. 


Ammonsulfaatsalpeter tegenover zwavelzure ammonia. 


In 1921 werden verscheidene proeven met deze door de „Badische 
Anilin und Sodafabriken” in den handel gebrachte meststof aangezet; 
geoogst werden reeds 8 proeven met 12 vergelijkingen in de bibit- 
tuinen van het Proefstation. In 7 gevallen was de werking der mest- 
stoffen volkomen gelijk, in 5 gevallen was het verschil 2/3m ten 
gunste van ammonsulfaatsalpeter. De stof, die ongeveer 26% stikstof 
bevat (+ 19 als ammoniak en 7 als nitraat) is te hygroscopisch voor 
de tropen; zij komt ook overigens als meststof niet verder in aan- 
merking, daar volgens een mededeeling van de „Badische” als gevolg 
van de groote explosie te Oppau de fabricatie stopgezet is. 


Ureum tegenover zwavelzure ammonia. 


Ook over de werking van deze stof, die 46% stikstof bevat, zijn 
reeds eenige bibitproeven in de tuinen van het Proefstation geoogst. 
In 6 vergelijkingen was het resultaat > maal gelijk, 1 maal 2/zm ten 
nadeele van ureum, 1 maal 2/}m ten voordeele van ureum en 
1 maal zelfs 2m ten voordeele van ureum. Ureum is ongeveer even 
hygroscopisch als Chilisalpeter. 

Voor oogst 1923 worden een vrij groot aantal proeven aangezet. 


Salmiak (ammoniumchloride) tegenover zwavelzure ammonia. 


In 5 bibitproeven van het Proefstation was de opbrengst 3 maal 


gelijk, 1 maal 2/, m ten voordeele en 1 maal 2/3 m ten nadeele van 
salmiak. 


152 


Salmiak bevat 26 % stikstof en trekt vrijwel geen water aan. 
Met deze en de vorige meststof zijn ook reeds een aantal proe- 
ven in maalriettuinen voor oogst 1922 aangezet. 


Neutrale zwavelzure ammonia tegenover gewone 
zwavelzure ammonia. 


Neutrale of synthetische ZA is een zeer weinig vrij zuur bevat- 
tende zwavelzure ammonia, bereid uit luchtstikstof, en die overigens 
in geen enkel opzicht afwijkt van de gewone ZA. In 1920 werd er 
1 proef mee genomen, in 1921 oogstte men er 2. Eenmaal was de 
suikeropbrengst gelijk, éénmaal 2/, m ten voordeele van gewoon ZA, 
éénmaal 2/, m ten voordeele van neutraal ZA. De werking is dus 
als gelijk te beschouwen, zooals te verwachten was. 


Boengkil tegenover zwavelzure ammonia. 


Het aantal proeven over dit onderwerp is belangrijk toegeno- 
men; in de oorlogsjaren werd de aanvoer van de buitenlandsche 
stikstofmeststoffen steeds moeilijker; de olie-industrie bloeide op 
Java, zoodat in de bestaande behoefte aan stikstofmest gemakkelijk 
voorzien kon worden door het gebruik der afvalproducten van deze 
industrie. Allerwege onderzocht men, in hoeverre boengkil in de 
plaats van ZA kon treden; het aantal beschikbare proeven steeg 
van 111 in eind 1914 tot 306 na afloop van oogst 1921. 

In de volgende grafieken zijn de resultaten van alle proeven 
neergelegd; de proeven zijn weer verdeeld, evenals in Archief 1916 
op blz. 194 en 195, in die met totale en met gedeeltelijke vervanging, 
en elk dier groepen weer in proeven op lichten en op zwaren grond. 

De vroeger getrokken conclusie’s bleven in hoofdzaak juist, nl: 
le. boengkil geeft niet zulke goede resultaten als zwavelzure am- 

monia ; 
2e. gedeeltelijke vervanging van ZA door boengkil is minder nadeelig 

dan totale vervanging ; 
Je. boengkilbemesting voldoet op lichten grond beter dan op zwaren. 

In het algemeen is het verschil tusschen ZA- en boengkilbe- 
mesting iets minder groot geworden dan het in de vroegere pu- 
blieatie was. Waarschijnlijk moet dit hieraan toegeschreven worden, 
dat men de proeven, door ervaring geleerd, meer op die plaatsen 
aangelegd heeft, waar kans op succes te verwachten was. Alleen 
bij totale vervanging op zwaren grond (lig. 6) is het resultaat voor 
boengkil even ongunstig gebleven; gedeeltelijke vervanging op zwa- 


153 


60 


ten voordeele 
van ZA 


ten voordeele 
HN van boengkil 


3 m 2m 2/3 m 0 


2/3 m 2m | 3 m 


Kier ZA gedeeltelijk vervangen door 


boengkil in 4145 proeven op 
lichten grond. 


ten voordeele 


ten voordeele 
8 van ZA 


van boengkil 


3 m 2m 2/3 m 


Fig. 4, ZA geheel vervan 


gen door 
grond. 


boengkil in 61 proeven op lichten 


ten voordeele ten voordeele 
van ZA I8 18 van boengkil 


0 TTN 3m 


Fig. 5, ZA gedeeltelijk vervangen door boengkil in 57 proeven 
op zwaren grond, 


ten voordeele ten voordeele 
van ZA van boengkil 


3 m 2m 213 m 0 213 m 2m 3 m 
Fig. 6. ZA geheel vervangen door boengkil in 43 proeven 
op zwaren grond. 


ren grond (Fig. 5) blijkt in enkele gevallen zelfs met eenig voordeel 
te kunnen plaats hebben, maar de duidelijke eenzijdigheid der be- 
treffende graphische voorstelling wijst er toch op, dat dit slechts 
uitzonderingsgevallen blijven. 

Ten slotte wijzen wij erop, dat het jaar 1919 in alle groepen 
een iets geringer verschil vertoonde tusschen de twee meststoffen 
dan de andere jaren der reeks 1915 tot 1921; wellicht moet dit 
toegeschreven worden aan de hevige droogte, die als minimum 
factor optrad en betrekkelijk kleine verschillen niet meer aan den 
dag liet komen, zooals reeds verondersteld werd in Archief 1919. 


blz. 2323. 


PASOEROEAN, Mei 1922. 


VOOR DE 


Suikerindustrie in Nederlandsch-Indië 


MEDEDEELENGEN: VAN: HET 
PROEFSTATION VOOR DE JAVA: 
SUIKERINDUSTRIE 


| oo | 
| 
JAARGANG 1922, No. 4 


DE HUIDIGE STAND DER MECHANISCHE GROND- 
BEWERKING OP JAVA 


DOOR 


C. E. VAN DER ZYL. 


N,V. BOEKHANDEL EN DRUKKERIJ 
V/H. H. VAN INGEN — SOERABAJA. | 


‚* 


- 


MEDEDEELINGEN VAN HET PROEFSTATION 
VOOR DE JAVA-SUIKERINDUSTRIE, 


aad LIBRARY 

NEW YORK 

Jaargang 1922, No. 4. BOTANICAL 
UARDEN 


DE HUIDIGE STAND DER MECHANISCHE GROND- 
BEWERKING OP JAVA 
door 


GIAESMAN DER ZVL, 


Inspecteur van het Proefstation te Pasoeroean. 
Inleiding. 


Het vraagstuk van de mechanische grondbewerking heeft reeds 
lang de aandacht van de Javasuikerindustrie. De eerste mede- 
deelingen hierover vinden we in een lezing van den Heer G.J. B. 
BLEKKINK, door hem gehouden op het 7de suikercongres over „De 
beteekenis van den Europeeschen ploeg voor de rietcultuur in 

_ theorie en practijk’ (7de Congresverslag 1905, blz. 10). In hetzelfde 
jaar verscheen in het Archief, blz. 606 een verslag over de eerste 
proefnemingen met den kabelstoomploeg van HEUCKE in combinatie 
met den geulploeg van VAN MUSSCHENBROEK door J. F. A. C. VAN 
Morr. Verdere mededeelingen over de resultaten, met deze combi- 
natie verkregen, vinden we in Archief 1913 blz. 855 en Archief 1914 
blz. 1174 door W. W. Scurrpers. Deze locomobielen en de ploeg 
zijn thans nog op de sf. Kalimati in gebruik. Daarnaast werden in 
1914 de eerste proeven genomen met directe trekkracht door de 
z.g. tractoren. Wanneer we in deze publicatie verder spreken over 
tractor, is daarbij in tegenstelling met tractie door middel. van ka- 
bels steeds aan directe tractie gedacht. 

In Archief 1914 blz. 441 verscheen van de hand van den Heer 
F. LEDEBOER een publicatie „Verslag omtrent een onderzoek naar 
den huidigen stand van het vraagstuk der mechanische grondbe- 

> werking in Europa, benevens een bijdrage tot de oplossing van dit 

vraagstuk voor de Javasuikerindustrie’’, waarin zoowel het kabelsy- 


‚ steem als het tractorsysteem behandeld werden. Het spreekt vanzelf, 
ke 


156 


dat men toen nog geen oordeel over de voor- en nadeelen van 
beide systemen kon uitspreken op grond van op Java gedane proef- 
nemingen. 

De Heer J.F. W. vaN VroreN had tevoren de belanghebbenden 
in de suikerindustrie reeds opgewekt tot het voortzetten vande 
proeven met mechanische tractie, speciaal door middel van cater- 
pillars, in zijn „Vragen van den dag en van de toekomst” (Archief 
1913 blz. 1201). De resultaten met de caterpillars, waarmede kort 
na deze opwekking proeven werden genomen op Sempalwadak, wer- 
den door den Heer VAN VrLOTEN vastgelegd in eenige mededeelin- 
gen: „De caterpillar” (Archief 1914 blz. 1009) en „Mechanische 
grondbewerking” (Archief 1914 blz. 1807, Archief 1915 blz. 1825). 
Verder publiceerde in Archief 1917 (blz. 57) de Heer C. PRIEBEE 
„Eenige mededeelingen omtrent de mechanische grondbewerking, 
toegepast op de gronden der S. O0. Soemberhardjo”’. 

De resultaten, met mechanische grondbewerking verkregen tot 
eind 1920, werden door een door het Suikersyndicaat benoemde 
„Enquêtecommissie voor de machinale grondbewerking op Java” 
samengevat in een rapport, hetwelk werd gepubliceerd in Archief 
1920 blz. 2021. | 

In dit rapport werd erop gewezen, dat het vervangen van dier- 
lijke trekkracht door mechanische op lichte gronden zeer goed mo- 
gelijk bleek, maar dat op gronden, die door hun zwaarte niet met 
dierlijke trekkracht geploegd konden worden, met mechanische trek- 
kracht, en speciaal met tractoren, ook geen behoorlijk resultaat be- 
reikt werd. Vooral de nabewerkingen, die bij ploegen noodzakelijk 
zijn, leverden op deze gronden onoverkomelijke bezwaren, terwijl 
het gebruik van de directe tractie zeer afhankelijk bleek van weers- 
omstandigheden. 

Er waren duidelijk twee punten te onderscheiden, die tot op- 
lossing gebracht moesten worden, nl. de vraag, of men indirecte 
tractie (het kabelsysteem) dan wel directe tractie (tractor) zou ge- 
bruiken, en de vraag, of men den grond plantklaar zou maken door 
middel van geulen of door middel van ploegen. 

In 1914 had Ir. VAN Dijk in overleg met de Directie van de 
Koloniale Bank het vraagstuk der machinale grondbewerking op Java 
in studie genomen. Om zich ter plaatse van de eischen op de hoogte 
te stellen, werd door hem op Java en in Deli gewerkt. Als resultaat 
van deze studie werden verschillende werktuigen geïmporteerd, waar- 
mede in 1921 op Bandjaratma proeven door hem werden genomen. 


157 


Onder leiding van Ir. VAN Dik werden de verschillende punten 
naast elkander onderzocht. Het verslag van deze proefnemingen is 
vastgelegd door den Heer VAN Dijk in zijn rapport aan de Directie 
van bovengenoemde Bank, welke Directie zoo vriendelijk was ons 
dit verslag ter bestudeering af te staan. 

In onderstaande verhandeling wordt eerst nagegaan het verband 
tusschen planttijd en grondbewerking, dan de voor- en nadeelen, 
verbonden aan ploegen en aan het Reynoso-systeem, in verband 
met de bijzondere eischen van de rietcultuur; daarna wordt be- 
sproken de combinatie van kabelstoomlocomobielen en geulploeg ; 
vervolgens de eischen, die aan de tractoren gesteld moeten worden 
en de door middel van deze tractoren verkregen ploegresultaten. 
Verder worden de resultaten beschouwd van de proefnemingen op 
Bandjaratma in 1921, waar vergeleken werden het ploegen en geu- 
len, en wat het laatste betreft, het gebruik van den gecombineerden 
tractor-geuler tegenover dat van het kabelsysteem en geuler. 

Ten slotte worden de met mechanische grondbewerking ver- 
kregen resultaten kort samengevat. 


Het verband tusschen den planttijd en het vraagstuk der 
mechanische grondbewerking. 


Bij een studie over het ploegen bij de suikercultuur ziet men al 
heel spoedig, dat een deel der bezwaren, die het ploegen op zwaren 
grond aankleven, ontstaan, doordat er geen tijd is voor bepaalde 
nabewerkingen; het is daarom van belang na te gaan, hoe het met 
den planttijd voor de rietcultuur staat. 

De planttijd van het riet volgt zoo spoedig mogelijk op den 
oogsttijd van de padi en houdt daar elk jaar ten nauwste verband mee. 

De hoofd-padi-oogst valt in de maanden April en Met; de voor- 
naamste planttijd van het riet in de maanden Juni en Juli; verschui- 
ving van de eerste heeft direct verlating van de tweede ten gevolge, 
zooals uit de tabel op de volgende blz. kan blijken. 

De voornaamste oogst- en plantmaanden zijn in deze tabel vet 
gedrukt. 

De gegevens betreffende den padi-oogst zijn voor de jaren 1916 
tot 1920 overgenomen uit de publicatie van het Statistisch Bureau 
No. 41), en voor 1921 uit de Korte Berichten van het Departement 


1) Departement van Landbouw, Nijverheid en Handel. f 
Mededeelingen van het Statistisch kantoor No. 4 (1921) blz. 23, 


158 


5 


Geoogste padi en geplant riet per maand in duizendtallen 
bouws op Java in de jaren 1916 tot 1921. 


1916 1917 | 1918 | 1919 1920 1921 
Maand | | | Ei 
Padi | Riet [Padi | Riet {Padi ‚ Riet Padi ‚ Riet [Padi | Riet \Padi | Riet 

Januari 53 Ah 53 69 69 67 
Februari 66 82 124 71 65, 109 
Maart 188 | 358 328 152, 132, 156 
April “| 570) 2,9 972 3,2} 997 4,1} 425| 2,4} 493 2,1/102%| 5,3 
Mei 1156) 19,9/1028! 24,6/1023) 27,2 1013) 12,5} 1272) 11,6/1239| 22,6 
Juni 691/58,0| 613 68,8] 609) 66,1! 1184 40,2/1070 31,9! 674 46,6 
Juli 435|66,5/| 299 54,9| 325/48,0| 533 59,1} 494 65,4| 316/59,9 
Augustus | 1921 32,6 147) 33,7} 157| 22,6 218) 52,9 173) 55,1 41,8 
September 7,8 4,5 2,0l _ \227} |253 12,1 
October | 5,8 | Ah 
November 1,3) 


van Landbouw. De planttijden van het riet zijn verzameld uit de 
gegevens, door de fabrieken aan het Proefstation verstrekt voor de 
jaren 1916 tot 1920. Voor 1921 is gebruik gemaakt van de Syndi- 
caatsstatistiek betreffende aanplant en oogst van suikerriet !). 

Duidelijk blijkt uit de tabel, dat de planttijd van het riet in 
de eerste plaats afhankelijk is van den padi-oogst. Maar hoewel in 
1921 deze oogst veel vroeger was dan de beide vorige jaren, is toch 
later afgeplant dan b. v. in 1916 en 1917, hetgeen toegeschreven 
moet worden aan een tekort aan werkvolk. 

In de jaren 1911 tot 1921 werden na 31 Juli de volgende 
percentages van het totaal rietoppervlak nog geplant: 


EE 1911 1912 1913 1914 1915 1916 1917 1918 1919 1920 1921 


Jp 28,9 32,5 34,1 33,9 29,6 21,8 20,2 (14,5) 41,9 43,5 28,0 
Bij het cijfer voor 1918 moet in aanmerking genomen worden, 

dat in dat jaar de aanplant met —+ 15% was ingekrompen. 
Gemiddeld wordt dus na 31 Juli nog + 30% geplant, en het 
is een bekend feit, dat planten na dien datum een oogstderving geeft, 
die grooter wordt naarmate men later plant. Daar de planttijd zoo 
spoedig mogelijk volgt op den padi-oogst, zooals in de tabel te zien 
is, kan men slechts op dit laatste stuk uitwinnen; het is dus deze 
30%, die gemiddeld na 31 Juli geplant wordt, welke men zou 
willen verminderen door middel van mechanische grondbewerking. 


1) Algemeen Syndicaat van Suikerfabrikanten in Ned.-Indië, 
Gegevens betreffende aanplant en oogst van suikerriet. 


1058) 


Wij wenschen er hier ook even op te wijzen, dat, indien het ge- 
lukt dit percentage belangrijk in te krimpen, als gevolg daarvan 
veranderingen in de bibitvoorziening gebracht zullen moeten worden. 
Men zal door dit vervroegen van den planttijd de topstek van de 
later vermalen tuinen immers niet kunnen benutten; we noemen 
deze zaak slechts om aan te geven, hoever het vraagstuk, dat wij 
behandelen, ingrijpt in het bedrijf. 

Indien het ploegen dus voordeel zal brengen, moet de volledige 
bewerking van den grond in zeer korten tijd afloopen en daarbij 
treden nu groote bezwaren op, die wij hier willen bespreken. 

Wij gaan uit van een geploegden, zwaren tuin. De bij het ploe- 
gen ontstane grondbalken en groote kluiten moeten verder bewerkt 
worden door middel van den kajerploeg om de plantgeulen te trek- 
ken. Deze balken en kluiten bleken nu juist bij de verdere bewer- 
king groote moeilijkheden op te leveren, en welke verbeteringen men 
ook aan de kajerploegen aanbracht, het bleek ten slotte wel, dat 
men eerst moest trachten deze kluiten fijn te maken. Wanneer deze 
maar eerst voldoend verbrokkeld waren, kon men mechanisch of 
uit de hand wel kajeren. Maar voor het fijnmaken der kluiten is 
onder de gegeven omstandigheden geen werktuig aanwezig en de 
techniek kan dit ook niet leveren, wanneer vastgehouden moet wor- 
den aan den eisch, die boven gesteld werd, dat deze verkruimeling 
als het ware dadelijk na het ploegen geschieden moet. Immers de 
zware Indische kleigronden, uit andesietisch gesteente ontstaan, zijn 
zeer colloïdaal; ze bevatten in onuitgezuurden toestand veel water en 
staan dit zeer langzaam af; de bovenbedoelde kluiten vallen eerst 
dàn gemakkelijk uit elkaar, wanneer ze voldoend lang zijn uitgezuurd, 
hetgeen geschiedt door den grond bloot te stellen aan de inwerking 
van zon en lucht. 

In de practijk is nu gebleken, dat van de kluiten, die aan de 
oppervlakte van het ploegveld liggen, na eenige dagen slechts de 
buitenkant uitgezuurd is en men moet wederom eenige dagen wach- 
ten tot de kleinere kluiten, die na de eerste bewerking door middel 
van een egge zijn ontstaan, verkruimeld kunnen worden. Het ploeg- 
veld, dat er na een of twee keer eggen behoorlijk uitziet, blijkt bij 
het kajeren alleen oppervlakkig te zijn verkruimeld. Onder het op- 
pervlak zijn de kluiten nog even onhandelbaar als dadelijk na het 
ploegen, zoodat de losse grond niet in behoorlijke goeloetans komt 
te liggen. Men kan dan ook op zware kleigronden niet volstaan met 
één keer ploegen en eggen. Het verkrijgen. van de goed verkruimelde 


160 


bouwkruin kost dus op de zware kleigronden veel tijd en die tijd 
ontbreekt bij de suikercultuur, zooals in het voorgaande aange- 
toond is. 

Het resultaat der ernstige proefnemingen na 1914 om met trac- 
toren op zware gronden te ploegen, is dus teleurstellend geweest, 
grootendeels omdat de ervaring leerde, dat men niet met één be- 
werking kon volstaan en dat men dus niet zooveel tijd won, als 
men wenschte en verwacht had. Zoodoende kwam men weer tot het 
systeem, waarbij met één bewerking een goede plantbodem ver- 
kregen kan worden, het mechanisch geulen. 


Ploegen tegenover Reynoso. 


In het vorige hoofdstuk hebben wij gezien, hoe men als gevolg 
van den eisch om vlug te werken, tot het geulen, dus tot het 
Reynososysteem terugkeerde. Voordat wij verder gaan over de 
mechanische bewerking, wenschen wij een vergelijking tusschen het 
ploegen en Reynoseeren, ook in het algemeen te maken. 

Een der eerste eischen voor de cultuur van het suikerriet is 
een goede, diepe grondbewerking. Deze diepe grondbewerking wordt 
verkregen, hetzij door het graven van plantgeulen (Reynososysteem), 
hetzij door ploegen. De practijk heeft in het algemeen een voorkeur 
voor het ploegen; zij zou zoo mogelijk veel meer willen ploegen; 
dat het tot nu toe niet gebeurde, lag slechts aan de onmogelijkheid 
om de zwaardere gronden even diep en even vlug te bewerken als 
bij het Reynososysteem. Deze voorkeur voor het ploegen berust op 
de veronderstelling, dat het riet zich beter zal ontwikkelen in een 
geheel omgewerkte bouwkruin dan wanneer, zooals bij het geulen, 
de grond slechts gedeeltelijk bewerkt wordt, terwijl bovendien in 
de practijk bleek, dat in een ploegtuin de aanaardingen gemakke- 
lijker en goedkooper geschiedden dan in een gegeulden tuin. Dat 
men niet meer ploegde, vond zijn oorzaak daarin, dat het tot on- 
geveer 1914 alleen mogelijk bleek om lichte gronden te ploegen, 
daar het trekvee, de eenige tot op dat oogenblik gebruikte trek- 
kracht, niet in staat was zware kleigronden tot een voldoende diepte 
te bewerken. Toen echter de techniek zoover gevorderd was, dat 
zij tractoren leverde, die de benoodigde kracht konden ontwikkelen, 
werd ernstig geprobeerd hiermee ook de zware kleigronden te ploegen. 

Is die voorliefde voor ploegen gemotiveerd; is het Reynoso- 
systeem als grondbewerkingsmethode minder goed en geeft het min- 
der goede resultaten ? 


161 


Het antwoord op deze vragen moet zijn, dat het Reynososysteem 
op zwaren grond geheel voldoet aan de eischen, die men in de suiker- 
cultuur stelt. Bij deze wijze van grondbewerking wordt de plantbodem 
dadelijk na de eerste bewerking blootgesteld aan den invloed van 
zon en lucht, terwijl een flinke hoeveelheid goed uitgezuurde grond 
gedurende den groei geleidelijk ter beschikking van het riet komt. 

We kunnen immers in het algemeen het uitzuringsproces be- 
vorderen door goede drainage en door de oppervlakte van den 
grond, die aan de lucht wordt blootgesteld, zoo groot mogelijk te 
maken. De verhouding van de oppervlakten, die vóór en na het 
geulen aan de lucht worden blootgesteld, laat zich als volgt globaal 
berekenen. Nemen we bij een plantverband van 4 voet h.o.h. aan, 
dat de goeloetan 28’, de geul 20’ breed is, dat de diepte van 
de geul 1 voet bedraagt, dan verhouden de aan de' lucht blootge- 
stelde oppervlakten zich ongeveer als 48: 96 =1 :2. Op de zwaarste 
kleigronden ontstaat bij deze wijze van grondbewerking een voldoen- 
de hoeveelheid uitgezuurde grond, zoodat zes weken na het geulen 
geplant kan worden, onverschillig of dan de groote kluiten op de 
goeloetans al of niet door en door zijn uitgezuurd. De goede uit- 
zuring van deze kluiten wordt verkregen in den tijd, die verloopt 
tusschen de diverse aanaardingen. Bedoelde kluiten, die zoo hinder- 
lijk zijn in het ploegveld, bevinden zich nu op een plaats, die een 
regelmatigen voortgang van de werkzaamheden niet belemmert; zoo- 
doende is het geulen op zware gronden met betrekking tot de 
verlangde tijdbesparing zeker te verkiezen boven ploegen. 

Terwijl dus, bezien van het standpunt van snel afwerken, het 
geulen zooveel voordeelen biedt boven het ploegen, moeten we nu 
nog nagaan of er aanwijzingen zijn, dat uit een landbouwkundig 
oogpunt het ploegen te verkiezen is boven geulen. Daarvoor volgt 
hieronder een overzicht van de vakkenproeven, die over dit onder- 
werp zijn genomen. In deze proeven werd natuurlijk steeds met 
sapie’s geploegd, zoodat in hoofdzaak de proeven op lichte gronden 
zijn genomen. Waar wij den aanleg zagen, werden eerst de ploeg- 
vakken van de proef bewerkt, voordat er goten gegraven werden; 
later werden dan de tusschenliggende onbewerkte vakken gereyno- 
seerd. Soms werden alleen strooken afwisselend geploegd en ge- 
reynoseerd; echter alleen die proeven zijn opgenomen, waarin een 
voldoend aantal contrôlestrooken waren aangelegd. In het overzicht 
der proeven hebben de afkortingen onder het hoofd „Publicatie” 
de volgende beteekenis: 


Nummer van 


de proef 


Oogst jaar 
Fabriek 
Tuin. 


la 


1b 


1915 
Kentjong. 
Djeroek goeloeng | 
D D 


1914 
Tangarang. 
Demangan Wetan 
Westweg 
Demangan Wetan. 
Oost | 


Pesantren. 
Ringinsarie Zd. | 
Betet 
Tjentang West 
Djeroek Noord 
Ngronggo Oost 
Tegalan 


Goedo. 
Brangkal 
Modjotengah 
Borotengah 
Djantie 

Meritjan. 
Kweden 
Nambahan 


Aantal 
contrôlevakken 


Gabroe 
1915 


Pesantren. 
Kandat Zuid 

D] D] 
Tegalan 
Poerwokerto 
Kalen 
Doko 
Bandjaran 
Tjentong West 

DJ Dj 
Ngronggo Zuid 

D] 
Soemberkareng. 
Moeneng Kid. N. 
Soemoermati Z. 


1916 
Goedo. 


‚ Djaten 


Kempleng 
Pesantren. 
Djeroek Zuid 
Tjentong Oost 
Bettet Noord 


| 


12 | 


Aard van den grond 


‚ roode kleigrond 


| vrij lichte grond 
‚met padasonderlaag 


vrij zware grond 


| zandgrond 
‚lichte klei 


D » 

D zavel 
zandgrond 
zavelgrond 


| zavelgrond 


zavel 
» 
» met grint 


zandgrond 
D 
D) 


zavelgrond 
lichte zavelgrond 


D) » 
Î » » 
zavelgrond 


vrij zware zavel 
) ) » 


) » 
| lichte klei 


» » 


‚ kleiachtige zavel 


» » 


‚ zavelgrond 


lichte klei 


klei vermengd 
met zand 


‚ zavelgrond 


lichte zavel 
» _ klei 
» _ zavel 


Ld 
Ploegen. 


Rindert! Riet 
| 


I 
241 B 1562: 


| 247 B 1729 
100 POJ 1407 


100 POJ1179 
471 B 1635 
247 B 1605 
100 POJ 1442 
100 POJ 4118 
100 POJ 
Ui B 
247 B 
41 B 
100 POJ 
Mi B 


1498 
1396 
1068 
1398 


100 POJ 
247 B 


1047: 
865 


100 POJ 
100 POJ 


1012 
976 


100 POJ 
100 POJ! 
100 POJ 


1231 
1300 
1436 


Ë 1068 
100 POJ 191 
247 B 12076 
471 B \2162 
247 B A3) 
| 247 B 1237 
947 B 1442 
947 B Hug 
947 B 1496 
41 B 1475 
100 POJ 1244) 
100 POJ 1284 
100 POJ1290 
100 POJ1122 


1109) 
1103, 


36 
48 


14 
22 


19 


0/, id Skr.| m. 


28 13,39! 143) 2,5 
2,2} 12,85| 1441 4,0 
2,6| 9,49 | 19111,2 
4,9 | 10,58 | 229 9,3 
1,3| 8,75| 4124) 21 
24| 749| 93 41 
12} 7,47! 1081 4,5 
1,7 | 9,00| 128/ 3,8 
30| 7,23| 86| 1,2 
14 8,62| 127 4,7 
1,8 | 11,50 | 143] 2,9 
1,9! 10,05 | 129/ 3,4 
1,6 | 10,23 | 132) 3,5 
6.6| 9,89 | 141| 8,6 
1,2| 9,94| 455) 1,4 
1,0| 9,77 | 168) 1,8 
1,8| 11,95 | 168] 2,1 
1,4| 10,43 | 123] 1,6 
18| 887| 145| 48 
1,0| 8,26| 132) 3,7 
1,7| 8,14| 147) 1,3 
1,4 | 11,48 | 128) 1,6 
14 | 10,54 | 117) 21 
15| 9,02| 99) 2,4 
14| 7,25| 109| 2,1 
0,2! 8,63! 120| 1,3 
1,7| 9,93| 106| 1,6 
8,2, 9,03| 126) 45 
| 
0,9 | 10,09 | 106! 3,9 
29| 9,53| 82 3,6 
| 
3,6 | 11,76 | 119) 3,7 
49 12,09 \ 118] 51 
Lt 11,62| 143) 1,7 
1,7 | 14,15| 184) 9,6 
1,3 | 10,65| 4153] 2,9 


0/, 


UI en pn DO En ee DO UO 
GOT OE OO GO == TO 


165 


md EE EEEN REET eee ane eeen 


Leger- | Aantal malen, dat het 
Reynoso percen- |\productieverschil de mid- 
tage bij | delbare fout bedraagt NE) 
É 2 [ten voordeele| | ten voordeele Publicatie 
ao © van ploegen van Reynoso 
Riet | m. | % |Rend./Skr. m. | 0/0 EE AT 9 2/3 \0| 2/31 213 
DS lm} mlm \m) m |m | m 
98al 27 | 2,7 13,62| 134| 2,5| 1,8 rs 
1050[ 27 | 2,5 13,14 | 138) 41| 2,9 rs H.V.A. pag. 31 
9039 44 | 22: 9,15 187| 2,7| 1,4 rs Arch. blz. 515 
_ 9209 45 | 2,0 10,70 | 238 13,81 5,8| 46 | 5 rs Arch. — blzsoti 
1548| 38 | 2,5| 8,21 127 2,6 4,5) 87 | 64 s r [N.IL.L.M. blz. 169 
1305| 59 | 4,5| 815| 106| 4,8) 4,4| 93 r Ss ) » 170 
(bai 30 1231718142 5,024 SO | 47 s ï ) » 170 
1462| 26 | 1,8) 9,71| 142} 3,0 1,2/ 23 1 1 s ) pe 
1317) 47 | 3,6/ 7,177| 102 1,2 19) 84| 4 1 s ) » 172 
1395) 18 | 13| 9,80) 137 2,6| 2,6 68| 6 E s ) » 172 
1264\ 2% | 1,9 12,03| 152 3,3 2,2 8| 7 r s 
1313| 28 | 2,1 | 9,60 126 3,3 2,6| 94 | 90 | s|r N.I.L.M. blz. 164 
1249| 19 | 1,5 10,41 | 130) 41 31 | 78} 58 BS » » 165 
TAI DA HLOAD 0-74 C4ALON D7| 5,2 p 47} 24 rs D) je 05 
1587| 12 | 0,7| 9,85 196\ 1,1} 0,7 sier N.LL.M. blz. 168 
1661} 18 | 1,1) 9,31 | 154 1,0/ 1,3| 30| 35 | s |r » pe 07 
1408\ 28 | 2,011,38| 160 2,8 1,7 | 37 | 32 s ï D) » 166 
1246 M-\ 1,7 14,09) 138) 2,7/ 2,0 82| A r s|N.I.L.M. blz. 137 
1705) 2 | 1,2/| 9,49| 157 2,7 11 | 46 | 36 Û s D > 138 
1663| 24 | 1,4|-8,41| 140| 2,7 1,91 32| 31 slr » je 130 
1500) 21 | 1,4| 342) 126| 2,8) 2,2| 52| 22 1 s D) » 129 
1088| 25 | 2,3 |1214| 132) 3,0 2,3/|30| O ï s D) » 180 
TAO 4801456 MAAT PA27IK 4,3) 4,01 2410 1 s D) padt 
1024 A4 211918) O4 1,5} 1,6 I s ) » 132 
ATI 42 | 28 7,18) 106| 3,0| 2,81 21 | 4 sl D) » 183 
1522 9 | 0,6 8,81| 134 1,0 0,71 39| O rs D) > 134 
1449| 42 | 1,0 111,63| 134) 1,9) 14) 60 | 19 rs » >» 135 
1449 30 | 2,1) 9,65) 140} 2,7 19 | 26| 45 rs ) » 136 
405513 4241401418) 4,91° 1,6 r s |_N.I.L.M. blz. 140 
929 18 | 1,9| 9,%| 85| 3,1| 3,6 sr ) >» 141 
gtr 313,3: 41,71: 109 3,6/-3,3.| 0110 IES Doms No &4 
940} 67 | 7,1 12,45 | 117) 7,5 6,4 Vch rs | » ) 8 
1189) 22 | 1,9.12,531-149), 3,1 2,4. 20|- O rs \Ked. No. 106 
1268| 28 | 2,2/12,38| 157| 3,4 2,2) 44 | 10 s | r D) » 107 
1455) 51 | 3,9 11,27 | 164| 4,2| 2,6| 59 | 76 Ì s D) » 108 


164 


de proef 


Nummer van 


RN 
en 


42 
43 


46 


| 
| 


el — 
| 5 Ploegen 
Oogstjaar S S| NEN 
Fabriek KE K | 
Tuin < 5 Aard van den grond/Rietsoort/ Riet) m.| 0%/g | Rend. | Skr./ m. | %g_ 
| 
Tegalan 12 | lichte zavel 100 POJ 1332) 42 | 3,2 | 10,89 | 145 | 3,5 DA 
‚ Kandat West | 12 ) ) 400 POJ 1311/76 | 5,8 | 9,53 | 125 | 6,4 | 5,1% 
Silir Zuid 112 » _ klei 247 B 1622/48 | 3,0 | 10,17 [165 | 3,9 | 2,4% 
‚ Kepandjen 12 ) D 247 B 1516 AA | 2,7 | 8,97 |136| 42 | 3,1 
Tegalan 12 > __ zavel (247 B 1836/39 | 21 8,55 |157| 2,6 | 1,74 
Kandat West 12 ) ) | 247 B |1566/82|5,2| 7,47 |447| 4,6 | 3,9 | 
__Kebonhardjo. 
Kebonhardjo | 30 | zware klei 47 B 12M41}18/ 1,5 | 8,92 |108| 9,2 | 8,5 
1917 
Goedo. | 
Bandjaranjar ‚10 | zavelgrond 100 POJ1019, 29 | 2,8 | 12,07 [123 | 3,4 | 2,8 
Tjingklak 20 D ‚100 POJ 1188 10,90 | 129 
1918 
Tjoekir. | 
Genoekwatoe Z. | 36 | zandgrond (247 B 1183 39 | 3,3 | 10,06 119 | 2,9 | 2,4 
Gending. | 
Klaseman 10 | vrij zware klei | 247 B (1766/35 | 2,0 | 12,12 |214/ 4,9 | 2,34 
1919 
Soemberkareng 
Moning Kid. Z. | 10 | lichte zandgrond | EK 28 1309/44 3,4 | 10,16 zi 41 | 3,18 
| 
| 
Arch. = „Archief voor de Suikerindustrie in Nederlandsch-Indië”. 
N.LL.M. = Cultuurproeven der Ned. Ind. Landbouw Maatschappij. 
H.V.A.= Proefveldverslagen der Handelsvereeniging „Amster- 
dam”. 


De afgekorte groepsnaam met een nummer beteekent, dat de 
proef onder dat nummer opgenomen is in de gewone Roneo-publi- 
catie der proeven van het Proefstation te Pasoeroean. 

In de tabel zijn de hoogste suikerproductie's en de hoogste 
legerpercentages in iedere proef cursief gedrukt. 

De verschillen voor riet en suiker tusschen beide objecten zijn 
in de middelbare fout van het verschil uitgedrukt. Uit de samenvat- 
ting van alle proeven blijkt, dat het Reynoso-systeem een gering 
voordeel biedt boven ploegen, in geen geval in het nadeel blijft. 

Rangschikt men de resultaten volgens de grondsoorten, ook dan 


165 


Leger- | Aantal malen, dat het 
Reynosd percen- \productieverschil de mid- 
tage bij | delbare fout bedraagt. gn 
7 5 ten voordeelel ten voordeele Publicatie 
en le) van ploegen | van Reynoso 
Riet | m. | % [Rend.Skr./ m. | % | 8 | S 319 93/0 |2/31 213 
[Sl [mlmlm/m/m |m |m 
| | | | 
1353 | 21 | 1,6 11,16 |-454| 2,2| 1,5: 13 | 16 BANS Ked. No. 53 
1287 | 54 | 42| 987| 127| 3,1 | 2,9 41 | 36 rs ) » 54 
1756 | 47 | 2,7 10,14| 178) 4,5 2,51 4| 14 rs D} MDS 
1504 | 37 | 2,5 9,79 | 147| 26| 18) 56| 7 | r | s » 56 
1808 | 41 | 2,3| 8,52| 154| 2,6| 1,7 41 | 40 s |r ) adh MS 
1651 106 | 6,4| 7,33| 121| 68| 5,6\ 64| 57 rs ) » _58 
1153| 24 | 2,1| 8,59 | 99 9,9| 1,0 sr Remb. No. 22 
1054 | 65 | 6,2 12,43 | 134| 7,5) 5,1 | Elke Djomb. No. 20 
1352 | | 11,00 | 149 0 22 Bis D} » 4 
| 
1372 | 32 | 2,3 10,13 | 139| 2,4 4,7 | | rs | Djomb. No. 100 
| 
1633 | AA | 2,5 [11,98 | 198) 5,4| 2,7 | rs | Prob. No. 100 
Prob. No. 36 
1303 | 47 | 3,6/10,44| 136) 5,0} 3,7} O| O | rs 
Gemiddeld 0/, gelegerd riet 41 | 22 
riet | 1 |4| 4 47/40 | 6 | 5 
suiker) 1 |5 [4 Mu 87 


blijkt niet, dat op een bepaald type grond een voorkeur voor ploe- 
gen bestaat. De gronden zijn in drie groepen verdeeld, waarbij zavel- 
gronden en lichte klei als één groep werden beschouwd. 

In de volgende tabel is aangegeven, hoeveel malen op de ver- 
schillende grondtypen de uitslag der proeven was ten voordeele van 
geulen, geen verschil opleverde of ten nadeele van het geulen uitviel. 


Ten voordeele Gelk Ten unadeele 
van geulen J van geulen 
suiker | riet suiker | riet suiker riet 


op zandgrond 3 
op lichte klei 23 16 
op zware klei 0 | 


me GO HO 

de 
SL Se) 
„a 1 1D 


mmm eee en eee 


166 


Er blijkt echter een bepaald nadeel aan het ploegen verbonden 
te zijn. In bovenstaande proeven is 35 maal het legerpercentage 
opgenomen, 27 maal was het legerpercentage in de ploegvakken 
grooter, 2 maal was het in beide objecten gelijk en slechts 6 maal 
was er meer gelegerd riet in de gegeulde vakken. Vermoedelijk is 
dit hoogere legerpercentage toe te schrijven aan een snelleren groei 
in de jeugd, waardoor het riet meer legerneiging vertoont en niet, 
zooals uit de samenvatting blijkt, aan een hooger rietproduct op de 
ploegvakken. 

Op dezen snellen jeugdgroei wijst ook de uitslag van de in 1905 
door den Heer BrEKKINK f) gehouden enquête. Van de 35 fabrieken, 
die zijn vragenlijst beantwoordden, deelden 27 mede, dat het riet 
op ploegtuinen sneller groeide; 11 hiervan meenden, dat dit alleen 
in het begin het geval was; 25 fabrieken vermeldden, dat het riet 
op ploegtuinen sterker legerde, hetgeen dus door de vakkenproeven 
bevestigd werd. Nu zullen de nieuwere rietsoorten minder last van 
dit legeren hebben, maar dit neemt niet weg, dat er nu eenmaal 
in dit opzicht een verschil tusschen ploegen en Reynoseeren bestaat 
ten nadeele van ploegen. 

Als nadeel van het ploegen wordt ten slotte nog genoemd, dat 
ploegtuinen meer water vragen dan gereynoseerde. In bovenge- 
noemde enquête werd 15 maal geantwoord, dat er op ploegtuinen 
meer water gebruikt was, terwijl 20 maal ontkennend werd geant- 
woord; men is het hierover dus in de practijk niet eens. 

De tegenwerping, als zouden de proeven minder bewijskracht 
hebben, omdat bij het ploegen niet altijd de gewenschte diepte be- 
reikt wordt, lijkt ons onjuist; dit is een aan het ploegen inhaerente 
moeilijkheid. 

We mogen uit het bovenstaande wel besluiten, dat ploegen uit 
een landbouwkundig oogpunt geen bijzonder voordeel biedt, en zelfs 
door den langeren tijd, dien een geploegde tuin noodig heeft om 
plantklaar te komen, op zwaren grond beslist bij het Reynososysteem 
achterstaat. 


Het kabelsysteem en de Heucke-geulploeg der Nederlandsche 
Handel Maatschappij. 


In 1905 werden de eerste proeven over grondbewerking met 
mechanische tractie op Java genomen, en wel op de onderneming 
1) G.J. B. BreKKINK, De beteekenis van den Europeeschen ploeg voor de rietcul- 


tuur in theorie en practijk, Handelingen van het 7e Congres van het Alg. Syndicaat 
van Suikerfabrikanten op Java, 1905, blz. 10. 


167 


Ketanggoengan West door de Nederlandsche Handel Maatschappij. 
Waar ploegen door middel van het kabelsysteem in Europa sedert 
jaren met succes werd toegepast, meende S. U. vaN MUSSCHENBROEK 
dat dit systeem voor Indië ook toekomst had, indien men den 
gewonen ploeg verving door een geulenploeg. De firma HEUCKE te 
Hausheindorf (Saksen) leverde twee kabellocomobielen, zooals deze 
door de firma sedert lang werden gebruikt, en construeerde op 
aanwijzingen van VAN MUSSCHENBROEK een geulenploeg daarbij. De 
60 PK loeomobielen waren zwaar, zooals dit nu eenmaal onvermij- 
delijk schijnt te zijn bij stoommachines, die een dergelijke groote 
kracht moeten leveren. Inclusief watertank wegen de locomobielen 
16 ton, terwijl de lengte dan 8!/, meter bedraagt; de locomobielen 
alleen meten bijna 6 meter. Ze zijn moeilijk verplaatsbaar, daar 
ze op rails voortbewogen moeten worden, terwijl gewicht en lengte 
ook hinderlijk zijn voor gemakkelijk manoeuvreeren met deze ge- 
vaarten. Men heeft getracht om het transport te verlichten door 
den kabel met trommel, die ‘terzijde van de machine is gemonteerd, 
gedurende het transport te verwijderen, maar met het weder aan- 
‚brengen ging zeer veel tijd verloren. De machines loopen op dub- 
bele rails, de buitenste rails hebben een spoorbreedte van 1430 m.M., 
de binnenste van 740 m.M. De baan wordt bij verplaatsing der 
machine verlegd door de railramen, elk vijf meter lang, geleidelijk 
achter de machine weg te nemen en naar voren te brengen. Hoe- 
wel het gewicht van zoo’n railraam niet zoo verbazend groot is, 
aangezien rails gebruikt zijn van 12 K.G. per strekkenden meter, 
had men in de practijk toch 25 koelies noodig voor het verplaatsen. 
De machines hebben twee versnellingen; de op de locomobielen 
gemonteerde kabel is ongeveer 450 M. lang en heeft een diameter 
van 22 m.M. 

Bij het ploegen worden twee locomobielen aan tegenoverliggende 
zijden van het veld opgesteld, die om beurten den ploeg over het 
veld trekken. Terwijl de eene machine den ploeg over het veld trekt, 
rijdt de andere vooruit over een afstand, overeenkomende met de 
geulbreedte, die bij den geulenploeg van VAN MUSSCHENBROEK 5 voet 
bedraagt. De ploeg zelf bestaat uit een onderstel op drie wielen, 
een vóór en twee achter, waarvan het voorste als stuurwiel wordt 
gebruikt; tusschen de beide achterste wielen is de eigenlijke ploeg 
opgehangen. Deze bestaat uit een kouter, dat dienst doet als pro- 
fielschaar. Dit kouter vormt een geheel met de dubbele, wigvormige 
ploegschaar, die den uit te graven grond in twee deelen snijdt. De 


168 


tusschen de profiel- en ploegschaar losgewerkte grond wordt nu 
langs de beide risters omhooggevoerd, eenigszins gekeerd ‘en ten 
slotte aan weerszijden op den ongeploegden grond gelegd, waardoor 
links en rechts van den ploeg halve goeloetans worden gevormd. 
De ploegdiepte bedraagt ongeveer 14 duim, de geulbreedte 2 voet 
2 duim, zoodat de goeloetan bij het verband van 5’ h.o.h. 2 voet 8 
duim wordt. 

Aan het einde van het veld gekomen, wordt de ploeg door 
middel van een ingewikkelde draaiingstechniek gekeerd. De wijze, 
waarop deze draaiing tot stand komt, is een van de grootste tech- 
nische bezwaren van den ploeg van VAN MussCHENBROEK. De benoo- 
digde tijd hiervoor is te groot, terwijl er bovendien 8 koelies voor 
noodig zijn. De ploeg en het werken ermee is uitvoerig beschreven 
door J. F. A. C. vaN Morr, Archief 1905, Deel 13, blz. 606. 

Zooals boven reeds gezegd is, wordt de grond als het ware in 
twee groote balken uitgegraven. Deze grondbalken zijn ongeveer 
een voet breed, 14 duim hoog, terwijl de lengte geheel afhankelijk 
is-van den aard en den toestand van den grond. Is nl. de grond 
niet te zwaar, en heeft hij een gunstigen vochtigheidsgraad, dan 
breken de grondbalken gemakkelijk af door de wringing, die de 
grond ondergaat, terwijl hij langs het rister oploopt. Wanneer de 
grond zwaar, en vooral wanneer hij zeer vochtig is, kan het ge- 
beuren, dat de balken zoo lang worden, dat ze boven de bestuur- 
dersplaats uitsteken alvorens af te breken. Het spreekt vanzelf, dat 
men dan niet alleen geen goede goeloetans krijgt, maar dat boven- 
dien deze grondbalken zoo langzaam drogen, dat ze last veroorzaken 
bij de verdere bewerkingen, daar deze groote kluiten zeer langzaam 
uitzuren en hard blijven. Alleen als de grond niet te zwaar is en 
vooral, indien de vochtigheidsgraad van den bodem voor ploegarbeid 
optimaal is, worden de grondbalken bij het ploegen voldoend ver- 
kruimeld en aan weerszijden van de geul neergelegd. Toch zagen 
wij het vorige jaar op Kalimati, waar hetzelfde systeem van Ke- 
tanggoengan West thans nog wordt gebruikt, dat zelfs bij een gun- 
stigen bodemtoestand nog geen eerste rangs ploegwerk werd geleverd. 
Dit komt, doordat er te veel grond ineens naar boven wordt ge- 
bracht en doordat de vorm van het rister zoodanig is, dat de grond 
onvoldoend gekeerd en te veel op den kant van de geul neer- 
gelegd wordt, tengevolge waarvan de grond achter den ploeg weder 
gedeeltelijk in de geul terugvalt. Maar als geheel was het ploeg- 
werk bevredigend. 


169 


De Heer Screens f), die langen tijd met den ploeg werkte, kwam 
tot de volgende conclusie'’s : 

„De ploeg voldoet op zwaren grond, zoowel als op lichten grond, 
„begroeid of onbegroeid, mits goed. droog. 

„Hij voldoet op betrekkelijk zwaren grond, mits niet te vochtig 
„(hier is de vochtigheid een factor van veel belang). 

„Op lossen grond, vochtig of droog, voldoet hij steeds. 

„Plantengroei bemoeilijkt het werk, naarmate de grond voch- 
tiger is.” 

We zien uit deze conclusie’s, waarin de cursiveeringen van ons 
zijn, dat de vochtigheidsgraad een groote rol speelt. Voortdurend 
wordt er in de aangehaalde publicatie op gewezen, dat het ploegre- 
„sultaat in hoofdzaak afhankelijk is, niet van de zwaarte, maar van 
den vochtigheidsgraad van den bodem. Is de grond te nat, dan stopt 
de ploeg vaak, omdat het sturen bemoeilijkt wordt door het aankle- 
ven van den grond aan het stuurwiel, of omdat de grond zich op- 
hoopt tusschen de ijzeren balken van het frame. Dat de vochtigheids- 
graad een der belangrijkste factoren is, die het resultaat beïnvloeden, 
blijkt b.v. nog uit de mededeeling, dat als ’s morgens het veld nog 
vochtig was van dauw, het ploegwerk lastig ging, terwijl na eenige 
uren, als de oppervlakte geheel droog was, het werk ongestoord 
verliep. 

De bezwaren, die men dus bij dit kabelsysteem met geuler 
ondervond, waren te splitsen in twee groepen, n.l. bezwaren, ver- 
bonden aan de trekkracht en die, verbonden aan den ploeg. Wij 
meenen, dat in de bezwaren, die de locomobielen opleverden, de 
oorzaak is te zoeken, dat het systeem niet verder op Java werd 
toegepast. Niet omdat ze niet solide zijn of onvoldoende kracht 
ontwikkelen, maar omdat ze moeilijk verplaatsbaar zijn. De 8 1/3 
meter lange en 16 ton zware zich op rails bewegende gevaarten 
zijn lang niet op alle tuinen te brengen, zoodat ze slechts dáár 
gebruikt kunnen worden, waar de-tuinen in groote complexen aan 
goed berijdbare wegen liggen. Ten bewijze, dat aan de soliditeit 
dezer locomobielen niets ontbreekt, vestigen wij de aandacht op 
een in 1918 in Engeland gehouden enquête?) over het gebruik van 
kabellocomobielen, waarbij bleek, dat er 540 dubbele stoomkabel- 
ploegen in gebruik waren, waarvan 267 meer dan 40 jaar oud 


1) W. W. Senrppers, Machinale grondbewerking op Java, Archief 1913, blz. 855. 
2) F. S, Courtney, Les machines agricoles, Referaat in het „Bulletin Mensuel des 
renseignements agricoles et des Maladies des plantes”, 1918, No. 1021, blz. 1177. 


170 


waren, 99 tusschen ‘de 30 en 40 jaar, 28 tusschen 10 en 20 jaar 
en 133 minder dan 10 jaar. Uit het laatste cijfer blijkt boven- 
dien, dat het systeem thans nog een ruime toepassing vindt, niet- 
tegenstaande de benzinetractor zich zoo sterk op den voorgrond 
geschoven heeft. 

Aan de moeilijke verplaatsbaarheid is het ook toe te schrijven, 
dat de hoeveelheid arbeid, die geleverd wordt, zoo gering was. In 
1913 werkte de ploeg van 3 Mei tot 1 September, dus 120 dagen, 
op Kalimati; in dit tijdsverloop werd geploegd 120 bw of gemiddeld 
één bouw per dag. Was de ploeg echter eenmaal opgesteld en was 
het complex groot genoeg, dan kon men ongeveer vier bouw per 
dag geulen. | 

Elk systeem van mechanische grondbewerking zal steeds dit - 
bezwaar blijven houden, dat men groote complexen hebben moet 
om oeconomisch te kunnen werken, en dit komt bij het kabelsysteem 
nog meer op den voorgrond dan bij het gebruik van tractoren, die 
zich vrij over het veld bewegen. Ook het onregelmatig beschikbaar 
komen der gronden, veroorzaakt doordat de inlander een sawah- 
complex onregelmatig afplant en daardoor onregelmatig oogst, zal 
dus steeds meer bezwaren blijven opleveren dan men bij geulen door 
handenarbeid ondervindt. Bij het gebruik van het kabelsysteem is het 
bezwaar weer het grootst, doordat men het werk eerst beginnen 
kan, als de padi over een voldoend groot complex is afgeoogst. | 

De tweede groep der hiervoor aangegeven bezwaren, dus die, 
verbonden aan het werktuig, dat de geulen trekt, zijn zeker be- 
zwaren van de tweede orde, daar zij veroorzaakt zijn door technische 
onvolmaaktheden, die verbeterd kunnen worden en die door den 
Ingenieur VaN Duk bij de constructie van zijn geulploeg dan ook. 
reeds in hoofdzaak zijn ondervangen. Hierover zal later uitvoerig 
gesproken worden. 


‘Het ploegen „met tractoren. 


Van 1905 tot 1914 bleef het kabelsysteem het eenige, dat op 
Java voor mechanische grondbewerking werd gebruikt. In 1914 
werd op Sempalwadak de eerste benzinetractor in gebruik geno- 
men, een 60 PK Holt caterpillar. Spoedig breidde het aantal in 
gebruik genomen tractoren zich uit, maar alvorens de verkregen 
resultaten te bespreken, willen we eerst nagaan, welke eischen aan 
tractoren voor het ploegen, zooals we dat in de suikercultuur noodig 
achten, gesteld moeten worden. 


De benoodigde trekkracht voor lichten zandgrond in Europa be- 
draagt 30 tot 50 KG. en voor klei 70 tot 100 K.G. per dM? Wij 
mogen de trekkracht, die bij het ploegen van de Indische klei noodig 
is, zeker op 100 K.G. per d.M?. stellen. Ir. VaN Dik rekende bij 
de constructie vau zijn geulploeg zelfs op een weerstand van 140 
K.G. per d.M?. 

Uitgaande van den eisch, dat bij de suikercultuur de gronden 
minstens een voet diep bewerkt moeten worden, willen we nu voor 
een bepaald geval berekenen, hoeveel ploegarbeid er verricht moet 
werden om een indruk te geven van de grootte der te overwinnen 
weerstanden. Nemen wij b.v. een scharenploeg, die een ploegbreedte 
beslaat van 1 meter en een ploegdiepte haalt van 30 c.M. De door- 
snede van de ploegvoor bedraagt dan, uitgedrukt in d.M?., 10 X 3 = 
30 d.M?. Per d.M?2 hebben we een trekkracht noodig van 100 K.G., 
dus voor een dergelijke ploegvoor 30 X 100 = 5000 K.G. De meeste 
tractoren zijn zoodanig geconstrueerd, dat zij een snelheid bij het 
ploegen hebben van ongeveer 1 meter per seconde. Bij deze snel- 
heid moet er een arbeid verricht worden van 3000 K.G. M. per sec, 
of, daar 1 P.K. gelijk is aan 75 K.G.M. per sec., van 40 P.K.. Dit aan- 
tal PK. is dus noodig voor den ploegarbeid, waarbij dus nog komt 
het aantal P.K. voor eigen voortbeweging. Dit bedraagt vaak de helft 
van het totaal aantal P.K. bij kleinere machines; de 75 Holt daaren- 
tegen vraagt hiervoor slechts 25 P.K.. 

Wij zien hieruit, dat bij zoo’n betrekkelijk geringe ploegbreedte 
toch minstens, bij de vereischte diepte, een tractor noodig is van 60 
a 7oP.K. Wij willen hier een voorbeeld uit de practijk laten volgen. 
PrreBee heeft de resultaten, met een 75 Holt op Soemberhardjo ver- 
kregen, gepubliceerd in het Archief 1917, blz. 57. De snelheid van 
dezen tractor bedroeg 21/) mijl (4 K.M.) per uur of 1,1 meter per 
seconde. De breedte der ploegvoor bedroeg 1,35 meter, de ploegdiepte 
0,15 meter. Met een dynamometer werd de trekkracht opgenomen ; 
deze bedroeg tusschen de 2000 en 3000 K.G., bij het gebruik van 
een 8-schijvenploeg. Uit deze gegevens kunnen we globaal den weer- 
stand per d.M?2 berekenen; we vinden dan, dat hij varieerde tus- 
schen 90 en 135 K.G., en er was dus minimaal 30 en maximaal 4% 
P.K. voor den ploegarbeid noodig. 

De te verrichten ploegarbeid wordt dus bepaald door de dicht- 
heid van den grond, door de diepte en de breedte van de ploegvoor 
en door de snelheid, waarmede de tractor zich voortbeweegt. Aan 
den weerstand van den grond is niets te veranderen; de diepte 


_ 


van de ploegvoor voor de rietcultuur is te stellen op 30 ec. M.pde 
motor is gebouwd om bij een bepaalde snelheid zijn arbeid te ver- 
richten, zoodat wij, werkende met een bepaalden motor op een ge- 
geven grond, alleen de breedte van de ploegvoor kunnen veranderen. 
Men had dus op Soemberhardjo met de 75 Holt de gewenschte 
diepte kunnen halen van 30 e.M., indien men zich met een veel 
geringere ploegbreedte had tevredengesteld. 

Door RINGELMAN!), directeur van het Station d’essais de ma- 
chines, werden in 1918 eonclusie's gepubliceerd van een door hem 
ingesteld onderzoek over de prestaties van diverse tractoren, welk 
onderzoek liep over de jaren 1915 tot 1917 en betrekking had op 
63 tractoren. Naar zijn oordeel moet een tractor voor landbouw- 
doeleinden geen grooter gewicht hebben dan 2800 tot 3000 K.G.; 
dergelijke machines veroorloven een gemiddelde trekkracht van 600 
tot 700 K.G. bij een snelheid van 0,85 M. tot 1,10 M. per sec. 
Moet men diep ploegwerk verrichten, dat een grootere kracht ver- 
eischt, dan blijkt het in de practijk niet voordeelig om zwaardere 
tractoren te gebruiken, maar dan moet men gebruik maken van ka- 
belmachines. Merkwaardig is, dat hij bij deze lichte tractoren het 
gebruik van een rupsband geheel afkeurt, omdat ze meer brand- 
stof gebruiken, om hun moeilijke bestuurbaarheid en vooral om 
hun grootere slijtage. 

Wil men echter toch met tractoren weerstanden overwinnen, 
grooter dan 700 K.G., zooals hier in de suikercultuur bij het ploegen 
het geval is, zoo heeft men andere tractoren noodig dan die met 20 
a 30 P.K., door RINGELMAN bedoeld. Bouwt men tractoren met 
zwaardere motoren, dan wordt het gewicht ook belangrijk grooter. 
Bouwt men die op wielen, dan is de druk per c.M?2. van het draagvlak 
op den meestal weeken bodem te groot, zoodat de machine in den 
grond zakt. De druk per c. M?2 moet dus geringer gemaakt worden 
door het steunvlak te vergrooten en zoodoende is men dan aange- 
wezen op het caterpillar-systeem, zooals dit het eerst door de Holt 
Mg. Co. is gebruikt. 

Volgens Ir. VAN Dik is de belasting van den kettingband, bij 
de machines op Java in gebruik, te gering, nl. 0,4 K.G. per c.M?2., 
hetgeen een der factoren zou zijn van het vele slippen van deze 
tractoren op niet voldoend droge sawah. Hij rekende daarom bij zijn 

1) _M. RINGELMAN, Essays d'appareils de culture méchanique à Noisy-le-Grand, 
Prance; Feuilles d'informations du Ministère de l'Agriculture, XXII, No. 39 et 4l, 


1917, referaat in Bulletin mensuel des renseignements agricoles et des maladies des 
plantes, 1918, No. &1, blz. 100. 


mt 


175 


motorgeulmachine op een druk van 0,6 K.G. per c.M?. Het slippen 
wordt echter niet alleen beheerscht door den druk per c.M?, maar 
ook door den vorm van het oppervlak van den tractorband. Slechts 
wanneer de tractor niet slipt, kan de weerstand van tractor en ploeg 
te zamen overwonnen worden. Het blijkt wel, dat nòch in theorie, 
nòch in practijk een vorm van het steunvlak gevonden is, die in 
alle gevallen het slippen voorkomt. K. vAN DER Veer |) behandelt 
dit punt uitvoerig in zijn nog niet afgesloten verhandeling over den 
tractor. Hij noemt dit het hart van het tractorvraagstuk, „een hart, 
dat weleens zoo onvermurwbaar hard kon blijken, dat een alge- 


“meene toepassing van den tractor er een strandingsklip in vond”. 


Tot staving van zijn meening haalt hij aan den schrijver Poncin, 
die van „le terrible problème de ladhérence” spreekt. 

Hoe dan ook de vorm en de breedte van den rupsband bij een 
bepaalden tractor moeten zijn, kan men niet aangeven. Ir. VAN Dijk 
meent, dat de druk per c.M?. van de thans gebruikte tractors te ge- 
ring is. De Holt Mg. Co. daarentegen is van plan den nieuw uit te 
zenden tractors nog breeder tracs te geven dan tot dusver door 
hen gebruikt. Beiden zoeken verder de oplossing in een bevredi- 
gender vorm van de rupsbandplaten. 

Uit het bovenstaande volgt dus, dat men wel tractoren kan 
bouwen, die voldoende kracht ontwikkelen om den gewenschten 
ploegarbeid te verrichten, die niettegenstaande hun zwaarte niet in 
den bodem wegzinken, maar dat de moeilijkheid blijkt te zitten in 
het verkrijgen van een voldoende grondhechting, zonder welke de 
motor zijn kracht niet kan benutten. Of m.a.w: kan de tractor 
aan den trekhaak de voor een bepaald geval vereischte trekkracht 
leveren, heeft de motor daarboven nog voldoende kracht voor eigen 
voortbeweging, dan beheerscht het al of niet slippen van den trac- 
tor de vraag, of de ploegarbeid verricht kan worden. Het is de 
steeds wisselende toestand van den bodem, die de oplossing hier- 
van zoo bemoeilijkt. 4 

Vatten we nu de gegevens samen, zooals die te vinden zijn in 
diverse publicaties in het Archief en de gegevens, verzameld door 
den Buitendienst van het Proefstation over het mechanisch ploe- 
gen, dan blijkt, dat de bezwaren tegen de tractoren inderdaad terug 
te brengen zijn tot die van het slippen. Men meende eerst, dat het 
gebruik van zeer zware tractoren, tot 125 P.K. toe, het bezwaar zou 


overwinnen, maar dit bleek spoedig onjuist. Thans voldoen zoowel 


Ĳ) K. v. d. Veer, De tractor, Teijsmannia, deel 31, 1920, blz. 389 met vervolgen. 


174 


op zware als op lichte gronden tractoren van +60 P.K. het best. 
Welk merk het meest is aan te bevelen, is niet te zeggen. We willen 
in verband hiermede aanhalen uit een overzicht, getiteld „Avantage 
éeonomique du labour mécanique” in het Bulletin mensuel des 
renseignements agricoles et des maladies des plantes, 1921, No. 424, 
blz. 506, dat alleen in Amerika thans reeds 170 diverse tractoren wor- 
den gemaakt door 116 firma’s, en de schrijver voegt hieraan toe: 
„het aantal merken neemt steeds toe. In ieder geval staat het vast, 
dat de, zij het ook slechts gedeeltelijk volmaakte tractor nog niet is 
uitgevonden en het is niet waarschijnlijk, dat hij het ooit zal worden”. 

Het lijkt ons hier wel de plaats om de importeurs van nieuwe 
tractoren erop te wijzen, dat men bij de groote concurrentie op dit 
gebied op moet passen, geen slecht voorbereide demonstraties te 
geven. De meeste demonstraties, die wij bijwoonden, mislukten om- 
dat de bestuurder van den tractor met ploeg in den regel een uit- 
stekend chauffeur was, maar van ploegen niet het minste verstand 
had. Als voorbeeld willen we aanhalen het verslag van een derge- 
lijke demonstratie in Koedoes. De groepsadviseur berichtte hierover 
in April 1921: 

„Over de ploegdemonstraties kan ik weder kort zijn; het was 
wederom hetzelfde liedje, men ging weer ontevreden huiswaarts. De 
tractor presteerde absoluut geen werk; zoo langzamerhand liepen alle 
Administrateurs en andere toeschouwers weg, zoodat de bestuurder 
met zijn tractor en ploeg alleen op het veld achterbleef. 's Middags 
schijnen de ondernemers van de tractordemonstratie er weer heen 
geweest te zijn en ’s avonds waren ze weder in Koedoes. Toen was 
volgens hen het ploegen schitterend geslaagd, tot 11 duim diep 
geploegd. Maar dit gezegde heb ik door niemand anders hooren 
bevestigen”. 

We willen nu nader het verkregen ploegwerk bezien in de ge- 
vallen, waarin met den tractor op zwaren grond gewerkt werd. De 
daar verkregen resultaten worden het best getypeerd door enkele 
aanhalingen uit rapporten van de groepsadviseurs, uitgebracht in 
den loop van 1921. Zoo meldde de groepsadviseur van Modjokerto 
in Januari 1921: 

„Wat de trekkracht aangaat, men is het er hier over eens, dat 
de Best tracklayer van 60 P.K. de meest geschikte is. Het ploegen 
met den schijvenploeg gaat ook vrij goed, indien op de stelling gelet 
wordt. Wat echter nog lang niet bevredigend is opgelost, is de be- 
werking na het ploegen. Is de grond van niet al te lichte structuur, 


175 


dan zijn de kluiten na indrogen zoo geweldig hard, dat het vrijwel 
onmogelijk is om te kajeren, zoowel machinaal als uit de hand”. 

En in Mei 1921: 

„Op voldoend vochtigen en lichteren grond werd inderdaad 10 
duim diepte verkregen. Was de grond echter iets droger, dan wer- 
den de ploeglichamen. er uitgelicht en was 6 tot 7 duim diepte reeds 
schitterend; verder blijft het groote bezwaar bestaan, dat de scha- 
renploeg geweldige grondbalken maakt, die met geen mogelijkheid 
goed zijn te verkruimelen. Het dwars er overheen ploegen met den 
scharenploeg geeft al heel weinig. Hierdoor wordt het uit de hand 
kajeren vrijwel ondoenlijk, men kan er namelijk geen volk in krijgen. 
Het beploegde veld moet als het ware weer geheel gegraven wor- 
den, zoodat de bewerking duurder wordt en men in het geheel geen 
tijd gewonnen heeft. Op Sentanenlor zullen wij nu probeeren, of 
door het onder water zetten na het ploegen de kluiten gemakkelijk 
genoeg uit elkander zullen vallen om het uit de hand kajeren mo- 
gelijk te maken. Uit het bovenstaande blijkt wel, dat het verkregen 
succes met den scharenploeg zeer matig is. In de eerste plaats moet 
dit geweten worden aan het droog zijn van het veld en in de twee- 
de plaats aan het te zwak geconstrueerd zijn van den ploeg voor 
de eischen, die we er hier in Modjokerto aan stellen. De geploegde 
grondsoort was een jongdiluviale, vrij zware klei. Hoewel ook niet 
bevredigend. was het werk, geleverd door den schijvenploeg, toch 
iets beter te noemen”. 

Op 13 Augustus 1922 werd op de sf. Ngelom op zware mer- 
gelklei een ploegdemonstratie gehouden met diverse soorten trac- 
toren, ploegen en kajerploegen, waarover de groepsadviseur van 
Pasoeroean het volgende schreef. 

„De demonstratie heeft duidelijk getoond, dat op de zwaarste 
gronden met gewoon ploegwerk niets gewonnen is, hoe goed het 
werk op zichzelf ook zij. Alleen door herhaaldelijk met tusschen- 
poozen te ploegen, verkreeg de grond den voor kajerwerk en voor 
de rietcultuur geschikten toestand. De uiting van een der aanwezige 
Administrateurs karakteriseert treffend den toestand van den bij 
deze demonstratie geploegden grond: „Wie zal nu:deze grond we- 
der in orde maken?’ Afwerken van den tuin door graafvolk zal 
beslist veel moeilijkheden opleveren, gezien de groote’ kluiten en 
ploegbalken, die onregelmatig over den tuin verspreid liggen ” 

Men ziet steeds dezelfile opeenvolging van moeilijkheden op 
zwaren grond, Is de grond te nat, dan doet de tractor zijn werk 


176 


niet: is de grond te droog, dan gaat de ploeg er niet of te ondiep 
in en wanneer de grond een zoodanigen graad van vochtigheid 
heeft, dat de tractor niet slipt, dat de ploeg tot de vereischte diepte 
den grond omlegt, dan zijn de balken en kluiten zóó groot, dat men 
in ieder geval den grond moet eggen alvorens de kajerans te kun- 
nen trekken. We zullen straks zien, dat met de Mac LAREN-schij- 
venegge wel resultaten bereikt kunnen worden, maar alleen ten 
koste van tijd. Bij het kajeren behoeven we niet stil te staan. Als de 
grond goed diep geploegd en verkruimeld is, kunnen, zooals we bij 
de bespreking der proeven op Bandjaratma zullen zien, zeer zeker 
goede kajerans getrokken worden, al zullen deze, daar de tractor 
op den reeds omgeploegden grond wat lastiger te besturen is, niet 
zoo gemakkelijk evenwijdig te krijgen zijn als bij het kabelsysteem. 
Op de lichte gronden hoort men uit den aard der zaak alle bo- 
vengenoemde bezwaren niet of slechts in geringe mate. De resultaten 
met tractor en ploeg zijn evenals in Amerika en Europa op lichte 
gronden goed te noemen. Vooral het gebruik van den schijvenploeg 
geeft op daarvoor geschikte gronden bijzonder mooi werk, zooals we dit 
b.v. zagen op de sf. Peterongan met een 60 PK. Holt in combinatie 
met een Holt-schijvenploeg. Gemakkelijk werd op dezen zandgrond 
een diepte gehaald van 12 duim bij een ploegbreedte van ongeveer 
1 meter. Het kajeren van dergelijke lichte gronden levert ook geen bij- 
zondere bezwaren op. We zagen b.v. op de sf. Djombang met een eenigs- 
zins gewijzigden TrEDEMAN-kajerploeg zeer behoorlijke resultaten. 


We laten hieronder twee tabellen volgen, die een indruk geven 
van wat op enkele ondernemingen in de laatste jaren met mecha- 
nisch ploegen gepraesteerd is. 

Op de lichte gronden van de sf. Pesantren waren, zooals de 
eerste tabel aangeeft, de kosten per bouw zeer laag, zoodat een 
belangrijk oppervlak loonend geploegd kon worden. 


Tractor Aantal bws geploegd Kosten per bouw 
Oogstjaar [Aantal REE AAR KOE, POESEEEER TT NEE 
E PK Type tegallan sawah tegallan | sawah 
1916/17 125 | Holt 174 eK 
1917/18 75 | Best 5 er : 
dj ekke (oe He EE 117 „17,67 | f£ 21,61 
125 Holt Í { 
191 8/19 75 Best 140 173 ve; 1 4010 
1919/20 15 | Best 216 „19,05 
1920/21 15 jest 202 \ 938 ADA 15 Ae 
60 Best { 


Vid 


De kostprijzen zijn inclusief alle onkosten, zooals brandstof, olie, vet, 
bediening, transport, schade enz, doch exclusief afschrijvingen. 

Door de onderneming Sempalwadak, waar gedeeltelijk lichte en 
gedeeltelijk zware gronden mechanisch geploegd worden, werden de 
volgende gegevens verstrekt. 


Aantal == Ì ao 
Holt 5 | Totaal Sed E 
Ee ploegdagen xj \per werkdag| Kosten 
Practor En aantal | Geka- | 
Oogstjaar. ‚ij |Ploegtype van 10 uren| per 
ee Aantal Ei 7 ; \bwsge-| jerd. 
uucler. PS excl Se ak incl. bouw 
PK ploegd 
stopdagen stopuren 
1918 60 (5 schijven 41 36 O8 OST 
Tds )Á A0) 125 J.0 Sn 
Le en ) 6% (At 123 el C_F 35.02 
120 [6 à 8 | 
scharen k5 27 166 a, 
1949 | 60 5 schijven 57 20 | 37 1,8 
der VD G1 49 78 1,8 We HE 
De ‚If 53,15 
120 6 à 8 | 
d scharen 74 A5) 148 DAS 
1920 15 jo schijven) 66 5, 62 7, | 
{9 hk ve 8 
120 6 à 8 | je ED U Ir 44,05 
scharen| 62 45 139 EL | 
15 \kajerploeg, _ ? Î O2 d 
1921 60 4 schijven) 15 15 17 We) 
19 kh à 6 | 
scharen| 114% 96 224,5 93 f 56,85 
120 (6 scharen, 104% Ss 180,5 2,2 | 
60 |kajerploeg, 69 61 193,0 3,1 


Ook deze kostprijzen zijn exclusief afschrijvingen. De dagcapa- 
citeit is ook hier nog gering; in 1921 werd met geen der tractoren 
meer dan ruim 2 bouw per dag geploegd. De kosten per bouw zijn 
op Sempalwadak belangrijk hooger dan op Pesantren hetgeen voor 
een belangrijk deel veroorzaakt wordt door het verschil in grond- 
typen. 

Naast de systemen, waarbij ploeg en tractor door middel van 
kettingen onderling verbonden zijn, nam men in 1921 ook geslaagde 
proeven met een aggregaat, waarin tractor en ploeg door een ver- 
ticaal beweegbare stang of dissel gekoppeld zijn (zie fig. 1). 

Deze proeven werden genomen op de sf. Pradjekan met den 


PoenL-ploeg, een drieschaar motorploeg met 4 cylinders en 40 PK., 


178 


geimporteerd door het Ingenieursbureau VAN Dijk. De groepsadviseur 
van Sitoebondo schreef ons hierover het volgende op 10 Juli 1921. 

„Vrijdag bezocht ik een demonstratie op de s.f. Pradjekan met 
den Pornr-drie-schaarmotorploeg. Zij had plaats op een stuk tegal- 
langrond op Soemberwringin aan den weg naar Soekosari. De grond 
van het te ploegen veld was van uitstekende kwaliteit: licht en 
droog. Ter beoordeeling van de bruikbaarheid van een ploegma- 
chine was het ploegen van zulk een grond natuurlijk niet voldoende. 
De voor rietcultuur in aanmerking komende gronden zijn meestal 
van geheel andere hoedanigheid en structuur. 


Fig. 1. „Poreur” Drieschaar-Motorploeg. 


Ken nadeel van de tot nu toe op Java gebruikte mechanische 
ploegen is soms het volgende. De met behulp van een min of meer 
langen ketting of stang aan den tractor bevestigde ploeg heeft dik- 


wijls de eigenschap, bij het ontmoeten van een hindernis in den, 


grond ter zijde of naar boven uit te wijken. Daardoor wordt dan 
steeds een stuk grond onbewerkt achtergelaten en het gebeurt niet 
zelden, dat tusschen de voren lange strepen van onbewerkten grond 
overblijven. Bijzonder vaak kan men dit zien, wanneer de ploeg 
een galangan in schuine richting moet snijden, of wanneer de ploeg 
een bocht maken moet of om de hoeken getrokken wordt. Daarom 
moet men dan ook vele velden twee of meer keeren ploegen om 
die geheel gelijkmatig om te werken. 


179 


Dit bezwaar komt bij den Pornr-ploeg niet voor. Tengevolge 
van de vaste, gedwongen leiding door het loopen van drie wielen, 
(een groot wiel van den motor en twee wielen van den ploeg) in 
de voor, was een afwijking der ploegscharen van de rechte richting 
niet mogelijk. Bij éénmaal ploegen was het veld geheel gelijkmatig 
omgewerkt en de voren waren overal gelijk breed en het geploegde 
veld maakte op het oog een goeden indruk. 

Andere voordeelen van den Poenr-ploeg tegenover den aan- 
hangploeg blijken de volgende te zijn: 

L. De ploeg kan gemakkelijk achterwaarts uit de voor geschoven 
worden, omdat hij door een vasten dissel met den motor verbonden 
is; dit is van bijzondere waarde. wanneer men op een te sterke hin- 
dernis stuit of kans heeft vast te blijven zitten; dit kan bij geen 
enkelen aanhangploeg zoo volkomen bereikt worden; 

2. door achteruitgaan met den opgehaalden ploeg is het ver- 
der mogelijk, zonder moeite in de hoeken der tuinen te komen en 
kleinere stukjes grond van onregelmatigen vorm te bereiken en te 
ploegen, die men anders met den Javaanschen ploeg en sapis of 
met de patjol zou moeten omwerken, wat een zeer groot voordeel is. 
Het ophalen van den ploeg geschiedt door een aan den motor ge- 
koppelde hefinrichting: | 

3. de grijpers steken door gaten in de velgen van de groote 
transportwielen van den tractor naar buiten en zijn door een enkele 
beweging verstelbaar, zoodat zij zich aan de verschillende grond- 
typen kunnen aanpassen. Wil men op vaste wegen rijden, dan kun- 
nen ze zelfs geheel worden ingetrokken.” 

Op 16 Juli 1921 meldde deze groepsadviseur: 

„Woensdag, 13 Juli, werd de motorploeg op twee sawahstukken 
op de sf. Tangarang gedemonstreerd. Er werden twee tuintjes ge- 
ploegd, een van 200 R. en een van ongeveer 150 R. De grond van 
deze sawahs was een middelzware bergklei, die nogal gemakkelijk 
kruimelde:; het vochtgehalte was niet hoog, het gehalte aan klei 1s 
„jets beneden de 50%; gronden van deze structuur komen in de 
groep vrij veel voor en worden hier als zwaar beschouwd; aan- 
merkelijk zwaardere gronden zijn hier vrij zeldzaam. Vergeleken 
met Sidhoardjo-klei is deze grond nog licht te noemen. 

De ploeg bewerkte dezen grond in ieder opzicht schitterend. 
Het veld werd absoluut gelijkmatig op een gemiddelde diepte van 
12 duim omgeploegd; het keeren van de kluiten was zoo volledig 
als met den besten handploeg mogelijk is. Hoewel nog vrij veel 


180 


rijststroo op het veld stond, kwamen er toch geen moeilijkheden 
voor door: verstopping van het ploegmechanisme; ook hier voldoet 
deze ploeg veel beter dan de lichte aanhangploegen. 

Deze één keer geploegde sawahs van het beschreven grondtype 
waren zoodanig omgewerkt, dat met één nawerking met de schijven- 
egge, na uitzuring de grond volkomen geschikt was om te kajeren. 

De bestuurbaarheid van den Porur- ploeg is zeer goed. Wanneer 
de ploeg eenmaal een rechte voor gemaakt heeft, is het sturen om 
zoo te zeggen overbodig, de ploeg houdt zich met het groote voor- 
wiel van den motor, dat in de voor loopt, zelf in de rechte richting; 
de ploeger kan zelfs van den ploeg afstappen en daarnaast op het 
veld wandelen. Dit richting houden lijkt mij een zeer groot voor- 
deel, omdat men met inlandsch personeel werken moet. De caterpillar- 
tractorploegen zijn moeilijk te besturen, men moet er zeer op letten, 
dat de tractor steeds precies op den rand van de laatste voor loopt 
om eenigszins de juiste richting voor den aanhangenden ploeg te 
verkrijgen”. 

Tot zoover het bericht uit Sitoebondo. 

Op 6 Augustus 1921 werd met dezen ploeg nog een demonstratie 
gegeven op de sf. Sempalwadak. De ploeg deed hier ook goed werk, 
maar duidelijk kwam toch uit, dat voor zwaardere gronden deze 
ploeg niet geschikt is; de behaalde ploegdiepte was slechts 9 duim, 
terwijl de ploeg ook op nattere stukken slipte. Voor de lichtere 
gronden heeft de Pornr- ploeg zeker een toekomst, in verband met 
de boven beschreven voordeelen. 


Proeven met mechanische grondbewerking op 
Bandjaratma in 1921, 


In samenwerking met de Directie van de Koloniale Bank wer- 
den in 1921 door Ir. VAN Dik op Bandjaratma verscheidene proeven 
genomen met een aantal uit Europa uitgezonden werktuigen. 

De proefnemingen waren te verdeelen in ploeg- en geulproeven. 

Het ploegen met kabeltractie. 

Het ploegen geschiedde door middel van kabeltractie, waarvoor 
waren aangeschaft: 

twee motor-kabelwagens, met als bijbehoorende werktuigen : 

een drie-scharige balansploeg 

een vier-schijven (antijbalansploeg 

een schijven-egge 

een kajerploeg. 


181 


Al deze machines werden geleverd door de firma Mac LAREN 
te Leeds, die hare gebruikelijke modellen in overleg met den Heer 
VAN Dik ombouwde, zoodat de machines aan de speciale eischen 
voor de zware gronden op Java konden voldoen. 


Fig. 2. MeLareN’s > Tons Motorkabelwagen, van achteren gezien. 


In de eerste plaats werd de 3-tons kabelwagen, die in den in 
fig. 2 afgebeelden vorm thans voor landbouwdoeleinden in Europa 
geleverd wordt, omgebouwd tot een 6 tons-wagen met een benzine- 
motor van 60 PK. (zie fig. 3 en 4), een kracht, die ruim voldoende 
bleek voor het vereischte werk. In het verslag van de proefnemingen 
op Bandjaratma, dat de Heer VAN Dijk aan de Directie van de 
Koloniale Bank uitbracht, geeft hij enkele veranderingen aan, die 
hem bij het bouwen van een volgenden kabelmotorwagen gewenscht 
voorkwamen. Dit zijn trouwens ondergeschikte wijzigingen, zooals 
het gebruiken van een motortype, dat plotselinge weerstanden beter 
kan overwinnen, het aanbrengen van een aanloopmagneet, wielver- 
breeding enz, veranderingen dus, die niet den principieelen bouw 
van de kabelwagens betreffen. 

Wij waren in de gelegenheid, deze motorkabelwagens te zien 


182 
werken op 16 en 17 Juni 1921 en kregen den indruk, dat „deze: 
wijze van tractie volkomen aan de in het suikerbedrijf gestelde 
eischen beantwoordt. De proefnemingen met deze machines geschied- 
den in een tuin, ongeveer 10 paal van de fabriek gelegen. De weg 
daarheen is een gewone kampongweg, smal, onverhard en met zeer 
slechte bruggen. Op eigen kracht zijn de wagens zonder bijzondere 
voorzorgen half Mei naar den tuin gebracht, waarmede bewezen is, 
dat deze kabelmotoren overal te brengen zijn, waar de tractoren, die 
thans in gebruik zijn, kunnen komen, hetgeen een grooten vooruit- 
gang beteekent in het kabelsysteem, vergeleken bij het op Kalimati 
gebruikte. 

De kabel is 450 yard lang en achter de machine gemonteerd, 
zooals fig. 2 en 3 aangeven: hij wordt onder den wagen doorgevoerd, 
waardoor het aangrijpingspunt van de trekkracht zoo laag ligt, dat 


ze | 
KE 


Fig. 3. MeLareN's 6 Tons Motorkabelwagen, van achteren gezien. 


183 


van omtrekken bij het ploegen geen sprake is: alleen wanneer de 
grond wat nat is, werkt de wagen zich er een weinig in en bij 
grooten ploegweerstand wordt hij eenigszins op zijde getrokken. Dit 
laatste voorkwam men door enkele dwarsliggers in schuine richting 
tegen de wielen te plaatsen, terwijl in een nieuwe uitvoering de 
Heer VAN Dik de wielen wil verbreeden en bovendien zóó inrich- 
ten, dat door middel van zijdelings ingeschoven balken de wielen 
gedurende het werk een grooter steunvlak verkrijgen, waardoor in- 
zakken voorkomen wordt. 

Aan beide zijden van het veld wordt, evenals bij de Kalimati- 
locomobielen, één machine opgesteld. De beide machines werken 
„afwisselend, zoodat wanneer de eene machine trekt, de andere stil- 
staat, nadat zij zich over een afstand, gelijk aan de ploegbreedte, 
heeft verplaatst. De motor is zoodanig geconstrueerd, dat wanneer 
de ploeg aan de tegenovergestelde zijde van het veld aankomt, de 
stilstaande motor automatisch door den afloopenden kabel in werking 
wordt gesteld. De ploeg beweegt zich over het veld met een snel- 
heid, die men kan doen varieeren tusschen 0,45 M. tot 1,75 M. 


Fig. 4, MceLareN’s 6 Tons Motorkabelwagen. Zijaanzicht links, 


18% 


per sec. welke snelheidsveranderingen niet worden verkregen door 
omschakelen, maar door het vervangen van de kamwielen. In fig. 4 
ziet men zulke kamwielen opgesteld vóór op de machine. 

Het gebruik van een gangwisselkast met de daaraan verbonden 
gewichtsvermeerdering werd hierdoor vermeden, terwijl er veel meer 
souplesse verkregen is bij het verhoogen of verlagen van de snel- 
heid. Dit verwisselen van de kamwielen gaat uiterst snel en brengt 
geen merkbare stagnatie in het werk. 

Bij ploegen door middel van het kabelsysteem kan men zich 
beter rekenschap geven van de moeilijkheden, die zich voordoen 
bij het ploegen en bij de trekkracht afzonderlijk dan bij de combi- 
natie van tractor en ploeg. De kabelmotoren bleken voldoende 
kracht te bezitten om op dezen zeer zwaren, vochtigen kleigrond 
den drie-scharen- of vier-schijvenploeg rustig te trekken, waardoor 
de aandacht bijna uitsluitend op den aard van het ploegwerk ge- 
vestigd bleef. 

Het bleek, dat werken met den scharenploeg groote moeilijkhe- 
den opleverde. Het zou bijzonder toe te juichen zijn, indien Ir. VAN 
Disk ertoe kon overgaan het verslag van zijn proefnemingen te pu- 
blieeeren, waarin systematisch de ondervonden bezwaren behandeld 
worden en de wijze, waarop deze werden ondervangen. Hier zal 
niet in bijzonderheden getreden worden, maar wij vermelden slechts, 
dat het zich vastwerken van den ploeg in te natten grond het 
grootste bezwaar bleek, welk gebrek volgens den Heer VAN Dik 
niet volkomen zal kunnen worden opgeheven. Nog willen we ver- 
melden, dat het bijzonder opviel welk een lange tijd werd ver- 
eischt om de scharen in deze zware, fijne klei slijpblank te maken, 
een voorwaarde, die absoluut noodig bleek om regelmatig en diep 
ploegwerk te verkrijgen. Toen de scharen voldoend gepolijst waren, 
bleef de grond ook minder hieraan kleven, zoodat minder tijd ver- 
loren ging aan het einde van iederen trek met het schoonmaken 
van den ploeg. 

Bij den schijvenploeg deed zich in het begin dezelfde moeilijk- 
heid voor, die men elders op Java ondervond, nl. dat de zware 
klei tusschen de schijven spoedig opstoppingen veroorzaakte. Echter 
werd na eenigen tijd van proefnemingen gevonden, dat dit opstop- 
pen slechts afhankelijk was van den stand der schrapers, zoodat het 
opstoppen geheel achterwege bleef, toen men deze bijna vlak tegen 
de schijven had aangelegd. Het werk als ploegwerk beschouwd, was 
echter van nog mindere kwaliteit dan dat bij het ploegen met den 


185 


scharenploeg verkregen. De grondbalken waren dikwijls zoo groot, dat 
de bestuurder moeite had om op zijn plaats te blijven zitten, zoo 
hoog staken de ploegbalken boven hem uit. 

Met den schijvenploeg kan men niet zoo diep komen als met den 
scharenploeg, daar het technisch moeilijk blijkt te zijn om schijven 
van voldoende sterkte te construeeren, die dieper dan 10 duim 
ploegen. 

Nadat het veld geploegd is, hetzij met scharen, hetzij met schij- 
ven, moet het, alvorens men kan kajeren, met de egge bewerkt 
worden. 

De egge bestond uit 2 maal 9 schijven van 24 duim middellijn, 
die op een wagen gemonteerd waren. Alvorens te kunnen eggen, 
moet het veld den juisten graad van vochtigheid bereikt hebben. 

Is de grond nog te nat, dan kleven de kluiten te veel; zijn ze 
te sterk uitgedroogd, dan worden ze in dezen kleigrond te hard om 
zelfs met de zware schijven-egge verkruimeld te kunnen worden. 
Door den Heer VAN Dik wordt opgegeven, dat indien er geen regen 
valt, acht dagen na het ploegen geëgd kan worden. Met de egge 
werd ook geprobeerd het veld vóór te bewerken tot een diepte van 
= 7 duim, waardoor de ondergrond gemakkelijker uitdroogde, ten- 
gevolge waarvan beter ploegwerk werd verkregen. Bovendien bleek 
door deze voorbewerking het onkruid goed vernietigd te worden. 

Na het eggen werd gekajerd. De kajerploeg, die hiervoor gebruikt 
werd, heeft twee ploeglichamen, waarvan de wijdte van de vleugels 
verstelbaar is. Een dergelijke kajerploeg wordt reeds gebruikt bij 
de suikercultuur in Britsch-Indië. De kajerans worden alleen goed, 
indien de grond goed geploegd en goed verkruimeld is; is dit niet 
het geval, dan worden ze te ondiep en stort de opgehaalde grond 
achter den ploeg weder terug. 

Het fraaiste aan den kajerploeg is wel de wijze, waarop de 
draaiing aan het einde van het veld wordt verkregen. Nadat de 
ploeg, door een handel naast het stuur, uit den grond is gelicht, 
wordt de machine door het aantrekken van den kabel, die haar terug- 
trekken moet, gewend, waarbij ze, door het vastzetten van het eene 
wiel, hierom als middelpunt draait. Is de machine 180 graden ge- 
draaid, dan kunnen zonder verder rangeeren de volgende kajerans 
getrokken worden. De voor de draaiing benoodigde tijd is zeer gering. 
Deze draaiingstechniek is daarom zoo belangrijk, omdat ze later 
werd toegepast bij de proeven van machinaal geulen door middel 
van kabeltractie. Op deze wijze werden de moeilijkheden overwonnen, 


156 


die men op Kalimati hierbij ondervond, waar, zooals we reeds 
mededeelden, acht koelies noodig waren om de draaiing van den 
ploeg tot stand te brengen. 

Deze ploeg-proefnemingen samenvattende, kan men dus het vol- 
gende concludeeren : 

le. De kabelmotorwagens beantwoorden als trekkracht volko- 
men aan het doel. 

2e. Het ploegen van natte, zware klei is zeer goed mogelijk, 
maar het verkregen werk is uit een landbouwkundig oogpunt niet 
fraai; dit komt vooral omdat de scharenploeg niet goed te gebruiken 
is en men daarom met den schijvenploeg moet werken, die feitelijk 
niet voor zulke zware gronden geschikt is: men behaalt met den 
schijvenploeg minder diepte en de zware klei wordt bij het ploegen 
niet verkruimeld. 

Je. Men moet minstens een week wachten alvorens men het 
geploegde veld kan eggen, welke tijd langer wordt, naarmate de 
weersomstandigheden minder gunstig zijn. 

Ae. Indien de grond goed geëgd en geploegd is, kan men met 
den kajerploeg zeer goed kajerans trekken. 

5e. Bij het gebruik van de beschreven ploegen op zware klei 
verdient het aanbeveling om den grond met de schijvenegge vóór te 
bewerken, waardoor de ondergrond gemakkelijker opdroogt ; daar- 
door kan men beter ploegwerk verrichten en het onkruid beter ver- 
nietigen. 

6. Vóór het planten moet men minstens 3 tot 4 machinale 
bewerkingen op hetzelfde veld uitvoeren, zoodat men met twee ka- 
belwagens niet veel bouws kan bewerken. 


Machinaal geulen met tractor. 


Na jarenlange studies over het vraagstuk van het machinaal 
geulen, ontwierp Ir. VAN Dijk een vier voets geulmachine, die naast 
de hierboven genoemde machines van Mac LAREN in 1921 op Ban- 
djaratma geprobeerd werd. Bij den „VaN Duk’s motorgeulploeg” zijn 
tractor en ploeg als een geheel gebouwd (fig. 5). 

De ploeg was uitgevoerd als balansploeg, om het keeren aan 
het einde van het veld te voorkomen. De totale machine woog 
ruim 12 ton en was ongeveer 15 meter lang. De 4 cylinder motor 
had 100 P.K., welke den ploeg met een snelheid, varieerende tus- 
schen 32 en Sl meter per minuut, kon trekken. 

We zullen ons ook hier weder ervan onthouden, de proefne- 


187 


mingen op den voet te volgen en slechts in hoofdtrekken den gang 
van zaken mededeelen. 

De oorspronkelijke ploeg bestond uit drie schrijven als voor- 
snijders, die de bovenlaag doorsnijden, welke door de dubbele voor- 


eulploeg. 


lo) 
o 


Motor 


S 


ke) 
\ 


AN Dr 


xr 
/ 


Fig. 5. 


188 


schaar tot een diepte van enkele duimen links en rechts op zijde 
worden geschoven, terwijl het eigenlijke dubbele ploeglichaam met 
de daaraan verbonden profielschaar de geul tot 12 duim diepte uit- 
graaft, welke grond dus twee halve goeloetans vormt. Al spoedig 
bleek, dat de uit te graven ploegbalken veel te groot waren. In 
samenwerking met den Heer Van Horsr PELLEKAAN, Administrateur 
van Bandjaratma, werd de ploeg nu geheel gewijzigd. De voorschaar 
werd zoo diep gesteld, dat zij, in plaats van slechts enkele duimen 
grond op zijde te schuiven, geulen maakte van 15 ec. M. diep, dus 
van ongeveer de helft van de gewenschte geuldiepte; in verband 
daarmede moest nu de achterschaar zoo gewijzigd worden, dat de 
hiermede uit te graven grond langs het rister hoog genoeg opgevoerd 
werd, om boven op de eerste snede gedeponeerd te kunnen worden. 
Daar men bij de uitzending natuurlijk niet op deze principieele 
wijziging had gerekend, moest deze ombouw geheel provisorisch 
geschieden. Wij konden ons ervan overtuigen dat het resultaat, 
niettegenstaande deze voorloopige uitvoering, bijna volkomen aan 
de verwachting voldeed. Wel werd door de grond, die door de 
achterschaar uitgegraven werd, de reeds door de voorschaar op de 
goeloetan geworpen grond gedeeltelijk op zijde geschoven en boven- 
dien stortte een gedeelte van den grond achter den ploeg in de 
geul terug, maar, wanneer de ploeg door Ir. VAN Dik volgens dit 
nieuwe principe geheel wordt opgebouwd, zullen zeker deze fouten 
grootendeels kunnen worden opgeheven. Indien echter dit terug- 
vallen van den grond niet geheel te verhelpen is, zou dit nog geen 
overwegend bezwaar zijn tegen het systeem; het in orde maken 
der goeloetans is zeer goed met handenarbeid uit te voeren; de 
kluiten zijn niet meer te groot en de kosten van dit werk zouden, 
naar schatting van eenige bij de proefneming aanwezige administra- 
teurs, niet meer dan 1/3 à 1/9 cent per geul behoeven te bedragen. 
Dergelijke afgewerkte geulen deden niet onder voor de met de hand 
gegraven geulen. 

Wel is het een bezwaar, dat, evenals bij den scharenploeg, de 
grond gedeeltelijk blijft kleven, zoodat de scharen door middel van 
water nat gehouden moeten worden. 

De motorgeulploeg kon echter slechts gebruikt worden, indien 
de bovengrond voldoend uitgedroogd was om de zware machine 
te kunnen dragen, een bezwaar, dat zelfs bij een wat lichtere uit- 
voering toch niet op te heffen zal zijn. Bovendien maakt de lengte 
van de machine, dat deze weinig mobiel is en dus lang niet op alle 


189 


tuinen gebracht kan worden. Daarom zal ook hier de kabeltractie de 
oplossing moeten brengen. 


Machinaal geulen met kabeltractie. 


Reeds in Holland had men het plan opgevat om een combinatie 
tot stand te brengen tusschen den eigenlijken geulploeg en de kabel- 
tractie. Door omstandigheden bleef de in Holland bestelde wagen, 
waarop de geulploeg gemonteerd moest worden, uit, zoodat de Heer 
VAN Dijk genoodzaakt was den wagen van den kajerploeg hiervoor te 
gebruiken. 

Het was te verwachten, dat na hetgeen gepresteerd was door 
de kabelmotorwagens bij het ploegwerk en door den geulploeg in 
combinatie met den tractor, de nieuwe samenstelling kabelmotor- 
wagen en geulploeg een uitstekende combinatie zou geven. De 
groepsadviseur van Pasoeroean woonde deze laatste proefnemingen 
bij ; uit zijn verslag nemen wij het volgende over: 

„De demonstratie had plaats in Tuin Bandjaratma Oost, vlak 
achter de fabriek. De grond vormt een overgang van wat minder 
zwaren tot zeer zwaren kleigrond. De ondergrond is zwaar en klef. 
Er zullen slechts. weinig rietgronden zijn, die nog moeilijker te be- 
werken zijn. De sawah was twee maanden geleden geoogst. De felle 
droogte (slechts 2 regenbuien van 6 en van 18 m.M. waren er in 
dien tijd gevallen) had tot 7 duim diepe scheuren doen ontstaan, 
terwijl de ondergrond toch nog vrij vochtig en klef was. 

Op grond van het werk van deze ploeginstallatie op Tuin 
Bandjaratma (zie fig. 6) kan men van een volkomen succes voor 
den uitvinder spreken. In een tijdruimte van 2 tot 3 minuten 
trok de ploeg op dezen moeilijken grond een schitterend afgewerkte 
Reynoso-geul van 200 M. lengte, die er precies als een met de hand 
gegraven geul uitzag. In f/, tot 3/, minuut stond de ploeg gekeerd 
en was opnieuw ploegklaar voor het trekken van een nieuwe geul. 
(De cijfers zijn gemiddelden uit eigen tijdopnamen). Het ploegwerk 
werd zeer bemoeilijkt, doordat de bovengrond 6 tot 8 duim diep 
was uitgedroogd. Dat tengevolge van het doorbreken van deze 
harde bovenlaag stukken van den gebarsten grond achter het aan- 
aard-lichaam in de geul terugvielen, acht ik geen groot bezwaar. 
Ook bedroeg de teruggevallen grond niet meer dan 10 tot 15, van 
den op de goeloetan gedeponeerden. Volgens een mondelinge mede- 
deeling werd bij een volgende demonstratie iets later, toen een 
buitje den bovengrond wat zachter had gemaakt, het geulwerk 
zonder terugvallen van den grond afgeleverd. 


190 


In verband met het moeilijk bewerken van den harden boven- 
grond heeft men door de Mac Laren schijven-egge den tuin laten 
voorbewerken. Het effect werd toen schitterend; de op deze manier 
in kleine kluitjes gebroken, losse bovenlaag biedt voor het ploeg- 
werk veel minder weerstand. 


BREE penn TE 


Fig. 6. Tuin Bandjaratma, met Van Dik’s:Helios Reynosoploeg bewerkt. 


Het bleek op Bandjaratma in een anderen natten, zwaren tuin, 
dat de grond bij een dergelijke voorbewerking sneller uitdroogt, 
Proefnemingen in het volgende jaar moeten aantoonen, in hoeverre 
het twee keer installeeren der locomobielen voor voorbewerker en 
geulenploeg oeconomisch is. Men kan echter ook zonder voorbe- 
werking de natste of droogste tuinen direct met den geulploeg be- 
werken. Of de voorbewerking andere voordeelen oplevert, moet uit 
proeven blijken”. 

En hiermede is ook naar onze meening het vraagstuk van de 
mechanische grondbewerking op zware klei in hoofdzaak tot een 
oplossing gebracht. De practijk zal zeker nog vele verbeteringen in 
den ploeg aanbrengen, misschien ook wel in het kabelsysteem als 
geheel, maar de bruikbaarheid van de combinatie „geulploeg en 
kabelmotoren”’ is door deze voorloopige proefnemingen op Bandjar- 
atma aangetoond. 


191 


In deze campagne zullen verschillende ondernemingen dezen 
kabelgeulploeg probeeren, zoodat we aan het einde van dit jaar 
een beter oordeel over de oeconomische waarde zullen hebben. Dan 
zal b.v. uitgemaakt kunnen worden of het al of niet loonend is, 
den grond met een schijvenegge voor te bewerken. De Heer 
VaN Dik stelt zich voor, dit laatste te doen door extra-aanschaffing 
van lichtere kabelwagens van 3 ton en 32 P.K., hetgeen dus een 
belangrijk hoogere kapitaalsuitgave beteekent. Waarschijnlijk zul- 
len deze lichtere wagens op de lichte gronden met succes ook voor 
het geulen gebruikt kunnen worden. 

Voor zoover we nu kunnen oordeelen, is echter de toepassing van 
het kabelsysteem alleen oeconomisch, indien het op groote complexen 
wordt gebruikt. Of men in de toekomst kleine complexen zwaren 
grond machinaal zal kunnen bewerken, is dus nog een open vraag. 


Andere machines. 


Een korte aanduiding moge hier nog volgen van andere ma- 
chines in verband met de mechanische grondbewerking op Java. 

In 1916 werd op de sf. Goedo door Tu. Garrors van de N. V. 
O. DUNKERBECK en Co. o.a. een gotengraafmachine (Buckey Ditching 
machine) gedemonstreerd, die echter geen verdere toepassing vond f). 
Het principe dezer machine is hetzelfde als van een baggermolen. 
Voor goten graven in lichten grond werkt de machine uitstekend, 
doch niet goedkoop. Voor het maken van plantgeulen werkt zij te 
langzaam. 

Door W. pe Voce werd in 1919 op de sf. Perning een door 
hem ontworpen geulploeg in werking gebracht, die echter niet vol- 
deed; deze ploeg werkte min of meer als een sneeuwploeg en keer- 
de dus de uitgegraven grondbalken niet. 

Een aantal tractoren met vast aangebouwden ploeg van het type 
van den Srock-motorploeg zijn in 1921 geïmporteerd op de Oer Tronc 
Ham-fabrieken; zij hebben even weinig voldaan als vroeger de STOCK- 
motorploeg op Rewoeloe (Archief 1914, blz. 1691, en 1915, blz. 695). 

Een groot aantal wieltractoren en andere kleine tractoren zijn 
geimporteerd, gedemonstreerd en hier en daar in gebruik genomen; 
de Forpson-tractor is daarvan wel het meest bekende type. Bij de 
suikerrietcultuur is hun aanwending echter beperkt tot slechts 
enkele zeer lichte grondtypen. 


bj W. C. Drieknorr, Demonstraties machinale grondbewerking, Archief 1916, 
blz. 1383. 


192 


De GEVEKE-Geulengraver heeft op bevroren kleigrond in Hol- 
land mooi werk geleverd. De grond wordt bij dit systeem uitge- 
boord, en het is zeer de vraag, of de meeste Java-kleitypen niet te 
klef zullen blijken voor zulk een bewerking. Weldra zal dit door 
proeven op Java worden uitgemaakt. 

Landbouw-fraismachines (Archief 1922, blz. 20) zijn op Java 
nog niet geprobeerd ; er zullen hier slechts weinig gronden te vin- 
den zijn, die voor zulk een bewerking geschikt zijn. 

Proeven met een nieuw HEUCKE-garnituur als dat van de Ne- 
derl. Handel Mij. hebben in 1921 op de sf. Sindanglaoet niet voldaan. 

Met de geulmachine van W.J. Tromp (patent beschreven in 
Archief 1921 blz. 509) zijn voor rekening van eenige suikerconcerns 
proeven genomen in Holland, doch met slecht resultaat. 

De Firma JonN FowrLeER AND Co. te Leeds zendt dit jaar een 
paar stellen kabelmotoren uit met gewone ploegen en geulploegen, 
waarmede op eenige fabrieken proeven genomen zullen worden. 
(Archief 1922, blz. 8). Deze firma zal werken in dezelfde richting 
als door Ir. VAN Dik is ingeslagen. 


Resumé. 


De beslissing, of men een grondsoort voor de rietcultuur zal 
ploegen dan wel door middel van het Reynososysteem plantklaar 
zal maken, werd tot nu toe geheel beheerscht door de zwaarte van 
den grond. Technisch is het zeer goed uitvoerbaar zware gronden 
te ploegen en verder met behulp van egge en: kajerploeg plantklaar 
te maken, maar slechts ten koste van te veel arbeid, tijd en geld. 
Alvorens men den grond namelijk na het ploegen door eggen kan 
verkruimelen, moet hij goed uitgezuurd zijn, waarvoor tijd noodig 
is. Na het eggen moet dan nog gekajerd worden, voordat de plant- 
bodem aan de inwerking van zon en lucht is blootgesteld. 

Bij toepassing van het Reynososysteem brengt men den plant- 
bodem juist dadelijk in de gelegenheid om uit te zuren, terwijl de 
niet uitgezuurde grond zich op de goeloetans bevindt en gedurende 
een lange periode, terwijl men hem nog niet behoeft te gebruiken, 
gelegenheid heeft om over te gaan in de gewenschte kruimelstruc- 
tuur; deze grond wordt geleidelijk voor de aanaardingen gebruikt. 

De lichtere gronden drogen zeer gemakkelijk uit, zoodat hier 
de verkruimeling snel plaats vindt. Dit is dan ook de hoofdreden, 
dat men dit grondtype steeds met succes heeft kunnen ploegen. 

Daar men de machinale grondbewerking juist wil invoeren om 


193 


den planttijd te kunnen vervroegen, kan het machinaal ploegen op 
zware gronden nooit een bevredigende oplossing geven. Uit een 
landbouwkundig oogpunt blijkt het niet noodzakelijk om te ploegen, 
zooals blijkt uit een 46-tal vakkenproeven. Bij samenvatting bleek 
het ploegen niet voordeeliger dan het Reynososysteem te zijn. 

De eerste poging om de zware gronden machinaal te bewerken, 
geschiedde door middel van kabel-stoomloeomobielen en geulploeg. 
Dat dit systeem niet verder werd toegepast, moet uitsluitend toege- 
schreven worden aan de grootte en de zwaarte der locomobielen, 
die zich op rails voortbewogen, zoodat men die slechts op weinig 
plaatsen gebruiken kon. | 

Toen in de laatste jaren in Europa een groot succes bereikt 
werd met het ploegen door middel van tractoren, heeft men getracht 
deze trekkracht ook op onze zware kleigronden toe te passen. Men 
meende nl, dat slechts het ontbreken van voldoende trekkracht het 
ploegen van den kleigrond tegenhield. 

De tractoren blijken wel voldoende kracht te bezitten, maar ze 
zijn slechts te gebruiken, indien de vochtigheidsgraad van den grond 
zoodanig is, dat zij niet slippen. Het vraagstuk van het slippen 
blijkt het tractorvraagstuk te beheerschen, en dit cardinale punt is 
nog niet opgelost. Velen twijfelen zelfs, of dit ooit opgelost zal 
worden. 

Op de lichte zandgronden, die zooveel sneller hun vocht ver- 
liezen, doet zich dit slipbezwaar in veel mindere mate gelden ; bo- 
__vendien laten deze gronden zich gemakkelijker verkruimelên, waar- 
door de geheele bewerking minder tijd kost, zoodat men hier met 
succes de dierlijke tractie door mechanische vervangen heeft. 

Op grond van het slippen van de tractoren eenerzijds, en de 
vele arbeid en tijd, benoodigd voor de bewerking volgens het ploeg- 
systeem anderzijds, heeft-men opnieuw kabeltractie in verband met 
machinaal graven van Reynoso-geulen geprobeerd. In plaats van de 
zware kabelstoomlocomobielen werden nu lichtere kabelmotorwagens 
gebruikt, en in plaats van den geulploeg, die den grond in één snit 
uitgraaft, een geuler, waarbij de uitgegraven grond in twee tempo’s 
op de goeloetan wordt gelegd. De proeven op Bandjaratma onder 
leiding van Ir. VAN Dik hebben aangetoond, dat met deze combi- 
natie het vraagstuk van mechanische grondbewerking op zware 
gronden in principe is opgelost. 


PASOEROEAN, April 1922, 


Erol dae 
B 9 loop Hol: 


Ö iik tn fe OE tf KR # 
gert Be 1 t- NÀ VK UL 
ik | rf Ne (arb ld TEAN a 
/ REF LA, Add, cf 
. 3 & 
Id es 
h é 2 5 
i hei Zan: eeft Tr 
Re ln py fr Nef N K itt 
d 5 \ tar \ 
EN t 
Jt 5 hd hits it â f, 
2] Ï qe é 8. 
re f 
et 5 he . pe ie 
af, t ur ML / 
tt fat aal oval 
tE. i 
Es Pe LE 2e bt 
; Abt ad ' 6 ot 
; Ì k T HT roti 


É det Ess de 


zien 
HON OEE Tele Lyre MIE AT 


Aiken er tier Rn Jk ek: 
N : t pit k pi } ET Hot ie ahl nf nALDd 
n ij he Al bi Uil bedr 8) rest ara IE) 
Kika d gern ELKE { ie kE He é 

aratau fn do DE jd tk ast oil if! 
ĳ rif AAT. hit zis 

REL GE MESEN hale 
Aut ii AAA bet! ie hd 4e Ek. 


i 
« ' 
Ì et } 3 Î br d E 
Ô ü 
inl Ei j iN 
T ri Dd 
Ld d Ê { n 
' ik {U 
Ì Ll ‘ R 
. ER 
| aars Ì uit HA be „ik uri IE 
À RUNE Eis u IFOR È Á EPI calf Mt J ' 
ni : É br 
. _ d $ i 
- * 7 
Ne 
Ĳ ® 
av A 


Kade hae 


BC! Ha Hi 


VOOR DE 


Suikerindustrie in Nederlandsch-indië 


BEE 


MEDEDEELINGEN VAN HET 
PROEFSTATION VOOR DE JAVA: 
SUIKERINDUSTRIE. 


EE] 
m 


JAARGANG 1922, No. 5. 


SUIKERVORMING EN RIJPING 
BĲ HET SUIKERRIET 


DOOR 


Dried KUYPER. 


N. Vv. BOEKHANDEL EN DRUKKERIJ 
v/h H. VAN INGEN — SOERABAJA, 


pun 


MEDEDEELINGEN VAN HET PROEESTATION 
VOOR DE JAVA-SUIKERINDUSTRIE, 


nnn nnn 


SUIKERVORMING EN RIJPING BĲ HET SUIKERRIET 2: 
door 5 


Dr KUNPER, 
Onderdirecteur van de Cultuurafdeeling te Pasoeroean. 


In de volgende bladzijden zullen een aantal punten besproken 
worden, die betrekking hebben op de in den titel aangegeven onder- 
werpen; onder suikervorming zullen dit in hoofdzaak eenige alge- 
meene physiologische beschouwingen zijn, die direct samenhangen 
met de practijk der rietcultuur; onder rijping zullen hoofdzakelijk 
de methoden voor rijpheidsbepalingen besproken worden en de con- 
clusie’s, die uit deze bepalingen getrokken kunnen worden omtrent 
den invloed van uitwendige omstandigheden op de rijping. 

De stof is op de volgende wijze onderverdeeld: 

A 1 De vorming van organische stof bij het riet. 

Inleiding, invloed van den habitus van het riet, invloed van 

gelestrepenziekte, plantverband, opbinden van riet, algemeene 

beschouwingen over het rendement en het tijdstip van oogsten. 

B Rijpheidsbepalingen. 

IT De monsterneming. 

II Het onderzoek der monsters, bemonstering van rietgewicht of 
sap, bespreking der driedeelingsmethode. 

IV Bewerking der vooranalyseresultaten: het verloop van het sui- 
kergehalte van het sap in verschillende jaren bij verschillende 
soorten en op verschillende ondernemingen. 

V De verschillen in suikergehalte tusschen onder-, midden- en bo- 
vengedeelte; vergelijking van soorten en ondernemingen in dit 
opzicht. 

VI Het gedrag van WS, RQ en Brix in de drie deelen van den 
stengel onder invloed van de klimatologische omstandigheden. 

VIT Glucosegetal en glucosefactor. 

VIII Bepaling van het soortelijk gewicht van riet. 

C Samenvatting. 


196 
HOOFDSTUK 1. 


A. De vorming van organische stof bij het riet. 


De vaste stof, die een riettuin ons bij het oogsten levert, is 
verreweg in hoofdzaak te beschouwen als het resultaat van het 
assimilatieproces, met andere woorden: zij bestaat grootendeels uit 
organische stof, die door de plant zelf opgebouwd is. 

De hoeveelheid anorganische stof is zeer gering; volgens analysen, 
die men vindt in elk handboek over rietsuikerfabricage, bedraagt voor 
Java gemiddeld het gehalte van het sap aan anorganische stof + 0,3% 

en » D} » de rietplant aan » > de 0,6%. 

Meer dan 99% van het rietgewicht bestaat dus uit organische 
stof en water; de vaste stof in deze massa is geheel door de plant 
opgebouwd uit koolzuur en water met behulp van het bladgroen 
onder medewerking van het licht als energiebron. 

Van deze vier factoren wenschen wij na te gaan, in hoe groote 
mate ieder in het practisch bedrijf een rol speelt; in hoeverre wij 
bij het planten met ieder rekening hebben te houden. Koolzuur is 
steeds in dezelfde hoeveelheid in de lucht aanwezig; practisch 
treedt koolzuur nooit als minimumfactor op. Wij behoeven dezen 
factor dus niet verder te beschouwen. Water treedt ook in de 
functie var leverancier van waterstof en zuurstof bij de assimilatie 
wel zeker nooit als minimumfactor op; deze hoeveelheid is zoo- 
veel kleiner dan die, welke de plant voor hare verdamping noodig 
heeft, dat de plant reeds lang lijdt aan watergebrek, voordat er 
speciaal voor de koolhydraatvorming te weinig water is. 

Zoo blijven er nog twee factoren voor het assimilatieproces ter 
bespreking over: bladgroen en licht; bladgroen als de stof, die 
niet gemist kan worden om de binding te doen plaats hebben van 
CO3 + H,O; licht als de eenige energiebron. Om een zoo groot 
mogelijke ophooping van koolhydraten in een bepaalde tijdsruimte 
te krijgen, moeten wij zorgen, dat zooveel mogelijk bladgroen 
werkzaam is en dat zooveel mogelijk van alle licht geprofiteerd 
wordt. Een donkergroene rietsoort heeft in het algemeen ge- 
sproken meer chlorophyl dan een geelgroene, en wij zullen dus 
onder de donkergroene soorten ook eerder de soorten met een 
hoog productievermogen aantreffen dan onder de andere. EK 28, 
de soort met een werkelijk bijzonder hoog productievermogen, be- 
hoort tot de donkergroene; zoo ook EK 2 en 247 B. Daarentegen 
behoort 100 POJ, een vaak opvallend lichtgroene plant, tot de pro- 


197 


ducenten met beperkt vermogen. Het is volstrekt niet uitgesloten, 
dat wat ik hier een soort met een laag productievermogen noem, 
zeer mooie opbrengsten geeft, maar men kan van zoo’n soort niet 
verwachten, dat de in het geheel geleverde massa koolhydraat bo- 
ven een zeker peil zal stijgen. Wij moeten bij deze beschouwings- 
wijze ons er niet door laten leiden of de soort ons door een hoog 
rendement toevallig een groot deel van haar product als suiker 
levert; het gaat om de totale hoeveelheid koolhydraten, dus vezel en 
suiker samen. De bekende zaailingen van het Cheribon X Chunnee- 
bloed hebben alle het lichter gekleurde blad, het blad met weinig 
chlorophyl, en van alle is het productie-vermogen dan ook beperkt. 
Bij de selectie moet dus ook wel degelijk de bladkleur een der 
factoren zijn, waarop gelet wordt. 

Het Cheribon X Chunnee-bloed is om verschillende redenen 
door het Proefstation verlaten als uitgangsmateriaal voor zijne krui- 
singen; één dier redenen is het beperkte productievermogen; krach- 
tens zijn bladkleur levert het Kassoerbloed veel betere aspecten. 

Minder chlorophyl treedt als pathologisch verschijnsel bij de 
gelestrepenziekte op. Bij deze ziekte zijn bepaalde plekken in het blad 
lichtgeel in tegenstelling met de normale kleur, die donkergroen is. 
BREDA DE HAAN |) constateert ook mieroscopisch een geringere hoe- 
veelheid chlorophyl, en een gebrekkige ontwikkeling der chlorophyl- 
korrels. Een dergelijke plant moet minder produceeren. Van vele 
soorten, als EK 28, EK 2, 247 B, 100 POJ is dat bekend, daarbij is 
het verschil in opbrengst tusschen gezonde en strepenzieke tuinen 
zeer duidelijk. Ook in vakkenproeven blijkt dat duidelijk. In 1916 
bracht op Kedaton Pleret 247 B in een proef met 12-voudige con- 
trole op: 

gezond 139 pikol suiker per bruto bouw 

strepenziek 74 » ) ) ) je 
DI 52 werd op deze wijze in 1916 zes keer onderzocht; hoewel de 
verschillen dikwijls klein waren, was het voordeel toch steeds aan 
den kant van het gezonde materiaal. In 1917 bracht ziek materiaal 
in 1 proef betrouwbaar minder op dan gezond materiaal. In 1918 
bleek in alle proeven de productie van strepenzieke planten bij alle 
onderzochte soorten belangrijk lager dan die van gezond riet. 

Er blijft ons over na te gaan, hoe de laatste factor, het zonlicht, 
het productieproces beïnvloedt. De hoeveelheid zonne-energie, die op 


1), Dr. J. vAN BREDA DE HAAN, De gelestrepenziekte bij het suikerriet, Teijsman- 
nia, deel 4, 1893, blz. 513, 


198 


een bepaald oppervlak ter beschikking van het gewas komt, is een 
grootheid, die wij niet veranderen kunnen, maar wel kunnen wij de 
cultuur zoo inrichten, dat de grootst mogelijke hoeveelheid door de 
plant verwerkt kan worden. 

Daarvoor is noodig, dat op elke plaats, waar een zonnestraal 
doordringt, zich een chlorophyl bevattend oppervlak bevindt om de 
lichtenergie om te zetten in chemische energie. 9 

Van bovenaf gezien moet een tuin dus één aaneengesloten groen 
oppervlak zijn; de tuin moet „sluiten”, zooals men dat in de practijk 
uitdrukt. 


Het juiste plantverband is dus dat, waarbij juist de toestand 


bereikt is, dat geen zonnestralen ongebruikt de laag der bladkronen 
passeeren. Dit zou het ideale plantverband zijn; gewoonlijk plant men 
iets dichter om het risico te verminderen, dat men door uitvallen van 
planten open plekken zal krijgen, maar dat doet hier natuurlijk 
niets ter zake. 


Wanneer dus de kronen der verschillende geulen elkaar niet 


raken, niet aaneensluiten, beteekent dit met zekerheid verlies ; men 
verliest een hoeveelheid arbeidsvermogen, die kosteloos geleverd 
wordt. 

Nu heeft niet alleen het plantverband hierop invloed, ook de 
bladstand speelt een rol. Want volledige sluiting wordt slechts ver- 
kregen, wanneer de bladeren zoo ineengrijpen, dat een goed mozaïek 
ontstaat. En dat zal gemakkelijker gebeuren bij een soort met mooi 
„overvallend breed blad, waarbij de bladeren onderling niet te dicht 
opéén zitten, dan bij een soort met een steilen bladstand. Dus ook 
hierin ligt een reden, dat de meeste EK-soorten een groot produc- 
tievermogen hebben, de Cheribon X Chunnee-kruisingen een beperkt. 
De Kassoerafstammelingen, die het Proefstation in de laatste jaren 
door kruising tracht te krijgen, hebben in het algemeen ook deze 
gunstige eigenschap van het breede overvallende blad. Men mag 
natuurlijk niet zeggen: een soort met donkergroen, breed, mooi over- 


hangend blad zal een soort met hoog productievermogen zijn, maar 


wel mag men zeggen, dat een werkelijk hoog productievermogen 


alleen bij die soorten zal voorkomen, welke de genoemde eigenschap 
pen hebben. Onder de EK-soorten is ongetwijfeld EK madoe met 


haar steilen bladstand in dit opzicht in minder gunstige conditie. 
Behalve door een onjuist plantverband lijdt men ook op een 


andere wijze verliezen door het te loor laten gaan van zonne- 


energie, en wel door het opbinden. 


ne 


ij 


| 


k 
d 


| 


199 


Opbinden wordt herhaaldelijk aangeprezen als middel tegen 
legeren. Dat legeren schadelijk is, bewijst de practijk telkens weer ; 
in cijfers uitgedrukt vindt men den invloed van legeren door PrIN- 
SEN GEERLIGS in Archief deel VII, 1899, blz. 1020 en door MurLER 
VON CZERNICKI in Archief, deel VIII, 1900, blz. 643. 

Legeren kan in vele gevallen bestreden worden door het geven 
van de juiste mesthoeveelheid in verband met de juiste zorg voor 
de cultuur. Onvoldoende grondbewerking en onvoldoende drainage 
maken groote mestgiften noodig, en deze doen weer veel riet lege- 
ren: verbetering van de cultuurvoorwaarden maakt, dat veel minder 
mest noodig is om een goed product te maken, en daardoor vermin- 
dert het legerpercentage weer belangrijk. In enkele gevallen, waar 
het riet vrijwel altijd legert, meestal in verband met eigenaardig- 
heden van den groei gedurende de eerste maanden van de ontwik- 
keling tengevolge van den bodemtoestand of klimatologische om- 
standigheden, kan opbinden weleens goede resultaten geven, maar 
de verschillende schrijvers over dit onderwerp hebben vaak zelf tot 
voorzichtigheid aangespoord. Zoo zegt Soeters, Archief deel XXI, 
1913, blz. 67, na een exposé van zijn methode gegeven te hebben : 
„Alleen die stukken, welke neiging tot omvallen vertoonen, mogen 
in aanmerking komen”. Hij wijst daarna op het gebrek aan licht, 
dat door het opbinden ontstaan kan; het resultaat van zijne proeven 
is, dat in vier gevallen niet opbinden gunstiger resultaten gaf, in 
zes gevallen het opgebonden riet. | 

Onze bedoeling is niet het opbind- en legervraagstuk in extenso 
te behandelen, maar slechts te wijzen op de bezwaren, die van 
physiologisch standpunt tegen het opbinden in te brengen zijn. Klk 
systeem van opbinden leidt tot nog toe tot het dicht bij elkaar bren- 
gen van rijen rietstengels, wat ten gevolge heeft, dat tusschen deze 
rijen van samengebonden toppen groote openingen ontstaan. Photo's 
en teekeningen in de publicatie'’s demonstreeren dit; zeer overtui- 
gend o.a. zijn de photo’s van De SroPPELAAR in Archief XXV, 1917, 
blz. 1007. Een dergelijk beeld zegt ons direct: hier gaat bijna de 
helft van de zonne-energie, die aan een bouw toegevoerd wordt, 
verloren. En dit moet zich weer uiten in verlaagde productie's. Wij 
beschikken over eenige cijfers uit proeven aangaande den invloed 
van opbinden. 

In de eerste plaats ontleenen wij het volgende aan de voor- 
analysen van de sf. Poerwokerto ; de stengels waren daarbij in > 
deelen verdeeld, n. |l. onder, midden en boven: 


TuiN PABOEWARAN, EK 28 PLANTRIET. 


Onder Midden Boven Gemiddeld sap 


Pol. | RQ. vs Br. | Pol. | RQ. |W.S 


ee 


RQ. Ws. Br. 
| 


| 


/5.|19, iN 17,4 90, 2 177,5| 14,6| 83, à 10,1 | 18,4 16,1) 88, 0 11,5) Opgebonden, staand, 
[5 


3 | 
4 17,4 14,8) 85 ‚0 10,3 18,9/16,6 87, 9 11,8/ Niet opgebonden, staand. 


12,4 17,4 14,8) 85 PN SO PSS 


4218 he za Í 


19,5 17,9 91,6 12,9| 19,1 


Tuin PANDAK, DI 52 PLANTRIET. 


1e 93,0! 13,0 


87,3, 10,9 


Niet opgebonden, staand. 
Opgebonden, staand. 


Zl 
47,9) 16,1 902 14106) 17,4 14,6) 83,7) 10,1 | 17,8 


88,7 


18/6 118,2/ 16,9 
17.9/15,9 


45 


200 


Tuin KARANGRAOE, 247 B PLANTRIET. 


IN STETEN ea flake 


12,4| 79 9 8,3| Opgebonden, staand. 
10,2 76,4 6 „1 Niet opgebonden, gelegerd. 
13,9 83,6 9,6, Niet opgebonden, ‘staand. 


a 


13158 12,7/80,5| 8,6 1461 10,7/73,01 6,8 
13,5) 10,4 17,A 69118) 813/70,9) 5,2 13,4 
| 17) 7.7) 


‚0| 15,9] 88,2 
alen 84,5 
15,8 88.1 11,4 


13,9 9.7) 15,0) 14,71 7 16,6 


TUIN SINGOSARIE, DI 52 PLANTRIET. 


hd Niet opgebonden, staand. 


Opgebonden, staand. 


101 
18,4 


93,2 


3/6 |20,118,7 
93,6 


3/6 | 20,0) 18,7 


pd 


03, hal / 


19, Rr 89, 4 12,4 
92,1| 12,3 


18,3| 16,0) 87,41 11,3 


20,1! 18,3 
419,6) 17,7 


20,0 90; 4 


ene 


201 


Het blijkt duidelijk, dat riet, dat opgebonden en niet omgeval- 


len is, in vergelijking met niet opgebonden, staand riet een minder 
goed product geeft; dat brix en polarisatie bij het laatste beide 
beter zijn. Gelegerd riet gaat ook hier sterk achteruit. 

In 1917 zijn eenige vakkenproeven genomen over opbinden als 
middel tegen legeren. Wij halen hier deze proeven echter aan om 
den invloed van het opbinden op de productie na te gaan. 

De proeven gaven het volgende resultaat : 

ue | NEN s | hase Datum 
No, proef | Rietsoort Riet | Rdt. | Suiker [®/, Gel. nn 
Djomb. 25 ‚opgebonden) 1378 | 8,71 120 85 | December 
Goedo 100 POJ} „iet opgeb.| 1374 | 10,48 | 444 | 400 
Djomb. 40 ‚opgebonden, 1356 | 10,55 143 85 | Februari 
Goedo ‚100 POI siet opgeb.| 4491 [44,54 | 172 | 60 
Tegal 41 ‚opgebonden, 1351 [11,18 | 151 | zwaar — 
Bandjardawa 100 POJ \ ier opgeb.| 1354 | 10,93 148 | zwaar 
| 


Op de s.f. Bogokidoel werden in 1917 bovendien nog twee reek- 
sen proeven genomen, waarbij in elken tuin een stuk van 2 bouw 
werd uitgekozen, dat in 4 gelijke vakken verdeeld werd. Kruiselings 
werd in 2 hiervan het riet opgebonden, in 2 niet. Alle tuinen ston- 
den bekend als plaatsen, waar het riet gewoonlijk legerde. Wanneer 
niet opbinden de hoogste productie gaf, is dit getal vet gedrukt. 


Rietsoort 100 POJ, opgebonden in Februari. 


Riet Rdt. | Suiker 
‘mmm 
Saks opgebonden 1254 10,98 | 137,7 
Tuin Bogokidoel __} iet opgeb. 1200 |12,00 | 144,0 | — 
enen j opgebonden 4408 Laa ASG ARIE 
ee Oee BEN sief opgeb: 1243 |12,27 1525 |“ 5 
» > 
en ‚ opgebonden 10971079 MALS Bal He 
ER BOND et vaneen. 1149 [11,00 [1263 | £ 2 
_ _j opgebonden 1383 | 9,89 | 136,8 E je, 
Be Oe Dor SV giet opgel, 1265 |10,12 [128,0 | * 
WES 
___ opgebonden 1214 10,60 [128,6 | © ap 
ELO Werelt onzeb: 1369 |13,17 | 180,3 | … 
Ee Ee ‚ opgebonden 1488 [12,01 | 178,7 ú 
ha SEEOSDEEDNS 1 niet opgeb. 1369 [13,17 | 180,8 


202 


ad 


Rietsoort 247 B, opgebonden in Februari. e é 
Riet Rdt. | Suiker | Gelegerd 
Tuin Badioel: (opgebonden 1546 9418 | 141,9 nihil 
Ee Ad De / niet opgeb. 1652 | 9,10 | 150,3 
» _ Kedoengmalang | opgebonden 1791 8,28 [4482 OL 
= 8 opg o 
Kidoel ) niet opgeb. 1857 | 8,42 | 156,4 | 47% 
Aj er eere \ opgebonden | 1612 | 8,98 |444,7 | nihil 
aai “_) niet opgeb. 1687 | 9,09 | 153,3 
sind Een \ opgebonden 1546 | 8,93 | 138,0 nihil 
on | niet opgeb. 1695 | 8,84 | 149,8 
Dn | opgebonden 1882 | 6,15 | 115,7 | nihil 
he Mone 2016 | 7,51 | 155,9 
eeen Wen ‚ opgebonden 1412 10,26 | 144,8 | nihil 
he hese opgeb. 1463.},.9,72 |-442,2| 1095 
Eee (opgebonden 1531 | 8,53 | 130,6 3% 
: ) niet opgeb. 1723 | 8,46 | 145,7 3 
» Pajeman beng- ( opgebonden 1727 ETON KITA NDE 
kok ) niet opgeb. 1890 | 8,01 | 151,3 | 35% 
de, opgebonden 14713 | 8,99 | 132,4| nihil. | 
Dus niet opgeb. | 1343 | 7,39 | 99,2 | 
| 
{opgebonden 1430 | 8,73 | 139,1 Do | 
St niet opgeb. 1524 | 9,57 | 145,8 05e | 
/ pe ) 
opgebonden 1508 | 9,42 | 142,0 Sis 
REN ane opgeb. AAA 2e 7 Ae 


sij de rietsoort 100 POJ is in 5 van de 6 gevallen de opbrengst 
van het niet opgebonden riet hooger, terwijl nergens riet gelegerd 
was; voor 247 B geldt hetzelfde voor 8 van de 11 gevallen, terwijl 
hier een aantal tuinen zijn, waar in beide soort vakken gelegerd 
riet voorkomt. 1) 

Zoowel de cijfers van Poerwokerto, als de vakkenproeven van 
Goedo en Bandjardawa, en de eenvoudige proeven van Bogokidoel, 
bewijzen dat in het meerendeel der gevallen opgebonden riet ach- 
terblijft in productie tegenover niet opgebonden; dit is dus geheel in 
overeenstemming met de physiologische beschouwingen, die hierbo- 
ven ontwikkeld zijn. Voor de practijk kunnen wij de zaak aldus 


1) In de vakkenproeven van 1918 blijkt eveneens de zeer schadelijke invloed 
van opbinden op de productie. 


203 


„zeker werkt; het mag slechts in enkele gevallen toegepast worden. 

_ De practijk is zich dit ook wel bewust, zooals o.a. blijkt uit het 
volgende: In het reeds aangehaalde artikel van De SroPpELAAmr Jr. 
werd het voordeel van het opbinden beredeneerd en berekend. In 
het daarop volgende jaarverslag van de onderneming Bodjong, waar 
de proeven genomen waren, wordt echter gezegd, dat de resultaten 
van het opbinden zoodanig waren, dat men het op groote schaal 
niet meer wilde toepassen! De voordeelen, die men berekent door 
aan te nemen, dat alle riet gelegerd zou zijn, worden opgeheven 
door het verlies, dat men vrijwel zeker lijdt door de physiologische 
fout, die aan het opbinden verbonden is. Deze bezwaren tegen het 
opbinden zijn dus slechts daardoor te ondervangen, dat men een 
systeem vindt, waarbij de verdeeling der bladkronen over den tuin 
gelijkmatig blijft, zoodat alle licht nuttig effect levert. Veel juister 
is het evenwel rietsoorten te zoeken, die weinig legeren. 

In dit verband moet ook vermeld worden de waarneming, die 
door den Heer ScHMUTZER op Gondang Lipoero gedaan werd. Vrijwel 
volgroeid riet, dat dus bijna geen groei meer vertoonde, werd op 
die onderneming op de gewone wijze opgebonden. Het riet begon 
daarna een belangrijken lengtegroei te vertoonen. Ook hierdoor kan 
opbinden dus een ongunstigen invloed uitoefenen, want er bestaat 
groote kans, dat de rijping hierdoor verlaat wordt. De opgebonden 
vakken hadden bijna steeds een lager rendement dan de niet op- 
gebonden. De waarneming op Gondang Lipoero had betrekking op 
laat opgebonden riet; bij vroeger opgebonden riet zal deze speciale 
invloed wel minder merkbaar zijn, daar het riet dan meestal nog 
aan het groeien is. 

Bij de hierboven uitgewerkte beschouwingswijze, dat de pro- 
ductie van organische stof plaats heeft onder invloed van een con- 
stante hoeveelheid toegevoerde zonneënergie, willen wij nog eenige 
besprekingen laten aansluiten. Twee riettuinen kunnen na eenige 
maanden groei een gelijk bladoppervlak hebben bij verschillende 
lengte van stok. Het oppervlak, dat de zonneënergie benut, is dus 
even groot, maar uit de verschillende stoklengte volgt, dat er om- 
standigheden geweest zijn, die het riet verschillend deden groeien. 
Het is a priori aannemelijk, dat nu ook de manier, waarop de 
organische stof verder gevormd wordt, niet dezelfde zal zijn; laten 
we aannemen, dat vanaf het gekozen oogenblik de totale hoeveel- 
heid organische stof, die nog gevormd wordt, gelijk is, dan zal de 
verhouding van vezelstof tot suiker verschillend kunnen zijn. Meer 


204 


vezelstof zal dan gepaard gaan met minder suiker; minder vezelstof 
met meer suiker. En dit is ook, wat wij vrij geregeld waarnemen 
in de practijk; de gevallen zijn dan niet altijd zoo gemakkelijk 
vergelijkbaar als het hierboven aangegevene, dat geschematiseerd 
is, maar wel gaat in het algemeen de regel op, dat bij ongeveer 
vergelijkbare omstandigheden de som van vezelstof en suiker con- 
stant is, en dus stijging van den eenen factor daling van den anderen 
ten gevolge heeft. Gaan we na, wat er gebeurt bij stijging van 
de bemesting. We beginnen onder het optimum; bij meer mest 
stijgt en riet- én suikerproduct, omdat door den meerderen mest 
een grooter assimileerend oppervlak ontstaat en dit meer orga- 
nische stof kan vormen. Nu komen we boven het optimum; het 
groene oppervlak blijft hetzelfde; het wordt wel door snellen groei 
vlugger opgeheven, maar grooter wordt het niet in vergelijking 
met den optimum toestand. In dien groeienden stengel wordt ve- 
zelstof vastgelegd, waardoor minder organische stof voor suiker 
beschikbaar blijft; m. a. w. het rendement wordt lager en het 
totaal product stijgt niet meer. Bij een mislukten tuin, een tuin 
dus, waar het riet abnormaal kort blijft, waar dus weinig organi- 
sche stof afgezet is als vezelstof, zal het rendement dikwijls hoog 
zijn. Evenwel kan zich ook het volgende geval voordoen. Het riet 
kan zoo sterk lijden, dat het geheele organisme ongunstig beïnvloed 
wordt, zoodat naast een gebrekkige vezelstofvorming ook een slech- 
te suikerafzetting plaats heeft; dit geval komt evenwel in vergelij 
king met de eerst beschreven gevallen veel minder voor. Het ge- 
wone type mislukte tuin dus is een tuin, waarvan het riet zoo kort 
gebleven is, dat het rietgewicht uiterst laag is en het hooge rende- 
ment niet in staat is dit lage rietgewicht te compenseeren. Behalve 
door de geringe lengte wordt het rietproduct dan bovendien nog 
gedrukt door een te gering aantal stokken, terwijl veelal ook de 
bladontwikkeling schaarsch is, en dus de totaal verzamelde hoeveel- 
heid organische stof ook al gering is. Zulke gevallen doen zich b.v. 
voor bij tuinen, die door bandjir geleden hebben, in hun jeugd bui- 
tengewoon door droogte geleden hebben, een buitengewoon armen 
bodem hebben enz. Ook kan de beperkingYan de vezelvorming door 
andere omstandigheden teweeggebracht worden; wanneer men b.v. 
dicht plant of door bemesting een zeer sterke uitstoeling krijgt, kan 
het stokkenaantal zoo groot worden, dat de stokken individueel zich 
niet behoorlijk kunnen ontwikkelen en dun blijven, dus een groei- 
stoornis ondergaan als het ware, en dit kan dan weer rendements- 


| 
| 


205 


stijging meebrengen. Al deze beschouwingen gelden evenwel voor 
die gevallen, waarbij vele omstandigheden gelijk zijn. Vergelijkt men 
echter b.v. jaren met gunstige groeivoorwaarden en met ongunstige 
groeivoorwaarden, dan zal een gunstig jaar gewoonlijk opleveren 
veel riet en een goed rendement, omdat in een gunstig jaar de 
groeivoorwaarden zoo zijn, dat de rijping volkomen ten einde toe 
kan plaats hebben ; onder minder gunstige voorwaarden, b.v. een 
droog oogstjaar, zal de rijping minder volkomen verloopen bij het 
laatrijpende riet, en ten slotte onder zeer ongunstige voorwaarden 
zal èn rietproduct èn rendement slecht zijn. Beschouwen we in dit 
verband b.v. de gemiddelde cijfers voor Java, ontleend aan de jaar- 
lijksche overzichten van Drceknorr in het Archief: 


Riet per bouw | Suiker per bouw Rendement 
1914 1210 122,3 10,26 
1912 1198 113,5 9,65 
1915 1201 ‚114,3 9,65 
1914 447) 108,2 9,28 
1915 1096 GT es 1 
1916 1186 118,6 10,05 
1917 1245 130,2 10,50 


Deze jaren mogen vergeleken worden, omdat de samenstelling 
van den aanplant in die jaren slechts betrekkelijk geringe wijzigin- 
gen onderging. 1911 en 1917 waren bekende goede jaren, de weers- 
omstandigheden tijdens de groei- en de rijpingsperiode waren gunstig; 
het rietgewicht is hoog en het rendement goed, vooral in 1917, dat 
een schitterend moessonverloop had. 1912 en 1913 gaven minder 
riet en een belangrijk lager rendement, de omstandigheden waren 
middelmatig; 1916 had een niet zeer gunstige groeiperiode, maar 
een mooie rijpingsperiode, wat zich uit in een mooi rendement en 
een wat hoogere suikeropbrengst dan 1912 en 1913. De jaren 1914 en 
1915 waren de met een zwarte kool geteekende jaren; vooral 1915 
was uiterst ongunstig; èn groeiperiode èn rijpingsperiode hadden zeer 
ongunstige omstandigheden, welke resulteerden in een zeer laag riet- 
product en een zeer laag rendement. Het oogstjaar 1915 kenmerkte 
zich vooral door een sterke droogte in April en een laten regenval 
in Mei—Juni. De droogte in April was de fnuikende factor voor de 
rijping, het riet kwam daardoor ontijdig in een toestand, waarin de 
ontwikkeling afgesloten werd, de veranderingen in de plant traden 


206 


zoo snel op, dat het geheele rijpingsproces in de war gestuurd werd. 
In 1915 trad dit verschijnsel over heel Java op; elk jaar treedt het 
bijna op afzonderlijke ondernemingen weleens op. Wat kan men 
in dergelijke gevallen doen? Niets anders dan vroeg malen, want 
verbetering van het sap is in dergelijke gevallen niet meer te. ver- 
wachten. Onder water zetten van dergelijke tuinen heeft slechts 
resultaat, indien men oogenblikkelijk, zoo gauw de eerste verschijn- 
selen van verdroging optreden, ingrijpt. Wij zagen dergelijke geval- 
len in 1916 in het Sitoebondosche. Men beschikt daar over genoeg 
water om den staanden aanplant onder water te zetten. Men nam 
op één onderneming te laat zijn toevlucht tot dezen maatregel; 
hoewel de tuin oogenschijnlijk nog slechts weinig geleden had, her- 
stelde hij zich niet; andere tuinen, waar men vroeger water gegeven 
had, rijpten veel normaler. De plotselinge vroege droogte had hier 
alle processen in de plant stop gezet. Een goede rijping is gebonden 
aan het geleidelijk stop zetten van den groei; mindert de beschik- 
bare waterhoeveelheid (regen- of irrigatiewater) geleidelijk van Mei 
tot Juni, dan zal men meestal een mooi verloopende rijping krijgen. 
De verschillen, die in de rijping optreden tengevolge van den daar- 
na min of meer sterk optredenden Oostmoesson, zullen in latere 
hoofdstukken uitvoerig besproken worden. Hier wil ik slechts stipu- 
leeren, dat in een jaar met een vroeg invallende droogte, ook al 
wordt die weer gevolgd door een regenperiode in April en Mei, 
vroeg malen als regel zeer aan te raden is. In 1918 deden zich zulke 
gevallen verspreid over Java voor. Zwaardere gronden zullen dikwijls 
sterker daarop reageeren dan lichtere. In 1918 constateerden wij 
zulke gevallen in Besoeki, Madioen en op enkele Djocja-fabrieken 
met zwaren grond. 

Heeft men echter een geleidelijke vermindering van den regen 
in Maart — April en daarna een vroege droogte, dan zal in het 
algemeen de rijping mooi verloopen, maar tevens zal het vroeg- 
rijpe riet in Juni — Juli langzaam beginnen te verdrogen. De ver- 
liezen in rietgewicht worden dan in die maanden al spoedig zoo 
groot, dat zij door de stijging in rendement niet goedgemaakt 
worden, vooral bij de-soorten met een betrekkelijk korte groeipe- 
riode als 100 POJ, DI 52, 90 F en SW 5, waarbij ook de zwakte 
van het wortelstelsel voor sommige soorten op zwaardere gronden 
een rol kan spelen. Oók hier is dus niet te laat malen noodzake- 
lijk. En ten slotte hebben we op een verschijnsel te wijzen, dat op 
bijna alle zware gronden op Java ook in goede jaren optreedt, dat 


207 


nl. ongeveer eind Augustus de grondvochtigheid zoodanig vermin- 
dert, dat het riet, hoewel nog tamelijk goed staande, plotseling sterk 
uitdroogt en niet verder rijpt; zeer typisch treedt dit op in de 
Sidhoardjo-delta; de latere 247 B-tuinen gaan daar op verschillende 
ondernemingen, b.v. op Poppoh, op Boedoeran, begin September 
bijzonder snel achteruit, zooals ons herhaaldelijk uit cijfers bleek. 
Men zou verwachten, dat met het langzaam verminderen van het 
vochtgehalte van den grond ook geleidelijk de achteruitgang in riet- 
gewicht zou plaats hebben. Dit is niet zoo. Vermoedelijk moet men 
zich de zaak zoo voorstellen, dat de plant tot op een bepaald vocht- 
gehalte in staat is nog water op te nemen; wordt die grens over- 
schreden, doordat juist op zware gronden de capillairg toevoer van 
diepere lagen ophoudt, dan staat voor de plant ook plotseling de 
wateropname stil. Uit al deze feiten blijkt naar onze meening vol- 
doend, dat in het algemeen gesproken een vroege maaltijd minder 
risico oplevert dan een late; er zijn natuurlijk van die gezegende 
fabrieken, waar de gronden in zoo’n gunstigen vochtigheidstoestand 
blijven, dat eigenlijk nooit verdroging optreedt en waar dus de soor- 
ten met een lange levensperiode heel laat gemalen kunnen worden. 
Ik noem b.v. Gondang Lipoero en enkele andere Djocja-fabrieken. 
Ook de mooie Slamatgronden van Banjoemas hebben nooit verdro- 
gend riet, maar door het ontbreken van een echte droge periode 
ondervindt de rijping daar weer bezwaren. 

In het voorgaande hebben wij eenige opmerkingen gemaakt 
over het oogsten en den maaltijd in verband met de algemeene 
physiologische beginselen, waarop de suikervorming berust. In de 
volgende hoofdstukken zal speciaal nagegaan worden, hoe men de 
rijping van het riet kan vervolgen en hoe deze meer in Ee onder 
invloed der uitwendige omstandigheden staat. 


B. Rijpheidsbepalingen 

De rietplant levert ons hare assimilatieproducten grootendeels 
in den vorm van vezelstof en suikers. Voor de industrie is het be- 
langrijkste punt het grootste quantum rietsuiker af te scheiden uit 
dit totaal assimilaat. Steeds wordt een zeker percentage van het 
totaal assimilaat, dus ook van het rietgewicht, als rietsuiker in de 
plant gevormd; de totaal te verkrijgen hoeveelheid rietsuiker wordt 
dus aangegeven door het product 

rietgewicht X rendement, 

want het rendement geeft aan, hoeveel suiker op 100 rietgewicht te 


208 


verkrijgen is. Het juiste oogenblik van oogsten is aangebroken, wan- 
neer het product rietgewicht X rendement zoo hoog mogelijk is en 
het doel van rijpheidsbepaling is dus dit oogenblik te vinden. Immers 
de beide factoren, die dit produet samenstellen, zijn veranderende 
grootheden, beide stijgen eerst, komen tot een optimum en dalen 
weer. Maar dit verloop valt niet voor beide factoren op hetzelfde 
oogenblik, zoodat men niet slechts het eene proces, b.v. suikervor- 
ming, kan vervolgen en wanneer dit zijn optimum bereikt heeft, kan 
zeggen: dit is het oogenblik van snijden. Het is mogelijk, dat het 
juiste tijdstip dan reeds gepasseerd is, doordat het riet reeds be- 
gonnen is vocht te verliezen en dus de factor rietgewicht kleiner 
werd, terwijl de plant toch nog niet doodging, zoodat de factor 
rendement nog toenam. lmmers droger riet wil zeggen minder sap, 
waardoor zelfs bij een juist compenseerend hooger suikergehalte 
van het sap weer minder suiker verkregen wordt wegens de slech- 
tere persing van het riet. 

Het bovenstaande wordt slechts vermeld om aan te toonen, dat 
feitelijk de twee factoren van het product weer onderverdeeld zou- 
den moeten worden om tot een ideale bepaling van het tijdstip 
van oogsten te komen, maar toch blijft in principe dit product de 
grootheid, die wij wenschen te bepalen. 

Wenschelijk zou het zijn, als wij beide factoren even goed 
konden vervolgen in hunne veranderingen. Dit is evenwel niet het 
geval; om nl. een indruk te krijgen, hoe deze factoren in een staan- 
den tuin veranderen, moet men monsters nemen uit dien tuin en 
aan deze het gewicht en de sapsamenstelling bepalen. De groote 
moeilijkheid is nu, dat het bemonsteren van het rietgewicht bui- 
tengewoon onzeker is, omdat de variabiliteit van het rietgewicht 
zoo groot is. Ik kom op deze kwestie in een later hoofdstuk nog 
terug, maar vestig er hier slechts de aandacht op, dat deze groote 
variabiliteit de oorzaak is, dat wij ons speciaal met het sap bezig- 
houden. Ik zal dus in de eerste plaats behandelen den tweeden factor 
van het product, het rendement, dus de sapsamenstelling ; en het 
eerste punt, dat wij daarbij moeten behandelen, is de vraag, hoe een 
goed monster verkregen wordt om dit sap te onderzoeken. 

De beschouwingen, die wij in de volgende bladzijden zullen 
publiceeren, zijn gebaseerd op hetgeen in de groote practijk is 
waargenomen. De fabrieksarchieven bevatten, voornamelijk in de 
vooranalyseboeken, een omvangrijk materiaal over het rijpingsproces; 
wij hebben getracht van dit materiaal zooveel mogelijk gebruik te 


| 
' 
| 
| 


209 


maken. Verschillende ondernemingen, o.a. Remboen, Gempolkrep, 
Tandjongmodjo, Gondang Lipoero, Pohdjedjer, Poerwokerto, Perning 
stonden ons welwillend hare vooranalyse-boeken vaak voor langen 
tijd af; ik wensch hier een woord van dank uit te spreken tot de 
betrokken administrateurs. Maar in het bijzonder wensch ik de 
aandacht te vestigen op het voortreffelijke werk van den Heer 
Cocurus, den in 1917 afgetreden administrateur van de sf. Remboen, 
die met groot doorzettingsvermogen en intense belangstelling van- 
af 1908 op dit gebied werkzaam geweest is, en aan wiens werk ik 
het mooiste en overzichtelijkste materiaal op dit gebied dank. Her- 
haaldelijk zal ik dan ook terugkomen op de methoden, die gevolgd 
werden op Remboen, waarmee allerminst de beteekenis van het 
werk van anderen verkleind wordt; de volledige doorvoering op 
Remboen maakt evenwel, dat dikwijls deze fabriek voor ons als 
voorbeeld gegolden heeft, en als zoodanig zal worden aangehaald. 


H OOFDSTUK II 
Monsterneming. 


Monsterneming is niet alleen bij riet een vraagstuk, dat deug- 
delijk bestudeerd moet worden; op allerlei gebied blijkt het telkens 
weer, dat het nemen van een goed gemiddeld monster een moeilijke 
opgave is. Het eerste vereischte voor het nemen van een goed 
monster is, dat het monster zonder eenige individueele voorkeur 
genomen wordt. Het uitkiezen” moet totaal vermeden worden, 
en daarvoor is noodig, dat de monsters als het ware automatisch 
aangewezen worden, zonder dat de persoon, die het monster aan- 
wijst, iets afweet van het te bemonsteren materiaal. Verder zal een 
goed genomen monster des te eerder een gemiddelde voorstellen, 
naarmate het materiaal, waaruit men het monster neemt, meer 
gelijkmatig is. Dit moet niet gezocht worden in de keuze der riet- 
stoelen, doch in de keuze van beperkte en gelijkmatige monsterblok- 
ken. Aan de bovengestelde eischen voldoet m.i. het systeem, dat op 
Remboen en vele andere fabrieken wordt toegepast. Als men soms 
in de practijk „normale” stoelen uitzoekt en bij de opeenvolgende 
monsternamen de stokken steeds van dezelfde stoelen neemt, achten 
wij dit minder juist. Maar gelukkig is het op vele fabrieken reeds 
lang niet meer in gebruik. Meer en meer fabrieken volgen een met- 
hode, die voldoet aan de zooeven door mij gestelde eischen, en die 
hier nader zal worden uitgewerkt. 


210 


Om tot een beperking van het te bemonsteren materiaâl te 
komen, moeten monsterblokken aangewezen worden, die voldoen 
aan de volgende eischen: 1e. het blok moet beplant zijn met één 
soort riet, die 2e. van één bibitherkomst is; 3e. het verschil in 
plantdatum tusschen verschillende deelen van het blok mag niet 
grooter dan 15 à 20 dagen zijn: 4e. de grondverschillen in het 
blok mogen niet te groot zijn; 5e. de oppervlakte moet gemiddeld 
niet meer dan 10 bouw zijn, liefst wat kleiner. Eisch een en twee 
behoeven geen toelichting. Wat punt 3 betreft, is het mij bij mijn 
onderzoek gebleken, dat voor bepaalde soorten verschillen in plant- 
datum van f maand zeer veel invloed hebben, b.v. voor 100 POJ; 
daarom moet men als eisch stellen, dat het plantverschil niet veel 
meer dan een halve maand zij, al is dan ook voor andere soorten, 
als 247 B, de invloed van verschil in planttijd geringer. Men kan 
natuurlijk geen nieuw vak maken, omdat 200 à 300 geulen toe- 
vallig veel later geplant zijn; men moet hier eenigszins geven en 
nemen. Wat de grondverschillen betreft, moet het volgende in aan- 
merking genomen worden. Het kan voorkomen, dat een tuin b.v. 
door een kali doorsneden wordt, die tevens de grens van twee 
grondtypen is, welke sterk uiteenioopen. In een dergelijk geval mag 
men de twee deelen niet in één blok onderbrengen; maar de be- 
doeling is natuurlijk niet, dat men voor een slibrand of een zak 
in het terrein een apart blok maakt. 

In het algemeen moet hier opgemerkt worden, dat een eerste 
eisch bij een practijkonderzoek is, dat het practisch uitgevoerd kan 
worden ; er moet niet gestreefd worden naar detailleering, de groote 
lijnen moeten goed vastgehouden worden en het systeem moet vol- 
doende soepelheid hebben om aan bijzondere omstandigheden aan- 
gepast te worden. Kleine plukjes, uit een overgeschoten partijtje 
bibit geplant, vallen dus buiten het groote onderzoek, tenzij men 
er bijzonder prijs op stelt de rijping van deze soort te vervolgen. 

De blokindeeling wordt aangegeven door den leider van het 
onderzoek, meestal de fabricagechef of de proeftuingeëmployeerde. 
Daarom moet hij de beschikking hebben over goede tuinkaarten, van 
een dergelijke nauwkeurigheid, dat daarop de gegevens, noodig voor 
een blokindeeling, te vinden zijn. Een vereischte voor deze tuinkaarten 
is b.v. dat de kottaks of petaks daarop aangegeven zijn, of tenminste 
een zoodanige inrichting, dat de bakken of kendits of laloe's met 
het aantal kottaks erop te vinden zijn. Onder kottak —= pettak wordt 
hier een aantal geulen verstaan, omsloten door 2 moedjoergoten 


211 


en 2 malanggoten; een bak of kendit is een reeks kottaks of petaks 
tusschen dezelfde moedjoergoten. Deze indeeling is noodig om tot 
het aanwijzen der monsterplaatsen te komen. We hebben nu nl. de 
tuinen verdeeld in proefblokken. Uit elk proef blok wil men een aan- 
tal stokken als monster nemen, en wel eenige keeren achter elkaar. 
Die stokken moeten, om onderling vergelijkbare cijfers te krijgen, 
steeds op dezelfde plaatsen gesneden worden; zoodoende krijgt men 
dus in elk blok een aantal monsterplaatsen. Het aantal dezer plaat- 
sen hangt af van het aantal stokken, waaruit ren een monster wil 
laten bestaan. Hoe groot moet dit aantal zijn? Er zijn fabrieken, die 
20, 30 of 40 stokken nemen. Het aantal hangt o.a. af van de capaci- 
teit van het monstermolentje, van de wijze van vervoer der monsters 
in verband met de ligging der tuinen; toch is 20 wel het meest 
voorkomende getal, wat gewoonlijk beteekent per bouw 2 tot 4 
stokken. Op sommige fabrieken komt men soms nog hooger, tot 6 
à 7 stokken per bouw, b.v. op de sf. Perning. Het hangt er vooral 
van af‚, of men in een tuin veel verschillende soorten heeft. De 
practijk heeft uitgewezen, dat dit aantal stokken per blok voldoende 
is; ook hier geldt, wat ik boven schreef: men moet zich bij de om- 
standigheden aanpassen. Heeft men een zeer grooten tuin, dan kan 
het aantal verhoogd worden; bij een kleinen kan het desnoods ver- 
laagd worden, maar het heeft iets voor, de monsters zooveel moge- 
lijk even groot te houden. Nadat het aantal stokken bepaald is, 
moeten dus in het blok evenveel, laten we zeggen 20, monsterplaatsen 
aangewezen worden. | 

Deze moeten gelijkmatig over het blok verspreid worden; men 
telt daarvoor hoeveel kendits er zijn en stelt vast hoeveel monster- 
plaatsen er per kendit komen, en hieruit bepaalt men weer, in de 
hoeveelste petak een monsterplaats komt. Dit alles wordt door den 
leider op de kaart aangegeven. Verder wordt nu een afspraak ge- 
maakt, dat in elke petak altijd in een bepaalde geul bij de zoo- 
veelste plant van den rand begonnen wordt. Door dit systeem wordt 
dus, met wilschakeling van elke: keuze, op het fabriekslaboratorium 
vastgelegd, waar de monsters uitgezet worden. Keuze is hierbij niet 
mogelijk. 

Nu hangt het van het aantal malen, dat men een monster wil 
onderzoeken, af, hoeveel stokken op één plek gemerkt worden. Wil 
men 10 maal een vooranalyse maken, dan worden op elke plaats 10 
stokken geëtiketteerd, want het merken geschiedt met etiketten. Op 
deze etiketten komen te staan: de tuinnaam, de letter van het 


212 


monsterblok, de rietsoort, de bibitherkomst en één der nummers 15 
10, voor het geval, dat men 10 analysen wenscht. Deze etiketten 
worden vroeg, dus lang vóór het begin der campagne, in Februari 
b.v, vastgemaakt; de mandoer weet, dat hij in een bepaalde petak 
in geul nummer zooveel, bij plant nummer zooveel moet beginnen; 
hij gebruikt alle stokken van de aangewezen plant en gaat op de 
volgende over, als er minder dan 10 stokken zijn. De 10 etiketten 
worden in willekeurige volgorde opgehangen. Zooals men ziet is het 
uitkiezen van „normale” stoelen of stokken uitgesloten. De etiket- 
ten worden met touwtjes, die geplombeerd worden, vastgemaakt. 
Het ophangen geschiedt onder controle van Europeesch personeel. 
Ten slotte wordt een geul, waarin monsteretiketten hangen, kenbaar 
gemaakt door een merkteeken, b.v. door een plant aan het tuinpad 
flink met kalk te bestrijken. Op een bepaalden datum worden nu 
binnengebracht alle stokken met eenzelfde nummer uit een bepaald 
blok. De fabricagechef kan dus gemakkelijk controleeren, of de 
goede stokken binnenkomen; door het plombeeren is het niet ge- 
makkelijk de etiketten eraf te halen en om andere stokken uit 
dichtbijzijnde tuinen te hangen, waardoor de monstermandoer min- 
der ver zou behoeven te loopen. 

Nu heeft men mij weleens tegengeworpen, dat knoeierij toch 
wel mogelijk is, maar er is vrijwel geen systeem te bedenken, waar- 
bij knoeien absoluut uitgesloten is en men zoekt dus een systeem, 
waarbij de kans op knoeien zoo gering mogelijk is. En dit is hierbij 
bereikt Ook het argument, dat het op een kleine onderneming wel 
gaat, maar niet op een groote, geldt niet; Remboen met haar 2800 
bouw is er om te bewijzen, dat het uitvoerbaar is. 

Naast de hier beschreven werkwijze zijn er andere in gebruik, 
die op ondergeschikte punten afwijken, o.a. in het uitzetten van de 
monsterplaatsen. Dit wordt soms diagonaal in den tuin gedaan, door 
b.v. in elke volgende petak 2 geulen te verspringen. Het systeem 
Remboen geeft mi. een even goed gemiddelde, terwijl de controle 
op de etiketteering. het vinden van.de monsterplaatsen eenvoudiger 
is, omdat al die plaatsen in rechte rijen liggen, en dus telkens door 
één geul eenige monsters te bereiken zijn. 

Volledigheidshalve dient hier een verhandeling van SAVER |) ge- 
noemd te worden, die reeds aangeeft, dat vóór den maaltijd be- 
monsterd moet worden en ook pleit voor het gebruik van geplom- 


1) J. SAvER, Het bemonsteren van riettuinen. Archief voor de Java-Suikerindu- 
strie, deel 13, 1905, blz, 271. 


213 


beerde iĳjzerdraadjes ter bevestiging van de etiketten. Als systeem 
verkiest hij het plaatsen der monsters in zigzaglijnen- Hij gaat nog 
uit van het standpunt, dat een „gemiddelde” stoel uitgekozen moet 
worden. De verschillende bezwaren tegen dit laatste zijn reeds in 
het voorgaande behandeld. 

Een andere wijziging is de volgende: Op sommige fabrieken 
merkt men op één -monsterplaats alle stokken met hetzelfde num- 
mer; uit één blok komen dan op één dag etiketten met een reeks 
nummers. Dit systeem is beslist minder juist; per monsterplaats 
zijn de stokken gelijk gemerkt, zoodat de mandoer op elke plaats 
b.v. den dunsten stok kan uitzoeken bij elke bemonstering. De stok- 
ken worden dan wel alle opgebruikt ten slotte, maar de kans 
op een eenzijdige samenstelling van een monster is grooter ge- 
worden. 

Het is duidelijk, dat allerlei afwijkingen geoorloofd zijn, mits 
het principe: monsterneming zonder uitkiezen, zoo goed mogelijk 
gehandhaafd blijve. Het kan ten slotte voorkomen, dat een bepaalde 
plaats niet meer bereikbaar is wegens legeren van riet: in derge- 
lijke gevallen doet men het best later nog het monster uit te 
zetten op een andere plaats. Legert een groot gedeelte van een 
tuin, dan is het beter dit gedeelte niet meer te bemonsteren; de 
rijping van dergelijke stukken is meestal zoo onregelmatig, dat men 
beter doet òf groote proefvakken te snijden, òf het riet te oogsten 
op de rijpheid van het staande riet in den omtrek. - 

Men wenscht soms grootere monsters te nemen en laat dan 
b.v. van een monsterplaats een heelen stoel halen: het bezwaar van 
het meerdere vervoer en het meerdere te vermalen materiaal wordt 
dan wel gevoeld en ondervangen door bij de eerste analysen weinig 
stoelen te nemen, en wanneer het oogenblik van rijpheid nadert, 
dit aantal uit te breiden. Het komt mij juister voor om als men 
zich de moeite wil geven van grootere monsters te vervoeren en te 
vermalen, dezen meerderen arbeid aan te wenden voor het halen 
van stokken van meer monsterplaatsen; de betrouwbaarheid van een 
monster stijgt niet door het eenvoudig grooter maken ervan, maar 
door de betere samenstelling. Ook prefereer ik monsters, die steeds 
van dezelfde samenstelling zijn boven die, welke langzamerhand 
grooter gemaakt worden. 

Er is nog een punt, waarover dikwijls verschil van meening 
heerscht. Er wordt ons dikwijls gevraagd, of er niet rekening ge- 
houden moet worden met de aanwezigheid van meer of minder 


214 


moederstokken en anakans. Ook hier kan het antwoord weer zijn, 
dat alles afhangt van de goede monsterneming. Men krijgt in elk 
geval door elkaar in één monster moederstokken en anakans; bij 
een wijd plantverband, wanneer er dus veel anakans zijn, komen 
in het monster ook relatief veel anakans:; bij dicht planten, dus bij 
weinig uitstoeling, gebruikt men op elke monsterplaats allicht meer 
pollen en is ook de kans op meer moederstokken in elk monster 
grooter. Bij goede bemonstering zal het monster steeds een afspie- 
geling van de samenstelling van den aanplant blijven. 

Reeds MULLER vON CzERNICKL heeft in het 8e Congresverslag, 
blz. 296, erop gewezen, dat het geen werkelijk verschil maakt, of men 
de stokken voor een monster telkens van een nieuwen stoel haalt, 
of van een stoel, waar reeds stokken afgenomen zijn; uit de cijfers, 
die hij daarbij overlegt, blijkt dit duidelijk. 

Ook aan het Proefstation te Pasoeroean heeft men in 1910 twee 
reeksen monsters aangezet, om deze kwestie uit te maken; ook 
bleek daar in het verloop der rijping geen werkelijk verschil op te 
treden. Natuurlijk vindt men altijd absolute verschillen, eenvoudig 
omdat geen dezer methoden van monsterneming in staat is een 
monster te leveren, dat mathematisch aan alle eischen voldoet; 
daarvoor ware een veel grooter monster noodig. Maar het monster 
is voor het groote bedrijf uitstekend bruikbaar. 

Ik heb getracht ook meer direct het bewijs bij te brengen, dat 
de monsters een goed beeld geven van den geheelen tuin of van 
het geheele blok. Indien dit nl. werkelijk het geval is, zal er geen 
groot verschil mogen bestaan tusschen het laatste rendementscijfer 
van de vooranalyse en het gemiddelde stapelmonster, dat genomen 
is, terwijl de tuin gesneden werd. Hierbij dienen wij echter in het 
oog te houden, dat er bijna altijd een verschil te verwachten is, 
daar de tuin altijd een aantal slechte kansen heeft tegenover de 
monsters, omdat omgevallen riet niet bemonsterd wordt; bovendien 
worden de monsters opzettelijk niet uit randplanten genomen, ter- 
wijl in de stapelmonsters de randen, die vaak ongunstig zijn, wel 
een rol kunnen spelen. Ook wordt een tuin pas gesneden, nadat 
het monster het goede oogenblik van snijden aanwees; de- kans op 
òf eenigen vooruitgang, òf eenigen achteruitgang in dien tijd is dus 
vrij groot. Ten slotte zijn er persingsverschillen, die ook een zekeren 
invloed uitoefenen. Uit de cijfers van Remboen, oogstjaar 1914, be- 
paalde ik deze verschillen voor zoover de stapelmonsters in de 
analyseboeken vermeld waren, 


215 


Voor 100 POJ werd het volgende gevonden : 
8 keer 0,0 verschil 


reder sel 
B npe vO 
Aer Dt ve OE 
13 >» 0,4 
Ore 05 
denn 016 
ntt 07 
den 08 
Oene 00 


» 


1 keer 1,0 verschil 


RD nld 4 ) 

UD EN D} 

IE ED. D) 
ne D) 
OO 10 ) 
rd) Bt ) 
riad 7 D) 
(VR) ) 
Den Ae ) 
BR 0,0 D) 


Het verschil is aangegeven in procenten rendement (—= persing 
xX winbaar suiker in sap); het aantal waarnemingen bedraagt 70; 
het gemiddelde verschil bedraagt 0,6; men ziet, dat de curve geheel 
scheef is, dat dus de kleine verschillen verreweg de overhand hebben. 
De groote verschillen hebben betrekking op zwaar gelegerde tuinen; 
in 19 gevallen was het verschil positief, was dus het stapelmonster 
„ hooger in rendement dan het laatste monster. Neemt men het teeken 
van het verschil in aanmerking, dan was het gemiddelde verschil 0,3°/,. 

De overeenstemming is dus zeer voldoende. 


Rietsoort EK 28 
Het verschil is: 


Rietsoort DI 52 
Het verschil is: 


Rietsoort EK 2 
Het verschil is: 


Rietsoort 221 DB. 
Het verschil is: 


2 keer 0,3 
Ate man Ore 
Mrs De OPZ 


2 keer 0,2 


4 BORA 
dE EEN DEP 
1 keer 0,0 
De me Od 
Arna OLS 
Arnen 1 ORE 
Eheren 0D 
kek) 
| keer 0,7 
ketan 08 


) Gemiddeld 

‚ Gemidd. (teekens in aan- 
] merking genomen) 

) Gemiddeld 

| Gemidd. (teekens in aan- 
| merking genomen) 


Gemiddeld 
Gemidd. (teekens aan- 
merking genomen) 


en 


Gemiddeld 
| Gemidd. (teekens in aan- 
merking genomen) 


0,6% 
0,49/, 
0,49/, 


0,1% 


0,5% 


0,0% 


0,9% 


0,5% 


216 


Rietsoort 247 B. 


6 keer 0,0 verschil Á keer 1,5 verschil 
On 04 » B 1,0 ) 
8: 20,8 ) LN » 
T&E DUO dep 109 D) 
64 Dr 0 » Js gen ME) > 
8 mer D) 1e 920 » 
1. 5006 » DD » 
De DD D) dsten 2D D) 
Br 08e fp de 28 ) 
Okee ORE) » Arn ) 
dert ds0 ) de PAD » 
1e vue: Pe | » BIG D) 
DN PV » Marpa » 
A HE » 

der Del D) 


Het gemiddelde verschil bij deze 114 waarnemingen bedraagt 
0,9°/%; er waren slechts 19 positieve afwijkingen, dus procentsgewijs 
veel minder dan bij 100 POJ (ml. 19 op 70 waarnemingen); neemt 
men de teekens der verschillen in aanmerking, dan wordt het ge- 
middelde verschil — 0,8%. Ook hier komen de kleine verschillen het 
grootste aantal malen voor. 

Zooals ik reeds opmerkte, zijn er steeds verschillen te verwach- 
ten, en ik gaf daarbij als voorname reden het legeren op. Het blijkt 
uit deze cijfers ook duidelijk, dat bij sterk legerende tuinen het 
gemiddelde verschil veel grooter is en dat vooral de groote afwij- 
kingen daarbij belangrijker zijn, zooals te verwachten was. 

247 Ben 221 B vertoonen verreweg de grootste verschillen. 
Daarbij bedenke men nog, dat Remboen veel natte tuinen heeft, 
waar speciaal 247 B geplant wordt en waar deze rietsoort veel le- 
gert, zoodat 247 B hier als een meer legerende soort dan 100 POJ 
aangemerkt moet worden. De verschillen zijn echter grootendeels 
klein, zoodat ook volgens deze beschouwingswijze de monstername 
zeer voldoende geacht moet worden. Ik kan nog eenige cijfers van 
Pohdjedjer aanvoeren. Van deze onderneming heb ik het gemiddel- 
de der laatste voor-analysecijfers bepaald en het gemiddelde der 
cijfers van den geheelen tuin, die hier bij de voor-analysen ver- 
meld waren. 

De volgende waarden werden gevonden: 


217 


N Winbaar suiker in sap. 

‘ 
Voor-analyse Tuinopbrengst 

DI 52, 4 Juni-tuinen 17,6 Bid 

DI 52, 3 Juli-tuinen 18,4 18,6 

EK 28, 4 Augustus-tuinen 17,8 de AfL 

100 POJ, 8 Juni-tuinen 18,5 18,3 

100 POJ, 48 Juli-tuinen 18,7 17 

100 POJ, 11 Augustus-tuinen 19,1 18,8 


Zooals men ziet, is de overeenstemming zeer fraai, op Pohdjedjer 
blijft het riet vrij kort, daar het een hoog gelegen onderneming is; 
er komt dus weinig omgevallen riet voor, wat een gunstige factor 
is. Bovendien wordt een tuin vaak betrekkelijk lang na de laatste 
voor-analyse gesneden, zoodat: een verbetering van rendement mo- 
gelijk is, wat op deze hoogte nogal eens voorkomt. 

Ten bewijze, dat deze cijfers geen geflatteerd beeld geven, maak 
ik melding van de uitspraak van een der vroegere administrateurs 
van Pohdjedjer, die verklaarde, dat wanneer het verschil tusschen 
voor-analyse en werkelijk resultaat meer dan eenige tienden van pro- 
centen bedroeg, er een fout gemaakt moest zijn. Al voelen wij hierin 
een kleine overdrijving, toch is het een bewijs voor het vertrouwen, 
dat men in de methode stelt. . 


HOOFDSTUK [II 


Het onderzoek der monsters. 


Reeds in het vorige hoofdstuk wees ik erop, dat het sap veel 
eerder voor bemonstering in aanmerking komt dan het rietgewicht. 
Ten bewijze hiervan mogen een paar cijfers aangevoerd worden. 
MULLER voN CzZERNICKI f) heeft reeds gegevens hieromtrent verzameld. 
Hij onderzocht een groot aantal stokken apart, bepaalde het gemid- 
delde en ging nu na, hoeveel % van het gemiddelde de hoogste 
positieve en negatieve afwijking bedroeg. Hij vond: 


positief negatief 
‚ {voor gewicht 92 al 
dots ikernehalten Mel 14,2°/, 
de eder ‚ voor gewicht 18% | A09/5 
\ voor suikergehalte 5,4/ 0,1% 
1D) O. F. MurLer Von CzeRNickr, Het laboratorium ten dienste der riet- en sui- 


kerproductie, Archief voor de Java-Suikerindustrie, deel 8, 1900, blz. 507. 


218 


r . . Ld 
Van de le reeks waarnemingen werd door ons het gemiddelde 
en de middelbare fout bepaald met het volgende resultaat: 


gemidd. mf. in 
voor gewicht 1,95 KG. 0,057 1,9 
voor suiker NT A 0,181 4 


Ikzelf 1) vond de volgende cijfers in twee reeksen bepalingen, 
die daarin verschilden, dat de monsterneming meer of minder nauw- 
keurig was: 


gemidd. mf. hoe 

le reeks gewicht 134 K.G. dd 138 
Prix 1AI8/5 0,05 0,4 

Pol 27,3 0,16 0,6 

2e reeks gewicht 1341 K.G. Di 4,3 
Brix AA Se 0,1 0,9 

Pol 27,2 0,5 1,8 


Welke soort van monsters men ook onderzocht, steeds is het 
resultaat hetzelfde: het sap geeft veel betrouwbaarder cijfers dan 
het rietgewicht. Om nog een beeld te geven van dit, verschillende 
gedrag in het onderhavige geval, heb ik eenige berekeningen uitge- 
voerd bij het cijfermateriaal van Remboen. Bij de voor-analysen 
wordt hier, evenals op de meeste ondernemingen, het gemiddelde 
rietgewicht per stok van het monster bepaald. Ik heb nu de waar- 
den van de WS en van het rietgewicht bij elke bemonstering van 
een aantal tuinen met dezelfde plantmaand laten rangschikken 
naar de perioden, waarin de bemonstering plaats vond en daarvan 
de gemiddelden laten berekenen. Zoo vond ik voor: 

100 POJ, 36 tuinen, geplant in Mei 1918, 
12/3 22/3 1/4 40/4 24/4 1/5 11/5 21/5 31/5 10/6 
Ws 9,8 Ake te te 12,7|12,5| 12,8| 13,0} in % 


in kattie’s 


A 
Ld 


Gewicht 


2,32] 2,29| 2,17) 2,06) 2,14] 2,17| 2,04/ 1,98) 2,04 


247 B, 40 tuinen, geplant in Juli 1913. 
5/5 15/5 25/5 4/6 14/6 24/6 4/7 14/7 24/7 3/8 13/8 23/8 2/9 12/9 


WS _ [6,7 ke 17,2 (17,8 (8,1 [8,5 [8,4 [9,7 |10,010,3/10,4111,044 „Blin 
Gewicht [2,23 185 2,01 2 3 111,8011,89/2,05/2,21 2,262, 20 Breeden ee 
| le S 


Elk getal geeft dus aan het gemiddelde van de bepalingen, die 
gedaan zijn tusschen de aangegeven data. Terwijl men nu van een 


1) J. Kuyper, Proeven over de afhankelijkheid van het assimilatieproces bij het 
suikerriet van de uitwendige omstandigheden, Archief, deel 25, 1917, blz. 1528, 


Ld 


219 


dergelijke reeks cijfers mag verwachten, dat ze geleidelijk en regel- 
matig verandert, ziet men, dat dit ook werkelijk het geval is met 
de cijfers voor WS, maar dat daarentegen de reeks cijfers voor het 
gewicht zeer onregelmatig is. Ook dit is een indirect bewijs, dat de 
monsterneming voor het sap veel nauwkeuriger is dan voor het riet- 
gewicht. 

Het is dus volkomen logisch, dat het zwaartepunt van het 
monsteronderzoek gelegd wordt bij het saponderzoek. In de volgen- 
de pagina’s wordt nu aangegeven, hoe op de meeste fabrieken het 
onderzoek der monsters plaats vindt. 

Wanneer het monster binnengekomen is, wordt het allereerst 
gewogen. Dit lijkt in strijd met de herhaaldelijk uitgesproken stel- 
ling, dat men van het gewicht toch geen juist beeld krijgt. Het we- 
gen is echter noodig om later de persing te bepalen. Daar het getal 
dus toch bepaald wordt, ligt het voor de hand het in de staten op 
te nemen, want al is het onnauwkeurig, toch heeft men er weleens 
iets aan. 

De stokken moeten daarna in drie gelijke deelen gehakt worden, 
want het beste systeem is voor ons nog het onderzoek in drieën. 
Voor deze driedeeling is het bepalen van de lengte van iederen 
stok noodig. Uit de verkregen cijfers wordt dan tevens de gemid- 
delde lengte van het monster bepaald, en dit cijfer wordt ook weer 
genoteerd. Gok voor dit cijfer geldt hetgeen over het gewicht gezegd 
is; de rietlengte is in het algemeen echter iets beter te bemon- 
steren dan het gewicht. 

De eenvoudigste manier om het riet te meten, is het langs een 
vaste verdeeling op een plank of op een muur te leggen of te 
zetten; op één derde van de totaallengte wordt dan een insnijding 
gemaakt; een koelie kapt hier het een derde deel af‚ en gebruikt dit 
stuk weer om het overblijvende deel in tweeën te deelen. Zoodoende 
krijgt men 3 bossen derde deelen, die ieder voor zich vermalen wor- 
den door een monstermolentje. De ampas van de drie bossen wordt 
gezamenlijk weer gewogen om de persing van het geheele monster 
te bepalen; van het sap worden brix en polarisatie bepaald. 

Nu zijn er gewoonlijk nog een paar gegevens, die verzameld 
worden. Men kan het rijpingsonderzoek ook dienstbaar maken aan 
het bepalen van ziektepercentages, vooral van het percentage sereh. 
Daarvoor moeten de stokken overlangs gespleten worden. Dit splij- 
ten heeft wel een bezwaar, nl. dat de gehalveerde stokken vrij snel 
uitdrogen en daardoor te hooge brixen geven. Toch wordt het nogal 


220 


eens gedaan, terwijl deze behandeling tevens dienen kan om het ge- 
middelde sapecijfer te bepalen. Men vermaalt dan n.l. van elken 
stok drie helften gemengd, terwijl de andere drie helften apart 
onderzocht worden. Andere ondernemingen voegen echter het van 
de analyse overblijvende sap der derde deelen bijeen, mengen dit, 
en bepalen hiervan weer brix en pol. 

Op Remboen heeft men nagegaan, of het verschil maakt, wan- 
neer men het sap mengt en de cijfers hieruit als gemiddelde analyse 
gebruikt, of wanneer men het gemiddelde cijfer berekent als arith- 
metisch gemiddelde der drie deelen. Het bleek, dat deze verschillen 
zeer gering waren en meestal vielen binnen de foutengrenzen der 
bepalingen; tegenwoordig berekent men daar dus de gemiddelde 
cijfers, uitgaande van het juiste principe, dat elke toelaatbare vereen- 
voudiging moet worden ingevoerd. De cijfers hebben waarde als 
vergelijkingsmateriaal, als relatieve grootheden en niet als absolute; 
ook daarom hebben kleine fouten zoo weinig beteekenis. De analyse 
van het gemengde sap heeft echter het voordeel, een controle op 
verwisseling, afleesfouten en schrijffouten bij de analyse der derde 
deelen op te leveren. 

De wijze van noteeren der verschillende gegevens loopt zeer 
uiteen, maar, daar overzichtelijkheid voor de waarde der geheele 
methode van groot belang is, wil ik hier toch even aangeven, wat 
m. i. de beste methode is; mijn ervaring gaat over een vrij groot 
aantal fabrieken en steeds heb ik bevonden, dat de boeken van 
Remboen het gemakkelijkst waren in het gebruik. 

Ik laat hier daarom een pagina uit een rijpingsboek volgen, 
zooals het naar mijn meening het best te gebruiken is. Het is zeer 
aan te raden de gemiddelde cijfers met rooden inkt in te vullen, dit 
geeft een zeer goed overzicht; in het voorbeeld op de volgende 
pagina zijn ze cursief gedrukt. 

Gewoonlijk houdt men naast het analy seboek een klapper aan van 
alle tuinen, waarin alleen het gemiddelde rendement (persing X WS.) 
of alleen de winbare suiker in sap overgeschreven wordt. Daar _ 
wordt het mogelijk, met één oogopslag na te gaan, welke tuinen zoo 
ongeveer voor snijden in aanmerking komen; het is dan niet noodig 
telkens- allerlei tuinanalysen na te gaan, die nog niet van belang 
zijn voor het vaststellen van het oogenblik van oogsten. Kerst 
wanneer de gemiddelde analyse een hoogte bereikt heeft, waarop de 
tuin gewoonlijk zoo ongeveer komt, moet men dan de analysen der 
onderdeelen gaan raadplegen. 


Oogstjaar 1912. Afdeeling C. 
8 bouw 0 roe bruto. 
Beers ts netto: 
‚groot 5 bouw 21 roe bruto, | geplant van 
| >» 4 » 272 » netto. | 24/6 tot 1/7 


Tuin Bondjok Lor, groot (geplant van 16/6 tot 1/7 
Blok Bondjok. Lor Oost 


Rietsoort 100 POJ. 


| 
Gem. | Gem. Se 
Datum Aantal | lengte \gewicht/ Stok- |___ Sh a Opmer 
onder- d Di | ' 
k stokken! in mn deel ste To | Per- kingen 
cri meters | katties | Brix| Sacch. | RQ. | WS, sing 
9 
Maart 20 2,91 2,30 | onder |18,1/ 14,94 | 82,5) 9,9 
midden | 17,4/ 13,53 | 77,7| 8,4 
boven |14,3/ 9,13. 63,8! 4,7 
Gem. | 16,6) 12,53, 75,5} 7,6 [74° 
19 
Maart | 20 2,76 | 2,40 | onder | 18,8| 16,19 | 86,1/11,2 
midden | 17,5, 14,17 | 81,0\ 9,2 
boven |14,8| 10,20./ 68,9| 5,6 
Gem. 117,0} 413,52 | 79,5| 8,6 [73 


29 
Maart 20 2,17 | 2,60 | onder | 19.0| 16,55 | 87,1) 11,5 
midden 18,2/ 14,92 | 82,0 9,8 
boven | 16,4 141,75 | 71,6) 6,7 

Gem. | 17,9) 14,41 | 80,5| 9,3[73% 


enz. 
Blokken Bondjok Lor Oost en West te zamen S SOR EE KEO 
PD EED netto 
Geoogst van 24 tot 27 Mei 
Gem. analyse der groote molenmonsters 19,8—17,95 —90,6—12,8 
Pikols riet totaal 10399, p. bruto bouw 1300, p. netto bouw 1468 
Pe Smkers»! AOBA Us Ip ) 166,4 » ) MPs ofer. 


(Voorbeeld van een bladzijde uit een voor-analyseboek.) 


Practisch is bovendien de methode van Gempolkrep, waar alle 
tuinen naar den gemiddelden plantdatum gerangschikt worden. Om 
b.v. een overzicht van den invloed van den planttijd te krijgen, is 


222 


deze regeling heel aangenaam. Als in een tuin meerdere rijpings- 
blokken voorkomen van uiteenloopende plantdata, zal men die 
toch in den klapper bijeen wenschen te plaatsen. Men kan dan als 
gemiddelden plantdatum nemen het oogenblik, waarop de tuin half 
afgeplant was. Vindt men b.v. als begin- en eindplantdatum 21 Mei 
en 19 Juli, met vermelding, dat de halve tuin is afgeplant 1 Juni, 
dan is de waarschijnlijkheid heel groot, dat men ook nog na 1 Juni 
regelmatig doorgeplant heeft en dat het late afplanten het gevolg 
was van het overblijven van een klein stukje van den tuin. Was 
omgekeerd de halve tuin 1 Juli afgeplant, dan is men wellicht toevallig 
heel vroeg begonnen, maar heeft ten slotte vlug afgeplant. De tuin 
is dan te beschouwen als een Juli-tuin. Ter illustratie gaf ik hier 
natuurlijk zeer sprekende data. 

Van het grootste belang is mi. de graphische voorstelling: de 
meest wenschelijke methode is het doorschieten der boeken met 
millimeterpapier of papier met ruitjes; men vindt dan tegenover 
elken tuin de daarbij behoorende graphische voorstelling; men krijgt 
dan telkens èn de cijfers èn de lijnen onder oogen, wat van veel 
belang is, en wat meer moeite kost, wanneer men 2 aparte boeken, 
het eene met de cijfers, het andere met de lijnen, aanlegt. 

Over een der bepalingen, die nog dikwijls naast de hier ge- 
noemde uitgevoerd wordt, nl. die van het glucose-% of den glucose- 
factor, zal later uitvoerig gesproken worden. De cijfers kunnen even- 
tueel in een kolom naast de persing ondergebracht worden. Hier 
is dus aangegeven, hoe de voor-analyse in de practijk gewoonlijk 
gebeurt en hoe ze naar ons inzicht ook het best gebeurt. 

Er blijft ons over na te gaan, waarop deze methode berust en 
waarom ze de geschiktste bleek te zijn. Om te beginnen moeten wij 
ons afvragen, hoe de suikervorming in den rietstengel verloopt. Een 
antwoord daarop ontvangen wij in de publicatie van Went ®), die 
als het ware de basis is, waarop de methode later uitgewerkt is. 
WeNrT onderzocht de rietstengels, door die in kleine stukjes van 1 of 
eenige rossen te verdeelen; hij gebruikte uitsluitend Zwart Cheribon, 
wat eenigen invloed op zijne conclusie’s heeft uitgeoefend. Voor ons 
onderzoek zijn de volgende eonclusie's van WeNrT van belang: 

Elke geleding begint met bijna geen suikers te bevatten; daarna, 
tijdens hare ontwikkeling, bevat ze veel glucose en weinig saccharose; 
na het oogenblik, waarop ze uitgegroeid is tot volle grootte, neemt 


1) F. A. F. U. Wert, Onderzoekingen over de chemische physiologie van het 
suikerriet Archief voor de Java-Suikerindustrie, deel 4, 1896, blz. 525. 


223 


de saccharosehoeveelheid absoluut en relatief steeds toe, de glucose 
steeds af, totdat het oogenblik van rijpheid gepasseerd is. De stengel, 
als samenstel van de rossen, vertoont hetzelfde; tijdens de ontwik- 
keling vertoont hij een absolute stijging in suikergehalte, terwijl ook 
relatief het sap steeds meer saccharose gaat vertoonen; de glucose 
neemt weer af; deze gelijktijdige stijging en daling vindt niet op het- 
zelfde oogenblik in alle deelen van den stengel plaats; zij begint on- 
deraan en verplaatst zich langzaam naar boven. De oudere leden 
maken het proces dus eerder door dan de jongere deelen. Dit is het 
principe, waarop het geheele rijpingsonderzoek gebaseerd is; men 
wenscht te bepalen, in welk stadium elk deel van den stengel ver- 
keert, en dit is slechts mogelijk door den toestand van verschillende 
deelen van den stengel te vergelijken. 

WeNrT kwam nog niet tot een methode van rijpheidsbepaling; 
MULLER voN CZERNICKIÌ) heeft in twee artikelen de grondslagen voor 
practische rijpheidsbepalingen gelegd. In het eerste artikel behandelt 
de schrijver een aantal vragen, die vooraf opgelost moesten worden, 
o.a. de vragen, wat de invloed van legeren is; hoe betrouwbaar 
monsters zijn; waardoor suikerverliezen ontstaan; wat de invloed 
van ziekten is, enz. Om met een bepaald materiaal te werken, 
moet men eerst voldoend op de hoogte zijn van de eigenschappen 
van dat materiaal, en hiertoe diende in hoofdzaak deze eerste 
publicatie. Ook werd een begin gemaakt met een voor-analyse- 
methode; het uitzetten der monsters geschiedde niet vooraf; uitkie- 
zen van goede stokken was mogelijk (le. blz. 647); de monsters 
werden in hun geheel onderzocht, dus zonder verdeeling in drieën. 
Hoewel dus verre verwijderd van het door ons wenschelijk geachte 
systeem, hebben we hier de eerste poging op dat gebied te be- 
groeten. 

Volledigheidshalve zij hier nog vermeld, dat het vraagstuk eigen- 
lijk al eerder behandeld is in de literatuur. ARENDSEN Hein heeft 
in 18892) en 18905) een en ander over deze zaak gepubliceerd. In 
1889 bespreekt hij hoofdzakelijk de cijfers, die gedurende de cam- 
pagne in de fabriek verkregen worden; uit deze cijfers van den 

1 0. F. MULLER v. CZERNICKI, Archief deel 8, 1900, blz, 597. 

0. F. Murrer v, CZERNICKI, De rijpheidsbepalingen en het oogsten van sui- 
kerriet, Handelingen van het 8e Congres 1907, blz. 265. 

2) S. A. ARENDSEN HEIN, Over rijpheid van het Suikerriet, De Landbouwer, 2de 
jaargang No. 35, 2e deel, blz. 197, 1888 — 1889. 
3) S. A. ARENDSEN HEerN, Rietanalysen, De Landbouwer, 3de jaargang 1890, 


blz, 1013; ook in Overdrukken en referaten van belangrijke publicaties vóór 1893, 
blz. 337, Bijlage van het Archief voor de Java - Suikerindustrie, 


PJ 


heelen aanplant tracht hij conclusie's te trekken, die gelden voor 
de rijping van één tuin. Voor het hier besproken onderwerp heb- 
ben deze beschouwingen geen waarde. In 1890 evenwel doet dezelf- 
de schrijver reeds pogingen om tot een verdeeling van den stok 
over te gaan: hij geeft in zijn resumé een overzicht, nog zeer in 
het algemeen, van het verloop van watergehalte, cellulose, soortelijk 
gewicht, glucose in een jongen rietstengel. Tot bruikbare resultaten 
voor de rijping komt hij nog niet; toch is de wijze van opvatting 
eenigszins een voorlooper van die, welke door WeNrr later gevolgd is. 

Meer bepaald over de rijpheidsbepaling sprak CoNRrApr op het 
suikercongres te Semarang in 1889. In het verslag van dit congres 
lezen we op blz. 126, dat de Heer CoNrADI, geëmployeerde op de 
sf. Tjomal, de vraag behandelde: Kan een eenvoudig toepasbaar 
middel aangegeven worden om te bepalen, wanneer een te velde 
staande tuin dient gesneden te worden, voor de meest voordeelige 
verwerking? Welke uiterlijke kenteekenen zijn daartoe aan te geven ? 

Hij raadt aan een monster uit een tuin te halen door diago- 
naalsgewijs eenige stokken te verzamelen, ongeveer 25 per bouw, en 
deze niet in hun geheel te onderzoeken, maar hier en daar 5 à 6 
rossen uit den stok te kappen om minder riet te verwerken en de- 
ze stukken gezamenlijk te onderzoeken. Hij verdeelt hen eerst over- 
langs in vieren; één vierde wordt gebruikt voor een cellulosebepa- 
ling, drie vierde voor sapanalyse. Er wordt nu beweerd, dat het riet 
rijp is, wanneer het sap achteruitgaat en het cellulosegehalte con- 
stant blijft. De sf. Tjomal heeft dus wel reeds zeer vroeg dit vraag- 
stuk geëntameerd. 

Als eindresultaat van de onderzoekingen op die onderneming 
mogen we beschouwen de tweede verhandeling van MULLER voN 
CzeERNICKI, als lezing voorgedragen in 1907 op het 8e Congres, 
7 jaar na zijn eerste publicatie, waarin de schrijver een grooten 
sprong voorwaarts gedaan heeft; hier vinden we de tegenwoordige 
methode, vooral van monsteronderzoek, volkomen uitgewerkt. Wat 
betreft het uitzetten der monsters houdt de spreker op dat Congres 
nog vast aan de o.i. onjuiste methode van het kiezen van „nor- 
male stokken” (blz. 274). 

Uitvoerig wordt de monsterneming behandeld in de „Handlei- 
ding bij de rijpheidsbepaling van riettuinen en bij het bemonsteren 
van snijtuinen” over de fabrieken der Ned. Handel Mij. in West-Java 
door BokMA DE Boer, verschenen in 1906. De stokken worden zoo 
uitgezet, dat telkens in één stoel 1 monsterstok aangewezen wordt, 


. 


dat wil dus zeggen, dat in iederen stoel een mooie stok uitgekozen 
wordt, | 

Wat betreft het onderzoek der monsters is MULLER voN CZERNICKI 
tot het inzicht gekomen, dat de processen, die volgens WeNrT plaats 
vinden in den rijpenden stengel, slechts vervolgd kunnen worden 
door verschillende deelen van dien stengel apart te analyseeren: 
analysen van stukjes van 2 à 3 rossen waren niet wel uitvoerbaar, 
dus ging MurLER over tot een vereenvoudiging: hij verdeelde den 
stengel in 10 deelen. De analysecijfers werden in beeld gebracht, 
en hoofdzakelijk op het’ verloop dezer lijnen werd een oordeel uit- 
gesproken over den rijpingstoestand. In het algemeen bleek het, dat 
elke convergentie rijping, elke divergentie achteruitgang beteekende; 
elke snijding der lijnen wees op een verandering in de onderlinge 
verhouding der deelen en was dus een sein om speciaal te letten op 
mogelijken achteruitgang. Werkelijk geldt bijna alles, wat Murrer 
daaromtrent opmerkt, ook nu nog. 

In 1911 is er nog een artikel van HAZEWINKEL f) verschenen, 
dat wij later zullen bespreken. 

De practijk heeft dus een vorm gevonden, die geschikt is voor 
toepassing in het groot. Zij heeft bijna altijd de 10-deeling verlaten 
en is meestal overgegaan tot een 3-deeling. Voor zoover ons bekend 
is, paste tot voor kort alleen de Factorij de 10-deeling nog toe. Zij 
werd in campagne 1919 op de sf. Modjoagoeng vergeleken met de 
J-deelige methode door Dr. P. L. Lour ?), die aan de hand van 
een groot aantal grafieken terecht tot de conclusie komt, dat in zijn 
voorbeelden „een verdeeling van het monster in tien deelen abso- 
laut overbodig is geweest” 5). 

Op één fabriek is weleens tijdelijk 5-deeling bij wijze van 
proef gebruikt; en zoo zullen er nog wel meer kleine variaties zijn. 

Wij willen nu eerst nog eens het principe der verdeeling be- 
spreken, daarna de beste wijze van verdeeling. 

Ter illustratie van de fraaie resultaten, die men met de 10- 
deelingsmethode verkrijgt, voeg ik hier een paar graphische voor- 
stellingen in van cijfers, die met deze methode aan het Proefstation 
te Pasoeroean verkregen werden. De dikke lijnen geven het suiker- 


1) J, J, HAZEWINKEL. Het verloop van het rijp worden van het riet en een moge- 
lijk verband tusschen molenarbeid en rijpingssnelheid van het riet (speciaal voor 
No. 100), Archief voor de Java Suikerindustrie, deel 19, 1911 blz. 252, 

2) Dr. P.L, Lonr. Kan bij Rijpheidsbepalingen volstaan worden met de drie- 
deelige analyse? Archief 1920, pag. 980. 

3) Le. pag. 991. 


Fig: 4 


Fig. 2. 


WE 
\ NH AI ni 
AN \ Nl 


em | L/ 
bn nf 
| 
BEE 


\ 


NS 


mm 

EEN BEN 
EEE 
em el 


Ca sat Len 
te 


item eee 
en 
ee 
ne 
nn 
ERE 
Ee |: 
er OERS 
ES EEEN 
ee 
EL 


18/3 _ 18/4 16/5 3/7 18/7 16/8 16/9 


Rijping van 247 B in 19141 te Pasoeroean. 
De dikke lijnen geven aan het suikergehalte van het sap van 
ieder tiende deel op verschillende data van onderzoek; de dun- 


ne lijnen de WS. 


48/8.» Blan elle « it 21 


Rijping van 100 POJ in 1911 te Pasoeroean. 
De dikke lijnen geven aan het suikergehalte van het sap van 
ieder tiende deel op verschillende data van onderzoek; de dun- 


ne lijnen de WS. 


227 


gehalte in het sap aan, de dunne lijnen de winbare suiker in sap. 
Elk stel van 2 lijnen geeft dus de verdeeling aan van de suiker over 
de tien deelen, waarin elk monster verdeeld was. Links heeft betrek- 
king op het ondereinde, rechts op den top. Men ziet zoowel in 
Fig. 1 voor 247 B als in Fig. 2 voor 100 POJ, hoe het verloop dier 
lijnen zieh wijzigt op de verschillende data van onderzoek. Kerst 
een bijna gelijkmatig hellende lijn, d.w.z. een gelijkmatige verdee- 
ling van de suiker over de 10 deelen; langzamerhand verandert 
dit, de lijn krijgt een knik, de onderste deelen nemen sneller in 
suikergehalte toe dan de top, het aantal deelen, dat valt in het 
linksche, min of meer vlakke deel van de lijn, wordt grooter, of 
anders gezegd het zeer onrijpe topgedeelte wordt steeds korter. In 
de laatste drie curven van 247 B ziet men duidelijk, dat ook de 
uiterste top, het laatste 10de deel, flink vooruitgaat. Let men op de 
lijnen van 18 Juli en 16 Augustus, dan ziet men, dat het hoofdver- 
schil zit in de rijping der bovenste drie deelen ; het dwarsstreepje 
geeft nl. het gemiddelde van het heele monster aan. Dit gemiddel- 
de stijgt betrekkelijk weinig; de wijze, waarop het ontstaat, verandert 
wel. Zeer fraai komt dit ook uit in Fig. 2, die betrekking heeft op 
100 POJ. Op 3/, en 2/4 is het gemiddelde ongeveer gelijk ; de curve 
verandert ; het midden en de top stijgen bij de laatste analyse ; ook 
de eurven van 18/9 en f/,y zijn zeer fraai in dit opzicht ; het gemid- 
delde blijft ongeveer gelijk ; de top stijgt op f/10, maar het RQ daalt 
onderaan (zichtbaar in den grooteren afstand van de dikke en de 
dunne lijn). Want ook dit laatste is zoo belangrijk : het is niet onver- 
schillig, hoe men een bepaald getal aan WS vindt; de samenstelling 
van het sap, zijn lagere of hoogere reinheid is van veel belang voor 
ons, en natuurlijk ook weer de vergelijking dier waarden in de ver- 
schillende tiende deelen. 

Het zal duidelijk zijn, dat wij als Viola de 10-deeling 
zouden prefereeren boven elke andere verdeeling, maar practisch 
levert zij bezwaren op; of liever gezegd: zij levert niet genoeg 
voordeel in verband met de hoeveelheid arbeid, die ervoor geëischt 
wordt. Men heeft daarom een vereenvoudiging ingevoerd; de tien- 
deeling is veranderd in een drie-deeling. Uit de figuren 1 en 2 
blijkt, wat de belangrijke momenten in het rijpingsvraagstuk zijn ; 
het onderste deel, laten we zeggen de onderste 4 tiende deelen, 
geven als het ware het peil van den stengel aan; het middenstuk 
is het stuk, waarin het buigpunt van de curve gewoonlijk ligt, 
als ik het zoo mag noemen; naarmate dit buigpunt naar rechts, 


228 
dus naar het bovengedeelte verschuift, nadert het midden tot het 
ondereinde ; de top, de bovenste 3 tiende deelen, blijft lang onrijp en 
stijgt eerst op het laatst. De 3 deelen geven dus werkelijk iets karak- 
teristieks; hun gedrag typeert den rijpingstoestand. En dat de 
g-deeling voldoende aanwijzing geeft, moge blijken uit de volgende 
analysen : 


Remboen 1916, Gedong, blok 2; EK 2 


25 Juni 


Ö Tull 
Beele IRO WS Ier | Sac. 1 BO WR 


Onder |16,1| 14,07 | 87,4/ 9,3 [15,9 13,67 | 86,0/ 8,9 
Midden |15,3| 12,90 | 84,3) 8,4||15,3| 13,02 | 85,1| 8,5 
Boven |14,6| 11,44| 78,3| 7,4 ||14,7/ 11,87 | 80,7) 7,5 
Gem. 15,3| 12,84 | 83,9) 8,3 |15,3/ 12,85 | 84,0| 8,3 


De gemiddelde analyse op beide data is volkomen gelijk; uit 
de partieele analysen blijkt, dat het ondereinde iets achteruitgegaan 
is (Brix en RQ), dat het midden iets vooruitgegaan is (RQ ge- 
stegen) en dat de top gelijk gebleven is. De vrij belangrijke daling 
van het RQ in het ondereinde, naast de stijging ervan in het mid- 
dendeel, wijst op het naderen van den eindtoestand. 


Remboen 1916, Bedono Kloewoeng, blok 2; DI 52, 


15 Mei 25 Mei RE 


Br. | Sac. | RQ | WS || Br. { Sac. | RQ | WS Br. | Sac. | RQ | WS 


Onder _ | 20,7/18,63 90,0) 13,2 20,7/19,03) 91,9) 13,6 21,2/ 19,52 92,1/ 13,9 
Midden _ | 20,4 18,00; 88,2! 12,6 20,4 18,05! 88,5) 412,7/ 20,618,76, 1,1 13,3 
Boven 18,7/15,26/ 81,6) 10,3/18,1/14,84/ 82,0/ 10.0/19,6/17,09/ 87,2) 11,9 
Gem. 19,9/17,30/ 86,9! 12,0] 19,7/17,31| 87,8 12,1] 20,5/18,46/ 90,1/ 13,0 


Tusschen 15 en 25 Mei steeg de gemiddelde WS 0,1%, dus 
onbetrouwbaar naar alle waarschijnlijkheid. Onder en midden hiel- 
den denzelfden Brix, maar stegen in RQ ; de top daalde in Brix, maar 
steeg in RQ, waarschijnlijk ging het riet dus een beetje groeien, 
maar de stijgende reinheden wijzen op een normaal verloop der 
rijping. Men wachtte dus nog een analyse af; men bleek juist ge- 
zien te hebben; alle Brixen en reinheden stegen. 


229 


Remboen 1916, Gesikan Wetan, blok 4; EK 2, 


24 Juni 5 Juli | 15 Juli 


Br. | Sac. | RQ | WS Br. | Sac. | RQ | WS || Br. | Sac. | RQ | WS 


Onder 17,4115,37| 88,3/10,2 [17,0/15,03| 88,410,0 | 17,3]15,48| 89,5) 10,3 
Midden _ |16,6/44,50| 87,3| 9,6 [46,4/14,71! 86,41 9,3 || 16,8/14,88 88,6| 9,9 
Boven 15,6/12,78| 81,9! 8,5 [45,6/13,15/ 84,3] 8,8 | 15,613,40| 85,9) 8,8 
Gem. 16,5/14,23| 86,2| 9,4 |16,3/14,12) 86,6) 9,4 16,6/14,59/ 87,8/ 9,6 


Op 2% Juni en 25 Juli waren WS gemiddeld gelijk; de deelcij- 
fers verliepen iets onregelmatig, maar de stijging der reinheid in 
onder- en bovendeel wijst erop, dat de dalende reinheid voor het 
midden waarschijnlijk op een waarnemingsfout berust; de geheele 
analyse op 5 Juli is wat laag, maar geeft geen aanwijzing voor 
achteruitgang. De analyse op 15 Juli geeft duidelijk aan, dat er op 
5 Juli geen werkelijke achteruitgang was; alle cijfers vertoonen den 
normalen gang, die bij volle rijpheid te verwachten is. 


Remboen 1916, Warengredjo Lor, blok 2; 247 B. 


25 Augustus 4 September 14 September 
Br. | Sac. | RQ [WS Br. | Sac. | RQ | WS! Br. | Sac. | RQ | WS 
Onder MIZ 17,12, 89,2 11,4} 19,6/ 17,78) 90,7 11,9 19,2 17,33) 90,3| 11,6 
Midden 17,9/15,61/ 87,2 10,3) 18,4 16,46) 89,5, 11,0 18,4 16,44) 89,3) 11,0 
Boven 16,6/13,88/ 83,6 9,0/15,5 12,99 83,8| 8,4/15,712,83/ 82,0, 8,2 
Gem. 17,9/15,54/ 86,8) 10,2 17,8/ 15,74 88,4) 10,4[17,8/15,53) 87,3) 10,2 


Van 25 Augustus tot 4 September steeg de WS met 0,2%; 
onder en midden droegen hiertoe bij door hoogeren Brix en hooger 
RQ; de top kreeg een lageren Brix. Tot 4 September was het riet 
dus normaal rijpende: in de volgende periode bleef het in denzelf- 
den toestand of ging het iets achteruit; de WS is volkomen de- 
zelfde als op 25 Augustus, maar de verdeeling doet zien, dat het 
riet veel meer zijn eindtoestand genaderd is. Het dalen van het RQ 
in vergelijking met 4 September in alle deelen, maant tot voor- 
zichtigheid ; waarschijnlijk is het oogenblik van rijp zijn bereikt. 


230 


Remboen 1916, Semampir, blok 1; 247 B. 


PN Ah tE 3 September 


Br. | Sac RQ WS! Br. Sac | ro | ws 


Onder 19,8118,07/ 91,2 12,2[ 20,0 18,05! 90,3 12,1 
Midden _ |[18,917 or 90:0/14,4149.34712! 8857 11 4 
Boven kei 214,87) 86,5, 9,8 17,414,97| 86.6, 9,8 
Gem. 18, 6116, 65|89:5 14.1 18,9 16, 74 | 88, 4 11,1 


WS op beide data volkomen gelijk. Toch is het riet over zijn 
optimum toestand heen: alle Brixen zijn gestegen, alle reinheden 
zijn gedaald. 


Remboen 1916, Kedoengwaroe, blok 1; 247 B. 


20 Augustus 30 Augustus | 9 September 


- mn H 


Br. | Sac. | RQ ws | Br. | Sac. | RQ | | WS s| sr | Sac. | Bid WS 


Onder _ |[20,5/18,76/ 91,5 12,6) 19,8/18 07 91,2 12 2 19 67, 89, 91 2 12,0 
Midden _[19,217,31/ 90,1) 11,6) 19,2 17,06, 88,9, 11,3} 19,0/17,04 89, 741,4 
Boven _ |46,413,80/84,1| 8,9| 18,1 15,48| 85,5) 10,1 17,815,24 85,6) 9,9 
Gem. _ |18,716,62) 88,9, 11,0/ 19,0 16,87 88,8) 11,2) 18,8 16,72 88,9 111 


I | | | | 


Een mooi type van een rijpen tuin, die in gunstige conditie 
verkeert en dus lang op rijpheid kan blijven. Het ondereinde gaat 
op 30 Aug. iets in Brix en RQ achteruit; daar deze achteruitgang 
in beide grootheden optreedt en het meest in den Brix, wijst ze niet 
op overrijpheid; het midden blijft gelijk, de top komt prachtig bij; 
op 9 Sept. zakt de Brix in het ondereinde nog iets, maar de rein- 
heid blijft dezelfde; in het midden en boven stijgt de reinheid. 

De eindanalyse wijst op volledig rijp zijn. 


Remboen 1916, Semawoengdaleman 100 POJ. 


El Apr Î | 1 en 


Br. RQ | WS | Br. É sac. | RQ | WS 
RRD 


Onder 20,9/19, Al 93,0) 14,01 20,9/19,31| 92,4 13,8 
Midden 19,918 36 EE 13,1 20,0) 18, 12 90,6 12,9 
’ 
bl 


Boven 19,0/16,06, 85,5/ 11,0/19,1/16,21| 84,9) 11,1 
Gem. 19,9/17 "95 90’ 12,7 


7//20,0 17,88) 89,4 12,6 
| 


231 


WS op 7 April en 21 April vertoonen geen feitelijk verschil. 
De Brix is overal op dezelfde hoogte gebleven, de reinheid is in 
alle drie deelen wat achteruitgegaan; wel weinig, maar in verband 
met den gelijk blijvenden Brix toch wel van belang. Dit riet is over 
zijn hoogste rijpheid heen; de top gaat ook zelfs achterut. 
Een ander beeld geeft : 
Remboen 1916, Kepoeh, blok 41; 100 POJ. 


| 26 Maart 5 April Rn Wor 
Br. Sac. 


RQ ws Br. | Sac. RQ | ws Br. | Sac. | RQ | WS 


Onder 21,4 20,11 (94,0 14,5 (21,2 (19,78 (93,3 14,2 21,1 19,78 93,8 | 14,2 
Midden |[20,6 19,16 92,9 (13,8 [20,8 (19,06 (91,6 15,6 [20,8 19,24 (92,5 | 13,8 
Boven 19,1 (16,08 (84,2 (141,0 19,4 17,09 188,1 12,0 19,9 17,51 [88,0 | 12,3 
Gem. 20,4 118,45 (90,4 '13,1 (20,5 (18,64 190,9 13,2 [20,6 18,84 91,5 | 13,4 


De WS op de verschillende data is niet volkomen gelijk; de ver- 
schillen zijn evenwel zeer gering; als tegenstelling tegen het vorige 
voorbeeld kwam mij dit zeer geschikt voor. In onder- en middendeel 
blijven de Brixen vrijwel gelijk; de reinheid van het ondergedeelte 
schommelt iets, maar gaat nog niet werkelijk achteruit; in het 
middengedeelte gebeurt hetzelfde, terwijl het bovengedeelte tot op 
5 April zeer beslist vooruitgaat, maar dan blijft staan. Op 19 April 
is het monster volledig rijp of kan zelfs nog iets stijgen. Hier is de 
achteruitgang dus nog niet ingetreden, zooals bij het vorige monster. 

Het komt mij voor, dat deze voorbeelden van zeer verschillende 
rietsoorten, EK 2 en 247 B laatrijpe, DI 52 en 100 POJ vroegrijpe, 
een duidelijk bewijs geven van het nut der deelmethode. Er zijn na- 
tuurlijk veel frappanter voorbeelden te vinden, maar ik koos speciaal 
eenige gevallen, waarin de gemiddelde WS gelijk bleef of verande- 
ringen vertoonde, die volgens andere methoden als onbetrouwbaar 
zouden moeten worden aangemerkt. 

Is nu werkelijk de 3-deeling voor de practijk het meest gewenscht? 
Vergeleken met de 10-deeling zeker, maar ook in vergelijking met 
nog meer vereenvoudigde systemen? Ten eerste zijn er fabrieken, 
die den stok in twee gelijke stukken deelen en deze onderzoeken. 
Reeds bij de bespreking van Fig. 1 en 2 wees ik erop, dat de 
bedoeling van de deeling is de kromme lijn, die het suikerverloop 
in den stok voorstelt, vast te leggen. En daar een kromme lijn nu 
eenmaal nooit door 2 punten vastgelegd kan worden, is daarmee de 


232 


twee-deeling reeds verworpen. Bovendien: wanneer men in tweeën 
deelt, nivelleert men de verschillen tusschen ondergedeelte en top ; 
het onderdeel wordt verlaagd door toevoeging van een deel van 
het middendeel, de top belangrijk verhoogd door toevoeging van 
een deel van het midden. Ook in dit opzicht is de twee-deeling 
irrationeel. Nu ontken ik volstrekt niet, dat men op een fabriek 
weleens goede resultaten krijgt, doordat men aan deze methode 
volkomen gewoon geraakt is, maar het inzicht in wat er gebeurt 
in den tuin wordt veel moeilijker verkregen. 

Een andere methode is het weglaten van het middenste derde 
deel bij het onderzoek. Ook dit is verwerpelijk; hoewel iets beter 
dan de vorige methode, kleven haar toch dezelfde fouten aan. De 
vereenvoudiging komt neer op het vermijden van één Brix- en één 
suikerbepaling, en juist het middengedeelte, waarvan men in dubieuze 
gevallen zoo graag weet of het dicht bij het onderdeel is, of wel 
het gepasseerd is, òf wat het in het algemeen doet, laat men weg. 
Typeerend is wel, dat ik eens opmerkte, dat men op een fabriek, 
waar men deze twee-deeling toepaste, toen er twijfel over de rijping 
heerschte, direct om meer inzicht te krijgen, het drie-deelig onder- 
zoek weer begon. 

De 3-deeling is te beschouwen als de minimum grens, waartoe 
men bij vermindering van het aantal deelen gaan kan, omdat 3 
punten het minimum aantal is, waarmee een kromme te bepalen is. 

Soms hoort men als een bezwaar tegen de deelingsmethode 
aanvoeren, dat zij slechts zou gelden voor rietsoorten met een 
„normaal” rijpingsverloop als Zwart Cheribon en 100 POJ, maar 
niet voor laatrijpende soorten als 247 B en EK. In de eerste 
plaats wensch ik op te merken, dat er nog heel wat belangrijke 
nieuwe soorten zijn, die niet tot de late rijpers behooren, b.v. 
DI 52, EK 28, SW 3, DI 46, 90 F; maar afgezien daarvan, spruit dit 
oordeel voort uit onbekendheid met den physiologischen ondergrond, 
die de basis vormt van de deelingsmethode. Het physiologisch proces, 
dat wij rijping noemen, is niet afhankelijk van één rietsoort, het 
treedt niet op speciale wijze bij Zwart Cheribon op, doch het is 
een algemeen optredend botanisch proces, dat zich dus wel is waar 
eenigszins verschillend zal kunnen uiten, maar dat overal waarneem- 
baar is. Ik hoop aan te toonen, dat geenszins alleen bij vroegrijpend 
riet de deelmethode van belang is. | 

In de eerste plaats zal ik hier een aantal rijpingsgevallen van 
verschillende rietsoorten afbeelden van de S.f. Perning. 


233 


Hier is geen essentieel onderscheid te zien. Men bedenke, dat 
we hier voor analysen uit den grooten aanplant voor ons hebben; in 
het voorgaande is genoegzaam betoogd, dat de monsterneming prac- 
tisch voldoende, maar uit streng wetenschappelijk oogpunt onvol- 
doende is. Dat de lijnen dus niet altijd glad verloopen, is in hoofd- 
zaak hieraan toe te schrijven. 


8: T 

Er) 
Tuin Blidjoo sE Twin Blidioo L 
979 POJ 13 DN or 


ll 


14/5 26 13/6 B/6 WT V8 23/8 1/5 46 WG 2/6 6/7 ZT 


/_Tuín Blidjoo 
247 B 


fo al 


Tuin Blidjoo 
| Tep 24 


6/6 2/6 20/7 9/8 22/9 18/6 4/1 UT W8 23/8 


p 


Fig. 3. Rijpingscurven voor 4 rietsoorten op de Sf. Perning. 
De cijfers geven het % rendement aan. 
HV ondergedeelte 
HEEE == middengedeelte 
vereer == topgedeelte. 


Maar het principe, dat de curven der derde gedeelten elkaar 
moeten naderen, en dat onder en midden elkaar dicht naderen, 
komt in alle voorbeelden goed uit. En hoe kunnen we deze riet- 
soorten karakteriseeren ? 

979 POJ, een middel-tot laatrijpe soort, die in het algemeen een 
moeilijke en slechte rijping vertoont. 

Tjepiring 24, een soort, die betrekkelijk vroeg een goed rende- 
ment heeft, maar daarna heel lang geleidelijk toeneemt in suiker, 
dus gewoonlijk als laat rijp gemalen wordt. 


234 


247 B een laatrijpe soort, een echte tegenstelling tegenover 
Zwart Cheribon en 100 POJ. 

100 POJ een vroegrijpe, snel en „„normaal” rijpende soort. 

De teekeningen spreken voor zichzelf. Slechts wil ik nog op- 
merken, dat Perning een onderneming is, die in het algemeen geen 
mooie rijping vertoont. 

Fig. 4 vertoont een ander stel curven, van de Sf. Remboen. 

EK 2 en 247 B zijn hieronder de slechte rijpers, die volgens 
sommigen abnormale beelden zouden geven. 100 POJ, 221 Ben DI 52 
zijn vlugge en vroege rijpers, EK 28 staat er tusschenin. Essentieel 
onderscheid zal men niet vinden tusschen deze typen. Remboen is 
een onderneming, waar het riet lang doorgroeit, dus waar de laat- 
rijpe soorten toch allicht eens heel slecht zouden kunnen rijpen; 
er is echter geen sprake van iets dergelijks. 

Ik geloof wel te mogen concludeeren, dat deze analyseresulta- 
ten niet het bewijs leveren, dat de deelmethode slechts voor enkele 
soorten opgaat, en ons, speciaal bij de laatrijpen, in den steek laat. 
Maar ik wil dadelijk erkennen, dat het bewijs, dat alle soorten zich 
gelijk gedragen, niet bijzonder sterk is, want naast de hier gere- 
produceerde curven zijn er evenveel te vinden, die geen „normaal” 
verloop vertoonen. Maar die zijn even goed te vinden onder de 
vroegrijpe soorten Zwart Cheribon en 100 POJ. En ook dit pleit 
weer voor de stelling, dat er geen principieel verschil is; wanneer 
„men een vreemde curve krijgt, wil dit niet zeggen, dat de soort 
zich niet houdt aan haar gewonen gang, maar dat de soort in het 
onderhavige geval anders rijpt, en dan constateert men de mate van 
het slechte rijpen met de deelmethode. 

qr is nog een middel om na te gaan of er werkelijk principieel 
verschil is tusschen de soorten wat betreft haar gedrag ten opzichte 
van de deelmethode. Een der punten, die men vaak op den voor- 
grond brengt, is het verloop der verschillen tusschen de verschillen- 
de gedeelten. Om hier een inzicht in te krijgen, heb ik niet den 
weg gevolgd om eenige voorbeelden uit het groote materiaal te 
zoeken, maar mij daarentegen gewend tot een ander middel, het 
werken met de gemiddelden uit de vele aparte opgaven. In het kort 
zij hier al aangegeven, hoe dit gebeurde. De bemonsteringstijd werd 
verdeeld in een aantal perioden, die elk voor: zich even groot waren 
als het normale tijdsverschil tusschen twee analysen. De cijfers van 
de verschillende tuinen werden per rietsoort naar deze perioden ge- 
rangschikt, en uit alle cijfers in elke periode werd het gemiddelde 


Tuin Bedonokloewoeng 
EK 28 


2/5 30/5 96 19/6 6 10/7 A7 38 13/8 20/3 30/3 10/4 2/4 5/5 15/5 2/5 4/6 14/6 


esiekan Wetan 
EK 2 

Tuin Patjar 
221B 


25/4 5/5. 355 2/5 4/6 14/6 4/6 5/1 15/1 


WI 3/3 WA 2/4 65 16/5 


Tuin Bedonokloewoen 
Tuin B jl 
IOO POJ 


7 
2/3 3/4 134 2/4 18/5 Wi 6 20/3 30/3 10/4 2/4 5/5 15/5 %/5 4/8 


Fig. 4. Rijpingscurven van 6 rietsoorten op de Sf. Remboen. 
De lijnen geven het % rendement aan. 
—____— ‘== ondergedeelte 
-eeenen — middengedeelte 
„seen =— topgedeelte. 


bepaald. Om meer vergelijkbaar materiaal te krijgen, werden boven- 
dien de tuinen naar den planttijd gerangschikt. Over de voor- en 


236 


nadeelen van deze werkwijze spreek ik in een volgend hoofdstuk 
uitvoerig; hier deel ik slechts eenige resultaten mee. Op deze wijze 
heb ik nl. ook de verschillen tusschen onder- en middengedeelte, en 
tusschen midden en top laten bewerken. De zoo verkregen lijnen 
vertoonen allerlei typen in de verschillende jaren en het zal blijken, 
dat het herhaaldelijk voorkomt, dat de curven van één rietsoort 
ongeveer gelijk zijn aan die van een andere soort, soms zelfs in 
hetzelfde jaar op dezelfde onderneming, soms in verschillende jaren 
op verschillende ondernemingen. 

Allereerst moge in Fig. 5 het verschillend gedrag van Zwart 
Cheribon gedemonstreerd worden op de sf. Gempolkrep. 


30/4 10/5 20/5 30/5 9/6 


sf. Gempolkrep 1911 sf. Gempolkrep 1912 
6 tuinen van Juli 17Stuinen van Juli 
Fig. 5. Verschillen van W.S. in sap bij Zwart Cheribon. 
== verschil onder — midden 
„eenn. =— verschil midden — top. 

In 1911 deed Zwart Cheribon, wat men van een ideaal riet ver- 
wachten kon; het verschil tusschen onder- en middengedeelte werd 
steeds geringer, totdat het zelfs negatief werd en dus het midden 
meer suiker bevatte dan het ondergedeelte. Ondertusschen naderde 
de top ook meer tot het middengedeelte; deze nadering verliep zeer 
geleidelijk. In 1912 iets geheel anders. Het verschil tusschen onder- 
en middengedeelte blijft schommelen om 1%, en vertoont zelfs een 
neiging tot stijgen. De top daarentegen nadert dicht tot het midden. 
In 1912 bleef het riet dus, als men aanneemt, dat het type 1911 
normaal is, min of meer onrijp, maar daarin ligt toch geenerlei aan- 
wijzing, dat de deelmethode hier niet van toepassing zou zijn; inte- 
gendeel, zij alleen verschaft inzicht in de wijze, waarop het riet in 
een bepaald jaar rijpt. 

In Fig. 6 zijn afgebeeld twee gevallen van 100 POJ en 247 B, 
nl. op de sf. Gempolkrep in 1914. 100 POJ, een vroege en vlugge 
rijper, vertoont hier het verschijnsel, dat het verschil tusschen onder 
en midden grooter wordt in plaats van kleiner, d.w.z. dat het mid- 
den langzamer in suiker stijgt dan het ondereinde, terwijl de top 


Û IOO POJ 
26 tuinen van Juli : 
2 
I f 
7 tuinen van Juni 
| gartaa ej [ACS Aj 
8 20/5 30/5 9/6 19/6 29/6 9/7 9/6 19/6 29/6 9/7 19/7 29/7 


EK 2 
4 tuinen van Juli 


0/4 20/4 30/4 105 205 30/5 9/6 19/6 2/6 YT 19/7 27 88 10/5 20/5 30/5 6 19/6 29/6 


Fig. 7. sf. Gempolkrep 1917 


IOO POJ 
k inen van Juli 


28/3 U4 14 UA Wo M/5 25 6/6 16/6 2W/6 67 16/7 61 5/8 15/8 


14/5 245 3/6 13/6 23/6 3/1 18/7 29/1 2/8 12/8 228 V9 11/9 2/9 


Fig. 8. sf. Remboen 1912 


lI00 POJ 
(6 tuinen van Aug 


2/3 TUA 17/4 2/4 U5 115 25 6/6 16/6 W/6 GT 16/7 


Fig. 9. sf. Remboen 1915 


9 Verschillen in W.S, (Gempolkrep) en Rend. (Remboen). 
== verschil onder —: midden. 
ndehetelinddin — verschil midden — top. 


238 


snel tot het midden nadert. 247 B daarentegen vertoont een in alle 
opzichten normaal verloop; alleen is het niveau der verschillen hooger 
dan bij 100 POJ; ze blijven in de buurt van 2%. 

Bij beide soorten is op een gegeven oogenblik het verschil tus- 
schen onder en midden gelijk aan dat van midden en top. 

In 1917 vinden wij voor Zwart Cheribon, EK 2 en 247 B op de 
sf. Gempolkrep de lijnen van Fig. 7. » 

EK 2 en Zwart Cheribon geven beelden van hetzelfde karakter; 
midden- en ondereinde zijn bijna gelijk geworden; de top nadert 
in beide gevallen regelmatig tot het middengedeelte en nadert dit 
ten slotte heel sterk. 247 B vertoont eenzelfde verloop der verschillen; 
de absolute waarde blijft echter veel grooter. Er is dus niveauver- 
schil, maar geen principieel verschil. 

Op Remboen met zijn geheel ander klimaat, waar bovendien de 
bemonstering lang doorgezet wordt, krijgt men geheel andere curven. 
Maar ook daar is een essentieel verschil tusschen 100 POJ en 247 B 
niet aanwezig, zooals blijkt uit Fig. 8. 

Deze in Fig. 8 afgebeelde lijnen van sf. Remboen in 1912 geven 
een volkomen gelijk verloop te zien; het verschil tusschen ondereinde | 
en midden blijft zoowel bij 100 POJ als bij 247 B vrijwel constant; | 
de top nadert in beide gevallen langzaam het middengedeelte. | 

Even goed zijn er gevallen te vinden, waarin 100 POJ een | 
zeer afwijkend type vertoont: 100 POJ op de sf. Remboen in 1915, 
afgebeeld in Fig. 9, kan b.v. moeilijk als een voorbeeld van mooie 
rijping, volgens de gewone nomenclatuur gelden, niettegenstaande 
zij tot de vroege en snelle rijpers behoort. 

Ten slotte nog een voorbeeld, hoe EK 2 zich in Djokja en Ban- 
joemas verschillend gedragen kan, en hoe 100 POJ onder bepaalde 
omstandigheden een ongunstige rijping kan vertoonen (zie Fig. 10.) 

Op de sf. Gondang Lipoero, een onderneming, die bekend staat 
voor het mooie langzame uitrijpen van verschillende rietsoorten, gaf 
EK 2 een zeer fraaie curve; op Poerwokerto, dat als echte Banjoe- 
mas-fabriek niet op een bijzonder mooi rendement kan bogen, zien 
we een zeer ongunstig beeld. De top ligt voortdurend dichter bij het 
midden dan het midden bij het ondereinde; van eenige nadering 
is niets te bespeuren. Maar 100 POJ vertoont op dezelfde onder- 
neming eveneens een zeer gebrekkige rijping; d.w.z. de top blijft 
ongeveer hetzelfde verschil opleveren met het midden, hoewel het 
riet grootendeels reeds 13 maanden oud is. | 

Hierbij eindig ik deze reeks voorbeelden. Het komt mij voor, 


239 


dat uit deze bespreking blijkt, hoezeer de deelmethode inzicht ver- 
schaft over de rijping ook van laatrijpende soorten. Dat men eerst 
een behoorlijke kennis van een rietsoort moet hebben om er een 
methode op toe te passen, dat men dus niet alle rietsoorten over 
één kam mag scheren, is iets geheel anders; in de volgende hoofd- 
stukken hoop ik uiteen te zetten, dat men voor de richtige beoor- 
deeling van de rijping, eerst de rijping op elke onderneming voor 
elke in rietsoort min of meer zal moeten kennen. 


WT 2V7 10/8 20/8 30/8 En 18/9 29/9 9/10 19/10 29/10 8/11 18/1 


sf. Gondang Lipoero 1916. EK 2. 17 tuinen van September-October 


1/4 24 1/5 21/5 10/6 


sf. Poerwokerto 1917. EK 2. 3 tuinen van Maart. 


1/4 21/4 Us 15 2/5 31/5 10/6 20/6 


sf. Poerwokerto 1916. 100 POJ. 16 tuinen van April-Juli 
Fig. 10. Verschillen in W.S. 
— verschil onder — midden 
eeens — verschil midden — top. 


HOOFDSTUK IV. 
Bewerking der vooranalyse-resultaten. 


De aanleiding tot een onderzoek der vooranalyseboeken der 
ondernemingen was onze wensch, uit dit zeer omvangrijke materiaal 
de oplossing te vinden voor vragen, die met de gewone laborato- 
riummethoden niet gemakkelijk te beantwoorden zijn, b.v. de in- 
vloed van het klimaat op de suikervorming, de invloed van den 
planttijd onder verschillende klimatologische omstandigheden enz. 
In de eerste plaats moest er gezocht worden naar een methode 
om eenige orde te brengen in de groote massa cijfers; een derge- 
lijk materiaal is slechts te gebruiken door gemiddelde cijfers af te 
leiden uit de gegevens voor de tuinen apart; voor het afleiden van 


240 


gemiddelden was noodig een rangschikking, zoodat het materfaal 
niet al te ongelijksoortig zou zijn. 

Zoodoende ben ik begonnen de tuinen te rangschikken naar 
hun plantmaand; hierdoor kon ik tevens de vraag oplossen, welken 
invloed de planttijd op het rendement en de rijping uitoefent. 

De weg, dien ik volgde om gemiddelde cijfers te vinden, was 
de volgende: De analysen worden met geregelde tusschenpoozen 
uitgevoerd; wanneer men den tijdsduur tusschen twee analysen dus 
als basis neemt voor een indeeling naar den tijd, zou men, wanneer 
alles volkomen regelmatig liep, in elke periode evenveel monsterana- 
lysen krijgen, en dus ook een zeer regelmatig stel cijfers. Helaas 
gaat het zoo niet. Een analyse moet weleens uitgesteld worden; 
men laat een analysedatum uitvallen voor een tuin, die nog zeer 
onrijp is; er komen stoornissen in de fabriek voor enz. enz. Ten 
slotte bemonstert men niet alle tuinen tegelijk en niet alle even 
lang, en daardoor wordt het aantal cijfers, dat men in elke periode 
tot zijn beschikking heeft, zeer verschillend. Dit is een moeilijkheid, 
voortspruitend uit het feit, dat wij niet te doen hebben met cijfers, 
die met een wetenschappelijk doel verzameld zijn, maar met prac- 
tijkcijfers. Het gebrek, dat practijkcijfers in dezen zin aankleeft, 
moet goedgemaakt worden door het groote aantal cijfers, dat wij 
verzamelen; elk cijfer apart heeft minder waarde, het geheel heeft 
echter veel waarde voor ons. Maar zelfs niet alle fabrieken werken 
in dit opzicht gelijk, ook hier moet men weer onderscheid maken 
tusschen ondernemingen, die zich meer en die zich minder tot de 
zuivere practijk bepalen. 

De eene onderneming meent b.v. te kunnen volstaan met een 
korte reeks waarnemingen om daaruit voldoend zeker het oogenblik 
van rijpheid te kunnen bepalen, de andere meent een langere reeks 
te moeten verkiezen om daaruit niet alleen het oogenblik van rijp- 
heid te kunnen bepalen, maar ook een inzicht in den geheelen gang 
der rijping te kunnen krijgen. Het is dan ook eigenlijk geen kwestie 
van zich meer of minder tot de practijk bepalen, maar beter zou 
het zijn te zeggen, dat de eene onderneming haar bedrijfscontrole 
verder uitstrekt dan de andere. Het is onnoodig te zeggen, dat wij 
bijzonder profiteeren van haar, die het rijpingsonderzoek op een 
breede basis hebben gegrondvest. 

In de wijze, waarop de cijfers verzameld zijn, ligt dus een bron 
van fouten. Laten wij nagaan, welke dit zijn. Wanneer de cijfers 
zich over b.v. 4 maanden uitstrekken, zullen in de twee mid- 


| 


delste maanden bijna alle tuinen bemonsterd zijn, en krijgt men dus 
voor dien tijd een reeks cijfers, die voldoet aan alle eischen. Maar 
daarvóór mindert het aantal cijfers in elke periode meestal naar- 
mate men vroeger komt. Dit zou niet zoo erg zijn, als hierbij slechts 
het toeval een rol speelde. Wat zijn evenwel gewoonlijk de eerst 
bemonsterde tuinen ? Die, welke om de een of andere reden dan 
reeds kans geven op een behoorlijk rendement. Na eenigen tijd 
komt echter de groote massa der tuinen los, en is dus een belang- 
rijke kans, dat het gemiddelde suikergehalte der monsters iets 
terugloopt of tenminste langzamer stijgt dan in werkelijkheid het 
geval is. Omgekeerd bij de analysen in de laatste maand: er wor- 
den vele tuinen gesneden, maar men laat enkele staan, die òf nog 
een wat laag rendement hebben, wat een daling van het gemiddelde 
ten gevolge kan hebben, òf een goed rendement hebben en er nog 
zeer fraai voorstaan, zoodat men een nog mooier suikergehalte 
meent te mogen verwachten. Het geringere aantal, waaruit aan 
het eind van de reeks het gemiddelde bepaald is, zal dus minder 
eenzijdig afwijken, omdat er zich twee kansen op afwijking, en wel 
in tegenovergestelden zin, bij voordoen, dan het geringere aantal 
cijfers in de eerste periode. In elk geval moet men dus voorzichtig 
zijn met de beoordeeling van schommelingen der gemiddelden aan 
het begin en het einde der waarnemingsreeks. Wanneer minder 
dan 4 waarnemingen in één periode ter beschikking stonden, werd 
geen gemiddelde bepaald en dus geen cijfer voor deze periode 
ingevuld, terwijl ook tuinen met zeer onwaarschijnlijke cijfers uit- 
vielen. De absolute waarde der cijfers van verschillende tuinen loopt 
vrij sterk uiteen, maar dit is geen bezwaar voor het werken met 
een gemiddelde, omdat het ons te doen is om de veranderingen, die 
in verband met den tijd optreden, en deze veranderingen in elke 
waarnemingsreeks, hoog of laag, voorkomen. Ik heb echter wel bui- 
ten beschouwing gelaten die tuinen, waarvan b.v. in het begin 
2 à 3 monsters genomen zijn, en die dan plotseling afgesneden zijn. 
Dit feit op zichzelf wijst meestal op iets abnormaals; zijn de 
getallen heel laag, dan zijn dat vaak gelegerde tuinen, een anderen 
keer zijn het verdrogende tuinen. Ook kan het voorkomen, dat 
door uitstellen van monsterneming in sommige perioden een paar 
afwijkende tuinen niet voorkomen, in een andere periode juist vrij 
veel van die tuinen voorkomen. Dit zou een onjuist beeld geven, 
vooral wanneer het totaal aantal tuinen, in één maand geplant, niet 
groot is. Wanneer een paar cijfers uit een reeks onverklaarbaar af- 


242 


weken, moest natuurlijk de heele reeks uitvallen, tenzij het duidelijk 
was, dat men met een rekenfout te doen had. Ook de indeeling van 
de tuinen naar de plantmaand levert eenige moeilijkheden op. Tuinen, 
die voor een even groot deel in twee opeenvolgende maanden geplant 
waren, heb ik gewoonlijk niet gebruikt; lag verreweg het grootste 
deel van den planttijd in één maand, dan werd de tuin in die maand 
ondergebrächt. Natuurlijk moet men hierbij eenigszins schattender- 
wijs te werk gaan; maar ook hier geldt weer, dat te groote nauw- 
keurigheid bij een dergelijk onderzoek onnoodig en onjuist is. 

Remboen is weer de onderneming, die ons het mooiste mate- 
riaal verschafte, omdat daar de bemonstering altijd vroeg begonnen 
en systematisch tijdens den maaltijd doorgezet werd. Dit kon ook 
op Remboen gebeuren, omdat het klimaat een langzame, doorgaande 
rijping toelaat; op andere ondernemingen, met een sterk uitge- 
sproken Oostmoesson, wordt het rijpingsproces eerder afgebroken. 
Hieruit volgt reeds, dat de ligging der onderneming ook invloed 
uitoefent op de resultaten, die men bij bewerking der cijfers vindt, 

terwijl het natuurlijk niet onverschillig is, welke rietsoort men 
beschouwt. Mijn onderzoek heeft zich dus in hoofdzaak bewogen 
om deze drie punten: 

fe. wat is de invloed van den planttijd op de suikervorming ; 

2e. hoe gedragen zich daarbij verschillende rietsoorten ; 

Je. wat is de invloed van verschillende klimatologische om- 
standigheden ? 

De vraag naar het verschillend gedrag der rietsoorten is aller- 
minst in tegenspraak met het hiervoren betoogde, dat voor geen 
rietsoort de deelmethode onbruikbaar is; terwijl alle rietsoorten zich 
toch principieel gelijk gedragen, zijn wel bijkomstige verschillen in 
het rijpingstype van iedere soort te constateeren. Daar het bij een 
onderzoek, gebaseerd op een betrekkelijk ruw cijfermateriaal, er 
vooral op aankomt over veel cijfers te beschikken, heb ik mij bij 
het zoeken naar een antwoord op de zooeven gestelde vragen, in 
hoofdzaak bepaald tot de soorten 100 POJ en 247 B, omdat vooral 
in de jaren vóór 1914 het aantal gegevens voor andere soorten zoo 
uitermate klein was. Bovendien plantte iedere onderneming deze 
twee soorten, zoodat men zeker is van vergelijkingsmateriaal. De 
conclusie's, getrokken uit het materiaal van 100 POJ voor 247 B, 
kunnen dan later vergeleken worden met de beschikbare gegevens 
van eenige andere soorten. 

In de figuren 11 tot 20 zijn nu de resultaten neergelegd van 


Juni-—— 
Juli ——- 


V3 1/3 2/3 31/3 10/4 20/4 30/4 105 20/5 30/5 %6 1/6 2/6 


6 tuinen van Mei —— 
Juni -—-- 
Jl Es 


15/3 25/3 4/4 14/4 44 4/5 14/5 Wó 3/6 13/6 


6 tuinen van Mei — 
duni=== 


V3 1/3 2/8 31/3 10/4 20/4 30/4 10/5 20/5 30/5 9/6 19/6 29/6 


9/1 


10 
LO tuinen van Mel — 

9 30 

3 


Juni-—- 
Juli —- | 


19/2 29/2 103 W/3 30/3 94 14 WA 5 19/5 Wi Vö 18/8 


28/6 8/7 


Fig. 14. Sf. Remboen. Rendement 100 POJ, gesplitst 


naar de plantmaaunden, 


[6 tuinen van Juni 
Juli ——-- 


en —_L 1 1 | 


30/4 10/5 25 30/5 96 19/6 2/6 97 1971 271 88 IVS 2W8 9 


Ea do 
) tuinen van J 
26/5 


uni— 
Juli — 


6 146 W6 3/7 13/1 237 38 19/8 23/8 


[911 
20 tuinen van Juni 
Juli ——-- 


Ws Wi 3/5 10/6 20/6 30/6 10/7 20/7 30/7 98 19/8 WB 5/9 18/9 28/9 8/10 


22 tuinen van Juni 
Juli -——— 
Aug ak ee 


20/4 30/4 10/5 20/5 30/5 96 19/6 26 97 19/1 29/1 B8 18/8 WB TO 1 qa 


Fig. 12. Sf. Remboen. Rendement bij 247 B, gesplitst naar de plant- 
maanden. 


de berekeningen, die ik, in het voorgaande besproken heb. Elke 
figuur geeft een lijn voor elk der maanden, waarin voldoende tuinen 
geplant zijn; bij elke plantmaand is het aantal tuinen vermeld, 
waaruit de cijfers verkregen zijn. De volgorde der lijnen in deze 
figuren is steeds aldus: 

de eerste is een doorgetrokken lijn ; 

de tweede is een streepjeslijn ; 

de derde is een streep-stiplijn ; 

de vierde is een stippellijn; 


100 POJ IS913 
J tuinen van Mei Te 


V3 1/3 2/3 31/3 10/4 20/4 30/4 10/5 20/55 305 95 19/6 


ed 5 ee 
le . se je 
ze . | 
77 / De 
/ 7 A 


IOO POJ I914 
3l tuinen van Mei_ Ee 
17 


12/3 22/3 1/4 24 WV6 W5 WW 10/6 20/6 


A 
En eef 


IOO POJ ISIS 
[O tuinen van Mei — 
3 n … Juni --- 


6 
34 nx … Juli -—- | 
5 14 7 B Aug. eee | 
7 Sept — | 


3 13 WB WVA NA DA 5 Ws Hib 66 1W6 WG GA WA WT 
Fig. 13. Sf. Remboen. Rendement bij 100 POJ, gesplitst naar de plantmaanden. 


de vijfde is weer doorgetrokken evenals de eerste; en zoo ver- 
volgens. 


247 B I9N3 
s 1 tuinen van Juni — 
27 


8 10/5 20/5 30/5 96 19/6 29/6 97 19/7 27 88 IVS 


de 
55 Wi BA HV6 W6 A6 A/T MIT UT 38 135 23/8 99 12/9 99/9 


247 B I9I5 


7 tuinen van Mel — 
: Juni 
„Juli — 

am Aug. == 

de Sept--- 

KE 4D: 
…__Dec.-— 


WI TA NU PA Ub 15 25 6/6 1WG WB GT 17 AT SHB IWB LB 49 WA 24/9 Afl 14/10 ZUMO 31 


Fig. 14. Sf. Remboen. Rendement bij 247 B, gesplitst naar de plant- 
maanden. 


De figuren hebben betrekking op de sf. Remboen en de sf. 
Gempolkrep. Voor Remboen beschikken we over de jaren 1909 —1917, 
voor Gempolkrep over 1911—1917; dit zijn de twee langste reeksen, 
die ik tot nu toe bestudeerd heb: de ondernemingen vertegenwoor- 
digen een geheel verschillend type wat klimaat betreft, waardoor het 
gebruik van deze waarnemingsreeksen nog interessanter wordt. 

Fig. 21 vertoont ons den gemiddelden regenval der twee fabrieken 


247 


gedurende een reeks van jaren. Het meest opvallende verschil is, 
dat Remboen een belangrijk surplus aan regen heeft in October en 
November; voor de rijping is echter het belangrijkst de zeer geleide- 
lijke overgang van West- en Oostmoesson en het grootere kwantum 
regen in de maanden Juni—September. De regenval in de verschil- 
lende jaren blijkt uit de bijgevoegde tabellen op pag. 248 en 249. 
Remboen be- 
hoort - tot. de 
Zuidkust-fa- 
brieken, die 
gekenmerkt 
ER zijn door een 
vrij belangrij- 

ken regenval in 
den Oostmoes- 
son; bovendien 
ligt Remboen 
voor een goed 
deel laag, zoo- 
dat de gronden 
vochtig blijven; 
vele gronden 
zijn eenigszins 


10/3 20/3 30/3 9/4 19/4 29/4 8/5 18/5 28/5 UB 17/6 21/6 Ui 


(OO POJ [917 


9 Sje Ee hens rawahachtig. 
OE … Juli -—-- Gempolkrep 


heeft daaren- 
tegen grooten- 
deels sterk uit- 


Fig. 15. Sf. Remboen. Rendement 100 POJ, drogende klei 
gesplitst naar de plantmaanden. 


8 
L el | | 1 l 


1/3 10/3 20/3 31/3 10/4 20/4 30/4 10/5 20/5 30/5 9/6 19/6 2/6 


en zelfs mer- 
gelgronden; al- 
leen langs de Brantas liggen streken, die vochtig blijven door druk- 
water van die rivier. De overgang van Westmoesson tot Oostmoesson 
is scherper, in vele jaren zelfs zeer scherp. Het riet op Remboen heeft 
dus zeer weinig kans, ontijdig af te sterven door droogte; lage rende- 
menten door legeren komen vaak voor, terwijl ook regens in de Oost- 
moesson-maanden het rendement soms schadelijk beïnvloeden ; voor 
de late tuinen kan ook de nieuw invallende Westmoesson bezwaren 
opleveren. In het algemeen kunnen wij dus op Remboen mooie, gelei- 
delijk verloopende rijpingslijnen verwachten, in hoofdzaak omdat het 


_ 247 B ISI6 


MA W4 4 M5 Wô 2W5 31/5 10/0 20/6 30/6 10/7 


É zj, 
” 
ahd ed an 


33 10/4 20/4 30/4 10/5 20/5 30/5 9/6 


Fig. 16. Sf. Remboen. 
maanden. 


20/7 


, 


19/6 


Rendement bij 247 B, 


gesplitst naar 


30/7 


29/65 


9/8 


See pee 


547 É 1917 
4 tuinen van edge 


9/7 


2 tuinen van Met — 
Juni —- 

Ulm 

Aug. pe) Ee 

Slee: 

19/8 2/8 8/9 199 


19/1 29/1 8/8 


de plant- 


Maandelijksche regenval op Remboen in m.M. (emplacement). 


Jan. [Febr.) Mrt. | Apr. | Mei. an Juli |Aug.\Sept. 
1909 376 | 339 | 352 | 207 | 340 | 562 | 320 | 136 | 136 
1910 456 | 775 | 307 | 470 | 202 | 140 | 137 | 217 | 95 
1911 241 [1741185 | 296 | 81 |128| 47| Ol MM 
1912 464|324|303! 43\ Ol 32} Ol Ol 47 
1913 256 |172| 4581400! 36| ol 2| 15l 3 
1914 336 | 3421179103 /132| 42|l Ol Ol 0 
1915 499 | 700 [4165 | 220 | 309140 | O| 3| 22 
1916 303 | 264 | 344 | 38|127|239| 23| 88 | 204 
1917 680 | 320 [2401340 | 67| 30| 12l 69 | 1830 
Gem, «1908 283 211 | 126 | 108 | 107 | 45 | 35 | 56 


Oct. 


487 
504 
283 
167 
ol 
01:37 
315 
480 
560 


937 198 | 255 


enen van Mei — I4 seks van Aug. 
24 : AES a), ve … Sept— 


20/4 30/4 10/5 20/5 A UB 19/6 2/6 9 IM AA BB 18 2/8 


30/4 95 2W5 305 VA 19/6 26 971 19/1 29/1 8/8 18/8 


16 7 
Ee 100 POJ I913 
5 9 tinen van Juni — 
Saas … Juli -—- 


ed 20/4 30/4 10/5 W/5 30/5 6 19/6 2/6 97 19/1 29/1 8/8 18/8 28/8 


‚17. Sf. Gempolkrep. 100 POJ. W. S. (Winbaar Suiker in Sap), 


naar de plantmaanden gerangschikt. 


Maandelijksche regenval op Gempolkrep in m.M. 
Gemiddelde van alle afdeelingen. 


Jan. |[Febr./ Mrt. April, Mei {Juni | Juli (Aug. [Sept./ Oct. | Nov. 
1907 322352 394 153) 133| 4| — {| 13 | 33 8 | 157 
1908 240| 403 | 507 | 146/ 206| 40| 70| — | — 58 
1909 254| 402 | 377 | 232| 424| 313/105| 30 | 70 181 180 
1910 290 | 229 | 385) 309| 210 114| 53| 34 101 | 163 | 143 
1911 430) 291 | 249| 140/137| 76) 13| — | 30} 107 | 147 
1912 4381622 /341| 57| 40| — | 16| — | —| 34| 253 
1913 267/ 380 366) 56| — | — | — 2| —| 52113 
1914 255 | 382 | 290196 174| 14) — | — | —| —| 24 
1915 8571398 312| 44 269| 104 | — — | 36/1190 
1916 A4h| 385 488) 52) 43 50| 22| 43 2471125 
ef) 352| 441 | 373 | 378 | 124 5 9 31 | 131 | 249 
Gem 343 | 357 | 340147 |447 | 60| 24| 410 | 24| 80|137 


Dee, 


9299 
318 
256 
483 
351 


270 


riet lang in gunstige 
vonditie blijft, maar 
bovendien omdat de 

geek Ie ne Hi he Ean 
30/5 96 196 26 9YT. IT AT BB IVB WB 7/9 Leer ANN 
bijzonder na de uit- 

breiding van het be- 
plante oppervlak, en 
omdat de admini- 
strateur van Rem- 
boen ter bereiking 
van zijn doel: een 
goed inzicht in de 


247 B 1912 


ST) van Ae — rijping op Remboen 
® — _Aug.--- K5 
k A 4 Sept. es te krijgen, het belang 


Leene, Denn le Ì ] LL IE l 
UT It Wi E/5 188 28 UI 1/9. 2/9 


OER 


van lang voortgezette 
‘waarnemingsreeksen 


247 B I913 
7 tuinen van April — 
EHA 25 … Mei --= 
Sar … Juli -—=- 
U keepte: Sept. — 


3/3 10/4 20/4 30/4 10/5 20/5 30/5 96 19/6 2/6 Vi 17 WT 88 WA DVR WM WW 2/9 7/10 


Fig. 18. Sf. Gempolkrep. 247 B, W.S, naar de plantmaanden gerangschikt. 


inzag. Het absolute rendement van de onderneming is evenwel om 
de zooeven besproken redenen niet altijd even mooi. 

Gempolkrep zal veel minder gelegerd riet hebben, de absolute 
hoogte van het rendement is zeer voldoende, maar de groeivoor- 
waarden zijn er niet gunstig voor een mooie regelmatige stijging 
van het rendement. 

In al deze graphische voorstellingen is het eindpunt der lijnen 
betrekkelijk willekeurig; in de eerste plaats zette ik al uiteen, 
dat de laatste cijfers dikwijls berekend zijn uit weinig waarnemin- 
gen; wanneer het aantal waarnemingen zeer klein was tegenover 
het in de middenrijpingsperiode gebruikte aantal, werden de eind- 
waarnemingen niet gebruikt; een gemiddelde uit minder dan 4 waar- 
nemingen werd bijna steeds weggelaten. Maar bovendien wil dan 


25 tuinen van Juni — 
26 - > Juli =d 
SJ -__Aug. === 
A: … Sept. 


30/4 10/5 20/5 30/5 %6 19/6 22/6 97. 19/7 29/1 


Ee loo POJ I9I5 46 tuinen van Juli -—- 
„| [8 tuinen van Juni—-28 -— ls 


Í end c 
20/4 30/4 10/5 20/5 30/5 96 1/6 2/6 Di 1/7 2/À 


I00 POJ ISI6 
6 tuinen van Juni— 


10/4 20/4 30/4 10/5 20/5 80/5 9/6. 19/6 2/6 Oi 19/1’ 


Pm 


[00 POJ 1917 34 tuinen van Juli —- 
13 tuinen van jeni— 24 rr »_Aug.-—- 


10/4 20/4 30/L 10/5 20/5 0/5 9/6 16 2/6 9/7 


Fig. 19. Sf. Gempolkrep. 100 POJ, W. S., naar 
5 de plantmaanden gerangschikt. 


nog het eindpunt der 
lijn niet zeggen, dat 
daarmee het hoogste 
rendement aangege- 
ven is; immers de 
bedoeling der rij- 
pingsanalysen is o.a. 
dat men verliezen 
door te laat snijden 
voorkomt ; wanneer 
men dus een goed 
inzicht in zijn cijfers 
heeft, zal men bij de 
eerste aanwijzing 
van achteruitgang 
een tuin laten snij- 
den; practisch wil 
dat zeggen, dat men 
dikwijls iets vóór de 
hoogste rijpheid de 

waarnemingsreeks 
afbreekt. Zoodoende 
ziet men in de cur- 
ven dan ook zelden 
aan het eind een da- 
ling optreden. Maar 
op de bruikbaarheid 
heeft dit weinig in- 
vloed, want het alge- 
meen verloop is dan 
toch reeds door ge- 


noeg punten vastgelegd. Het eindigen van een rendementslijn wil 
dus slechts zeggen, dat de tuinen, toen ze om verschillende redenen 
gesneden moesten worden, het aangegeven rendement hadden, en 
dat is het, wat ons ten slotte interesseert; niet, tenminste hier 
niet, of eventueel een enkele tuin een wat hooger rendement heeft 


gehaald. 


Beschouwen we eerst de figuren 11—16, die betrekking heb- 


ben op Remboen. 


Naast elkaar zijn steeds afgebeeld de suikercurven 


van 100 POJ en 247 B van hetzelfde jaar. Het opvallende verschil 


252 


247 B I914 


8 tuinen van Mel 


30/4 10/5 20/5 30/5 9/6 19/6 29/6 19/7 2/7 8/8 16/8 WB UI 17/9 21/9. 


A: == 
sn 


247 B I915 
8 tuinen van Juni _ 


„20/5 305 6 19/6 W6 YT 191 29/1 8/8 18/8 2/8 7/9 


30/5 96 19/6 2/6 9/7 197 297 88 15/8 26/8 


247 B I917 
4 tuinen van Juni — 


9/6 19/6 29/6 Vi 19/7 29/7 8/8 18/8 28/8 Kb 


Fig. 20. Sf. Gempolkrep, 247 B, W.S, gerangschikt 
naar de plantmaanden. 


tusschen deze twee stellen lijnen is, dat die voor 100 POJ in hoofd- 
zaak naast elkaar verloopen, die van 247 B door elkaar of in elk 
geval heel dicht bij elkaar. Of met andere w oorden: de rijping van 
100 POJ heeft plaats in sterken ‘samenhang met den planttijd, die 
van 247 B reageert veel minder op den planttijd. Beschouwen we b.v. 
het jaar 1914, dat een zeer goed voor beeld is van dit verschijnsel. 


350 


300 


250 


200 


150 


100 


50 


JAN. FEBR. MRT. APRIL MEI JUNI JULI AUG. SEPT. OCT. NOV. DEC. 


Fig. 21. Maandelijksche regenval in millimeters. 
Sf. Remboen, gemiddelde van 1909 — 1917. 
„eenen Sf. Gempolkrep, gemiddelde van 1907 — 1917. 


De Meituinen 100 POJ bereikten 12% WS op 21 April 


>» Junituinen ) D) 1/5 Dr Mak Met 
> Julituinen ) » AI ne a akeMel 
» Aug.-tuinen » ) BRAND 2 AOT U, 


terwijl daarentegen van 247 B 
de Meituinen 10% WS bereikten op 4 Juli 


» Junituinen 10% » D) » 14 Juli 

» Julituinen 10% » D} » 24 Juli 

» Aug.-tuinen 10% » D} » 24 Juli 

» Sept.-tuinen 10% » D} » 3 Augustus 
» Oect-tuinen 10% » D} » 13 » 


De getallen 12 en 10% werden gekozen, omdat de tuinen gemid- 
deld alle die percentages bereikten en deze in het algemeen als de 
gemiddeld te bereiken cijfers voor die soorten beschouwd worden. Had 


254 


men voor 247 B 11% genomen, dan had men gevonden, dat de tuinen, 
geplant in Juni, Juli, Augustus, September en October die grens 
alle overschreden tusschen 13 Augustus en 2 September. De planter 
spreekt weleens van een „rijpingsmaand” voor-247 B en werkelijk 
ziet men in deze graphische voorstellingen, dat er waarheid schuilt in 
deze uitdrukking. Het zal echter later blijken, dat onder andere 
omstandigheden ook andere soorten wel iets dergelijks vertoonen. 

In het staatje voor 100 POJ hierboven blijkt reeds, dat het ver- 
schil in plantmaand bij Juli- en Augustus-tuinen zich uit in een 
rijpingsverschil van minder dan een maand; in andere jaren komt dit 
nog iets duidelijker uit; de lijnen der verschillende maanden loopen 
dus niet evenwijdig, maar convergeeren min of meer; het sterkst 
wel in 1917, toen na begin April de lijnen elkaar zoo naderden, 
dat het verschil met 247 B zeer gering werd; ook hier komt men 
dus voor 100 POJ reeds dichter bij het begrip rijpingsmaand. 

Het blijkt in elk geval door deze methode van onderzoek wel, 
hoe belangrijk het verschil in planttijd werkt op de rijping. Hier is 
als eenheid van verschil aangenomen 1 maand; de vraag dringt 
zich op in hoeverre bij een kleinere tusschenpoos ook verschil in rij- 
ping optreedt. Bij de monsterblok-indeeling is een der principes 
geweest, dat het verschil in planttijd in één blok niet meer dan 
15 à 20 dagen mocht zijn, juist met het oog op dit verschil in 
rijping; in een grooten tuin kan men zoodoende blokken krijgen, 
die alleen maar ongeveer een halve maand in planttijd verschillen; 
wij kunnen zoodoende dus uitmaken, of het verschil van 15 à 20 
dagen voldoende is, en tevens of het noodig is. 

De volgende tabellen geven hierop een antwoord. 

Remboen 1914, 247 B 
|. Tuin Langenredjo 

planttijd 15/6 5/7 18/7 30/17 7/8 17/8 29/8 9/9 18/9 26/9 
blok lor 25/7—14/8 7,3 7,6 9,9 10,5 10,9 11,2 11,7 11,9 12,2 12,3 
blok tengah 27/8—22/9 6,8 7,6 8,2 9,6 10,2 10,8 11,3 11,6 12,2 12,2 
IL. Tuin Bajem 

planttijd 1/5 2/6 24/6 21/7 16/7 26/7 5/8 
blok tengah 18—28/7 6,5 7,4 7,9 81 10,0 10,1 410,4 


» lor wetan 3—30/8 60. 74 Ue, 1 DO HOREN 
HI Tuin Bajem 

planttijd 1/5 2/6 24/6 Af/7 16/7 26/7 
blok kidoel kali 20—30/6 9,8 6,8 7,4 7,7 10,6 10,6 


» koelon » 1— 9/7 16 84 8,5 9,7 10/3705 


255 


IV. Tuin Semawoeng 
planttijd 5/5 20/5 1/6 11/6 24/6 4/1 
blok kidoel 
koelon 19—29/6 8,3 91 9,2 9,6 9,9 101 
>» _» wetan 20/6—3/7 83 — 9,2 9,4 9,9 101 
V. Tuin Blimbing 
planttijd 16/6 5/7 18/7 28/7 7/8 17/8 29/8 9/9 18/9 
blok lor AMIS PT 192 1198 105 10,9 14,5 11,52 12,0 12,2 
» kidoel 10—26/8 7,0 8,8 9,9 10,6 11,2 11,6 11,9 121 12,4 
VL. Tuin Gijantie 
planttijd 30/6 10/7 22/7 2/8 11/8 27/8 7/9 16/9 24/9 
Be blok Alor 17/8—23/9” 9,3 9,5 M,4 14,1 14,7 12,2 12,5 12,9 12,9 
» A kidoel 30/9 — 3/10 6,6 6,8 10,0 10,0 10,8 11,3 11,6 11,9 12,1 
VIL. Tuin Krojo kidoel 
planttijd 22/6 10/7 22/7 1/8 12/8 29/8 7/9 16/9 
Blok log» Zas 0/8 #5 121 8,01:8,7 1,98 100 110 11,55:14.0 
» kidoel19/9—15/10 5,7 7,5 8,0 9,0 9,6 4103 10,7 111 
VIII. Tuin Dlangoe kidoel 
planttijd 5/5 20/5 1/6 11/6 26/6 6/7 
blok lor wetan 4—15/6 9,2 9,4 10,6 10,6 10,8 10,9 
)» _» koelon 16—28/6 8,5 9,3 94 9,6 9,7 9,8 
Bij het bestudeeren van deze 8 gevallen zal men zien, dat deze 
cijfers een bevestiging geven van de conclusie, die wij uit het geheele 
materiaal trokken. Later planten geeft bij 247 B een wat latere rijping; 
het verschil is niet groot, en vooral naderen de rijpingscijfers elkaar 
meestal aan het eind van de waarnemingsreeks, wat b.v. heel duidelijk 
is in geval l en IL. Is het verschil in planttijd gering, dan vindt men 
bijna geen onderscheid b.v. in [II (zelfs ten deele omgekeerd), IV en V. 
In Vl en VI is het tijdsverloop grooter ; direct is het rijpingsverschil 
ook grooter. In geval VIII vindt men duidelijk verschil door een halve 
maand later te planten. Het blijkt dus ook, dat het volkomen juist is, 
de blokindeeling te baseeren op een verschil in planttijd van onge- 
veer een halve maand. Wij hebben hier aangenomen, dat er behalve 
den planttijd geen verschil was tusschen deze monsterblokken; dit gold 
wel wat betreft bibitherkomst, bemesting en rietsoort, maar grond- 
verschillen hebben natuurlijk hier en daar eenigen invloed gehad. 
Gaan we hetzelfde nog na voor 100 POJ. 
1. Tuin Wiroen 
planttijd 18/3 19/4 17/5 27/5 6/6 16/6 26/6 
blok wetan 18/7—6/8 3,2 5,4 14,5 11,5 14,6 11,9 12,0 
» _ koelon 15208 20 34 10,2 44,4 14,3 M1,6 14,7 


256 


IL. Tuin Kaligesing 
planttijd 40/3 22/3 2/4 14/4 28/4 
blok wetan 17-21/5- 10,0 11,0 116 12,3 713,1 
» _ koelon 26/61/11 7,2 8,6 98 104 111 
UI. Tuin Karangdoewoer 
planttijd 10/3 30/5 19/4 17/5 6/6 16/6 
blok rail 30/7—2/8 5,0. 6,2 7,3 <98 9,9,14,0 
» _ lor 21/8—12/9 38 5,5 6,9 104 10,9 11,2 
IV. Tuin Soekoredjo Lor 
planttijd 10/3 22/3 2/4 14/4 30/4 13/5 23/5 2/6 
blok koelon rail 15/5—7/6 9,4 10,4 11,0 M,3 M,8 12,2 12,2 12,4 
» _ wetan rail 8—17/6 1,2 8,2. 9,9:108 10,8 A40 11 41E 
» _ koelon kali 22/6 —10/7 5,8 7,0 7,1 83 98109 — — 
V. Tuin Katerban | 
planttijd 6/3 18/3 30/3 10/4 24/4 12/5 
blok wetan 2—22/5 101 113 11,6 12,1 12,1 13,1 
» _koelon 25/5—18/6 6,3 6,7 8,3 89 10,8 11,0 
VL. Tuin Kemintjip 

planttijd 22/5 17/4 16/5 26/5 5/6 15/6 25/6 
blok lor 3—12/7 48 5,8 112 11,6 12,2 12,8 12,9 
» _ kidoel 13/1—26/8 44 5,5 8,6 10,2 10,8 11,6 12,0 
VIL. Krojo Lor Wetan 

planttijd 11/5 17/4 14/5 24/5 3/6 
blok kidoel 12/6 —5/1 5,8 91 11,2 11,9 13,0 
» _ lor 5—18/7 5,0 7,8 9,4 10,3 11,5 
VIII Tuin Gesikan 
planttijd 8/3 19/3 31/3 12/4 28/4 19/5 29/5 
blok koelon kidoel 11—15/5 81 9,0 108 11,2 11,4 12,5 12,8 
» » _ lor 16—18/5 7,7 7,9 9,9 9,9 11,2 12,4 12,7 

Bij 100 POJ doet het verschil in planttijd zich sterker gelden 
dan bij 247 B, wat ook reeds uit de gemiddelde cijfers volgde. 
Slechts in een enkel geval, b.v. in III, is de gang van zaken min- 
der regelmatig, terwijl in VIII het verschil blijkbaar te klein is om 
merkbaar uiteenloopende analysen teweeg te brengen. 

Een verschiltermijn voor de monsterblokken van 15 dagen is 
dus voor 100 POJ juist voldoende, voor 247 B kan hij zonder be- 
zwaar iets langer gesteld worden. 

In het voorgaande is dus aangetoond, dat de gevolgtrekking, 
die uit de figuren 11—20 met de gemiddelde lijnen getrokken werd, 
ook geldt, wanneer ze aan speciale gevallen getoetst wordt. 


251 

Wanneer we nu verder deze graphieken van de verschillende 
jaren doorzien, valt het op, dat in de jaren 1911 en 1917 100 POJ 
en 247 B onderling minder verschil vertoonen dan in andere jaren. 
Men vraagt zich dan af of deze jaren ook in andere opzichten af- 
wijken van de overige en daarvoor richt men als vanzelfsprekend 
zijn blik op den regenval. Dat de regenval een der belangrijkste 
factoren in het rijpingsproces is, daaraan twijfelt wel niemand, maar 
het is niet altijd even gemakkelijk dezen invloed in cijfers aan te 
toonen. Laten we nagaan, in hoeverre dit hier mogelijk is. 

Wanneer we zoeken naar een verband tusschen regenval en 
rijping, zullen we ons allereerst wenden naar de maanden Februari— 
Juni van het oogstjaar om te zien, of deze iets karakteristieks ver- 
toonen; wel oefent de regenval in het plantjaar sterken invloed op 
het algemeen verloop der rijping uit, maar voor den directen in- 
vloed moet men ook naar het oogstjaar zien. De jaren 1911 en 1917 
vertoonen nu een eigenaardigen regenval in de maanden Maart— 
April, die voor beide jaren onderling bijna gelijk verloopt, zooals op 
de graphische voorstelling in Fig. 22 te zien is. 

Na een matig natte Februari - maand is ook Maart betrek- 
kelijk droog, waarna April voor beide een stijging van ongeveer 100 
m.M. te zien geeft. Deze stijging komt alleen in deze jaren voor; 
1915 vertoont haar ook eenigszins, maar in dat jaar was Februari 
veel vochtiger. 

Rijp worden van riet wil physiologisch gesproken zeggen: het 
beëindigen van het ontwikkelingsproces. ledere rietplant, tot welke 
soort ook behoorend, maakt een levenseyelus door; wanneer deze 
eyclus ten einde loopt, demonstreert zich dit proces o. a. in het 
toenemen van het saccharose - gehalte van het sap, het zuiverder 
worden van het sap, enz. Dit proces is aan de plant eigen en treedt 
dus steeds weer op, maar de uitwendige omstandigheden, dus voor 
ons geval in hoofdzaak het klimaat, kunnen het specifieke verloop 
voor elk jaar beïnvloeden. Bij klimatologische omstandigheden, die 
naar geen van beide zijden in sterken zin afwijken, kunnen we dus 
verwachten, dat de inwendige neiging van de plant goed tot uiting 
kan komen, en dat dus ook leeftijdsverschillen zich goed zullen 
manifesteeren ; immers het afsluiten van de ontwikkeling hangt ten 
nauwste samen met den leeftijd. 1914 is een jaar, dat hiervoor uit- 
stekend geschikt was; de regenval nam (zie Fig. 22) in Februari, 
Maart en April zeer geleidelijk af. 100 POJ is een soort met een 
korte ontwikkeling, dus in die maanden begint het einde van de 


200 


700 


600 


500 


400 


912 \ 
IS NN == 


300 


200 


100 


FEBRUARI MAART APRIL MEI JUNI 


Fig. 22. Maandelijksche regenval in m. M. van Webruari tot Juni op Rem- | 
boen in de jaren 1910 — 1917. 


levenscyclus te naderen en met het zoo geleidelijk afnemen van 
den ter beschikking staanden watervoorraad als in het jaar 1914 
wordt het oogenblik, waarop de rijping intreedt, weinig beïnvloed 


259 


door de uitwendige omstandigheden. Anders in 1911 en 1917. 
Februari was in 1911 vrij droog, in 1917 niet vochtig. Maart was 
in beide jaren vrij droog. Het riet had tot op dat oogenblik een 
vrij goede kans om de innerlijke neiging tot regelmatig afsluiten 
van den groei te volgen, hoewel het al een beetje te droog was, 
en dus bij riet van elken leeftijd de rijping terzelfder tijd noodge- 
drongen optrad. Daarna komt de meerdere regen van April. Het 
riet treedt als het ware een hernieuwde groeiperiode in; wanneer 
onder invloed van de droogte van Mei de neiging tot afsluiting 
van den groei opnieuw en nu voorgoed intreedt, is de toestand 
bij riet van allerlei leeftijd feitelijk dezelfde geworden. Zoo kunnen 
wij ons voorstellen, dat eenigszins bijzondere weersomstandighe- 
den het leeftijdsverschil verdoezelen en 100 POJ meer tot het type 
van 247 B doen naderen. Dat werkelijk bij het voortschrijden van 
den Oostmoesson een neiging tot nivelleering optreedt, ziet men 
ook in het langzaam ombuigen der rijpingslijnen. Eerst hellen deze 
vrij sterk, terwijl ze op denzelfden datum een vrij groot niveau- 
verschil vertoonen, daarna buigen ze op een niveau, dat onderling 
weinig verschilt, tenminste minder verschilt dan eerst, in horizon- 
tale richting om. Het jaar 1914 vertoont dit mooi; later zal blijken, 
dat deze ombuiging en nivelleering sterker optreedt als het moes- 
sonverloop ongunstiger wordt, d.w.z. ongunstiger voor een geleidelijk 


verloop; dit blijkt o.a. uit de figuren van Gempolkrep. 


2417 B is een soort, die veel later tot afsluiting van haar levens- 
proces komt, indien ze tenminste behoorlijke levensvoorwaarden 
vindt. Leeftijds-, dus planttijdsverschillen, doen zich bij 247 B minder 
gelden, maar voor zoover ze merkbaar zijn, verdwijnen ze blijkbaar 
ten slotte in Augustus meestal onder invloed van den Oostmoesson. 
Voor de onderneming Remboen en de rietsoorten 100 POJ en 247 B 
kunnen we aan de hand van de graphische voorstellingen beslui- 
ten: Op Remboen verloopt de rijping zeer geleidelijk; het moesson- 
verloop en de wvochtigheidstoestand van den bodem zijn er zoo, dat 
vrijwel altijd een tot het eind toe-langzaam stijgende rijpingslijn ver- 
kregen wordt; 100 POJ vertoont een zeer duidelijk verband tusschen 
planttijd en rijping ; hoe later geplant, hoe lager op denzelfden datum 
het rendement, terwijl toch ook de jongere tuinen op denzelfden 
leeftijd ongeveer hetzelfde rendement kunnen halen als de oudere 
twinen ; 247 B vertoont het bovenbedoelde verband minder dan 100 
POJ; op een gegeven oogenblik bereiken de meeste tuinen alle onge- 
veer hetzelfde rendement. 


260 


Laten we nu deze zelfde punten nagaan voor de onderneming. 
Gempolkrep (zie fig. 17—20). Het beschikbare cijfermateriaal loopt 
over de jaren 1911—1917. Gempolkrep maakt in tegenstelling met 
Remboen korte waarnemingsreeksen ; men begint analysen te ma- 
ken een bepaald aantal weken, voordat men de hoogste rijpheid 
van iederen tuin verwacht; de begindatum der analysen hangt dus 
samen met den planttijd. Het gevolg is, dat men kortere reeksen cij- 
fers krijgt, en reeksen, die op verschillende data beginnen, waardoor 
de regelmatigheid van de gemiddelde reeks niet in de hand gewerkt 
wordt, terwijl het moessonverloop en de gronden van Gempolkrep 
die evenmin in de hand werken, zooals ik reeds vroeger besprak. 

De cijfers, waarop de graphische voorstellingen gebaseerd zijn, 
geven voor Gempolkrep Winbaar Suiker in sap aan, in tegenstelling 
met die voor Remboen, waar ze het rendement in riet aangeven. 

Het onderscheid tusschen 100 POJ en 247 B komt heel wat 
minder duidelijk uit dan op Remboen; in de meeste gevallen ge- 
dragen de twee soorten zich ongeveer gelijk; wanneer ze echter 
verschillen vertoonen, zijn het dezelfde als op Remboen. In de jaren 
1912, 1916 en 1917 vinden we de eigenschap terug, dat de rijping 
van 100 POJ nauwer luistert naar de plantmaand dan die van 
247 B. 1912 en 1916 spreken voor zichzelf ; 1917 is minder duidelijk, 
maar vertoont hetzelfde toch ook, als men de September-tuinen 
buiten beschouwing laat. Vooral bij 247 B treedt vaak het ver- 
schijnsel op, dat de vroege tuinen (Mei-Juni-Juli) ver uiteenvallen, 
maar dat b.v. de Augustus- en September-tuinen elkaar dekken. 
Voorbeelden hiervan vindt men in de jaren 1915, 1914, 1915. Wan- 
neer de tuinen feitelijk later zouden moeten rijpen (ze zijn dan 
meestal pas 12 maanden). werkt het gebrek aan vocht zoodanig op 
het riet in, dat op hetzelfde tijdstip het eindigen van den groei en 
de daarmee gepaard gaande rijping intreedt. Steeds treedt evenwel 
het verschijnsel op, dat speciaal bij 100 POJ het eindpunt der 
curven, naarmate de tuinen later geplant zijn, lager wordt; dat wil 
dus zeggen, dat de latere tuinen ten eerste later een bepaald rende- 
ment bereiken, wat ook op Remboen voorkomt, maar dat zij ook 
rijp zijn, dus gesneden moeten worden, als zij nog niet het rende- 
ment van hunne voorgangers bereikt hebben. Dit is geheel in te- 
genstelling met wat op Remboen regel is; daar zijn de eindpunten 
der curven ongeveer even hoog; op Remboen gaat de stijging der 
curven gedurende de latere analysen door, al is het langzaam, op 
Gempolkrep treedt veel eerder het horizontale verloop en zelfs her- 


261 


haaldelijk een kleine daling op. De omstandigheden op Gempolkrep 
zijn zoo, dat het normale rijpingsverloop spoedig stopgezet wordt; ze 
treden als het ware als minimumfactor bij de rijping op, de tuinen 
kunnen zich hoogstens eenigen tijd op het bereikte peil handhaven. 
Vroeg planten is dus voor 100 POJ op Gempolkrep ten zeerste ge- 
boden, omdat men anders de gewenschte hoogste rendementen niet 
bereiken kan. Voor 247 B geldt dit weer veel minder; deze soort 
kan beter tegen het moessonverloop met een sterke droge periode. 
We kunnen Gempolkrep dus als volgt definieeren : Op Gempolkrep 
hebben bodem en klimaat een ongunstigen invloed op de langzame 
en geleidelijke rijping; 100 POJ en 247 B vertoonen slechts zwal; 
de kenmerken, die hunne rijping op Remboen typeert: naarmate de 
planttijd later valt, rijpt het riet wel later, maar vooral van 100 POJ 
bereiken de later geplante tuinen niet meer het rendement van de 
voorgaande. 247 B is in dit opzicht beter bestand tegen de omstan- 
digheden, maar vertoont hetzelfde in zwakkere mate. 

Vergelijken we de twee ondernemingen, dan zien we, dat de 
uitgesproken droge tijd op Gempolkrep wel in het begin tot snelle 
rijping leidt, maar dat ten slotte de droogte schadelijk werkt op 
het proces. Hoe vroeger het riet dus gesneden wordt, hoe minder 
treden deze storende invloeden op. Later zullen 100 POJ en 247 B 
op Remboen en Gempolkrep voor één jaar nog eens speciaal ver- 
geleken worden. Ik stipuleer hier nog eens, wat ik reeds vroeger 
opmerkte, dat we hier speciaal spreken over het verloop van het 
suikergehalte van den stengel; het eindrendement op Gempolkrep 
is ten slotte, niettegenstaande het onregelmatige, vaak overhaaste 
rijpingsproces, toch goed en vaak beter dan op Remboen. Dezelfde 
tegenstelling zal uitkomen in het volgende hoofdstuk, waarin de 
vergelijking van Remboen en Gempolkrep voortgezet wordt, maar 
nu gebaseerd op andere grootheden. 

In het fabrieksmateriaal komen af en toe wel zeer laat geplante 
tuinen voor, maar deze zijn ten eerste gering in aantal en bovendien 
zijn ze dikwijls nog vrij onregelmatig bemonsterd. De vraag rijst even- 
wel direct, of laat geplante tuinen zich anders zullen gedragen ; men 
kan zich voorstellen, dat het Oostmoessonverloop hen zoo sterk doet 
rijpen, dat het verschil in planttijd volmaakt ondergeschikt wordt 
aan de directe klimaatsinvloeden. Daarvoor werd in 1916 een proef 
aan het Proefstation aangezet, terwijl wij bovendien nog beschik- 
ten over een proef aldaar uit het jaar 1913/1914, aangezet met een 
ander doel, maar ook in dit opzicht bruikbaar. Wij zullen de twee 


262 


proeven in chronologische volgorde behandelen. Het klimaat van 
Pasoeroean behoort tot de zeer droge met een uitgesproken Oost- 
moesson. 


Planttijdproef 1913/1914 van het Proefstation te Pasoeroean, 
tuin Pekoentjen. 

De proef werd half geplant met 100 POJ, half met 247 B; 
van iedere soort waren 20 controlevakken aanwezig. Er werd 
geplant op 25 September, 16 October, 6 November en 27 Novem- 
ber, dus buitengewoon laat. Van iederen planttijd waren er dus 
5 controlevakken ; de proef was opgezet als een goede vakkenproef. 

Om de 10 dagen werden analysen gemaakt van monsters uit ieder 
vak; in Fig. 23 en 28a zijn de gemiddelden van het Totaal Suiker 


a in Sap afgebeeld 
Ee AE deon 
20 7 È 
ef eren prana 
ERBANKEP SD En 
med A 


lijnen 
van 100 POJ en 
Pe 241 B vergelijken, 
krijgen we den 
indruk, dat 100 
POJ ook bij laat 


planten een dui- 


Aad vschen plant 


en rijping ver- 


E toont, terwijl dit 
amie jj verband bij 247 B 
î Lj) “ook ‘zichtbaar as; 


hoewel in min- 
p ES (tal dere mate. 247 B 


ii’ VErKODA AB ORE 

HL GEB ee | ide MOE IODERDREEN 
IOO POJ duidelijken voor- 

jj geplant op E ite WREE | uitgang, terwijl 

: | de | BIN ed 1005 “POT maar 
ONE bd rechts ombuigen- 
15/5 2/5 4/6 M/G 24/5 AT MT 24/5 OS HK 28 WD de toppen heeft 


Fig. 23. Suiker in sap van zeer laat geplant riet in de laatste helft 
(Proefstation Pasoeroean 1913 — 1914). van Juli. Het ter- 


rein, waarop de 
proef geplant was, 
bestond uit goede, 
lang vochtig blij- 
vende klei. 

In de proef 
1916/1917 werd 
alleen 100 POJ 
geplant; er waren 
MU. vakken, waar- 
van telkens 6 den- 
zelfden plantda- 
tum hadden, nl. 
19 Juli, 8 Augus- 
tus, 29 Agustus 
en 19 September, 


247 B | 

Geplant op 25 Sept. — dus niet zoo ab- 
… __… 16 Oct. —- 

ennuh normaal laat als 
27 Nov in de vorige proef. 

En EN . 
75 B 46 16 WG Hi WI Wi Hs B MB MW Uit ieder vak 
Fie. 93a. Suiker in sap van zeer laat geplant riet werd op zeer zorg- 
(Proefstation Pasoeroean 1913 — 1914). vuldige wijze een 


monster genomen. Fig. 24 geeft 
de gemiddelde resultaten 
voor ieder object. De lijnen 
der eerste drie objecten 
loopen vrijwel door elkaar; 
de laatst geplante vakken 

[00 POJ (19 September) kwamen ach- 
—_Geplantop 19 Juli teraan, maar bereikten ten 
ae slotte in Augustus toch hetzelf- 
de peil. In het begin is ook 
BSA 105 Bh U We W6 ov wa wa voor de eerste 3 plantdata het 
sap lager, naarmate later ge- 
plant is. Bovendien heb ik het 
gewicht der monsters laten be- 
palen; hoewel de bemonstering 
naar rietgewicht verre van 
betrouwbaar is, zooals boven 


d 

B/A 105 5 UB W6 Wo Hi 1/7 3/8 
Fig. 24. Vakkenproef over planttijd 
(Proefstation Pasoeroean 1916 —1917.) betoogd is, mag men toch 


264 
veilig besluiten, dat de verschillen in gewicht in geen geval groot 
zijn. Men krijgt den indruk, dat de laat geplante tuinen practisch in 
gelijken toestand den Westmoesson ingingen en ongeveer evenveel 
riet maakten: in tijdstip van bloei was ook weinig verschil waar te 
nemen. Van de proef in 1913/1914 waren de gewichten zoo onregel- 
matig, dat ze niet bruikbaar waren. 

Het verloop der rijpingslijnen verschilt niet essentieel van dat 
der practijkvooranalysen; de zeer late tuinen September tot Decem- 
ber gaven ook daar meestal analysereeksen, die veel lager begon- 
nen naarmate de plantdatum later viel. 

Noch hier, noch in de practijkecijfers is een aanwijzing te vin- 
den, dat later geplante tuinen door hooger rendement een tekort 
aan rietgewicht zouden compenseeren. 


Integendeel ziet men op Gempolkrep bijna algemeen, dat de- 


later geplante tuinen in rendement achterblijven bij de vroeger ge- 
plante, vooral voor zoover 100 POJ betreft. 


HOOFDSTUK V. 


De verschillen in suikergehalte tusschen onder-, midden- 
en bovengedeelte. 


Reeds in een vorig hoofdstuk besprak ik een andere grootheid, 
die een inzicht kan geven in het verloop der rijping in de plant, 
nl. het verschil tusschen de 3 deelen van den stengel. De driedee- 
lingsmethode berust eigenlijk geheel op het bestaan dezer verschil- 
len; het is dus te verwachten, dat de bestudeering ervan typische 
kenmerken voor het rijpingsproces op moet leveren, als de driedee- 
lingsmethode werkelijk een goede methode is. De bewerking van het 
materiaal had op volkomen dezelfde wijze plaats als voor het sui- 
kergehalte van den geheelen stengel; bij de critische bespreking van 
die methode werden eenige opmerkingen gemaakt, die grootendeels 
ook gelden voor het werken met de gemiddelde verschillen. 

Bezien we eerst weer het materiaal van Remboen, dan blijkt in de 
eerste plaats, dat er een groote gelijkvormigheid bestaat tusschen de 
verschillende jaren. Ik beeld hier de jaren 1911 —1917 af in Fig. 25—33; 
1917 is hiervan het vochtigste jaar; ’12 en ‘13 zijn de droogste en 
lijken veel op elkaar, ’14 ligt er tusschenin en kenmerkt zich door 
den zeer geleidelijken overgang van Westmoesson tot Oostmoesson. 

De algemeene indruk uit deze stellen lijnen, die het verschil 
in Rendement voorstellen, is wel, dat in hoofdzaak 100 POJ en 247 B 
een gelijk verloop vertoonen. Toch zijn er op Remboen wel verschillen 


265 


in details tusschen de twee soorten waar te nemen: bij 100 POJ is 
de afstand tusschen de twee lijnen in het algemeen grooter, en 
blijft deze grooter, dan bij 247 B. Anders uitgedrukt: bij 100 POJ zal 
in het algemeen het gemiddelde sap lager zijn dan dat van het mid- 
dendeel, daar het verschil midden-boven belangijk grooter is dan het 
verschil onder-midden:; voor 247 B zal het slechts weinig van het 
midden verschillen en vaak er ongeveer mee overeenkomen. Onze 
aandacht werd reeds vroeger op dit verschijnsel gevestigd door den 
Heer Worr, toentertijd fabricagechef op Remboen, die het waarnam 
bij de vooranalyseresultaten van deze onderneming. Feitelijk moet 
men de zaak nog anders formuleeren: bij 100 POJ ligt bij rijpend riet 
het gemiddelde sapgehalte vrij ver onder dat van het middendeel; 
eerst op het laatste oogenblik, als het riet bijna volkomen rijp is, 
verschillen onder- en bovendeel ongeveer evenveel van het midden- 
deel; bij 247 B daarentegen is gedurende het geheele rijpingsproces de 
toestand ongeveer zooals hij ten slotte bij 100 POJ wordt. Deze con- 
clusie is weer geheel in overeenstemming met wat de figuren 1 en 2 
vertoonen. Bij 247 B heeft de lijn, die de suikergehalten der 10de 
deelen aangeeft, een gelijkmatig hellend verloop; onder- en bovendeel 
vertoonen ongeveer dezelfde afwijking van het midden; bij 100 POJ 
komt zeer duidelijk een knik in de lijnen voor, behalve in het 
begin; onder- en middendeel naderen elkaar sterk, terwijl het bo- 
vengedeelte ver achterblijft. Uit de graphische voorstellingen volgt 
ook, dat bij 100 POJ het verschil tusschen onder- en middengedeelte 
als regel vrij vroeg onder 1°/, daalt, terwijl bij 247 B dit verschil 
meestal vrij constant in de buurt van 1% blijft. Op Remboen komt 
het slechts bij uitzondering voor, dat de twee lijnen elkaar snijden, 
d. w.z. dat het verschil tusschen onder en midden kleiner wordt dan 
tuschen midden en boven (zie Fig. 30). Zooals wij later zullen zien, 
is dit op Gempolkrep een bijna geregeld voorkomend verschijnsel. 

Gewoonlijk beschouwt men als een der belangrijke punten in de 
deelmethode het convergeeren der lijnen, die de suikergehalten der 
aparte deelen voorstellen, dus het kleiner worden der verschillen 
tusschen de deelen. Zooals duidelijk blijkt, is hiervan op Remboen 
slechts in geringe mate sprake. De lijnen, die de verschillen aange- 
ven, zouden dan geregeld moeten dalen naar rechts; in vele gevallen 
is haar verloop echter practisch horizontaal. Wel treedt soms in het 
begin van de analysereeksen een vrij sterke daling der verschillen 
op, maar zoodra de top op een behoorlijk suikergehalte gekomen 
is, dus als men kan zeggen, dat het riet bezig is zijn groei te beëin- 


I6 tuinen van Mei 


266 


N | 


zi/r 


DE KEE en 
100 POJ 
IS tuinen van Juni 


digen, is van 
geregelde da- 
ling geen spra- 
ke meer. 100 
POJ en 247 B 
gedragen zich 
volkomen _ge- 


lijk in dit op- 
zicht; sommige 
jaren vertoont 
100 POJ het 
convergeeren 
Ee 5 wat _ sterker, 
| f maar dit gaat 
niet geregeld 
op. 


WS 7/4 


1/4 24 1/5 15/5 


© 


Lo 6/5 IGM WA/b 8/7 


Zi/r 7 


| 247 Gempolkrep 
nl Kee N ZAL 20 tuinen van Juni \ 


EE vertoont bij 
den eersten 
4 oogopslag een 
ander _ beeld, 
zooals blijkt uit 
de Wiguren J4 
„tot 40. Nergens 
het langdurige 
horizontale 
verloop der 
verschillijnen ; 
bijna steeds daalt vooral de lijn der verschillen van midden- en 
bovengedeelte sterk ; kruising der lijnen treedt herhaaldelijk op; het 
verschijnsel, dat het gemiddelde van 100 POJ op een andere plaats 
valt ten opzichte van het middendeel dan bij 247 B, kan hier bijna 
niet waargenomen worden. De twee lijnen vallen voor beide soorten 
in vele gevallen vlak bij elkaar; evenwel kan men in enkele jaren 
toch iets ervan waarnemen, b.v. in 1917, een der vochtige jaren in 
de reeks 1911 tot 1917, zooals blijkt uit de tabel van den regenval 
voor deze fabriek. In 1911, ook een der vochtige jaren, is het ge- 
heele verloop der lijnen ook veel meer overeenkomstig het type 
Remboen ; ook zelfs 1915 en 1916 vertoonen nog eenigszins een 
tusschentype. Vochtige jaren zijn in dit verband jaren, waarin ge- 


wi 2/7 UB IR 22/8 Us We A9 Vw uro 


5 oe 


‚_ 247 B 9 tuinen van Juli 


2 A 7 va nr 


ENT 


25. Sf. 


Va s/n FVG  Z/6 1 


Fig. Remboen. Verschillen 1911. 


lI00 POJ 
IO tuinen van Mei 


100 POJ 
30 tuinen van ie | 


JL 


V3 W&S WI B U ÛA AA Wi U Po UE 16/5 


We le 
IOO POJ 


18 tuinen van Juli 


Oee, EA 
: k 22 tuinen van Juni — 


M5 A5 HB IVG 26 U EV. WW UIN IA ZIN vs na 2/9 


247 B 
37 tuinen van Juli 


Wi Wi Va Wa 7/7 M6 EVN 2/6 Mi OWA EMT UB IR 


247 B 


4/4 36 1/6 2/5 MT OWA UK 12/8 2/8 


Wig. 26, Verschillen op Remboen in 1912. 


28/3 14 1/4 27/4 7 KF AT 6 W6/6 WB 67 16/7 WT 58 


durende de maanden 


April tot Juni nogal 


wat regen viel, zoo- 
dat dus de rijping 
plaats vond onder 
voor het leven van 
de plant vrij gun- 
stige voorwaarden. 
Wij zien dus, dat 
vrijwel in alle op- 
zichten het proces, 
dat plaats vindt in 
den rietstengel, op 
Gempolkrep anders 
verloopt dan op 
Remboen. 

Het komt herhaal- 
delijk voor, dat de 
lijnen elkaar kruisen, 
dus dat het verschil 
tusschen onder- en 

middengedeelte 
grooter wordt dan 
dat van midden- 
en topgedeelte ; de 
droogte van den 
Oostmoesson be- 
werkt dus eensnelle 
en dichte nadering 
van den top tot het 
middengedeelte, ter- 
wijl het riet op 


Remboen, dat meer vocht tot zijn beschikking heeft, lang een door- 
groeienden top houdt. In overeenstemming hiermee komt de krui- 
sing der lijnen in de droogste jaren het sterkst tot uiting. Men 
moet hierbij bedenken, dat 1915, hoewel een zeer droog jaar voor 
het plantbedrijf, door den hoogen regenval in Mei voor de rijping 
in engeren zin niet zoo sterk als droog jaar optrad. 

Op een ander verschijnsel moet ook de aandacht gevestigd 
worden. Het verschil tuschen onder- en middengedeelte bij 100 POJ 


268 


5 mjn nn 


ed 9 tuinen van Mei 


| EE 
| | 2l tuinen van Juni 


hin | 


Ss Paden 


Te nnn Vi Wi 2V5 ME W6 PG 7 IMT ZT UB IS WB 
23 tuinen van Juni 


nd 
den ec ben 


M/5 Wi HE 13/6 6 MM Wi ZWi ZU IVB IH 


U3 83 IW3 3 TA MA 2 TU 15 


_ ae 


| | RE er rl ‚12 tuinen van Juli 


UW 6 16 6 37 HBr Bi A8 IUR WB 


83 185 3 4 M/4 27/4 U Kh Zi 


a d | 

A | 11 tuinen van Aug. | 

ek PEET 

| IN | | | | 

Ì me 

CE EO 7 Wi 6 1M6 Wb 37 WI B U 


| ==ken 


MA V/A ZA Us Mb As 6/5 16/6 


Fig. 27. Verschillen op Remboen in 1913 voor 100 POJ, (links) en 
247 B (rechts). 


is dikwijls zeer gering (beneden 1°/%, suiker in sap) en nadert dik- 
wijls tot nul, ja, wordt zelfs negatief bij de Juni-tuinen in 1915. 
Vlak bij nul komt de lijn o.a. in Mei en Juni 1911, in Juli en 
Augustus 1915, in Augustus 1916 en in Juni 1917. In verschillende 
van deze laatste gevallen, waar het gemiddelde verschil dus niet 
negatief wordt, komen telkens aparte tuinen voor, waarin het 
verschil wel negatief wordt; waar dus het midden een hooger 
suikergehalte krijgt dan het ondergedeelte. Ik trof dit op Gempol- 
krep wel aan bij 100 POJ, nooit bij 247 B. Ook andere rietsoorten 
vertoonen het, b.v. Zwart Cheribon, EK 2 en DI 52. Dat WENT 
alleen met Zwart Cheribon werkte en dus dit verschijnsel speciaal 
vermeldt, is waarschijnlijk de reden, dat men bij „normale” rijping 
deze verhouding van midden- en ondergedeelte weleens als regel 
beschouwt. 


Er \ + T T Sn 
3S tuinen van Mei Set | IO tuinen van Mei | 


V3 WI WI U NA OUA B UA HTA 


WI Vi RA 4 WV Ui 2% Ui 


28/3 UA WA Zi A MW U 6/6 16/6 26/6 67 167 


100 POJ 


„24 tuinen van Juni 


WB WA Lis 6 18/5 WB 6/7 MT 2/7 


Fig. 29. Remboen. Verschillen 
voor 100 POJ in 1915. 


Wi UA 6 ZUG 3/7 


| EEEN 
el 


45 


| US H6 146 26 7 137 BT Ve 12/8 22/8 ue n/9 2u . 


UT UE WUNK 28 UI WI WI 


ZEE ie 

Ll : a à 
Se mn 

nn en EEn Dn | 


BE UA NWA ZA OW KB Ws G6 UW Wi GA 167 WA WR IR NK 


WS TUA NA 4 Wi 15 WU Gi WG M/G WT WS OW HK, “ms 2/3 


VA IW WI 4 MB 25 6 19/6 ZV6 IMT 25 UN 12/R 2/8 MJ MA 29 MIO WIN 2/10 


kij 
Vb MD 20/9 IO WIO 210 3/0 BA 27 Wb Ls 28 Ma WP 249 UIO 


Fig. 30. Remboen. Verschillen voor 247 B in 1915. 


Wanneer men de frequentie van de gevallen bij 109 POJ na- 
gaat in verschillende jaren, vindt men voor Gempolkrep: 
in 1911 van de 74 tuinen 11 met negatieve verschillen 


p 1012 >» pad D) Us } » D) 
» 1913 » »-87 D a) » » 
» 1914 » » 102 ) L » D) „ae 
pd» DB > 3% » » » 
» 1916 » » 88 » Jy » » 
» 117. re» pW D » » 


In de droogste jaren blijken de negatieve verschillen het minst 
voor te komen; in 1915 met zijn hoogen regenval in Mei-Juni ’t 
meest; het bovendeel van den stengel was toen in staat frisch te 5 
blijven en uit te rijpen, terwijl 't onderste 3de deel al tot stilstand 
gekomen was door de droogte, die aan die regenperiode vooraf 


ae IOO POJ 
2 tuinen van Juni 
En an 


5/3 2/3 44 144 24/4 3/5 15 ZM5 46 1/5 225 


IOO POJ 
IO tuinen van Aug, 


24/EBe 
24 tuinen van Juni | 
V4 WA 24 Va Wa 25 3U5 10/6 2/56 30/5 107 20/7 30/7 9/5 


247 B 
72 tuinen van Juli 


16/4 2/4 6/5 16/5 26/5 5/6 15/6. 25/6 5/7 16/7. 2/7 48 14/8 24/R 3/9 13/9 


10/3 20/3 30/3 94 19/4 2/4 95 195 2/5 8/6 18/6 2/6 P/1 18/7 28/1 71/8 


Fig. 31. Remboen. Verschillen in 1916. 


ging. Het komt mij voor, dat deze beide punten essentieel zijn: het 
onderdeel, de dongkellan moet tot stilstand komen door ongunstige 
omstandigheden, dus te veel water of droogte, ’t bovendeel moet 
met behulp van den vochtigheidstoestand van de atmosfeer goed 
frisch kunnen blijven. Zoo kan ’t ook in regenrijke klimaten als 
Banjoemas voorkomen; volgens mondelinge mededeelingen kwam 
het daar bij 100 POJ vaak voor. Bij DI 52 (zie eind van dit hoofd- 
stuk) constateerde ik het daar zelf. 

Ook de rietsoort heeft invloed, want bij 247 B komt het uiterst 
zelden voor. Op Gempolkrep zag ik het nooit, op Perning wel een 
enkele maal in 1917, toen van verschillende ondernemingen ons 
‘berichten hieromtrent bereikten, vooral van ondernemingen met 
zware gronden. Ook in het regenrijke jaar 1917 is denkelijk eerst 


3 en 5 Kes mg , _— 4 Ï 
=t 30 tuinen van Mei | Faal & les | 26 tuinen van Juni 


hant ed 


5 us us WI We 4 WA B 


vs Ww3 W3 3 10/4 20/4 30/4 105 205 30/5 


mensen 


ed 3 
: 1 Pas EE manne 
zj Eee a sel A 
v3 w/3 3 33 10/4 20/4 30/4 10/5 20/5 0/5 Ww3 2/3 31/3 10/4 20/4 30/4 10/5 2/5 0/5 9/6 19/6 


Fig. 32. Verschillen op Remboen in 1947 voor 100 POJ: 


eenige stagnatie opgetreden, terwijl daarna de regenval gunstig 
was voor ’t goed in leven blijven van het bovendeel van den 
stok. Wanneer de stagnatie te sterk wordt, vooral b.v. door 
hevige droogte, sterft de plant te vroeg af en is dus verdere 
rijping uitgesloten. Dit kwam b.v. hier en daar in 1918 voor, toen 
Februari zeer nat was en Maart-April zeer droog. Ook in de 
absolute grootte der verschillen van de derde deelen vindt men 
afwijkingen. Op Remboen zijn de verschillen tusschen onder en 
midden en meestal ook tusschen midden en top voor 247 B over 
t algemeen kleiner dan op Gempolkrep: voor 100 POJ is het 
omgekeerd, ten minste voor zoover het verschil midden-top betreft. 
Dit verschil is op Remboen meestal grooter ; vooral in de drogere 
jaren merkt men dit op. Ook in dit opzicht bemerkt men steeds, 
dat de afwijkingen optreden hoofdzakelijk ten gevolge van het 
drogere klimaat !). 

Dat de absolute grootte der verschillen min of meer typeerend 
is voor de onderneming en op elke onderneming voor een bepaald 5 
rijpingsstadium, vindt ook hierin zijn bevestiging, dat men op een | 
onderneming bij een bespreking van de vooranalyses bijna steeds 
op de grootte van een bepaald verschil zeer de aandacht vestigt. 
Herhaaldelijk werd mij gezegd: „wanneer het verschil tusschen die 
{wee deelen die en die grootte heeft bereikt, is hier het riet rijp” 
De hier boven gegeven analyse der cijfers toont de juistheid hiervan 
aan. Eveneens is in dit opzicht aan afwijkingen van het voor de 
onderneming normale, groot gewicht te hechten. Wanneer op een 


1) Bij de vergelijking der graphische voorstellingen dient men steeds te bed 
denken, dat voor Remboen Rendement in riet opgegeven is en voor Gempolkrep Wins 
baar suiker in sap. 


hea 


| 


4 tuinen van Maart 
E. nn 1 Mij 
V3 1/8 W3 33 10/4 20/4 u3 1/3, 21/3 31/3 10/4 


20/4 30/4 10/5 20/5 0/5 Ve 19/6 


EN dte 


0 
33 104 2/4 304 W5 5 305 0% 19/6 _ 29/6 


3 UB 203 


=T 


TT ni EST TT T ] 
| 48 tuinen van Juni 


n/3 2/3 3/3 10/4 20/4 30/4 10/5 25 30/5 9/6 19/6 29/6 Vi Wi 207 S/S 18/8 


penn 
_ paepe. 


Il tuinen van Aug. 
0 mene. 
6 19/6 20/6 Ul 197 297 8/8 30/4 10/5 20/5 30/5 VE 16 2/6 VL bz 


10/4 20/4 30/4 1075 205 305 


Fig. 33. Remboen. Verschillen voor 247 B in 19417. 


bepaalden ouderdom of op een bepaalden datum b. v. het verschil 
onder-midden abnormaal groot is, wil dit dikwijls zeggen, dat men 
zich geen illusie's meer behoeft te maken, dat nog goede rijping zal 
intreden. 

Ten slotte ziet „men op Gempolkrep herhaaldelijk, dat de ver- 
schillen tusschen 2 deelen gedurende de rijping grooter worden in 
plaats van kleiner; b. v. in in 1914 en 1916 treedt dit nogal eens 


op. Dit moet hieraan toegeschreven worden, dat het deel met het 


hoogste suikergehalte sneller stijgt dan het er boven liggend, of 
anders uitgedrukt, dat het deel met het lagere suikergehalte achter- 
blijft. Op Remboen treedt dit verschijnsel bijna niet op. 

De indruk, die men uit deze vergelijking krijgt, is deze, dat op 


 Gempolkrep de veranderingen in den stengel sneller maar ook onre- 


gelmatiger verloopen; dat er veel minder sprake is van een gere- 
gelde toeneming van het suikergehalte in alle deelen, waarbij de 
verhoudingen onderling gelijk blijven, maar dat het herhaaldelijk 
voorkomt, dat de verschillende deelen met zeer verschillende snel- 
‘heid hun hooger suikergehalte bereiken. Het onderscheid, dat wij 
tusschen de beide ondernemingen constateerden bij beschouwing van 


27 


3_r_JI00 POJ 4 tuinen van Mel i | | . 


_ 


_ 
_ DN dienden 
el aad _ 


Kd 
20/4 30/4 10/5 _ 20/5 30/5 9/6 19/6 


lp 247 B 
3 tuinen van Juni 


0E 
30/5 9/6 19/6 _ 2/0 9/7 


b 
30/4 10/5 20/5 30/5 9/6 19/5 29/6 


36 tuinen van Juli 
2 pn et | 100 POJ 


or 19/7 29/7 8/8 18/8 28/8 


30/5 9/6 19/6 2/6 9/7 19/1 29/7 8/8 


ook on en. Ore Baris i 


247 B 
13 tuinen van Aug 


29/7 2/8 18/8 2/8 1/9 


Fig. 34. Gempolkrep. Verschillen in 1914. 


29/7 8/3 18/8 28/8 


het totaal suikergehalte, blijkt ook teruggevonden te worden, wan- 
neer het gedrag der derde deelen aan een onderzoek onderworpen 
wordt. De eindindruk is ook hier, dat op Gempolkrep de uitwendige 
omstandigheden een veel duidelijker invloed uitoefenen op het rij- 
pingsproces dan op Remboen. Op Remboen wordt de beëindiging 
van den groei minder in de hand gewerkt door bodemtoestand en 
moessonverloop, Op Gempolkrep daarentegen treedt een vrij plot- 
seling stopzetten van de levensprocessen in. 

Hierboven wordt dit besluit getrokken uit de algemeene feiten, 
‚die men waarnam bij vergelijking van. het materiaal der jaren 


TEER 
20 tuinen van Juni EE 


30/4 10/5 2/5 30/5 9/6 19/6 30/5 6 196 29/5 MT 195 WT 
Es IDO POJ 
en ee 
Dl 7 tuinen van Sept 
id —t 


2/6 47 19/7 2/7 EBR 188 Vi 197 2/7 85 18/8 


Vi 19/7 WT B8 IVB 28 79 


C- 


Sl tuinen van Aug. 


9/6 19/6 29/6 tT 19/7 2/7 VS I&R 2/8 7 19 2/9 


Fig. 35. Gempolkrep. Verschillen in 1912. 


1911—1917. Evenwel kan ook in ieder jaar op Gempolkrep duide- 
lijk die sterke invloed van uitwendige omstandigheden aangetoond 
worden. 

In 1912 had de kruising der verschillende lijnen van 100 POJ, 
geplant in verschillende maanden, steeds plaats omstreeks midden 
Juni. Voor de Juni-tuinen vond dit gelijkworden der verschillen tus- 
schen onder- en middengedeelte en midden- en topgedeelte plaats 
op 19 Juni, voor de Juli-tuinen tegen 9 Juni, voor de Augustus- 
tuinen vóór 29 Juni, want op dien datum was het verschil der boven- 
ste derde deelen al minder dan dat der onderste; voor de Septem- 
ber-tuinen, wanneer de waarnemingsreeks op 9 Juli begint, gold 
ditzelfde. Dus: de uitwendige omstandigheden waren half Juni, zoo 
dat onafhankelijk van de plantmaand de top veel sneller rijpte dan 
midden- en onderdeel, zoodat dus overal tegelijkertijd de gelijkma- 
tige verdeeling van het suikergehalte over den geheelen stengel in- 
trad; het naar beneden gebogen gedeelte van de lijnen, zooals dat 


te zien is in fig. 
2, verdween; in 
het daar afge- 
beelde _ geval 
had dit plaats 
Ee gehad vóór den 

Sen September. 
Het gemiddel- 
de suikergehal- 


0 
0/4 WA 105 2/5 5 V6 146 26 97 19/7 


30/4 105 Ws HW We IVB 2/B 97 19/7 20/7 3 


100 POJ 2 te liet dus ook 

f 48 tuinen van Aug. langen tijd bo- 
247 B a J 

„L__4 tuinen van Mai | ven dat van het 

30/4 105 2/5 30/5 : : 

Mela: middendeel, in 

; 150 PoJ ed! strijd met wat 

5 Il tuinen van Sept. wij op Remboen 

247 B 
nme ‚ 4 tuinen van Juii zagen. Bij 247 B 


VG 146 WG 7 17 fi 8/8 IVS 29/8 


Wi 197 WT PB IVB 2/8 7 17/9 


2/6 YT 19/7 29/7 BEB IVB 28 9 ND 27/8 


Fig. 36. Gempolkrep. Verschillen in 1915. 


was voor de Juli- en de Augustus-tuinen resp. op 9 Juli en 9 Juni 
het verschil der bovenste derde deelen al kleiner dÀn dat der 
onderste wanneer de kruising optrad, is in de waarnemingsreek- 
sen niet meer te zien. 

In 1913 had de omslag, als ik het zoo noemen mag, voor 4100 
POJ bij de Juli- en Augustus-tuinen omstreeks 19 Juni plaats, voor 
de September-tuinen zelfs iets vroeger. Bij de Juni-tuinen na- 
derden op 19 Juni de lijnen elkaar wel zeer sterk, maar kruisen 
deden zij elkaar niet. Voor 247 B trad dit op bij de Mei-tuinen in 
eind Mei, bij de Juli-, Augustus- en September-tuinen vóór 9 Juli of 
29 Juni; de datum lag hier vóór het begin van de waarnemings- 
reeks. 

Wanneer de verhouding der verschillen zoo geworden is, moet 
men zich dus voorstellen, dat op een ondereinde met een betrekke- 
lijk hoog suikergehalte zich twee derde deel van den stengel bevindt 


met een aanmerke- 
lijk-lager suikerge- 
halte, dat van onder 
naar boven gaande 
BNN [te | een geringere ver- 
8 tuinen van Mel mindering vertoont, 
dan in het stuk, ge- 
vormd door de on- 
derste twee derde 


A OOPO) 
25 tuinen van Juni 


_ 


mendel 
N 
« 


| 
Tes 


| 


30/4 105 5 Ws Wh 1/6 20/4 30/4 10/5 20/5 305 9/8 


| deelen. 
1 I 247 B 5 
7 tuinen van Juni In 1914, een Iets 
0 ! | 
20/5 30/5 W6 156 WG 97 6 1/6 W/K 97 19/7 207 vochtiger jaar(zie ta- 


bel regenval p. 248) 
viel de kritieke da- 
tum voor de Juli-, 
| Augustus- en Sep- 
tember-tuinen op 9 
Se Jult dussieis. later: 
Voor de Mei-tuinen 
werden de waarne- 

14 tuinen van Sept. . mingen afgebroken 

Iw6 26 wr 17 WA 7 OT B IR W8 UD 1U9 op AOT uni; toen 

Fig. 37. Gempolkrep. Verschillen in 1914. was de kruising nog 

niet opgetreden. 

Voor 247 B is het oogenblik niet scherp te bepalen, daar de 
lijnen eenigen tijd evenwijdig loopen; het verschil van midden en 
top werd beslist kleiner op 29 Juli voor de Juni-, Juli-, Augustus- 
en September-tuinen. Voor de Mei-tuinen is het punt nog niet be- 
reikt op het oogenblik van oogsten. 

1915 is een jaar, dat met zijn eigenaardigen regenval, nl. droogte 
in April en meer dan 200 m.M. regen in Mei, afwijkende toestan- 
den kan doen verwachten. Het snel rijpen van het topgedeelte bij 
100 POJ, waarvan de kruising der verschil-lijnen de uitdrukking is, 
komt niet voor of misschien veel later (zie Augustus-tuinen). Het 
verschil onder-midden is zeer gering, herhaaldelijk wordt het nega- 
tief; bij de 16 Juni-tuinen 4 keer, bij de 44 Juli-tuinen 11 keer en 
bij de 27 Augustus-tuinen 8 keer. Het oogenblik, waarop onder en 
midden bijna gelijk waren, viel steeds tusschen 30 Mei en 9 Juni. 
Van 247 B-tuinen is niet veel te zeggen; wel is het duidelijk, dat 
de kruising laat optrad; voor de Augustus- en September-tuinen in 


=p. 


| 
247 B 
7 tuinen van Juli 


0 
30/5 96 146 26 SY 1971 29m 19/6 26 97 19/7 29/7 


begin Septem- 
ber, waarschijn- 
lijk ook voor 
Juni- en Juli- 
tuinen. 

De late regen- 
val heeft dus be- 
werkt, dat het 
geheele type der 
rijping iets ver- 
schoven is in de 
richting Rem- 
boen ; de karak- 
teristieke _pun- 
ten voor Gem- 
polkrep komen 
wat later te 
voorschijn dan 
in de vooraf- 
gaande jaren. 

Dergelijke fei- 
ten kunnen we 
waarnemen in _ 


IOO POJ e 
I6 tuinen van Juni 


20/4 30/4 10/5 20/5 05 B 30/5 9/6 I1W6 29/8 9/7 1/7 


0 a = 
30/4 {10/5 20/5” 30/5, 96 19/6 ZWO 7 9/6 196 Wô 7. 19/7 29/7 8/8 18/8 


(00 POJ 
27 tuinen van Aug 


eid elden 
kee ded 
sede d 


0 
15 Wi W5 UE 146 2Wö 97 19/7 9/7 19/7 2/7 E88 IB 2/8 19 


Fig. 38. Gempolkrep. ? 
Verschillen in 1915. 


29/7 8/8 18/8 2/8 19 


20/5 WD W6 19/6 20/0 YT 197 


100 POJ 
63 tuinen van Juli 


20/A 30/4 10/5 2/5 W/5 W6 19/6 2/6 9/7 Wi WG Wk 97 Wi WT VE WR WE 


100 POJ 
29 tuinen van Aug 


Fig. 39, Gempolkrep. Verschillen 
in 1046: 


10/5 20/5 W/5 W6 1/5  W/6 0/7 


1916. Voor de 100 POJ-tuinen treedt de kruising laat op; in het begin 
van Juli. Het verschil onder-midden is vrij groot, evenals het verschil 
midden-top, wat wijst op een geleidelijke toename van het totaal 
suikergehalte met onderling gelijk blijvende verhoudingen der 3de 
deelen. De 247 B- tuinen geven een eenigszins verward beeld; voor 
beide plantmaanden (Juli en Augustus) blijft de top ver achter bij 


I00 POJ à 
13 tuinen van Juni 


0 
10/1 20/4 30/4 10/5 20/5 19/6 2/6 VT 19/7 2/7 


IOO POJ 
4 34 tuinen van Juli, 1 


20/4 30/4 10/5 20/5 30/5 96 146 WG 97 9/6 16 20/6 9/7 19/7 29/7 8/8 


32 tuinen van Aug. 
7 0 L jn le 
e0/5 35 96 1 26 9/7 1/6 6 OT IT WT 88 198 W3 U 


Fig, 40. Gempolkrep. Verschillen in 1917. 


het middengedeelte, waardoor het verschil toeneemt. 1917, eveneens 
een vochtig jaar, vertoont ook meer het type Remboen. De Juni- en 
Augustus-tuinen zijn grootendeels reeds op 11 maanden gesneden en 
vertoonen nog niets, wat op kruising wijst; de Juli-tuinen bleven 
gedeeltelijk tot 12 maanden te velde staan en vertoonden ook wer- 
kelijk op dien leeftijd het gelijk worden der verschillen. De weers- 
omstandigheden hebben waarschijnlijk minder invloed gehad, de 
leeftijd van het riet speelt nu weer een grootere rol. Van 247 B is 
niet veel anders te zeggen dan dat in begin Augustus de verschillen 
vrijwel gelijk geworden zijn, zonder dat het kruisen der twee lijnen 
typisch optreedt. 

Ten slotte vermeld ik hier het jaar 1911, een vochtig jaar, dat 
dan ook sterk het type Remboen heeft en dus ook lijkt op het 
jaar 1917. De 100 POJ-tuinen van de plantmaanden Augustus en 
September vertoonen eind Augustus de krúising; bij de eerder 
geplante tuinen was op het oogenblik van snijden die toestand nog 
niet ingetreden. 

In al de behandelde jaren ziet men dus min of meer duidelijk 
op één oogenblik bij al het riet van een bepaalde soort eenzelfde 
verschijnsel in de rijping optreden; dit bewijst wel ten duidelijkste, 


280 


dat het hier de klimatologische omstandigheden zijn onder de fac- 
toren, welke de richting en de snelheid van het rijpingsproces aan- 
geven, die domineeren. 

Wij willen nu de vergelijking van Remboen en Gempolkrep 
beëindigen door èn totaal suikergehalte, èn de verhouding der derde 
deelen in één jaar op beide ondernemingen naast elkaar te stellen. 
Wij kiezen daarvoor het jaar 1914, een jaar, dat voor Remboen iets 
droger was dan gemiddeld en voor Gempolkrep vrijwel een gemid- 
delde voorstelde, wat regenval in den rijpingstijd betrof; alleen de 
maand Juni was iets te droog. 

De lijnen, die het totaal suikergehalte voorstellen, hebben om te 
beginnen op Remboen een gelijkmatig, vrij sterk stijgend verloop; 
de eindpunten der lijnen voor de verschillende plantmaanden liggen 
ongeveer op dezelfde hoogte; tot het einde toe is de plant voortge- 
gaan suiker in haar sap af te zetten. Op Gempolkrep daarentegen 
loopen de lijnen eerst op, maar reeds zeer spoedig gaat het stijgend 
verloop in een horizontaal over, zóó sterk zelfs, dat de laatst ge- 
plante tuinen niet meer stijgen boven het in Juni bereikte niveau, 
wat vooral typisch te zien is bij de Augustus en September 100 POJ- 
tuinen; het eindpercentage suiker der later geplante tuinen wordt 
daardoor steeds lager. Bij 247 B gaat feitelijk tijdens de geheele 
waarnemingsperiode het verloop al sterk in horizontale richting. De 
vochtigheidstoestand, in den meest algemeenen zin genomen, laat op 
Remboen een doorgaan van het proces toe; op Gempolkrep eindigt 
op een gegeven oogenblik de vooruitgang, of wordt deze zeer gering, 
zonder dat evenwel nog achteruitgang optreedt. De 100 POJ-tuinen 
vertoonen een sterke afhankelijkheid van de plantmaand; voor 247 B 
is die op Remboen geringer, op Gempolkrep nog tamelijk duidelijk. 
De lijnen, die de verschillen tusschen onder-midden en midden-top 
aangeven, vertoonen op Remboen voor 100 POJ een langzaam dalend 
verloop; het verschil der twee bovenste stukken blijft steeds belang- 
rijk grooter dan dat der onderste. Alleen de Juli-tuinen vormen 
eenigzins een uitzondering. Op Gempolkrep worden de verschillen 
in begin Juli voor alle tuinen even groot, waarna de top steeds dich- 
ter tot het midden nadert. Het verschil der twee onderste deelen 
wordt voor Juli-, Augustus- en September-tuinen grooter, het on- 
dereinde rijpt dus sneller dan het midden. 

247 B op. Remboen heeft verschillijnen, die vanaf eind Juli 
vlak bij elkaar loopen, maar elkaar niet kruisen. Dit vlak naast 
elkaar loopen der lijnen heeft steeds plaats op een niveau van 


281 


ongeveer 1% verschil in suiker. Op Gempolkrep kruisen ongeveer 
half Juli alle lijnen elkaar ‚bij 247 B op een niveau van ongeveer 2 
tot 21/5/. Op Gempolkrep heeft de sterke nadering der twee boven- 
ste deelen dus voor alle plantmaanden plaats in éénzelfde periode, 
dus geheel onder invloed van bodem en klimaat. De maand Juli 
blijkt dus in 1914 (en ook in andere jaren) het tijdstip geweest te 
zijn, waarin de rijping snel verliep, voornamelijk door toeneming 
van het suikergehalte van het topgedeelte. In de totaal-suikercurven 
uit zich deze weersinvloed door het ophouden van de regelmatige 
stijging der lijnen, hoewel deze verschijnselen, n.l. de kruising der 
verschillijnen en het ombuigen der totaalsuikerlijnen, niet volkomen 
op hetzelfde oogenblik vallen. Het 100 POJ-riet, dat in begin Juli nog 
geen 12 maanden oud was, bereikt in verband met de zooeven ge- 
noemde verschijnselen niet meer hetzelfde rendementspeil ; voor 247 
B kan men zeggen, dat de kritieke periode wat later ligt. 

Men ziet dus, dat er velerlei verschillen zijn tusschen de onder- 
nemingen Remboen en Gempolkrep en tevens, hoewel in geringere 
mate, tusschen de rietsoorten 100 POJ en 247 B. 

Men kan dus bij de practische toepassing van de methode der 
rijpingsanalysen niet eenvoudig algemeene regels volgen, maar ver- 
schillende ondernemingen hebben voor verschillende rietsoorten aparte 
rijpingstypen, waarvan een zekere kennis aanwezig moet zijn, voor- 
dat het nut van de vooranalysen ten volle tot zijn recht kan komen. 
Deze kennis kan op haar beurt ontleend worden aan de vooranalysen… 

Aan het einde van deze beschouwingen over de verschillen 
der drie deelen dient nog iets gezegd te worden over de reeds 
vroeger genoemde publicatie van HAZEWINKEL. Deze wenscht het be- 
erip „rijpingssnelheid” in te voeren en dit in een getal uit te druk- 
ken, dat hij afleidt uit het beginverschil in rendement tusschen onder- 
en middengedeelte en de toename in rendement dier deelen in een 
bepaalde periode. 

Schrijver zegt, Le. blz. 264: „Inderdaad kan men ook zeggen, 
dat al die meditaties onnoodig zouden zijn, indien men van elken 
tuin een graphische voorstelling maakte”. 

Ja, inderdaad. En daar wij aanraden die graphische voorstelling 
te maken, is dus de heele beschouwing overbodig. Wat HAZEWINKEL 
deed, is eenvoudig de graphische voorstelling goed bekijken en 
hierbij maakte hij eenige opmerkingen, die juist zijn, b. v. dat elk 
jaar zijn eigen rijpingsverloop heeft. Maar het onjuiste is, dat hij de 
rijping wou laten passen in het keurslijf van een formule; ik hoop 


282 


juist er in de voorgaande hoofdstukken in geslaagd te zijn aan te 
toonen, dat de rijping een levensproces is, een proces dus, dat door 
ontelbare factoren bepaald wordt, en daarom niet met een formule 
weer te geven is. 

Hoe staat het nu met andere fabrieken en andere rietsoorten? 
Onze nog vrij geringe kennis op dit gebied zal hier in het kort 
behandeld worden; in de eerste plaats bespreek ik de eigenaardig- 
heden van andere rietsoorten, zoowel wat het verloop van het totaal 


1908 
5 tuinen van Mei 


Juni--- 
Juli —- 


ie T Zw Cher 1908 
tuinen van Mei — 
u3 


0 
U3 WB 23 6/4 16/4 2/4 6/5 15 V3 U3 NB 273 6/4 


9 tuinen van Juni 


0 
WB WB 22/3 6/4 16/4 26/4 13 17/3 27/3 6/4 16/4 2/4 6/5 16/5 


26/2 8/3 18/3 29/3 4 17/4 2/4 Ta M/5 ls 6/6 16/6 2/6 


Mei — 9 
Juni--- 


tE 


> 7 > 0 - 
2/5 46 14/6 Wb AT WT 1/8 2/3 3V3 10/4 20/4 30/4 


Fig. 44. Sf. Remboen. Zwart Cheribon. Rendement der tuinen, 
gerangschikt naar plantmaanden, en verschillen. 


suikergehalte als van de verschillen der derde gedeelten betreft. 
Omtrent den invloed van de plantmaand is onze kennis voor andere 
soorten nog uiterst gering, omdat tot eind 1917, tot welk oogenblik 
dit onderzoek loopt, nog slechts op weinig ondernemingen de nieu- 
were rietsoorten in zulke hoeveelheden gekweekt werden, dat een 
behoorlijk aantal tuinen met verschillende plantmaand ter beschik- 
king stonden. Vooral in het begin plant men een nieuwe soort 
vaak zooveel mogelijk in die maand, die blijkens elders opgedane 
ervaring de geschiktste is, en dat kan men doen, juist omdat de 
nieuwe soort dan nog zulk een geringe uitbreiding heeft. 

Zwart Cheribon is een uitzondering op het hierboven gezegde, 
want de cultuur van deze soort neemt niet toe, maar af. Daarom 
vindt men in latere jaren weinig uitgebreide gegevens omtrent haar. 
Zij heeft echter historisch belang, omdat het onderzoek van WeNr 
l. e. met Zwart Cheribon als proefobject uitgevoerd werd en omdat 
zij zoo'n belangrijke rol in de cultuur gespeeld heeft. 

Zwart Cheribon (zie fig. 41 en 42) is zoowel op Remboen als 
op Gempolkrep in haar rijping zeer afhankelijk van de plantmaand. 


ZA 


enten en 16 


1917 3 tuinen van Juni 
p 6 tuinen van Juli 
15 all À z 


(911 
12 tumen van Juni 


0/4 20/4 30/4 10/5 20/5 30/5 


2 
1 


3172 10/4 20/4 30/4 10/5 20/5 30/5 


0 Û _ 
31/3 10/4 20/4 30/4 10/5 30/4 10/5 20/5 30/5 9/6 30/4 10/5 20/5 50/5 0/6 1/6 


3 r 
ez 1 hi 


[917 6 tuinen van Juli | 
2 L Stuinen van Juni | ; 3 


hen 
| 


10/4 20/4 30/4 10/5 10/4 20/4 30/4 10/5 20/4 30/5 


Fig. 42. Gempolkrep. W.S, gerangschikt naar de plantmaanden, en ver- 
schillen voor Zw. Cheribon. 


284 


Steeds rijpen de vroeger geplante tuinen eerder; als regel kunmen 
verschillend geplante tuinen toch hetzelfde rendement halen. 

Bij de beschouwing der verschillen van de 3de deelen moet in 
aanmerking genomen worden, dat Zwart Cheribon altijd als vroeg- 
rijpe soort gekweekt werd en dus vroeg geoogst werd. De top was 
op dat oogenblik dan ook meestal ver achter bij het midden; onder- 
en middengedeelte naderen elkaar echter zeer dicht en herhaaldelijk 
wordt het verschil negatief, bevat dus het midden meer suiker 
dan het ondereinde. 

Het volgende staatje geeft aan, in hoeveel tuinen negatieve cij- 
fers voorkwamen. Hierbij zijn buiten beschouwing gelaten die tuinen. 
waar midden in de reeks eens een negatief verschil voorkwam, waar- 
bij men den indruk van een toevallige afwijking krijgt. 

Sf. Remboen. 

1908 Mei — 5 tuinen 0 met negatieve verschillen 


Juni— 9 » 2 » ) ) 
Juli —4 » 4 D) ) 
1909 1585 deep ) » \ voornaamste 
1910 12» 2 » ) pal planttijd Juni 
Sf. Gempolkrep 
1911 Juni —12 tuinen 8 met negatieve verschillen 
Juli —6 » DD D} ) 
1912 Juli —17 » Dap ) D) 
1917 Juni— 3 » 0 » De D} 
Juli —6 » 5) ) D) 


Op beide ondernemingen komt het verschijnsel dus vrij geregeld 
voor; alleen op Gempolkrep in 1912, een vrij droog jaar, ontbraken 
de negatieve verschillen geheel. Dit jaar is tevens het eenige, waar- 
in de top zoo dicht bij het midden komt, dat het verschil midden- 
top kleiner wordt dan onder-midden. Het verschil onder-midden 
werd in dat jaar langzaam grooter; het midden rijpte dus heel slecht. 

Zwart Cheribon wordt dus gekarakteriseerd door een duidelijke 
afhankelijkheid der rijping van de plantmaand; door het verschijn- 
sel, dat dikwijls het midden meer suiker bevat dan het onderdeel; 
en dat meestal de top lang onrijp blijft. De verschillen dalen in het 
algemeen zeer geleidelijk ; er is dus een goede convergentie. De in- 
vloed van de verschillende klimaten is weinig merkbaar, omdat het 
riet meest reeds gesneden is, wanneer die invloed zich sterk zou 
kunnen doen gelden. Zwart Cheribon komt het meest overeen met 


100 POJ. 


J en MES War 


285 


EK 2 levert ons twee gevallen, waarin wij het gedrag van de 
rijping in verband met de plantmaand kunnen nagaan, nl. op Gon- 
dang Lipoero en Poerwokerto. Voor zoover hieruit een conclusie te 
trekken is, moet men besluiten, dat de rijpingslijnen op Gondang 
Lipoero eerst naast elkaar verloopen, maar elkaar ten slotte kruisen, 
zoodat hetzelfde niveau bereikt wordt. Dit lijkt op het type van 
247 B; in datzelfde jaar 1916 vertoonden 100 POJ en 247 B op 
Gondang Lipoero heel duidelijk de typen, die wij voor Remboen 
beschreven hebben. Ook op Poerwokerto loopen de lijnen eenigszins 
door elkaar, de Maart-lijn valt daar tusschen die van April en Mei 
(zie Fig. 43.) 


Pda 
e_ 


add 


9 k en 8 tuinen van Juli —8 tuinen van Sept 
; 3 Aug--3 ds … Oct. 


V6 WB 26 Wi WT WT 3UT 10/8 W/B 30/8 0/9 19/9 20/9 910 19/10 20/10 


Sf. Gondang Lipoero 1916 


3 tuinen van Maart— 
8 À April -- 
Be Mei -- 


M4 U1/4 21/4 Ma Ma 2a 3M5 10/8 20/6 30/6 10/7 20/7 30/1 


Sf. Poerwokerto 1917. 
Fig. 43. Rendement naar de plantmaanden gerangschikt voor EK 2, 


Voor het gedrag der derde deelen beschikken we over wat 
meer gegevens. Op Gempolkrep waren 4 tuinen in 1912, 4 in 1916 
en 4 in 1917. Het meest typeerende is, dat steeds de verschillen 
onder-midden vlak bij 0 liegen, en ten slotte negatief worden (zie 
Fig. 45.) In 1912 en 1916 waren de verschillen telkens in 2 van de 4 
gevallen negatief, in 1917 in 1 geval. In 1912 en 1916 bleef de top 
vrij ver van het midden afstaan in suikergehalte (ongeveer 29%). In 
1917 naderen midden en top elkaar ten slotte sterk. In al deze ge- 
vallen werd EK 2 vroeg gesneden (begin Juli), het onderdeel rijpte 
dan niet meer aan, het midden wel en de top alleen in het jaar 
1917 behoorlijk. 

Op Perning waren in 1915 6 Juni-tuinen: de verschillen onder- 


1/4 U 


11/4 1/5 25 31/5 


10/6 


eo 


me” 


Ne 


„1917 Ituinen van April 


VA WA 24 WV W5 25 35 10/5 WG 30/6 107 2071 
jn ed oek ELS 
‚1917 Btuinen van Mei 

IA 2/4 Ws WB 25 35 10/6 2/6 30/6 101 21 307 


Sf. Poerwokerto. 


SIG 13 tuinen van Juni- Aug. 
me FT 


29/6 7 19/7 29/7 


WV M/5 25 3M5 6 19/6 


Je 
WW 2/7 


10/8 20/8 30/8 9/9 19/9 29/9 9/10 19/10 


Sf. Gondang Lipoero. 
Fig. 44. Verschillen voor EK 2. 


29/10 8/1 19/1 


912 4 tuinen 


eo 


5 305 6 19/6 W6 7 
Sf. Gempolkrep. 


20/5 


30/2 96 19/6 29/0 


ta 


“1917 4 tuinen van Juli 


I= 
on 


1 I 
0 
10/5 20/5 30/5 96 1/6 20/6 2/5 835 10/5 20/6 30/M 10/7 20/5 
Sf. Gempolkrep. Sf. Perning. 
2 $ 
[314 S tuinen 
l 
0 L meng Oes 
IR/5 18/6 7/1 18 18/8 26/8 6/9 M/5 20/5 


Sf. Remboen. 


45. Verschillen voor EK 2, 


“11917 6 tuinen van Juni 


ee ee 


J0/ 


midden “be- 
wogen zich 
steeds dicht 
bij 0, maar 
werden niet 
negatief; de 
lijn midden- 
top liep dicht 
naast de an- 
dere en bleef 
er _ vrijwel 
parallel mee 
(zie Fig. 45). 
Remboen 
(Fig. 45) had 
5 EK 2-tui- 
nen in 1914 
en 6 in 1917. 
In 1914 lie- 
pen de ver- 
schillijnen 
door elkaar 
heen. ze 
kruisten el- 
kaar her- 
haaldelijk;de 
verschillen 
bleven iets 
beneden1/%, 
en er was 
een kleine 
daling in 
waar te ne- 
men. in 1917 
liepen de 


\ 


0/6 10/6 


Poerwokerto 
I9I6 3 tuinen 9 


Ì lj 
ö Poerwokerto [917 IO tuinen van April 
2/4 M5 MW5 25 35 10/6 20/6 UA WA 21/4 U5 (5 2/5 


asf 


lijnen ongeveer 
op hetzelfde ni- 
veau parallel vlak 
naast elkaar. Ne- 
gatieve verschil- 
len kwamen niet 
voor. 


| 
Poer wokerto I917 
3 tuinen van Mei- Juni 


LE 


vt I/4 24 V5 15 2/5 3/5 10/6 20/6 30/6 10/1 


Gondang Lipoero I9I6 Stuinen van Juli 

IN Ee , 

el zelfde beeld, even- 
B als Poerwokerto 


N5 Ws WV 1% We 97 197 29/7 (zie Fig. 44.) De 

waarnemings- 
reeksen zijn hier 
veel langer; krui- 
sing der lijnen 
komt op Poerwo- 


kerto 1 maal 
1/3 21/3 31/3 10/4 20/4 30/4 10/5 20/5 30/5 96 19/6 29/6 voor; steeds blij- 


an 


Gondang Lipoe- 
ro vertoont het- 


5 


2 . ven de verschillen 
Fig. 46. Verschil- d 
len voor EK 28. Op ongeveer de- 


zelfde hoogte, 
meest niet ver 
van 1% suiker; 
de verschillen on- 
der - midden en 
midden-top zijn 
bijna gelijk. De geheele stengel stijgt dus op de vochtige onder- 
nemingen in suikergehalte met onderling gelijk blijvende verhou- 
dingen der derde deelen. 

In alle gevallen is het verschil tusschen onder en midden bij 
EK 2 dus zeer gering. 

Van EK 28 bezit ik nog geen gegevens om den invloed van 
de plantmaand voldoend te bestudeeren. Ook omtrent de verschil- 


Gempolkrep I917 
2 tuinen van Juli 


10/5 20/5 30/5 9/6 19/5 29/6 


I9I 


6 3 tuinen van Juni | 


MA 11/4 21/4 5 W5 2/5 3/5 10/6 20/6 


Va MW Wi Bi 10/6 Wh 30/6 


Fig. 47. Sf. len zijn de 
PD xr r » 
Poerwokerto. gegevens nog 


Verschillen : / 

voor DI 52, maar gering !). 

Op _ Poerwo- 

W4 UA W5 Wi Wo Ha 10/6 20/6 3/6 1/7 kerto, Gondang 


Lipoero, Rem- 
boen vinden we echter steeds een zeer langzaam dalend verschil 
tusschen onder en midden, dat meest in de buurt van 1% ligt 
(zie Fig. 46), op Gempolkrep is dit verschil nog dichter bij 0 ge- 
komen. De top blijft meestal onrijp, het verschil midden-top blijft 
dus vrij belangrijk en daalt heel weinig, uitgezonderd in één geval 
op Poerwokerto, waar de lijnen elkaar ten slotte raken. De gegevens 
zijn te weinig in aantal om er besluiten uit te trekken. 

DI 52 is van belang, omdat het suikergehalte hier zelfs in den 
top hooger kan zijn dan in het ondereinde van den stengel. In het 
algemeen is DI 52 een soort, waarvan de totaal rijping mooi ver- 
loopt; de verschillijnen zijn karakteristiek, doordat het verschil 
onder-midden vlak bij de nullijn verloopt en er zelfs dikwijls onder- 
duikt; het verschil midden-top is eerst groot, om dan vrij snel te 
dalen, waardoor dus een sterke convergentie ontstaat. De rijping 
heeft dus, wat sommigen noemen normaal”, plaats (zie Fig. 47). 

Zeer karakteristiek is let negatief worden van het verschil 
onder-midden. Op Poerwokerto kwam dit in 1917 in 10 van de 11 
gevallen, die behoorlijke reeksen cijfers gaven, voor; in 1916 in 2 
van de 3 gevallen. Op Remboen in 1917 kwamen geen gevallen 
voor; wel was het verschil zeer gering; de tuinen werden echter 
alle op een leeftijd van 11 maanden Healer: Op Perning kwam 
het in 2 gevallen voor; de 7 waarnemingsreeksen waren echter 
gedeeltelijk zeer kort; op Pohdjedjer kwam het niet voor. In het 
vochtige Banjoemas-klimaat komt het dus bijna geregeld voor; zelfs 


1) In Djocja, waar reeds meerdere jaren groote oppervlakken met EK 28 be- 
plant worden, analyseert men in vele gevallen slechts 2 stukken van den stengel, 
n.l. het onderste en het bovenste derde deel. 


289 


komt daar de top soms boven het ondereinde, ten bewijze waarvan 
hier een analysereeks van Kalibagor moge volgen 


Î Î Ì 


DIL 52 Br. | RQ | en Br. | RQ | SiS | Br. | RQ | SiS | Br. | RQ | SiS 

| | | | | | 

| 
Datum | 5/5 22/5 | 7/6 | 22/6 

| | | | 
Onder 18,5) 88,8 15,6) 19,1, 90, 11 6,5): 20,2/ 92,0/ 17,9 20,2 03,7! 18,4 
Midden [19,91 94,8| 18,4 20,4| 94, 6 5 ‚9 21,2) 94,3/ 19,5) 20,5/ 95,2| 19,1 
Boven |19,5/ 94,5) 18,0/ 19,5| 93,6/ 17,8| 20,5) 93,7/ 18,7/ 19,9) 94,5) 18,4 


4 tüinen van Juni— 
3 Juli -— 
Aug--- 


Ook in eenige ande- 
re tuinen op Kalibagor 
vond ik dergelijke cij- 


fers. 

Bij Zwart Cheribon 
vermeldde ik reeds, dat 
het negatief worden in 
t droge jaar 1912 niet 
voorkwam, in de voch- 
5 35 16 205 30/6 107 207 307 ws on ws tige jaren 1911 en 1917 

| wel. Mijn indruk is, dat 
in een vochtig klimaat 
het bovendeel van den 
315 Ws 2/6 30/6 107 7 37 9% We O8 stengel gemakkelijker 
tot volle rijpheid komt: 
wanneer nl. droogte 
dit deel niet in ongun- 
stige conditie brengt, 

31/5 10/6 20/6 30/5 10/7 20/71 307 9/8 19/8 20/8 terwijl het wortelstelsel 
Fig. 48. Verschillen Tjepiring 24 op de sf. Perning. al eenigszins minder is 

begonnen te functio- 
neeren, waardoor het onderdeel stagneert, kan het als een min of 
meer zelfstandig deel doorrijpen. Ik wijs in dit verband op 100 POJ 
in 1915 op Gempolkrep (zie hoofdstuk IV); door de droogte in Maart- 
April was ’t wortelstelsel sterk achteruitgegaan, het onderdeel was 
al vrij ver gerijpt en bleef stilstaan, terwijl het deel daarboven door 
de regens van Mei-Juni zijn sap nog sterk verbeterde. 
Het materiaal van andere variëteiten als 221 B, 90 F en enkele 
POJ-soorten is nog zoo gering, dat daaruit nog geen juist beeld te 
vormen is omtrent de eigenschappen dier soorten. 


WS 3/5 10/5 2/6 30/6 10/7 W/7 307 8 19/8 29/8 


290 


Ik wil slechts nog bespreken 3 reeksen cijfers van Tjepiring 24 
op Perning. Wij beschikken daar over 9 tuinen, telkens 3 van één 
plantmaand; wel is waar een gering aantal, maar de analysen zijn 
zeer geregeld gemaakt. De lijnen der verschillende maanden voor 
het totaal suikergehalte dekken elkaar geheel; ze loopen op het- 
zelfde niveau en stijgen geregeld langzaam (zie Fig. 48). Voor de 
verschillen is het merkwaardig dat de verschillen onder-midden 
reeds op een leeftijd van 10 maanden om O schommelen, terwijl 
het verschil midden-top steeds in de buurt van 1% ligt en vrijwel 
gelijk blijft. We hebben hier dus een soort, die goed rijpt, vroeg 
een goed rendement krijgt, maar waar de convergentie der lijnen 
voor de afzonderlijke derde deelen vrijwel ontbreekt. 

Er blijft ons nu nog over, iets over het type der verschillende 
ondernemingen te zeggen. 

Poerwokerto is een echte Banjoemas onderneming; het klimaat 
van die streek is gekarakteriseerd door een korten Oostmoesson, die 
zelden geheel droog is. Het riet zal dus bijna steeds frisch kunnen 
blijven en geen last van verdroging en dus van overhaaste rijping 
hebben. De cijferreeksen, die ons ter beschikking stonden, slechts 
weinig materiaal van de oogstjaren 1916 en 1917, vertoonden het 
type van Remboen: de lijnen voor totaal suiker stijgen geregeld 
en langzaam; 100 POJ toont een goede afhankelijkheid van de plant- 
maand, 247 B minder; de verschillen verloopen voor 247 B juist 
zooals op Remboen, dus bijna horizontaal en niet ver van elkaar; 
voor 100 POJ komt het verschil midden-top wat dichter bij ’t ver- 
schil onder-midden. 

Gondang Lipoero vertoont dezelfde geleidelijk verloopende reek- 
sen cijfers. Het klimaat van Djocja is wel is waar droger dan dat 
van Remboen, maar de onderneming Gondang Lipoero beschikt over 
ondergrondsch water op een zoodanig peil, dat het riet er steeds 
frisch blijft; uit den laten maaltijd van deze fabriek blijkt reeds, dat 
het riet er lang in leven moet blijven. Men moet de onderneming 
dus onder het vochtige type rangschikken; de rijping verloopt er 
dan ook als op Remboen. 247 B houdt nog lang een onrijpe top 
als gevolg van het heel lang doorgroeien; uit de vrijwel horizontaal 
loopende verschillijnen en de langzaam stijgende lijnen voor totaal 
suiker blijkt, dat het sap beter wordt zonder dat de verhouding der 


deelen onderling veel gewijzigd wordt t). 

1) Zie hierover ook: Dr. J. SCHMUTZER, Over het S.G. van eenige rietvariëteiten 
op de S.O, Gondang Lipoero in 1916. Archief voor de Suikerindustrie in Ned.-Indië 
1918, blz, 564, 


291 


= Pes gnke van Mei 


35 … __ Juni 
3 


Perning is een 
lastige __onderne- 
ming om te beoor- 
deelen. De stijging 
Juli der rijpingslijnen is 
Aug. over het algemeen 
U4 IA 21/4 M5 11/5 2/5 3/5 10/6 20/6 30/6 10/1 2W/MT gering ; het onder- 

scheid tusschen 100 


BAI Be mek 


ed Sie nig geprononceerd. 

7 tuinen van Mei ; ht 155 
27. we et In dit opzicht lijkt 
Juli j de onderneming op 
Gempolkrep. De 


verschillijnen voor 


2/3 UV 1/4 21/4 Va 1/5 25 3/5 10/6 20/6 30/6 10/7 


Je 100 POJ loopen in ’t 

A Le Al algemeen dicht bij 
BED ek elkaar; in 1917 be- 
Se wegen zich de ver- 

BAE 4 tuinen van Mei schillen ondermid- 
ene de all 

VA WA WA V5 15 Wi 35 10/6 20/8 30/6 10/7 2/M terwijl ze in de an- 
Fig. 49. Sf. Perning. Rendement, naar de plant- dere jaren op gerin- 
maanden gerangschikt voor 100 POJ. gen afstand daar- 


van zijn. Dit wijst op ’t type Gempolkrep. Kruising der lijnen treedt 
evenwel zelden op; wel het negatief worden van het verschil onder- 
midden. zelfs een enkele maal bij 247 B in 1917 (zie Fig. 49 tot 52.) 

Hoewel hoofdzakelijk het type Gempolkrep terug te vinden is, 
wat ook overeenkomt met de groeivoorwaarden op de onderneming, 
zijn er afwijkingen, die misschien bij een nauwkeurige studie van 
het materiaal van vele jaren te verklaren zouden zijn. 

Van de onderneming Tandjong Modjo beschikte ik slechts over 
de jaren 1913, 14 en ’15; men verdeelt daar de stok slechts in 2 
deelen, zoodat de verschillijnen niet vergeleken kunnen worden met 
het reeds besproken materiaal. De totaal suikerlijnen hebben een 
geringe helling over ’t algemeen en buigen aan ’t eind nogal om 
in horizontale richting, behalve de 100 POJ lijnen in 1915, denkelijk 
onder invloed van de regens in Mei (de waarnemingsreeksen gaan 
niet verder dan 1 Juni); 100 POJ en 247 B vertoonen onderling 
niet veel verschil (zie Fig. 53.) 

Voor zoover te beoordeelen moet men hier spreken van't type 


209 


met een-dro- 

1915 ge Oost- 

Il tuinen van Juni— moesson; op 
VAD edi: e 


epa Hee Mn 
E het weinige 


1/6 21/6 Vi U 27 37 10/8 20/8 30/8 e 
materiaal en 


tengevolge 
van de ande- 
re deelings- 


I9 tuinen van Juni — methode kan 
dE Juli - 5 6 
ik geen defi- 
nitief oordeel 
12/5 2/5 UB 1/6 2/6 vi 17 2/7 31/1 10/8 20/8 30/8 9/9 B 
uitspreken. 
Ik heb hier 


slechts wil- 
len _aange- 
ven, hoe op 


[6 tuinen van Juni— 


EREN deze wijze 

9 — _— Aug de onderne- 

3/3 10/6 Wis Zld W/V WIT 30/7 8 1VB WR WI mingen in 
Fig. 50 Sf. Perning. Rendement, naar de plantmaanden eenige groe- 
gerangschikt voor 247 B. pen onder te 


brengen zijn; wanneer men de gegevens van vele ondernemingen 
bewerkt naar de hiervoor aangegeven methode, zal men in deze 
richting waarschijnlijk verder kunnen komen. Hoofdzaak is echter, 
wat ik reeds eenige bladzijden vroeger opmerkte, dat men voor elke 
onderneming en elke rietsoort vaststelt uit de cijfers van eenige 
jaren, wat karakteristiek voor ieder is; op grond daarvan zal men 
weten, wat te verwachten is en kunnen beoordeelen, aan welke 
eischen rijp riet in ’t speciale geval voldoet. 


HOOFDSTUK VI. 
Het gedrag van W.S. R.Q. en Br. in de drie deelen van 


den stengel onder invloed van de klima- 
tologische omstandigheden. 


Oorspronkelijk hebben wij gemeend het in dezen titel aange- 
geven vraagstuk het best door laboratoriumproeven te kunnen op- 
lossen. In een vroegere publicatie!) werd echter aangetoond, dat 


ú 1) Dr. J. Kuyper, Proeven over de afhankelijkheid van het assimilatieproces 
bij het suikerriet van de uitwendige omstandigheden, Archief voor de Suikerindus- 
dustrie in Ned.-Indië, deel 25, 1917, blz. 1528. 


12 tuinen van Juni 


We Ws U Wi Wi Wa 10/8 2/5 6 


1915 


WS 25 5 10/5 WG 30/6 17 WW? 


= 
me En Ee | 
Ed Od TE er 


2/3 UV4 W$ 2/4 Va W5 25 345 22/3 M4 WI 2U4 UV? UW 25 35 10/6 20/6 30/6 


Va Wa 25 3/5 10/5 20/6 30/6 10/1 


1916 


: “ 4 tuinen van Mei 


gen 


Wb 25 35 10/6 20% JB 107 7 V4& 14 2/4 V5 WS 25 31/5 


2 


BOD 
Fig. 51. Verschillen voor 100 POJ op de sf. Perning 1915—1917. 


1/6 2/6 37 ü 6 VT WT 2/7 37 10/8 _ 20/8 


ETE B 
en tn 


U6 U/6 21/6 WT 2/77 3/7 10/8 20/8 - 


ij 
W/5 2/5 31/5 1/8 W/6 B/6 107 2W/i 307 8 19/8 2/5 35 10/5 2/6 30/6 10/7 2/7 307 98 19/8 2/8 RA) 


2/5 3/5 10/6 20/6 30/6 10/7 20/7 30/5 98 1/8 2/8 


u — 
S 10/5 20/6 30/6 10/7 20/7 30/7 9/8 19/3 29/8 0 Tos 20/6 30/6 10/7 2/7 30/7 VB IVB 2/8 VI 


Fig. 52. Verschillen voor 247 B op de sf. Perning 
dergelijke proeven groote bezwaren opleverden en dat het dus 
voorloopig juister was te trachten uit het fabrieksmateriaal con- 


1/4 


16/4 M5 16/5 M6 16/6 Vi 


21 tuinen van Juni 


5) » » Juli 
3 » » 


1/4 


Fig. 53. Sf 


clusie’s 
heden. 


Nu doet zich bij zulk een onderzoek deze moeilijkheid voor, 
dat men dergelijke invloeden slechts kan aantoonen, wanneer ze 


16/4 15 16/5 MV6 16/6 


3 tuinen van Mei 
15 > » Juni 
14 » » Juli 


16/3 _ V4 16/4 5 _ 16/5 1/6 


92 tuinen van Mei 
93 » » Juni 
8) » » Juli 


te trekken omtrent den invloed der uitwendige omstandig- 


Augustus 


Tandjong Modjo. Rendement naar de plantmaanden gerangschikt. 


313 247 B 


8 V6 16/6 MT 16/1 U8 _ 16/8 


S tuinen van Mei 


28 ) » Juni 
40) » » Juli 
57 » » Augustus 


314 247 B 
U6 16/6 V7 167 VB WS Vo 


12 tuinen van Mei 


31 D) » Juni 
34 » » Juli 
23 __» __» Augustus | 


I9I5 247 B 


V6 16/6 Vi 167 MV8 168 vo 


16 tuinen van Met 


38 » » Juni 
49 D) » Juli 
5 > » Augustus 


160 


40 


120 


100 


8û 


40 


20 


8/3 18/3 2W3 74 1/4 27/4 15 MM 25 6/6 16/6 2/6 GT 16/7 20/7 5/8 15/8 B UI MJ A/B 4/10 IO AO Hil 


Fig. 54. Regenval op Remboen in m.M. in 1915 in 10 daagsche perioden: 
gemiddelde der 3 afdeelingen. 


zich algemeen op de onderneming doen gelden; tenminste, wanneer 
men, zooals in dit geval, slechts de beschikking heeft over een hoe- 
veelheid materiaal van vroegere jaren en niet elken dag de gebeur- 
tenissen op de onderneming kan volgen. In, dit laatste geval kan 
men veel beter voor elken tuin apart de gevolgen van b.v. plaatse- 
lijke regenbuien, onder water staan van een tuin, sterke droogte 
enz. vaststellen. Uit het groote materiaal, dat ons ter beschikking 
stond, moest dus een jaar uitgezocht worden, waarin algemeen 
optredende klimatologische eigenaardigheden zich voordeden. Als 
zoodanig koos ik het jaar 1915 op de Sf. Remboen. Dat de “conclu- 
sie's bij deze wijze van onderzoek verkregen even goed zijn als die, 
welke bij dagelijksche waarnemingen getrokken kunnen worden, 
moge hieruit blijken, dat het resultaat van het onderzoek, dat hier 
volgt, geheel bevestigt, wat verschillende employé’s, die met rijp- 
heidsbepalingen belast waren, blijkens mondelinge mededeelingen 
reeds in speciale gevallen opgemerkt hadden. 

Het jaar 1915 leek mij zeer geschikt wegens de eigenaardige ver- 
deeling van den regenval. Fig. 54, die de gemiddelde regenval der 3 
afdeelingen aangeeft, vertoont een droge periode in midden Maart, ge- 
volgd door een langzaam stijgenden regenval, die zijn maximum be- 
reikt in begin Juni. Daarna komt werkelijk de Oostmoesson; eerst in 
begin October valt weer een belangrijke hoeveelheid regen. De regen- 
val van 28/3 — 7/4 is hoog door een wolkbreuk in één afdeeling : in 
het algemeen was deze periode vrijwel even droog als de voorgaande. 


Ee 
/ 
bd 


KAD A 
Ie 


8/3 18/3 28/3 74 17/4 U/4 75 17/5 21/5 6/6 16/6 


Fie. 55. Gemiddeld Rendement der derde deelen 


van 100 POJ op Remboen in 1915 


Bezien we de lijnen 
van het Rendement 
voor 100 POJ in 1915 
in Fig. 13 en 14 on- 
der aan, dan valt ons 
op de. eigenaardige 
knik in de Mei- en 
Juni-lijn op 7 April en 
die in de Juni-, Juli- en 
Augustus-lijn op 27 
Mei. De 247 B-lijnen 
vertoonen die knik al- 
len duidelijk op 27 Mei. 
Hier is dus hoogst- 
waarschijnlijk een ge- 
zamenlijke oorzaak te 
vinden en omdat het 
verschijnsel overal op- 
treedt, zal die oorzaak 
wel te zoeken zijn in 
den regenval. Van af 7 
April begint het gelei- 
delijk weer vochtiger 
te worden, de over- 
gang van de droge naar 


‘de vochtige periode 


heeft hier klaarblijke- 
lijk veel invloed gehad. 
Na een tijd van toe- 
nemenden regenval, 
waarin ook het suiker- 
gehalte vrij regelmatig 
stijgt, wordt eind 


Mei — begin Juni het maximum bereikt en juist op 27 Mei vinden we 


de afwijkingen in de lijn voor winbare suiker. 


Op dat oogenblik, of 


liever in de periode van 27 Mei — 6 Juni was dus blijkbaar de regenval 
zoo sterk, of deed de geregeld stijgende vochttoevoer gedurende Mei 
zich zoo sterk voelen, dat de rijping er een storing door ondervond. 

Wij zullen voorloopig volstaan met deze twee data, waarop het 
verband met den regenval duidelijk merkbaar is. 


207 


14 
ahd 
„eme: LEL 
TE am ARE 
12 = = 
EE Sr EREN 
ee” 2 
AE 4 
EA ze ENE 
9 ef Bee EN 
EPA ar ee Ela 
a BEA £ Pd 
S 
EN GEMEEN KE 
A EE ERE 
6 4 
Ae ENEN REE 
BE | 
4 34 tuinen van Juli 
3 
8/3 18/3 28/3 7/4 17/4 2/4 7/5 17/5 25 6/6 16/6 9/6 6/7 
13 
12 
11 
10 
g 
8 
7 
6 
4 
5: 


2 


9/3 7/4 17/4 21/4 75 1/5 25 6/6 16/6 26/6 6/7 


Fig. 56. Gemiddeld Rendement der derde deelen van 


100 POJ ‘op Remboen in 1915. 


De periode 
tusschen deze 
data. nelsvan./ 
April tot 27 Mei 
kenmerkt zich, 
zooals reeds 
gezegd is, door 
een over ’t al- 
gemeen gelei- 
delijk stijgend 

rendement ; 
daaruit mag 
men dus opma- 
ken, dat een 
matige regenval 
zeer gunstige 

rijpingsvoor- 
waarden kan 
geven. Het is 
dan ook een feit, 
dat op verschil- 
lende onderne- 
mingen gecon- 
stateerd is, dat 
een geringe 
regenval in den 

Oostmoesson, 
en vooral in 
het laatst van 
den maaltijd 
na een flinke 

droogteperio- 
de, b.v. in Sep- 

tember-Octo- 
ber, de rijping 
zeer begunstigt. 


Dit verschijnsel deed zich o. a. voor op Remboen, Redjosarie en 


Perning. 


Keeren wij echter terug tot het eigenlijke onderwerp. Hoe is 
de invloed van den regenval in de verschillende deelen van den 


8/3 18/3 28/3 7/4 17/4 fh Ms 175 A5 


Eef 
OERLE ES 
ORE Ge ze 


EEE EE EEE 
ER 


31 tuinen van Juni 


8/3 18/3 23/3 7/4 17/4 9/4 7/5 115 Uf5 6/6 16/6 


Fig. 57. Gemiddelde Brix der derde deelen van 
100 POJ op Remboen in 1915. 


stengel ? Daartoe heb 
ik in de Fig. 55-67 
de gemiddelden van 
het Rendement, de 
Brix en het RQ van 
de 3 deelen berekend 
en uitgezet, geheel 
zoo als dit vroeger 
gebeurde voor de WS 
van den heelen sten- 
gel. Hetgeen nu di- 
rect opvalt is dit, dat 
de stoornis zich het 
eerst en het sterkst 
vertoont in het on- 
dereinde. Dit is in 
strijd met de dikwijls 
verkondigde meening, 
dat de top zoo ge- 
makkelijk zou reagee- 
ren op veranderde 
rijpingsomstandighe- 
den ; wel is de groei 
van den top zeer af- 
hankelijk van den 
regenval, maar het 
duurt lang eer het 
suikergehalte achter- 
uitgaat in verband 


met dien groei. Natuurlijk bestaat de kans, dat de uiterste top min- 
der suiker zal krijgen bij groeiend riet, maar buiten dezen uiter- 
sten top, dus buiten de 4 à 5 groeiende leden, gaat het bovenste 
derde deel bij geringe stoornissen in de rijping rustig vooruit. 

Ten bewijze hiervan diene het volgende overzicht der 100 POJ- 


tuinen: 
Rendement Mei-tuinen: 7-17 April onder daalt, midden gelijk, 
top stijgt nog. 
Juni » : 7-17 April onder daalt, midden en top 


stijgen iets. 
Julien Aug. » : » _ geen invloed merkbaar. 


8/3 18/3 28/3 7/4 47/4 21/4 7/5 17/5 Zifs 6/6 16/6 WG 6/7 


20 

PA an 
DRE ee ES 
EE Se EER ER 
Ree en BEER 
15 
8 E 4 tuinen van Aug. 


28/3 7/4 A4 Uk 7/5 A15 21/5 6/6 16/6 W/6 6/7 


Fig. 58. Gemiddelde Brix der derde deelen van 100 POJ op Remboen 


m 1915. 


Mei-tuinen: 27 Mei-6 Juni reeds afgesneden. 
Juni, Julien Aug. » : » _ onder en midden dalen, top 
blijft gelijk. 
Brix. Mei-tuinen : 7-17 April onder en midden dalen, top stijgt 


Juni » ) _» onder daalt, midden en top blijven gelijk. 
Jut >» » _» geen invloed merkbaar. 
Aug. » » _» onder daalt, midden blijft gelijk, top daalt. 
Mei » 27 Mei-6 Juni reeds afgesneden. 
Juni, Juli en Aug. tuinen ) alle deelen dalen iets, midden ’t 
meest. 


RQ. Mei-tuinen : 7-17 April onder blijft gelijk, midden en top stijgen. 
Vinci diep, dake » onder daalt iets, midden en top stijgen. 


00 


Juli en Aug.-tuinen: 7-17 April alle deelen stijgen. 


Mei » 27 Mei-6 Juni reeds afgesneden. 

Juni en Juli » 27 »-6 » onder en midden dalen, top 
blijft gelijk. 

Aug. » 27 Mei-6 Juni onder en midden dalen, top stijgt. 


Vergelijking van het 
gedrag van Rend., 
Brix en RQ toont ons, 
dat Rend. en Brix 
vrijwel op dezelfde 
wijze reageeren en 
dat ook de absolute 
verschillen hier van 
dezelfde grootte zijn; 
het ‘valt echter op, 
dat de Brix van den 
top sterker reageert 
dan het Rend; in 
eenige gevallen daalt 
de Brix namelijk, ter- 
wijl het Rend. gelijk 
blijft; dat wil dus zeg- 
gen, dat de RQ van 
het bovengedeelte 
heelemaal niet ach- 
teruit gaat, maar in- 
tegendeel iets stijgt 
En dit is ook werke- 
31 tuinen van Junij lijk zoo; de regenval 
rl 6/8 1428/3 ORNI/AP/SSPI/D ne 8/3 WJ IA Ui A5 10/6 schij üi de Brix in 

Pic. 59. Gemiddeld RQ der derde deelen vin den kopsgemakkehij 

100 POJ op Remboen in 1915. iets te doen dalen, 

terwijl de reinheid 

van het sap toch toeneemt. Dit wijst er weer op, dat een daling van 
het RQ niet spoedig optreedt. In het algemeen krijgt men den in- 
druk, dat de invloed van 7-17 April minder sterk was dan van 27 Mei 
tot 6 Juli; zeer duidelijk uit zich dit in het gedrag van het 
RQ, dat van 7-47 April steeds nog eenigszins steeg (behalve het on- 
dereinde der Mei-tuinen), terwijl het in de volgende periode, dus 
de periode van veel regen, bijna overal daalde of hoogstens gelijk 


IO tuinen van Mei 


301 


bleef. Het RQ 


93 


AEEA IDT Ee ERE is door zijn 

91 EDEN Porf_1% CREED . NU SIT jn Al vrij oroote 
90 En 90 ee le Le © 

keld 1 lt schommelin- 

ds gen een zeer 

goede indica- 


tor voor de 
grootte van 
den invloed 
der uitwen- 
‚dige omstan- 
digheden. 
Voordat wij 
verdere de- 
tails behan- 
delen, zullen 
we eerst een 
dergelijken 
staat als 
hierboven 
voor 241 B 
„opmaken. Bij 
Ee Im 5 Pas ma wu nh We 07 241 B vinden 
afl Eet wij slechts in 
één periode 
Le en | IE overal den 
Et 


invloed van 


|4 tuinen van Aug. — 


eh 
Ws: 34 tuinen van Juli — den _regen- 
6/7 val duide- 

lijk uitge 
Fig. 60. Gemiddeld RQ der derde deelen van 100 POJ drukt, nl 
op Remboen in 1915. van 27 Mei-6 


Juni. 


8/3 2/3 14 Ui 25 16/6 


In het volgend overzicht zijn de veranderingen aangegeven, 
die optraden in die periode; over verdere onregelmatigheden in 
de rijping zal dan later gesproken worden. 

Rend. Mei-tuinen 27/5-6/6 onder en midden stijgen, top daalt. 
Hanter D) onder en midden dalen, top blijft gelijk. 
Juli D} » onder en midden dalen, top stijgt iets. 
Aug. » D) alle deelen dalen gelijk. 


28/3 7/4 A4 JA 7/5 11/5 21/5 6/6 16/6 26/6 


98/3 7/4 Mk 2Wl4 7/5 11/5 fs 6/6 16/6 W/6 6/7 16/7 2/7 5/8 15/8 WB/8 4/9 14/9 24/9 


Fig. 61. Gemiddeld Rendement der derde deelen van 247 B op 
Remboen in 1915. 


Brix. Mei-tuinen 27/5-6/6 onder stijgt iets, midden blijft gelijk, top 
daalt iets. 

Juni » ) alle deelen dalen iets, midden t meest. 
Juli » ) onder en midden dalen, top stijgt. 
Aug. » » alle deelen blijven gelijk. 

RQ. Mei » D) alle deelen stijgen. 
Juni » ) alle deelen dalen, top ’t minst. 
Juli  » D} onder daalt, midden en top stijgen. 
Aug. » ) alle deelen dalen, top ’t meest. 


Overziet mcn deze tabel, dan blijft de indruk gevestigd, dat 
het onderste deel het eerst achteruitgaat, dan ’t midden en 
daarna eerst de top. 

Evenwel komen bij 247 B meer uitzonderingen voor. Het ver- 
schijnsel, dat één deel kan stijgen, terwijl een ander daalt, verklaart 
ook, dat het suikergehalte van den geheelen stengel doorloopend kan 


BSE 


E 
B 
DE 
B 
EE 
IR 
Ea 
el 
a 


S 


173 t 
vinen van Juli 
Ee 


le 
Ebert edt 
sed ENE REE EDE 


Ik AIk Uk 5 4/5 WU/5 6/6 16/6 2/6 6/7 16/7 2/7 5/8 15/8 WD/8 4/9 14/9 2/9 4/10 14/10 24/10 


Fig. 62, Gemiddeld Rendement der derde deelen van 247 B op Remboen 
in 1915. 


stijgen en dus geen duidelijken invloed behoeft te vertoonen van de 
uitwendige omstandigheden, terwijl toch in het gedrag der aparte 
derde deelen die invloed heel goed te constateeren is. Hierin liet 
een volkomen bevestiging van het reeds vroeger gezegde, toen wij 
het nut van de 3-deeling betoogden. Het komt mij voor, dat dit een 
‚der sterkste argumenten voor de 3-deelingsmethode is. Ook hier 
blijkt het RQ weer verreweg het gevoeligste te zijn voor weersin- 
vloeden, waaruit dus tevens de belangrijkheid van deze grootheid 
volgt bij het rijpingsonderzoek. 

De stoornis in de rijping van 7-17 April is bij 247 B slechts 
zwak terug te vinden bij de Mei-tuinen, dus bij de tuinen, die op 
dat oogenblik het oudst waren, terwijl men ze bij de 100 POJ-tuinen 
slechts duidelijk waarneemt bij de Mei- en Juni-tuinen; bij de Juli- en 


EED 
RENSE z ers 
7 tuinen van Mei 


98 7/5 11/4 L4 75 21/5 6/6 16/6 2/6 


AOR EE ES EREA 
WEEKE RESERRE EEL 
ded JE 
IE IER 
EEGA RE STER. 
HEBE ABE ERE £ BEEK 
PEEN aken T 
hi 4l tuinen van Juni 

er per pep 
17/4 27/4 7/5 


17/5 2if5 6/6 16/6 9W/G 6/1 46/7 26/7 58 15/8 2/8 4/9 14/9 24/9 


28/3 7/4 


Fig. 63. Gemiddelde Brix der derde deelen van 247 B op Remboen in 1915. 


Augustus-tuinen is ze ook daar zwak of niet waarneembaar. Misschien 
mag hieruit de conclusie getrokken worden, dat het riet gevoeliger is 
voor uitwendige omstandigheden naarmate het vuder is, wat zeer 
aannemelijk is, daar het dan dichter bij de labiele evenwichtstoe- 
stand komt, die rijpheid genoemd wordt. Kleine invloeden zijn dan 
in staat de balans naar de een of andere zijde te doen doorslaan. 

Er blijft ons nu nog over de dalingen in de verschillende sap- 
grootheden na te gaan bij 247 B buiten de besproken perioden, 
waarin gemakkelijk een verband te leggen was tusschen den regen- 
val en de rijping. In de eerste plaats zien we dan een sterke stoornis 
in de periode van 4-24 September behalve bij de Augustus-tuinen, 
waar echter 10 dagen eerder, op 25/8, wel iets dergelijks waar 
te nemen was. Voor het laatste gedeelte van deze periode zou er 
sprake kunnen zijn van den invloed van regen, maar van 4-14 
September viel er nog geen regen, terwijl toen reeds duidelijk de 
daling optrad. 

Voor Rend., Brix en RQ geldt, zooals reeds opgemerkt is, bijna 
overal de regel, dat onder en midden dalen, terwijl de top nog stijgt 


305 


EE 
N 


ad 73 tuinen van Juli 
EEE 
SANNE RBAR 


Pzamm! 


B 
CEA 
GARDE AEDES 
Oa 38 tuinen van Aug. 
dave unne KREDEEn 


Da A4 ijk 75 AIf5 fs 6/6 10/6 WJ6 6/7 16/7 JT 5/8 15/8 2/8 4/9 14/9 2/9 410 14/10 


Fig. 64. Gemiddelde Brix der derde deelen van 247 B op Remboen in 1915. 


of minder daalt. Vooral het RQ vertoont steeds een sterke reactie. 
Er zijn nog een aantal dergelijke niet eenvoudig te verklaren onregel- 
matigheden bij 247 B, b.v. van 17—26 Juli in de Juni—tuinen, van 
26 Juni tot 6 Juli in de Augustustuinen, van 5—15 Aug. in de 
Augustustuinen. Een verband met den regenval op de onderneming 
is hier niet te vinden; het is evenwel mogelijk, dat door regenval 
in het gebergte, of door toevallige omstandigheden groote complexen 
meer of zelfs te veel water hebben gekregen, maar toch blijft dit 
vreemd, omdat die invloed dan over de heele onderneming merk- 
baar geweest is, daar de cijfers gemiddelden zijn uit een groot aantal 
waarnemingen. Speciaal voor de periode 4—24 Sept. zou de invloed 
van regen in ’t gebergte wel aannemelijk zijn. Verder is het merk- 
waardig, dat in de Augustustuinen bij 247 B de regel niet op gaat, dat 
de top het minst de stoornis vertoont. Integendeel, van 26/6—6/7 
is het speciaal de top, waarvan het RQ het meest daalt; eveneens 


JEREZ EN: 
88 L__| ON BE AEN id El hd 
E EE ELEN 
Ae alt Baas 
ze ZPE AC EA 
AE ARE a Al 
EE 
82 
nadat im SE 
IK IE Ban EE 
see / ein Ben 
78 
EEE EI Ga den 
EAI EE 
E 
ix 
Ta 
a 


EE m 
68 
AEN 


Era ane 


65 
28/3 104 5 25 16/6 


5 
L 
Ze 
7 
en 
E 
En 


RE 

BEL RE BEENIE 
GEENEN DEKBED 
SEEKER KEEK KEKEN 
of 


e HEERE Sue 41 tuinen van zr 


H 8/3 IMA 75 Us 1/6 GT W1 WB 49 WI 


Fig. 65. Gemiddeld RQ der derde deelen van 247 B op Remboen in 1915. 


van 27/5 —6/6 en in de periode 5/8 —15/8 gaat ’t ondereinde vooruit, 
terwijl midden en top iets zakken. Een verklaring voor dit verschijn- 
sel kan ik op het oogenblik nog niet geven, maar wel mag in dit ver- 
band gewezen worden op het RQ bij de Juli- en Augustustuinen van 
100 POJ. In de laatste periode, waarover de waarnemingen loopen, 
toevallig ook 26/6 — 6/7, daalde het Rend. belangrijk. Blijkens het 
ophouden der analijses werden de tuinen toen gesneden, omdat ze 
rijp waren. In die laatste periode daalde het RQ zeer sterk, en wel in 
den top vrijwel even sterk als in de andere deelen. Ook hier ging 
dus de regel niet op, die in het algemeen gold, wanneer de daling 
in duidelijk verband stond met den regenval. Mijn indruk is dan 
ook, dat dergelijke gevallen zieh voordoen speciaal als de wijzigingen 


in de rijping meer 
samenhangen met 
den inwendigen toe- 
stand van het riet 
dan met voorbijgaan- 
de weersinvloeden. 
Gaat men op een on- 
derneming de cijfers 
van aparte tuinen 
na, wanneer ze de 
rijpheid naderen, dan 
vindt men dikwijls 
sterke daling van het 
RQ, ook speciaal in 
den top. 

Ik heb ditzelfde 
nog na kunnen gaan 
in de cijfers der Juni- 
en Juli-tuinen van 
247 B. Tusschen 14 en 
24/9 daalde de WS 
in de Juni-tuinen, 
ook het RQ ging flink 

m ad H achteruit. De gemid- 
28 tuinen Ree Jyj } delden waren afgeleid 

een zer , Uitsam eters. vans 
B/3 14 Ui Ul 16/6 6/7 WT 14/8 4/9 24/9 14/10 ) 

Fig. 66. Gemiddeld RQ der derde deelen van nen, die lange analy 
247 B op Remboen in 1915. sereeksen hadden, 
waardoor de cijfers 
dus meer waarde krijgen. Het bleek nu, dat in 4 van de 5 gevallen 
het RQ sterk daalde, ook in den top; in één geval steeg het in mid- 
den en top; maar daar stegen de analysen dan later ook nog belang- 
rijk. In 2 van de 4 gevallen steeg de Brix overal of in midden- en 
onderdeel. 
In de periode 24/9—4/10 bij de Juli-tuinen steeg wel is waar 
het gemiddelde Rend. weer iets; gaan we de detailcijfers der 11 
onderzochte tuinen na, dan zien we, dat in 8 gevallen het RQ min 
of meer belangrijk daalt, terwijl de Brix hier en daar nog wat 
stijgt. Er moge hier terloops op gewezen worden, dat de Juni-, Juli- 
en Augustus-tuinen gedurende den regenval van de eerste helft van 


erde MME, October alle een meer of 


zl A AE 
N Î Î | | Í a . ee 

dE EA NIA Hi OA Ee minder sterke stijging 
AS + — … 

A EE! ILT Il Ld! vertoonen; deze stijging 
ss TA m Led Fe _) is niet belangrijk, maar 
se ende 

de A dif || EEDE na de duidelijke inzin- 
B AAA king in September, die 
Ee E ET 7 

dr A mid wijst op rijpheid, is het 
0 am! JE in overeenstemming 

” PEAR CAREEE ED ee 
EEE AN 
8 | gin van dit hoofdstuk 
AE AAE EERER DAE «5 - 
E Es ed KOELEN DEE dat onder invloed van re- 
nk | / ed gen na droogte het sap 
ä an LAN MITE Als regel eenigszins voor- 
EEE vien 

8 [ 3 aaa De hiervoor besproken 
d n EE sterke RQ-dalingen zijn 
E E ee m.i. altijd de aanwijzing, 
ket OE IIi! dat er heftige stoornis- 
oe | sen in het rijpingsproces 
£ EERDER Hpepp 

| En optreden; in verband met 
À Bw Ennn ene andere omstandigheden, 
6 

À | AI! dus ouderdom van het 
se HH n ed riet, absolute waarde van 
E BERKENDE (ok: 

5 f 38 tuinen van Aug. Rend., Br. en RQ, ver- 


GIVE A (Sl 1 
1/4 27/4 17/5 6/6 26/6 16/7 2/8 25/8 14/9 _ 4/10 schil der derde deelen 


Fig. 67. Gemiddeld RQ der derde deelen van moet dan echter uitge- 
247 B op Remboen in 1945. maakt worden of men 


werkelijk aan het einde 
van het rijpingsproces is gekomen en deze RQ-daling dus overrijp- 
heid beteekent. Kr kunnen ten allen tijde dergelijke onregelmatig- 
heden in het rijpingsproces optreden; het meest normale type is 
dat, waarbij het ondereinde het sterkst reageert en de hooger gele- 
gen deelen minder, zooals dikwijls tengevolge van een niet zwaren 
regenval optreedt; het type van ernstigen aard is dat, waarbij voor- 
al sterke RQ-dalingen optreden in den geheelen stok, en zelfs in 
den top sterker, dikwijls gepaard met stijgende Brixen, maar ook 
dergelijke verschijnselen geven slechts een aanwijzing tot oogsten, 
wanneer de hierboven aangehaalde grootheden aanleiding geven te 
veronderstellen, dat het riet een stadium is ingetreden, waarin de 
rijpheidstoestand ongeveer bereikt is. Zoodat ook hier blijkt, dat 


309 


men moeilijk van een algemeen rijpheidskenmerk kan spreken, 
maar dat voor elke onderneming en elke rietsoort eenige stan- 
daardgrootheden, om ze zoo eens te noemen, bekend moeten zijn, 
die in verband met de algemeene theorie der rijping, het gunstigste 
oogenblik van oogsten aanwijzen. 

Ik heb mij hier beperkt tot de waarnemingen van Remboen, 
omdat dit het eenige materiaal was, waarin ik beschikte over lange 
waarnemingsreeksen. Het is niet uitgesloten, dat een onderneming 
met een ander rijpingstype andere gezichtspunten in deze zaak zou 
kunnen openen. Hier is het mij er in hoofdzaak om te doen geweest 
die punten op den voorgrond te brengen, waarop bij een verdere 
gedetailleerde bewerking der vooranalyseresultaten speciaal moet 
worden gelet, en tevens om de algemeene methode voor een der- 
gelijk onderzoek aan te geven. 


HOOFDSTUK VII. 
Glucosegetal en glucosefactor. 


Naast de gewone cijfers ter bepaling van de hoedanigheid van 
het sap, dus naast den Brix en Pol. en de daaruit afgeleide RQ en 
WS, bepaalt men op verschillende ondernemingen het gehalte aan 
glucose en leidt daaruit af den glucosefactor, dus de verhouding 
van glucose tot saccharose, uitgedrukt in procenten. 

Uit de reeds meer vermelde onderzoekingen van WeNrT volgt, 
dat de glucose in het sap zich juist andersom gedraagt dan de sac- 
charose ; waar de saccharose toeneemt bij de rijping, daar neemt de 
glucose af en de plaats in den stengel, waar dit proces zich afspeelt 
en de tijd, waarop het gebeurt, zijn beide dezelfde als bij saccha- 
rose. Hieruit volgt, dat men het glucosegehalte even goed als crite- 
rium voor rijpheid kan gebruiken als het saecharosegehalte. In wezen 
maakt het vrijwel geen verschil of men het glucosegehalte direct 
noteert of den glucosefactor; de glucosefactor is alleen gemakke- 
lijker en geeft meer inzicht, omdat hij de verhouding is van twee 
getallen, waarvan het eene steeds toeneemt en het andere steeds af- 
neemt, zoodat men deze gebeurtenissen als het ware versterkt of ver- 
groot in het cijfer ziet uitgedrukt. Een glucosebepaling geeft meer 
werk dan een Brix-en Pol.- bepaling, zoodat, wanneer inderdaad alles 
volkomen was, zooals het hierboven aangegeven is, er geen reden 
zou zijn glucosebepalingen. te maken voor de vooranalysen. Nu zijn 
er echter uitzonderingsgevallen ; gevallen, waarin de glucosefactor 


een afwijking vertoontsin 
zijn verloop van de WS 
b.v.: er zou dus toch re- 
den zijn glucose te bepa- 
len, indien het aantal ge- 
vallen, waarin deze af wij- 
king optreedt, en waarin 
zij betere inzichten geeft 
dan de gewone Brix- en 
Pol.-bepaling, belangrijk 
Bld A5 MWB WE Ui YT 15 UK MR 2/8 was, zoodat de meerdere 
moeite voldoend loonend 
Fig. 68. Rendement én glucosefactor van de 
247 B-monsters van een tuin op sf. Perning. _Wä$S. Ik heb getracht na te 
—= rendement gaan, hoe het met dit 
ies — glucosefactor. vraagstuk staat. 

Ons stonden cijfers ter 
beschikking van de ondernemingen Gempolkrep, Perning en Tan- 
djongmodjo. 

Alleen de laatste onderneming bepaalt het glucosegehalte van 
de twee gedeelten, waarin de stengel daar verdeeld wordt. Dat de 
andere ondernemingen dat niet doen, is reeds een aanwijzing, dat 
de bepaling vrij tijdroovend is. 

Reeds een oppervlakkige beschouwing doet ons zien dat de lijn, 
die den glueosefactor voorstelt, frappant het spiegelbeeld is van de 
lijn, die het Rend. aangeeft. Ter illustratie diene in de eerste plaats 
fig. 68, waarop de bovenste lijn het rendement van 247 B in tuin 
sotjok lor blok e van sf. Perning voorstelt, de onderste den glucose- 
factor. De overeenkomst is werkelijk buitengewoon; de kleinste wij- 
zigingen in de Rendementslijn vindt men in het spiegelbeeld terug, 
b.v. op de data 21/6 en 1/7. 

Dit is één tuin en één rietsoort, maar het is geenszins een uit- 
zondering, integendeel. De volgende figuren geven de gemiddelden 
van tuinen der sf. Gempolkrep aan, die in dezelfde maand geplant 
zijn, berekend zooals dit reeds vroeger door mij voor andere groot- 
heden is aangegeven. 

Voor 100 POJ (Fig. 69) is de overeenkomst der lijnen voor WS 
en Glucosefactor schitterend. Om de vergelijking gemakkelijk te ma- 
ken, is de schaal voor de WS-lijn voor 100 POJ tweemaal zoo 
groot genomen als voor den glucosefactor. 

sij de Augustus-tuinen is een kleine afwijking op 9/7 te zien 


1 


16 6 
30/4 10/5 20/5 30/5 9/6 19/6 20/5 30/5 9/6 196 25 97 1/1 29/7 


en bij de Sep- 
5 _tember-tuinen 
ligt de glucose- 
factor op 29/7 


2/6 OM WPA A AR B °° on PA PA BE 1% B jets te laag, 
Fie. 69. Sf. Gempolkrep. 100 POJ. 19412 maar beide af- 
WS — _—__—__—_— en glucosefactor ------- der wijkingen zijn 


tuinen naar de plantmaanden gerangschikt. 


6 buitengewoon 
Links schaal voor glucosefactor, rechts voor WS. 


klein. Van be- 
lang is het- 
geen bij de Juni-tuinen op 19/6 te zien is; de saecharoselijn loopt 
daar horizontaal, wat beteekent, dat de normale vooruitgang opge- 
houden is, dat er dus kans op eenige onregelmatigheid is. Op dat 
oogenblik gaat de glucosefactor nog naar beneden; daar is er dus 
geen sprake van, dat de glucosefactor eerder waarschuwt om op te 
letten. 

Voor 247 B (Fig. 70) kloppen de lijnen niet zóó fraai met elkaar. 
Fig. 70 is iets anders geconstrueerd dan fig. 69; saccharose en elu- 
cose hebben hier dezelfde schaal, wat voor de Juli- en September- 
tuinen zeer goede beelden geeft, maar voor Augustus niet zoo mooi 
is. De Juli-tuinen vertoonen vrijwel totale overeenkomst tusschen de 
twee lijnen. Bij de Augustus-tuinen begon op 18/8 de stijging van 
de saccharose zeer langzaam te gaan; de glucosefactor is sterk ge- 
daald, waarmee dus aangegeven wordt, dat hoewel het suikergehalte 
weinig toeneemt, de qualiteit van het sap nog wel vooruitgaat. Het 
reinheidsquotient geeft evenwel dezelfde aanwijzingen. 

De lijnen voor de September-tuinen loopen wat onregelmatig, 
speciaal voor glucose, maar ze hebben ook slechts betrekking op 
4 tuinen. 

Men kan dus ook hier zeggen, dat de overeenkomst tusschen 
suiker- en glucoselijnen in het algemeen zoo treffend is, dat moeilijk 
aangenomen kan worden, dat de bepaling van den glucosefactor bij- 


312, 


Fig. 70. Sf. Gempolkrep 1912, 

W. S. en glucosefactor voor 247 B. 

gerangschikt naar de plantmaanden. 

u Links schaal voor glucosefactor, 
rechts voor W.S. 


’ 


9/7 19/7 29/7 BR 18/8 Ws 71/9 


4 tuinen van Sept. 


Vi 19/7 20/7 88 18/8 VR U) WP 27/9 di Yi 197 Zi 8 IVN 2/8 TA 179 29 
zondere voordeelen zou opleveren boven de bepaling van Brix en 
Pol. en de berekening daaruit van het RQ. Voor een enkel jaar heb 
ik deze kwestie nog op een andere wijze trachten te beslissen. 

Het voornaamste resultaat der vooranalysemethode moet hierin 
gezocht worden, dat men gewaarschuwd wordt om zijn riet niet 
langer te laten staan, dus om tijdig te weten, dat achteruitgang te 
verwachten is. [k heb nu nagegaan op een paar fabrieken in een 
bepaald jaar, of de glucosefactor deze waarschuwing eerder gaf. Men 

… heeft hier te doen met schattingen, zoodat de getallen, die ik hier 
geef, slechts een benaderende waarde hebben. 
Op Tandjongmodjo vond ik in 1913: 
Glucose- en saccharosecijfers Glucose geeft eerder 
geven éénzelfde resultaat in: achteruitgang aan in: 


247 B 112 tuinen 9 tuinen 

100 POJ DO leup JPN 

Zw. Cher. MA » Or sa 
Op Perning in 1916: 

241 B 70 iva JAKE 


100 POJ O7 wen 4 > 


313 


Onderzocht men de cijfers op beide ondernemingen weer op 
de wijze, zooals ik dit voor Gempolkrep deed, dan vindt men over 
het algemeen een zeer fraaie overeenstemming. Uit het bovenstaan- 
de tabelletje volgt, dat in slechts een klein aantal gevallen de glucose- 
bepaling juistere aanwijzingen gaf; daartegenover staan ook weer 
gevallen, waarin zeker de saccharosecijfers juistere inlichtingen ver- 
schaffen. 

Deze manier van uitdrukken is feitelijk minder juist; men 
moet eigenlijk beide cijfers naast elkaar leggen en daaruit een con- 
clusie trekken ; ik wil volstrekt niet ontkennen, dat elke meerdere 
kennis van de sapsamenstelling ons een beter inzicht in het verloop 
der rijping geeft, maar wel ontken ik op grond van het voorafgaan- 
de, dat de glucosecijfers in het algemeen een beter inzicht geven 
in den toestand van het sap dan de saccharosecijfers. Mijns inziens 
is het zeer de vraag of de meerdere arbeid, die vastgelegd wordt in 
de glucosebepalingen, opweegt tegen het meerdere inzicht, dat men 
in den rijpingstoestand krijgt. 

Wanneer men de glucose bepaalt, is omrekening tot den glu- 
cosefactor naar mijn meening aan te raden, omdat men hierin 
de schommelingen in de qualiteit van het sap versterkt tot uiting 
ziet komen; maar ook hier geldt de uitspraak, dat deze grootheden 
eerst volkomen bruikbaar zijn, als men eenmaal weet, wat men van 
elke rietsoort op een bepaalde onderneming verwachten kan. Aan 
welke grootheid men de meeste waarde hecht, is grootendeels een 
kwestie van gewoonte; wanneer de administrateur of de fabricage- 
chef zich aangewend heeft speciaal op de glucoseciĳfers te letten, 
zullen deze meer voor hen spreken dan andere cijfers, en omgekeerd. 


HOOFDSTUK VIII. 
Bepaling van het soortelijk gewicht van het riet. 


Herhaaldelijk is hierboven reeds besproken, dat het vrijwel 
onmogelijk is, door practisch uitvoerbare monsterneming een juist 
beeld van het rietgewicht te krijgen. Toch is dit voor de juiste be- 
paling van het oogenblik, waarop het maximum product verkregen 
kan worden, van veel belang en het is dus niet te verwonderen, 
dat men getracht heeft op andere wijzen dit vraagstuk op te lossen. 

Zoodoende is de belangstelling te verklaren, die er bestaat 
voor soortelijk gewicht-bepalingen. Dopr het S. G. te bepalen, hoopte 
men een nieuwe grootheid in te voeren, die iets omtrent de ge- 
wichtsveranderingen van den rietstok zou zeggen, Kr waren ook 


JlÁ 


andere motieven bij het onderzoek naar het S.G. bij het Proefsta- 
tion hoopte men hierin b.v. een hulpmiddel te vinden bij de 
selectie der Laag) Het zal echter blijken, dat het vertrouwen, 
dat men in het S.G. stelde, misplaatst was. 

Eerst in de hann jaren werden systematisch proeven met het 
S.G. genomen. Voor zoover ons bekend is, zijn de eerste bepalingen 
in dit verband in 1910 door Krrran tj) op de sf. Kanigoro uitgevoerd. 
Hij kreeg daarbij zeer onregelmatige uitkomsten (l.c. blz. 474); een 
der oorzaken hiervan moet gezocht worden in een nog onjuiste 
techniek, naar ons uit latere mededeelingen van den schrijver bleek 2). 

In 1914 werden op de sf. Pandji en Pradjekan op verzoek van 
het Proefstation te Pasoeroean eenige S.G.-bepalingen uitgevoerd; 
ook deze hadden nog geringe waarde voor het hier besproken doel. 
Op Randoe Goenting echter werden eenige jaren achtereen bepa- 
lingen gedaan, speciaal om na te gaan, wat de oorzaak was van het 
snel achteruitgaan van het rietgewicht in een bepaalde afdeeling en 
met de uitgesproken bedoeling, een hulpmiddel bij de rijpheidsbe- 
palingen te hebben. Op deze onderneming werd daarbij het systeem 
gevolgd om van groote monsters, geheele lorrieladingen zelfs, zonder 
verdeeling der stokken het S.G. te bepalen. Tegelijkertijd werkte men 
op Gondang Lipoero met kleine monsters, die in 3 deelen gehakt 
werden; het doel was hier meer een bestudeering van het S.G. Het 
resultaat van dit onderzoek is neergelegd in een bijzonder belangrijk 
artikel van Dr. SCHMUTZER ®), waarin afdoend aangetoond wordt, 
dat de S.G.-bepaling nimmer de sapanalyse kan vervangen. Op 
eenige fabrieken der Maatschappij Sentanenlor c.s. werden in 1917 
hoofdzakelijk naar aanleiding van de onderzoekingen op Randoe- 
goenting systematisch naast de sapbepalingen bij de vooranalysen 
ook S.G.-bepalingen gedaan. Ten slotte werden aan het Proefstation 
te Pasoeroean een aantal bepalingen uitgevoerd. Wij zullen van de 
verschillende pogingen nog een en ander zeggen. Dr. SCHMUTZER ana- 
lyseert in zijne verhandeling het S.G. van het riet; dit getal is de 
resultante van 2 grootheden, nl. van het S.G. van het sap en het 


1) J. Krrran, Bemestings- en plantverbandproeven op de Sf. Kanigoro, oogst 
1908 — 1909; Archief voor de Suikerindustrie in Ned. „Indië, 1910, blz, 566. 

2) Reeds in 1890 zijn door S, A. ARENDSEN HEIN eenige cijfers over het S.G. 
vastgesteld. Men vindt deze cijfers, die voor ons hier geen belang hebben, in een 
artikel: Rietanalysen, oorspronkelijk gepubliceerd in den Landbouwer, 3e jaargang, 
1890, blz, 1013, dat.ook opgenomen is in den bundel: Herdrukken en referaten van 
re publicaties voor 1893, versghenen als Bijlage van het Archief. 

3) Dr. J. ScHMUTZER, Over het soortelijk gewicht van eenige rietvariëteiten op 
de SO. Gondang Lipoero in 1916, Archief voor de Suikerindustrie in Ned. „Indië, 
1918, blz. 545, 


S.G. van het weefsel. Het S.G. van het sap stijgt voortdurend bij 
rijpend riet; dat van het weefsel is in sterke mate: afhankelijk van 
uitwendige omstandigheden, omdat het afhangt van de krimping en 
uitzetting van het riet, die beide weer sterk afhankelijk zijn van den 
vochtigheidstoestand. Op blz 641 Le. vinden we de conclusie: „In elk 
opzicht schijnt integendeel de gevolgtrekking gewettigd, dat de po- 
gingen, om direct verband te leggen tusschen het soortelijk gewicht 
en de rijpheid resp. snijdbaarheid van het riet, uit den aard der 
zaak tot mislukking gedoemd zijn”. Maar wel meent de schrijver, 
dat men het S.G. zal kunnen gebruiken als hulpmiddel bij het 
bepalen van het maximum rietgewicht. Daarvoor moet echter eerst 
uitgemaakt worden, uit hoeveel stokken een monster moet bestaan 
om een goed gemiddelde te geven. Deze proeven zijn door den 
schrijver aangezet, zoodat wij mogen hopen over niet te langen tijd 
het resultaat dier onderzoekingen in dit tijdschrift te zien ver- 
schijnen. 

De administrateur van Randoegoenting, de Heer H.V. Apam, 
deelde in Maart 1918 een en ander over zijne proeven mede op een 
vergadering van de Technische vereeniging van geëmployeerden van 
suïikerfabrieken in de residentie Soerabaja te Modjokerto. Het ver- 
slag dezer vergadering is verschenen in den Jen bundel „Voordrachten” 
dezer vereeniging. Het voornaamste resultaat, waartoe de Heer ApAMm 
gekomen was, bestond hierin, dat 1% daling van het S.G. overeen- 
kwam met 10% achteruitgang in rietgewicht, waaruit dus volgt, van 
hoeveel belang een daling van het S.G. is; maar dat deze daling 
grootendeels te wijten was aan serehziek riet, want dat gezond riet 
meestal niet in S.G. achteruitgaat, wat klopt met de waarnemingen 
van Dr. SCHMUTZER; de achteruitgang zou dus een soort controle zijn 
op het voorkomen van ziek riet en bovendien een aanwijzing zijn 
om dit eerder te oogsten. De hoofdindruk was, dat het S.G. als een 
soort controle kan dienen op feiten, die ook op andere wijze vast 
te stellen zijn; de achteruitgang in rietgewicht wordt eenigszins in 
cijfers vastgelegd. Ook deze onderzoeker wenscht de S. G.-bepaling 
naast de sapanalyse toe te passen, maar hecht er toch meer waarde 
aan dan Dr. ScHMUurzeER, omdat hij in de daling van het S.G. een 
waarschuwing tot snel oogsten ziet. Uit de onderzoekingen van Dr. 
SCHMUTZER volgde, dat bij normaal riet het S.G, steeds steeg; wan- 
neer dus werkelijk een duidelijke achteruitgang geconstateerd wordt, 
moet men aannemen, dat het riet niet een weinig achteruitgaat 
(want dan zou het S.G. op hetzelfde peil blijven) maar dat het riet 


+16 


snel uitdroogt en afsterft. De waarschuwing zal dan wel te laat 
komen. 

De cijfers van Gempolkrep ten slotte, waar kleine monsters, in 
drieën verdeeld, onderzocht werden, heeft men ons welwillend ter 
inzage gegeven. 

De indruk, dien men daaruit gekregen had, en dien ook wij er- 
uit meenen te moeten putten, is deze, dat het S.G. in geen enkel op- 
zicht een betere aanwijzing geeft voor den toestand van het riet 
dan het sap. Wel bewogen de S. G.-cijfers zich hier dikwijls op en 
neer met de sapanalyse, vooral bij 100 POJ, maar toch was dit lang 
niet algemeen en dan kwamen bovendien de veranderingen in beide 
reeksen cijfers op hetzelfde oogenblik. 

Deze resultaten wijken af van die op Gondang Lipoero ; de mo- 
gelijkheid bestaat dus ook, dat er belangrijke verschillen in dit op- 
zicht bestaan tusschen Gondang Lipoero, een onderneming met lang 
frisch blijvend riet, en- Gempolkrep, een onderneming met een ge- 
forceerde rijping in het hartje van den Oostmoesson. Ik heb op 
Gempolkrep de gemiddelden bepaald van eenige tuinen, waaruit met 
gelijke tusschenruimte analysen gemaakt waren, en waarvan de plant- 
tijden nog minder dan een maand verschillen. In de volgende tabel- 
letjes zijn vergeleken het S.G. en de winbare suiker. 


Gempolkrep 1917. 
12 Juni tuinen 100 POJ. 


10/4 20/4 30/4 10/5 20/5 


| | | 
W.S. | 13,5| 4145| 415,0| 4154 


14,8 
S.G. | 1,066 | 1,067 | 1,068 | 1,065 | 1,061 
8 Juli tuinen 100 POJ. 
30/4 10/5 — 30/5 Je 19/6 _ 29/6 
Ï Ì | Ì 
| | 
ws. | 13,2 13,6) 13,9 | 14,0| 443| 441 
S.G. | 1,054) 1,054 | 1,056 | lee 1,053 | 1,035 


15 Juli tuinen 247 B. 


neee ee en eee ee ee een nen 


9/6 19/6 - 29/6 97 19/7 29/7 
| | | | | 
W.S. | 106/ 109[ 4113| 14,8| 12,4| 121 


S.G. | 1,045 | 1,046 | 1,048 | 1,048 | 1,038 , 1,045 


17 


Bij de Juni-tuinen 100 POJ stijgt eerst het S.G. met de hoe- 
veelheid suiker, maar terwijl er nog meer suiker afgezet wordt, daalt 
het S.G. na 10/5. Nu zou dit een aanwijzing kunnen zijn, dat het 
riet plotseling begon te verdrogen, maar in het algemeen was die 
kans in eind Mei 1917 gering, en bovendien is dit ook niet waarge- 
nomen op de onderneming, wat natuurlijk wel het geval geweest 
moest zijn, indien het feit zich werkelijk in het groot (12 tuinen) 
voordeed. De Juli-tuinen hebben hun hoogste S.G. op 20/5. terwijl 
het hoogste suikergehalte op 9/6 bereikt wordt. Daarna valt het S.G. 
geweldig, van 1,053 op 1,035, wat zou wijzen op een bijna volmaakt 
afsterven. Toch was hier niets van merkbaar. Eenige Juli-tuinen 
van 247 B vertoonen sterke schommelingen in S.G. ; merkwaardig 
is de stijging op het eind, terwijl het suikergehalte daalt. 

De conclusie op Gempolkrep is dan ook geweest, dat men voor- 
loopig nog geenerlei aanwijzing vond in het verloop der S.G.-cijfers. 

De op het Proefstation bepaalde cijfers hebben dit geleerd, dat 
men zeer goede rietsoorten kan hebben met een laag S. G. en om- 
gekeerd slechte met een behoorlijk S. G. Trouwens ook in de prac- 
tijk blijkt het, dat de beste en suikerrijkste soorten als EK 28 vol- 
strekt niet altijd het hoogste S. G. hebben. 

De bepaling van het S. G. kleven vele fouten aan, die voor de 
practische uitvoerbaarheid ook een belemmering zijn; zooals hierbo- 
ven bleek, liggen de verschillen meestal in de derde decimaal, wat 
erop wijst, dat de techniek vrij volmaakt moet zijn om betrouw- 
bare cijfers te krijgen. 

Wij hebben hier slechts een zeer kort resumé gegeven van 
hetgeen er op dit gebied verricht is; de zaak moest hier besproken 
worden, omdat wij hierin een der jongste pogingen zien om het 
probleem der rijpheidsbepaling vooruit te brengen, maar de onder- 
zoekingen zijn nog niet zoover gevorderd, dat ze zich leenen voor 
een goed doorwerkt overzicht. Het lezen van het artikel van Dr. 
SCHMUTZER kan ieder, die belang in dit onderwerp stelt, zeer wor- 
den aanbevolen. Onze algemeene conclusie omtrent de S. G.-bepa- 
lingen kan voorloopig zijn, dat ze een interessant studiemateriaal 
vormen, dat ons wellicht omtrent hetgeen in den rietstengel gebeurt 
belangrijke gezichtspunten kan openen, maar dat tot nogtoe de 
waarde voor de bepaling van het juiste oogenblik van oogsten nog 
zeer gering is en vermoedelijk ook gering zal blijven. 

Voorloopig zullen wij dus op een andere manier moeten trach- 
ten een indruk te krijgen, hoe het met het rietgewicht gaat. Want 


JIS 


zooals ik reeds in het begin dezer verhandeling opmerkte: sap- 
samenstelling en rietgewicht behoeven volstrekt niet op hetzelfde 
oogenblik hun maximum te bereiken, zoodat de optimum oogstda- 
tum vroeger kan vallen dan de datum van optimum sapgehalte. In 
vele gevallen zelfs daalt het rietgewicht dan reeds, en dit kan vrij- 
wel alleen door waarneming van den tuin uitgemaakt worden. Dus 
naast alle controle door cijfers blijft deze weinig objectieve controle 
van groot belang. Het voorkomen van het riet, het geel worden 
van het blad, het optreden van een vooze kern in het merg, het zijn 
allemaal teekenen, die belangrijke aanwijzingen kunnen geven om- 
trent den meest gewenschten oogstdatum, natuurlijk in verband 
met de analysen. Is men met het sap in een stadium gekomen, dat 
men slechts een vooruitgang van enkele tiende procenten meent te 
moeten verwachten, dan is elk teeken van droog worden bij het 
riet een reden om het snijden zooveel mogelijk te bespoedigen; in 
het algemeen zijn de verliezen door achteruitgang van rietgewicht 
dan veel belangrijker dan de kleine stijgingen in rendement. Maar 
daarom ook juist zijn de vooranalysen op ondernemingen, waar 
het riet naar het voorkomen bijna nooit achteruitgaat van zooveel 
belang, omdat men ten eerste het oogenblik van snijden door het 
niet duidelijk veranderen van de uitwendige kenmerken moeilijk op 
het oog kan bepalen en ten tweede, omdat kleine rendementsstij- 
gingen bij zulk frisch blijvend riet goed tot haar recht komen. 


C. SAMENVATTING. 


In het eerste gedeelte van deze publicatie is behandeld, hoe 
de vorming van organische stof afhankelijk is van bladgroen en 
lichtenergie. De hoeveelheid lichtenergie is constant; men dient dus 
de cultuur zoodanig in te richten, dat van deze hoeveelheid alle 
voordeel getrokken wordt, dat ervan te trekken is. Daarvoor dient 
alles erop berekend te zijn, dat overal zooveel mogelijk bladgroen 
aan het licht blootgesteld wordt; het is dus een voordeel voor een 
soort, als zij een diepgroene bladkleur, een overhangenden bladstand, 
een breed blad heeft; gezond riet is om die reden in het voordeel 
tegenover strepenziek riet, dat minder chlorophyl bevat; het plant- 
verband dient zoo te zijn, dat de geheele oppervlakte bedekt is door 
blad. Opbinden van riet werkt schadelijk op het productievermogen, 
omdat de bladkronen samengevoegd worden en dus de lichtenergie 
niet ten volle benut wordt. Het opbinden is dus een middel tegen 
legeren, dat somtijds beslist ongunstig kan werken. 


aid 


Onder overigens vergelijkbare omstandigheden zal hoog rietge- 
wicht gewoonlijk gepaard gaan met een lager rendement, een lager 
rietgewicht met hooger rendement. Een gunstig jaar zal echter in 
vergelijking met een ongunstig jaar hooger rietgewicht en hooger 
rendement geven, omdat gunstige weersomstandigheden het riet 
gelegenheid geven beter uit te rijpen. Bijna altijd zal vroeg oog- 
sten minder risico opleveren dan later oogsten. 

In het tweede gedeelte worden meer speciaal de rijping en de 
rijpheidsbepalingen behandeld. In de eerste plaats is de monsterne- 
ming besproken. Het beste systeem is het op de tuinkaart volkomen 
vastleggen van de plaatsen, waar monsters genomen zullen worden 
„en het op die plaatsen, lang voordat de monsters onderzocht wor- 
den, met behulp van etiquetten aanwijzen van de te gebruiken 
stokken. De aanwijzing dezer stokken geschiedt dus volmaakt auto- 
matisch. Het is onverschillig, of de stokken van één of meer pollen 
afkomstig zijn. De betrouwbaarheid van deze methode is uitvoerig 
besproken. 

In Hoofdstuk III over het onderzoek der monsters wordt eerst 
bewezen, dat bemonstering van het rietgewicht practisch onmogelijk 
is en dat daarom de cijfers van het sap onze speciale aandacht ver- 
dienen. Daarna wordt betoogd, dat de 3-deeling der stokken de beste 
wijze van onderzoek is. Er wordt uitvoerig nagegaan, hoe deze me- 
thode zich ontwikkeld heeft en wat hare wetenschappelijke basis is. 
De verdeeling van den stengel in 10 deelen geeft mooie gegevens, 
maar is voor de practijk te omslachtig ; bij onderzoek van 2 deelen 
gaan de belangrijkste voordeelen van de verdeelingsmethode verlo- 
ren. De methode geldt niet alleen voor enkele rietsoorten; èn op 
physiologische gronden, én naar voorbeelden, aan de practijk ontleend, 
wordt betoogd, dat tusschen de rietsoorten geen principieel verschil 
bestaat. 

In hoofdstuk IV „Bewerking der vooranalyseresultaten” wordt 
eerst nagegaan, hoe men de cijfers der vooranalyseboeken het best 
kan samenvatten om een overzicht te krijgen van het aanwezige 
materiaal. Daarvoor worden de tuinen ondergebracht in groepen met 
dezelfde plantmaand. Uit de zoo verkregen cijfers ziet men, hoe de 
rijping afhankelijk is van de plantmaand; bij 100 POJ is deze af- 
hankelijkheid grooter dan bij 247 B; op de sf. Remboen komt zij 
beter uit dan op de sf. Gempolkrep. Ook het verloop der lijnen, 
die het gemiddelde suikergehalte aangeven, is voor beide onderne- 


mingen verschillend. Hieruit wordt de conelusie getrokken, dat rij- 


320 


ping verschilt voor rietsoorten en ondernemingen. Het blijkt, dat 
men twee groepen van ondernemingen kan vormen; die, waarop 
grond en klimaat in den Oostmoesson een langzaam rijpen mogelijk 
maken en die, waar grond en klimaat in den Oostmoesson de rijping 
eerst versnellen, maar daarna vrij plotseling afbreken. Op de eerste 
groep ondernemingen kunnen later geplante tuinen hetzelfde ren- 
dement halen als vroeger geplante; in de laatste groep zullen de 
latere tuinen meestal slechts een lager rendement kunnen halen. 
De invloed van het klimaat in verschillende jaren op de rijping 
wordt nagegaan. 

Hoofdstuk V houdt zich bezig met de verschillen tusschen de 
3 deelen, waarin de stengel verdeeld wordt. Ook hierin kan de zoo- 
even genoemde groepindeeling doorgevoerd worden. Het blijkt dan 
o.a, dat op een onderneming met een sterken Oostmoesson voor 
alle riet, onafhankelijk van de plantmaand, ongeveer op hetzelfde 
oogenblik het verschil onder-midden gelijk wordt aan het verschil 
midden-top, dat dus in de graphische voorstelling de lijnen elkaar 
kruisen op ongeveer denzelfden datum. Bij een onderneming van 
het type Remboen gebeurt dit niet. 

Het gebeurt herhaaldelijk, dat het verschil onder-midden nega- 
tief wordt; dit blijkt speciaal, bij enkele rietsoorten, o.a. DI 52, zeer 
vaak op te treden, bij andere weinig, bij weer andere, o.a. 247 B, 
practisch nooit. De samenhang van dit verschijnsel met den regen- 
val wordt aangetoond. De vergelijking tusschen de ondernemingen 
Remboen en Gempolkrep wordt nog eens uitvoerig doorgevoerd op 
grond van het in de beide vorige hoofdstukken behandelde. Aan het 
einde van dit hoofdstuk wordt een overzicht gegeven van het ge- 
drag van eenige rietsoorten op verschillende ondernemingen; er 
wordt nagegaan, in hoeverre rietsoorten en ondernemingen in de 
opgestelde groepen onder te brengen zijn. 

In Hoofdstuk VI wordt behandeld hoe WS, Brix en RQ veran- 
deren in de 3 deelen van den stengel onder invloed van uitwendige 
omstandigheden, speciaal van regen. Het blijkt, dat het onderste 
gedeelte het eerst en het sterkst reageert op niet diep ingrijpende 
factoren als betrekkelijk lichte regens. Het RQ vertoont in het alge- 
meen de sterkste schommelingen en leent zich dus bijzonder voor 


het constateeren van onregelmatigheden in de rijping; een sterke — 


daling van het RQ in alle deelen wijst op groote stoornissen, vooral 
als hier nog Brixstijging mee gepaard gaat. De aard der reactie van 
het sap is op verschillenden leeftijd gelijk, zoodat voor het vaststellen 


321 


van het oogenblik van rijpheid naast deze veranderingen in sap- 
eigenschappen de bijzonderheden van elke rietsoort en elke onder- 
neming bekend moeten zijn. ° 

In Hoofdstuk VIT over de glucose wordt aangetoond, dat de 
glucosefactor wisselingen vertoont, die bijna volkomen overeenko- 
men met de wisselingen in de gewoonlijk bepaalde sapciĳfers. Op 
grond hiervan wordt betoogd, dat bepaling van het glucosepercentage 
slechts geringe voordeelen oplevert; het is twijfelachtig of deze op- 
wegen tegen den meerderen arbeid, die voor de bepalingen noodig is. 

Aangaande het soortelijk gewicht wordt in Hoofdstuk VIII op- 
gemerkt, dat het tot nu toe geenerlei hulp verleent bij het bepalen 
van het oogenblik van rijpheid; ook de kans, dat het in de toekomst 
een betere aanwijzing zal geven dan het sap, is zeer gering. Het 
levert hoogstens een controle op sommige verschijnselen in den 
aanplant (b. v. aanwezigheid van ziek riet) als studiemateriaal 
hebben de S. G.-bepalingen wel waarde. 


PASOEROEAN, 1921. 


Gremer 


VOOR DE 


Suikerindustrie in Nederlandsch-indië 


Er EO 


MEDEDEELINGEN VAN HET 
PROEFSTATION VOOR DE JAVA: 
SUIKERINDUSTRIE. 


EE | 
m 


JAARGANG 1922, No. 6. 


BESCHOUWINGEN OVER FILTRATIE 
DOOR 


bee G ETEN 


N. Vv, BOEKHANDEL EN DRUKKERIJ 
v/h H. VAN INGEN — SOERABAJA, 


es 


ee 


nen ee Rn 


„arne 


MEDEDEELINGEN VAN HET PROEEFSTATION 
VOOR DE JAVA-SUIKERINDUNTRIE, 


NN Ane 


Jaargang 1922, No. 6. 


BESCHOUWINGEN OVER FILTRATIE 


door 


Ir. H} EGETER. 


Over den theoretischen kant van het filtratievraagstuk is in de 
literatuur weinig of niets te vinden. 

Meestal beperkt men zich tot het opgeven van practische er- 
varingen, zonder duidelijk systematisch verband. Het doel van deze 
beschouwingen nu is dus te trachten, een systematisch theoretischen 
opzet van de kwestie te geven, waarop dan later door proefne- 
mingen en practijkgegevens kan worden voortgebouwd. 

Filtratie stelt zich in het algemeen ten doel: het zoo volkomen 
mogelijk scheiden van een vloeistof van de daarin gesuspendeerde 
stoffen (van het dispersiemiddel van de daarin gedispergeerde stof- 
fen). In de suikerindustrie: het scheiden van het dispersiemiddel 
met de daarin aanwezige molecuul- en iondisperse stoffen, van de 
daarin aanwezige grofdisperse en liefst ook colloïddisperse stoffen. 

Bij den tegenwoordigen stand van het filtratievraagstuk gelukt 
het afscheiden van de op het tijdstip der filtratie colloïddisperse 
phasen slechts voor een zeer klein gedeelte en wordt dan meestal 
het terughouden van colloïden nog veroorzaakt door adsorptie in de 
filterkoek. Wel is men met de techniek reeds zóóver gevorderd, dat 
ook een mechanische filtratie van colloiden mogelijk is. 

Bij gewone filtratie van grofdisperse deeltjes gebeurt de scheiding 
doordat de poriën, eerst van het filterdoek, en later van de filter- 
koek, kleiner zijn dan de deeltjes der gedispergeerde stolfen; een 
absoluut mechanische kwestie dus. 

Bij de Plauson-ultrafilterpers geschiedt de afscheiding der col- 
loiden op gelijke wijze; hierbij is echter een buitengewoon hooge 
druk van + 200 atmospheren noodig, wat begrijpelijk is, den buiten- 
gewoon kleinen poriediameter in aanmerking genomen. 

Waar deze laatste methode in de techniek nog bijna geen 
toepassingen vindt en in de suikerindustrie, voor zoover ons be- 


324 


kend, nog geen enkele, zullen we, hoewel het zéér groote belang 
van deze methode, speciaal voor de suikerindustrie, erkennend, ons 
voorloopig alleen bezighouden met die filtratie, waarbij een grofdis- 
perse phase afgescheiden wordt van het dispersiemiddel. 


De factoren, die in het algemeen de filtratie beheerschen, zijn: 
le. De druk. 
2e. De viscositeit van het dispersiemiddel. 
3e. De doorsnede der poriën van de filterkoek, welke doorsnede af- 
hankelijk is van den vorm en de grootte der af te filtreeren 
deeltjes. Her, 
4e. Het aantal poriën per eenheid van oppervlak; eveneens van vórm 

en grootte der deeltjes afhankelijk. e 

5e. De lengte der poriën: deze is afhankelijk : 

a. van de koekdikte, die weer in nauw verband staat tot gröot- 
te en vorm der deeltjes en het aantal deeltjes per volume- 
eenheid van het aan de filtratie onderworpen systeem ; 

b. van den vorm en de grootte der deeltjes, waardoor het ver- 
band tusschen koekdikte en porielengte beheerscht wordt. 


Als we de factoren, die de filtratie beheerschen, op deze wijze 
opschrijven, dient erbij te worden vermeld, dat deze opsomming 
alleen geldig is voor de filterpersen, zooals die tegenwoordig voor- 
namelijk in gebruik zijn. 

Bij- een Taylorfilter bijvoorbeeld is er geen sprake van een 
regelmatig dikker worden der filterkoek en is het proces discontinu 
door het naar beneden zakken van de dikke filterbrij. 

Hoe dient het mechanisme der filtratie met filterpersen nu te 
worden opgevat ? 

Als uitgangspunt van alle beschouwingen nemen we aan, dat 
de toegevoerde te filtreeren vloeistof in zekeren zin homogeen is; 
d.w.z. dat in de volumeeenheid bij het begin der filtratie niet _ 
meer en geen andere deeltjes aanwezig zijn dan bij het eind. 

Wij kunnen ons nu de filtratie voorstellen als een zich opsta- _ 
pelen van de gedispergeerde deeltjes, zoodanig, dat er poriën over- 
blijven, waardoor het dispersiemiddel kan afvloeien. Waar in de | 
techniek bij de gewone filterpers de poriediameter van het filterdoek 
en de lengte ervan ten opzichte van de porielengte en -diameter 
van de filterkoek voorloopig gerust buiten beschouwing kan blijven, 
wordt dus de afvloeisnelheid van het dispersiemiddel en daarmede 
de filtratiesnelheid bepaald, door het drukverschil voor en achter de 


koek, de porielengte en -diameter der koek, het aantal poriën per 
eenheid van oppervlak en door de viscositeit van het dispersie- 
middel. 

Het verband tusschen porielengte en koekdikte is zoodanig, dat: 
porielengte 
koekdikte 

Een maximum is niet goed aan te geven, hoewel de waarde 
van die verhouding meestal zal liggen tusschen 1 en 2. 

Berekeningen van de waarde dezer verhouding, gegeven gemid- 
delde vorm en grootte van de deeltjes der disperse phasen zijn zeer 
lastig uit te voeren en geven alleen bij zuiver bolvormige deeltjes 
de juiste waarden. 

Daar echter, zooals later zal blijken, deze constante in een an- 
dere constante overgaat, is de kennis van de grootte dezer verhou- 
ding voor ons van minder belang. Slechts moeten wij er den nadruk 
op leggen dat wij haar, gegeven een bepaald systeem van disperse 
phasen, als een constante beschouwen. 

Is nu van een porie de per tijdseenheid doorgestroomde hoe- 
veelheid dispersiemiddel bekend, dan is hieruit, uit het aantal po- 
riën per eenheid van oppervlak en uit het oppervlak de totaal 
doorgestroomde hoeveelheid te vinden. 

Nemen we de doorsnede der porie een cirkeloppervlak, dan is 
de doorgestroomde hoeveelheid, bij gegeven straal, lengte, viscositeit 
en constant drukverschil voor en achter de porie, te berekenen. 

Hiervoor geldt dan de bekende wet van PorsseuiLLeE, die zegt, 
dat de per tijdje dT doorgestroomde hoeveelheid dq gelijk is aan: 

Kales aT 4) 
817 
waarin P — P, — P, == het drukverschil voor en achter het filter 
r =de straal van de poriedoorsnede 
l =de porielengte 


minstens —={. 


n= de coëfficient van inwendige wrijving van het disper- 
siemiddel of wel de viscositeit 
T =de tijd 
q =de doorgestroomde hoeveelheid. 
Al dadelijk moeten wij nu onderscheid maken naar den aard 
van de disperse phasen. 
Deze kunnen namelijk zijn al of niet elastisch, en al of niet 
samendrukbaar. Ook is het mogelijk, dat de disperse phasen g gedeel- 
telijk de eene, gedeeltelijk de andere eigenschap bezitten. Hierbij 


326 


kan dadelijk worden aangemerkt, dat de disperse phasen nietyof 
althans in zeer geringe mate, de eigenschap der samendrukbaar- 
heid kunnen bezitten. Als we te maken hebben met een kristallijne 
of amorphe vaste stof, is dit duidelijk genoeg. lets anders wordt het 
bij de aanwezigheid van een gel. Aangezien echter een gel voor het 
grootste gedeelte uit vloeistof bestaat en we een vloeistof in dit 
verband wel als onsamendrukbaar mogen beschouwen, is er tegen 
de aanname der onsamendrukbaarheid ook bij een gel, niet veel 
bezwaar. 

Blijft dus, de al of niet elasticiteit van alle, of van een deel 
der disperse phasen. Zijn de disperse phasen niet elastisch, dan zal 
door drukverandering het koekvolume niet gewijzigd worden, en 
dus niet het totaal porievolume en ook niet het oppervlak van een 
bepaalde poriedoorsnede. 

Zijn de disperse phasen geheel of gedeeltelijk wèl elastisch, 
dan verandert door drukverandering het koekvolume wèl. 

Deze verandering geschiedt, doordat de aanwezige deeltjes zelf 
niet samendrukbaar zijn, geheel ten koste van het volume der 
poriën. 


1e Geval. De disperse phasen zijn niet elastisch. 
en mek ap 
8 1 2 


Stel 7 — constant; gegeven een bepaalde temperatuur, die tij- 


AT (1) 


dens de filtratie constant gehouden wordt. 

r is in dit geval eveneens als een constante te beschouwen. 

De variabelen zijn dus q, l en T. 

l is een functie van de doorgestroomde hoeveelheid en is er 
recht evenredig mede. Dit is gemakkelijk in te zien als we bedenken, 
dat ieder gelijk quantum te filtreeren vloeistof een gelijk quantum 
disperse phase inhoudt en tevens dat de koekdikte rechtevenredig 
is met de porielengte. 

Hieruit volgt: 


dq = e‚dl (2) 

q= cl (2) 
4 4 

pe Rean Lap UT — TC A aT 
8 1 Sq 7 


P 
q dq rte T (2) 
8 7 


327 


Dit geïntegreerd wordt 


7 4 


E 
a eee 


Go 


zn of 
Ò PE en En 
di Og — dit is de doorgestroomde hoeveelheid 
3 il, 
bij f porie; Hen 
ral) Re : 

Sr gedus OQ —=ieH-a0: is de totaal doorgestroomde 

7 


hoeveelheid, als Q is het filteroppervlak en a is het aantal poriën 
per, eenheid van oppervlak. 

De slotvergelijking wordt dus: 

OEE Le (3) 
n 

Dit is dus de filtratievergelijking voor P en # constant, terwijl 
de gedispergeerde phasen niet elastisch zijn. 

O0, P, T en 7 zijn direct te bepalen; indien we dus voor één 
geval de Q bepalen, is daarmede de constante C bekend. 

Hiermede is dan ook de doorgestroomde hoeveelheid bij een 
willekeurige T en P te berekenen. 

Van ieder dispersiemiddel wordt de 7 bij temperatuursverhooging 
lager. 

Het is dus zaak om, althans wat betreft de snelheid der filtratie, 
bij zoo hoog mogelijke temperatuur te filtreeren. 

Praectisch zal het dus zelden noodig zijn de 7 direct te bepalen 
en zullen we kunnen volstaan met P.T.O en Q, waardoor dan 
Bid — CO, bekend is. 

7 
Hierbij is dan 
Q CROND.T (Ja) 
We hebben tot nu toe de P gedurende de filtratie constant 
verondersteld. 
Laten we nu de P varieeren en beschouwen we hem als een 
functie van den tijd. Wat is hiervan het gevolg ? 
Bij verandering van P verandert r niet, omdat we de disperse 
phase als onsamendrukbaar en niet elastisch hebben aangenomen. 


328 


9 verandert niet. ® 

Stel dus P —= P‚ (fT), dan is P, de druk op het moment dat 
(EE) =d 

We krijgen nu 


4 
rt a 
8 1 
Caor.rt.Po.(f 
pe he D ar @ 


u.ri.P 
en ee A ef (er) ar 
8 
ee (er) ar 
4 q 
of ac.o EV (er) er 5) 
el 


Door (fT) in te vullen en te integreeren, is de voor dat geval 
geldende filtratievergelijking te verkrijgen. 

Stel, we willen nu weten, welke functie van den tijd de P moet 
zijn, om te bereiken, dat er in elke tijdseenheid evenveel doorstroomt; 
m.a.w. dat dus de toename van den druk de toename van de porie- 
lengte nivelleert. P‚ is dan de druk. op het moment, dat we de per 
tijdseenheid doorgestroomde hoeveelheid constant gaan houden. 

In vergelijking (5) moet dus de 


Vv frr) aT =T 
[ (ear 


(er) 27 


P =P, (fT) —= P‚, 2T (6) 
per eenheid van tijd wordt dus verkregen 


de algemeene vergelijking wordt dus nu 


eco. VEL (3) 
n 


De doorgestroomde hoeveelheid kan dus constant gehouden wor- 
den als P —= P,, dat is na verloop der halve tijdseenheid. Dit is 
begrijpelijk, daar we uitgegaan zijn van een begindruk =O en een 
beginweerstand — 0. REN 


\ 


329 


De eindvergelijkingen voor het geval dat de disperse phasen 
onsamendrukbaar en niet elastisch zijn, worden 


batik 0 iN ie voor het geval, dat de druk gedurende 
if 
de filtratie constant is. 


MRE 0 Ae Vv | ( fT ) dT voor het geval dat 
n 


de druk continu verandert met den duur der filtratie volgens 
ESB). 


RE =S Or Or De P==P,.2T voor het geval de druk ver- 
_andert met den duur der filtratie, zoodanig, dat in iedere tijdseen- 
heid behalve de eerste, evenveel filtraat verkregen wordt. 

In deze vergelijkingen is: 

Q =de hoeveelheid filtraat. 

C — een constante, afhankelijk van den aard der disperse phasen. 

O = het filteroppervlak. 

P =P, — Ps is gelijk het drukverschil voor en achter de koek, 
de overdruk dus. 

He destijd. 

n — de coëfficient van inwendige wrijving van het dispersie- 
middel of de viscositeit. 

P, == het drukverschil op het moment dat (fT) =1. 

In de practijk is het, zooals reeds vermeld, zeer goed mogelijk 
de bepaling van de 7 te ontgaan, door uit de proef in plaats van 


CO, Eeke te bepalen. Hierdoor wordt de practische toepassing 
n 


natuurlijk nog eenvoudiger en zijn alle constanten voor een bepaald 
neerslag gemakkelijk te bepalen. 

We bezitten dus nu een middel om, gegeven een bepaald 
neerslag, den meest economischen druk of drukwverloop te berekenen. 


Ze Geval. De disperse phasen zijn niet samendrukbaar, gedeeltelijk 
elastisch, gedeeltelijk niet elastisch. 
Dit is het geval, waar we in de suikerindustrie mede te makeu 
hebben. 


Werken we bij een constanten druk, dan is de filtratie-vergelijking 


Q=co/ El ook hier geldig, daar C een constante is bij P 
nù 


constant; echter met deze beperking, dat we nu de C, die bij een 


330 


bepaalde constante P is gevonden, niet kunnen gebruiken bij „een 
andere P. 

Een benadering is hier te verkrijgen door bij minstens 3 ver- 
schillende drukken de C te bepalen en de overige te vinden door 
grafische interpolatie. 

Jij een verandering van P tijdens de filtratie valt er met de 
reeds afgeleide formules niet veel te bereiken. 

Echter zijn ook in dit geval formules te vinden, die ons in 
staat stellen door een paar proeven de gewenschte waarden te 
berekenen. 

Beschouwen we eerst het geval, dat de druk gedurende de filtratie 
constant blijft en trachten we uit een paar bepalingen bij verschil- 
lenden druk de waarden voor iederen anderen druk te berekenen. 

In de oorspronkelijke vergelijking van PorssEUILLE 

mt ; 
dq = —__—-— dT (1) is nu r variabel.met 
Sn 
den druk. 

We hebben gesteld P is geen functie van den tijd, maar is 
gedurende de filtratie constant. 

Hoe verandert r nu met den druk ? 

Stel we hebben een zeker volume van het neerslag met de 
poriën gevuld met het dispersiemiddel. Bij een druk o is het 
volumen V 

Stellen we ons voor dat we dit volume begrensd hebben door 
een vast cylinderoppervlak, waarin een zuiger beweeglijk is. Aan 
den tegenovergestelden kant van den zuiger is het volume be- 
grensd door een wand, (b.v. filterdoek) welke alleen doorlaatbaar 
is voor de vloeistof. Bij verandering van druk op den zuiger zal nu 
ook het volume veranderen. Wij willen het verband tusschen P 
en V nagaan. Het beperkte stuk van de P V-lijn, waar we practisch 
mede te maken hebben, is met een geringe fout als een rechte aan 
te nemen, welke aan de vergelijking (9) V = V, (1 — a P) beant- 
woordt, waarin x een compressabiliteitsmodulus is, welke constant is 
voor een bepaald systeem van gedispergeerde phasen, met andere 
woorden voor een bepaald neerslag. Aangezien de gedispergeerde 
phasen onsamendrukbaar zijn, gaat deze volumeverandering geheel 
ten koste van het porievolume, welk volume bij P = o zijn maxi- 
mum grootte heeft, welke gelijk is aan O .l.n.o, waarin 

O —= het beschouwde oppervlak 
| == porielengte 


331 


n — aantal poriën per eenheid van oppervlak 
o — het oppervlak van de poriedoorsnede. 
Het volume van het neerslag bij een druk =o was: O.d=V, 
en bij druk = P: V‚, = V‚ @sscenP Y of: Ond, (Et Ei) 
De volumeafname bij druk = P =0.d.a.P,, waarin d = 
— laagdikte van het beschouwde volume. Voorts is d == c 1, waarin 
de constante c de verhouding aangeeft tusschen de laagdikte en de 
porielengte. 
Het porievolume bij een druk P is nu: 
OPN mor On zen ON 1D 7 On Os zr BJ 
Het oppervlak bij druk P van een poriedoorsnede wordt nu 


Og (nr Or=i0 vd B) c 
DE 

me Ob.el n 

2 2 2 c ) 

OLE Po. dus nu isz rp == n} 


of: 


(10) rp „ee aP=rì — Pp. 


Bij deze berekening is de verandering in koekdikte met den 
druk niet in acht genomen, daar dit toch betrekkelijk een zeer 
kleine verandering ten opzichte van de verandering in het porie- 
volume is en door het weglaten van deze verandering de bere- 
kening ten koste van een kleine fout zeer vereenvoudigd wordt. 

We zullen dan ook bij de volgende berekeningen de verande- 
ring van l met de drukverandering niet in rekening brengen. 

De vergelijking (2) dq =e d 1 blijft dus gelden. 


ETE Hu 
81. 
7 (ri ar ne Pp)? De 
(1) dq = dT 
8 1 
de dldus 
qe lof 
Ee 
c 
Gm EE 
dg dT 
8 q 7 
me Cp jn. P 
q dq == - dT 


oe 


T= Oso das 


n 
PT 
1 ENE ROEIDE A EEE 
12 Q=(C, EPE 


Door proeven bij twee verschillende drukken zijn dus C en C, 
te bepalen, waardoor ook bij anderen druk de hoeveelheid filtraat 
bekend is. Het is hierbij echter in aanmerking te nemen, dat we bij 
de afleiding van de formule gebruik hebben gemaakt van de ver- 
andering van ‘het porievolume met den druk, welke functie we 
slechts met eenige beperking als een rechte lijn mochten voor- 
stellen. 

Hieruit volgt nu, dat we door een constanten-bepaling bij b.v. 
len 10 atmospheer niet zijn ingelicht over de constanten bij b.v. 
50 atmospheer. 


Rest ons nog een formule te vinden voor het geval dat nu P 
gedurende de filtratie verandert, en wel als een functie van den 
tijd. Nemen we aan dat de P gedurende de filtratie verandert, maar 
niet als een bepaalde functie van den tijd dus discontinu, dan is er 
op deze wijze niets te berekenen. We moeten dan de filtratie ver- 
deelen in stukken, waarbij de druk constant blijft. 

Hiervoor moeten we dus de eerste filtratievergelijking uitbrei- 
den en wel zoodanig, dat bij de vergelijking (2e) 


Ut Lepke EEN TS 
8 7 


de C, behouden blijft. 

Deze quaestie is echter van minder belang en er is slechts aan- 
gegeven hoe, indien het geval zich mocht voordoen, gehandeld moet 
worden. 


333 


Gesteld P is (fT), dan: 


dq = ezdl Gp tegl En: 


rene ad 
q dq — G5 Cy - (cs: Cy P) RE dT 
il, 
c A dE 
(12) q dq = ae. (2 — 2e. e, Pee P) dT 
: 4 1 
ie) 
I a? us _4 C5 ef (ee) nnen: 4 Cy Ca C3 Cy, HE (er) dT Eik 
f 7 7 


de tf (er) aT 
7 
GL CtBarpe 2 AN: 3 
Wa q? n (er) ien a (er) if (rt) ar 
Ie 1) 7 nijl '5 


480 ni In | (er) Bo, | (rr) ar He il (er) aT 
1 


Hierin nu de bepaalde functie T ingevuld, geeft ons de filtra- 
tievergelijking voor dit geval. 

Gesteld we nemen als voorwaarde dat de P zoo met SL T moet 
varieeren, dat de per tijdseenheid verkregen hoeveelheid filtraat 
constant is. Welke functie van T is de P? 
dQ 
dT 
dj Ce dT Oita 


l 


De voorwaarde is — Constant of — Cg. 


Q dQ is dus 0. TdT en ook gelijk aan a. O2. q . dq. 
CG, T dT — a BEACHPR 10 ps) aT 


Pee SGP LG: PPC, PP ) 
Caine 


We komen dus voor het verband van P en T hier op een der- 
de graadsvergelijking. In plaats van die op te lossen, volgen we 
beter een anderen weg. 

Cs, Ce en C‚ zijn te bepalen door drie proeven bij verschil 
lenden constanten druk. 


334 


9 
Q afg (c, P__CeP24 GC; ps) ar 
ll 
Stel P — constant, dan is 


(16) Yo qr (G; P 06 P2 + C4 ps) TP 
7 


Op deze wijze is dus Cs ,C; en C, bekend. 

Cs is eveneens bekend=—= de per eenheid van tijd verkregen 
hoeveelheid filtraat, op het moment dat we dit constant wenschen 
te houden. 

Van het verband tusschen P en T is nu alles bekend en dit is 
grafisch voor te stellen. 

Het drukverloop is dus nu aan de hand van de grafiek te re- 
gelen. 


3e Geval. De disperse phasen zijn alle elastisch. 

De filtratieformules in dit geval zijn dezelfde als in geval 2. 
Alleen zal de druk hier een veel grooteren invloed op het porievo- 
lume uitoefenen. 

De eindvergelijkingen voor het geval de disperse phasen onsa- 
mendrukbaar, maar geheel of gedeeltelijk elastisch zijn, worden dus: 


KAR Ot ( OTN P) EE 


ĳ 
voor het geval dat de druk gedurende de filtratie zelf constant is. 


Zijn eenmaal C, en C bepaald, dan is Q voor een anderen druk 
en tijd te berekenen. 


Vire Ve (e) dT — Cs f (er) ar — cr f (er) ar 


voor het geval dat de druk gedurende de filtratie continu verandert 
met den tijd, dus P = (fT). 

Willen we de per tijdseenheid te verkrijgen hoeveelheid filtraat 
constant houden, dan moet P zoo varieeren met de T, dat: 
VI. T = CoP — Cu P2 + Oso PS. 
Cio, Cy en Cyg zijn hier dan betrekkelijk eenvoudig te bepalen. 


Bij de afleiding van alle formules is gebruik gemaakt van de 
wet van PorssEuiLLeE, die eigenlijk alleen geldt voor cylindrische bui- 
zen van gelijkblijvenden diameter. 

Het is echter te bewijzen dat ook in andere gevallen, dus bij 
een doorsnede van anderen vorm niet gelijkblijvend, de wet met 
voldoende nauwkeurigheid kan worden toegepast. 


339 


De grootste verandering, die in zulke gevallen de vergelijking 
moet ondergaan, is de vermenigvuldiging van het tweede lid met 
een constante, die afhankelijk is van de natuur van het neerslag. 

Deze constante gaat echter dan toch over in de constanten der 
eindvergelijkingen, welke door proeven worden bepaald, en is daar- 
om weggelaten. 


In campagne 1921 werden filterpersproeven op Djatiroto ge- 
nomen, waaraan de afgeleide vergelijkingen ten deele kunnen worden 
getoetst. 

Daar deze proeven genomen werden voordat de bovengenoemde 
filtratie-vergelijkingen bekend waren, zijn daarbij natuurlijk te dien 
opzichte geen voorzorgen in acht genomen en bleek ook dat 
slechts kon worden nagegaan, of de doorgestroomde hoeveelheid 


werkelijk evenredig was met Vv Ë: 


Enkele proeven toch waren met een vrij constanten filtratie- 
druk genomen; hierbij was tevens per 5 minuten- de hoeveelheid 
filtraat ten naasten bij gemeten. De hier toepasbare vergelijking is: 


g-(e-e, p) 1 T 
cf) 


In deze vergelijking is nu alles constant, behalve T; we krijgen 


dus: Q=C V ig 


Uit twee opgemeten waarden werd mede constante c berekend 
en hieruit alle andere waarden. 
Het resultaat is hieronder in een tabel samengevat. 


Hoeveelheid filtraat, | Hoeveelheid filtraat, 


wid i \ Afwiikine 
jd m minuten ie Afwijking 
J berekend. in hters JS 


opgenomen in liters 


5 | 152,9 niet opgenomen | 
10 262,9 262,9 _— 
15 322,1 326,9 + 4,8 
20 371,8 379,9 + 81 
25 415,9 424,9 + 9,0 
30 455,4 459,9 + 4,5 
35 491,9 491,9 — 
40 514,0 516,9 + 2,9 
45 557,8 943,9 — 13,9 


336 


Hoeveelheid filtraat, / hoeveelheid filtraat. 


en doula berekend in hters | opgenomen in liters ADE | 
| 
5 1441 niet opgenomen 
10 229,1 229,1 — 
15 280,6 280,6 — 
20 324,0 niet opgenomen 
25 362,0 | 359,0 — 3 | 
30 397,0 387,0 — 10 | 
5 154,9 niet opgenomen 
10 227,9 227,9 — | 
15 219,1 285,9 + 6,5 | 
20 324,9 324,9 — 
95 | 360,4 niet opgenomen 
30 | 394,8 393,4 1 | 
5 90,9 |_miet opgenomen 
10 128,6 132,9 + 3,3 
15 157,5 158,9 + 1,4 
20 181,9 181,9 — 4 
25 198,7 1938/9 +- 0,2 
30 222,7 | 215,9 eek 


Welk resultaat hebben nu de gegeven beschouwingen opgele- 
verd ? | | 

Het geringste resultaat is zeker niet, dat het met de afgeleide 
vergelijkingen nu mogelijk zal zijn, met een klein proefpersje in het 
laboratorium de meest economische wijze van werken met de 
fabrieksinstallatie met vrij groote zekerheid te bepalen. Ook kunnen 
we nu op betrekkelijk eenvoudige manier antwoord krijgen op de 
vraag, of in een gegeven geval een laagdruk- dan wel een hoogdruk- 
filterinstallatie de voorkeur verdient. Bij dit laatste kunnen we nog 
opmerken, dat het natuurlijk altijd mogelijk is een hoogdrukfilter 
te gebruiken, mits de hoeveelheid niet elastisch neerslag maar groot 
genoeg wordt genomen; hiervoor bestaat echter een economische 
grens, welke niet mag worden overschreden. | 


SEMARANG, Februari 1922. 


Da Dh 


El ker RS PD 
Ker bt MOA ee ME 
can WT and 
En he ni or ens ef cl . 

„vd? .d 2e 
nia zankemtaadedel sdenkanaAamiddesen anaaathadnnt en 
BRW n … ze ASN 
k ERN id 5 Er : B 
Cek 15 NE 
Eel bert Getik de hk ate han Ja rr dg vre A & vemogen. Horta hekel p ' 
EN A AP N Jer 


é\ Lt ne, 
RA dag Jo « 


re Van 
ct 


6 


ln PA nn 


VOOR DE 


Suikerindustrie in Nederlandsch-Indië 


gE 


MEDEDEELINGEN VAN HET 
PROEFSTATION VOOR DE JAVA: 
SUIKERINDUSTRIE. 


| ee 


JAARGANG 1922, No. 7. 


SAPZUIVERING 
DOOR 


re EGE TER 


N. Vv, BOEKHANDEL EN DRUKKERIJ 
v/h H. VAN INGEN — SOERABAJA. 


en 


ET a ‚ en 
haf: re Aak OS 
- … 


Je bn mgee ent 


. 
° 
€ 
« 
i 
es paf 
Ë - 
' 
t 
1 
Di * 
Li 
5 vr vaer Ender denkt - _ an ve en en nn . 
se mt ame ee . omen ar en he # nnn pr eee je — 
hen Â : q 
| wepe en . 
+ ener or A DN are _n 
E dn. - : _ ov venen rr om Ber an» € arenerns on \ 
mevr ne pe é 
te en fi 
ee ld ke 
\ 


MEDEDEELINGEN VAN HET PROEFSTATION 
VOOR DE JAVA-SUIKERINDUSTRIE, 


LN 


Jaargang 1922, No. 7 , 


SAPZUIVERING 


door 


Ir. H. EGETER, 


Chef Onderzoek Fabricaat. 


Indien wij wenschen door te dringen in het wezen der sapzui- 
vering, dienen wij ons allereerst rekenschap te geven van de sa- 
menstelling en eigenschappen van het ruwsap, dat aan de zuivering 
moet worden onderworpen. 

Het ruwsap, dat door persing met molens uit suikerriet wordt 
verkregen, doet zich aan het oog voor als een troebele van grijs- tot 
bruin-groen gekleurde vloeistof. 

Het bevat met water als dispersiemiddel alle stoffen, die in het 
riet voorkomen, respectievelijk als moleculaire oplossing, als colloï- 
dale oplossing en als grove suspensie. 

Àls moleculaire oplossing zijn b.v. aanwezig: saccharose, fruc- 
tose, glucose; de kationen kalium, natrium, calcium, magnesium 
en ijzer in evenwicht met de anionen der organische zuren, ely- 
colzuur, azijnzuur, oxaalzuur, appelzuur, barnsteenzuur; en de zuur- 
resten der anorganische zuren, kiezelzuur, phosphorzuur enz. Het 
geheel heeft een zure reactie. 

Colloïddispers zijn b.v. aanwezig: gommen, pectinestoffen, eiwit- 
ten, kiezelzuur, klei, kleurstoffen enz. De meeste dezer zijn echte 
emulsiecolloiden en kunnen door hunne beschuttende werking stof- 
fen als b.v. klei, gemakkelijk in colloïdale oplossing doen overgaan 
of houden. Als grove suspensie zijn b.v. aanwezig: zand, klei, rietwas, 
stukjes ampas en lucht. 

Uit dit buitengewoon ingewikkelde samenstel moet nu de sac- 
charose met zoo weinig mogelijk verliezen en met zoo weinig moge- 
lijk kosten worden gewonnen. 

De voorwaarden, die we aan een goede suikerfabricage moeten 
stellen, zijn dus: 

le. Het saccharësegehalte der eindmelasse dient laag te wezen. 


\ 


| 


338 


2e. De hoeveelheid eindmelasse zoo klein mogelijk. : 

Je. Door en tijdens de bewerkingen mag geen saccharoseverlies 
optreden. 

4e. Alle bewerkingen moeten zoo economisch mogelijk geschieden. 

Welke consequenties hebben nu deze voorwaarden ? 

le. „Het saccharosegehalte der eindmelasse dient laag te wezen”. 
Op welke wijze moet aan deze voorwaarde worden voldaan? Als 
antwoord op deze vraag kunnen wij volstaan met de factoren aan 
te geven, die op het saccharosegehalte der eindmelasse invloed uit- 
oefenen. Dit zijn: 

a. De duur en de wijze van koeling der massecuit, in verband met 
het meer of minder moeilijk uitkristalliseeren der saccharose 
en het uitschieten van fijn grein, dat de centrifuge passeert. 

b. De samenstelling der melasse. Sommige stoffen hebben de 
eigenschap de oplosbaarheid der saccharose in water te ver- 
hoogen (b.v. vele alkali- en calciumzouten der organische en 
anorganische zuren), andere weer verlagen de oplosbaarheid 
(b. v. glucose en fructose). 

ce. Het moeilijk uitkristalliseeren der saccharose door groote visco- 
siteit. 

2e. „De hoeveelheid melasse moet klein zijn”. De voorwaarden 
hiervoor zijn: 

a. Dat er zoo weinig mogelijk nietsaccharose aanwezig is. (Na- 
tuurlijk dienen de stoffen, die de oplosbaarheid der saccharose 
in water verlagen, zorgvuldig te worden gespaard.) 

b. Dat de brix der melasse zoo hoog mogelijk wordt opgevoerd. 

Voor het opvoeren van den brix bestaat een practische grens. 

Het eindkooksel moet namelijk nog goed centrifugeerbaar zijn. 

Hoe lager de viscositeit, hoe hooger de brix kan worden opgevoerd, 

voordat deze grens overschreden wordt. (Hoe lager de viscositeit 

van het kooksel is, des te minder is ook het uitschieten van 
valsch grein te duchten). 
ge. „Door en tijdens de bewerkingen mag geen saccharose wor- 
den verloren”. Geen chemische verliezen dus bij de zuivering, het 
verdamp- en kookproces; en geen mechanische verliezen bij het 
filter-, het verdamp- en het kookstation ft). Wat betreft chemische 
verliezen hebben we vrijwel uitsluitend te maken met inversiever- 
liezen, daar andere saccharose-ontledingen, indien ze al voorkomen, 


1) Hierbij zijn saccharoseverliezen door werking van micro-organismen niet vet= 
meld, daar ze voor de eigenlijke sapzuivering van weinig belang zijn. 


339 


van zeer ondergeschikt belang zijn. De inversie van saccharose 
wordt, gelijk bekend, veroorzaakt door de aanwezigheid van vrije 
H' ionen, en zeer versneld door verhooging van temperatuur. 

Saccharoseverliezen bij de filtratie ontstaan door het slecht 
uitzoetbaar zijn van het filtervuil, wat gewoonlijk met slecht filtree- 
ren samengaat. 

De oorzaken hiervan zijn te zoeken in een verkeerde tempe- 
ratuur bij de sapzuivering, waardoor de deeltjes der gecoaguleerde 
emulsiecolloiden een ongunstige geaardheid hebben; in een niet 
volkomen coagulatie der grootere colloïdale deeltjes, waardoor de 
poriën gedeeltelijk kunnen verstoppen; in een groote viscositeit der 
vloeistof ; en ten slotte in een ongunstige verhouding der hoeveel- 
heid vast —op de hoeveelheid elastisch — neerslag. Dit laatste be- 
hoeft wellicht eenige toelichting. 

Bij de sapzuivering coaguleeren de emulsiecolloiden voorname- 
lijk door het aanwenden van verhitting. Nu zal op de grootte en de 
geaardheid der alsdan gevormde geldeeltjes de wijze van aanwen- 
ding der warmte vrij zeker eenigen invloed uitoefenen. Hierover is 
echter nog weinig bekend. 

De hoeveelheid, de grootte en de vorm dier geldeeltjes zijn nu 
de factoren, die voor vrijwel elk ruwsap verschillend zijn, en zij 
zijn het, die voornamelijk wat wij noemen „de geaardheid van het 
sap’ bepalen. 

Deze geldeeltjes bezitten een zekere mate van elasticiteit, al 
zijn ze ook niet volkomen elastisch. In ieder geval is een kleine druk 
reeds voldoende om hen een vormverandering te doen ondergaan. 

Een filterkoek bestaat uit een mengsel van vaste (amorphe of 
kristallijne) deeltjes, met deze vervormbare geldeeltjes. In de poriën, 
die in dit systeem gevormd zijn, bevindt zich het sap. 

Wordt nu de druk op den filterkoek vergroot, dan zal door de 
vervormbaarheid der geldeeltjes het volume van den filterkoek wor- 
den verkleind, en gaat deze volumevermindering door de zeer ge- 
ringe samendrukbaarheid t) der aanwezige deeltjes uitsluitend ten 
koste van het volume der poriën. 

Zijn er nu uitsluitend gemakkelijk vervormbare geldeeltjes 
aanwezig, dan is het porievolume door het aanwenden van druk 
zeer spoedig tot nul gereduceerd. Het is echter duidelijk, dat door 
de gelijktijdige aanwezigheid van vaste deeltjes het porievolume 
moeilijker te verkleinen zal zijn. 


1) Zie hierover ook Beschouwingen over filtratie, Archief 1922, deel II, pag. 323. 


340 


Hoe meer vaste deeltjes, hoe beter de filtratie en later de uit- 
zoeting verloopt. Hierbij valt nog op te merken, dat ook. vorm en 
grootte der structuurgevende deeltjes invloed zullen hebben. 

De mechanische verliezen bij het verdamp- en kookproces vin- 
den veelal hun oorzaak in een foutieve wijze van werken of in in- 
stallatiefouten ; echter kan niet worden ontkend, dat ze door een 
hooge viscositeit van het sap ongunstig zullen worden beïnvloed. 

Door bovenstaande overwegingen komen we tot de volgende 
voorwaarden, waaraan een ideale sapzuivering moet voldoen. 

A. Stoffen, die de viscositeit verhoogen, moeten zoo volledig mo- 
gelijk verwijderd worden; en er dient voor te worden gewaakt, 
dat er bij de zuivering geen toestand wordt geschapen, waar- 
door later het ontstaan van dergelijke stoffen in de hand wordt 
gewerkt. 

B. Er moeten zooveel mogelijk nietsuikerstoffen worden verwijderd, 
echter alleen die, welke de oplosbaarheid der saccharose in 
water verhoogen. 

C. Bij de sapzuivering en ook later, mag nooit een hooge tempera- 
tuur met een geprononceerd zure of alkalische reactie samengaan. 

D. Ten slotte moeten we speciaal voor de witsuikerfabrikage nog 
een laatste voorwaarde stellen. De aanwezige kleurstoffen moeten 
zoo volledig mogelijk worden verwijderd, terwijl tijdens de ver- 
dere bewerkingen geen kleurstoffen mogen ontstaan als direct 
of indirect gevolg van de sapzuivering. 

Verder spreekt het vanzelf, dat alle als grove suspensie aanwe- 
zige onzuiverheden moeten worden verwijderd. 

A. De stoffen, die de viscositeit van het ruwsap verhoogen, zijn 
voornamelijk de emulsiecolloïden. De verwijdering dezer lastige 
elementen kunnen wij op verschillende wijzen bewerkstelligen. Ten 
eerste kunnen wij het sap aan een ultrafiltratie onderwerpen 
(Plauson-pers). Dit zou ongetwijfeld de beste sapzuiveringsmethode 
zijn, indien het gelukte de practische moeilijkheden, die hieraan 
verbonden zijn, geheel op te lossen; als de „koekdikte” bij deze 
methode zeer klein gehouden kan worden, behoeft de benoodigde 
arbeid, ondanks de zeer hooge drukken, waarmede gewerkt moet 
worden, geen beletsel te wezen. 

Deze methode zou daarom zoo verkieslijk zijn, omdat de ver- 
wijdering der colloïden volkomen kan zijn; en daarmede zou dus 
ook het grootste gedeelte der kleurstoffen op afdoende wijze worden 
verwijderd. Tot nu toe schijnt de Plauson-ultrapers echter nog niet 


ee 
en 
_—_— 


voor de practijk geschikt te zijn gemaakt ; mogelijk zou ook met 
deze methode geen voldoende capaciteit kunnen worden gehaald. 

Ten tweede kunnen we trachten de emulsiecolloiden uit te 
vlokken door oppervlaktewerking (adsorptie) van een van buiten 
ingebracht, of in het sap zelf gevormd neerslag. 

Ten derde, uitvlokking door electrolytwerking. Deze beide laatste 
methoden geven echter juist bij emulsiecolloïden geringe resultaten. 

Beter gelukt de eoagulatie door verhitting; en dit is dan ook 
de oorzaak, dat ons voornaamste sapzuiveringsmiddel eigenlijk is 
een physisch middel, de verhitting. 

Eenige jaren geleden constateerde Nor DEERR, dat verreweg 
het grootste gedeelte van de door een intensieve sapzuiveringsme- 
thode, als de carbonatatie, verwijderde onzuiverheden alleen door 
verhitting kon worden ‘verwijderd, of althans in den vorm van een 
grove suspensie overgebracht. 

Ook onze eigen onderzoekingen hebben dit volkomen bevestigd. 

De sapzuivering bestaat dus tegenwoordig eigenlijk uit twee 
deelen. 
le. Neutralisatie en overbrenging der onzuiverheden in een vorm, 

welke voor mechanische verwijdering geschikt is. (Verkleinen 

van den dispersiegraad). 
2e. De mechanische verwijdering zelf. 

Hebben wij nu een groot deel der emulsiecolloiden door ver- 
hitting gecoaguleerd en zouden wij beproeven die zonder meer af 
te filtreeren, dan zou dit groote moeilijkheden opleveren en zou 
blijken, dat dit alleen b.v. door een asbestfilter of na gebruik van 
infusoriënaarde mogelijk was. 

De oorzaak hiervan is reeds vroeger uiteengezet; we hebben 
nog noodig een structuurgevend vast neerslag. 

Een structuurgevend neerslag kunnen we op twee wijzen aan- 
wenden; in de eerste plaats door het in het sap zelf te vormen 
uit b.v. kalk met koolzuur, zwaveligzuur of phosphorzuur; in de 
tweede plaats kunnen wij buiten het sap gevormde fijngemalen of 
gekristalliseerde stoffen toevoegen. 

Doen wij het eerste, dan verkrijgen wij nagenoeg altijd een 
goede samenballing van de geldeeltjes met het structuurgevend 
neerslag. Het voordeel hiervan is, dat hierdoor een natuurlijke 
gelijkelijke verdeeling van de vaste deeltjes over het oppervlak der 
geldeeltjes wordt verkregen; en verder dat de bezinking erdoor 
wordt „bevorderd. De structuurgevende deeltjes hebben over het 


342 


algemeen een veel hooger soortelijk gewicht dan de geldeeltjes. Hoe 
meer structuurgevend neerslag en hoe beter de samenballing, hoe 
vollediger de bezinking dus zal zijn. 

Bezien wij een dergelijk neerslag onder het microscoop, dan 
zien wij dat de calcium-sulfiet of carbonaatdeeltjes op de geldeeltjes 
zitten. De omringende vloeistof is helder, terwijl de kleinste gel- 
deeltjes op het oppervlak van grootere calcium-sulfiet of -carbonaat- 
deeltjes zitten geplakt. 

Hebben wij het structuurgevend neerslag van buiten ingebracht, 
dan balt het meestal slechts zeer onvolkomen met de geldeeltjes 
samen. Door het microscoop zien wij dan de geldeeltjes met slechts 
enkele deeltjes der structuurgevende stof samengebald; en verder 
zien wij een troebele vloeistof, waarin deeltjes der structuurgevende 
stof en geldeeltjes zich los van elkaar bevinden. 

Het gevolg hiervan is, dat zeer spoedig een ontmenging van de 
geldeeltjes en het structuurgevend neerslag, door verschil in soorte- 
lijk gewicht, optreedt, waardoor de filtratie zoo niet onmogelijk, dan 
toch zeer bemoeilijkt wordt. 

Door welke factoren wordt nu de samenballing van het neer- 
slag beheerscht? Bij de eerste methode zien wij de vaste deeltjes 
zich vasthechten op het oppervlak der geldeeltjes; er moet dus een 
zekere kracht zijn, die hen tegen dat oppervlak aanhoudt. 

Deze kracht is de resultante der oppervlaktespanningen, die in 
de gemeenschappelijke raakpunten der drie phasen: geldeeltje, vast 
deeltje en vloeistof optreden. 

In onderstaande teekening zij L de vloeistofphase, S de vaste 
phase, G de gelphase. Voor het gemak is het grensvlak gel-vloeistof 
vlak genomen en de vaste phase een bol; dit is echter geenszins 


AN N NN 


343 


Gesteld, het vaste deeltje zit tegen de gel aan en is er gedeel- 
telijk in gedrongen. In punt P b.v. werken nu drie oppervlaktespan- 
ningen; die, werkende in het grensvlak vloeistof-vast, oj_s ; die, 
werkende in het grensvlak vloeistof-gel, ay, ; en die, werkende in 
het grensvlak gel-vast, os. 

Indien er evenwicht is, moet; ars + ogg COS « — ss. 

Maken wij oj_s kleiner, dan is het tweede lid dus grooter dan 
het eerste; het gevolg hiervan is, dat het deeltje zich meer naar 
boven, in de vloeistofphase, verplaatst; de hoek « wordt dus kleiner 
en daardoor het eerste lid grooter, waardoor het evenwicht zich 
weer in kan stellen. 

Maken wij sy_s nog kleiner, dan wordt ten slotte aj_s + sas 
<< 5-s; hiervan is het gevolg dat er een kracht resulteert, die het 
vaste deeltje van het geldeeltje verwijderd houdt. 

Dit laatste is meestal het geval, als we het structuurgevend 
neerslag van buitenaf inbrengen. 

Indien wij op de een of andere wijze de oppervlaktespanning 
van de vloeistof ten opzichte van de lucht kunnen verhoogen, 
worden hierdoor tevens de oppervlaktespanningen, vloeistof-vast err 
vloeistof-gel verhoogd. 

Op deze wijze, door het verhoogen der oppervlaktespanning 
van de vloeistof ten opzichte van de lucht, is dus een neerslag tot 
samenballing te brengen. Stoffen, die de oppervlaktespanning van 
een vloeistof in het algemeen verhoogen, zijn b.v. alkaliën. Inder- 
daad blijkt, dat, als wij, ingeval het neerslag niet is samengebald, 
een alkali aan de vloeistof toevoegen, dadelijk samenballing optreedt. 

Bij rietsuikerruwsap behoeft de vloeistof meestal niet eens al- 
kalisch te worden gemaakt. 

Hierdoor zal het nu wellicht meer dan tot dusver mogelijk zijn 
indifferente stoffen voor de zuivering van rietsappen te gebruiken. 
Ook zou een reeds gebruikt neerslag door het verwijderen van de 
gelatineuze bestanddeelen (b.v. door gloeien) voor herhaald gebruik 
geschikt kunnen worden gemaakt. Onze tegenwoordige sapzuive- 
ringsmethoden hebben dus als voornaamste sapzuiveringsmiddel de 
verhitting; in zekeren zin maken hierop de carbonatatiemethoden 
een uitzondering; hierbij toch treden de chemische precipitatie, het 
coprecipiteeren van onder de gegeven omstandigheden eigenlijk niet 
onoplosbare stoffen en de coagulatie door oppervlaktewerkingen van 
het calciumcarbonaat, meer op den voorgrond. 

Bij de tegenwoordige sapzuiveringsmethoden is de verwijdering 


der emulsiecolloïden ver van volkomen; wij zijn nog onbekend met 
de oorzaken, die groote verschillen teweegbrengen in de hoeveelheid 
der gecoaguleerde emulsiecolloïden bij oogenschijnlijk dezelfde om- 
standigheden. 

B. Met het verwijderen van zooveel mogelijk nietsuikerstoffen, 
geen colloïden zijnde, komen wij op het gebied der eigenlijke che- 
mische zuivering. Het onoplosbaar maken dus van stoffen door 
verandering van het milieu, zuur of alkalisch ; of door het vormen 
van onoplosbare zouten, b. v. calciumzouten. Ook speelt hierbij het 
medeprecipiteeren van stoffen, die eigenlijk niet onoplosbaar zijn, 
een rol. Dit laatste is dus een werking, die bij het van buitenaf in- 
brengen van het structuurgevend neerslag grootendeels komt te 
vervallen. Of wij echter aan deze werking een groote waarde 
moeten toekennen is niet zeker, in ieder geval is hiervan nog niets 
bewezen. 


Ook hier weer, evenals vroeger bij het verwijderen der emul-’ 


siecolloïiden, verkleinen wij den dispersiegraad der te verwijderen 

stoffen, om daarna de verwijdering mechanisch te doen plaats vin- 
den. En ook hier weer bestaat, althans theoretisch, de mogelijkheid, 
de scheiding, zonder den dispersiegraad der te verwijderen stoffen 
te verkleinen, te volvoeren. 

Saccharose, glucose en fructose hebben namelijk een veel groo- 
ter molecule dan de andere nog aanwezige stoffen; hierdoor zouden 
deze op dezelfde wijze als de colloïden, door ultrafiltratie kunnen 
worden afgescheiden. Hiervoor zijn echter zeer hooge drukken be- 
noodigd van wellicht eenige duizenden atmospheren, zoodat zulk 
een methode wel niet practisch door te voeren zou zijn. 

Afgescheiden van laatstgenoemde methode schijnt het mij toe, 
dat we op dit gebied niet veel verder kunnen komen dan we nu 
reeds zijn. De hiertoe benoodigde middelen zullen veel te ingewik- 
keld en te duur zijn (b.v. het gebruik van baryt)om een practische 
toepassing ervan mogelijk te maken. 

C. Door samengaan van de twee factoren, hooge temperatuur 
en alkalische reactie, treedt er ontleding van fructose en glucose op, 
met alle schadelijke gevolgen daarvan. In de eerste plaats worden 
er donker gekleurde, de viscositeit van het sap verhoogende ontle- 
dingsproducten gevormd, waarmede het door de sapzuivering gewon- 
nen terrein weer geheel verloren kan gaan; en zelfs meer dan dat. 

Voorts verdwijnen daardoor fructose en glucose, die de oplos- 
baarheid der saccharose in de eindmelasse verlagen, om plaats te 


345 


maken voor stoffen, die de oplosbaarheid der saccharose sterk kunnen 
verhoogen. Ten slotte wordt er kalk verloren voor neutralisatie 
der gevormde zuren. 

Aan den anderen kant ontstaat bij het samengaan van hooge 
temperatuur en zure reactie, inversie van saccharose. 

Aangezien wij bij onze tegenwoordige sapzuiveringsmethoden 
in ieder geval van verhitting gebruik moeten maken, zou het het 
beste zijn de reactie precies neutraal te nemen. Dit altijd door te 
voeren is echter practisch niet wel mogelijk; het sap zou soms iets 
alkalisch, soms iets zuur zijn. 

Waar nu de gevolgen der glucose-ontleding veel ernstiger zijn 
dan de geringe inversie der saccharose, (waarbij wij voor het verlies 
der saccharose in ieder geval stoffen terugkrijgen, die de oplosbaar- 
heid der saccharose in de eindmelasse verlagen) doen wij het best, 
de reactie iets aan den zuren kant te houden. Dit moet zelfs 
zoodanig gebeuren, dat later in het verdampstation de reactie niet 
alkalisch kan worden. 

Op welke wijze wordt hieraan bij de verschillende sapzuiverings- 
wijzen voldaan? 

Bij de defecatie tracht men tegenwoordig somtijds zoo weinig 
kalk te geven, dat het sap nog juist even zuur reageert door de 
nog niet gebonden organische zuren. Vroeger gaf men zooveel kalk 
tot juist een even alkalische reactie was verkregen, maar later zijn 
sommigen hiervan teruggekomen. 

Zekerheid geeft deze methode natuurlijk niet. 

Bij de defecatie-sulfitatie bleek, dat als wij het sap met SO 
juist zuur maken, de reactie in de verdamping of later niet meer 
alkalisch wordt. Anders stond het bij de carbonatatie-methoden. 
Hier werd een met CO3 zuur gemaakt sap in de verdamping wel 
degelijk weer alkalisch. Het euvel werd verholpen door het sap 
licht alkalisch af te filtreeren en daarna met SO3 iets zuur te 
maken. 

Wat is nu de oorzaak van dit eigenaardig verschijnsel ? 

Als wij aan een kalkoplossing CO toevoegen, ontstaat er eerst 
een neerslag van CaC03. Nu reageert CaC0O3 in waterige suspensie 
zwak alkalisch op phenolphtaleïne. Het is namelijk niet absoluut 
onoplosbaar; in oplossing bevinden zich een weinig CaC0O3-mole- 
culen; deze zijn gedeeltelijk gehydrolyseerd volgens: 

(D) CaC03z + Hs0 > Ca (OH) + HoC03. 
Het Ca (OH); is gedissocieerd volgens: 


346 


(ID) Ca (OH) -2 Ca + 2 OH 
Het H3CO3 zal grootendeels uiteenvallen volgens: 
(HI) H‚COs —= H3O + CO in oplossing 
en verder gedeeltelijk volgens: 
(IV) H9CO3 2 2 H' + CO3”. 
Terwijl het niet gehydrolyseerde CaCO3 gedeeltelijk gedisso- 
cieerd zal zijn volgens: 
(V) CaC03 <2 Ca* + CO3. 

De OW’ en de H'-ionen uit (ID) en (IV) zullen ongedissocieerd 
H3O vormen, terwijl er daarbij dus drie gevallen mogelijk zijn: òf 
er zijn OH’- ionen in overmaat, òf er zijn H'-ionen in overmaat, òf 
er is van beide evenveel. Dienovereenkomstig zal dan ook de reactie 
der vloeistof alkalisch, zuur of neutraal zijn. 

In dit geval zijn er evenveel moleculen H3CO3 als Ca (OH) 
(vergelijking I); echter wordt een zeer groot deel van de HC0O3- 
moleculen door vergelijking III weggenomen en de waarschijnlijk- 
heid is dus zeer groot, dat er meer OH’- ionen zullen ontstaan dan 
H' - ionen. De eindreactie zal dus alkalisch zijn. Dit is in werkelijk- 
heid ook zoo. 

Anders wordt het, als we meer CO, in oplossing gaan brengen. 
Hierdoor zal de hoeveelheid H,CO3 van vergelijking [IL grooter 
worden, waardoor ook het aantal H'-ionen volgens (IV) zal ver- 
meerderen. 

Door toevoegen van CO, kunnen we dus de reactie eerst neu- 
traal en later zelfs zuur maken f). De grens der CO3- toevoeging is 
de hoeveelheid CO3, die in een gegeven geval oplosbaar zal zijn. De 
oplosbaarheid van CO3 nu is zeer afhankelijk van de temperatuur, 
en het laat zich dus denken, dat bij hoogere temperatuur de even- 
wichtsreactie neutraal of zelfs alkalisch kan wezen. 

Practisch blijkt dan ook, dat bij b.v. 80° een CaC03- suspensie 
niet door COy- invoering te neutraliseeren is. Aan den anderen 
kant zal ook, als we een met CO, zuur gemaakte CaC03- suspensie 
koken, de reactie weer alkalisch worden door het verdwijnen van 
de CO, uit de oplossing. 

Afhankelijk van de oplosbaarheid van het koolzuur is dus de 
evenwichtsreactie zuur, neutraal of alkalisch. 


l) Wordt de reactie door CO, invoeren zuur gemaakt, dan zal er ook Ca(HCO3)s 


gevormd worden, waardoor er meer vast CaC03 in oplossing gaat. 
Dit zout reageert echter zuur en de vorming ervan verandert aan de redenee- 
ring niets. Gaan we het erbij in aanmerking nemen, dan wordt de kwestie iets 


gecompliceerder, maar het resultaat blijft hetzelfde. 


347 


Bij het systeem Ca(OH),, SO is in de eerste plaats de ontleding 
van het H5S03 in H3O + SO niet zoo geprononceerd als de disso- 
ciatie van het H‚,CO3 in H90O —+ CO5, terwijl verder de oplosbaar- 
heid van het SOj grooter is dan van het CO. Hierdoor is het wèl 
mogelijk om zelfs bij 100° een oplossing van Ca(OH), met SO, te 
neutraliseeren en wordt een met SO; zuur gemaakte oplossing 
door koken niet alkalisch. 

Ook hier heeft de vorming van Ca(HSO3) op het wezen der 
kwestie geen invloed. 


Gaan we nu ook nog suiker toevoegen aan de oplossing, dan 
zal de oplosbaarheid van Het CaC03 en Cas03 grooter worden, 
maar de heele redeneering blijft verder opgaan. 

Ter controle van bovenstaande voorstelling werden door mij 
nog verschillende proeven genomen. 

In de eerste plaats werd een hoeveelheid kalkwater bij lage 
temperatuur met CO, en een andere hoeveelheid met SO, zwak 
zuur gemaakt. 

Daarna werden beide gekookt. De hoeveelheid, die met CO, was 
zuur gemaakt, was na 2 minuten koken reeds duidelijk alkalisch 
op phenolphtaleine ; die met SO, was na 30 minuten koken nog 
zuur. 

Daarna werd een 15% sacharose-oplossing met barnsteenzuur 
zuur gemaakt, KOH toegevoegd zonder dat de reactie alkalisch werd, 
verder Ca(OH), tot sterk alkalische reactie. 

Het geheel werd in 2 deelen verdeeld, de eene helft werd met 
CO juist zuur gemaakt en gekookt; de andere helft werd met SO 
even zuur gemaakt en eveneens gekookt. De helft met CO3 was na 
een paar minuten koken weer duidelijk alkalisch, die met SO3 nog 
niet na 30 minuten koken. 

Ten slotte werd nog het volgende gedaan: 

Aan een oplossing van barnsteenzuur in een 15% saccharose-op- 
lossing werd KOH toegevoegd en daarna Ca(OH) tot sterk alkali- 
sche reactie. 

Een gedeelte hiervan werd op 80° verhit en CO ingeleid. De 
reactie bleef, hoe lang het inleiden ook werd voortgezet, steeds 
alkalisch. 

Een ander deel werd eveneens op 80° verhit en SOj ingeleid. 
De reactie was na korten tijd zuur op phenolphtaleïne. 

sen derde deel werd bij + 50° met CO verdund alkalisch ge- 


348 


maakt, afgefiltreerd, het filtraat met SO, zuur gemaakt en gekookt. 
De reactie werd niet alkalisch. 

Een vierde deel werd bij + 50° met CO; iets alkalisch gemaakt, 
niet gefiltreerd en met SO; iets zuur gemaakt, waarna zonder fil- 
tratie werd gekookt; na 8 minuten was de reactie weer alkalisch. 

Hebben we vóór het SO} toevoegen afgefiltreerd, dan wordt de 
reactie door koken niet meer alkalisch. Wat toch is het geval? Het 
zich in oplossing bevindende CaCO3 heeft zich met SO, omgezet tot 
Cas0O3z en CO, dat, daar het minder oplosbaar is dan het SO, door 
koken grootendeels wordt verwijderd. Is er overmaat SO, geweest, 
dan krijgen we weer het systeem CaS03, SOs, dat, zooals we gezien 
hebben, door koken niet alkalisch wordt. Wordt gekookt zonder dat 
het neerslag is afgefiltreerd, dan zal eerst SO, worden uitgedreven. 
De hoeveelheid SO, die bij koken oplosbaar is, zal zich echter om- 
zetten met het vaste CaC03 tot CaS03 + CO5, dat wel weer wordt 
uitgedreven. Hierdoor ontstaat op den duur een alkalische reactie. 


In ruwsap zijn aanwezig alkali-zouten der organische zuren, orga- 
nische zuren en verder suikers en colloïden, die op de.kwestie weinig 
invloed uitoefenen. Door toevoeging van kalk krijgen wij eerst een 
neutralisatie der vrije zuren, terwijl een deel der oplosbare calcium- 
zouten, die hierbij worden gevormd, zich zullen omzetten met de al- 
kalizouten der zuren, die een onoplosbaar calciumzout kunnen geven. 

KOH zal zich natuurlijk door het toevoegen van kalk aan dit 
systeem niet vormen. 

Bij het neutrale punt bevinden zich dus in oplossing: caleium- 
en alkali-ionen, in evenwicht met organische zuurrest-ionen en de 
betreffende ongedissocieerde zoutmoleculen. 

Bij verdere kalktoevoeging wordt de reactie natuurlijk alkalisch. 

Gaan wij nu koolzuur toevoegen bij lagere temperatuur, dan 
zal eerst het vrije Ca(OH), worden omgevormd tot CaC0s, dat, zoo- 
als wij gezien hebben, alkalisch reageert. Gaan wij verder, dan zal 
ook uit de calciumzouten der organische zuren calciumcarbonaat 
ontstaan; de hierbij vrijkomende organische zuren zullen de alkali- 
zouten der organische zuren neutraliseeren, terwijl er ook calciumbi- 
carbonaat zal worden gevormd, en de reactie wordt zuur na eerst 
neutraal te zijn geweest. Bij het neutrale punt kunnen we ons voor- 
stellen twee systemen te hebben, die op elkaar weinig invloed uit- 
oefenen. In de eerste plaats het systeem van alkali- en calcium-ionen 
in evenwicht met de organische zuren. En in de tweede plaats het 


erde "ed 


349 


vroeger beschreven systeem, dat ontstaat als we aan Ca (OH);-oplos- 
sing koolzuur toevoegen tot neutrale reactie. K9C0O3 wordt hierbij 
niet gevormd, daar indien het al zou ontstaan, het zich toch dadelijk 
met een calciumzout van een organisch zuur zou omzetten. 

Bij verhitting gaat het bicarbonaat over in carbonaat en wordt 
de reactie alkalisch, omdat de oplosbaarheid van het koolzuur bij 
hooge temperaturen te gering is om de reactie zuur te houden. 

In overeenstemming hiermede is dan ook dit systeem bij hoo- 
gere temperatuur, b.v. 80°, met koolzuur niet meer te neutraliseeren. 

Bij SO, is nu de oplosbaarheid zelfs bij koken groot genoeg om 
de evenwichtsreactie niet alkalisch te doen zijn. 

Door het gebruik van SO3 is dus een gunstige oplossing van deze 
belangrijke kwestie verkregen. Het gebruik van dit gas heeft nog 
een ander voordeel, sulfieten werken reduceerend op kleurstoffen in 
en dragen daarom nog bij tot het verbeteren der kleur van het sap. 


D. Ten slotte de kleurstofkwestie. Hiervan weten wij eigenlijk 
nog veel te weinig. 

We kunnen wel in het algemeen zeggen, dat de in suikersappen 
aanwezige kleurstoffen een colloïdaal karakter hebben, wat blijkt als 
wij suikersappen door een ultrafilter filtreeren. Ze zijn zeer moeilijk 
te verwijderen, wat ook gedeeltelijk zijn oorzaak vindt in het feit, 
dat ze door zeer resistente emulsiecolloiden worden beschermd. 

Het eigenaardige is hier, dat verreweg het grootste gedeelte der 
kleurstoffen tijdens de verschillende bewerkingen ontstaat. Rietsap, 
buiten de aanwezigheid van ijzer (om de donker gekleurde ijzerpoly- 
phenolverbindingen te ontgaan) verkregen, is na als zoodanig bij 
een temperatuur, lager dan 45°, tot diksap ingedikt te zijn, buiten- 
gewoon licht gekleurd, lichter zelfs dan het lichtste practijksdiksap. 

Bij onze tegenwoordige sapzuiveringsmethoden gaan wij dus, wat 
de kleurstoffen betreft, ondanks alles, eerder achteruit dan vooruit. 

Voor het verwijderen of onschadelijk maken van kleurstoffen 
hebben wij verschillende middelen. 
le. Chemische middelen, door haar te oxydeeren of te reduceeren ; 

hiervan wordt tegenwoordig nagenoeg uitsluitend de reductie 

toegepast. Met SO9 b.v. is een duidelijke opbleeking waar te 
nemen, welk voordeel echter later door oxydatie weer gedeel- 
telijk verloren gaat. 

Oxydatie wordt weinig toegepast, hoewel in den laatsten tijd 

wordt aangegeven, dat met ozon goede resultaten kunnen wor- 


350 


den bereikt; echter is bij deze proeven niet vermeld, dat-de 

hiermede verkregen opbleeking van blijvenden aard is. 

2e. Variatie van het millieu, waarin de kristallisatie der saccharose 
plaats vindt. Dit kan namelijk van invloed zijn op het al of niet 
meekristalliseeren van de kleurstof met het saccharosekristal 
(b.v. het niet medekristalliseeren van ijzerpolyphenolverbindin- 
gen in zuur milieu). 

de. Coagulatie door verhitting. Bij het coaguleeren der emulsiecol- 
loiden wordt meteen een gedeelte der kleurstoffen verwijderd. 

Ae. Adsorptie door het struetuurgevend neerslag. Het is hierbij de 
vraag, of het wel onverschillig is, of het neerslag in of buiten 
het sap wordt gevormd; zekerheid hierover bestaat nog niet. 

de. Ontkleuren met een adsorptiekool. Dit is op het oogenblik wel 
de meest doeltreffende methode. Echter zijn aan een uitgebreide 
toepassing hiervan groote technische en economische bezwaren 
verbonden, die het twijfelachtig maken, of dit wel de juiste 
methode zal blijken te zijn. 

Ge. Eindelijk dan nog de ultrafiltratie, waarvan de toepassing zeer 
waarschijnlijk het gebruik van andere middelen overbodig zou 
maken, indien zij practisch toe te passen was. 

Op dit oogenblik is dus de kleurstofkwestie nog lang niet als 
opgelost te beschouwen en zouden maatregelen, die de vorming van 
kleurstoffen tijdens de verschillende bewerkingen tegengaan, wel- 
licht de voorkeur verdienen. Ook is het niet onmogelijk, dat b. v. 
door ozoniseeren practische resultaten kunnen worden bereikt. 


In het bovenstaande hoop ik den indruk te hebben gewekt, dat 
hoewel in de laatste jaren onze inzichten in de sapzuiveringskwesties 
ontegenzeglijk zeer verruimd zijn, er nog veel duisters is, dat op- 
heldering behoeft. 

Mijns inziens behoeven we niet al te bevreesd te zijn, dat 
onze onderzoekingen slechts theoretische waarde zullen hebben; al 
is het directe resultaat daarvan niet altijd groot, toch zal ieder on- 
derzoek zijn aandeel bijdragen in later bereikte practische resul- 
taten, waardoor ook de samenhang en de juiste waarde der proeven 
veelal eerst veel later zullen kunnen worden vastgesteld. 


SEMARANG, Maart 1922. 


ri Mrs dwalen 


mr 


Iep” hij hek 
JAE: Í 3 E 
4 +k De 


ij 
Ji Bird 
b 
A eN 
SAAD 
En u 5 
LL ® ab 
E Î ee 


irt 


NN Mer \ 
hik ee vs ee, 
ie, Te . 
ler 
> 7 Len 
Er A er % Ri i 


Wed 
í y A4 
ket 
REN 
ê 
* dn 
“t 
Ie 
' 


el 
ds 

\ in | f 

, 
k 
en 
j SN 

: i ‘ 
& 
bi Kl 
Mi 

is 

Î 
ht 

À 

4 
‘ 
E 

L 
â 

Af 


\ 


een ne ere alie heen aa ELSE Ie ane 


VOOR DE 


Suikerindustrie in Nederlandsch-Indië 


A 


MEDEDEELINGEN VAN HET 
PROEFSTATION VOOR DE JAVA- 
SUIKERINDUSTRIE. 


| 


| sie | 
LJ 


JAARGANG 1922, No. 8. 


DE FACTOREN, DIE HET PRODUCT BEPALEN 
DOOR 


De. J. M. GEERTS, 


N. Vv. BOEKHANDEL EN DRUKKERIJ 
v/h H. VAN INGEN — SOERABAJA. 
| mmm am | 
ee 


4 


he 


VAN = 


MEDEDEELINGEN VAN HET PROBENSTATION 
VOOR DE JAVA-SUIKERINDUNTRIE, 


Dn Bed 


Jaargang 1922, No. S. 


DE FACTOREN, DIE HET PRODUCT BEPALEN 
door 


Br, lt Me GEERTS, 
Landbouwkundig Adviseur der Nederlandsch-Indische Landbouw-Mij. 
ZESDE BIJDRAGE: 
Het Product van EK 28. 


EK 28 is op de meeste ondernemingen nog slechts vanaf het 
jaar 1916/17 in cultuur. Om haar gedrag onder verschillende groei- 
omstandigheden te kunnen bestudeeren, wil ik deze soort voor 
meerdere ondernemingen behandelen. Waar deze publicatie tot 1922 
is blijven liggen, zal ik, daar EK 28 nu onze hoofdsoort is geworden, 
ook het oogstjaar 1920/21 opnemen. 

Ik begin met de onderneming Goedo, waarvan de cijfers in de 
tabel op blz. 353 staan. In 1915/16 werden slechts 2 bouws geplant, 
welke door zeer laat planten geen gunstige uitstoeling en geen 
gunstige groeiverdeeling hadden. Ze gaven dan ook geen hoog 
product. 

In 1916/17 werd ook vrij laat geplant. De uitstoeling was goed. 
De groei was reeds terstond zeer forsch, terwijl de Westmoessongroei 
niet te zwaar was. De groeifactor was bijna 1. Het kattiegewicht 
per meter bij gemiddelde uitstoeling werd dan ook goed, zoodat 
een hoog rietproduct ontstond. Door de gunstige groeiverdeeling 
legerde niettegenstaande het hooge rietproduect weinig riet en werd 
het rendement ook goed; er ontstonden 152 pikols suiker per bouw. 

In 1917/18 werd bijna even laat geplant. Det uitstoeling werd 
toen maar weinig minder. De groeiverdeeling was ook vrij gunstig. 
Door de vroeg ophoudende regens groeide het riet minder lang 
door en bleef het korter. De groeifactor is dus geflatteerd. Er 
legerde nu bij lager rietproduct iets meer riet, 10% Het kattiege- 
wicht per meter bij gemiddelde uitstoeling werd iets lager dan in 


1916/17. Het rietproduect was dan ook lager. Het rendement werd 
waarschijnlijk door het legeren niet hooger, zoodat 1917/18 minder 
suiker gaf dan 1916/17. 

In 1918/19 werd iets eerder geplant. De groei was in den Oost- 
moesson toch nog minder dan in vorige jaren, zoodat het groeicijfer 
per dag ook laag bleef. De uitstoeling was door de groote droogte 
minder dan in vorige jaren. De groei in den Westmoesson was for- 
scher. De groeiverdeeling was dus minder gunstig, zooals de lage 
groeifactor ook aangeeft. Er legerde 12% van het riet, niettegen- 
staande het rietproduct laag bleef, doordat het riet eerst stagneerde 
en daarna snel doorschoot. Het rendement was door de stagnatie 
ook lager dan in vorige jaren. Het product was slechts 120 pikols 
per bouw. 

In 1919/20 werd weer laat geplant; 128 bouws kwamen nog in 
September en 10 bouws in October in den grond Het riet groeide 
in den Oostmoesson maar weinig, in den Westmoesson zeer forsch. 
De groeifactor werd dan ook zeer laag. De uitstoeling was ook niet 
groot. Het kattiegewicht per meter bij gemiddelde uitstoeling was 
lager dan in een der vorige jaren. Het rietproduct werd daarom 
door mij reeds laag getaxeerd, nl. op 1050 met een rendement van 
91/, zoodat ik 100 pikols suiker verwachtte. De fabriek taxeerde het 
rietproduct op bijna 1100, het werd 1046. Het rendement werd 9,94, _— 
zoodat 104 pikols suiker werden verkregen. | 

In 1920/21 werd bijzonder laat geplant. De groei in den Oost- 
moesson was echter zeer goed, in den Westmoesson matig, waardoor 
niettegenstaande het late planten toch een vrij goede groeifactor werd 
verkregen. De uitstoeling was tamelijk goed. Het kattiegewicht per 
meter bij gemiddelde uitstoeling werd vrij goed, zoodat het rietpro- 
duet boven taxatie kwam. Het rendement was goed. Er werden 
125 pikols suiker verkregen. 

Voor de sf. Goedo waren de cijfers dus in opvolgende jaren: 


Kattiegewicht 


Oogstjaar | Aantal bws. | Groeifactor \per M. bij gem. Arae Gem. leeftijd 
HMR product 
uitstoeling 
1916 2 0,700 1,124 114 90 
1917 21 0,998 1,204 152 112 
1918 154 0,994 1,101 145 116 
1919 255 0,690 1,021 120 154 
1920 460 0,376 0,966 104 95 
1921 516 0,831 1,012 123 87 


3553 


OVERZICHT DER CIJFERS VAN EK 28 OP DE SUIKERFABRIEK Goedo. 


Lengte op 30 November 
De De Maart 
ne ed AE 
De ede Met 
Groei gedurende den West- 
moesson, d.i. van 30 Nov. 
tot 1 April 
Groei per dag in c.M.: 
im den Oostmoesson 
» _» _Westmoesson 
Groeifactor 
Gebleven uitstoeling per bru- 
to bouw 
Gebleven uitstoeling in °% 
v/h gemiddelde tot en met 
1920 (39500) 
Wijze van afplanten: 
In Mei 
» Juni 
) Juli 
» Augustus 
» September 
» October 
Gemiddelde leeftijd op 30 
Nov. in dagen 
Idem bij het oogsten im 
maanden 
Gesneden bouws 
Riettaxatie 
Rietgewicht 
Rendement 
Suiker 
Suikerproduct in % v/h gem. 
product der soort t/m oogst 
1920 (127) 
Legerpercentage 
Bloeipercentage 
Kattiegewicht per M. b/d. 
rietlengte op 1 April 
Kattiegewicht per M. bij ge- 
middelde uitstoeling en riet- 
lengte op 1 April 


15/16 


98 
228 
285 
305 


187 
1,090 


1,558 
0,700 


37800 


96 


150 
299 
31 


42000 


106 


17/18 


1,259 
1,267 
0,99% 


41600 


1494 | 


18/19 


134 
286 
308 


19/20 | 20/21 


61 
228 
266 
284 


76 


1,038 


0.996 


109 
262 
290 
296 


35% 


96 JI J938 3953 920 JIE 


Fig. 1. Verband tusschen groeifactor, kattiegewicht per meter bij gemiddelde uit- 
stoeling en product van EK 28 op de Sf. Goedo. 

De dunne lijn stelt den groeifactor voor, voor elke 1/100 werd 4/; m.M. op de 
ordinaat genomen. De gebroken lijn stelt het kattiegewicht per meter bij gemid- 
delde uitstoeling voor, de abcis werd op 0,9 genomen en voor elke 1/100 erboven 
is 4 m.M. uitgezet. 

De dikke lijn stelt het suikerproduct voor; elke pikol boven 100 is door 22/; m.M. 
voorgesteld. 


55 


In fig. 1 zijn deze cijfers graphisch voorgesteld. Er blijkt een 
volkomen parallelliteit tusschen de 3 lijnen te bestaan. Alleen zou 
men in 1916 een iets hooger suikerproduct verwacht hebben dan 
in 1919, maar daarbij vergete men niet, dat er in 1916 maar 2 
bouws waren. Het rietproduct was toen ook iets hooger dan in 
1919, maar door het late planten bleef het rendement lager. 

Als tweede voorbeeld neem ik de cijfers van de sf. Ngandjoek. 
(Zie tabel blz. 356). 

Op Ngandjoek gaf het jaar 1916/17 voor EK 28 een laag product. 
Er was toen laat geplant. De uitstoeling was beter dan in volgende 
jaren, maar toch gering. De groeiverdeeling was vrij gunstig, zooals 
uit den groeifactor blijkt. Het riet bleef echter kort. Al was het 
__kattiegewicht per meter goed, toch werd een laag rietproduct ver- 
kregen, al was het veel boven de taxatie. Het rendement was, als 
we in acht nemen dat laat geplant werd en reeds op 11 maanden 
werd geoogst, in verband met de gunstige rn goed, 
zoodat 129 pikols suiker werden verkregen. 

In 1917/18 was vroeger geplant. De uitstoeling was toen nog iets 
minder. De groei in den Oostmoesson was ongeveer dezelfde, in 
den Westmoesson veel forscher. Het riet was dan ook veel langer. 

Toch schaadde dit niet aan het kattiegewicht per meter bij ge- 
middelde uitstoeling, zoodat dan ook een goed rietproduet werd 
verkregen met een goed rendement. In dit jaar werd het suiker- 
product het hoogst. 

In 1918/19 was de EK 28 weer iets later geplant. De Oost- 
moessongroei was matig, de Westmoessongroei zeer forsch, zooals 
de groeicijfers per dag laten zien. De groeifactor was dan ook laag. 
Het riet werd zeer lang. De uitstoeling was matig. Door de ongun- 
stige groeiverdeeling was het kattiegewicht per meter bij gemiddelde 
uitstoeling wel minder, maar er ontstond toch nog een goed riet- 
product. Door de stagnatie in groei, die o.a. ook uit de geringe 
uitstoeling blijkt, werd het legerpercentage hoog, 44%. Het rende- 
ment viel, al werd op een leeftijd van 13 maanden gesneden, dan 
ook tegen. Het suikerproduct werd lager dan in vorige jaren. 

In 1919/20 werd laat geplant, 51 bouws in September en 8 in 
October. Op 30 November was het riet nog kort, het groeide in 
den Westmoesson forsch, al was het niet zoo krachtig als in 1918/19. 
De groeifactor was iets hooger dan in 1918/19. Ik taxeerde het 
kattiegewicht per meter op ongeveer 0,9 en kwam daardoor tot 
1009 pikols riet; met een rendement van 11, zou dit 111 pikol sui- 


356 


OVERZICHT DER CIJFERS VAN EK 28 OP DE SUIKERFABRIEK Ngandjoek. 


15/16 [16/17 | 17/18 | 18/19 | 19/20 | 20/21 

Lengte op 30 November — 127 157 115 103 151 
D) » 1 Maart 307 276 343 342 299 342 
D) » 1 April 336 292 356 381 336 382 

» » 1 Mei — — — 394 342 | 396 


Groei gedurende den West- 
moesson, d.i. van 30 No- 
vember tot 1 April — 165 199 266 233 231 

Groei per dag in c.M.: 

in den Oostmoesson — [1,296 |1,246 | 0,966 | 0,990 | 1,438 
» _» Westmoesson — |1,375 [1,658 | 2,247 | 1,942 | 1,925 

0,943 


Groeifactor — 0,752 [0,436 | 0,510 | 0,747 

Gebleven uitstoeling per bru- 

to bouw 38400 (32600 (31900 (31800 34800 [34700 

Gebleven uitstoeling in % | 

van het gemiddelde t/m 

1920 (33900) 115 96 94 94 103 102 

Wijze van afplanten: 
in April — -— — —_ — — 
» Mei — — 6 131/, 13 2 
» Juni — — 281/5 38 63 | 78 
» Juli — A 331/5 41 137 109 
» Augustus — 11 22 111/9) 147 | 253 
» September — — —| — 51 31 
» October — — — —- 8 — 

Gemiddelde leeftijd op 30 

November in dagen — 98 126 119 104 105 

Idem bij het oogsten in 

maanden — 11 12 15 12 12 

Gesneden bouws 2 15 90 144 405 468 

Riettaxatie — 979 | 1324 | 1320 | 1056 | 1223 

Rietgewicht 1309 | 1101 | 1285 | 1308 | 1038 | 1341 

Rendement 10,86. | 14,75 «| 14594 rf OOAD 

Suiker 142 129 153 113 115 141 


Suikerproduct in % v/h ge- 
middeld product der soort tot 
en met oogst 1920 (131) 108 98 117 90 85 108 


Legerpercentage — — 5 hk 0 21/5 
Bloeipercentage — — — 5 36 25 
Kattiegewicht per M. bij de 

rietlengte op 1 April 1,015 [1,157 | 1,132 | 1,080 [0,888 | 1,012 


Kattiegewicht per M. bij ge- | 
middelde uitstoeling 1,149 [1,112 |1,065 | 1,013 | 0,911 | 1,036 


357 


Ja JS J9I8 III JAI 92 


Fig. 2. Verband tusschen groeifactor, kattiegewicht per meter bij gemiddelde 
uitstoeling en product van EK 28 op de Sf. Ngandjoek. 
De verklaring is als bij figuur 1. 


358 


ker gegeven hebben. Het rietproduct werd iets hooger en het ren- 
dement ook, zoodat 115 pikols suiker werden verkregen. 

In 1920/21 werd ongeveer even laat geplant als in 1919/20. De 
Oostmoessongroei was veel gunstiger, zooals het groeicijfer per dag 
doet zien. Waar het riet in den Westmoesson bijna evenveel per 
dag groeide als in 1919/20 werd het langer, maar de groeifactor 
was toch veel beter. Hij kwam zeer dicht bij dien van 1917/18. De 
uitstoeling was dit jaar 102%. Het kattiegewicht per meter bij ge- 
middelde uitstoeling was lager dan in 1917/18. Het rietproduct werd 
nu hooger. Terwijl in 1917/18 door den kort aanhoudenden West- 
moesson het riet niet lang doorgroeide, maar de rijping zeer mooi 
was, gebeurde nu het omgekeerde en bleef het rendement vrij 
laag, zoodat minder suiker ontstond dan in 1917/18. Nu is in de 
laatste twee jaren veel meer EK 28 geplant op gronden, die minder 
goed zijn dan waar EK 28 eerst stond. 

De cijfers voor de sf. Ngandjoek zijn: 


| Kattiegewicht Se 
Oogstjaar | Aantal bws/ Groeifactor [per M. bij gem.) zen Gem. leeftijd 

| uitstoeling kee | 

| 
1916 | B, -— 1,149 142 — 
165 7D 15 | __0,943 1,142 129 98 
1918 90 0,752 1,065 153 126 
1919 144 0,456 1,015 118 110 
1920 405 0,510 0911 115 104 
1921 | 468 0,747 1,056 141 105 


In figuur 2 zijn deze cijfers in curve gebracht. De parallelliteit 
is vrij groot. 

In 1916/17 was laat geplant, waardoor het riet over de 15 bouws 
kort bleef. In 1917/18 was vroeger geplant en ontstond veel langer 
riet met beter rendement. 

In 1920 zou men meer verwacht hebben dan in 1919, maar 
daarbij speelt de uitbreiding van de EK 28 een rol. 

In 1920/21 was de groeifactor wel minder dan in 1916/17, maar 
het riet was langer en had meer uitstoeling, zoodat bijna evenveel sui- 
ker ontstond als in 1916/17. Er werd later geplant dan in 1917/18, 
zoodat toen het rendement veel beter was, en meer suiker ontstond. 

EK 28 haalde op de sf. Meritjan hooge kattiegewichten per 
meter, zooals uit de cijfers van de tabel op blz. 359 blijkt. EK 28 
wordt op deze onderneming vrij laat geplant. 


Jo9 


OVERZICHT DER CIJFERS VAN EK 28 OP DE SUIKERFABRIEK Meritjan. 


EN TEA EE 


16/47 | 17/18 [18/19 | 19/20 | 20/21 


Lengte op 30 November 146 87 95 65 82 
D) D) | Maart 325 283 322 234 236 
» pe 1 April 339 316 367 283 273 
» D) | Mei 342 323 382 311 292 
» » 1 Juni | — — — 326 
Groei gedurende den Westmoesson, 
d.i. van 30 Nov. tot 1 April | 1983 229 272 218 gel! 
Groei per dag in c.M.:. | 
in den Oostmoesson ‚1,404 | 0,935 0,848 ; 0,813 | 0,988 
» __» _Westmoesson PARBO 429081 22070 ASS bend O2 
Groeifactor 0,873 | 0,490 | 0,374 [0,447 | 0,621 


Gebleven uitstoeling per bruto bouw 33500 !85200 34600 '33900 (40200 
Gebleven uitstoeling in % van het 


gemiddelde t/m 1920 (34300) 98 103 101 99 17 
Wijze van afplanten: | 
in April == _— — — — 
» Mei — — — — — 
» Juni — 5) 32 21 457 
» Juli ed: 19 70 81 95 
» Augustus 12 58 70 84 156 
» September | 16 6 90 B 
» October Es — — 57 56 
» November — — — 13 
Gemiddelde leeltijd op 30 Novem- 
ber in dagen 104 95 112 80 85 
Idem bij het oogsten in maanden 121/,\ 12 | 1223) 111/5 den 
Gesneden bouws 29 ae A SATE 347 | 452 
Riettaxatie KIO MOT LSI O0 BELLS 
Rietgewicht 4009 4372 13120 1094 1193 
Rendement KOER 206 T A OIO7 AEZD 111,62 


Suiker 162 166 138 125 4139 
Suikerproduct in % v/h gemid- | 
deld product der soort tot en 


met oogst 1920 (147) 110 113 94 84 95 
Legerpercentage 3 0 15 6 1 
Bloeipercentage — ==: == == DT 
Kattiegewicht per M. bij de riet- | 

lengte op 1 April | [1,320 | 1,233 [1,080 | 1,137 | 1,087 


Kattiegewicht per: M. bij gemiddelde | 


uitstoeling 1.289 | 1,266 | 1,090 | 1,124 ‚1,274 


360 


In 1916/17 was de uitstoeling niet groot. De groei in c.M. per 
dag in den Oostmoesson was zeer goed, 1,40 c.M., in den daarop 
volgenden Westmoesson was hij zeer forsch, 1,61 c.M. Het riet werd 
zeer lang. De groeiverdeeling was voor deze soort wel gunstig. Het 
kattiegewicht per meter werd dan ook goed. Er ontstond een hoog 
rietproduet met goed rendement. 

In 1917/18 was later geplant. De uitstoeling was beter. De 
Oostmoessongroei was matiger, de Westmoessongroei forsch. De 
groeifactor werd niet hoog. Het riet bleef een weinig korter dan 
in 1916/17. Het kattiegewicht per meter werd minder, zoodat niet- 
tegenstaande de zwaardere uitstoeling minder riet ontstond. Er 
legerde bijna geen riet. Doordat de regens vroegtijdig ophielden, was 
de rijping zeer goed en ontstond nog meer suiker dan in 1916/17. 

In 1918/19 was weer vroeger geplant. De uitstoeling was iets 
minder dan in 1917/18 en beter dan in 1916/17. De Oostmoessongroei 
was door den drogen moesson gering, de Westmoessongroei zeer 
forsch. De groeifactor werd dan ook laag. Het kattiegewicht per 
meter bij gemiddelde uitstoeling werd door die ongunstige groeiver- 
deeling lager dan in vorige jaren. Door de grootere rietlengte werd 
toch eenzelfde rietproduct verkregen. Door de ongunstige groeiver- 
deeling legerde 15% der EK 28 en werd het rendement laag, 
waardoor minder suiker dan in vorige jaren ontstond. 

In 1919/20 werd zeer laat geplant, zoodat het riet op 30 No- 
vember nog kort was; al groeide het riet in den Westmoesson 
forsch, het bleef toch veel korter dan in vorige jaren. De groeifactor 
was beter dan in 1918/19. Het kattiegewicht per meter bij gemid- 
delde uitstoeling eveneens. Toch ontstond een veel lager rietgewicht 
dan in vorige jaren. Daarbij legerde nog 6% van het riet. Wel was 
het rendement vrij goed, maar het suikerproduct bleef dus laag. 

In 1920/21 werd eveneens zeer laat geplant, 123 bouws in 
September, 56 in October. De groei in c.M. per dag in den Oost- 
moesson was vrij goed. In den Westmoesson was de groei matig. 
Het riet bleef veel korter dan in vorige jaren. De groeifactor was 
nu beter. De uitstoeling was zeer groot. Het kattiegewicht per meter 
bij gemiddelde uitstoeling was hoog. Het rietproduct werd voor 
zulk kort riet goed, al was het veel minder dan in de eerste drie 
jaren. Het rendement was goed, er ontstonden 139 pikols suiker. 

Door de uitbreiding der EK 28 in de laatste jaren, waardoor 
de soort gemiddeld veel later in den grond kwam, zijn de laatste 
jaren niet zoo goed vergelijkbaar met de vroegere. 


361 


JI57 DIS AIF SLE ILES 


„Fig. 3. Verband tusschen groeifactor, kattiegewicht per meter bij gemiddelde 
uitstoeling en product van EK 28 op de Sf. Meritjan. 

De dunne lijn stelt den groeifactor voor, voor elke 1/100 werd 9/10 m.M. op de 
ordinaat genomen. De gebroken lijn stelt het kattiegewicht per meter bij gemiddelde 
uitstoeling voor, de abcis werd op 0,9 genomen en voor elke 1/100 erboven is 41/3 m.M. 
uitgezet. De dikke lijn stelt het suikerproduct voor; elke pikol boven 100 is door 
2,7 m.M. voorgesteld. 


362 


De cijfers voor EK 28 op de sf. Meritjan waren: 


Kattiegewicht |_ ij | 
Oogstjaar Bouws Groeifactor (per M. bij gem.) nn Gera: leeftijd 
bt Ea product | 
uitstoeling | 
| nnn 
117 | 99 0,873 1,289 | 463 | 104 
1918 91 0,490 1,266 | 166 | 95 
ROAD OT 478 | 0,974 1,090 1885 |T MR 
1920 | BET DMT etend ‚124 {aas 80 
1921 | _ 452 | 0,621 | 1,274 139 | 83 
In figuur 3, waar deze cijfers graphisch zijn voorgesteld, zien we 
dat groeifactor en kattiegewicht per meter bij gemiddelde uitstoeling 
wel parallel gaan, het suikerproduet minder. Het rendement hangt j 


vooral bij laat planten zeer af van het eindigen van den Westmoes- 
son. In de beide laatste jaren bleef het riet kort door het laat planten. 

Nu wil ik twee bergondernemingen behandelen, Redjosarie en 
Balapoelang. Voor Redjosarie staan de cijfers in de tabel op blz. 363. 

In 1916/17 was bij tamelijk vroeg planten de groei in den Oost- 
moesson zeer goed, in den Westmoesson matig, zoodat de groei- 
factor goed werd. De uitstoeling was matig. Het kattiegewicht per 
meter bij gemiddelde uitstoeling was hoog. Er ontstond dan ook een 
zwaar rietproduct, boven taxatie, met een mooi rendement. Het riet 
legerde niet. 

In 1917/18 was iets later geplant. Ook nu was de groei in den 
Oostmoesson goed, in den Westmoesson niet al te forsch. De groei- | 
factor werd dan ook gunstig. De uitstoeling was beter dan in het 
vorige jaar. Het kattiegewicht per meter bij gemiddelde uitstoeling 
werd veel lager dan men bij dezen groeifactor zou verwachten. Begin 
Maart van het oogstjaar hield de eigenlijke Westmoesson op en 
vielen nog slechts enkele buitjes. Door den bloei werd het riet in 
zijn top zeer voos. ‘Terwijl in andere jaren EK 28 krachtige siwi- 
lans vormt, waarop ze rustig doorleeft, bleven deze dit jaar zeer 
klein en werd, zooals gezegd, de top door indrogen zeer voos. Dit 
gaf een veel lager rietproduct dan verwacht kon worden, n.l. 200 
pikols onder de taxatie. 

In de laatste drie jaren vond weinig groei in den Oostmoesson 
en een zeer krachtige in den Westmoesson plaats. In 1918/19 was de 
oorzaak hiervan een andere dan in 1919/20 en 1920/21. 

In 1918/19 toch werd vroeg geplant, maar door de felle droogte 
stagneerde het riet; de groei in c.M. per dag in den Oostmoesson 
was nog niet de helft van die in vorige jaren. De Westmoesson- 


„65 


“ OVERZICHT DER CIJFERS VAN EK 2S OP DE SUIKERFABRIEK Redjosarie. 


16/17 | 17/18 | 18/19 | 19/20 | 20/21 
Lengte op 30 November 165 141 85 87 89 
D) » _1 Maart 322 309 | 298 287 274 
D) pee Pr April 336 316 | 338 318 309 
Totale groei in den West- 
moesson Er 175 | 253 231 220 
Groei per dag in c.M.: 
in den Oostmoesson 1,342 | 1,282 /0,599 [0,888 | 1,157 
» _» Westmoesson 1,425 | 1,458 |2,108 1,925 | 1,833 
Groeifactor 0,942 | 0,879 [0,284 [0,461 | 0,631 
Gebleven uitstoeling 33600 | 38700 36100 [36700 136100 
Gebleven uitstoeling in % 
van het gemiddelde tot en 
met 1920 (36300) 93 107 99 101 99 
Wijze van afplanten : 
in April ES — — — — 
» Mei — 1 50 DE 3 
» Juni 23 12 | 103 171/,) 141 
» Juli 31 57 96 [| 1161/, 6 
» Augustus 7 56 11 179 174 
» September 5 — — 49 145 
» October == — — 3 180 
Gemiddelde leeftijd op 30 No- 
vember in dagen 123 110 | 142 98 di 
Idem bij het oogsten in 
maanden 12 10 12 14 del 
Gesneden bouws 66 129 , 259 365 621 
Riettaxatie 1287 | 1191/1166 | 1013 996 
Rietgewicht 1331 995 | 1100 |1018 | 1030 
Rendement 12,61 | 13,70 [11,03 141,25 | 11,94 
Suiker 168 136 | 121 1141/ | 123 
Suikerproduct in % van het 
gemiddelde product tot en ' 
met 1920 (137) 123 99 93 84 90 
Legerpercentage — — 171/, 0 2 
Bloeipercentage 68 69 65 85 70 
Kattiegewicht per meter bij 
de rietlengte op 1 April 1,179 | 0,81410,902 [0,872 | 0,920 
Idem bij gemiddelde uitstoeling 
en rietlengte op 1 April 1,091 | 0,867 [0,897 [0,882 | 0,918 


EE 


364 


groei was forsch. De groeifactor werd zeer laag. De uitstoeling 
bleef, waar Redjosarie veel bibits per geul gebruikt en dus veel 
moederstokken heeft, goed. Het kattiegewicht per meter bij gemid- 
delde uitstoeling werd voor zulk een lagen groeifactor nog goed. 
Het rietproduct werd, hoewel het riet geleden had, nog hoog, 1100 
pikols. Dat het riet een ongunstige groeiverdeeling had, was oorzaak 
dat 171/5/ van het riet legerde. 

Het rendement werd dan ook lang zoo hoog niet als in vorige 
jaren. 

In 1919/20 werd veel later geplant, 179 bouws kwamen in Augus- 
tus in den grond, in September 49 bouws en in October nog 3 
bouws; den S0sten November was het riet, hoewel de groei per dag 
vrij goed was, nog kort en in den Westmoesson groeide het forsch. 
De groeifactor werd laag, hoewel beter dan in 1918/19. De uitstoeling 
was 101%. De bloei was zeer hoog. Het kattiegewicht per meter bij 
gemiddelde uitstoeling was niet hoog. Door de staking tijdens den 
maaltijd en moeilijkheden in de fabriek bleef vaak riet liggen en 
werd tot half December gemalen. Dit heeft natuurlijk invloed op 
het rietproduct gehad. Door het gunstige moessonverloop hield het 
riet zich echter vrij goed. Het rendement werd niet hoog, zoodat 
weinig suiker ontstond. 

Door de staking werd aanplant 1920/21 zeer laat geplant, toch 
werden de groeifactor en het kattiegewicht per meter bij gemiddel- 
de uitstoeling vrij goed en ontstond meer riet en suiker dan in 1920. 

Het product in opvolgende perioden hield zich in 1917 en 
1918 goed. Voor deze jaren waren de cijfers: 


1916/17 1917/18 

AUBESDe Riet | IRAt 1 Bkr, | NRN 

den bouws den bouws 
op 31 Mei 9 860 14ba) 103 8 898 | 13,55 | 121 
» 15 Juni — — — — 6 — — 
"00 1» d7 1231 | 12,49| 154 20 909 | 14,07} 128 
» 15 Juli a) 1203} 12:63 163 23 963 | 13,81 155 
Beads 45 12581 42,72 160 74 1024 | 13,66 | 138 
» 15 Aug. G1 1319 112,55 | 166 103 4004-|- 13:67 [+487 
» 34. 63 1350 42551 167 kh | 983 | 13,67 | 134 
» 15 Sept. — £ — — 129 995 | 13,70| 136 
» 30 » — — e= _— — 


» 15 Oct. 65 1329 | 12,56} 167 — m_ se Ee 


» 31 » 66 1327 | 12,62 | 1671/, — — — en 


elan nt te en a ne 


Nadat 
campagne weggesneden zijn, blijft het product vrij constant. 

In de laatste drie jaren waren de cijfers van het EK 28 in 15- 
daagsche perioden op de sf. Redjosari als volgt: 


de minder 


365 


geslaagde stukken aan het begin van de 


Oogst 1919. 


Periodecijfers van EK 98, 


Perioden 


16 — 30 
1 —15 
16 — 31 
1 —15 4 
16 — 31 
1 —15 


16 — 30 


Juni 
Juli 


Bws. 


8,66 
14,16 
33,32 
63,00 
58,46 
59,04 
22,24 


258,95 


Taxatie 


1166 
1166 
1166 
1166 
1166 


1166: || 


Riet 


1101 
1084 
1108 
1126 
1110 
1055 
1110 


1100 


Oogst 1920. 


eenn enn aen ne ae Een 


Rendement 


10,77 
11,23 
11,74 
11,54 
11,13 
10,45 

9,70 


11,03 


Ehle 


118,52 
121,76 
129,76 
129,94 
123,45 
110,27 
107,75 


121,28 


Berekende sui- 


: Verkre- ie 
Riet per Rectifica-[ker p. bw. met 

Perioden Bouws Eh Rdt. gen skr. eb tioa en 

Ee factor 0,72 
1—15 Juni 1507 695 10,31 71,6 0,89 80 
46—30 » 8,14 760 del! 9,21 0,95 97 
ga Jul 2,50 12 12, 05 90,6 0,98 99 
16— 31 Aug. 18, 65 937 44 ’o2 103,3 0,84 pad 
1—15 Sept 44,37 1158 11,90 en 0,93 148 
1630 » DI 96 1058 12, 07) 130,8 0,97 435 
tet Oet 58,16 1004 11,68 es, 0,93 421 
1031 » 38 90 1071 10, 19 109,1 0,87 126 
nl> Nov 50, 24 982 10, ‘St 106,2 0,91 116 
16—30 » 47, ’90 1050 10,84 115,8 0,89 128 
1—13 Dec 42,55 11 12, 24 41455 4e 106 

Tot. en gem.| 365 | 1018 | 1125 | 4145 | — | — 


In 1919 ging het product in September zeer omlaag. 


Voor 1920 staan 2 


groepen cijfers, nl. berekende hoeveelheid 


suiker en werkelijk verkregen suiker. Door moeilijkheden met den 
Storkshredder en later door de staking bleef het riet vaak te lang 


liggen en werd zeer laat afgemalen. 


De eerste cijfers voor suiker zijn berekend met den gewonen 
rendementsfactor 0,72. Er werd echter veel minder suiker verkregen. 
In de voorlaatste kolom staat de rectificatiefactor. Doordat gedurende 
het oogsten van tijd tot tijd een buitje viel, hield het riet zich goed. 


366 


end 


| 
‘ 
\ 
\ 
\ 
\ 
\ 
\ 
\ 
\ 
\ 
\ 
\ 
\ 
1 
\ 
\ 
\ 
IEI 328 939 el ded J£23 


Fig. 4. Verband tusschen groeifactor, kattiegewicht per meter bij gemiddelde 
uitstoeling en product van EK 28 op de Sf. Redjosarie. 

De dunne lijn stelt den groeifactor voor, voor elke 1/100 werd 7/g m.M. op de 
ordinaat genomen. De gebroken lijn stelt het kattiegewicht per meter bij gemiddelde 
uitstoeling voor, de abcis werd op 0,8 genomen en voor elke 1/100 erboven is 4%/g m.M. 
uitgezet. De dikke lijn stelt het suikerproduct voor; elke pikol boven 100 is door 


367 


Oogst 1921. 


mmm ie ne HE den Ed EEE ei en | 


Perioden Bouws Taxatie | Riet Rendement Suiker 
445 Jun 27,51 w.o. 996 1007 8,59 85,82 

. verbr. riet. 
16—30 » 62,90 1285 12,41 159,50 
4415 Juli 101,78 1135 12,16 138,02 
16—31 » 158,30 960 11,79 113,18 
1—15 Aug. 14,11 963 11,69 112,57 
1631 » 115,50 949 12,13 114,26 
1—15 Sept. 10779 995 11,93 118,70 
MAG 30 op 9,24 1302 13,10 170,56 
620,53 | | 1030 11,94 | 129,98 


De periodecijfers van EK 28 over 1921 geven een scherpen te- 
rugval te zien na 15 Juli. Op dien datum was het op tijd geplante 
riet afgeoogst, daarna kwam riet, dat nà 1 Augustus (na de staking) 
geplant was, aan de beurt. Het groote verschil zit vnl. in het lagere 
rietproduct. 

De cijfers voor Redjosarie waren dus: 


Den 
Oogstjaar Bouws | en M. bij gemidd. SU Ts 
factor ne ak product | op 30 Nov. 
uitstoeling 
1917 66 0,942 1,091 > 168 lln: 
1918 129 0,879 0,867 136 110 
1919 259 0,284 0,897 121 149 
1920 365 0,461 0,882 1141/5 98 
1921 621 0,631 0,918 125 77 


Wanneer we er rekening mee houden, dat de laatste beide oogst- 
jaren abnormaal waren, is de parallelliteit, zooals fig. 4 doet zien, vrij 
groot. 1919 gaf, doordat zeer tijdig geplant was, nog een behoorlijk 
suikerproduct. In 1920 en 1921 werd het minder dan in verband met 
den groeifactor verwacht mocht worden, tengevolge van de staking. 

De cijfers van EK 28 op de sf. Balapoelang staan in de tabel 
op blz. 368. Het beste product werd verkregen in 1916/17. Er werd 
toen niet zeer vroeg geplant, maar de groeifactor werd gunstig: er 
was een flinke uitstóeling. Het kattiegewicht per meter bij gemid- 
delde uitstoeling werd hoog; er ontstond een hoog rietproduct met 
vrij goed rendement. 


368 


OVERZICHT DER CIJFERS VAN EK 28 OP DE SUIKERFABRIEK Balapoelang. 


‘mmm 


14/15 | 15/16 | 16/17 | 17/18 | 18/19 | 19/20 | 20/21 
Lengte op 30 November| — | 90 | 4153 | 151 | 94| 66 | 125 
D » _1 Maart ek B6Ô 4 829 324 "TAU PATS DD 
D) pr, 1-April — | 310 | 334 | 351 345 | 324 | 326 
D) » 1 Mei — 314 | 34 353:| 359 | 349 | 33 
Groei gedurenden den 
Westmoesson, d. 1. van 
30 November tot 1 April — 220 | 181 200 | 251 258 | 201 
Groei per dag in c.M.: 
in den Oostmoesson — [0,804 |41,417 1,171 [0,783 | 0,635 | 1,190 
» >» Westmoesson — [1,833 |41,508 1,667 | 2,092 | 2,150 | 1,675 
Groeifactor — {0,439 \0,940 0,702 [0,374 | 0,295 | 0,710 
Gebleven uitstoeling per 
bruto bouw — (34000 (34800 (32800 (31100 29500 (55100 
Gebleven uitstoeling in 
o/, van het gemiddelde 
t/m. 1920 (32400) — 105 | 407 101 96 90 | 108 
Wijze van afplanten: 
in Mei — 12 — — —— 3 16 
» Juni — 1 12 83 97 24 67 
» Juli — 34 34 91 ATA AR 241 
» Augustus — 36 50 26 93 | 254 | 208 
» September 5 il — -— — 36 103 
» October — == — — — — Á 
Gemiddelde leeftijd op 30 
November in dagen 75 LD 108 129 120 104 115 
Idem bij het oogsten in 
maanden ze 11 12 | 414/aj + 12 14 101/5 
Gesneden bouws | 5 324 DB 200 362 540 578 
Riettaxatie 4914 1 1272 |-1298, | 4264, A14 4 1050 HRD 
Rietgewicht 1214 | 1306 | 1422. | 1206 | 1060 | 1028 | 1028 
Rendement 44,07 | 141,80 | 11,62 | 12,53 |11,27 11,26 | 12,48 
Suiker 134 154 | 165 | 151 4149. | A46 AZS 
Suikerproduct in % van 
het gemiddeld product 
der soort tot en met 
oogst 1920 (140) 96 410 | 118. 108 „85 85 hl 
Legerpercentage — 2 — — 6 1 1 
Bloeipercentage — — — — — 59 55 
Kattiegewicht per M. bij 
de rietlengte op 1 April) _— [1,239 (1,223 [1,048 0,988 [1,083 | 0,898 
Kattiegewicht per M. bij 
gemiddelde uitstoeling — [1,300 |1,314 [1,060 | 0,948 | 0,979 | 0,973 


„69 


In het jaar 1915/16 werd iets vroeger geplant, de groeifactor 
was niet hoog. Er stonden slechts 32 bouws op goeden grond. Het 
kattiegewicht per meter bij gemiddelde uitstoeling en de uitstoeling 
waren goed, zoodat een goed produet werd verkregen. 

In 1917/18 werd vroeger geplant: er stonden nu 200 bouws. De 
groeifactor werd vrij goed. Het kattiegewicht pêr meter bij gemid- 
delde uitstoeling was ook goed, zoodat een goed rietproduct werd 
verkregen, al was het lager dan in vorige jaren. Door de gunstige 
rijping werd een mooi rendement verkregen en daardoor een goed 
suikerproduct. 

In 1918/19 werd iets later geplant. Het riet stagneerde sterk, 
de uitstoeling werd laag. De groeifactor werd, doordat v.n.l. West- 
moessongroei optrad, laag. Het kattiegewicht per meter bij gemid- 
delde uitstoeling werd laag. 

In verband met de ongunstige groeiverhouding legerde, hoewel 
het rietproduct laag werd, toch 6%. Er ontstond dus een laag 
product. 

In 1919/20 kwam de EK 28 weer later in den grond. De 
groeiverhouding werd nu nog ongunstiger dan in 1918/19. De eroei- 
factor werd dan ook lager, de uitstoeling was nog minder. Het 
kattiegewicht per meter bij gemiddelde uitstoeling werd iets hooger 
dan in 1918/19, maar er ontstond minder riet met eenzelfde ren- 
dement als in 1918/19, zoodat dit jaar nog minder suiker ontstond 
dan in 1918/19, hetgeen we ook op Redjosarie constateerden. 

In 1920/21 kwam de aanplant wel weer iets vroeger in den 
grond, maar een groot deel, 315 bouws, toch na 1 Augustus. De 
groeifactor en de uitstoeling waren goed. Het kattiegewicht per 
meter bij gemiddelde uitstoeling werd niet zoo hoog als b.v. in 
1917/18, toen de groeifactor vrijwel dezelfde was. Het rietproduct 
bleef dan ook laag, ver onder taxatie. Het rendement werd heel 
mooi, maar het suikerproduct bleef vrij laag. 

Zooals we boven opmerkten zou men bij dien groeifactor, die 
even hoog was als in 1917/18, een beter kattiegewicht per meter 
verwachten. i 

Het groote verschil tusschen beide jaren is, dat in 1917/18 maar 
26 bouws in Augustus geplant waren. We willen nu dus nagaan, 
wat het product gesplitst naar den planttijd was. 

Teruggang in product door later planten is niet steeds even 
duidelijk te constateeren, doordat de productiecijfers zeer afhankelijk 
zijn van de tuinen, waarin in een bepaalde plantperiode geplant is, 


370 


EK 28, gesplitst naar planttijd op de sf. Balapoelang 


Plantvak Ni 
Suiker 


Bouws Riet Rendement Leeftijd in mnd. 
Oogstjaar 1918 
de helft Juni ‚18 1334 12,98 173 12 
Je Dy » 17 1067 12,39 132 12 
le » Juli 13 1099 13.00 143 12 
2e » D) 23 1189 12,61 150 12 
4E »= Aug. 30 1278 11,88 152 | 11 
Oogstjaar 1919. 
2de helft Mei h 1O4S le Abe eZ 121/, 
de _ >» Juni 23 ‚1064 10,43 14 12 
Bel» 15 63 ‚1090 11,09 121 12 
fe » Juli 33 A27 11,01 134 de 
Denn p 98 | 1028 10,51 108 12 
le » Aug. 33 901 11,92 107 12 
HED ei 7 ‚ 983 11,48 113 12 
Oogstjaar 1920. 
2de helft Mei 4 840 12,02 101 131/, 
de « » Juni 2 891 12,22 109 12 
NT MN, 37 1004 10,66 107 12 
le _» Juli 71 1040 14,41 116 111/5 
Zen HDs nd 1353 1068 10,71 114 111/5 
le » Aug, 152 1066 11,39 121 11 1/5 
Zer De lr 90 965 11,67 113 111/, 
Ae _» Sept.l 38 896 11,97 107 u 
Oogstjaar 1921. 
2de helft Mei 4 1178 11,45 135 11 
Je _» Juni 15 1022 13,10 134 11 
Ae 57 1089 12,52 136 101/5 
de » Juli 95 114D vre 2243 155 | 
Der fesatp 140 992 12,39 123 10 
le » Aug, 102 1001 12,74 128 10 
DEAN DN ID 90 1007 12,46 126 10 
de » Sept. 39 969 12,64 122 91/, 
2e Cp 26 1041 12,30 128 9 
de » Oct, t) 982 12,16 119 9 


ee 


Toch is over het algemeen een teruggang voor de laatste perioden 
duidelijk te constateeren, vooral als deze iets laat zijn gevallen. Dit 
kwam in 1920/21 zeer duidelijk uit op de sf. Redjosarie, daar toen 
door de staking een deel van den aanplant zeer laat in den grond 
kwam. 

EK 28, in de verschillende perioden geplant, gaf in 1920/21 
op de sf. Redjosarie : 


371 


_ 
nn 
om 


JIJ6 JII7 JIE Ee J920 Eid 


Fig. 5. Verband tusschen groeifactor, kattiegewicht per meter bij gemiddelde 
uitstoeling en product van EK 28 op de Sf. Balapoelang. 
De verklaring is als bij figuur 1. 


312 


End 


eG. 


EK 28 Imp. Magetan. EK 28 gen. EK 28 gen. v. derden 
Planttijd E TE | En nT | nn 
Bouws, Riet ‚ Rdt. Skr, Bong, Riet, Rdt. \ Skr. Bouws, Ef Rdt. (Skr. 
| | | | | : 
Juni „115 1269 12,31/156) — | — | — | — 51/5 1498, 12,35 185 
Äug. 129 1057/12,33|130| 141 144714,89/136 | — | —| — | — 
Sept. 58 | 748/12,41| 93 18 | 99712,04/ 120 | 149| 974) 11,78 115 


Uit deze cijfers is duidelijk vast te stellen, dat het product bij 
later planten terugloopt. De groeifactor, het kattiegewicht per meter 
bij gemiddelde uitstoeling en het suikerproduct waren in opvolgende 
jaren op de sf. Balapoelang dus: 


| Kattiegewicht | «‚… rn raft: 
Oogst jaar Bouws Groeifactor | per SM bi ee TL EEE sE 

| midd. uitstoeling duct 30 November 
1916 32 0,439 1.300 154 112 
1917 96 0,940 1,314 165 108 
1918 200 0,702 1,060 151 129 
AAG | 362 0,374 0,948 410 120 
1920 d40 |__0,295 0,979 116 104 
1921 978 lr 0,700 0,973 128 115 


Over het algemeen bestaat er, zooals in fig. 5 is te zien, een 
vrij groote parallelliteit. 1917 gaf de hoogste cijfers voor groeifactor, 
kattiegewicht per meter bij gemiddelde uitstoeling en suikerproduct; 
in 1919/20 zijn ze alle drie laag. 

De cijfers voor de sf. Bandjardawa staan in de tabel op blz. 373. 

EK 28 werd op de sf. Bandjardawa in 4 jaren uitgebreid van 
53 tot 1146 bouws, dit is tot 90% van den aanplant. Daarbij heeft 
zij haar product bijna geheel weten te handhaven. De eerste 33 
bouws in 1916/17 werden niet zoo vroeg geplant. Groeifactor, uit- 
stoeling en kattiegewicht per meter bij gemiddelde uitstoeling werden 
hoog. Er ontstond een zeer mooi product. In 1917/18 werd veel eerder 
geplant, de groeifactor werd dan ook nog hooger. Het kattiegewicht 
per meter bij gemiddelde uitstoeling was iets lager dan in het 
vorige jaar, hetgeen natuurlijk een gevolg was van de uitbreiding 
van EK 28. Door de gunstige rijping werd het rendement zeer hoog 
en ontstond een mooi product. 

In 1918/19 werd over het geheel ook vroeg geplant. Door de 
droogte stagneerde het jonge riet; de uitstoeling leed. De groeifactor 
werd laag; niettegenstaande het rietproduct niet hoog werd, legerde 


373 


OVERZICHT DER CIJFERS VAN EK 2$ op pe sr. Bandjardawa.| 100 POJ. 


16/17 | 17/18 | 18/19 | 19/20 | 20/21 | 16/17 | 20/21 


Ì 


Lengte op 30 November | 173 214 173 164 227 217 219 


» » 1 Maart JJÁ 358 358 323 J48 302 286 
» » 1 April 350 375 „61 347 371 303 295 
) » 1 Mei 397 378 368 357 — „05 294 


Groei gedurende den 
Westmoesson, d. 1. van 


30 Nov, tot 1 April 17 161 188 1853 144 86 74 


Groei per dag in c.M.: | 

in den Oostmoesson (EAS ASSH AE2OA 242 1,657 1034012509 
… » » Westmoesson |1,477 |41,342 [1,567 |4,525 | 1,200 [0,717 | 0,617 

Groeifactor 0,960 |1,029 |0,766 |0,814 (1,381 11,87 | 2,04 

Gebleven uitstoeling [ 

per bruto bouw 37800 (34400 132200 152600 (35800 [53100 [49800 


Gebleven uitstoeling in 
EK, 
/o van het gemiddelde 


t/m. 1920 (34300) 110 100 04 95 104 102 95 
Wijze van afplanten : 
in April — —— —- — 39 — 
» Mei — 60 74 85 290 || 325 41 
» Juni 3 66 101 176 288 316 11 
» Juli 29 32 124 | 1781/95) 281 36/3 — 
» Augustus d — 5 | 1471/95, 4179 Sl — 
» September — — -— — 10 | — — 


Gemiddelde leeftijd op 
30 November in dagen | 122 155 144 132 137 162 174 
Idem bij het oogsten 


in maanden 12/4214), 18) 121/,) 112/3 42 || 111//12 del 
Gesneden bouws 33 158 „04 Hop 140 685 53 
Riettaxatie 13718 “43744 43438) 41267 (144767 14661}! 1039 
Rietgewicht 41549. 4390 | 1485). 1449 | 1335-[- 1277 | 1241 
Rendement 14,99 [12,58 144,52 12,26 (12,24 12,05 | 12,01 
Suiker 181 175 | 1361/9) 137 163 154 149 


Suikerproduect. in % van 
het gemiddeld product 
der soort t/m. oogst 


1920 (157) 145 |_ 144 87 87 | 104 120 116 
Legerpercentage 11/5 6 21 8 5de 35 
Bloeipercentage — — — 89 — DET oe 


Kattiegewicht per M. bij | 
de rietlengte op 1 April | 4,148 |1,078 [1,019 |0,989 [1,005 {0,794 | 0,851 
Kattiegewicht per M. bij 
gemiddelde uitstoeling [1,265 |1,081 0,957 0,940 1,049 | 0,807 | 0,811 


mmm 


374 


21 °/. Het kattiegewicht per meter bij gemiddelde uitstoeling werd 
laag. Er ontstond veel minder riet dan in vorige jaren. Het rende- 
ment was niet hoog, zoodat 1361/, pikol suiker ontstond. . 

In 1919/20 waren de cijfers niet veel beter. Er werd, doordat 
weer 250 bouws meer EK 28 in den grond gebracht moesten wor- 
den, iets later geplant, 117 bouws in Augustus. De groeifactor was 
weinig hooger, de uitstoeling ook. Het kattiegewicht per meter bij 
gemiddelde uitstoeling was iets lager. Er ontstond dan ook minder 
riet, maar beter rendement (er legerde maar 8%), zoodat evenveel 
suiker ontstond als in 1918/19. 

In 1920/21 werd niet zoo heel vroeg geplant, 179 bouws in 
Augustus en 70 in September. De groeifactor werd zeer gunstig. 
De uitstoeling was 104 %. 

Het kattiegewicht per meter bij gemiddelde uitstoeling werd in 
verband met den goeden groeifactor goed, iets lager dan in 1916/17. 
Het rietproduet werd nu door een goed rendement heel mooi, 165 
pikol suiker. In een paar tuinen had EK 28 zwaar wortelrot en 
bracht daar dan ook veel minder op. Het produet werd hierdoor 
dus gedrukt. De 1146 bouws van 1920/21 zijn natuurlijk niet met 
de eerste 33 bouws, die op een mooi stuk stonden, zoo maar te 
vergelijken. | | 

Waar in 1916/17 nog maar weinig EK 28 en veel 100 POJ werd 
geplant, kon toen gezegd worden: het gunstige resultaat van EK 28 
is daaraan toe te schrijven, dat de soort maar met weinig bouws 
voorkomt. In 1920/21 was het juist omgekeerd. Nu stonden er 1146 
bouws EK 28 en maar 53 bouws 100 POJ. Daarom wil ik hier 100 
POJ in 1916/17 en 1920/21 met EK 28 in die beide oogstjaren op 
Bandjardawa vergelijken. In de tabel werden daarom ook de cijfers 
van 100 POJ in 1916/17 en 1920/21 opgenomen. 

Doordat er in 1920/21 maar 53 bouws 100 POJ geplant werden, 
konden deze vroeg in den grond komen. In den Westmoesson be- 
hoefde het riet weinig te groeien. De groeifactor werd dan ook zeer 
gunstig. Het kattiegewicht per meter bij gemiddelde uitstoeling werd 
hooger dan in 1916/17. Doordat er een iets mindere uitstoeling 
was, werd het rietproduct iets lager dan in 1916/17. 

Het rietproduet werd zoo hoog, dat 35% legerde. Er ontstond 
een goed rendement, zoodat slechts weinig minder suiker werd ver- 
kregen dan in het gunstige jaar 1916/17. Toch bleef het product van 
100 POJ, niettegenstaande het nu in alle opzichten onder gunstige 
omstandigheden opgroeide, nog 14 pikols suiker onder het gemiddel- 


375 


TEE EI Je JIL Joe 

Fig. 6. Verband tusschen groeifactor, kattiegewicht per meter bij 
uitstoeling en product van EK 28 op de Sf. Bandjardawa. 

De dunne lijn stelt den groeifactor voor, voor elke 1/100 werd 3/4, m.M. op de 
ordinaat genomen. De gebroken lijn stelt het kattiegewicht per meter bij gemid- 
delde uitstoeling voor, de abcis werd op 0,9 genomen en voor elk 1/100 erboven 
is 33/, m.M. uitgezet 

De dikke lijn stelt het suikerproduct voor; elke pikol boven 100 is door 21/4, m.M. 
voorgesteld. 


gemiddelde 


376 


de produet van EK 28, welke soort, doordat ze bijna den geheelen 
aanplant besloeg, volstrekt niet die gunstige voorwaarden had als 
100 POJ. 
EK 28 heeft zich dus verre superieur boven 100 POJ getoond. 
Groeifactor, kattiegewicht per meter bij gemiddelde uitstoeling 
en suikerproduct van EK 28 in opvolgende jaren waren voor Ban- 
djardawa dus: 


Kattiegewicht per | … … ad 
| Suiker- Leeftijd 


Oogstjaar | Bouws Ak ‚M. bij gemiddelde, bnadtnet en 
uitstoeling | 
A17 33 0,960 1,265 | 181 122 
1018. 158 1,029 1,081 175 155 
1919 | ‘304 | 0,766 0,957 1361/, 14th 
1920 953 0,814 0,940 157 132 
1924 | 4446 | 138 | 1,049 EE EE 


Er is, zooals figuur 6 doet zien, een vrij groote parallelliteit. In 
de oogstjaren 1917, 1918 en 1921 waren alle drie hoog, in 1919 en 
1920 zijn alle drie laag. 

De cijfers voor de sf. Petaroekan staan in de tabel op blz. 377. 

In 1916/17 werd het hoogste product verkregen. Van de 40 bws 
werden nog 12 in Augustus geplant, 2 in September. De groei in 
den Oostmoesson was zeer forsch, in den Westmoesson matig, zo0- 
dat een goede groeifactor werd verkregen. De uitstoeling was, hoewel 
98%, toch voor een soort als EK 28 hoog. Het kattiegewicht per 
meter bij gemiddelde uitstoeling werd hoog, zoodat een zeer goed 
rietproduet ontstond. 33% legerde. Het rendement werd ook al in 
verband met de nieuwe gronden niet hoog. 

Het product op de nieuwe gronden tegenover de oude Bandjar- 
dawa-gronden was: 


Bouws hiet Rendt. Suiker 

Gronden 2de occupatie 23,209 1551 8,93 138,46 
» 3de occupatie 6,021 1423 9,39 135,57 
Bandjardawa-gronden 10,855 1560 11,33 176,74 
Totaal generaal 40,065 1534 9,66 148,07 


Hieruit ziet men terstond, dat het lage rendement op de nieuwe 
gronden verkregen werd. In 1917/18 werd eerder geplant. Van de 


311 


OVERZICHT DER CIJFERS VAN EK 28 OP DE SUIKERFABRIEK Petaroekan. 


16/17 | 17/18 | 18/19 | 19/20 | 20/24 


EE nd 


Lengte op 30 November 224 185 171 466 17. 219 
) » 1 Maart 385 354 347 329 | 367 
D) » 1 April 416 375 380 355 | 393 
» » 1 Mei — 379 — 360 | 399 
» » 1 Juni — 383 —— — — 
Groei gedurende den Westmoesson, 
d.i. van 30 November tot 1 April 195 195 209 189 | 174 
Groei per dag in c.M.: 
in den Oostmoesson 1,922 [1,683 [1,204 | 1,287 | 1,622 
» _» _Westmoesson 1,625 |1,608 [1,742 | 1,575 | 1,450 
Groeifactor 1A83r 1047 (0604 0817 [1,119 
Gebleven uitstoeling per bruto bouw 38900 |43100 [39400 [36400 (38800 
Gebleven uitstoeling in % van het 
gemiddelde t/m. 1920 (39500) 98 109 100 92 9 
Wijze van afplanten : 
in April — — -— — 2 
» Mei 1 3 48 46 E71 
» Juni 7 45 95 152 165 
» Juli 18 56 114 238. | 216 
» Augustus 12 30 — 81 157 
» September 2 — — — == 
Gemiddelde leeftijd op 30 Novem- 
ber in dagen 115 104 142 129 155 
Idem bij het oogsten in maanden 102/5 10 11 El 11 
Gesneden bouws 40 134 257 517 „688 
Riettaxatie 1375 | 1349 | 1372 | 1256 | 1217 
Rietgewicht 1534 | 1365 | 14179 | 1069 | 1303 
Rendement 9,66 | 9,77 | 9,76 [10,42 | 10,49 
Suiker 148 135 115 tiel: 137 
Suikerproduct in % van het ge- 
middeld product der soort t/m. | 
oogst 1920 (127) AFT E05 91 87 | 108 
Legerpercentage 5) 28 33 12 | 201/o 
Bloeipercentage — — o4 64 29 
Kattiegewicht per M. b/d rietlengte 
op 1 April 0,948 [0,844 | 0,787 | 0,827 | 0,855 
Kattiegewicht per M. bij gemiddelde | 
uitstoeling 0,934 | 0,922 | 0,785 | 0,762 | 0,839 


mmm 


378 


134 bouws werden maar 30 na 1 Augustus geplant. De groeifactor 

werd vrij hoog. De uitstoeling was zeer groot, misschien wel te 

groot. Het kattiegewicht per meter bij gemiddelde uitstoeling was 

iets lager dan in 1916/17. Het riet bleef korter, het rietproduct werd 

dan ook minder. Het rendement werd iets hooger. Nu legerde 28%. 
De verdeeling over oude en nieuwe gronden was: 


Bouws Riet Rendt. Suiker 

Gronden Aste occupatie 9,337 1685 8,1 159,92 
» 2de occupatie 61,518 1273 10,18 129,64 

D) Sde occupatie 47,899 1494: 9,32: 139,72 

D) Ade occupatie 4,676 839 11,32 94,99 
Nieuwe gronden 123,230 1373 9,69 133,02 
Oude gronden 10,884 | 1270 10,76 | 136,65 


In 1918/19 werd veel vroeger geplant. Door het ongunstige moes- 
sonverloop werd de groeifactor laag. De uitstoeling was 100%. Het 
kattiegewicht per meter bij gemiddelde uitstoeling werd dan ook 

laag. Het rietproduct werd laag, toch legerde door de ongunstige 
groeiverdeeling 33 %. Het rendement werd ongeveer even hoog als 
het vorige jaar, zoodat 115 pikols suiker ontstonden. 

De verdeeling over de oude en de nieuwe gronden was: 


Lengte! Tot. Leeft. … | Uit- 
op 30 |leng-lop 301, 196E 


3 stoe- 5 
Nov, | te | Nov, factor ling /o 


Bouws | Riet Rdt. 


Suiker 


| 
ste occupatie | 38,2391225/ 7,64/ 94f 1,71 13,98) 156 | 0,57 [37300 76 


2e ) 6,284/1664/ 6,55 109, 2,00 3,87) 200 | 0,64 (49400) 76 
3e » 135,80 (1126) 9,99/113| 1,62 |3,72| 156 | 0,59 138900) 27 
Le » 2,717/1276, 9,03115) 1,45 | 3,70, 135 | 0,64 |43600/ 66 
Tot. nieuwe gr. [183,042/1167| 9,29108| — | — | — | — 138900) 37 


Bandjardawa gr. | 74,384/1207,10,8711381| 1,64 (3,79) 174| 0,5 |40400, 11/5 
Tot. generaal 257,42611179/ 9,76115| — | — | — | — [39400 33 


Het riet werd op de oude gronden veel eerder geplant en leed 
daardoor zeer sterk door de droogte, zoodat de groeifactor zelfs la- 
ger werd dan op de nieuwe gronden. Het product werd op oude 


379 


gronden alleen hooger, doordat minder riet legerde en een beter 
rendement ontstond. Op nieuwe gronden was het degerpercentage 
zeer hoog. 

In 1919/20 werd niet zoo vroeg geplant. De groeiverdeeling werd 
iets gunstiger, maar het riet bleef kort en de uitstoeling laag. Het 
kattiegewicht per meter bij gemiddelde uitstoeling werd dan ook 
laag. Er ontstond nog minder riet dan in 1918/19. Wel was het 
rendement beter, er legerde maar 12%, maar het suikerproduct 
was toch laag. 

De verdeeling over oude en nieuwe gronden was in oogst 1920 


op de sf. Petaroekan : 


5 hee Totale Eea roa ene 

Gronden 2 | Riet) Rdt. (Suiker | op 30 Denn gon dO min Ser 
mA | Nov. | 2 | Nov. | 5 aA 

2e occupatie | 23 1419| 7,89/-112 1,57 | 414 144 0,53 | 48800 55 
Je » 315 (104610,54) 110 67 304 1150 0,71 | 42500\ 7 
Le ) 101 11050/10,40/ 109 1,47 | 356 141 0,6 42000, 12 
De » 9 910/10,88/ 99 1,81 | 382 1271/,j 0,9 44000, O0 


Nieuwe gr.| 423 1065110,32) 110 


Oude gronden) 74 (107411,02/ 121 1,91 | 371 163 0,78 | 39400 0 


Tot. generaal [517 1070 10,48/1111/) 1,68 | 363 | 9,6 


Alleen voor de 2de occupatie was de groeifactor laag, het 
legerpercentage groot, bij zware uitstoeling. Het rendement werd 
hier laag. Bij de andere nieuwe gronden was de groeifactor vrij 
goed, het legerpercentage laag en het rendement beter. Op oude 
gronden werd, hoewel de groeifactor vrij laag is, bij geen gele- 
gerd riet het beste rendement en dus het beste suikerproduct ver- 
kregen. 

Voor oogst 1920/21 werd vroeg geplant. De groeifactor werd 
bijna even hoog als in 1916/17, de uitstoeling was ook dezelfde. Het 
riet bleef echter korter. Het kattiegewicht per meter bij gemiddelde 
uitstoeling werd lager. Er ontstond wel een goed rietproduct, maar 
minder dan in 1916/17 en 1917/18, toen de EK 28 trouwens nog 
maar weinig uitgebreid was. Het rendement werd goed, zoodat een 
goed suikerproduct werd verkregen. 

De verdeeling over oude en nieuwe gronden was in 1920/21 : 


80 


5 uE S Slee ld SE 
Gronden s | Riet = = 54 24 3 2 E 8 8 ha 5 
le heen 63/1487 | 8,88/ 132156 | 2,26 | 407 | 0,966/ 95 | 70 
2e 19/1533 | 9,84/ 151 | 124 13,13 | 463 | 1,38 | 82 | 63 
3e 146 | 1234 | 10,34/ 128 | 162 | 2,27 | 389 1,036| 78 | A 
4e 20 [1435 | 10,20) 146 | 145 | 1,93 | 414 | 0,734| 89 | 25 
volgende » 313 | 1156 | 10,86/ 126 | 142 | 1,81 |383/0,77 | 84 7 
Tot. nieuwe 
gronden 562 | 1235 | 10,39) 128 | 152 | 2,05 | 392| 0,86 | 84 | 20 
sand jardawa- 
gronden 126 [1606 | 10,84) 174 | 188 | 2,78 | 438 | 1,11 | 81 | 20 
Tot. gemidd. 688 ‚1503 10,49 137 | 156 | 2,18 | 399 | 0,933) 81 20 


De aandachtige lezer ziet, dat het totaalcijfer hier niet denzelf- 
den leeftijd heeft als in de tabel op blz. 377, waardoor ook de groei- 
factor lager is. Doordat in de gesplitste tabellen de leeftijd bepaald 
is door summeering van het aantal bouws in halfmaandelijksche 
plantperioden en in de tabel van maandelijksche perioden, wordt 
hier een hoogere leeftijd gevonden. Op de nieuwe gronden was de 
groeifactor lager. 

De groeifactor, het kattiegewicht per meter bij gemiddelde uit- 
stoeling en het suikerproduct waren in opvolgende jaren voor de 
sf. Petaroekan dus: 


Oogstjaar Bouws | Groeifactor EN fn Suiker el 
1917 40 1,185 | 0,954 148 115 
1918 154 1,047 0,922 155 104 
1919 257 0,691 0,785 115 142 
1920 517 0,817 0,762 g44 129 
1921 688 1,119 0,839 137 155 


De parallelliteit tusschen deze cijfers is, zooals in figuur 7 uit- 
komt, groot. 

1917 gaf de hoogste cijfers. 1921 gaf, doordat eerder geplant 
is, iets hooger product dan 1918, 1919 en 1920 gaven het laagste 


product. 


Ja1 


Fig. 7. Verband tusschen groeifactor, kattiegewicht per meter bij gemiddelde 
uitstoeling en product van EK 28 op de Sf. Petaroekan. 

De dunne lijn stelt den groeifactor voor, voor elke 1/100 werd 1 _m.M. op de ordi- 
naat genomen. De gebroken lijn stelt het kattiegewicht per meter bij gemiddelde uit- 
stoeling voor, de abeis werd op 0,8 genomen en voor elke 1/100 erboven is 5 m.M. uit- 
» 


gezet. De dikke lijn stelt het suikerproduct voor; elke pikol boven 100 is door 3 
m.M. voorgesteld, 


382 


Om een goed beeld te geven van EK 28, wil ik hier hare 


productie 


op de sf. Petaroekan, gesplitst naar de verschillende 


grondsoorten, naar planttijd en naar leeftijd geven in oogstjaar 1920/21. 


Grondsoort 


Zware klei, nieuwe 
grond 
Zware 
grond 
Zware klei, lichtelijk 
gemengd met witte 
klei, nieuwe grond 
Klei met witte klei, 


nieuwe grond 


klei, oude 


Middelzware klei, 
nieuwe grond 

Lichte klei, nieuwe 
grond 

Zand met zavel, 
nieuwe grond 
Slechte grond, nieu- 


we grond 


Totaal 


en Riet | Rendt. | Suiker opo pe | EE 
266 | 1317 10,37 | 137 | 2,12 | 4,07 | 26 
126 | 1606 | 40,84 | 4174 | 2,78 | 438 | 19 
39 | 1229 | 10,82| 4133 | 1,99 | 3,81 4 
2 | 1334 | 410,58| A4 | 41,65 | 4,4 2 
42 | 14% | 949| 434 | 1,78 | 3,78 | 56 
43 | 1268 | 9,47| 4120 | 2,412 | 414 | 35 
166 | 1061 | 410,99 | 147 | 2,06 3,67 3 
B BEA IMA AAI, TA 4107 (HOUS 
688 | 1303 1040, 137 | 218 | 3,99 | 20% 


In 1920/21 is over het algemeen het riet op 30 November vrij 
lang; er wordt een goed product verkregen. De legerpercentages 


Naar planttijd gesplitst: 


me nn ee ee ee ee DEE ee en 


Plantvak Bouws 

2de helft April B 59 
dste » Mei C { 114 
2de » Mei D 89 
Aste » Juni E 82 
de » Jumi FE 82 
Aste » Juli G he! 
Ader pe Jai H 83 
Iste » Aug... 56 
2de » Aug. K 8 
Iste » Sept. L 6 
2de » Sept. M 41 

688 


1920/21. 
Lengte Aant. | Waars 
Riet | Rdt. (Suiker! op 30 | ha tuin- | van 
|_Nov. | 'S” |blokkenjoude gr. 
1406 |44,441| 156 | 3,01 | 418 | 44 // 
1490|10,35' 154 | 2,85 | 4,30 | 23 9 
1427 |10,59| 151 | 2,64 | 4,26 | 20 7 
1464| 10,14 149 | 2,44 | 4,26 | 41 4 
1327 |10,29| 137 | 2,47 | 4,08 | 22 2 
1120 | 10,93\ 122 | 2,02 | 3,93.| 19 0 
1445 | 10,37| 119 | 1,49 | 3,72 | 92 0 
1049 |10,29/ 108 | 1,42 | 3,57 | 20 0 
1144 | 9,94| 114 | 1,00 | 3,25 4 0 
824|10,13| 85 | 0,93 | 3,34 3 0 
587|44,52| 68 | 0,70 | 2,35 1 0 
[1303 |10,49| 137 | 2,18 | 3,99 


383 


zijn vrij hoog, vooral op nieuwe gronden. Op zware klei was het 
rietproduet op ouden grond 400 pikols hooger dan op nieuwen grond, 
toch legerde het riet op nieuwen grond voor 26%, op ouden grond 
voor 19%. Op ouden grond was eerder geplant en ontstond een 
betere groeifactor. 

Deze cijfers zijn zeer demonstratief. Onder de eerste plantvak- 
ken behooren de oude gronden, hoewel voor elke periode de nieuwe 
gronden in de meerderheid zijn. Het product daalt bij later plan- 
ten zeer regelmatig. Na 1 Juli zijn het uitsluitend nieuwe gronden. 
Daarbij is de daling ook zeer regelmatig. 

De lengte op 30 November wordt bij later planten regelmatig 
geringer, de eindlengte eveneens. Met de hooge rietproducties gaan 
hooge legerpercentages gepaard. Bij laat planten ontstaat kort riet 
en laag rietproduct, maar de legerpercentages blijven vrij hoog, 
doordat het riet op nieuwe gronden stond en een ongunstigen 
groeifactor heeft. 

Zooals we dadelijk zullen zien, werden over het algemeen de 
eerst geplante tuinen op hoogeren leeftijd gesneden. 

Het product van EK 28, gesplitst naar leeftijd, was in 1920,21 
op de sf. Petaroekan: 


Leeft. 4 A Dn Eeeh Eind- Groei-| Leger 
in | Bouws) Riet Rendt.| Suiker | „io | onde |OP 30 | op 30 |enote BIN Ear 
mnd. ken. | grond Nov. | Nov, ie /e 
9 11,4 | 880/ 10,56, 93 5 0 109 | 1,6% | 3,53 | 0,9 — 
91/,| 26,6 | 969 11,34 110 ú 0 123 | 1,45 | 3,37 | 0,74 | — 
10 59,4 | 994| 10,97/109 13 0 132 | 1,73 | 3,61 | 0,84 | 
101/5| 55,2 [1124/ 10,291116 15 0 129 | 1,86 | 3,84 0,87 | 10 
11 11,5 |1224/10,48/128 22 1 LARA 88 374016) A1 
111/,1159,2 (1297| 10,82/140 36 7, 160 | 2,24 | 4,07 0,91 | 15 
12 [122 [1452 10,341150 30 | 11 163 | 2,78 | 4,14 | 1,5 22 
121/5| 52 1328/10,38/138 14 1 144 | 2,29 | 4,22 | 1,0 24 
15 66 1495/ 9,88/148 16 2 172) 2,36 | 4,32 4,020 Sd 
131/,| 31,2 (1638) 10,83/177 6 3 179 | 2,83 | 4,50 | 1,14| 42 
14 28,7 |1521/ 9,66/147 3 1 172 | 2,59 | 4,38 | 1,0 (9) 
141/s, 4,7 1331] 11,85/158 2 0 180 | 2,58 | 4,41 | 0,95 4 
687,76/1303/ 10,49 136,76 2,18 | 3,99 20% 


De tuinblokken, die op hoogeren leeftijd werden gesneden, waren, 
zooals ik boven reeds zei, eerder geplant. Hunne lengte op 30 No- 
vernber was dan ook grooter, en hunne eindlengte eveneens. De 
groeifactor was voor de tuinblokken ouder dan 12 maanden 1. De 


“384 


productie stijgt regelmatig tot 14 maanden; kleine afwijkingen zijn 
uit den groeifactor en de verdeeling over oude en nieuwe gronden 
onmiddellijk te verklaren. 

Nu wil ik de cijfers, die EK 28 in 1918/19 en in 1920/21 op 
de verschillende ondernemingen verkreeg, vergelijken (zie de tabel- 
len op p. 386 en 387). 1918/19 was een jaar, waarin over het alge- 
meen vroeg werd geplant en de groeiomstandigheden ongunstig 
waren; in 1920/21 werd veel later geplant, maar waren de groei- 
voorwaarden zeer gunstig. 

In 1918/19 werd het riet op de meeste ondernemingen langer ; 
er was toen over het algemeen veel vroeger geplant, de Pd 
songroei was veel forscher. De groeifactor werd dan ook lager. Door 
de droogte leed de uitstoeling en was deze veel geringer. Ook het 
kattiegewicht per meter werd in den regel minder dan in 1921. 
Het rietproduct was vaak hooger dan in 1921, het legerpercentage 
was ook veel hooger, het rendement werd minder, waardoor min- 
der suiker ontstond. Uitzondering op dezen regel was Boedoeran, 
waar EK 28 door laten aanvang van de campagne ging afsterven. 
Op Meritjan werd in 1921 zeer laat geplant, evenals op Redjosarie, 
waardoor weinig meer suiker ontstond. Op Remboen werd ook veel 
later geplant en leed het riet in 1921 door bandjirs geducht. Op de 
sf. Bagoe ontstond in 1921 door zware bemesting een hoog leger- 


Groei van EK 28 in 16/17 op de suikerfabriek Petaroekan. 


| Rabine Lor Bedji _ Serang Koelon 


Lan Nieuwe grond oude gerond 
Bouws | 2 6 
Planttijd ‚1e helft Juli le helft Juli te helt Juli | de helft Juli Te helft Juli 
Lengte op 30 November 178 155 132 
Eindlengte ANT 450 385 
Groeifactor 0.7 0,47 0,47 
Lengtegroei 2e helft Nov. 52 4 50 55 
terp hrDee. 48 50 45 
Zes M.D 27 43 48 
de P- JAn, 40 32 30 
2e » » ‚bj 30 35 
de » Febr. 23 25 15 
2e » » 10 50 15 
fe » Maart 10 15 10 
2e »y » 12 —- 10 
Riet 1701 1489 1593 


Rendement 6.87 be ef 11,44 
Suiker 117 168 182 


38 


hj 


percentage en abnormaal laag rendement. De aanplant van Perning 
leed in 1921, toen zeer laat geplant was, ook door hoogen waterstand. 

De 15-daagsche groeicijfers van enkele tuinen van Petaroekan 
vindt men op blz. 384. 

De drie tuinen werden gelijk geplant. Op nieuwen grond was 
de Oostmoessongroei veel forscher. In den Westmoesson werd de 
groei op de oude gronden zelfs nog krachtiger dan op den nieuwen 
grond. Het rietproduct werd op den nieuwen grond het hoogst, het 
rendement bleef daar echter zeer laag. De groeifactor is op nieuwen 
grond door den forschen Oostmoessongroei hooger dan op ouden 
grond; zij geeft ons daardoor geen juist beeld, wel ter vergelijking 
van de nieuwe gronden onderling. 

De groei in opvolgende halfmaandelijksche perioden was voor 
EK 28 op de sf. Bandjardawa als volgt: 


| ARN 

1917 | 1918 | 41919 | 4920 | 1994 |Fermid- 

deld. 

1 

Leeftijd op 30 November 429 155 144 1392 LE —= 
Lengte op 30 November 173 214 173 164 227 -— 
Groet fe helft Dec. 5 DT 30 99 DI 99 
Je Dy » 29 Id 38 34 16 30 
1e De Jan: 32, 97 30 20 20 | 26 
Ze. y » il 90 26 26 Del 24 

le » Febr. 25 7 24 q5 261 225 
Ve >» » 16 29 21 25 15 19 
le » Maart 0) 10 14 | 90 14 13 
2e Dy » 7 Â M) 10 5 8 

Te » April 5 Oul 6 10 ZZ 4,8 

2e Dy » 3 | == en Es 0,4 
Eindlengte 957 378 368 37e jd! — 
Groeifactor 0,950 | 1,029 | 0,766 | 0,844 | 1,381 | — 


In de jaren met gunstigen groeifactor (1918 en 1921) was de 
lengte op 30 November groot, de groei in de 15-daagsche perioden 
lager dan de gemiddelde. In het jaar 1919, toen de groeifactor 
het laagst was, waren de groeicijfers hooger, en de lengte. op 30 
November was minder. 

Op de ondernemingen Redjosarie en Balapoelang waren de 
periodieke groeicijfers als op blz. 388 voorkomend. 

In de jaren 1917 en 1918 was op beide ondernemingen het riet 
op 30 November vrij lang en ontstond een goede groeifactor. Op de 
sf. Redjosarie wordt de groei in Februari en Maart geleidelijk, op 
Balapoelang meer plotseling minder. 


OVERZICHT DER CIJFERS VAN EK 28 iN 1919. 


| | | | | 
Soem- Boe- | Per- | Meri- |Pesan- Ngan- Redjo- ‚Rem-, Ban- | pota- | Pago- | Bala- 
Bagoe berka- |; hee a GORT tren die k| SRE | djar me ee ve | OE 
rene geraR ning / | tjan saw ah, joek | sarie | BOERE an roekan, ngan | Tang 
Í Î Ì | 
Lengte op 30 November 420 | 409-| 242 | 200-134 95 ne be KE 85 149) 478 171 85 9 
> » 1 Maart 301 | 323 | 47 | 401 | 286 | 322 | 294 342 28 | 347 | 338 347 | 201 299 
D) >» 1 April 331 | 362 | 440 | 409 | 308 | 367 | 347 | 381 | 338 | 358 | 361 | 380 | 329 | 345 
Groei gedurende den Westmoesson 211 243 198 |-_ 209 | 174 | 272 | 274 | 26 | 253 |23—9| 188 209 | MA \ 21 
Groei per dag in c.M.: | | bree | | 
in den Oostmoesson 0,889 |0,916 | 1,561 (1,316 (1,000 (0,848 | 0,580 |0,966 (0,599 (0,75 (1,201 1,204 0,639 ‚ 0,783 
> _» Westmoesson (1,758 | 2,025 (1,650 (1,742 1,450 | 2,267 (2,283 2,217 (2,108 1,99 |1,567 (1,742 2,033 | 2,092 
Groeifactor 0,506 |0,452 |0,946 0,755 | 0,690 0,374 (0,210 (0,436 (0,284 | 0,377 (0,766 (0,691 0,314 ‚ 0,374 
Gebleven uitstoeling „34400 |41200 36200 33900 38100 34600 42100 31800 36100 (33400 32200 39400 30500 31100 
Idem in 0) van het gemiddelde | | | | | | | | 
t/m 1920 | 99 | 106 OBAN ee dOr LO 103-| 94 99 | 93 | 9 | 100 97 96 
Wijze van afplanten: | | | | | | | | 
<= in April nn es — | 15 | — — — | — VO — — — 
ef » Mei — 8l/j Mr 16} — A4 \ 131/5} 50 | 167 74 48 | — — 
Dn > Juni 25 4 AA LOUS 125 95 32 | 141-/ 38 | 103 | 290 Lot 95 | Al 97 
> Juli ee. B Silke AE 70 | 162 31 96 ea Be DT ess D° 8 | 172 
>» Augustus —- 16 — | — | 45 | 70 129 | 71 AM 1 | 5 -— 1/93 
> September —- — — — | — 6 | L EN en — — — — 
Gemiddelde leeftijd op 30 November | | | | | | | | | 
in dagen eat eet KIES | 155 | 452 (434 | 142 | 16 | 119 142 | 159 | 144 | 142'| 133 | 120 
Bij het oogsten in maanden 122/ 12, Mfg, 12/5 12 | 1223, 12/5 18-12 13 121/, NM eg be 12 
Gesneden bouws Zr 88 2D a RD 178 | 466 | 4144 | 259 | 517 | 304 | 257 39 | 362 
Taxatie 1091 | 4160 | 1452 | 1314 | 1249 | 1289 | 1245 | 1320 | 1166 | 1230 | 1313-| 1372 | 999 | 1143 
Riet [4147 | 1246 | 1514 | 134 | 1249 | 1372 | 1175 | 1308 | 1100 | 1238 | 1185 | 1179 | 752 | 1060 
Rendement 10,38 | 9,81 (10,13 | 9,86 | 9,63 [10,07 | 9,07 | 9,04 [11,03 | 9,22 [11,52 | 9,76 | 9,40 (11,27 
Suiker 149 er 422 A58 Aa 120 ABB 1070 A18 Je 4 AL 114 \ 1361/5) 115 71 9 
Idem in 0 v/h. gemiddelde t/m. 1920 | | | | | | 
voor elke onderneming 107 | 440 | 106 | 400 94 QA rss 90 93 86 87 | A1 80 85 
Legerpercentage Il NE 12 15) 97e 44 | AMol 5038 At. 33 8 6 
Bloeipercentage Er TE en ie |_äf | 86 | — | 68 Jel Oane — | Al — — 
Kattiegewicht per M. bij de lengte op | | | | | | 
|L April 1,001 0,859 ‚0,949 0,953 1,058 | 1,080 | 0,804 | 1,080 0,902 1,035 |1,019 (0,787 | 0,749 | 0,988 
Bij gemiddelde uitstoeling 0,996 | 0,912 | 0,901 (0,920 (1,021 (1,090 (0,828 |1,013 (0,897 0,966 0,957 0,785 0,726 0,48 


‘nn mmm mmm 


387 


| | | | [A End | | | 
€L6'0 | 1860 | 6880 | 670'T |6E8'O (8760 [9EO'T |CEOT |7LGT |GIO'T | 5680 | 0760. |716'0 | ELOT | 5 056r "w/I 
| | | | | | | Surjaogsyim opfoppruwos ftq wopr 
868'0 | 7480 | EE8'0 | GOOT (9680 | 0G6'O |GIOT |GLSO | LSOT | LIOT (3860 |75OT | 6760 | 6760 | dy y do 935uor 
| | | | | ‘p/q Wd Iypraadongey 
CO OOR Ge IP OS JOE 5 09 OA Oe 0 Een oBeguoodroorg 
Ï | Cho |e [0 5 She [5 7 KE LT Ov See Giel oSezuogodaosor 
T6 |68T \SOT |7OT |88 _|06 807 |G&V |S6 |L6 [16 |E8 GOT {96 surwoulopuo oy[o 
| | | | | 100A 0Q5Gy 'w/t ‘wan "y/A P/) wr wopr 
867 (var |\LEv |eor |OM ecv |My |T9v |\68r |857 |817 \OGV |VoY _ | GOU Loyms 
err Wee TT |67'0V |vo'er | LV Ti |16 TT |SEOT (cO/47 \TOTT | E9OT | GOTT |80'6 |9GOT | L68 puowopuoy 
8507 \e8O7 |EOEV \cEET [596 |OEOT | WET [GYEV |S6IV (GEIT |S9OT |GGET |OYIT | GEN vor 
GLVT (9617 |LVGV \9LTIT [EOTV |966 |EGGT [8ITT \STTT \860T |O8OT |OGET |GEOT | 6EOT EXEL 
SLG |OTG |889 |O9VIT |Yo7T |Ic9 897 [GIG |G OIC |OEG |FS ELG [855 Snog uapausos) 
Shor Parr |W 4 NN DI Eh eere arr re vt ek lab uopueew UI UoJss0o Joy (id 
GO [ZT [GEL [LEV [STV |LL GOT | L6 E8 |L8 |OOT \S&V |90T |7OI uodep ur 
| | | | daquaaoN Og do plngoor oppoppruwoDg 
ze kler se ide ep ee de Erde 19403 « 
E07 [7 5 OL ee O8 CY [16 Vr |E |V [99 | — |G 85 toquordos 
805 |CL LGT \GLV [858 [TLT [8% [685 |9T |7OG [9 |W 661 | L6 sngsnöny « 
We [<6 |915 |G |910 [9 607 [G&T |S6 \907 |OL TG S0T {88 Inf 
L9 |G8 |GOV 885 [TOY |V [8L |SE [LI Ir __|9% 9 |E |M | Tung « 
9 [7 (TLT 065 ok: 6 5 [9 (EE 9 |8 |G [7 Vi TN € 
SS mn er zede: il nd ree dl [Lidy ur 
| | | | | | ruozuerdye uea ozlin 
gov |erv |86 \vor [96 66 507 |8U |L [66 [86 \66 |96 | VIT | 0OG6T “W/A opropprues ya Vo ur wopl 
OOTES | OOEEE | OORZE | OOZES | OOETE | OOTE | OOLYE | OOT8Y 00GOY  OOEGE  OOLTE , O0OGE | OO7LE 00986, Burjoorsyin uoAoldeD 
OPL'O | 8880 | 6TTT | SET | 6880 | TEIO |L7LO |STLO | T59O | TESO | 186 O (GEET (O7LO | L060 1099BJIA0L) 
GLO'T | EED T | OCT |OOGT | GET | eEST | E56 T (GOOT |G6GT |SOGT (OOIT \SEUT (SERT | G771 UOSSAOUIJSAM CC 
06T*T | 0987 |zoOT | LCOT | LEGT | LEIT | BEV T |9OET (8860 | ELTT [0677 | L6LT | S86O | 808 uossaowgsog) Uop Ul 
| | | | | “Wo ur Sep tod toor 
OG |967 [FLY [FrV [LT |OG5 |VE5 |S05 |16T |IRV |G6T [GEV [GIG | ELI uossaougso AA UAPp opuompad TOL) 
OEE VEE |E6E [TLE [SVE GOE |GEE |OGE |ELG |06& |WB |GIE |E5E | 60E | [dy p & € 
565 |G5E |L [STE [865 |TLG |GYE [MG |DEG [TW |E5E |GYE |S6G | EG HEEN VT CC 
SE |SST |6I5 [Lo OV [68 TT |L |G8 |GOV |G7T (OEF |TOV | IEI daqutoaoN O8 do o75uoT 
| | | | | 
DUeI | ueZu | UNE MEP | uaoge st4BS | Teolp yeves ueuly | Suru | UvA | Duo | | 
-aod Et 0d =1elp î | a.…| ueut ‚opao5) ‚oop \-eYLAY POOH 
greg | Oe&d | =uzodg | -ueg | WOU | ofpoy |-ULIN -uesog) FN | | “1dd | -soy j-Woog | 


TG6T NI S& MH NVA SUHAPID HAT LHOIZUHAG) 


388 


Redjosarie Balapoelang 8 


1917, 19181919, 1920/1921) 1916/1917 1918 1919 1920 1921 


Lengte op 30 

November 165 | 141 85 87 80 ok 4531 151 O4 66 125 
Leeftijd op ‚ 
30 November| 123 |4110 [142 | 98 | 97 [4112 [108 [4129 [120 [104 | 115 


Groei dste | | 

helft Dec. 27 | 33 | 43 | 32| 37| 33 | W| — | — | 33} 31 
Zdehelft Dec.l 34 | 29 | 37 | 37 | 33 | 34 | 33 | 35 | 38 | 39 | WA 
de Dan. 30 53 39 9 38 36 98 28 36 38 52 
Je B » | 23 | 29 | 37 | 36 1 231-20 | "A 99 134 1 FILE BR 
Te, en Febrij 25% “25134 | 254 31 25e Salt DT le Aa KOEN AR 
Je D poeh 48 40 288 | Ap 2 | O8 FEB 
le » Mrt. | 13 7 | 22 | A4 | A | 26 | 28| 45 | 28 | 8 | 90 
2e » » AA sel 481401 24 A5 kB KOS 
de >» Apr. | — — == — 6 4 —= —= ik U 6 
Ed el Oei Mitt Plek Anr vien ema ete TN 5) 
Eindlengte |336 |846 [338 |848 | 309 |314-| 341 |353 | 359 | 349 | 331 
Groeifactor {0,942,0,879,0,2840,461 0,631 0,439/0,940/0,702/0,3740,295/0,710- 


In 1919 trad op beide ondernemingen een forsche Westmoes- 
songroei op. 

In 1920 is op beide ondernemingen laat geplant en was het 
riet op 30 November zeer kort; er trad een forsche Westmoes- 
songroei op. 

In 41921 was op Redjosarie nog later geplant. Het riet was op 
30 November nu ook kort en de groei ging lang door. Op Balapoelang 
was eerder geplant; de groei ging hier ook lang door, maar nam 
geleidelijk af. 

Regelmatige toename in groei en geleidelijke afname geven een 
beter product dan onregelmatige en tijdelijke zeer forsche groei- 
perioden, hetgeen ook voor de andere rietsoorten geconstateerd werd. 

De lezer zal wellicht in deze studie over EK 28 naar een 
bespreking over het wortelrot zoeken. In enkele rietstreken maakt 
men zich ernstig ongerust over EK 28. Men meent daar, dat KK 28 
in de laatste jaren veel gevoeliger wordt voor wortelrot, vooral op 
gronden met tweejaarlijksche wisseling, en dan speciaal, wanneer 
EK 28 na EK 28 geplant wordt. 

Om dergelijke kwesties nauwkeurig te kunnen beantwoorden, 
dienen de plekken, waar wortelrot voorkomt, nauwkeurig voor de 
opvolgende occupaties in de tuinkaarten te worden vastgelegd. 

Waar dit onderwerp van verschillende zijden in studie is ge- 


389 


nomen, zullen binnenkort de resultaten van dit ‘onderzoek wel be- 
kend worden. Uit de uitvoerige gegevens, die ik over dit onderwerp 
reeds ontving, blijkt wel duidelijk, dat op de ondernemingen, welke 
regelmatig door mij bezocht worden, het wortelrot in EK 28, niet- 
tegenstaande de sterke uitbreiding der soort, in verhouding niet 
toeneemt. 


SOERABAJA, Juli 1929, 


' > Eu Jd Es Mr en 
en r i N id ven id 
ne ih it 
te \ ECA ie. i le, ik rdf h5 ke: 
Ee il ef tv pon hi 
nt ) AND ANT 


Ee ie 


LAKERS 


k e Es 
É 
ZR 
dre 
Ì Ì d | 4 
bj tri 
N | dl Ì 
En 
e EN ' EN Pass 
ke 3 Je Ë os « î 
k Á … 
RT 
js | ‘ " r 
« bf hed J Ô 
ê pi = 
L Kin 
- 
s k 
ej nd 
: 
E € x EF & : 
* î # ” 
d 3 
5 
’ 
Ì 5 
e 
En 
d » 
« 5 
5 ’ 
d 
’ 
Â * 
Je 
EN 
ld 
ES 
nn: jn: 
H x 
’ 
Î — N 
pr fi P) . ûs 
A 
E ie î 
r 8 " 
5. 
’ 
. 
# 


| 
en 


ROMIEF 


VOOR DE 


Suikerindustrie in Nederlandsch-Indië 


Eke 


MEDEDEELINGEN VAN HET 
_PROEFSTATION VOOR DE JAVA: 
SUIKERINDUSTRIE. 


| 
0 0 | 
T 


JAARGANG 1922, No. 9. 


DE SAMENSTELLING VAN DEN AANPLANT 
1921 — 1922 


DOOR 


J. VAN HARREVELD. 


N. V, BOEKHANDEL EN DRUKKERIJ 
v/h H. VAN INGEN — SOERABAJA, 


RE 


MEDEDEELINGEN VAN HET PROEFSTATION 
VOOR DE JAVA-SUIKERINDUSTRIE, 


Jaargang 1922, No. 9. 


DE SAMENSTELLING VAN DEN AANPLANT 1921 — 1922 


door 


J. VAN HARREVELD, 


Secretaris van het Proefstation voor de Java-Suikerindustrie, 


Voor de statistiek van de samenstelling van den aanplant 1921 — 
1922 zonden 177 van de 184 fabrieken hare opgaven in; de 7 fabrie- 
ken Soemengko, Kenongo, Djoewono, Koedjonmanis, Nieuw-Losari, 
Loewoenggadjah en Tjidahoe gaven geen aanplantsamenstelling op, 
terwijl de tegallangronden van de Handelsvereeniging Amsterdam” 
ontbreken; de aanplant van Ranoepakis werd bij dien van Djatiroto 
getrokken; de fabriek Sendangpitoe in de residentie Djokja plantte 
in 1921 voor het eerst. 

Voor de totale met riet beplante oppervlakte verwijzen wij naar 
de schatting van J.H. RrrmaN in Archief 1921, p. 1540, waar voor 
oogst 1922 een beplant oppervlak van 227,648 bouw wordt opge- 
geven. Het oppervlak, waarover onze statistiek loopt, is 208,254 
bouw, dus 91,6% van de totale voor 1921 —’22 met riet beplante 
oppervlakte. 

In Tabel I zijn van de fabrieken, gerangschikt in de volgorde 
van Oost naar West, de oppervlakken opgegeven, welke zij van de 
_ rietsoorten aangeplant hebben, die meer dan 1% van de totale 
beplante oppervlakte beslaan. Dit zijn de soorten EK 28 (599%), DI 
52 (181/,/), 247 B (171/,%), EK 2 (61/5), 100 POJ (4%), 90 F 
(31/,/), SW 3 (21/5%), 2714 POJ (2%) en 2725 POJ (11/5). In de 
voorlaatste kolom is van de andere rietsoorten te zamen het aantal 
bouws op elke onderneming opgegeven, beloopende een totaal van 
51/,/%- In de laatste kolom staat het totaal aantal bouws aanplant 
van elke fabriek. 

In den aanplant 1920 —’21 kwam onder de soorten, welke 1% 
van den aanplant besloegen, ook nog voor Tjepiring 24, met welke 


392 


soort toen 1795 bouw beplant waren; thans is dit oppervlak tot 
1246 bouw gedaald, zoodat zij uit Tabel 1 is verdwenen. Nieuw zijn 
de soorten 2714 POJ, die van 928 op 3925 bouw kwam, en 2725 
POJ, die van 856 op 3143 bouw kwam, zoodat zij thans resp. 2 en 
11/5/% van den aanplant beslaan. 

In Tabel II zijn de cijfers uit Tabel [ groepsgewijs samengesteld 
en daarna gesummeerd, zoodat daaruit ongeveer het totaaloppervlak 
van elk der hoofdsoorten te zien valt. 

In Tabel II zijn de cijfers van Tabel [Il in procenten uitgedrukt, 
terwijl in de laatste kolom het aantal aan de statistiek deelnemende 
fabrieken van elke groep vermeld is. Het percentage EK 28 is in de 
meeste residenties, bij 1920 —’21 vergeleken, weinig veranderd, be- 
halve in de residentie Solo, waar het wegens wortelrot aanzienlijk 
daalde (van 48 op 34°/%) en in Kedoe, waar het aanzienlijk steeg (van 
56% op 75%); het totaal percentage bleef gelijk (39%,). 

Het percentage D[ 52 is in de meeste residenties iets gestegen, 
zoodat het totaal percentage van 15 op 181/5%, kwam. 

2417 B en 100 POJ, Java’s eerste belangrijke zaadrietsoorten, 
blijven den teruggang der laatste jaren volhouden en daalden resp. 
van 201/, op 171/,/ en van 61/5 op 4%. 


De verdeeling van het oppervlak der voornaamste soorten vanaf 
oogstjaar 1912 was, in procenten van den aanplant uitgedrukt, als 
onderstaand : 


„e 4 D= 4 de eN Z ES 1 2 A 5 GE 
a la NAA NE ws AE ENE NSI 
BE N A el IS: 

done klan nalaat BVR 
KOEN 1 CEE el ISO  RReen Bil —i0 
LOER ae A30 | As ete ee 
ZO18 Ne VAB di s0t |t PES lol 51/5 
1916 | 2 | 14/5}481/,| 4 |304,| 2 | Wol — | — | 4 | Aal 64/5 
1917 | 6 | 4 |401/,| 4 |281/,| 34/4) A | — | — | 31/9) 14/0\ 74/5 
191812 8U0I33 15 |24 4, | AAN ie | BON AE 
1919 [2291/4143 |2Bt/o| 51/,|161/,| 4 | Ao) — | — 1 |4 | 64, 
1920 [341/,l14 |261/,| 61/,10 |3 || —|—| VA |5 
1921 [39 15 [205 61/a| 6/5 3 | | Vol Vol YA [5 
1922 |39 sul 17ijd 61/5} 4 su, OU) 24 AA SHS 


EK 2 (61/5/%) en 90 F (31/,%) bleven constant; SW 3 kwam 
van 2 op 21/,% (van 4531 op 5322 bws). 


' 


4 
B 


= 


393 


2714 POJ (29) en 2725 POJ (11/5 %) kwamen op de meeste 
fabrieken voor; deze beide soorten, die in 1917 door kruising ont- 
staan zijn en die in 1919 voor het eerst in geringe hoeveelheden 
uitgegeven werden, hebben zich snel een plaats onder Java’s prac- 
tijksoorten veroverd. 

In Tabel IV zijn de totaaloppervlakken van alle soorten in den 
aanplant 1921—’22 opgegeven in bouws en in % van den aanplant. 

Vergeleken bij 1920—'’21 zijn uit Tabel IV verdwenen : 36 B; 6G6B; 
340 B; 36 POJ en 1101 POJ; de knopvarianten EK 2A en EK 2 
Victoria; DI 89; SW 908; Koesoemo; Pwd 4, 14 en 38; Krebet 36; 
Gestreept Preanger; Zwart Muntok; Wit Manilla en Yellow Cale- 


_ donia. Nieuw zijn in deze lijst 2696, 2727 en 2755 POJ; Soedhono 


819 en 1034. 

In Tabel V en VI is het aantal bouws vermeld van de vlakte- 
bibittuinen, afgesneden voor den aanplant 1921—’22. Op de 176 fa- 
brieken, waarvan hierover opgaven ontvangen werden, zijn totaal 
8861 bouws vlaktebibittuinen gesneden, waarvan 4101 bws EK 28; 
1152 bws DI 52; 663 bws 247 B; 939 bws EK 2; 294 bws 100 POJ 
en 1712 bws andere soorten. 

In die gevallen, waarin de fabrieken wel opgaven, hoeveel bouws 
maalrietaanplant uit vlaktebibittuinen geplant waren, doch niet het 
aantal bouws verbruikte bibittuin zelf, zijn de laatste oppervlakken 
berekend met gebruikmaking van een vermenigvuldigingsfactor 
van 61/,. 

In de laatste drie kolommen van Tabel V treft men een fabrieks- 
gewijze opgave van het aantal bruto bouws maalriet aan, geplant 
uit topstek, vlaktebibit of bergbibit. 

In tabel VI zijn deze cijfers samengevat en hieruit blijkt, dat 
deze opgaven voor aanplant 1921 —’22 loopen over 205,614 bws, waar- 
van 44% uit topstek, 25% uit vlaktebibit en 31% uit bergbibit zijn 
geplant. De bergbibit oecupeert circa 4000 bws, d. i. 2% meer, 
de topstek oecupeert evenveel minder dan in aanplant 1920—’21. De 
gemiddelde uitlevering der vlaktebibittuinen in 1921 is iets minder 
dan 1 op 6 geweest (51040 bouw maalriet uit 8861 bouw vlaktebi- 
bittuinen). 

In Tabel VII en VIII is de hoeveelheid geimporteerde bergbibit 
voor den aanplant 1921 —'’22 in honderdtallen pikols opgegeven. 

Enkele fabrieken konden niet het pikolgewicht, doch hoogstens 
het aantal bouws bergbibit opgeven, hetzij omdat de bibit uit eigen 
bergtuinen niet gewogen werd, hetzij omdat ook de bergbibit ten 


394 


deele getopt en als rajoengan gebruikt werd. In die weinige gevallen 
is het aantal gebruikte pikols bergbibit afgeleid uit het aantal bouws 
maalriet, dat uit bergbibit geplant is, uitgaande van een verbruik 
van 70 pikols per bouw. 

De totale import van bergbibit bedroeg voor de 176 fabrieken 
van Tabel VIT blijkens de summeering in tabel VIIL te zamen 
4,594,000 pikols, waarvan 1,527,600 pikols EK 28; 744,300 pikols 
DI 52: 1,368,700 pikols- 247 B: 227,900 pikols EK 2; 82,700 pikols 
100 POJ: 125,000 pikols 90 F; 162,000 pikols SW 3; 72,600 pikols 
2714 POJ; 59,600 pikols 2725 POJ, benevens 223,600 pikols andere 
soorten. 


PASOEROEAN, September 1922. 


Tabel I. SAMENSTELLING IN BRUTO BOUWS VAN DEN AANPLANT 
1921 —’22 VAN DE FABRIEKEN, GERANGSCHIKT VOLGENS 
DE GROEPEN VAN OosrT NAAR WEesSr. 


Fabrieken te EN sn ee N =) z a ie jz 5 5 
25 — al an = Ee 7 nl EN EE MEN KS 
= A | A 

| Í 

Res. Besoekt. | | | | 
Soekowidi BA — | 36) 10| — | — | 28| 13 Jie el ORR 
Assembagoes 503, 051265 — fr 4ál — |= 39 OON REN 
Pandjie 348) 201369 — |496| 66/225| 48| 431179 1975 
Olean 434) 210/437| 32} 54| — | 16) | 19 4/92 
Wringin Anom | 361, 133 363 | — HI SR Al SAAN 
Pradjekan | 409) 82/198| 76| — | 49| 45| | 32| 59| 971 
Tangarang 525| 9 71| — Ff — | 20262 9) — | 47} 998 
Boedoean | 173) — [350) 9[147) — | — | 53| 38| 48 | 788 
De Maas ZOO It ee A ral ZE ZO KEEN 

Res. Pasoeroean. | 

Groep Probolinggo. | | | 
Phaiton | J4| 40/505| —={ 25| — | 98) 65| 34| 71 815 
Kandangdjatie | 18) 168/502| — | 78| — | 32 3 5|104| 910 
Bagoe | 487| 125/399| 18| 6 6) 10/4157 | 122 | 132 1162 
Seboroh 234| 188/174| — | 17) — a”! 3 | — | 625 
Padjarakan 377| 145348 | — |'20| 27| — | A| A| — | 959 
Maron 50| 207} 43 | — |A2) 35 54) — |= 9 810 
dendine 944| 176) 206| — |336/ 86) 2|— | — | 28 1078 
Djatiroto 1718/4489 — (539) 24| — | 24) 22 9201 17026 
Soekodono 625) 485166 22| 18| — |317/ 18) 29| 42 1782 
Wonoaseh 47|-299| 179 | — |176| A8) A| 5 12 — | TAM 
Wonolangan 134} 252/352| — | 97) — | — | 24| 6| 17| 879 


Fabrieken 


Oem boel 
Soemberkareng 


Groep Pasoeroean. 


Kedawoeng 
Winongan 
Gayam 
Pengkol 
Pleret 
Wonoredjo 
Soemberredjo 
Ardjosarie 
Pandaän 
Soekoredjo 
Alkmaar 
Kebonagoeng 
Sem palwadak 
Krebet 
Panggoongredjo 


Res. Soerabaja. 
Groep Sidhoardjo. 


Porrong 
Tanggoelangin 
Tjandie 
Boedoeran 
Sroenie 
Waroe 
Ketegan 
Krian 
Balongbendo 
Watoetoelis 
Poppoh 
Toelangan 
Kremboong 


Groep Modjokerto. 


Sedatie 
Kon. Willem Ll 


… Ketanen 


Pohdjedjer 
Dinoyo 
Tangoenan 
Brangkal 
Bangsal * 
Sentanenlor: 
Perning 


Gempolkrep | 


100 POJ 


2714*POJ 


| eo 
_— 


bo 
de) 


RO IO | 
Nt SWO 


bo Ol 


2725 POJ 


bo 
OOG 


ed) 
me 
bo TT GP CO 


… 
ed 


| eo ar 


dell SML Ker kde 


0 


soorten 


eam, 
Ser) 


Co 


396 
0 | a la | 5 on | AE 
Fabrieken PD ENEN 0, ld 5 Ël 8 
B A ea B 5 EO | SMN ME 
— jam A | Fm en) er op, == > IS 2 HF 
| ee | A a 
Groep Djombang. | 
Somobito 273) 102 | 271 2| — |169| 70 6| 45 | 37| 975 
Peterongan 237 258 146 | — |134/| 52) 25| 32/| 22 | 14| 920 
Modjoagoeng 374) 253 | 270| 51! — | 19| 101 30) 57 211066 
Seloredjo 1019| 42/4106, 60/155| 19| — | 66{ 72 2 1541 
Tjoekir 636) 329 7 | — | 63 5| — | 54| 43 | 101147 
Blimbing 714) 161 | 24| 99 | — | — 3) 4\ 5 | — (1007 
Tjeweng 302330 |. — | — | 34 — 5 181 22 391-750 
Goedo 559! 394| 127 | 44! 79| — | — | 10| 23 3 1205 
Djombang 206, 389 Al 12) 83| — 128) 33) 16 54| 925 
Ponen 4091 831440, 50) 29 —= 1193 | 421 SO 2507 
Ngelom 582 189/227 | 26| 47| 23| 34| 3| A4| 541189 
Res. Kediri. 
Garoem 986) — | — | — | — | —= | — 6 6 21000 
Modjopanggoeng | 875/ 405) 22 6 — | — | — 2| 12| 441366 
Soemberdadie 1064| 262) — | 47| — | — | — 3 4 — 1350 
Ngadiredjo aa SN arke En 1 1, — | 228 
Pesantren 878) 310/216 | 414 | 40} —= | =| 3152 7 1948 
Meritjan B4DIEDB3N HO 
Minggiran 79 979 448| 2 — | — | — Al 5 — 11517 
Menang 922, 556| 23| 56| — | — | 65 4 2 — 1228 
Bogokidoel 208! 667/164! 23) 5| -— | — | — | — | 721139 
Kawarassan 1030 212) 1A| — | — | -—- | — 3 5 2 1253 
Tegowangi 1094) 356/ — | 74| — | — | — 1 2 — [1527 
Kentjong 374 692 3| 66| — | — dl Siad 1 1155 
Badas 349 366) 1| 40) — | — 03 A41 21 401001 
Poerwoasrie | 345/1065/ 179 | — | | — | — | 14/| 11! — 1640 
Lestari | 1411/ 323/120| — |237/105| 23! 93| 78} 87 1177 
Baron 238) 88/528| 4/1410| — | — 5 | — | 33/1006 
Djatie | 858) 176|/ 3) 63| — | — | — | 1} 138 1 1125 
Ngandjoek 538) 183| — | — | 921237) 13| 14| 15) 34/1126 
Res. Madioen. | 
Redjoagoeng 480) 413| 97 /200{154|116/|295 | 16 Al — 1772 
Kanigoro 574 294 8} 45 11275/154|\ 13 17|\ 85 1466 
Pagottan 505 3) 34|212| 201 | 224 2 12 41367 1564 
Redjosarie 690/ 377| — 152| 46| — 3| 15) 21) 181322 
Poerwodadie 577) 43/165/532|142| 26 8| 21104 89 [1707 
Soedhono 296) 409 17|494| 51| 17| 14| — | 11/2229 1538 
Res. Soerakarta. | 
Modjo 686) 329) 47 | 97/1131 292/1262| 95| 58 1 1980 
Tasikmadoe 1083\ 265) — 32| — | — | — | 31| 54/4105 11570 
Wonosarie — | 375) 82|/206|/125|4102| 22} 17 | 14) 60 1003 
Kartasoera 83/ 439) — [201 | — | — | =| 67| MA 54 | 935 
Tjolomadoe 201/ 375/ 9/160| — | — | 44|219| 86| — 1094 
Bangak 592 2241| 11 | 64 — | 72 2 17| — | 94 1073 


Jt) 
den) 
Ne 


Fabrieken 


Tjokrotoeloeng 
Ponggok 
Delanggoe 
Tjepper 
Manishardjo 
Kradjanredjo 
Karanganom 


Gond. Winangoen 


Prambonan 
Res. Djocjakarta. 
Randoegoenting 
Tandjong Tirto 
Kedaton Pleret 
Wonotjatoor 
Padokan 
Bantool 
Barongan 
Sewoegaloor 
Gondang Lipoero 
Poendoeng 
Gesiekan 
Sedayoe 
Rewoeloe 
Demak Idjo 
Tjebongan 
Beran 
Medarie 
Sendang Pitoe 
Res. Kedoe. 
Poeworedjo 
Remboen 
Res. Banjoemas. 
Kaliredjo 
Kalibagor 
Klampok 
Bodjong 
Poerwokerto 
Madjenang 
Res. Semarang. 
Pakkies 
Trangkil 
Langsee 
Tandjong Modjo 
Rendeng 
Besito 


243 
165 
369 
779 
428 
148 
513 


153 


) 


247 


2 


a 


100 POJ 


SW 3 


2714 POJ 


[EN Lel de) 
LO GO Wm ON OTO en bo 


8 | 


„ee Lo 
en ee DO > DO 


lol Bal 


bo 
er) 


| 


Sd 
OD U OO 


=| 
rs 


Le) 


sal |l S 


Andere 
soorten 


2399 
1125 


1744 
(2913 


Fabrieken 


Majong 
Banjoepoetih 
Petjangaän 
Kaliwoengoe 
Gemoe 
Tjepiring 

Res. Pekalongan. 


GroepPekalongan. 


Kalimati 
Wonopringgo 
Sragie 

Tirto 

Tjomal 
Petaroekan 
Bandjardawa 
Soemberhardjo 
Groep Tegal. 

‚ Balapoelang 
Doekoewringin 
Pangka 
Kemantran 
Pagongan 
Adtwerna 


Kemanglen Goeng 


5 Ramboet 
Djatibarang 
Bandjaratma 
Ketangg. West 


Res. Cheribon. 


Nieuw Tersana 
Djatipiring 
Karangsoewoeng 
Sindanglaoet 
Soerawinangoen 
Gempol 
Ardjawinangoen 
Paroengdjaja 
Djatiwangi 
Kadhipaten 


0 AN 
en, 1D 
Á Lik END AR eket a 
345| 12 
O4 k9) 
4151 1 
67} 102 
49211 241 
416) — 
705 9 
760| — 
b43l Si 
8201 7 
DN == 
843| 214 
1081| — 
5471 305 
626| — 
SG ES 
836/ 136 
280 45 
245| 245 
766) 43 
590 70 
29 207 
1257| 102 
1155) 297 
663! 335 
762} 60 
SIA 
4531 161 
761{ 89 
7A1| 44 
646| 123 
524| 96 
551} 119 
496, 184 
506] 389 


e; 
an 
en} 
ken) 
— 


227 


2714 POJ | 


| EI 7 
UI == EGO le) 


Ad | 
wo 5 OG 


=S 
Seen 


Andere 
soorten 


_ 
© U 


„99 


Tabel LI. SAMENVATTING IN BRUTO BOUWS VAN DE 
VAN Tabel I. 


AANPLANTCIJFERS 


a = s | 5 

ONE CN EAR ENKA E: 

Groepen 4 è 5 9, Zes iens EE 

— — A = = al un Ee B Hd 3 ES 
Sitoebondo || 3490 813) 1839 1291167| 135/-657| 227) 189) 521 M67 
Probolinggo, 3972| 7185, 3239/ 5791385 206, 630, 384 312 937, 18829 
Pasoeroean || 3047| 973/ 4774| 760| 188/ 869} 862/ 447| 300) 2382} 14602 
Sidoardjo 1273) 2618\ 6767 82/1074 24/ 200 274| 185/ 994 13488 
Modjokerto || 3304 3016/ 2675) 763| 753/ 456) 276) 225/ 136, 732} 12336 
Djombang || 5304, 2530, 1322) 314 624) 287/ 468 268/ 345 240 11702 
Kediri 10228\ 7292 1778| 765) 510 342) 195| 225) 258 293 21886 
Madioen 3122| 1539 321 1635| 592 658) 476) 77 161| 788} 9369 
Solo 5743| 4996) 453| 1706) 3581153| 399) 652 502 882 16844 
Djocja 9021| 3133 1926 2913| A4 738| 196) 276) 146) 755 19148 
Kedoe 3494| 168) 819 25 — | | — 39 18 94ij 4657 
Banjoemas || 5750\/ 146| 523| 295) 28 — 3 40/ 43|/ 100 6928 
Semarang || 5073\/ 986| 4321| 1227) 99/ 501 542) 192| 167) 593 13701 
Pekalongan || 5617, 616| 2343, 950| 60f 516) 96, 256| 173, 442 11069 
Tegal 7314| 1480| 1355) 368) 508) 69 283| 190/ 131| 1017} 12715 
Cheribon 5542 1265) 1271| 10791 9811 790 39) 1531 771 648 11845 
Java totaal 81 294/38756/3572613590/8368/6744/5322/5925/3143 11418208286 


Tabel LIL. DE AANPLANTCIJFERS VAN TABEL [Ì, IN procenten UITGEDRUKT. 


Groepen 


Sitoebondo 
Probolinggo 
Pasoeroean 
Sidoardjo 
Modjokerto 
Djombang 
Kediri 
Madioen 
Solo 

Djocja 
Kedoe 
Banjoemas 
Semarang 
Pekalongan 
Tegal 
Cheribon 


Java totaal 


Ee CKS ad 
DD VD = 
EERENENENENRAENERE ES 
R En ie ie SUITE (eG 
SIE IANSs IS Es IS ASS 
An le | ey Be ha: 
38 Ge: 20 ki MN BS 9 7 9 9 6 9 
lon ben Pes 7 5: 7 1 A 9 9 5, 4 le} 
1 Tan 5) 1 6 6 Seen 16 15 
9 19 | 50 1 8 0 9 9 2 7 15 
Din Oe 6 6 Á 9 2 1 6 11 
Aen JON A 3 5 3 L 9, 3 2 11 
ABk AJ 8 Le 9 D, 1 1 1 4 18 
enja 7 trl 6 7 5 1 9 8 6 
3 30 SO 9 7 ) A 3 5 15 
747 NV 170 Oe EO AE EG 0 4 1 1 1 Á 18 
15 4 | 18 ON 4 0 De Q 
83 , 8 Á Ol == 0 1 | 41 6 
Si 7 NEL 9 4 3 /À 1 9 Á 12 
5! 5 | 8 0 5 1 D DL A 8 
DAR 14 3 Á 0 Q >) 1 8 10 
Alo maer 14 9 8 7 0 4 a 5 10 
39 1181/,171/,) 61} 4 | 31/,| Uff 2 | 14/9) 51/9} 177 


400 


Tabel IV. OPPERVLAK IN BRUTO BOUWS VAN ALLE RIETSOORTEN 
IN DEN AANPLANT 1921 —’99, 


| °/, van den | °/, van den 
Rietsoort _‘ Bouws Java- Rietsoort Bouws Java- 
aanplant | ‚aanplant 

225 B 45 —- DI 46 138 — 
SRT 35726 | 171/, ek Ee 38756 181/, 
221 86 — Ik 88 65 — 
DI 7 — 90 F 6744 31/, 
100 POJ 8368 4 Tjep. 24 1246 Is 
159. 42 — SW „4 47 

213 365 — $ 3 OO 21/5 
826 6 | — 7 5a | 

979 158 — k 16 50 — 
1228 145 — } 70 1 — 
1335 8 | — beha Ie 1536 Is 
1381 14 — AD 18 — 
1449 31 Te „ 499 54 — 
1499 „ 1284 1/5 SIR | 40 | — 
1507 | 647 | — 144055 ven 38 | — 
1547 4 17318 Een REK EED) 36 — 
2379 67 | ES snol 46 4} — | 
2696 24 | — … 1483 3 | — 
2708 271 — 719 Carp 11 | — | 
2714 3925 | 7) GZA 6 | — 
2725 9143 11/5 Pk 4 1659 | == 
2727 42 — „ Î Groen 120 — 
rbe BART 4 | 2 Krebet 6 | 1 
EK 1 604 | en Rd. goent. 667! 954 — 
BE 13590 | 61/5 Soedh. 819 45 1 en 

„ 6(SEK7) ir En e 1034 121 Lal 
8 81294 | 39 Zw. Cheribon Dj ted 

„ 30 142 | == Band). hitam 4 — 

A8 rl 199 Ar Batjan 409 | Eer 

„… 40 263 | ES Rood DNG | 4 eg 
‚41 16 | Ee Rood Ceram | 4 | Lel 

A 18 | en Hawaii 109 | iN! ats 

‚„ madoe | 1084, If, Diversen 15 ee 

‚ betjer | 98 | — KT 

Totaal 208286 hbws 


[mmm 


401 


Tabel V. 
AANTAL BOUWS DER vlaktebibittuinen, Eelt 
AFGESNEDEN VOOR DEN AANPLANT 1921 — 1922. GEPLANT UIT: 
Fabrieken En A > & 3 Bi Eh en 
SNN EA ENNE EAM ER BEN 
me, | ee se 
Res, Besoeki. 
Soekowidi 45 | — 8 1| — 9, 63 || 293/ 351 6 
Assembagoes 5) 3 | — || — 2, 10 || 369 53) 546 
Pandjie 20 | — | — | — | 22| 20 62 || 832 422} 74 
Olean dn 8 1 Zi 7| 34 [| 315/ 245 365 
Wringinanom 12| — | — | — | 10| 6} 28 f| 310/ 285) 699 
Pradjekan 24 ZM RIT, 6| — 8 49 ff 277) 422) 272 
Tangarang 27 4 de 8 40 |[ 366) 344 286 
Boedoean 1 — Ne | 3) 11! 21 [| 239 146| 403 
De Maas 19 | — | — 1| 20; 11! 51 I| 345/ 255| — 
Res. Pasoeroean. 
Groep Probolinggo. | 
Phaiton es AA LA SL 1407101591 203 
Kandangdjatie — 6 — | — 6| 6/ 18 || 602, 113) 195 
Bagoe — | — 1 3| — | 49 | 53 || 604| 270) 288 
Seboroh 42} AAL B | — | Aj 32 || 282) 106} 237 
Padjarakan 18 5 18 — | — | Â| 45 || 385) 252) 322 
Maron — Dn SSZ KI a 0 
Gending 3 — | — 6| 2} 44 || 672}, 79/-327 
Djatiroto 126190 | — [101 5| 9[431 (54571527, 42 
Wonoaseh — 4\ 2 6 || 427/ 25| 285 
Wonolangan ON Me Be ej AO 80) 192) 607 
Oemboel | 9| 12| 24 || 467/ 170/ 560 
Soemberkareng Sne Senne 16 BO AO 04-303 
Groep Pasoeroean. 
Kedawoeng EEE Ne NE O {| 799, 44| 130 
Winongan 1 5 AOR 6461 192 dE 
Gayam —_ lll — 4 4 || 100f 14} 507 
Pengkol —_ e= 0 || 213) — | 329 
Pleret —_ || | dl Bit 256 ode 
Wonoredjo Ee 07 A7 FJ AGO ERIKA 
Soemberredjo 1\ — | 19 — 3, 13 / 36 || 308) 187/ 358 
Ardjosarie en en a 0 [| 220, — | 358 
Pandaän 8 — KEN 12) 19 1 Goo ment 
Soekoredjo OE eeen — | 21 36 |P 320 RZA 
Alkmaar EN <5 24 2E ID ZOEN OOK 032 
Kebonagoeng 40 | — 6 BS | 49 OM IKGAARANO NBE 
Sempalwadak 3, 9| 40) — | — | 64) 86 || 537) 578| — 
Krebet 46 | — | 12) 419} — | 27/4104 || 460) 568) 179 
Panggoengredjo a) B) 5) AEEA EA AIM Bj Bl 


Fabrieken 


Res. Soerabaja. 
Groep Sidhoardjo. 


Porrong 
Tanggoelangin 
Tjandie 
Boedoeran 
Sroenie 
Waroe 
Ketegan 
Krian 
Balongbendo 
Watoetoelis 
Poppoh 
Toelangan 
Kremboong 


Groep Modjokerto. 


Sedatie 
Kon. Willem HI 
Ketanen 
Pohdjedjer 
Dinoyo 
Tangoenan 
Brangkal 
Bangsal 
Sentanenlor 
Perning 
Gempolkrep 
Groep Djombang. 
Somobito 
Peterongan 
Modjoagoeng 
Seloredjo 
Tjoekir 
Blimbing 
Tjeweng 
Goedo 
Djombang 
Ponen 
Ngelom 


Res. Kediri. 


Garoem 
Modjopanggoeng 
Soemberdadie 
Ngadiredjo 
Pesantren 


247 B 
100 POJ | 
Andere 
soorten 
Totaal 


„… 
hd 


ol | 


Topstek 


210 


364) 2 


25) 
143 
7 
405 
313 

Di 
484 
287 
163 
2971 
J06 


459, 
468 
480, 
451 
419, 
486 
517 
285 
253 
261 
812 


272 
367 
405 
325 
652 
7158 
320 
638 
572 
361 
627 


435 


1105 


208 


1891247! 


Vlaktebibit: 
Bergbibit 4 


A05 


Fabrieken el, We TN Sj 2 EEN A 
B kaina ks KST EMME e 
hom 5 aa) 
Meritjan ed EE nt ent east 18 || 829 S1| 290 
Minggiran —_ | Off 842 17) 658 
Menang | | | ál ff 972 117) 139 
Bogokidoel —_ ll | 0 0 | 360 PNI, 
Kawarassan 21 8 | —|— | — 1 | 30 ff1049| 99 105 
Tegowangi 2 ||| | 2171220 44) 263 
Kentjong 49 | — | — | 46 | — 1 |} 96 || 334| 130, 172 
Badas 15 | — | — | — | — | 12 | 27 [| 637) 115) 149 
Poerwoasrie 7 6 | — | 2! 15 ff 257/ 205!'1178 
Lestari 110 | 25 | 42 | 474) 279 424 
Baron 18 | — | 39 | — 1 2 | 60 ff 490, 397) 119 
Djatie 23 9 ||| — 2 | 34 || 653) 211| 261 
Ngandjoek 30 8 | — | — 2/11 | 51 f| 516) 444 166 
Res. Madioen. 
Redjoagoeng 38 | 17 | — | 2l Get 48 195 II 7 EO TST 
Kanigoro 16 3 | — | — | — | 10 | 29 ff 630 121) 715 
Pagottan 21 — | 10 | 12 | 22 | 65 || 661, 412 491 
Redjosarie —_ el | | 0 | 847, — | 475 
Poerwodadie — le =| 2 | 2 [692 152 860 
Soedhono 37 | 49 | — | 52 8.) 21 167 || 549, 809) 183 
Res. Soerakarta. 
Modjo 36 | 15 | — S 9 | AL 409 1|-28911133 558 
Tasikmadoe 90 | 32 | — 4 | — | 21 (147 ff 840| 645| 85 
Wonosarie — | 22 | — 8 sp S&L If 1944533258 
Kartasoera — [15 | — | 13 | — | 38 [| 66 [| 453/ 358) 124 
Tjolomadoe 18 [15 | — 7 | — | 28 | 68 || 437/ 533| 124 
Bangak 38 9 1 3 — ì | 55 || 521/ 508) A44 
Tjokrotoeloeng 17 | 32 184 a 19° PSD aide 98 
Ponggok DA Je HO 3 2 | — 3 | 29 || 205/ 227 2 
Delangoe — | 45 | — | 10 {| — 4 | 59 86) 885) 179 
Tjepper 57 | 60 | — 3 4 6 [130 [| 2931204, 54 
Manishardjo 34 | — | — 8 51 34 | 81 || 587| 707/ 146 
Kradjanredjo 5 Áo All — | 13 || 321} 62) 272 
Karanganom 26 | 15 | — Áo 2 | 47 || 1661471| — 
Gond. Winangoen 25 | 17 | — | 13 9 33 | 90 ff 1491033) 276 
Prambonan 10 5) 5, 6 | — | 11 | 41 fl 298) 302 — 
Res. Djocjakarta. 
Randoegoenting ZL | — 4 56 | — 1 35 | 164 || 654) SAL 414 
Tandjong Tirto 12 6 | — | — | — | 10 ! 28 || 426| 101! 162 
Kedaton Pleret 40 | — | — | — | — | 16 { 56 || 435/ 315) — 
Wonotjatoor 42 | 13 2 Ä | — 4 | 65 || 5451 303» 12 
Padokan 120 18 6 | — 5 | 73 || 225) 631, 35 
Bantool 26 5 | — 6 | — | — |'37 If 139 356 204 
Barongan 241 rs 25 717 | — | 20 | 90 fl 402 732 — 
Sewoegaloor 17 | — 9 | — | — 7 | 33 || 204| 284| 636 


Fabrieken 


Gond. Lipoero 
Poendoeng 
Gesiekan 
Sedayoe 
Rewoeloe 
Demak Idjo 
Tjebongan 
Beran 
Medarie 
Sendang Pitoe 
Res. Kedoe. 
Poerworedjo 
Remboen 
Res. Banjoemas. 
Kaliredjo 
Kalibagor 
Klampok 
Bodjong 
Poerwokerto 
Madjenang 
Res. Semarang. 
Pakkies 
Trangkil 
Langsee 
Tandj. Modjo 
Rendeng 
Besito 
Majong 
Banjoepoetih 
Petjangaän 
Kaliwoengoe 
Gemoe 
Tjepiring 
Res. Pekalongan. 
Groep Pekalongan. 
Kalimati 
Wonopringgo 
Sragi 
Tirto 
Tjomal 
Petaroekan 
Bandjardawa 
Soemberhardjo 
Groep Tegal. 
Balapoelang 


A | 
en | ze. 
— 1 
— 177 
— 30 
Ml — 
3 5 
el 
38 3 
el) 
ek 
„Wee bl 
63 | — 
En 8 
— 12 
10 6 
16 — 
30! — 
EIA 
— 6 
— | 68 
=| 418 
5 1 
"EE 5 
9 — 
49 | — 
40 | — 
6 9 
60 | 26 
— A 
13 5 


| 


soorten 


Andere 


Totaal 


Topstek 


Vlaktebibit 


Bergbibit 


Vm 


Ris etlalSleslg sf 

Fabrieken es | SE 8 Ze EEN 
SRK | Se EI 

| | | Pinsel = e 

Doekoewringin 3) a 1 | — | — 3 386, 355 | 159 
Pangka 33 9 | — 2 | — | 34 | 74 ff 906 480 | 151 
Kemantran — | — || — 8 9 250 122 | 557 
Pagongan 10 On Ze 2d 391| 156 | 263 
Adiwerna dd 3 | — | — | 24 1 | 49 || 592350 | 154 
RES Goenggeb.l| 8 | — | — 4 — 8 | 20 If 749450, 56 
“187 Ramboet | — | 18 18 || 188/102/ 10 
Djatibarang 24 | — | — 71 | — 3 | 34 [240 232 253 
Bandjaratma A ee 3 | 40 || 923'193 | 684 
Ketangg. West DET 6| 4 | 26 ff 721198 | 784 

Res. Gheribon. 

Nieuw Tersana 4 | — | — | — | — | 138 [17 [1079/ 130 | 819 
Djatipiring =S il {0 1438| — 513 
Karangsoewoeng 3 | — Park Niers 3 ff 504 20393 
Sindanglaoet 13 | — | — | Zanen See 705 MS 20 
Soerawinangoen 22 || | | DAN 528| 311 | 537 
Gem pol 31 813 | — | — 2 | 54 || 301) 483 | 116 
Ardjawinangoen 8 | — — || 8 || 312194 250 
Paroengdjaja 25 4 | 16 6 | — 3 | 54 [| 405/286| 70 
Djatiwangi DE DIN LOANS SS 
Kadhipaten Le == O ff 667/ 0|974 


mmm 


A06 


Tabel VI. 


| 
| 
Ï 


| _& | Samenvatting der bouws vlaktebibittuinen 
15 van tabel V. 
Groepen E = DE 
5 & D E a SVN PL 5 NN OOR: 
— } Sn z 5 & > 

Sitoebondo g | erp) 19 47 19 55 82 358 
Probolinggo Ee ae 474 228 36 104 71 110 | 2D 
Pasoeroean 15 | 474 15 6 33 3 266 | 550 
Sidoardjo 13 24 5 — 5, 8 29 68 
Modjokerto 11 145 / 7 67 25 52 | 340 
Djombang 11 162 D1 11 6 15 81 | 326 
Kediri 18 934 56 54 EL) 15 83 | 1239 
Madioen 6 112 69 — 83 26 85 | 375 
Soerakarta 15 367 292 16 414 23 252 | 1061 
Djokjakarta 18 730 223 99 233 Le 245 | 1534 
Kedoe 2 160 11 63 8 — 23 | 265 
Banjoemas 6 249 12 26 18 5 21 331 
Semarang 12 277 60 | 164 | 1104 zj 189 | 801 
Pekalongan 8 165 10 66 35 E, 96 17 
Tegal 10 152 47 14 17 30 39 | 299 
Cheribon 10 108 12 29 7 2 50 | 208 

Totaal 176 44101 | 1152 | 663 939 | 294 | 1712 | 8861 


DT ot ed 


A07 


Samenvatting der bouws maalriet van 
tabel V. 
Geplant uit: 


Idem in procenten van den 


aariplant 


90058 


z 20 E =f E 20 

5 ® D= Es = es 

> ea 5 B 5 n 
25 3298 9167 37 28 515 
3166 3505 17047 60 19 21 
2904 5299 14602 Ak 20 56 
523 9964 13478 22 A 14 
1406 6977 13274 36 | 53 
$ 2077 4328 11702 45 18 37 
4) 5606 20501 55 18 27 
1765 3509 9369 Ah 19 dd 
9319 2220 161722 3l 56 15 
9669 2145 18862 38 oe 11 
975 912 4657 59 Ds! 20 
2366 1806 6898 40 34 26 
3736 3975 13701 Ah 27 29 
2713 2781 11069 | 50 5 5) 
2630 3242 12720 | ot | “95 
17143 4979 11845 43 15 49 
51040 64516 205614 hk 25 ai 


Tabel VII. HoeveEELHEID geïmporteerde bergbibit voor DEN 


A08 


AANPLANT 1921 —1922 IN honderdtallen pikols. 


Fabrieken 


Res. Besoeki. 


Soekowidi 
Assembagoes 
Pandjie 

Olean 

Wringin Anom 
Pradjekan 
Tangarang 
Boedoean 

De Maas 


Res. Pasoeroean. 


GroepProbolinggo. 
Phaiton 
Kandangdjatie 
Bagoe 

Seboroh 
Padjarakan 
Maron 

Gending 
Djatiroto 
\Wonoaseh 
Wonolangan 
Oemboel 
Soemberkareng 
Groep Pasoeroean. 
Kedawoeng 
Winongan 
Gayam 

Pengkol 

Pleret 
Wonoredjo 
Soemberredjo 
Ardjosarie 
Pandaän 
Soekoredjo 
Alkmaar 
Kebonagoeng 
Sem palwadak 
Krebet 
Panggoongredjo 


Res. Soerabaja. 


Groep Sidoardjo, 
Porrong 


22, 


100 POJ 


| 


2714 POJ 


loal ll Sl 
Pr dalle eed 


lal lwal vol Sl 


| ol 


2725 POJ 


Andere 
soorten 


Ny 
| 
Al 
4 
* 
. 


33 


NE AP 


De B a 


7 WE 


| 
k Al il Ee | 
Fabrieken Biel 
SEE | A 

Tanggoelangin 127/ 65 | 322 
Tjandie 194 64 259 
Boedoeran 63, 88/1195 
Sroenie 61| 322 | 251 
Waroe 15 7230 
Ketegan 22} 97 626 
Krian 41) 46 | 501 
Balongbendo 10) 97 215 
Watoetoelis 51! 23 | 269 
Poppoh 59 53316 
Toelangan 5114 | 94 
Kremboong 55 120147 
Groep Modjokerto. 
Sedatie 19-36 | 64 
Kon. Willem II JA) 44-94 
Ketanen 24| 76 | 32 
Pohdjedjer == |= 
Dinoyo hAl 43| — 
Tangoenan 156/ 114 | 130 
Brangkal 74, 56 | 186 
Bangsal 78151 | 194 
Sentanenlor 33| 32) 163 
Perning 46/1471 | 28 
Gempolkrep 181, 106 | 508 
Groep Djombang. | 
Somobito 113/ 36, — 
Peterongan 94 78) 72 
Modjoagoeng 143\ 43 | 98 
Seloredjo 130/ 13 | 22 
Tjoekir 204, 61 4 
Blimbing 139} 43-14 
Tjeweng 81, 69| — 
Goedo 146) 90| 75 
Djombang 221590 +3 
Ponen 138/ 29| 84 
Ngelom 65 35| 83 

Res. Kediri. 
Garoem 1976) — | — 
Modjopanggoeng | — | — | — 
Soemberdadie ZA 431 — 
Ngadiredjo —_ |= 
Pesantren 62/5 | 59 
Meritjan 93 128 | 41 
Minggiran 59 134 323 
Menang al #44 


100 POJ 
2714 “POJ 
O5 ON) 
Andere 
soorten 


lol | 


bo 


to == 
dk TEL SSL 
OO A 


ol sl a | 


mn HO 8 — 
mel 
nemend 
lo 


lol al 


Tan 
ma CO Go 


de 


an 


| | 


dw) 
id) 


| nl |= a) 
RISjSjel8je |E |A EË z 
Fabrieken | z = | 5 E | 5 2 | z 2 5 5 5 2 
= A | A 
Bogokidoel 931317 | 76| 13 — | — | — | — |= | — [499 
Kawarassan 17 | — | ll |= 47 
Tegowangi 234 | — | — 1 — |t | | — | 235 
Kentjong 132) 26| — | === 2 | — | — (160 
Badas 64| 55 1 | | — {120 
Poerwoasrie 188 | 462110, — | — | — | — | | — | — | 760 
Lestari 71434, S2| — | 64) A3 — |= 2209 
Baron 39 46|-18 1 3 || 3 | — 8 88 
Djatie 158 | 24 2) 36 — | — | — — | — | 220 
Ngandjoek 29 | Ml — | — 37 | — | — | — 3 [1410 
Bes. Madioen. 
Redjoagoeng 181 [132 83|/124| — | 97118 | 28 2 | — 765 
Kanigoro | 102 | 130 4\ 414| 1 141415/| 98 — | — | 19 | 483 
Pagottan 75 211201 150 HSN 2 — 1 1 90 321 
Redjosarie 211 | 77| — | 54| — | — | — | 18 [ 23 8 | 386 
Poerwodadie 227 71-.74| 84} 17 9 Se 2eicd0 3 | 436 
Soedhono 261 63/43 38 — | — 4 — 1 | 15 [160 
Res. Soerakarta. 
Modjo 84| 45 | 22 8| 5 | 52| 58| — | — 1 | 275 
Tasikmadoe 16 | 28| — | — |l =| 4y14{j 59 
Wonosarie — | 40} 59| 52 — | A — | — | — 2 184 
Kartasoera OA ASN te ROA SN 4 | — | — | 92 
Tjolomadoe — | 31 | 16 | — 47 
Bangak 6 D Á 1 | — 1 1} A1 | — 414250 
Tjokrotoeloeng 13 | 34 — 1 — 1 2 — 2 59 
Ponggok —_ lll | — PN en 2 
Delanggoe — | 28 48 — || | | j 16 
Tjepper 2 16 — | — || =| 1 | —|—| 19 
Manishardjo 53. 10 6 WU — 5 2| — 3 11251198 
Kradjanredjo 24A| :32 Aij. ABe | AEN 3 | SEND 
Karanganom 32 8) — A a nd nst 1 1 | — | 46 
Gond. Winangoen 117 | 46| 14{ 10 — 1 == 17 6-[-==| 217 
Prambonan =| ee ee == 0 
Res. Djokjakarta. 
Randoegoenting 92 — 16| 29) — | 10 — | — | — 30440 
Tandjong Tirto el 5 — | — | — 5D 3| — | — | — | 20 
Kedaton Pleret a nn en an en 0 
Wonotjatoor 10 J 2 a nc en nt On As 3 | 23 
Padokan Of 14) A0) 816} 2 Soh tA A E 
Bantool 67 23 8| Ul | 122 
Jarongan lll == 0 
Sewoegaloor 2| 68/305| 17| — | — | — 2 gi 306 
Gondang Lipoero | 18|/ 18| 14} 34 — | — | — ||| 5 | 86 
Poendoeng 421 31| 38| 37| — 8 | — 2 1 l — 159 
Gesiekan 31 | 1 M{ — 1 — || 4 | 67 


_ 
ER Ed GARDE 
Fabrieken d D= 5 
Si 5 
Cal A A = > 
Sedayoe 1 2 ek 
Rewoeloe — | Wl MM — 
Demak Ldjo 62 | — | 12 — 
Tjebongan — | — mt ae 
Beran 38| — | — U — 
Medarie 60 22| — | 23| — 
Sendang Pitoe 32) 17) 24| 10) — 
Res. Kedoe. 
Poerworedjo ee 
Remboen 249 41359 | — | — 
Bes. Banjoemas. 
Kaliredjo 9| 49| 37 — | — 
Kalibagor 135 | — |= || 
Klampok 199; — Dj) Sd sd 
Bodjong 612 | — [141 | — | — 
Poerwokerto 178} — | 45 — | — 
Madjenang 68| 23 — | — | — 
Res. Semarang. 
Pakkies 244| 491325|106| 18 
Trangkil 65 | — 101 | — | — 
Langsee 134 | — | 61/11 | — 
Tandjong Modjo 7| 74) 49) — | — 
Rendeng — | 36 43| — | — 
Besito 79| — | 31 34 — 
Majong 40 3| 57) 61 | — 
Banjoepoetih kr ES 
Petjangaän 118| 23| 88| 10| — 
Kaliwoengoe 20 8/14 | — | — 
Gemoe —_ le — 
Tjepiring 168 | — | 44 — | — 
Res. Pekalongan. 
GroepPekalongan. 
Kalimati 155 3/102| 29 — 
Wonopringgo 72 — | 58 54| — 
Sragi 20| 5{ 80} 10| — 
Tirto 91 1403 49 6 
Tjomal 18| — | 30| 15 6 
Petaroekan 75| 88 | 29 — | — 
Bandjardawa | — 2 12! — 
Soemberhardjo 59) 14 — | 43 
Groep Tegal. — 
Balapoelang 10| — | 40} — [ — 
Doekoewringin 104 | — 8) 4 | — 
Pangka 42) OA — | — | — 
Kemantran 85 31202 — | — 


DOE 


Ee 
ded 


2714 POJ 


2725 POJ 


Selene 


soorten 


Andere 


OAN ES Pane Band HES 0 S |S |e El SE 
Fabrieken ad | Ì T= z pe = ze 7, z E - 
EI Heel SUS IES Ten Va le BE 
| — en | en | 
i Í | ï Î 
Pagongan 27 | 30 1 | lll | — | — [198 
Adiwerna 1451 Al == te ie ee ee 6) 
Kemanglen Gpengi 47 | — | Ul — | ie ee El 41 
» _Ramboe t —— 6, ll — | — 6 
Djatibarang | — | 45/4122) — | — | — ||| =| 8/175 
Bandjaratma ‚206 194 5) 14 — | — 154) A{ — | 18/592 
Ketangg. West [193/ 34[ 61| 5|104| — | 6| 17| 25| 25 | 467 
Bes. Cheribon. | | | | | | 
Nieuw Tersana |262/ 13| 22| 25| 28 6 9| — | — | 63 | 424 
Djatipiring '203 | — | 58 8| 80 — | — | — | — | 271|376 
Karangsoewoeng |100/ 94| 13\ 56| 29| — | — =| 202 
Sindanglaoet (14A| 54|175| 22) 46| 36| — | 415] 15| 6|510 
Soerawinangoen | M1| 8/| 48| — | 28| 2| 20| 37| 9106/3490 
Gem pol Fat ee 
Ardjawinangoen 851 (B LIA8NN LI ad Shi ed 
Paroengdjaja 402 15 | — | 12 — | 10 | — | — | — | — |139 
Djatiwangi 4251-8830 == of ER AES 336 
Kadhipaten |100| 61) 77| 83) 9| 30| —| 8| 3| 40| 444 
Tabel VIII. SAMeNvArTING DER honderdtallen pikols 
bergbibit vir Taper VII. 
5 | | 3 | 5 |= | | 
38 se jalflaje ela 2 
Groepen = 2 oe a | on Ka LIC | DONE a lo lS E 5 
<A Ala IEISIS |e IEIËISs| & 
a | | A | N 
Sitoebondo 9 639 376 oars! 35| — | 89/ 306 32 28 16 2432 
Probolinggo 1218211629 106% SS GAN SEALD 83, 9 2868 
Pasoeroean 15| 708) 334 1590\ 202 23 62, 196) 44 18 71171 3984 
Sidoardjo 13 | 7301152 3631, 44/297| 14 63/ 63| 53) 81) 6128 
Modjokerto 11 786/ 805, 1399) 177/116| 127/ 101) 54) 28| 251| 3844 
Djombang 11) 1275) 587 455) 211| 3| 99} 178| 63} 79| 26| 2976 
Kediri 18 | 34061374| 723, 56, 3| 98| 13) 54) 64, 30| 581 
Madioen 6| 822| 411| 194 364| 18| 302| 225| 43/ 37| 135| 2551 
Solo 15{ 615/ 344| 157/ 140| 5| 124 63) 55, 16, 50, 1566 
Djocja 18| 478| 245| 433| 231) 6| 26| 16| 9 25| 56| 1525 
Kedoe a asolkBa 355) — VES el SE 
Banjoemas | 6! 41201) 72 226 3| 7—- | _ 3/,10/-416| 27} 1565 
Sernarang | 12{ 875) 213) 1090, 362 13/ 70/ 144| 48/ 30| 344| 3189 
Pekalongan | 8/| 582 117) 404 178) 12| 341| 31| 44, 37| 136| 1569 
Tegal | 10/ 829, 297 EE 23104 — | 168/ 28| 25) 56} 2233 
Cheribon 10 1260, 356, 454) 253 220, 154 25| 60, 27) 242| 3051 
Totaal ‚176 15276 74431 3687 12279 827 1250 1620/1726, 596 2236 45940 
In procenten: \33 |ael 30 | 5 lal3| 3 [12 5 | 100 


dr 


VOOR DE 


Suikerindustrie in Nederlandsch-Indië 


CEE} “EJ 


MEDEDEELINGEN VAN HET 
PROEFSTATION VOOR DE JAVA- 
SUIKERINDUSTRIE. 


TE 
m 


JAARGANG 1922, No. IO. 


EEN ONDERZOEK NAAR DE VERBREIDING DER 
GELESTREPENZIEKTE DOOR BLADLUIZEN 


DOOR 


G. WILBRINK, 


N. V BOEKHANDEL EN DRUKKERIJ 


v/h H. VAN INGEN — SOERABAJA, 
mmm mmm 


eN 


JAN BILT 


RY 
VAR ni. 


Ná 
BOTANICAL 


MEDEDEELINGEN VAN HET PROEFSTATION 
VOOR DE JAVA-SUIKERINDUSTRIE, 


Jaargang 1922, No. 10. 


EEN ONDERZOEK NAAR DE VERBREIDING DER GELE- 
STREPENZIEKTE DOOR BLADLUIZEN 
door 


G. WILBRINK, 


Plantkundige aan de Onderafdeeling Cheribon van het Proefstation 
voor de Java-Suikerindustrie. 


Inleiding. 


De gelestrepenziekte van het suikerriet behoort ongetwijfeld tot 
die groep van ziekten, die men thans algemeen onder den naam 
mozaiekziekten samenvat. Deze naam is afkomstig van Prof. ApoLr 
Maver (26), *) die reeds in 1882 een tot deze groep behoorende 
ziekte bij de tabak bestudeerde en beschreef. 

De mozaiekziekten zijn alle gekenmerkt door het optreden van 
lichtgroen of geel gekleurde, onregelmatige strepen of vlekken op 
de groene organen van de plant. Op de bladeren treden deze stre- 


pen of vlekken meestal het duidelijkst op en zijn zij vaak zoo sterk, 


dat daardoor een mozaïekachtige bontheid wordt te voorschijn ge- 
roepen. Ook de anders dan groen gekleurde organen, zooals b.v. de 
stengels bij het suikerriet en de bloemen bij de tabak, geven vaak 
abnormale kleurschakeeringen te zien, waarbij het dan wel opmer- 
kelijk is, dat men bij sterk gekleurde organen lichtere vlekken ziet 
optreden en bij weinig of niet gekleurde organen sterker gekleurde 
vlekken. Zoo veroorzaakt de gelestrepenziekte bij de donkerrood 
gekleurde stengels van het Zwart Cheribonriet gele of lichtroode 
vlekken en bij de weinig gekleurde stengels van het DI 52 treedt 
een donkerroode streping op; de witte bloemen van de tabak zijn 
bij mozaïekziekte rood gevlamd en de roode of oranje bloemen van 


Canna geven lichte vlekken te zien. 


*) De tusschen haakjes geplaatste cijfers in den tekst verwijzen naar de lite- 
ratuurlijst achteraan. 


A4 


Een algemeen kenmerk van mozaïekziekten is ook, dat volwas- 
sen organen daarvoor niet vatbaar schijnen te zijn, maar dat men 
bij een plant, die begint ziek te worden, de verschijnselen slechts 
ziet optreden bij de jonge, zieh nog in ontwikkeling bevindende 
organen, terwijl de reeds volwassen organen de symptomen der 
ziekte niet meer vertoonen. 

Met het optreden van mozaïekziekten gaat steeds een vermin- 
dering in groeikracht gepaard; ook treden soms groeideformaties op, 
maar een ontijdig afsterven wordt daardoor niet teweeggebracht. 
Wel treden soms plaatselijke afstervingsverschijnselen bij de aan- 
getaste planten op. 

Het laatste is ook wel bij de gelestrepenziekte van het suiker- 
riet het geval, hetgeen mij, toen ik in 1909 in samenwerking met 
F. LeprBoer deze ziekte onderzocht en beschreef (39), nog niet 
bekend was. Latere waarnemingen hebben mij geleerd, dat, wanneer 
men strepenzieke bibits van 247 B of Zwart Cheribon uitplant, de 
daaruit ontsproten jonge planten vaak kleine, afstervende plekjes in 
de door strepenziekte teweeggebrachte, lichtere vlekken op de bla- 
deren vertoonen. Voor Zwart Cheribon werd dit trouwens reeds 
door KAMERLING (16) opgemerkt, terwijl Lyon (24) iets dergelijks 
beschreef voor de zaadrietsoorten Hawaii 27, H. 207 en H. 296. Bij 
deze rietsoorten zou dit afsterven zich ook bij oudere planten voor- 
doen, en wel in zoo sterke mate, dat dientengevolge de oudere 
bladeren bepaalde herfstkleuren zouden gaan vertoonen. 

Ook komen bij zwaar strepenzieke planten afstervingsverschijn- 
selen op de stengelleden voor. Pleksgewijs kleuren zich hier soms 
de opperhuid en de daaronder gelegen cellagen bruin en sterven 
af. Deze afstervende weefsels scheuren daarbij dan wel in en men 
verkrijgt min of meer diepe barsten met bruin gekleurde wanden. 
Ik vond deze bruine vlekken en barsten bij de stengels van Zwart 
Cheribon, Wit Preanger, Loethers, 247 B en Lahaina, uit strepen- 
zieke stekken ontsproten en onder niet zeer gunstige omstandighe- 
den opgroeiende. Zij doen vaak sterk denken aan de bij vele riet- 
soorten normaal optredende, zoogenaamde kurkvlekken, kurkbarstjes 
en groeibarsten, ja, zijn soms met het bloote oog moeilijk daarvan 
te onderscheiden. Bruine vlekken en barsten treden echter tenge- 
volge van strepenziekte bij rietsoorten op, die normaal geen kurk- 
vlekken of barsten vertoonen en microscopisch is wel uit te maken, 
waarmee men te doen heeft. Het zou mij echter te ver voeren, hier 
op deze kwestie nader in te gaan, ik meen dit in een bericht over 


415 


de anatomie der strepenziekte beter en uitvoeriger te kunnen doen. 
Alleen wil ik er nog even op wijzen, dat de hier bedoelde afster- 
vingsverschijnselen sterk doen denken aan de door Went (38) be- 
schreven Djombangsche stengelstrepenziekte; Went geeft echter op, 
dat het door hem beschreven verschijnsel in geen verband staat 
tot- de gelestrepenziekte der bladeren, terwijl de door mij waargeno- 
men afstervingsverschijnselen altijd met bladstrepenziekte gepaard 
gaan. WeNrt zegt ervan: „Een verband. tusschen de Gelestrepenziekte 
„der bladeren en de Stengelstrepenziekte bestaat niet. Wel doet 
„zich het geval voor, dat een rietstoel, die sterk door de Gelestre- 
„penziekte aangetast is, evenzeer in hevige mate aan Stengelstre- 
„penziekte lijdt, maar meestal gaat de bladstrepenziekte niet met 
„de Stengelstrepenziekte gepaard, zoodat zij dus ieder afzonderlijk 
„optreden”. 

Waarschijnlijk heeft WeNr de bij strepenziekte soms optredende 
afstervingsverschijnselen en de normaal ook optredende kurkvlekken 
en kurkbarsten niet scherp onderscheiden (hetgeen bij den toen- 
maligen stand van het anatomisch en pathologisch onderzoek van 
het riet niet te verwonderen is), waardoor hij tot de meening kan 
zijn gekomen, dat er tusschen bladstrepenziekte en afstervingsver- 
schijnselen op den stengel geen verband zou bestaan. 

Wanneer men overigens de laatste, hier aangehaalde zinsnede 
van WENT zou mogen verwaarloozen, zou de tegenstrijdigheid tus- 
schen de waarnemingen van WeNr en van mij geheel zijn opgelost, 
want de gelestrepenziekte der bladeren gaat lang niet altijd met 
afstervingsverschijnselen op de geledingen gepaard. Integendeel, op 
Java ziet men het laatste verschijnsel, dat zich meestal slechts 
voordoet, wanneer men van strepenziek plantmateriaal uitgaat, 
tegenwoordig zelden, hetgeen wel daaraan zal zijn toe te schrijven, 
dat men over het algemeen goede zorg draagt, geen strepenzieke 
stekken uit te planten en dat men hier slechts zelden meerdere 
snitten aanhoudt. Vandaar dan ook, dat het hier gemakkelijk de 
aandacht kon ontgaan en dat men, toen het voor andere landen 
werd beschreven, —in sommige deelen der N. Wereld heeft het 
sterk de aandacht getrokken — hier de meening hoorde verkondigen, 
dat de Amerikaansche strepenziekte een andere zou zijn dan de 
hier heerschende. t) Vooral in Portorico en Jamaica schijnt het bar- 
sten van de stengels tengevolge van gelestrepenziekte veel voor te 


1) Zie ook Archief 1922 pag. 262. Dr. Pu. vaN HARREVELD, Gelestrepenziekte en 
bladluizen : „Wij weten niet of die strepenziekte dezelfde is als die op Java”; die 
d, w‚ z, de Amerikaansche strepenziekte, 


1A6 


komen en spreekt men daar zelfs van het verkankeren der stengels 
tengevolge van strepenziekte (9). 

Lyon beschrijft uit Hawaii het optreden van bruine plekken in 
het inwendige der stengels bij de rietsoort Demerara 115 als een 
gevolg van strepenziekte (24). Als een symptoom van strepenziekte 
nam ik dit laatste verschijnsel hier nog niet waar; wel doet het 
zich hier veel voor bij het oudere riet, wanneer dit in groei gaat 
stagneeren. N 

Ook bij andere mozaïekziekten vindt men, zooals gezegd, als 
secondaire symptomen plaatselijke afstervingsverschijnselen, of, zoo- 
als men dat tegenwoordig veel hoort noemen, locale necrosen, 
maar een algemeen kenmerk is dit niet. 

Mozaïekziekten heeft men bij een groot aantal cultuurgewassen 
en in den laatsten tijd ook bij vele wilde planten aangetroffen, uit 
zeer verschillende familiën van het plantenrijk stammende. Zoo trof 
men deze ziekten aan bij Solanacaea, Cucurbitacaea, Phytolaccaceae, 
Oenotheraceae, Passifloraceae, Papilionaceae, Chenopodiaceae, Mal- 
vaceae, Vitaceae. Commelinaceae, Cannaceae, Musaceae, Liliaceae 
en Gramineae; een lijstje, waaraan ieder jaar nieuwe namen kunnen 
worden toegevoegd. 

Het langst en het best bekend zijn de mozaïekziekten der cul- 
tuurgewassen. Vooral bij de gewassen, die vegetatief worden voort- 
geplant, zooals b. v. aardappelen en suikerriet, zijn zij van veel 
belang, omdat zij over het algemeen bij vegetatieve voortplanting 
overgaan, en bovendien planten, die uit ziek pootgoed zijn ont- 
sproten, veel sterker onder de gevolgen van de ziekte lijden dan 
planten, die in den loop der ontwikkeling ziek worden |) 

Een dergelijke overgang wordt bij voortplanting door zaad 
meestal niet waargenomen, alleen bij Papilionaceae schijnt die 
echter wèl regel te zijn (31). 

Van de meeste mozaïekziekten is nu gebleken, dat zij besmet- 
telijk zijn. Voor de mozaïekziekte van de tabak is dit reeds door den 
eersten onderzoeker, Aporr MAYER, geconstateerd. Bij dit gewas is 
de besmettelijkheid dan ook zeer groot. Wrijft men een blad van 
een zieke tabaksplant tusschen de vingers en pakt men daarna een 
gezonde plant aan, dan bestaat er veel kans, dat de gezonde plant 
na verloop van eenigen tijd ook ziek wordt. Het is voldoende om 
enkele druppels van het uitgeperste sap van een zieke plant in het 


1) Men noemde dit vroeger bij het suikerriet : de ziekte is erfelijk en accumulatief. 


417 


jonge weefsel van een gezonde plant in te spuiten, om de ziekte na 
10 of 14 dagen in de gezonde plant te zien optreden. 

Bij andere gewassen bleek het infectieuze karakter der mozaïek- 
ziekte niet zoo gemakkelijk aan te toonen; men is er bij aardappe- 
len eerst in den laatsten tijd in geslaagd door het inbrengen van 
sap van zieke planten in gezonde de ziekte over te brengen (32) en 
aan lang niet alle onderzoekers is de overbrenging op deze wijze 
gelukt. Men heeft tot enten zijn toevlucht moeten nemen om de 
besmettelijkheid van het aardappelmozaïek met zekerheid vast te 
kunnen stellen. Ent men een zieken top op een gezonden onderstam, 
dan ziet men, dat de nieuwe loten van den onderstam eveneens de 
ziekte gaan vertoonen, terwijl omgekeerd, als men een gezonden top 
op een zieken onderstam ent, men den gezonden top verder niets 
dan zieke organen ziet vormen. Bij de mozaïekziekte of het besmet- 
telijk bont der Malvaceeën heeft men enkel door enten de besmet- 
telijkheid kunnen aantoonen, terwijl men met kunstmatige over- 
brenging op andere wijze geen succes heeft gehad (4). Bij het suikerriet 
bestonden er tot op den allerlaatsten tijd geen betrouwbare berichten, 
waaruit tot een besmettelijkheid der gelestrepenziekte met zekerheid 
zou kunnen worden besloten, al begonnen in de literatuur de aan- 
wijzingen, dat dit gewas geen uitzondering op den regel zou vormen, 
zich meer en meer op te hoopen. Wel heeft een der eerste onder- 
zoekers, n.l. KAMERLING, (16) gemeend een groote besmettelijkheid te 
kunnen constateeren bij het inspuiten van sap van zieke planten in 
gezonde, maar zijn proeven zijn nooit gepubliceerd geworden, terwijl 
uit de korte vermelding, die hij daarvan in het jaarverslag van het 
Proefstation Kagok over 1902 geeft, blijkt, dat hij met niet-geïsoleerde 
planten werkte, terwijl er van zijn contrôleplanten ook enkele ziek 
werden, zoodat zijn resultaten niet zeer overtuigend waren. Latere 
onderzoekers hebben geen overgang van de gelestrepenziekte, zooals 
door KAMERLING beschreven, kunnen constateeren. Zoo lukte het mij 
(39) noch Dr. Lyon op Hawaii, (24) noch Prof. STEvENSON (34) op 
Portorico de ziekte over te brengen door inspuiten van sap van 
zieke planten in gezonde. Eerst in 1920 werden de eerste positieve 
resultaten met deze overbrenging bij suikerriet verkregen door 
BRANDES (8). Een behoorlijk aantal geslaagde infecties werd echter 
door dezen onderzoeker alleen verkregen, wanneer het sap van zieke 
planten onder minerale olie, dus bij afsluiting van de lucht, werd 
uitgeperst, zoodat het niet kon oxydeeren. In dit geval slaagden 8 
van de 10 infecties. Met aan de lucht uitgeperst sap was het aantal 


418 


geslaagde infecties niet groot (3 van de 65 ingespoten planten). Het 
lijkt dus wel waarschijnlijk, dat bij het suikerriet de smetstof, buiten 
de plant aan de lucht blootgesteld, spoedig de virulentie verliest. 

Hoewel nu het infectieuze karakter voor sommige mozaïek- 
ziekten al lang vaststaat, is nog niemand erin geslaagd aan te 
toonen, van welken aard de smetstof bij deze ziekten is. Men heeft 
tot dusver geen organisme uit de zieke planten kunnen isoleeren, 
noch heeft men daarin met zekerheid parasieten kunnen aantoonen. 
Wel zijn er van het begin af onderzoekers geweest, die kleine kor- 
reltjes in de zieke planten zagen (14), welke zij voor bacteriën 
hielden, en zijn er in den laatsten tijd onderzoekers, die meenen 
amoebe-achtige lichaampjes (19, 29) in de aangetaste deelen te 
hebben gevonden, maar eenig bewijs, dat deze korreltjes of lichaampjes 
werkelijk de oorzaak der ziekte zijn, of zelfs dat het werkelijk 
parasieten zijn en geen reactieproducten van de aangetaste cellen 
op de ziekte, is nog niet geleverd. 

Verschillende eigenschappen van de smetstof heeft men ae 
kunnen vaststellen. Zoo blijkt zij over het algemeen hooge tempera- 
turen te kunnen verdragen. Eerst bij temperaturen boven 60° blijkt 
zij onwerkzaam te worden, terwijl niet sporenvormende organismen 
meest reeds bij temperaturen even boven de 50° afsterven. Een an- 
dere eigenschap is de gemakkelijke filtreerbaarheid; door onverglaasd 
porselein gaat de smetstof der mozaiekziekte gemakkelijk heen; 
volgens BEYERINCK diffundeert zij zelfs door agar-agar-platen (5). 

Bij de tabak bleek de smetstof bovendien een grooten weer- 
stand te bezitten tegen chemicaliën. Met aether, chloroform en 
alcohol kan men haar uit de plant uittrekken zonder dat zij haar 
virulentie verliest (1). 

Het feit, dat geen organisme in de zieke planten of in de daar- 
uit verkregen smetstof kon worden aangetoond, heeft tot velerlei 
hypothesen omtrent den aard der smetstof geleid. BEYERINCK was 
van meening, dat zij niet corpusculair, maar vloeibaar moest zijn 
en sprak van een contagium vivum fluidum (5). Woops (40) en 
andere onderzoekers beschouwden de mozaïekziekte als een enzy- 
matische ziekte; zij waren van meening, dat in de zieke plant een 
overmaat van oxydeerende enzymen werd gevormd, waardoor de 
chlorophylvorming zou worden belemmerd. SorAvER (33) sprak van 
een verschuiving der enzymatische werkzaamheid, waardoor een 
abnormale stofwisseling zou worden te voorschijn geroepen. In ver- 
schillende handboeken over plantenziekten vindt men dan ook de 


419 


mozaïekziekten onder het hoofd „Enzymatische ziekten” beschreven. 
Zelfs in den onlangs verschenen herdruk van SoRrAvER’s Handbuch 
der Pflanzenkrankheiten vindt men de mozaïekziekten nog onder 
het hoofd „Enzymatische Krankheiten” gerangschikt. De hooge tem- 
peraturen, die door de smetstof worden verdragen en de groote 
weerstand, dien deze in sommige gevallen blijkt te bezitten tegen 
chemicaliën, zijn wel de aanleiding geweest, dat men de smetstof 
als van enzymatischen aard beschouwde. 

Ook Hunrcer (13) sprak van een vergif, waarvan de vorming in 
de plant door voor de stofwisseling ongunstige omstandigheden kon 
worden te voorschijn geroepen en dat, eenmaal opgetreden, steeds 
weer moest worden gevormd, terwijl het, in andere planten overge- 
bracht, daar ook de vorming van hetzelfde gif zou teweegbrengen. 
lets dergelijks was ook LopEwijks (23) van meening, terwijl VAN DER 
STOK (35) nog een stap verder ging en van een knopvariatie sprak, 
die door bepaalde groeivoorwaarden te voorschijn zou worden ge- 
roepen. Deze laatste hypothese werd door LEDEBOER en mij (39) bij 
ons onderzoek over de gelestrepenziekte als werkhypothese genomen 
en wij waren destijds van meening, door de resultaten van onze 
proeven de waarschijnlijkheid van die hypothese te hebben vergroot. 
Het was vooral door den grooten invloed, dien wij van grond en 
klimaat op het optreden van de strepenziekte zagen uitgaan, dat wij 
bij ons onderzoek een bevestiging van de hypothese van VAN DER 
SroK meenden te hebben gevonden. 

Wat mede tot de vooronderstelling van een niet parasitair ka- 
rakter van de mozaïekziekten heeft bijgedragen, is wel, dat de proe- 
ven, met kunstmatige overbrenging genomen, geen licht wierpen 
op de wijze, waarop de ziekte zich in de natuur zou kunnen ver- 
breiden, waardoor men de ziekte zeer vaak zag optreden daar, 
‚waar men niet goed kon inzien, vanwaar de infectie afkomstig kon 
zijn. Men sprak in die gevallen van een spontaan optreden van 
de ziekte en dit deed eraan denken, dat men niet met een para- 
siet, maar met een door de plant zelf gevormd vergif had te maken, 
waaraan men dan eigenschappen meende te mogen toeschrijven, 
die men overigens alleen bij levende organismen aantreft. Waar 
men nu zelfs tot dergelijke hypothesen kwam bij een gewas als de 
tabak, waarbij de besmettelijkheid der mozaïekziekte zoo gemak- 
kelijk valt aan te toonen, daar is het niet te verwonderen, dat bij 
een gewas als het suikerriet, waarbij men tot voor kort met kunst- 
matige overbrenging geen succes had, en waarbij men dit zooge- 


420 


naamde spontane optreden zeer dikwijls ziet f) en bovendien ook 
zeer dikwijls kan waarnemen, dat gezonde planten te midden van 
zieke opgroeien, zonder dat er iets van een verbreiding der ziekte 
valt te bespeuren, niet alleen de meening, dat de ziekte niet van 
parasitairen aard zou zijn, maar ook de meening, dat zij niet be- 
smettelijk zou zijn, zeer vast konden wortelschieten. Daarbij kwam 
dan nog, dat toen de ziekte hier in 1892 door VAN MUusSCHENBROEK 
(27) werd opgemerkt, zij reeds een algemeene verbreiding had 
gevonden, zoodat er weinig gelegenheid was om waarnemingen over 
het voortschrijden van de ziekte uit een bepaalde streek of over 
een uitbreiding op tot dusver niet aangetaste rietsoorten te doen. 

In andere landen, waar de ziekte veel later is opgetreden, 
althans veel later is opgemerkt, is men in dit opzicht in betere 
condities geweest. De eerste berichten in de literatuur van een 
voorkomen van de ziekte buiten Ned.-Indië dateeren van 1909, toen 
__Kogus (17) in Egypte deze ziekte opmerkte bij uit Java geïmpor- 
teerde rietsoorten. 

Op de Hawaii-eilanden schijnt men de ziekte eerst-in 1908 te 
hebben herkend, hoewel men toen nog in twijfel was of men wel 
werkelijk met gelestrepenziekte had te maken, een twijfel, die twee 
jaar later geheel werd opgeheven door een bezoek, dat door den 
patholoog van het Hawaiian Proefstation, Dr. Lyon, speciaal ter 
bestudeering van gelestrepenziekte en sereh, aan Java werd gebracht. 
Terzelfder tijd werd door VAN DER SrokK (36) een bezoek gebracht 
aan Hawaii, die daarbij eveneens kon vaststellen, dat ongetwijfeld 
de ziekte, daar ter plaatse bekend als „„mottled leaves” met onze 
gelestrepenziekte identiek was. 

Toen de ziekte op de Hawaii-eilanden als zoodanig werd herkend, 
bleek zij daar al vrij sterk verbreid voor te komen, maar toch 
deden zich daar nog strepenziekte-vrije streken voor (24). Zoo kon in 
1911 de ziekte nog niet worden gevonden bij de practijkssoorten op 
het eiland Kauai en hier deed zich nu een duidelijk geval van de 
verbreiding der ziekte van de eene rietsoort op de andere voor. Er 
werden nl. dat jaar stekken van zaadrietsoorten geïmporteerd, die 
een sterk strepenziek gewas het aanschijn gaven. In 1912 werden 
nu op twee ondernemingen gevallen van strepenziekte opge- 
merkt in het van ouds daar gekweekte Lahaina-riet, dat naast de 


1) Zie Dr. PH. VAN HARREVELD. Gelestrepenziekte. (naschrift) Archief 1922 pag. 
363: “„Er zijn rietsoorten van het Chunnee-bloed, die plotseling bijna voor 100 0/, 
strepenziek worden”, 


121 


strepenzieke zaadrietsoorten was geplant. Door deze waarneming 
waren de Hawaii-pathologen sedert lang van het, zoo al niet para- 
sitair, dan toch zeer zeker besmettelijk karakter der ziekte overtuigd 
geworden, niettegenstaan.le ook hun kunstmatige overbrenging niet 
mocht gelukken. 

De eerste berichten van de gelestrepenziekte uit de Nieuwe 
wereld dateeren eerst van 1917, toen SrEVvENsON in het tijdschrift 
Phytopathology onder den titel: „An epiphytotic cane disease in 
Portorico” de aandacht op het ernstig optreden van deze ziekte op 
genoemd eiland vestigde. Hier zou de ziekte in 1916 opgemerkt zijn 
geworden in de nabijheid van Arecebo en zich van daar over drie- 
kwart van de rietvelden in den tijd van 3 of 4 jaar hebben verspreid 
(9). Doordat op Portorico strepenziekte reeds in een jong stadium 
werd opgemerkt bij riet, waarvan de stekken uit Louisiana waren 
ontvangen, viel de aandacht op het mogelijk voorkomen van deze 
ziekte in de Vereenigde Staten. Een onmiddellijk daarna ingesteld 
onderzoek bewees, dat niet alleen in Louisiana, maar ook in Florida, 
Georgia, Alabama en Missisijpi de ziekte voorkwam. Het merkwaar- 
dige hierbij was nu, dat bijna overal het voorkomen van de ziekte 
kon worden teruggevoerd tot den import van stekken van het Loui- 
siana Proefstation te Audubon Park, dat zeer actief is geweest met 
het importeeren van nieuwe rietsoorten uit het buitenland. Overal, 
waar stekken van nieuw geïmporteerde soorten, afkomstig van dit 
Proefstation, waren uitgeplant geworden, kon de ziekte niet alleen 
in deze nieuwe soorten waargenomen worden, maar bleek zij ook 
voor te komen in het inheemsche riet, terwijl daar, waar niet, of 
althans niet na 1914 van Audubon Park was geïmporteerd, het in- 
heemsche riet vrij van strepenziekte bleek te zijn. Dit wees wel zeer 
sterk op een besmettelijk karakter der ziekte en het is dan ook niet 
te verwonderen, dat toen men in Amerika de ziekte in studie nam, 
men onmiddellijk een onderzoek naar de wijze van verbreiding heeft 
ingesteld. 

Over de verbreidingswijze der mozaiekziekten en daarmee ver- 
wante ziekten, zooals de krulziekte van de suikerbieten, de ziekte 
van spinazie en de bladrolziekte van de aardappelplant, is nu in de 
laatste jaren, vooral door Amerikaansche onderzoekingen, aan het 
licht gekomen, dat zij door insecten, en wel voornamelijk door zui- 
gende insecten, zooals luizen, wantsen en cicaden kunnen worden 
verbreid. Van de krulziekte van de suikerbiet was het al sedert 
1906 bekend, dat zij alleen däár optrad, waar een cicade, Kutettix 


429 


tenella Baker voorkwam, maar welke rol dit insect bij deze ziekte 
nu eigenlijk speelde, wist men niet precies. Door een reeks van 
onderzoekingen is nu ten slotte gebleken, dat dit insect enkel in 
staat is de ziekte bij een gezonde biet teweeg te brengen, wanneer 
het zich eerst op een zieke plant heeft gevoed, zoodat het dus 
slechts als overbrenger van de ziekte fungeert (6). 

Sedert is nu gebleken, dat een dergelijke overbrenging bij een 
geheele reeks van mozaïekziekten kan plaats vinden. Door in 1914 
gepubliceerde onderzoekingen werd reeds door TAUBENHAUS (37) 
waarschijnlijk gemaakt, dat de mozaïekziekte van de Lathyrus door 
luizen kan worden overgebracht. In 1916 toonden Doorrrrre (11) en 
JAGGER (15) onafhankelijk van elkaar werkende aan, dat de mozaïek- 
ziekte van de komkommer door luizen kan worden verbreid. 

In 1917 publiceerde Arrarp (2) in kassen genomen proeven, 
waaruit bleek, dat de mozaïekziekte van de tabak door de veel daar- 
op voorkomende luis Myzus persicae Sulz. van zieke op gezonde ta- 
bak wordt overgebracht. Een andere ook op tabak veel voorkomende 
luis, Maerosiphum tabaci Perg. bleek in de kassen niet goed te wil- 
len groeien, maar door in het veld genomen proeven kon worden 
aangetoond, dat ook deze luis een zeer actieve overbrengster der ziekte 
is. In 1918 verschenen de onderzoekingen van Me. CLINTOCK en SMITH 
(25), waaruit bleek, dat ook bij de spinazie-ziekte bladluizen en een 
wants als overbrengsters fungeeren, terwijl in 1919 door ScHuLz (32) 
en zijne medewerkers werd aangetoond, dat ook het aardappelmo- 
zaïek door luizen kan worden overgebracht, terwijl in 1920- behalve 
de hieronder te vermelden resultaten van BRANDES ook de onder- 
zoekingen van OorTWIJN Borses verschenen, waaruit bleek, dat de 
bladrolziekte van de aardappelplant door luizen kan worden overge- 
bracht (28). 

Het is vooral aan deze onderzoekingen en aan de feiten, die bij 
verwante dierlijke ziekten aan het licht zijn gekomen te danken, dat 
men omtrent den aard van de smetstof bij de mozaïekziekten meer 
en meer van meening is veranderd, en dat men nu niet alleen vrij 
algemeen aanneemt, dat deze ziekten van besmettelijken aard zijn, 
maar ook, dat de smetstof een organisme moet zijn. Bij de proeven 
met de overbrenging door insecten bleek namelijk ook, dat men bij 
de tegen insectenbezoek beschermde contrôle-planten deze ziekten 
niet ziet optreden, waaruit dus te besluiten viel, dat het vroeger 
dikwijls waargenomen spontane optreden wel aan ongemerkt insec- 
tenbezoek te wijten moest zijn geweest. Bovendien werd het nu 


423 


ook zeer begrijpelijk, dat men zoo dikwijls niets van eenige besmet- 
telijkheid der mozaïekziekten bemerkt. Wanneer de overbrengende 
insecten afwezig zijn, zal er althans bij vele mozaïekziekten geen 
gevaar voor eenige uitbreiding bestaan. De meeningen, dat men hier 
met een door de plant zelf gevormd enzym of vergif of dat men. 
met een knopvariatie zou hebben te maken, hebben dan ook weinig 
aanhangers meer. 

Het is na het voorgaande wel te begrijpen, dat toen de suiker- 
riet-patholoog van het Departement van Landbouw in de Vereenigde 
Staten, KE. W. BRANDES, de gelestrepenziekte van het suikerriet in 
studie nam, hij zich niet alleen met proeven over kunstmatige over- 
brenging bezighield, maar ook direct proeven over de verbreiding 
dezer ziekte door insecten trachtte te nemen (8). Het toeval was 
hem daarbij gunstig. In de kassen te Washington, waar hij zijn 
strepenzieke rietplanten kweekte, zag hij al spoedig sommige der 
daar voorkomende grassen en sorghum strepenziek worden. Deze 
gewassen bleken nu alle sterk besmet te zijn met Aphis adusta 
Zehntner. Hierdoor viel zijn aandacht op deze luis, en door proeven 
met goed geïsoleerde planten te nemen kon hij aantoonen, dat door 
dit insect een verbreiding van strepenziekte van sorghum op suiker- 
riet en van sorghum op maïs mogelijk was. 

Toen nu einde 1920 ons de resultaten van BRANDES onder de 
oogen kwamen, was dit voor ons geen verrassing, maar was het 
iets, wat lag in de lijn der komende dingen en lag het voor de 
hand na te gaan, of de door BRANDES gevonden overbrenger der 
ziekte ook hier de ziekte overbracht, dan wel of wij hier met andere 
overbrengers te maken hadden. 

De resultaten van dit onderzoek zullen in de volgende hoofd- 
stukken worden vermeld. 


HOOFDSTUK 1. 
WAARNEMINGEN. 


Na het verschijnen van de mededeelingen van BRANDES is mijn 
eerste werk geweest, mij zooveel mogelijk over het voorkomen van 
de maisluis, Aphis adusta Zehntner, in en in de nabijheid van 
riettuinen te oriënteeren. Tevens wijdde ik daarbij mijn aandacht 
aan de met Aphis adusta naverwante Aphis sacchari Zehntner, die 
vrij veel op riet kan worden aangetroffen, terwijl eerstgenoemd 
insect naar mijn toenmalige ondervinding slechts hoogst zelden 


424 


op riet voorkwam. t) Het leek mij daarom aanvankelijk, ook al zou 
de mededeeling van BRANDES juist zijn en Aphis adusta de ziekte 
kunnen overbrengen, toch zeer onwaarschijnlijk, dat dit insect een 
rol van beteekenis zou kunnen spelen bij de verbreiding der strepen- 
ziekte hier te lande en het leek mij niet onmogelijk, dat wat bij de 
proeven van BRANDES door adusta was gebleken mogelijk te zijn, nl. 
de overbrenging van strepenziekte van sorghum op suikerriet en van 
sorghum op maïs, door A. saechari zou kunnen geschieden van riet 
ev riet. Het mocht mijzelf in den eersten tijd, ook na veel gezoek, 
niet gelukken een aantasting van suikerriet door A. adusta aan te 
treffen. Midden Januari 1921 konden mij echter door mijn inlandsch 
tuinpersoneel, dat ik eveneens aan het zoeken had gezet, in onzen 
proeftuin twee late, achterlijke spruiten van EK 28 worden getoond, 
die in de bladkokers kolonies van A. adusta bevatten. Deze spruiten 
kwamen aan de randen van den tuin in de nabijheid van met gras 
begroeide sawahdijkjes voor. 

Ik trachtte van deze spruiten luizen over te brengen op jonge, 
in potten gekweekte strepenzieke EK 28-planten, die ik gedeeltelijk 
onder schaduw en gedeeltelijk in de zon had staan. Maar deze over- 
brenging had geen succes. De luizen vermenigvuldigden zich op de 
strepenzieke rietplanten niet en na 24 uur waren de overgebrachte 
exemplaren weer verdwenen. 

De in den tuin met luizen bezette spruiten ontwikkelden zich 
niet verder, de jonge bladkokers werden geel en verdroogden en 
na eenigen tijd waren de luizen verdwenen. Ik schreef dit zich niet 
verder ontwikkelen van de bladkokers toe aan de ongunstige omstan- 
digheden, waaronder deze spruiten opgroeiden, nl. in de schaduw 
van de goed ontwikkelde stokken, maar later is mij gebleken, dat 
een zich niet verder ontwikkelen van den jongen bladkoker, gevolgd 
door geel worden en verdrogen, zeer dikwijls bij door adusta be- 
zette spruiten voorkomt en als een gevolg van het zuigen van dit 
insect is te beschouwen. 

1) Ik gebruik hier de door ZeuNrTNER gegeven namen, omdat die bij de suiker- 
rietcultuur burgerrecht hebben verkregen en omdat zij ook in den tweeden druk van 
het Handboek van VAN DEVENTER: „De dierlijke vijanden van het suikerriet en 
hunne parasieten’ nog gebruikt worden. 

Aphis adusta Zehniner komt in de literatuur veel voor onder den naam Aphis 
maidis Fitch en zou volgens VAN per Goor (12) ten rechte Siphonaphis maidis, 
Fitch moeten heeten. 

Aphis sacchavi Zehntner vindt men meestal ook onder dien naam vermeld. 
De juiste naam is Longiunguis sacchari Zehntner. De Hollandsche door Zehntner 
gegeven namen groen- en zwartgevlekte bladluis voor adusta en groene bladluis 


voor sacchari gebruik ik liever niet, omdat de eerste naam te lang en de tweede 
weinig toepasselijk is, daar sacchari niet groen is, maar geel. 


425 


Met het overbrengen van adusta van mais en van sorghum op 
riet had ik al evenmin succes; ook op deze wijze gelukte het mij 
niet een aantasting van het suikerriet te verkrijgen. 

Gedurende het geheele jaar 1921 heb ik verder ijverig, zoowel 
in mijn eigen proeftuin als in de riettuinen der in de nabijheid ge- 
legen ondernemingen en in de bibittuinen te Koeningan en Madja 
naar aantasting van het riet door adusta gezocht, maar het mocht 
mij niet gelukken, ook maar een enkele adusta op riet aan te tref- 
fen. Eerst in Januari 1922 vond ik wederom adusta op riet, en wel 
in de bladkokers van strepenzieke D.I. 52-en EK. 2-planten, die’ 
tusschen rijen mais waren uitgeplant om buurplantbesmetting na te 
gaan en die geheel door de maïs overschaduwd werden. Vooral toen 
de maïs was uitgebloeid, raakten talrijke bladkokers van het riet 
met adusta bezet en ook hier zag ik een dikwijls zich niet verder 
ontwikkelen van de aangetaste bladkokers, hetgeen ik toen meer 
aan de strepenziekte en de ook hier niet gunstige groeivoorwaarden 
voor het riet toeschreef, dan aan de aantasting door luis. Bij de later 
te beschrijven proeven, waarbij riet en met adusta besmette gras- 
of maïs-planten naast elkaar werden gekweekt, nam ik nu herhaal- 
delijk aantasting van het riet door adusta waar. Ook hier werd deze 
aantasting dikwijls gevolgd door een in ontwikkeling blijven steken 
van den jongen bladkoker. Is de aantasting van adusta hevig, dan 
wordt de bladkoker geel en verdroogt, maar verdwijnt de adusta 
om de een of andere reden, dan kan de bladkoker later weer ver- 
der gaan groeien. Ook bij mijn proeven heb ik dit aanvankelijk meer 
aan andere oorzaken toegeschreven dan aan de aantasting door 
de luis, maar het is mij later gebleken, dat adusta hier de hoofd- 
schuldige is. 

Wanneer de bladkoker in ontwikkeling blijft steken, kan de 
aantasting door adusta de aandacht gemakkelijk ontgaan, omdat dan 
geen met luizenhuidjes bezette bladgedeelten uit den bladkoker 
worden uitgeschoven. Men moet in zoo’n geval den bladkoker 
openrollen om de aanwezigheid van adusta vast te kunnen stellen. 
Een aanwijzing, dat adusta in een jongen bladkoker aanwezig is, is 
gelegen in het bezoek, dat kleine mieren den bladkoker brengen. 

Toen eenmaal de voorwaarden, waaronder adusta het riet aan- 
tast, gevonden waren, bleek het vrij eenvoudig, om ook op het veld 
aantasting van riet te verkrijgen. Wanneer men riet plant tusschen 
geliefde voedsterplanten van adusta, is een overgang van deze luis 
op het riet gemakkelijk te verkrijgen, tenminste indien de om- 


® 


426 


standigheden eenigszins medewerken en het weer niet te heet en 
te droog is. Roeit men daarna de voedsterplanten van adusta uit„dan 
is het riet binnen korten tijd weer luisvrij. Dit geldt echter voor 
het jonge riet. Onder welke omstandigheden adusta ook op het 
grootere riet overgaat, maakt nog een punt van onderzoek uit. 

Bij het zoeken naar A. saechari bleek mij, dat een aantasting 
van het riet door dit insect vrij veel voorkomt, veel meer dan men 
oogenschijnlijk wel zou vermoeden. Bij het grootere riet bleken de 
oudere bladeren der late uitloopers vrij dikwijls met dit insect 
bezet. Vooral bij soorten als Zwart Cheribon, Wit Preanger, Zwart 
Borneo en E.K. 30, die juist in mijn proeftuin nogal sterk aan 
strepenziekte onderhevig zijn, vond ik zeer veel aantasting door 
A. saechari. In het jonge riet kon twee maanden na het planten 
reeds in den loop van dit plantjaar weer aantasting door saechari 
worden aangetroffen en bleek dit insect een vrij geregelde bewo- 
ner gedurende het geheele jaar van den aanplant te zijn. Bepaalde 
schade, daardoor teweeggebracht, kon ik niet constateeren. A. sac- 
chari bewoont, in tegenstelling met adusta, bij voorkeur de oudere 
bladeren, schijnt zich zelfs het sterkst te vermenigvuldigen op de 
bladeren, die reeds tot verdrogen neigen; het daardoor wat spoe- 
diger verdrogen van deze bladeren is voor de plant geen groot 
verlies, en valt bovendien weinig in het oog. A. saechari liet zich 
in tegenstelling met adusta gemakkelijk op willekeurige rietplanten 
kweeken. Deze luis bleek echter ook een duidelijke voorkeur te 
bezitten voor in de schaduw groeiend riet en vermenigvuldigt zich 
in het natte jaargetijde sneller dan in het droge. 

Behalve dan suikerriet, waarop alleen door ZEHNTNER Aphis 
adusta werd aangetroffen, vind ik in de literatuur als voedster- 
planten van adusta opgegeven de volgende, hier ook voorkomende 
graangewassen en onkruiden (10, 12, 20). 

Zea Mais L. (djagoeng); 

Andropogon Sorghum Brot. (gandroeng, ontjèr) ; 

Setaria italica P. Beauv. (trosgierst, djawawoet) ; 

Pennisetum typhoidium Rich. (vogelkoren) : 

Triticum sativum Lam. (tarwe); 

Avena sativa L. (haver); 

Cynodon Dactylon Pers. (grintingan) ; 

Panicum Crus galli L. (djadjagoan) ; 

Panieum colonum L. (toeton); 

Paspalum sanguinale Lam. (bloedgierst, roempoet pait ) 


EP re et or Ra al 


497 


Polytrias amaura O. K. (lamoeran): 
Kleusine indica Gaertn. (loelangan). 
Ikzelf vond de luis nog op Saccharum spontaneum L. (glagah), 


Dactyloetenium aegyptiacum Willd (katèlan) en op het als siergras 


veel gekweekte Pennisetum maecrostachyum Fri. (boentoet andjing). 

Van de als voedsterplanten van adusta bekend staande cul- 
tuurgewassen worden in Cheribon en Tegal in de omgeving van 
riettuinen vaak gekweekt maïs, sorghum en een enkele maal ook 
trosgierst (djawawoet), hoewel men dit laatste gewas meer op de 
erven dan op de velden aantreft. Alle drie zijn het zeer geliefde 
voedsterplanten van adusta; bij djagoeng komt adusta eerst goed 
tot ontwikkeling tijdens den bloei, wanneer de manlijke en vrouwe- 
lijke bloeiwijzen met deze luizen vol zitten ; ook bij sorghum komen 
de luizen wel op de bloeiwijzen voor, maar verblijven zij toch in 
hoofdzaak in de opgerolde bladkokers, en hetzelfde geldt voor dja- 
wawoet. Ook dit laatste gewas vindt men gedurende de geheele 
ontwikkeling met adusta bezet, evenals het daarmee nauw ver- 
wante siergras, boentoet andjing. 

De als voedsterplanten bekend staande onkruiden zijn geen van 
alle in of om riettuinen zeldzaam. Van deze gewassen vond ik nu 
vrij geregeld grintingan, roempoet pait en toeton met adusta besmet. 

Op djadjagoan en loelangan vond ikzelf de luis tot dusver niet, 
op lamoeran, katèlan en glagah daarvan slechts een voorbijgaande 
aantasting. 

Een het geheele jaar doorgaande aantasting vond ik voorna- 
melijk bij toeton, een gras, dat tot de algemeenste akkeronkruiden 
van Java behoort en dat dan ook, zoowel in de vlakte als in het 
gebergte, geregeld in en om de riettuinen is aan te treffen. Zelfs 
in de best onderhouden riettuinen treft men er nog wel enkele 
plantjes van aan langs de goten, tenminste zoolang daarin nog 
eenig vocht is te bespeuren. Het is nl. een vochtminnend gras; 
zoodra de grond uitdroogt en er ook geen water meer door de go- 
ten loopt, is toeton verdwenen (3). 

Toeton behoort stellig tot de meest geliefde voedsterplanten 
van adusta. Laat men adusta op geïsoleerde toetonplantjes toe, 
waar dus de parasieten en vijanden van dit insect zijn buitenge- 
sloten, dan heeft er zoo’n vermenigvuldiging plaats, dat in korten 
tijd het gras onder de aanvallen der luis bezwijkt. 

De luizen, die ik op toeton en op de andere grassen aantrof, 
leken mij wat kleiner toe dan die ik op riet, mais of sorghum 


ÁIR 


had gevonden. De heer VAN Der Goor had de vriendelijkheid voor 
mij na te gaan, of er verschillen zouden zijn te vinden tusschen 
deze luizen en de op sorghum en mais voorkomende exemplaren, 
maar er bleken geen verschillen te zijn. 

[k vond, dat op alle voedsterplanten slechts generaties van 
levendbarende, ongevleugelde en gevleugelde moederluizen met el- 
kaar afwisselden. Een uit mannetjes en wijfjes bestaande genera- 
tie, zooals Das (10) in Lahore constateerde, vond ik tot dusver 
niet. 

Blijkt A. adusta dus behalve het suikerriet nog een groot aan- 
tal voedsterplanten te bezitten, Aphis sacchari kon ik behalve op 
het riet enkel nog vinden op sorghum, maar daarop dan ook ín 
enorme hoeveelheden. Wanneer de sorghumplantjes nog maar een 
paar e.M. groot zijn, vindt men op de oudere blaadjes gewoonlijk 
reeds enkele kolonies van A. sacchari en bij de grootere planten 
is de onderkant der oudere bladeren gewoonlijk met groote kolonies 
van gele luizen bezet, terwijl de bovenkant der bladeren van de 
door de luizen afgescheiden honingdauw glimt. 

Wordt adusta wel de maïsluis genoemd, saechari is ongetwij- 
feld de sorghumluis bij uitnemendheid en het is alleen aan het groote 
aantal parasieten en vijanden, dat op deze luis aast, te danken, dat 
de sorghum niet sterker onder de aanvallen van deze luis lijdt. Brengt 
men sacchari over op tegen inseetenbezoek beschermde sorghum- 
planten, dan ziet men deze laatste het gewoonlijk reeds na een dag 
of 14 tegen de aanvallen van de luis afleggen. Op geïsoleerde riet- 
planten groeit sacchari wel goed, maar van een bezwijken onder de 
aanvallen van deze luis is toch geen sprake. 

Behalve de gewone gele variëteit van A. sacchari, zooals die ook 
op riet voorkomt, vond ik op sorghum soms ook nog een paarsrood 
gekleurde variëteit, die, behalve. de kleur, geheel met de gele varië- 
teit overeenstemt, Deze rose variëteit bleek nu ook een zeer veel 
voorkomende bewoonster te zijn van tocton, welk gras even gere- 
geld met dezen rosen vorm van sacchari als met adusta bleek besmet. 
Een overgang van deze rose sacchari op riet heb ik niet kunnen con- 
stateeren, terwijl ik omgekeerd de gele sacchari nooit op toeton 
aantrof en ook niet kunstmatig daarop kon doen overgaan. Voor de 
verbreiding van strepenziekte van riet op gras of van gras op riet 
levert deze rose luis dus geen gevaar op. Wel heeft zij misschien 
eenig nut, doordat zij een nog veel vinniger parasiet van toeton is 
dan adusta. Niet alleen richt de rose sacchari geïsoleerde toeton- 


429 


plantjes nog sneller te gronde dan adusta dit vermag te doen, maar 

zelfs in het vrije veld kan zij toetonplantjes doen bezwijken. 
Andere voedsterplanten van sacchari, dan riet, sorghum en wat 

dan den rosen vorm betreft, ook toeton, heb ik niet kunnen vinden. _ 


Teneinde de proeven van BRANDES te kunnen controleeren was 
het in de eerste plaats noodig, exemplaren van Aphis adusta te 
verkrijgen, die zich op strepenzieke planten hadden gevoed. Daar nu 
in den eersten tijd de overbrenging van adusta op strepenzieke riet- 
planten mij niet gelukte, was het de aangewezen weg na te gaan, 
of misschien ook strepenziekte bij de meer geliefde voedsterplanten 
van adusta zou zijn te vinden dan wel daarbij kon te voorschijn 
worden geroepen. 

Bij geen der andere voedsterplanten van adusta of sacchari trof 
ik nu in den eersten tijd strepenziekte aan. Potplantjes van maïs, 
sorghum en Paspalum sanguinale, in Februari 1921 in de nabijheid 
van strepenziek riet geplaatst, bleven volkomen gezond. In de maïs- 
en sorghumveldjes in de omgeving van Cheribon kon ik, ook na 
veel zoeken, geen enkel geval van strepenziekte vinden. 

Den eersten overgang van strepenziekte nam ik waar in een 
veldje van sorghum naast onzen proeftuin, waarin ik begin Juni 
1921 een 5-tal potjes, beplant met strepenziek EK 28, had laten 
plaatsen in de aan het riet grenzende rij. Eind Juni vond ik juist 
in deze rij, dat een der sorghumplanten zeer duidelijk verschijnselen 
van strepenziekte te zien gaf. 

Begin September vond ik nu verder in de nabijheid van een 
strepenzieke rietplant in dezelfde rij, waarin de eerste strepenzieke 
sorghumplant was opgemerkt, een uitlooper uit een reeds zaad ge- 
dragen hebbende plant van sorghum strepenziek; overigens traden 
in dit sorghumaanplantje geen strepenziekte-gevallen meer op. 

In den Westmoesson van 1921 op 1922 kon ik echter bij sorg- 
hum het optreden van vele gevallen van strepenziekte waarnemen, 
zoowel bij planten, die naast strepenzieke rietplanten opgroeiden 
als bij planten, die naast strepenzieke sorghum waren uitgeplant. 
Blijkbaar heeft bij dit gewas onder bepaalde omstandigheden buur- 
plant-besmetting vrij gemakkelijk plaats. 

Het ziektebeeld komt bij sorghum zeer goed met dat van 
sommige suikerrietsoorten overeen. Het doet sterk denken aan het 
beeld, dat men bij het Gele Batjanriet aantreft en dat uit een 
lichter en donkerder groen gevlamd zijn van het blad bestaat. Bij 


430 


het ouder worden van het blad wordt bij sorghum het ziektebeeld 
vaak onduidelijk en verdwijnt het soms geheel. Toen deze eerste 
strepenzieke plant in bloei stond, was daarbij dan ook van stre- 
penziekte niets meer te zien, maar na den bloei liep een der 
onderste oogen van den stengel uit en deze spruit was weer zeer 
duidelijk strepenziek. 

Sterk lijden onder de strepenziekte doen de sorghum-planten 
niet. Wel is er eenige vermindering in groeikracht waar te nemen, 
maar de zieke planten bloeien normaal en zetten niet merkbaar 
minder zaad dan de gezonde. 

Daar bij sorghum, wanneer de top is uitgebloeid, de zijoogen 
gaan uitloopen en deze siwilans zich gemakkelijk bewortelen, kan 
men bij dit gewas de strepenziekte gemakkelijk aanhouden, als men 
dit wenscht. Daar men echter in de practijk deze uitloopers niet 
voor de vermenigvuldiging benut, bestaat er geen gevaar, dat de 
ziekte in dit gewas stand houdt, want met het zaad bleek de ziekte 
bij sorghum niet over te gaan. De zaden van de eerste strepenzieke 
plant werden nl. uitgezaaid, maar zij hebben alle volkomen gezonde 
planten gegeven. 

Ook wat het vinden van strepenziekte bij onkruiden betreft, 
was ik in den Westmoesson 19211922 gelukkiger dan in het voor- 
afgaande jaar. In October 1921 vond ik in een bibittuin van DI 
52 in het Koeningansche in de nabijheid van strepenziek riet ook 
strepenziekte bij Panicum colonum (toeton) en in Januari 1922 vond 
ik in dezelfde streek in een strepenzieken aanplant van 1547 POJ 
talrijke gevallen van strepenziekte bij Panicum colonum en ook bij 
Paspalum sanguinale. Ook in de omgeving van Cheribon kon ik in 
den afgeloopen Westmoesson herhaaldelijk strepenziekte bij deze 
twee grassen opmerken, tot dusver echter nog enkel in de nabij- 
heid van strepenziek riet. Daar, waar geen riet in de nabijheid 
voorkwam, kon ik ook bij deze onkruiden geen strepenziekte vinden. 

Het ziektebeeld doet ook bij deze grassen zeer sterk denken aan 
het ziektebeeld bij riet, alleen is het minder scherp. Slechts bij de 
jonge bladeren is het verschil in tint tusschen de zieke en de 
gezonde plekken duidelijk, om bij het ouder worden van het 
blad minder sterk en ten slotte meestal zelfs geheel onzichtbaar te 
worden. 

Ook deze grassen lijden niet sterk onder de gevolgen der stre- 
penziekte. Duidelijke verschillen in groeikracht waren er tusschen 
de gezonde en de strepenzieke exemplaren niet waar te nemen. 


431 


Allebei vermenigvuldigen zij zich in de natuur vegetatief, door- 
dat de aan den voet nederliggende stengels zich aan de knoopen 
gemakkelijk bewortelen. Zij bezitten echter geen overblijvende wor- 
telstokken en bij het bewerken van het veld wordt aan de vege- 
tatieve voortplanting een eind gemaakt. De opslag, dien men op een 
bewerkt veld na eenigen tijd weer kan waarnemen, is, voor zoo- 
ver ik dit nu kon nagaan, hoofdzakelijk uit zaad afkomstig. Wel 
kunnen afgeslagen stengelstukjes, waaraan nog een knoop en een 
knop aanwezig zijn, zich weer bewortelen en aan een nieuwe plant 
het aanschijn geven, maar voor zoover mijne ervaring nu reikt, 
schijnt dit toch niet veel voor te komen. 

In Januari 1922 nam ik ook een 10-tal gevallen van strepenziekte 
waar bij maïs, en wel in een aanplantje van maïs, dat ik begin No- 
vember in de nabijheid van mijn proeftuin had laten aanleggen. Er 
waren hier 8 bedden beplant met vroeg- en 8 met laat-rijpende maïs. 
Begin December liet ik in de helft der bedden van iedere soort 6 
weken oude, strepenzieke plantjes van EK 2 en DI 52 tusschen 
de maïsrijen planten en juist in deze bedden kwamen de gevallen 
van strepenziekte bij maïs voor, terwijl dit gewas in de bedden zon- 
der tusschenplanting van strepenziek riet volkomen gezond bleef. 

Het ziektebeeld is bij maïs wel eenigszins anders dan bij sui- 
kerriet. De lichte en de donkere vlekken zijn hier over het algemeen 
klein, waardoor het blad minder een gevlekt dan wel een gespikkeld 
voorkomen verkrijgt. Daarbij krijgen de lichte vlekken, die meestal 
veel lichter zijn dan bij riet, spoedig de overhand, zoodat men op 
de aangetaste bladeren soms nog maar enkele donkergroene stippen 
vindt op een van geel tot lichtgroen varieerend fond. De strepen- 
zieke maïsplanten waren meestal dan ook al in de verte aan de gele 
kleur der bladeren te herkennen. Ook bij dit gewas zag ik de ver- 
schijnselen der strepenziekte bij het ouder worden van de plant 
minder duidelijk en ten slotte soms zelfs geheel onzichtbaar worden. 
Dit was echter lang niet bij alle zieke planten het geval. Bij de 
meeste bleven de verschijnselen der strepenziekte tot de plant af- 
stierf duidelijk zichtbaar. Behalve het gevlekt zijn van de blad- 
schijven en in mindere mate ook van de bladscheeden, nam ik bij 
maïs geen verdere symptomen van strepenziekte waar. Een gestreept 
of gevlekt zijn van den stengel kon ik niet ontdekken, evenmin kon 
ik verkleuringen in het merg der stengels, zooals door KUNKEL wor- 
__den beschreven (19), bij mijn zieke planten waarnemen. Een groot 
verschil in groeikracht was er tusschen de gezonde en de zieke 


432 


maïsplanten niet. Of de ziekte van invloed is op de zaadzetting, kon 
ik niet nagaan, omdat de zaadzetting in dit aanplantje over het al- 
gemeen veel te wenschen overliet. 

Daar maïs zich niet vegetatief vermenigvuldigt, bestaat er geen 
gevaar, dat in dit gewas de ziekte zich in stand zal houden, want 
met het zaad gaat de ziekte ook hier blijkbaar niet over. De zaden 
van de strepenzieke maïsplanten werden uitgezaaid, maar hebben 
enkel gezonde planten gegeven. 

De voornaamste resultaten van de verrichte waarnemingen zijn 
wel: 

dat daarbij bleek, hoe een gemakkelijke over- 
gang van adusta opriet is te verkrijgen, nam e- 
liĳk door riet te kweeken in de onmiddellĳke 
nabijheid van sommige geliefde voedsterplan- 
ten van adusta; 
dat bĳ deze voedsterplanten een A, 0 p- 
treden van strepenziekte kon worden gecon- 
stateerd, daar, waar zij in de onmiddellĳke na- 
bijheid van strepenziek riet groeiden, terwijl 
daar, waar geen ziek riet voorkwam,ook bĳ deze 
voedsterplanten geen strepenziekte kon wor- 
den gevonden; 
waardoor wel is waar nog niet het bewijs werd geleverd, maar 
toch een sterke aanwijzing werd verkregen, dat ook de hier heer- 
schende strepenziekte besmettelijk moet worden geacht en dat zij 
door luizen kan worden verbreid. 


HOOFDSTUK II. 
PROEVEN. 


Daar het mij aanvankelijk niet gelukte om Aphis adusta op 
strepenziek riet te kweeken en mij in den eersten tijd ook geen 
strepenziek materiaal van andere voedsterplanten van dit insect ten 
dienste stond, was mij het nemen van proeven met adusta over 
de verbreiding der ziekte niet mogelijk. Ik was dus, wat dit betreft, 
aangewezen op Aphis sacchari en toen een eerste oriënteerende 
proef met dit insect schijnbaar succes had, heb ik mij bij de eerste 
goed ingerichte proeven ook tot dit insect bepaald en ben eerst later 
tot het nemen van proeven met adusta overgegaan. Hieronder volgt 
een beschrijving van de proeven in de volgorde, waarin zij geno- 
men zijn. 


433 


PROEF 1. Deze proef was meer als een oefening bedoeld om 
handigheid te verkrijgen in het kweeken van bladluizen op wille- 
keurige rietplanten en in het kweeken van planten in tegen insec- 
tenbezoek beschermde ruimten. Het laatste is in de tropen en 
vooral daar, waar zoo kleine insecten als larven van bladluizen 
moeten worden buitengesloten, een niet zoo eenvoudige zaak als 
men wel zou denken. Het gebruik van kooien van metaalgaas, 
zooals gewoonlijk wordt toegepast, was in dit geval uitgesloten, 
omdat zóó dicht gevlochten metaalgaas zou moeten worden ge- 
bruikt, dat daardoor bijna alle licht zou worden onderschept. 
Gebruikt men in dit klimaat kooien of kassen, die grootendeels 
uit glas bestaan, dan wordt de ventilatie weer te veel onderschept 
en stijgt de temperatuur in de afgesloten ruimten te veel om een 
eenigszins behoorlijken plantengroei toe te laten. Het meest practi- 
sche leek mij daarom nog het gebruik van katoenen weefsels, vol- 
doend dicht geweven om ook voor larven van bladluizen ondoor- 
dringbaar te zijn en voldoend fijn van draad om licht en lucht niet 
te veel tegen te houden. Voor deze eerste proef werd gebruik ge- 
maakt van de hoezen, die hier voor het isoleeren van pluimen bij 
het riet-kruisen benut worden. Zij bestaan uit dicht geweven wit 
katoen en hebben een lengte van 1,50 M. bij een middellijn van 
50 e.M. Het uitstaan wordt bewerkt door rottanhoepeltjes, die in 
plooien van de stof zijn aangebracht. 

Tien gezonde EK 28-bibits waren 12 Februari in potten, gevuld 
met 25 K.G. tuinaarde, uitgeplant geworden. Begin April, toen de 
planten zich goed ontwikkeld hadden en uitstoelingen hadden ge- 
vormd, werden zij in boven beschreven hoezen ingesloten. De hoezen 
waren aan bamboerekken opgehangen en om de randen van de 
potten vastgebonden; de potten stonden op den grond. Van te voren 
was nauwkeurig nagegaan, of bladluizen op deze planten voorkwa- 
men; dit bleek niet het geval te zijn. Wel kwamen op de dongkel- 
lans en achter de oudere bladscheeden vele kolonies van de witte 
wortelluis (Dactylopius spec. =—= Pseudococcus calceolariae Cork) voor, 
hetgeen een druk mierenbezoek lokte. Ook nadat de potten in 
hoezen waren ingesloten, wisten de mieren zich toegang tot de 
planten te verschaffen door de drainage-openingen onder in de 
potten. De isolatie van deze planten was dus niet volledig, maar, 
voor zoover ik kan nagaan, hebben de mieren geen bladluizen van 
buiten bij de geïsoleerde planten gebracht. 

De planten verloren wel wat uitstoelingen, maar groeiden in 


434 


de hoezen overigens vrij goed door. Vijf van deze planten werden 
nu met Aphis sacchari van strepenziek riet besmet, door er miet 
luizen dicht bezette bladeren van zieke rietplantjes boven af te 
schudden. Ik heb daarbij verzuimd nauwkeurig na te gaan, of wel 
enkel sacchari op deze bladeren aanwezig was en of ook niet mis- 
schien enkele exemplaren van gevleugelde adusta daarop voorkwamen, 
omdat het vaak tijdelijk overgaan van gevleugelde adusta op riet, 
wanneer dit gewas in de nabijheid van geliefde voedsterplanten van 
adusta groeit, mijn aandacht toen nog was ontgaan. Het strepen- 
zieke riet, waarvan de gebruikte bladeren afkomstig «waren, stond 
nu in de onmiddellijke nabijheid van enkele met adusta dicht bezette 
maïsplanten. Het is dus niet onmogelijk, dat met de sacchari enkele 
adusta zijn overgebracht. 

De eerste besmetting op deze wijze geschiedde 22 April en 
gedurende de volgende 14 dagen werd zij 7 maal herhaald. Aphis 
sacchari vermenigvuldigde zich op de ingesloten planten vrij goed; 
kolonies van adusta werden niet opgemerkt. 

Op 26 Mei zag ik bij een van deze planten strepenziekte bij 
een uitstoeling optreden, terwijl ik 1 Juni bij een andere plant 
eveneens een uitstoeling ziek zag worden. Meerdere gevallen van 
strepenziekte deden zich bij de besmette planten niet voor, — de 
proef bleef nog tot 1 Augustus staan — terwijl de contrôle-planten 
geheel gezond bleven. 

Hoewel het aantal geslaagde infecties niet bijzonder groot was, 
leek dit resultaat mij toch wel frappant. Strepenziekte doet zich bij 
EK 28 in mijn proeftuin zoo weinig voor, — op + 6 bw. EK 28 
konden slechts twee strepenzieke planten worden gevonden — dat 
toen bij deze proef 2 van de 5 besmette planten ziek werden, ter- 
wijl de 5 contrôleplanten volkomen gezond bleven, ik hierin toch 
wel een sterke aanwijzing meende te vinden, zoowel voor de be- 
smettelijkheid der strepenziekte als voor de mogelijkheid van de 
verbreiding daarvan door A. sacchari. Toen ik korten tijd daarna 
strepenziekte zag optreden bij de door sacchari zoo geliefde sorghum, 
die naast strepenziek riet groeide, werd ik in deze overtuiging nog 
versterkt en naar aanleiding daarvan werd door ons proefstation 
een circulaire tot de leden gericht, met de bedoeling hunne aan- 
dacht op de mogelijkheid van een verbreiding der strepenziekte 
door bladluizen, en wel speciaal door A. sacchari, te vestigen en 
hunne hulp in te roepen bij het doen van waarnemingen over het 
optreden van deze dieren (21). 


435 


Hoewel ik bij de volgende proeven geen bevestiging van het 
resultaat van deze eerste proef heb verkregen en ik achteraf dan ook 
tot de conclusie ben gekomen, dat dit resultaat vermoedelijk daaraan 
is te wijten, dat met de sacchari enkele adusta zijn overgebracht, zoo 
heeft deze circulaire toch haar nut gehad, daar zij de aanleiding 
heeft gevormd tot de bezoeken aan bibittuinen, waar ik mijn eerste 
waarnemingen over het optreden van strepenziekte bij grassen deed. 


PROEF Il had eveneens de bedoeling de mogelijkheid van een 

overbrenging der strepenziekte door A. sacchari na te gaan. Hierbij 
kon met goed geïsoleerde planten worden gewerkt, want voor dit 
doel was achter het Proefstation een steenen kas opgetrokken. De 
isoleer-afdeeling van deze kas, groot 3 bij 6 M., is door een dwars- 
muur in 2 even groote compartimenten van 3 bij 3 M. verdeeld. 
In den naar het Oosten gekeerden wand is een groot glazen raam 
aangebracht, terwijl inwendig de overige uit baksteen opgetrokken 
muren, evenals de vloer gecementeerd zijn. Het dak van de isoleer- 
afdeeling bestaat, ter bescherming tegen het indringen van grootere 
dieren, uit volièregaas. Daaronder is een afsluiting van fijn geweven, 
wit katoen aangebracht. Ieder compartiment der isoleerafdeeling 
geeft door de goed sluitende deur in den westwand toegang tot 
een naar alle zijden afgesloten voorportaal, dat weer door een met 
slot voorziene deur toegang naar buiten geeft. Om meerdere venti- 
latie te verkrijgen werden nog openingen in den scheidingsmuur 
tusschen isoleer-compartimenten en voorportalen gemaakt, welke 
openingen eveneens door wit katoen werden afgesloten. Hoewel 
hierdoor eenige ventilatie werd verkregen, was de temperatuur van 
de lucht over dag in de isoleerafdeeling toch nog ongeveer 3° —5° C. 
hooger dan die van de buitenlucht. 
4 Juni 1921 werden in deze kas in ieder compartiment der 
isoleerafdeeling geplaatst 6 potten, ieder inhoudende 8 K.G. vrucht- 
bare tuinaarde, welke een paar dagen van te voren door middel 
van zwavelkoolstof van insecten was bevrijd geworden. ledere pot 
werd beplant met een drieoogs-bibit van gezond EK 28, topstek uit 
eigen proeftuin. Vóór het planten waren de bibits, om wortelluis, 
schildluis en mijten te dooden, met 0.5 % oplossing van lysol afge- 
wreven geworden. 13 Juni werden in ieder compartiment bijge- 
bracht 3 potten, ieder beplant met een strepenzieke bibit van Geel 
Batjan. Bibit en aarde van deze potten waren behandeld geworden 
als bij EK 28. 


436 


Alle bibits kiemden en de jonge sprüiten schenen van de 
hooge temperatuur aanvankelijk niet te lijden, maar groeiden vrij 
voorspoedig op. Bij Geel Batjan was het opmerkelijk, dat de stre- 
penziekte-symptomen zoo weinig duidelijk waren, veel minder dui- 
delijk dan bij zieke Batjanplantjes, tegelijkertijd in potten uitge- 
plant, maar die buiten de kas waren blijven staan. Het is trouwens 
een bij mozaïekziekten vaak geconstateerd feit, dat bij hooge tem- 
peraturen de symptomen der ziekte veel minder duidelijk optreden 
dan bij lagere (31). 

2 Juli werden op de strepenzieke Batjanplantjes in compartiment 
Il exemplaren van Aphis sacchari, afkomstig van gezonde sorghum, 
overgebracht, hetgeen 4 Juli werd herhaald. De planten in compar- 
timent [, die als contrôle dienden, werden niet van luizen voorzien. 

In compartiment Il vestigden de luizen zich op de strepenzieke 
rietplanten en vermenigvuldigden zich daarop bevredigend ; zij wer- 
den geregeld op de gezonde EK 28-planten overgebracht en gingen 
ook spontaan daarop over, maar van een optreden van strepenziekte 
viel bij EK 28 niets te bespeuren. 

Eind Augustus, toen het weer zeer heet en droog was, begon- 
nen de planten onder de hooge temperatuur te lijden; de luizen 
stierven plotseling af en er trad een sterke mijtenplaag op. *) Boven 
het dak van volièêregaas werden nu rieten rolgordijnen aangebracht, 
die in de heete middaguren werden ontrold. Hierdoor werd te sterke 
verhitting voorkomen en herstelden de planten zich weer, terwijl de 
mijtenplaag afnam. De strepenzieke Batjanplanten, die het sterkst en 
het langst onder de mijten hadden te lijden, werden uit beide 
compartimenten verwijderd. Toen de mijten verdwenen waren, werd 
19 October een strepenzieke potplant van sorghum, dicht bezet 
met A. sacchari, bij de EK 28-planten in compartiment II gezet. 
A. sacchari ging geregeld van de sorghum op het riet over. lederen 
dag werd de sorghumplant naast een andere rietplant gezet, zoodat 
alle EK 28-planten behoorlijk met sacchari van strepenzieke sorghum 
besmet raakten. 1 November bleek de sorghum onder de aanvallen 
van sacchari te zijn bezweken. Behalve Aphis sacchari bleek met 
de sorghumplant ook de witte wortelluis te zijn geïntroduceerd, 
want bij alle EK 28-planten kon nu ook het voorkomen van dit 
insect worden opgemerkt. 

20 December werd de proef afgebroken: alle EK 28-planten 


*) Tegen deze zeer kleine dieren bleek het dak van wit katoen geen voldoende 
afsluiting te geven. 


437 


waren volkomen gezond gebleven. Het resultaat was dus volkomen 
negatief; een verbreiding der strepenziekte van riet op riet of van 
sorghum op riet was door A. sacchari niet teweeggebracht. Ook 
het voorkomen van mijten en van witte wortelluis had geen ver- 
breiding der ziekte ten gevolge gehad. 


PROEF III werd eveneens in de kas genomen en hierbij werd 
weer met A. sacchari gewerkt. 

27 December 1921 werden in ieder kascompartiment in 9 potten 
uitgeplant 6 gezonde bibits van E‚K. 28 en 3 strepenzieke van dezelfde 
soort. Aarde en bibits waren gedesinfecteerd geworden als bij de 
vorige proef. 2 Januari werden in iederen pot bijgelegd 2 met subli- 
maat gedesinfecteerde zaden van sorghum. 9 Januari werd Aphis 
sacchari, afkomstig van gezonde sorghum, overgebracht op de jonge 
sorghumplanten, die in de potten met strepenziek riet stonden in 
compartiment II. De luizen vermenigvuldigden zich op deze planten 
bevredigend en 31 Januari begonnen de sorghumplanten in de potten 
met strepenziek riet onder de aanvallen van de luis te bezwijken. 
De luizen, die reeds van te voren op het strepenzieke riet waren 
overgegaan, gingen zich daar nu in grooten getale op nestelen. Zij 
verbreidden zich nu spoedig ook op de sorghumplanten in de potten 
met gezond riet en gingen eveneens op het laatste over. 17 Februari 
werden alle gezonde planten nog eens kunstmatig besmet met 
ettelijke exemplaren van sacchari, afkomstig van de strepenzieke 
rietplanten. 

6 April werd de proef afgebroken. Het resultaat was wederom 
volkomen negatief; noch bij de gezonde rietplanten, noch bij de 
sorghumplanten was iets van strepenziekte te merken geweest. 
Aphis sacchari had dus ook bij deze proef de strepenziekte niet van 
riet op riet of van riet op sorghum overgebracht. 


PROEF IV werd niet in de kas genomen, maar in den proeftuin. 
Hier werden 4 series van 10 potten geplaatst, iedere pot inhoudende 
25 K.G. vruchtbare tuinaarde. Deze potten stonden op voetstukjes, 
die, om mierenbezoek te voorkomen, in zinken bakken met water 
werden geplaatst. De aarde in de potten werd met zwavelkoolstof 
gedesinfecteerd. De potten werden in hoezen van dicht geweven 
wit katoen ingesloten, die aan bamboerekken werden opgehangen. 
De hoezen waren 1,50 M. lang en hadden een doorsnee van 1 M. 
Door bamboe vlechtwerk werd het uitstaan bewerkt. De touwen, 
waaraan de hoezen waren opgehangen, werden met wagensmeer 


438 


ingesmeerd teneinde het afdalen van mieren tot de planten langs 
dezen weg te voorkomen. Om dit middel doeltreffend te doen zijn, 
moest het ongeveer tweemaal in de week worden vernieuwd, daar 
het, na een paar dagen aan de lucht te zijn blootgesteld, voor de 
mieren geen beletsel meer vormde. 

24 Januari 1922 werden de potten alle beplant met een 2-oogs- 
bibit van gezond E‚K. 28. Deze bibits waren afkomstig van 20 stok- 
ken, die gemerkt werden van 1 — 20. Van iederen stok werd 1ste 
en 2de stek genomen, die respectievelijk gemerkt werden a en b. 
De bibits werden over de potten verdeeld als in het staatje op pag. 
AAN is aangegeven. De hoezen verkregen dezelfde merken als de bi- 
bits van EK 28, die daarin waren geplant. 

Nadat de EK 28 was geplant, werd in iederen pot een strepen- 
zieke 2-oogs-bibit van DI 52 bijgelegd. Ook deze bibits waren voor 
het planten met lysol gedesinfecteerd geworden. 

De verdere inrichting en het verloop der proef waren nu voor 
de verschillende series als volgt. 

Serie A. Hierin kiemden alle EK 28-bibits met 19 gezonde en 
alle DI 52-bibits met 18 strepenzieke spruiten. 

28 Januari werden in 5 hoezen in ieder 4 gedesinfecteerde zaden 
van sorghum en in 5 hoezen in ieder 4 zaden van mais bijgeplant. 

Daar deze serie voor contrôle diende, werden hier geen blad- 
luizen binnen de hoezen gebracht. Van deze serie werden 2 hoezen 
gestolen, waardoor slechts 8 beschermde potten overbleven. 

Inspecties hadden plaats 18/2, 1/3, 13/3. 25/3. 30/3, 20/4 en 6/5, 
terwijl 51/5 de proef werd afgebroken. Riet en sorghum ontwikkel- 
den zich bevredigend. De maïs bleef klein, legerde sterk en had van 
een schimmelziekte te lijden ; de meeste planten brachten het toch 
nog tot bloei, maar stierven daarna zonder vrucht gezet te hebben af. 

In deze serie werd geen verbreiding van strepenziekte gecon- 
stateerd. EK 28, sorghum en maïs vertoonden geen van drieën ver- 
schijnselen van deze ziekte. 

Serie B. Hierin kiemden alle EK 28-bibits met 19 gezonde en alle 
DI 52-bibits met 18 strepenzieke spruiten. 28/1 werden in iedere 
hoes 4 zaden van sorghum bijgeplant. Deze serie diende om de 
mogelijkheid van een verbreiding der strepenziekte door Aphis 
sacchari na te gaan onder dezelfde omstandigheden, waaronder ook 
A. adusta zou worden geprobeerd. 11 Februari werden daarom in 
alle hoezen eenige exemplaren van sacchari, afkomstig van gezonde 
sorghum, op de spruiten van DI 52 overgebracht, 


439 


20 Februari werd dit in 5 hoezen, waar de eerste overbrenging 
niet tot een optreden van sacchari had geleid, herhaald. 

Inspecties hadden verder plaats 1/3, 13/3, 25/3, 30/3, 29/4, 6/5 
en 31/5. 

Riet en sorghum ontwikkelden zich bevredigend. 2/3 werd in 
alle hoezen een sterke vermenigvuldiging van sacchari zoowel op riet 
als op sorghum waargenomen; 19/3 werd geconstateerd, dat de 
sorghum onder de aanvallen van sacchari begon te lijden en 50/5 
bleken alle sorghumplanten bezweken. Het riet was goed ontwik- 
keld en leed niet zichtbaar onder de aanvallen van de luizen, die, 
toen de sorghum was afgestorven, trouwens sterk in aantal afnamen. 

Ook in deze serie trad geen verbreiding der strepenziekte op: 
‚geen enkel geval van strepenziekte kon bij EK 28 of sorghum 
worden waargenomen. | 

Serie C. Hierin kiemden alle EK 28-bibits met 17 gezonde en 
alle DI 52-bibits met 19 strepenzieke spruiten; 28/1 werden in 
iedere hoes 4 gedesinfecteerde zaden van maïs bijgeplant. 

Deze serie diende om de mogelijkheid van een verbreiding der 
ziekte door Aphis adusta na te gaan. 13/2 werden daarom in alle 
hoezen enkele exemplaren van adusta, afkomstig van gezonde mais, 
op de spruiten van DI 52 overgebracht. Deze overbrenging moest 
21/2 in 7 hoezen worden herhaald. Verdere inspecties hadden plaats 
2/3, 14/3, 22/3, 30/3, 3/4, 24/4, 4/5 en 31/5. De groei van het riet 
was bevredigend, alleen traden zoowel bij EK 28 als bij DI 52 
enkele achterlijke spruiten op. De groei van de mais was als bij 
serie A. 14/3 werd geconstateerd, dat de maïs in alle hoezen man- 
lijke pluimen had gevormd; 22/3 werd het te voorschijn komen van 
de stempels geconstateerd en 3/4 bleken alle maïsplanten te zijn 
afgestorven. Een sterke vermenigvuldiging van adusta kon bij de 
eerste inspecties niet worden geconstateerd. Eerst toen de mais ging 
bloeien, kon een algemeen voorkomen van deze luis op de bloeiwij- 
zen worden geconstateerd. Gevleugelde exemplaren werden toen 
ook sporadisch op riet aangetroffen, terwijl toen de maïs afstierf, 
een talrijker voorkomen op riet kon worden geconstateerd. Bepaalde 
kolonies werden op riet niet opgemerkt, maar ongetwijfeld zal het 
in groei stagneeren van sommige spruiten aan het voorkomen van 
kolonies van adusta in de bladkokers te wijten zijn geweest. 

In deze serie trad een duidelijke verbreiding der strepenziekte 
op. 22/3 werd in 3 hoezen bij een of bij beide spruiten van EK 
28 een begin van deze ziekte opgemerkt, 3/4 bleek er nog een EK 


440 


28 gedeeltelijk ziek te worden, terwijl bij de inspectie op 24/4 werd 
geconstateerd, dat in 5 hoezen alle EK 28-spruiten ziek wâren 
geworden, terwijl in 5 hoezen alle EK 28-spruiten geheel gezond 
waren gebleven. Verdere gevallen van strepenziekte deden zich hier 
bij riet niet voor. Bij de maïsplanten werden geen verschijnselen 
van strepenziekte opgemerkt. 

Serie D. Hierin kiemden alle EK 28-bibits met 19 gezonde en alle 
DI 52-bibits met 19 strepenzieke spruiten. 1 Februari werden in 
iedere hoes een paar takjes van Panicum colonum (toeton) bijgeplant. 
Deze takjes waren genomen van 10 pollen van toeton, die een paar 
dagen van te voren in potjes waren uitgeplant geworden. Deze potjes 
werden zoo geplaatst, dat geen strepenziek riet of gras in de nabij- 
heid voorkwam; en zij bleven tot het einde van de proef in obser- 
vatie, om na te gaan of daarbij ook strepenziekte optrad. Dit bleek 
niet het geval te zijn. De takjes, die in de hoezen werden uitgeplant, 
zijn dus stellig van gezonde toetonpollen afkomstig geweest. 

Deze serie diende eveneens om de mogelijkheid van een ver- 
breiding der strepenziekte door Aphis adusta na te gaan. Daarom 
werden 10 Februari in 7 hoezen eenige exemplaren van adusta, af- 
komstig van gezonde maïs, op de DI 52-spruiten overgebracht. Bij 
3 hoezen bleek de overbrenging overbodig, omdat hier adusta reeds 
aanwezig bleek te zijn. Blijkbaar was deze luis hier met de toeton 
ongemerkt ingebracht, hetgeen niet te verwonderen valt, daar toe- 
ton hier in het natte jaargetijde zoo algemeen met adusta is besmet, 
dat het moeilijk valt een takje zonder deze luis te vinden, terwijl 
door de verborgen levenswijze van dit insect een beginnende aan- 
tasting de aandacht gemakkelijk kan ontgaan. In 4 hoezen had daar- 
entegen de eerste overbrenging geen succes en werd zij 3/3 nog 
eens herhaald. 

Inspecties hadden plaats 2/3, 14/3, 22/3, 30/3, 4/4, 24/4, 4/5, 
13/5 en 31/5. 

Het riet bleek zich aanvankelijk goed te ontwikkelen; later trad 
bij meerdere spruiten van DI 52 en EK 28 groeistagnatie op; bij 
DI 52 was ten slotte geen enkele goed doorgroeiende spruit meer 
aanwezig. De toeton groeide eerst goed, maar op twee na alle planten 
stierven ten slotte onder de aantasting van de luis af. Met uitzonde- 
ring van hoes 6a vermenigvuldigde adusta zich overal krachtig op 
het gras, terwijl herhaaldelijk gevleugelde en ook wel ongevleugelde 
exemplaren op het riet werden aangetroffen. Kolonies van adusta 
werden ook hier niet op het riet opgemerkt, maar ongetwijfeld is 


44 


de groeistagnatie van vele spruiten aan het voorkomen van kolonies 
van adusta in de bladkokers toe te schrijven geweest. Alleen in hoes 
6a werd eerst tegen het einde van de proef een behoorlijke ontwik- 
keling van adusta verkregen. 
In deze serie trad een sterke verbreiding van strepenziekte op. 

Op 2/3 kon reeds in 5 hoezen het optreden van strepenziekte bij 
EK 28 worden waargenomen en in 4 van deze hoezen bleek ook 
toeton ziek. Bij de volgende inspecties bleken er steeds nieuwe ge- 
vallen bij te komen en op 23/3 was EK 28 in 8 en toeton in alle 
hoezen strepenziek. Later kwam er nog een geval van strepenziekte 
bij EK 28 bij en 24/4 was EK 28 in 9 hoezen geheel ziek en ver- 
toonde toeton in alle 10 hoezen meerdere strepenzieke takjes. Alleen 
__ in hoes 6a, waarin adusta zich eerst tegen het einde van de proef 
flink vermenigvuldigde, bleef EK 28 volkomen gezond. 

In onderstaand staatje is de uitkomst van deze proef weerge- 

geven. 


Proer IV. 
Serie A. Luizen af- | Serie B. A. sacchari | Serie C, A. adusta | Serie D. A. adusta 
wezig. Bijplanting : aanwezig. aanwezig. aan wezig. 

sorghum (s) maïs (m)| Bijplanting: sorghum |{ Bijplanting: maïs Bijplanting: toeton 
Verbrei- Verbrei- Verbrei- ‚_ Verbrei- 

Num- ding stre- Num- ding stre- Num- ‚ding stre- Num- ding stre- 
en penziekte men en penziekte DE Sn penziekte een del penziekte 

letter op letter op letter op letter op 
ee IK Sje Bk _IEK MS-he eee IERSE en 
bibit | EK [bijplan-| bibit | EK | sorg- | bibit | EK | js | bibit | EK | toe- 
28 ting 28 | hum 28 28 | ton 
| 

1b s| 0 0 La 0 0 dla | + | 0 11b | + en 
Dawa 0 „0 2b 0 0 12b | + | O0 12a | + + 
ab s| 0 0 3a 0 0 EA en AAD oe MS En AS SS 
Aa s| “0 0 4b 0 0 14b | + | O0 14a | + En 
Da 0 0 15a uiet 0 15b | + | + 

16a m{ O0 0 6b 0 0 16b 0 |, 0 Ga 0 RES 
Hib m0 0 Ja 0 0 17a O0, 7b | + + 
18a ml 0 0 Sb 0 0 Tshirt "LO Sa | + + 
19b m/ O0 0 Ja 0 0 19a BOE, Mb | + 5 
10b 0 0 20b 0 | 0 10a | + — 

| | 


Een verbreiding der strepenziekte is dus in deze proef alleen 
opgetreden in de hoezen van de series C en D, waar A, adusta 
aanwezig was, terwijl in de beide andere series, waar A. adusta ont- 
brak, geen verbreiding van strepenziekte kon worden geconstateerd. 
Hierdoor is dus het bewijs geleverd, dat strepenziekte besmettelijk 


LAD 


is en dat deze ziekte door A. adusta kan worden verbreid. Dit 
insect bleek in staat de ziekte van riet op riet en van riet op gras 
over te brengen. 

In serie B, waar A. sacchari aanwezig was, werd geen verbrei- 
ding van strepenziekte waargenomen. Onder dezelfde omstandig- 
heden, waaronder door adusta de strepenziekte kon worden over- 
gebracht, bleek sacchari geen overbrenging te veroorzaken. 


PROEF V werd ten slotte weer in de kas genomen. Begin April 
1922 werden in ieder isoleercompartiment geplaatst 15 potten, in- 
houdende ieder 8 K.G. gesteriliseerde tuinaarde. Deze potten wer- 
den op voetstukjes geplaatst, welke in zinken bakken met water 
stonden. Deze voorzorg werd genomen om zeker te zijn, dat mieren- 
bezoek was buitengesloten. 5 April werden in ieder compartiment 
9 potten beplant met een gezonde 2-oogs-bibit van 247 B en 3 pot- 
ten met een strepenzieke 2-oogs-bibit van DI 52. De 18 bibits van 
241 B waren afkomstig van 9 stokken. Van iederen stok werd in 
ieder compartiment een stek uitgeplant ; in compartiment 1 kwamen 
4 eerste en 5 tweede stekken, in compartiment II kwamen 5 eerste 
en 4 tweede stekken te liggen. De 247 B-planten in beide comparti- 
menten waren dus volkomen vergelijkbaar. Alle stekken waren voor 
het planten gedesinfecteerd geworden. 

27 April werden ten slotte de 3 overige potten in ieder com- 
partiment beplant met takjes, afkomstig van gezonde potplanten van 
toeton, die eenigen tijd in het voorportaal van compartiment II in ob- 
servatie waren geweest om na te gaan, of zij ook met adusta besmet 
waren en of zij ook verschijnselen van strepenziekte vertoonden, het- 
geen niet het geval bleek te zijn. Ook in de potjes met DI 52 werden 
in ieder een takje van deze toetonplantjes bijgeplant. 

Compartiment 1, waarvan de planten voor contrôle dienden, 
bleef luisvrij. 

In compartiment IT werden daarentegen 10 Mei op ieder gras- 
plantje overgebracht eenige exemplaren van A. adusta, afkomstig 
van toetonplantjes, die eenigen tijd buiten de kas in observatie wa- 
ren geweest om na te gaan, of zij ook strepenziekte-verschijnselen 
vertoonden, hetgeen niet het geval was geweest. 

Van 15 Mei tot 14 Juni en van 20 Juni tot 1 Juli werden 
beide compartimenten dagelijks geïnspecteerd. Daarbij werd steeds 
compartiment 1 het eerst bezocht, teneinde het gevaar te ontgaan, 
dat aan kleeren of handen luizen van het eene compartiment in het 


AAS 


andere werden versleept. In compartiment [ ontkiemden alle 247 B- 
bibits met 18 gezonde spruiten en alle DI 52-bibits met 6 strepen- 
zieke spruiten. De groei van de beide rietsoorten was zeer goed. De 
247 B-planten hadden bijzonder frissche, donkergroene bladeren; bij 
DI 52 waren de strepenziekte-symptomen weinig duidelijk en was 
de bladtint eveneens vrij donkergroen. Het gras groeide ook zeer 
goed, maar legerde sterk. 

Een verbreiding der strepenziekte werd in dit compartiment niet 
waargenomen. Alle 247 B-planten bleven volkomen gezond en ook bij 
het gras werd geen enkel symptoom van strepenziekte opgemerkt. 

In compartiment II ontkiemden acht van de negen 247 B-bibits 
met 16 gezonde spruiten en de drie DI 52-bibits met 6 strepen- 
zieke spruiten. Groei van riet en gras was aanvankelijk als in com- 
partiment [. Spoedig had het gras echter te lijden onder de sterke 
vermenigvuldiging van adusta. 15 Mei werden reeds gevleugelde 
exemplaren van adusta op D[ 52 opgemerkt en 17 Mei, toen de 
grasplantjes, die bij het DI 52 waren geplant, onder de aanvallen van 
de luis begonnen te bezwijken, kon een sterke overgang van deze 
dieren zoowel op DI 52 als op 247 B worden geconstateerd. Op 
DI 52 werd toen ook een kolonie van adusta aangetroffen. 29 
Mei werd genoteerd, dat van 247 B zes en van DI 52 drie spruiten 
in groei stagneerden. Ken nauwkeurig onderzoek toonde aan, dat 
in alle stagneerende bladkokers kolonies van adusta aanwezig waren 
of aanwezig geweest waren. Er werd verzuimd na te gaan, of ook 
in de goed doorgroeiende spruiten kolonies van adusta voorkwamen; 
op de uitschuivende bladeren werden echter geen luizenhuidjes 
gezien, zoodat hoogstwaarschijnlijk deze bladkokers vrij van adusta- 
kolonies waren. Op alle rietplanten kon echter het sporadisch voor- 
komen van adusta op de ontplooide bladeren worden gevonden. 

In dit compartiment trad een sterke verbreiding der strepen- 
ziekte op. 30 Mei werden de eerste verschijnselen van strepenziekte 
bij één 247 B-spruit opgemerkt, en kon ook bij één takje van toeton 
een begin van deze ziekte worden gevonden. Daar de eerste luizen 
10 Mei in de kas waren gebracht, kan de incubatietijd dus hoogstens 
20 dagen zijn geweest. 

De volgende dagen werden bij 247 B nu telkens nieuwe geval- 
len geconstateerd en op 10 Juni waren reeds 6 van de 8 planten 
met 9 van de 16 spruiten strepenziek. 20 Juni bleken alle 247 B-plan- 
ten aan een of aan beide spruiten ziek te zijn en 29 Juni werd 
geconstateerd, dat alle zestien 247 B-spruiten duidelijk strepenziek 


Aleh 


waren geworden. De infectie is hier dus in 100%, van de gevallen 
geslaagd. Niet alleen de spruiten, die kolonies van adusta hadden 
geherbergd, werden ziek, maar ook de spruiten, die slechts in het 
voorbijgaan door adusta waren bezocht geworden. 

Bij toeton deden zich na 30 Mei geen nieuwe gevallen meer 
voor. Op één pol na stierven alle grasplantjes af en bij deze ééne 
pol bleef de strepenziekte tot een enkel takje beperkt. 

Door den uitslag van deze proef is dus weer het overtuigend 
bewijs geleverd geworden, dat ook hier te lande de strepenziekte 
besmettelijk is en dat deze ziekte door Aphis adusta van riet op 
riet en van riet op gras kan worden overgebracht. 


Wanneer we het resultaat van de 5 proeven nog eens samen- 
vatten, kunnen we zeggen, dat bij 3 proeven een verbreiding der 
ziekte van ziek op gezond riet kon worden waargenomen. 

Van de 4 proeven, waarin met A. sacchari werd geëxperimen- 
teerd, werd alleen bij de eerste oriënteerende proef een resultaat 
verkregen, dat op de mogelijkheid van de verbreiding der strepen- 
ziekte door dit insect wees. Vermoedelijk moet dit resultaat echter 
aan een fout in de proefneming worden toegeschreven. Bij de 3 
overige proeven, waarbij met goed geïsoleerde planten werd gewerkt, 
werd slechts een negatief resultaat verkregen. Dat Aphis sacchari 
de ziekte zou kunnen verbreiden, is dus niet alleen door de uit- 
komsten van deze proeven niet bewezen, maar wordt daardoor 
zelfs onwaarschijnlijk gemaakt. 

Bij de twee proeven, met A. adusta genomen, werd bij beide een 
sterke verbreiding der strepenziekte waargenomen, terwijl in beide 
gevallen de contrôle-planten volkomen gezond bleven. Het aantal 
geslaagde infecties was bij beide proeven zoo groot, dat Aphis 
adusta wel als een zeer actieve overbrengster van de ziekte moet 
worden beschouwd. 

Door deze proeven is dus niet alleen een 
bevestiging verkregen van de resultaten van 
BRANDES, maar ook een aanvulling. Toonde BRAN- 
DES aan, dat in de Nieuwe Wereld de strepen- 
ziekte besmettelĳk isen door Aphis adusta van 
sorghum op riet en van sorghum op maïs kan 
worden overgebracht, door de uitkomsten van 
mijne proeven wordt het bewijs geleverd, dat ook 
de hier heerschende strepenziekte besmettelijk 


Ák5 


moet worden geacht en dat zij door Aphis adus- 
ta van riet op riet en’van riet, op gras-kan 
worden overgebracht. 


Nadat dit onderzoek was afgesloten, verscheen in het Archief 
een referaat van een mededeeling van Dr. Kunker uit Hawaii over 
hetzelfde onderwerp. Daaruit blijkt, dat KuNker eveneens met Aphis 
sacchari en met A. adusta experimenteerde. Met het eerste insect 
verkreeg hij slechts negatieve resultaten; A. adusta bleek daaren- 
tegen in zijn proeven de ziekte van maïs op riet te kunnen over- 
brengen (36). 

Uit een schrijven van BRANDES vernamen wij verder, dat 
S.C. BRUNER op Cuba en CARLOS E‚ CHARDON op Portorico eveneens 
een bevestiging van zijn resultaten hebben verkregen. BRUNER zou 
met twintig soorten zuigende insecten gewerkt hebben, maar enkel 
met A. adusta kon hij een overbrenging der ziekte verkrijgen. Zijn 
onderzoek gn in: Revisto de agricultura, comercio y trabajo 
(Cuba) 5 ĳ pg. / —22, 1922 onder den titel „Sobre transmission del 
mosaico’” 

eN werk, dat 5 Juni j.l. nog niet verschenen was, moet 
nog overtuigender zijn. 

Het moet voor BRANDES wel een groote voldoening wezen, dat 
men thans over de geheele wereld tot een erkenning van de juist- 
heid van zijne resultaten komt. 


HOOFDSTUK ITI. 


Beteekenis van de verkregen resultaten voor de bestrijding. 


Is in het voorgaande aangetoond geworden, dat gelestrepenziekte 
besmettelijk is en dat deze ziekte van zieke op ;gezonde planten 
door Aphis adusta kan worden overgebracht, er dient nu nog te 
worden nagegaan, of de kennis van deze feiten ons een beter inzicht 
geeft in de factoren, die het optreden van de ziekte beïnvloeden en 
of daardoor een doeltreffender bestrijding der ziekte mogelijk wordt. 

Volgens de algemeene ervaring zijn het nu vooral de weersom- 
standigheden, die het optreden van strepenziekte beheerschen. 
Vochtig weer met veel bewolking werkt het optreden van de ziekte 
in de hand; droogte en zonneschijn doen daarentegen het gevaar 
van uitbreiding sterk verminderen. Dat dit de algemeene ervaring 
is, daarvoor kan men in de 14-daagsche verslagen der. groepsadvi- 
seurs over „Weer en Bedrijf” de bewijzen bij de vleet vinden, 


446 


Nu we het besmettelijk karakter en de verbreidingswijze der 
ziekte kennen, wordt de invloed van het weer begrijpelijk. Vochtig 
weer met veel bewolking is voor de vermenigvuldiging van adusta 
het gunstigst; hitte en droogte zijn voor die vermenigvuldiging 
funest. Vochtig weer bevordert tevens den grasgroei in de tuinen, 
terwijl het wieden daardoor bemoeilijkt wordt; het schoonhouden 
der tuinen kan in natte perioden vaak niet worden bijgehouden en 
daar nu adusta zich voornamelijk op grassen vermenigvuldigt, zullen 
in riettuinen de voorwaarden voor een sterke vermeerdering van dit 
insect en daarmee van een sterke verbreiding der ziekte in natte 
perioden veel gunstiger zijn dan in droge. Dit geldt echter voorna- 
melijk voor de jonge tuinen; wanneer de aanplant zich gesloten 
heeft, is de mogelijkheid van sterke grasontwikkeling beperkt. Het is 
nu ook juist in de jonge tuinen, dat men de sterkste verbreiding 
van strepenziekte opmerkt, terwijl het gevaar van een toename der 
ziekte geringer wordt, naarmate het riet grooter wordt. De tuinen, 
die in de jeugd natte perioden hebben door te maken, zooals de 
exporttuinen in het gebergte, de vlaktebibittuinen en de laat geplan- 
te maalriettuinen, loopen het meeste gevaar van een sterk optreden 
van strepenziekte en wanneer we nu bedenken, dat het ook juist 
deze tuinen zijn, die de beste kansen voor een sterken grasgroei en 
de vermenigvuldiging van adusta daarop bieden, wordt de invloed, 
dien het gewas met betrekking tot strepenziekte op verschillenden 
leeftijd van de weersomstandigheden heeft te duchten, verklaarbaar. 
Van meerdere kanten werd ons gemeld, dat men in tuinen, die 
door de een of andere reden sterk onder het gras waren gekomen, 
ook een merkwaardig sterk optreden van strepenziekte had waar- 
genomen. 

Behalve aan de weersomstandigheden, schrijft men over het 
algemeen hier te lande aan de grondgesteldheid nogal invloed op 
het optreden van strepenziekte toe, en in het licht der nieuwe 
feiten bezien is het zeer goed aan te nemen, dat ook deze factor 
van beteekenis kan zijn, daar de ontwikkeling van het onkruid 
toch ook zeker met de grondgesteldheid verband houdt. Dat lichte 
gronden veel meer gevaar voor strepenziekte opleveren dan zware, 
is een ervaring der practijk, waarop vooral door Kosus (18) de 
aandacht werd gevestigd, terwijl LEpEBOER en ik bij ons vroeger 
onderzoek een sterker optreden van strepenziekte op vruchtbare 
gronden meenden te kunnen constateeren. Op lichte en vooral ook 
op vruchtbare gronden vindt men een veel vluggere en sterkere 


441 


ontwikkeling van de grassen, waarop adusta zich vermenigvuldigt, 
dan op zware, op welke laatste gronden de door adusta gemeden 
„teki” overheerscht. Tegallans zijn om het vaak sterk optreden 
van strepenziekte berucht; het kost dan ook vaak geen geringe 
moeite tegallans onkruidvrij te houden. Op vochtige en schaduwrijke 
plekken, langs leidingen en goten treft men de meeste strepenziekte 
aan; juist deze plekken vertoonen den overvloedigsten grasgroei en 
bieden daardoor de beste voorwaarden voor vermeerdering van het 
de ziekte verbreidende insect. In Korte Berichten der Cultuurafdeeling 
No. 142, Strepenziekte in Bibittuinen, Archief 1919, pag. 922, waarin 
verband wordt gezocht tusschen bibitrot en strepenziekte, merkt 
Dr. VAN HARREVELD op: „Op broeierige boschgronden treedt gemak- 
kelijk bibitrot op en heerscht tevens veel strepenziekte”; op bosch- 
gronden is meestal ook de grasgroei enorm. 

Het is ook in het licht der verbreiding door insecten bezien 
zeer goed te verklaren, dat men soms geen of weinig strepenziekte 
kan vinden in omstandigheden, die men toch algemeen als zeer 
bevorderlijk voor een optreden van de ziekte heeft leeren kennen. 
Wanneer die omstandigheden de ziekte niet zelf kunnen te voor- 
schijn roepen, maar zij zijn daarop slechts van indireeten invloed, 
doordat zij de voorwaarden voor de vermenigvuldiging van het 
de ziekte verbreidende insect beheerschen, is het duidelijk, dat 
vele uitzonderingen op de regels kunnen voorkomen. Wanneer 
men van strepenziekte-vrij plantmateriaal is uitgegaan of men heeft, 
ook in daarvoor ongunstige omstandigheden, de tuinen volkomen 
schoon kunnen houden of door het sterk optreden van parasieten 
en vijanden wordt de vermenigvuldiging van adusta gestuit, dan 
zal ook in het natste weer op de vruchtbaarste gronden geen 
verbreiding van strepenziekte gevonden kunnen worden. En dat 
bij veldproeven, die bedoelden na te gaan, welken invloed ver- 
schillende groeivoorwaarden op het optreden van strepenziekte had- 
den, zoo dikwijls tegenstrijdige resultaten werden verkregen, lijkt 
nu achteraf zeer verklaarbaar. Zoolang de besmettelijke aard en de 
verbreidingswijze der ziekte niet bekend waren, konden deze proe- 
ven niet anders zijn dan een tasten en zoeken in het duister, en 
het is dan ook geen wonder, dat men daarbij het spoor vaak bijster 
raakte. Nu wij meer van de ziekte weten, kunnen dergelijke proe- 
ven met meer kans op betrouwbare resultaten worden aangezet. 

Door de aan het licht gekomen feiten is dus zeker een beter 
inzicht verkregen in de factoren, die volgens de algemeene ervaring 


148 


het optreden van de ziekte beheerschen. Het is daardoor begrijpelijk 
geworden, waarom en hoe die factoren van invloed kunnen zijn, 
terwijl daardoor ook een verklaring is gevonden, hoe het mogelijk 
kan zijn, dat zij in sommige gevallen iedere uitwerking missen. 

Na de voorloopige vermelding van onze resultaten in ons jaar- 
verslag bereikte ons eenige malen de vraag: Komt Aphis adusta 
niet te zelden op het riet voor om bij de verbreiding van de ziekte 
een rol van beteekenis te spelen ? 

Hierop kan het antwoord luiden, dat wel is waar een aantasting 
van het riet door adusta niet vaak voorkomt, maar dat daarentegen 
de frequentie van deze luis op grassen in riettuinen groot genoeg 
is om de verbreiding der ziekte daaraan te mogen toeschrijven. 

Men meldde ons een geval van een ernstig optreden van stre- 
penziekte, waarbij men de aanwezigheid van adusta op riet noch 
op gras had kunnen vaststellen. Ook Dr. VAN HARREVELD spreekt 
van rietsoorten van het Chunneebloed, die plotseling voor bijna 
100% strepenziek worden, ook al is practisch geen gras en geen 
luis in den tuin te vinden. (Archief 1922 pag. 363). 

Het is echter de vraag, of het sterk optreden van de ziekte in 
deze gevallen een gevolg was van een verbreiding op groote schaal 
dan wel of dit aan het gebruik van voor een groot percentage ziek 
plantmateriaal moest worden toegeschreven. Vooral bij Chunneekrui- 
singen kunnen de ziektesymptomen op bladeren en stengels zoo on- 
duidelijk zijn, dat de selectie van gezond plantmateriaal uiterst 
moeilijk valt. Ook is het de vraag, of men in die gevallen den aan- 
plant wel van het begin af aan nauwkeurig waargenomen heeft. 
Gewoonlijk begint men toch pas op strepenziekte te letten, wanneer 
het eerste wieden en het inboeten afgeloopen zijn en schenkt men 
eerder geen aandacht aan het voorkomen van deze kwaal. Na het 
wieden is nu spoedig geen adusta meer in den tuin te vinden, ook 
al is dit insect van te voren talrijk op gras en riet aanwezig ge- 
weest. Daar er nu eenigen tijd verloopt tusschen de overbrenging 
der infectie en het zichtbaar worden van de ziektesymptomen op 
de bladeren, — KunNkeL geeft van alle onderzoekers den kortsten in- 
cubatietijd op en die bedraagt dan nog 12 dagen — is het best mo- 
gelijk, dat er van adusta niets meer valt te bespeuren op het tijd- 
stip, dat de verbreiding, die door dit insect plaats had, eerst goed 
zichtbaar wordt. 

Bij mijn infectieproeven zag ik ook de gezonde spruiten ziek 
worden, waarop geen kolonies van adusta gevonden werden en 


zg 


waarbij alleen vluchtige bezoeken van dit insect op de bladeren 
werden opgemerkt. Dergelijke vluchtige bezoeken zullen nu zeker 
op het veld de aandacht gemakkelijk kunnen ontgaan. 

Wanneer men dus een sterke verbreiding van strepenziekte op- 
merkt, terwijl geen adusta of gras in de tuinen is te vinden, mag daar- 
uit nog niet worden besloten, dat adusta niet in het spel is geweest. 

Het is natuurlijk best mogelijk, dat de ziekte ook door andere 
insecten kan worden overgebracht, — hierover zal het verdere onder- 
zoek licht moeten verschaffen — maar voorloopig heb ik nog geen aan- 
wijzing verkregen, dat ook andere insecten als overbrengers fungeeren. 

De aanwijzingen |) dat adusta van veel beteekenis is voor de 
verbreiding, zijn daarentegen zoo vele, dat wij mi. goed zullen doen, 
bij de bestrijding daarmede terdege rekening te houden. 


De bestrijding der strepenziekte geschiedt tot dusver door se- 
lectie van het plantmateriaal. Men draagt zooveel mogelijk zorg 
geen strepenzieke stekken uit te planten en roeit in bibittuinen 
de ondanks die selectie daar toch nog aangetroffen strepenzieke 
planten uit. Deze maatregelen baseeren zich op het reeds door de 
eerste waarnemers, zooals VAN MussCcHENBROEK (27) en WAKKER (41) 
geconstateerde feit, dat de ziekte met de stekken overgaat, dat dus 
ziek plantmateriaal weer zieke planten geeft. Zorgvuldig toegepast, 
hebben deze maatregelen bij de voor de ziekte weinig gevoelige 
soorten over het algemeen succes gehad. 100 POJ, 247 B, EK 2 
en EK 28 heeft men met deze maatregelen over het algemeen 
voldoend strepenziektevrij kunnen houden. Zonder verlies van 
veel plantmateriaal is dit echter soms bij deze soorten niet gegaan, 
terwijl mij ook een bibitonderneming bekend is, waar men, ondanks 
deze maatregelen, zooveel strepenziekte in 247 B zag optreden, dat 
men die rietsoort daar maar liever niet meer vermenigvuldigt. 

Bij de gevoelige soorten, zooals Zwart Cheribon, Geel Batjan, de 
Cheribon-Chunneekruisingen, de Sempalwadak-zaailingen en de Di- 
soorten b.v. leveren deze maatregelen geen afdoende bestrijding op. 
In het algemeen gekweekte DI 52 komt dikwijls nog zooveel stre- 
penziekte voor, dat daardoor de opbrengst in niet onbeteekenende 
mate wordt gedrukt. 


1) Het strikte bewijs, dat-adusta van veel beteekenis is voor de verbreiding van 
de ziekte, zal trouwens zeer moeilijk zijn te leveren en wij zullen hier wel met uit 
waarnemingen afgeleide waarschijnlijkheidsconclusies — circumstantial evidence der 
Amerikaansche phytopathologen — moeten volstaan. 


450 


Met de mogelijkheid, dat strepenziekte besmettelijk zou kunnen 
zijn, heeft men tot voor kort bij de bestrijding geen rekening ge- 
houden. 

Men heeft met een gerust hart gezonde bibit naast bibit van 
twijfelachtige gezondheid uitgeplant, zonder daarvan eenig gevaar 
te duchten. Men heeft partijen bibit van strepenzieke soorten naar 
bibitondernemingen gezonden om daar te worden vermenigvuldigd, 
ook al wist men, dat selectie van gezonde stekken in die partijen 
niet doenlijk was. Aan de protesten, daartegen ingediend door een 
scherp opmerker onder de bibitplanters, die door eigen waarneming 
tot de overtuiging van de besmettelijkheid der strepenziekte was 
gekomen, heeft men langen tijd geen aandacht geschonken. Dat 
men daardoor sommige ondernemingen, die tot dusver weinig last 
van strepenziekte hadden, in zulk een mate heeft besmet, dat het 
geen geringe inspanning zal kosten om daar de besmetting weer 
de baas te worden, is buiten twijfel. 

Nu we weten, dat strepenziekte besmettelijk is, zullen we in de 
eerste plaats hebben te zorgen, dat we geen strepenziek materiaal 
naar bibitondernemingen zenden om daar te worden vermenigvul- 
digd, tenzij dit in afgelegen tuinen kan geschieden, die ver van de 
andere tuinen der onderneming zijn gelegen. Soorten, waarvan men 
weet, dat ondanks zorgvuldige keuze van plantmateriaal, toch een 
zeker percentage strepenziekte is te verwachten, worden beter in 
afzonderlijke tuinen vermenigvuldigd en moeten liever niet in dezelf- 
de tuinen met weinig of niet strepenzieke soorten worden uitge- 
plant. 

De selectie van het plantmateriaal kan niet zorgvuldig genoeg 
geschieden. Men zegge niet: nu ja, of er al eenige strepenzieke stek- 
ken onder doorloopen, dat is nog niet zoo erg; onder de jonge 
planten heeft toch weer een selectie plaats. Tegen dat het strepen- 
ziek zijn van de jonge planten wordt opgemerkt, kan de infectie 
zich al op andere planten hebben verbreid en het uitplanten van één 
zieke stek kan het verlies van meerdere gezonde medebrengen. 

Zoodra in bibittuinen zieke planten worden opgemerkt, dienen 
zij te worden verwijderd. lederen dag dat zij langer blijven staan, 
levert grooter gevaar van verbreiding der ziekte op. Strepenzieke 
planten mogen daarom in bibittuinen niet worden geduld. 

Uit de mogelijkheid van de verbreiding der ziekte door adusta 
volgt, dat een scherpere bestrijding der ziekte kan worden verkregen, 
wanneer men dit insect uit bibittuinen weert, en door de geluk- 


451 


kige omstandigheid, dat adusta zich weinig op riet, maar bij voor- 
keur op grassen vermenigvuldigt, kan dit geschieden door de bibit- 
tuinen van het begin af aan zorgvuldig vrij van gras te houden. 
Daarbij dient dan ook het gras verwijderd of tenminste zoo kort 
mogelijk te worden gehouden, dat langs leidingen en goten, op 
galangans of andere onbewerkte plekken in den tuin groeit, waar 
het overigens het riet niet zou schaden. Het uitgetrokken gras legge 
men daarbij niet op de goeloetans te drogen, zoodat de daarop 
voorkomende adusta gemakkelijk op het riet kan overgaan, maar 
het onkruid dient buiten den tuin te worden weggeworpen dan wel 
begraven of verbrand. 

Worden de hier genoemde maatregelen zorgvuldig toegepast, dan 
zal men de kansen om een strepenziekte-vrijen aanplant te verkrijgen 
aanzienlijk hebben vergroot, en bij een streng doorgevoerde voortzet- 
ting daarvan moet het naar mijne meening gelukken, zelfs van de 
gevoeligste soorten strepenziektevrije bibittuinen te krijgen. 

Of een algemeene besmetting van grassen met strepenziekte 
in sommige streken reeds voorkomt, ben ik nog niet in de gelegen- 
heid geweest na te gaan. Ik vond tot dusver alleen strepenziekte bij 
grassen in de onmiddellijke nabijheid van strepenziek riet, terwijl 
ik elders die ziekte bij grassen niet aantrof. Ik geloof dan ook, dat 
men in deze streek alleen met het zieke riet als oorspronkelijke 
bron van besmetting heeft te maken en dat, wanneer men de mo- 
gelijk daaruit besmette grassen heeft uitgeroeid, het gevaar van 
besmetting uit andere bron niet groot meer is. Het is echter niet 
onmogelijk, dat in andere streken wel een algemeene besmetting 
van grassen voorkomt. Vooral in streken met veel tegallancultuur 
acht ik het niet onmogelijk, dat de infectie in de grassen stand 
houdt en zich daaronder sterk verbreidt, omdat daar niet, zooals 
bij de rietcultuur op sawahs, een jaarlijksche vrijwel algeheele uit- 
roeiing van de overblijvende deelen van grassen als roempoet pait 
en toeton plaats heeft. Het zou niet onmogelijk zijn, dat het veel- 
vuldig optreden van strepenziekte bij het riet op tegallans mede met 
een sterk besmet zijn van de grassen daar verband hield. Het zal 
zeker gewenscht zijn, dat bibitplanters en degenen, die hen hebben 
te adviseeren, hieraan hunne aandacht wijden, en mochten zij in 
een streek veel strepenziekte bij grassen ‘opmerken, dan zullen zij 
goed doen die streek met hunne bibittuinen te mijden. 

In maïs en sorghum houdt de strepenziekte niet stand, omdat 
deze gewassen niet vegetatief worden vermenigvuldigd. Het is mo- 


452 


gelijk, dat een enkele maal van uit opslag van riet of van uit gras- 
sen veel besmetting bij maïs en sorghum voorkomt, maar in deze 
streken heb ik daarvan nog geen gevallen kunnen vinden. Maïs- en 
sorghumaanplantingen leveren dus hier geen gevaar op voor het 
in de nabijheid groeiende riet. Of soms niet een groote verhuizing 
van adusta naar het riet plaats heeft als op de maïs de voedings- 
voorwaarden voor dit insect ongunstig worden, durf ik niet zeg- 
gen. Ik acht het niet onmogelijk, dat gevallen van een epidemisch 
optreden van strepenziekte bij riet, als waarop Dr. VAN HARREVELD 
blijkbaar doelt en zooals ook LEpEBOER en ik bij ons vroeger on- 
derzoek te Pasoeroean waarnamen, met een dergelijke migratie ver- 
band houden. Deze zal dan echter meestal enkel gevaar ed 
als in het riet zelf strepenziekte voorkomt. 

„De streken, die voor het sterke optreden van strepenziekte 
berucht zijn, zooals Diëng en Tengger, zijn ook de streken met veel 
maïscultuur. 

Deze kwestie zal nog een punt van nader onderzoek uitmaken, 
terwijl ook nog verder zal dienen te worden onderzocht, waarop 
het verschil in gevoeligheid der verschillende suikerrietsoorten be- 
rust, want daarvoor is bij het verrichte onderzoek geen verklaring 
gevonden. Op een voorkeur van adusta voor de eene soort boven 
de andere berust, voor zoover mijne ervaring thans reikt, het ver- 
schil in gevoeligheid niet. Is de meerdere of mindere gevoeligheid 
nu een gevolg van een meer of minder gemakkelijk slagen van de 
infectie, of is de moeilijkheid om de gevoelige soorten strepenziekte- 
vrij te houden daaraan toe te schrijven, dat daarbij het geïnfecteerd 
zijn niet altijd tot uitwendig zichtbare symptomen leidt, waardoor 
de selectie van gezond plantmateriaal onzeker wordt? 

Nu we weten, hoe de ziekte zich verbreidt en hoe een gezonde 
plant tegen besmetting kan worden gevrijwaard, lijkt de oplossing 
van dit probleem niet meer zoo lastig als vroeger. 

Het is thans in de mode om bij de bestrijding van plantenziek- 
ten alle heil te zoeken in het kweeken van resistente soorten. Zeer 
zeker kan dit bij de bestrijding een belangrijk hulpmiddel zijn, maar 
wij moeten niet vergeten, dat het geen oplossing van de phytopatho- 
logische poblemen, maar enkel een op zij gaan daarvoor beteekent. 
Vroeg of laat zal een voortschrijdende cultuur die problemen toch 
weer op haar weg ontmoeten en voor een oplossing daarvan wor- 
den gesteld. Het voor strepenziekte en sereh zoo gevoelige Zwart 
Cheribon is als vroeg rijpende soort door het tegen die ziekte veel 


453 


resistentere en tevens beter produceerende 100 POJ vervangen, maar 
dit laatste werd op zijn beurt weer verdrongen door het beter pro- 
duceerende DI 52, dat voor strepenziekte en sereh geen zier minder 
gevoelig blijkt te zijn dan het oude Zwart Cheribon. Toen het Zwart 
Cheribon op de later te oogsten velden geheel vervangen werd door 
het 247 B, scheen het eertijds zoo urgente wortelrotprobleem alle 
beteekenis te hebben verloren, om bij het overheerschen van de 
EK-soorten in de cultuur weer ernstig de aandacht te vragen. 

Voor het kweeken van resistente soorten kan trouwens een 
betere kennis van die ziekten van veel belang zijn. Zoo zal het ons 
nu b. v. veel gemakkelijker vallen na te gaan of, en zoo ja in welke 
mate, een soort strepenziekte-resistent is, nu wij de voorwaarden 
voor een verbreiding der ziekte kennen, dan vroeger, toen wij, wat 
het optreden van infectie betreft, van het toeval afhankelijk waren. 

In de mogelijkheid van het kweeken van resistente soorten is 
dan ook zeker geen reden gelegen om de studie van plantenziekten 
te verwaarloozen. 


CHERIBON, September 1922. 


GERAADPLEEGDE LITERATUUR. 


1 ArrarD. H. A. Effect of various salts, acids germicides etc. 
upon the infectivity of the virus causing the 
mosaic disease of tobacco. Journ. Agric. Research 


XIII. 1918. 

erk Further studies of the mosaic disease of Tobacco. 
Journ. Agric. Research X 1917. 

3 BACKER. C. A. Javaansche voedergrassen. Teysmannia XXVII 
1916 pag. 493. 

4 BAuRr. ERWIN Veber die infectiöse Chlorose der Malvaceën. 


Sitzungsberichte der Berliner Akademie d. Wis- 
sensch. 1906 pag. 11 — 29. 

5 BEYERINCK. Prof. Over een contagium vivum fluidum als oorzaak 

Dre Mi W. van de vlekziekte der tabaksbladeren. 

Verhandelingen Kon. Akad. v. Wetenschappen, 
Wis- en Natuurkund. Afdeeling, November 1898. 

6 Boncqver, P. A. The comparative effects upon sugar beets of 

and Harting, Wu.J. Eutettix tenella Baker from wild plants and 
from curly-top beets. Phytopathology 1915 
pag. 348. 


7 BRANDES. E. W. 


10 Das. BASHAMBAR. 


11 DoourrrLe. S. P. 


12 Goor. P. VAN DER 


13 HuUNGeR. Dr. 


te Le 


14 IwaANowski. D. 


15 JAGGER, A. G. 


16 KAMERLING. Dr. L. 


17 Kosus. J. D. 


19 KuNkeL. L.O. 


MN ere 
21 LEDEBOER. EF. 


_ KAR ot ND Ee Mk 


15h 


The mosaic disease of sugar cane and other 
grasses. U.S. Dep. of Agriculture Bulletin No. 
829. Referaat in Archief 1921 pag. 118. 
Artificial and Insect transmission of sugar cane 
mosaic. Journ. Agric. Research XIX 1920. 
Vertaling in Archief 1921 pag. 107. 

Mosaic disease of corn. Journ. Agric. Research. 
XI 1920. 

The Aphididae of Lahore. Edited with No- 
tes and an Introduction bij P. VAN DER 


Goor. Memoirs of the Indian Museum Vol. VI. 


No. 4. 

A new infectious mosaic disease of cucumber, 
Phytopathology 1916 pag. 145. 

Zur Kenntnis der Blattlaüse Java’s. 
Contributions à la Faune des Indes Neerlandai- 
ses. Vol. I fasc. IIL 1917. 

Onderzoekingen en beschouwingen over de Mo- 
zaiekziekte der Tabaksplant. Amsterdam 1906. 


Ueber die Mosaikkrankheit der Tabakspflanze. 


Zeitschr. f. Planzenkrankheiten 13. 1903. 
Experiments with the cucumber mosaic disease. 
Phytopathology 6. 1916. 

De gelestrepenziekte der bladeren. Jaarverslag 
Proefstation Kagok 1902 pag. 76. 

Jaarverslag Proefstation voor de Java-Suikerin- 
dustrie 1909 pag. 17. 

Vergelijkende proeven omtrent gelestrepen- 
ziekte. Archief 1908 pag. 350. 

À possible causative agent for the mosaic dis- 
ease of corn. Bulletin of the Experiment Sta- 
tion of the Hawaiian Sugar Planters Association 
Bot. Ser. Vol. [IL 1. 

Naar referaat Archief 1922 pag. 356. 
Gelestrepenziekte. Circulaire van de Onderaf- 
deeling Cheribon aan de Leden. Archief 1921 
pag. 1000. 

Jaarverslag 1921 van de Onderafdeeling Cheri- 
bon van het Proefstation voor de Java-Suiker- 
industrie. 


gn 


23 LoDEWIJKS. 
Bett Arrr 
24 Evorte Hi. LE 


25 Mc. CLiNroek. J.A. 
and Smrrn, |. B. 


26 MAvERr Prof. 
Dr. A. 


27 MUSSCHENBROEK. 
S.C. VAN 


28 OoRTWYN BorsEes 
Dr. J.G. 
gr Pauw. Dr B: T. 


30 QUANJER. Dr. 

H. M.; Dorst. J. CG; 

Dyr. M.D. en HAAR 
A. W. v.d. 


31 Reppicu D. and 
STEwART V. B. 


Sa ScHULTZ ES: 

_ ForsoMm D. 
HiLDEBRANDT FM. 
and HAwkKiNs L. A. 
33 SORAUER. Prof. 

DrP: 
3 STEVENSON. Prof. 
J.A. 


39 STokK.J. EÉ. VANDER 


455 


Zur Mosaikkrankheit des Tabaks. Recueil des 
Travaux Bot. Neerl. Vol. VIT pag. 107: 

Three major cane diseases: Mosaic. Sereh and 
Fiji-disease. Bulletin Exp. Stat. Haw. S.P.A. 
Bot. Ser. III 1. pag. 6. 

True nature of spinach-blight and the relation 
of inseets to its transmission. Journ. Agric. 
Research. XIV 1918. 

Over de in Nederland dikwijls voorkomende Mo- 


zaïekziekte der tabak. Landbouwkundig Tijd- 


schrift 1882. 

Beschrijving van twee tot dusverre in West- 
Java onbekende rietziekten. Bijlage Archief 1893 
pag. 118. 

De bladrolziekte van de aardappelplant. Disser- 
tatie Wageningen 1920. 

De mozaïekziekte van de tabak een chlamydo- 
zoönose? Bulletin van het Deliproefstation No. 
15 1922. 

De mozaïekziekte van de Solanaceeën, hare ver- 
wantschap met de phloeëmnecrose en hare be- 
teekenis voor de aardappelcultuur. Mededeelin- 
gen van de Landbouwhoogeschool. Deel XVII 
afl. 1, en UI. 

Transmission of the virus of bean mosaic in 
seed and observations on thermal death-point of 
seed and virus. Phytopathology 9. 1919 pag. 445. 
Investigations of the mosaic disease of the Irish 
potato Journ. Agric. Research XVII 1919. 


Handbuch der Pflanzenkrankheiten Band [ Drit- 
te Auflage pag. 669. 

The mottling or yellowstripe disease of sugar- 
cane‚ Journal of the Dep. of Agric. Portorico 
1919. 4 No. 1. 

Verschijnselen van tusschenrasvariabiliteit bij 
het suikerriet. (Proeve eener verklaring der ge- 
lestrepenziekte en der serehziekte). Archief 1907 
pag. 581. 


37 TAUBENHAUS J. J. 


38 WeNrT. Prof. Dr. 
ODA: Von CE Gd 


39 Wi_ILBRINK G. en 


LEDEBOER F. 
4) Woops. A. 


41 WAKKER. Dr. J. H. 


456 


Waarnemingen en beschouwingen omtrent ziek- 
ten en plagen in het suikerriet op de Hawaii- 
eilanden. Archief 1912 pag. 610. 

The diseases of the sweet pea. Delaware Agric. 
Exp. Station. Bulletin 100 1914. Gecit. naar 
Phytopathology 10 pag. 218. 

De strepenziekte van den Stengel. WAKKER en 
Went. De ziekten van het suikerriet op Java 
pag. 98. 

Bijdrage tot de kennis der gelestrepenziekte. 
Archief 1910 pag. 465. 

Observations on the mosaic disease of tobacco. 
U. S. Dep. of Agric. Bureau of Plantindustry 
No. 18 1902. 

De gelestrepenziekte. WAKKER en WeNrT. De 
ziekten van het suikerriet op Java pag. 166. 


VOOR DE 


Suikerindustrie in Nederlandsch-Indië 


IANA 


MEDEDEELINGEN VAN HET 
PROEFSTATION VOOR DE JAVA- 
SUIKERINDUSTRIE. 


ERE] 
LJ 


JAARGANG 1922, No. Il. 


EEN NOG NIET ALS PLAAG VOOR HET 
SUIKERRIET BESCHREVEN SLAKRUPS 
(LIMACODIDA) 


DOOR 


Dr. J. KUYPER, 


N, V, BOEKHANDEL EN DRUKKERIJ 
v/h H. VAN INGEN — SOERABAJA. 


MAR 17 1948 


NEW EURE 
BOTANIC Alk 
GARDEN 


MEDEDEELINGEN VAN HET PROEESTATION 
VOOR DE JAVA-SUIKERINDUSTRIE. 


re 


Jaargang 1922, No. 11. 


EEN NOG NIET ALS PLAAG VOOR HET SUIKERRIET 
BESCHREVEN SLAKRUPS (LIMACODIDA) 
door 


Dr. J. KUYPER, 


Onderdirecteur der Cultuurafdeeling te Pasoeroean. 


Den 29en Mei 1922 vestigde de administrateur van de sf. Ga- 
roem (bij Blhtar) onze aandacht op een rups, die „in grooten getale 
in den aanplant voorkwam en veel blad vernielde”. Hij zond ons 
rupsen op ep bezorgde ons ook later bereidwillig alle verlangd 
materiaal. Den Gen Juni daaraanvolgende kregen wij bericht, dat 
de plaag afnam, doordat vele rupsen doodgingen; ook de op het 
Proefstation in een insectenkooi gekweekte exemplaren stierven 
spoedig ; het hun gegeven rietblad werd slechts matig aangevreten. 
Den Men Juni bereikte ons een zending poppen, die betrekkelijk 
spoedig begonnen uit te komen: dit uitkomen ging door tot on- 
geveer vijf weken na ontvangst; wij besluiten daaruit, dat het 
popstadium ongeveer 40 tot 45 dagen duurt. Een nieuwe zending 
poppen, ontvangen op 15 Augustus, vertoonde dezelfde tijdsruimte 
tusschen ontvangdatum en laatste uitkomen van vlinders. Deze 
tijdsduur wordt waarschijnlijker, daar op 24 Juli de sf. Garoem 
over een hernieuwd optreden van de plaag klaagde; zoowel in jonge 
als in snijtuinen kwamen de rupsen voor. Blijkbaar is dit een gene- 
ratie, ontstaan uit die, welke begin Juni als plaag optrad. De aan- 
tasting trad nu in andere tuinen op dan in begin Juni; de vroeger 
aangetaste jonge tuinen hadden zich, zooals wij ook voorspeld had- 
den, volkomen hersteld. 

De rupsen worden genoemd „oeler lintang’”’, een verzamelnaam 
voor rupsen met brandharen. Ze behooren tot de Slakrupsen, Li- 
macodidae, van welke familie verschillende vertegenwoordigers op 
Java voorkomen, o.a. de klapperslakrups, Parasa lepida, die evenwel 
ook voor koffie, kina, thee en pisang schadelijk kan worden. 


De brandharen kunnen zeer sterken jeuk veroorzaken, zelfs 
zwelling van klieren; de jeuk is oorzaak, dat de snijkoelie's de 
staande tuinen, waarin de rupsen voorkomen, mijden. Dit is een der 
belangrijkste bezwaren van het voorkomen der dieren; het afvreten 
van blad, hoe onaangenaam ook voor het gezicht, is iets, dat bij een 
plant als het suikerriet, die doorloopend nieuwe bladeren produceert 
en de oude afwerpt, in jonge tuinen slechts tijdelijk eenige schade 
veroorzaakt, terwijl in oude maalriettuinen, die tot afsluiting van 
hun groei gekomen zijn, de aanvreting van het blad uit den aard 
der zaak weinig schade doet. Een jonge plant, die b. v. een oogen- 
blik na het optreden der rupsen in hoofdzaak de hoofdnerven der 
afgevreten bladeren vertoont, heeft reeds een week later weer een 
gaaf nieuw blad ontwikkeld, wat geregeld voortgaat, zoodat zij er 
na 4 à 5 weken weer geheel normaal uitziet. 

Het insect, dat wij hieronder uitvoerig zullen beschrijven, werd 
te Buitenzorg gedetermineerd als Thosea species. Thosea-soorten 
zijn bekend op koffie, dadap. (Erythrina sp.), kina, thee, pisang en 
guave (Psidium sp.) Voor suikerriet wordt de soort,sin de gewone 
handboeken niet genoemd ; aan het Proefstation werd het optreden 
der rupsen slechts éénmaal vroeger gemeld, voor zoover is na te 
gaan, en wel in 1914. In dat jaar ontvingen wij eenige rupsen van 
de toen nog als aparte onderneming bestaande suikerfabriek Papoh, 
die nu een onderdeel vormt van de sf. Garoem:; deze rupsen be- 
hoorden zeer waarschijnlijk tot dezelfde soort. Het is dus zeer merk- 
waardig, dat na 8 jaar de rupsen weer in dezelfde streek als plaag 
optreden ; wij zien in dat feit een aanwijzing, dat het dier zich niet 
gemakkelijk verspreidt over groote gebieden; ook de wijze, waarop 
de aantasting op de onderneming Garoem dit jaar voorkwam, wijst 
niet op snelle verbreiding. De rupsen treden n. 1. pleksgewijs dan 
eens hier, dan weer daar op; in jonge tuinen, waar eerst nogal 
wat vraat voorkwam, vindt men haar later niet meer. 

Een onderzoek in de streek van Wlingi en Blitar leerde ons, 
dat oeler lintang op vele plaatsen bekend is als een rups, die men 
geregeld hier en daar eens vindt in suikerriet, maar die bijna nooit 
als plaag optreedt. Nader onderzoek op Garoem bracht aan het 
licht, dat de erge aantasting verreweg het sterkst was in en feitelijk 
beperkt was tot een paar volwassen maalriettuinen, en dat er blijk- 
baar een voorkeur bestond voor gelegerde tuinen. De staande stok- 
ken in grootendeels gelegerde tuinen vertoonden weinig of geen 
vraat ; in jonge tuinen kwam de rups weinig voor, en dan bijna 


. 
UE an Ti lk rn Aen ade. hf 


459 


alleen langs randen, die grensden aan aangetaste maalriettuinen, 
terwijl de eenige plek, waar van een invasie gesproken kon worden, 
een zeer beschut hoekje ongeveer 6 maands riet was. Uit deze waar- 
nemingen meenen wij op te mogen maken, dat een beschutte en 
daardoor wat vochtiger omgeving, een dikke opeengepakte bladmassa 
b. v., voor de rups de geschiktste levensvoorwaarden biedt; het beeld 
der gelegerde tuinen met enkele staande niet aangetaste stokken 
was in dit opzicht zeer leerzaam. 

Ook de streek van Zuid Kediri, waar het insect op suikerriet 
tot nu toe alleen gesignaleerd is, moet in vergelijking tot de meeste 
andere suikerstreken tot de vochtige gerekend worden. 

Het geheele optreden van het insect wijst op een samenwerking 
van allerlei factoren, die bewerkt hebben, dat dit jaar van een 
plaag gesproken mag worden, maar tevens vestigt het den indruk, 
dat de plaag een tijdelijk karakter zal hebben en de rups zich al- 
lerminst in het riet thuis voelt. 

Een beschrijving der verschillende ontwikkelingsstadia moge 
hier volgen : 

De eieren. Deze worden in éénrijige strookjes op het blad ge- 
legd; de lengte-as komt overeen met de lengterichting van het 
blad. Meestal liggen ze iets dakpansgewijs, soms vrij van elkaar. 
De vorm is plat, wat schijfachtig, de kleur wit of iets grijs. De 
afmetingen zijn ongeveer 21/ bij 11/, m.M. 


EESERNN 
LILA 


2 
Pis zef def. 
, 


Fig. 1. Schema van de rups. De wratten zijn als cirkeltjes geteekend, 
verbonden door lijsten; de gevulde cirkeltjes (a) zijn de wratten 
met groote brandharen; S zijn de stigmata. 

De rupsen. De lengte der wat gedrongen gebouwde rupsen wis- 

___selt van 2,3 tot 2,9 c.M; van terzijde gezien is de vorm een gelijk- 
beenig trapezium. Ze zijn gekenmerkt door het voorkomen van ge- 
stekelde wratten, 4 op elk lichaamssegment, met zeer karakteristieke 


160 


kleuren. Fig. 1 geeft een schema van het voorkomen der wratten 
en der lijsten om de lichaamssegmenten. " 

De rups is grasgroen en draagt een paarsroode rugstreep, die 
aan den rand iets donkerder is; om deze streep heen verloopt een 
verdikte lijst, groengeel van kleur en bezet met aan weerszijden 10 
wratten. Deze wratten zijn door dwarsbanden, die door de roode 
middenstreep heenloopen, verbonden: de verbindingslijst der beide 
voorste wratten is groen, die van het tweede, derde, vijfde en 
tiende paar zijn geel. Daardoor wordt de paarsroode middenstreep 
in vier deelen verdeeld, waarvan de twee eerste elk één segment, 
het derde vier en het vierde drie segmenten omvat (Fig. 2): de 
overige verbindingslijsten zijn iets minder donkerrood gekleurd dan 
de roode middenstreep zelve; de zesde verbindingslijst is zeer smal. 
Het eerste, tweede en derde paar wratten is groot; daarop volgen 
drie paar kleine, een paar groote, weer twee paar kleine, en ten 
slotte een paar groote. 


Fig. 2, Rups van Thosea, op 2 maal de natuurlijke grootte. 


Het eerste paar is groen gekleurd en met groene stekels bezet; 
het tweede, derde, zevende en tiende paar zijn fel oranje gekleurd 
en zijn met glanzend bruine stekels voorzien, die alle in een lang 
uitgetrokken, zwarte spits eindigen. 

De resteerende vijf paar kleine wratten van de ruglijn zijn alle 
groen gekleurd en dragen slechts weinig korte stekels, onderling 
ongeveer van dezelfde lengte. 


a A A 


461 


Bij de groote wratten zijn de basaal geplaatste stekels klein, 
die aan den top het langst, terwijl daartusschen allerlei overgangen 
voorkomen. 

De basale wrattenkrans bestaat uit 10 paar grasgroen gekleurde 
wratten, met groene stekels bezet, waarvan de punten wit of zwart 
gekleurd zijn. Deze basale wrattenreeks is op bepaalde wijze door 
uitstekende, lichtgroene lijsten met de dorsale reeks verbonden, 
zooals in het schema (Fig. 1) is aangegeven. 

De stigmata (ademhalingsopeningen) zijn als volgt verdeeld: 
Het rose gekleurde kopsegment draagt aan beide zijden een stigma; 
verder is beneden elke wrat der onderste rij een stigma te vinden, 
uitgezonderd bij het tweede paar, waar het achter de wrat is inge- 
plant; en bij het eerste en het tiende paar, waar de stigmata ont- 
breken. De stigmata zijn donkergeel gekleurd, cirkelrond en radiair 
gestreept. In de nabijheid van elk stigma, meestal eronder, zijn twee 
haren ingeplant, die slap en buigzaam zijn. 

De pooten zijn onzichtbaar, ook de naschuivers. De kop kan 
geheel teruggetrokken worden binnen het mutsvormig instulpbare 
eerste, van buiten zichtbare segment; deze instulping kan zich 
ventraal ook geheel sluiten, waardoor de kop geheel onzichtbaar 
worden kan. Dit instulpbare voorstuk, alsmede de anaalplaat, zijn 
schaars bezet met lange, buigzame haren. De ventrate zool is één 
ongesegmenteerd geheel, waarmee het dier zich tegen het substraat 
aandrukt en zich als een slak voortbeweegt. 

De cocons. Deze zijn bijna bolvormig, iets langwerpig, met een 
diameter van bijna één c.M.; die der wijfjes zijn iets grooter dan die 
der mannetjes; ze zien er uit als grauwbruine knikkers; de wand 
is stevig. Men vindt hen !/ tot 1 c.M. onder de oppervlakte van 
den grond; wanneer de vlinders uitkomen, openen de cocons zich 
met een dekseltje (Fig. 3); de pophuid steekt na het uitvliegen iets 
boven den grond uit. 

De vlinder is een grijsbruin uiltje; de voorvleugels worden door 
een donkeren band in een lichtere voorhelft en een donkerder ach- 
terhelft verdeeld: De vlucht der wijfjes is ongeveer 4 c.M.; de man- 
netjes zijn iets kleiner. Wij voegen hier een plaatje (Fig. 3) bij van 
vlinder en cocon van Thosea cervina, een in Britsch-Indië voorko- 
mende andere soort, overgenomen uit MAXweLL LerFROY, Indian 
Insect Life; het past bijna geheel voor de hier beschreven soort. 

MaxwerL Lerrovy deelt in het zooeven genoemde handboek mede, 
dat slakrupsen, Limacodidae, bijna nooit groote schade doen, omdat 


462, 


hare aanvallen tijdelijk zijn en de dieren zelden in grooten getale 
voorkomen. Dit komt overeen met wat wij hier waarnamen; ook 


de klapperslakrups, Parasa Lepida, treedt niet als steeds aanwe- 


zige, blijvende plaag op. 


Fig. 3. Vlinders (d mannetje en e wijfje) en cocon (c) van Thosea 


cervina (uit MaxwerL Leeroy). lets meer dan natuurlijke grootte. 


Het in de eerste bladzijden geschetste voorkomen van de rups 
geeft ons de overtuiging, dat men voor ontwikkeling tot plaag voor 
suikerriet op Java niet beangst behoeft te zijn. 

De vrees, dat verspreiding met de bibit zou plaats hebben, lijkt 
ons ongegrond. De eieren worden op het vlakke blad gelegd; zij 
kunnen immers nooit binnen de bladscheeden gelegd worden, zoo- 
als weleens gevreesd werd; de rupsen hebben een voorkeur voor 
de beschutte lagere bladeren bij staand riet, zoodat de topbibit 
geen plaats is, waar men eieren of rupsen kan verwachten. Indien 
bibittuinen aangetast worden, is het wel raadzaam op te passen, 
dat geen blad voor de bundeling gebruikt wordt. 4 

Wanneer men werkelijk last van de plaag heeft, is het afbran- 
den van het veld na het oogsten, zooals dit nu op Garoem geschiedt, 
een goedkoop middel om plotseling veel rupsen te dooden; het 
zoeken der in den grond verborgen cocons lijkt ons weinig belovend, 
daar de vlinders, die hieruit ontstaan, na den oogst vlak in de 
buurt maar weinig riet vinden om hunne eieren te leggen. 
Het zoeken der rupsen in jonge tuinen, die grenzen aan zwaar 


EEE ET A PT a de nd en dn " 


AG 

aangetaste maalriettuinen, en het trassen der grensstrooken is wel 
aan te raden. Eventueel zou men geoogste tuinen kunnen omploe- 
gen om de cocons diep onder te werken, waardoor zij niet uit 
kunnen komen, of wel deze tuinen lang onder water kunnen zetten 
om de cocons te dooden, maar het nut dezer bewerkingen is twij- 
felachtig. Bij het in brand steken van den nog te snijden tuin, met 
het doel er gemakkelijker snijvolk in te krijgen, gaat de topbibit 
verloren, wat soms een belangerijk verlies kan beteekenen. 

De weersomstandigheden, de voedingsvoorwaarden in den om- 
trek en de natuurlijke parasieten zijn de factoren, die blijkbaar 
een belangrijke uitbreiding als regel voldoend ‘tegenhouden ; in dit 
verband wijzen wij erop, dat wij in onze cultures herhaaldelijk een 
groote vlieg, behoorende tot de Tachinidae, zich uit de cocons zagen 
ontwikkelen, terwijl de administrateur van Garoem, de Heer Brrx, 
erin slaagde doode rupsen te vinden, waarin zich een groot aantal 
poppen van een sluipwesp bevonden. De poppen waren geelbruin 
van kleur, 3 m.M. lang en 3/, m.M. breed en rolrond van vorm. 
De sluipwespjes, die er zich uit ontwikkelden, waren van overeen- 
komstige grootte. In één afgestorven rups kwamen tot twaalf sluip- 
wesppoppen voor; het Zoölogisch Museum te Buitenzorg determi- 
neerde de wespjes als behoorende tot de Chalcididae. 

Blijkbaar is de ontwikkelingssnelheid dezer parasieten op Ga- 
roem tijdelijk achtergebleven bij die van de oelar lintang ; het even- 
wicht zal zich zeer waarschijnlijk spoedig herstellen, waarmee de 
plaag een natuurlijk einde neemt. 


PASOEROEAN, 30 September 1922, 


De ti: 
PE, À a 8 Se Ph 4 MAT en EP 
er \ : is he ef 


= Î Î \ die 3 
4 ALO OREL Ee 
ie nj ï te EIOEEN 
ee € tit, v 
ke H adt 
Ù AS. ' Uriet 
v 
; 
td 8 
£ B 
fd É j AI j 
| ; | 
. dee rik T Mi EEE 
Pie het & 5 
nes pn B 
© Sf k _ É 1 N 
1 p 
= : 4 
E Ee 
Te. © 
: 9, $ 
ee e 
El De 
_ 
An k 
u 
ei Ara 
5 
A 
Li . 
_ * ue 
- % 
3 ze 
í à : 
Ld _ 
Ed La 
B) wr 
ie 
> 
7 
, 
ä 
ki 
5 E 


oid i fA 
x in EI a Vl Peins IE 


VOOR DE 


Suikerindustrie in Nederlandsch-indië 


Zen 


MEDEDEELINGEN VAN HET 
PROEFSTATION VOOR DE JAVA- 
SUIKERINDUSTRIE. 


EE Ë 
m 


JAARGANG 1922 No. I2. 


DE FACTOREN, DIE HET PRODUCT BEPALEN 


DOOR 


Dr. J. M. GEERTS, 


ZEVENDE BIJDRAGE: 


HET PRODUCT VAN 90 F. 


N. V, BOEKHANDEL EN DRUKKERIJ 


| v/h H. VAN INGEN — SOERABAJA. 


DR ek hd 


MAx 22 1923 


p 


Lid aaY 
NEW YUMK 
BOTANICAL 

GARDEN 


MEDEDEELINGEN VAN HET PROEFSTATION 
VOOR DE JAVA-SUIKERINDUSTRIE, 


Jaargang 1922, No. 12. 


DE FACTOREN, DIE HET PRODUCT BEPALEN 


door 
Dr. J. M. GEERTS, 


Landbouwkundig Adviseur der Nederlandsch-Indische Landbouw-Mij. 


ZEVENDE BIJDRAGE : 
Het product van 90 F 


Deze soort heeft geen groote uitgestrektheid kunnen veroveren. 
Hare uitbreiding over geheel Java was in opvolgende jaren : 


Oogstjaar | 1914 | 1915 | 1916 | 1917 | 1918 


1919 | 1920 | 1021 


ze is ek ago 


3 


al 


In de laatste jaren is hare uitgestrektheid alweer teruggeloopen, 
wat ook niet te verwonderen is, wanneer men hare eigenschappen 
goed kent. Toen men deze soort voor het eerst in cultuur nam, 
wist men niet voldoend, dat hare legerneiging zoo groot is, dat zij 
bij eenigszins gunstige groeivoorwaarden, waardoor een goed riet- 
product ontstaat, zwaar legert en haar rendement geducht lijdt. In 
de latere jaren heeft men hiermee rekening gehouden en is men 
90 F gaan plaatsen op gronden, waar de rietproducties over het al- 
gemeen laag blijven. 

Uit de uitbreiding dezer soort in de verschillende groepen in 
de laatste jaren ziet men duidelijk, hoe zij plaatselijk gebruikt wordt. 

Enkele ondernemingen plantten er dan ook veel van aan; in 
1916/17 b.v. hadden de volgende ondernemingen hooge percentages 
90 F (boven 109): 

Prakjekan 12, Tangarang 12, Gending 12, Panggoongredjo 20, 
Somobito 25, Wonosarie 11, Bangak 23, Ponggok 17, Tjepper 12, 


466 


Percentages 90 F, in opvolgende jaren in de verschillende groe- 
pen geplant. 


Java totaal 4 


1918 | 1919 | 1920 | 4927 

Besoeki D 5 2 2 
Probolinggo 2 3 2 ä 
Pasoeroean 4 4 5 5 
Sidoardjo 4 | 1 1 0 
Modjokerto 1 2 J 3 
Djombang 3 4 2 2 
Kediri 2 4 2 2 
Madioen 3 3 3 5 
Solo 6 5 5 A 
Djocja 14 7 NE 
Kedoe [3 ERE NE | 0 
Banjoemas F4 1 — 0 
Semarang 12 5 6 "6 
Pekalongan 5 6 4 A 
Tegal 0 0 1 1 
Cheribon 2 4 5 5 

: 3 BEL 3 


Karanganom ‘29, Prambonan 12, Randoegoenting 24, Tandjong 
Tirto 24, Wonotjatoor 13, Padokan 14, Bantool 31, Barongan 13, 
Sewoegaloor 17, Gondang Lipoero 19, Gesiekan 36, Sedayoe 11, 
Tjebongan 25, Beran 28, Tandjong Modjo 15, Banjoepoetih 18 en 
Tjomal 12. 

In 1920/21 zijn de percentages van enkele fabrieken nog hoog : 
Panggoongredjo 229%, Koning Willem [II 16%, Somobito 18%, Ngan- 
djoek 219%, Kanigoro 9%, Tjomal 17%, Djatiwangi 20% en Kadi- 
paten 14%. | 

De soort heeft zich dus nog altijd op enkele fabrieken weten 
te handhaven. Daarom wil ik haar voor enkele van de onderne- 
mingen der Ned.-Ind. Landbouw Mij. bespreken, om hare eigenaar- 
digheden naar voren te kunnen brengen. 

Doordat 90 F zoo zwaar uitstoelt, is zij een soort, die op droge, 
schrale gronden soms nog een behoorlijk product kan opbrengen ; 
ook op tegallans werd ze daarom aangeplant. Toch werd ten on- 
rechte gezegd, dat 90 | droogteresistent is. Duidelijk ziet men dit 
dan ook wel aan 90 F-tuinen, wanneer de regentijd lang op zich 


TT NM 


467 


laat wachten. Ze staan dan vaak geheel met bruin blad, alsof de 
tuin afsterft. 

Door de vele anakans herstelt 90 | zich weer in uiterlijk bij 
het invallen der regens. Dit sterk reageeren op de droogte werd 
90 F daarom meestal niet al te zwaar aangerekend. 

We zullen straks zien, dat haar product echter zeer sterk op 
droogte reageert en zij dus volstrekt niet zoo droogteresistent is 
als b.v. EK 2 of EK 28. 

Ik wil beginnen met de sf. Ngandjoek, waar 90 F sedert 1916 
in cultuur is. De cijfers van 90 F op de sf. Ngandjoek staan in de 
tabel op blz. 468. 

In 1916/17 werd 90 F vrij goed op tijd geplant, de groeifactor 
werd gunstig. 

De uitstoeling was niet overmatig groot. Het kattiegewicht per 
meter bij gemiddelde uitstoeling was in dit jaar het hoogst. Er 
ontstond dan ook een zwaar rietproduct, 1285 pikols, 200 pikols 
boven de taxatie. Er legerde echter 23%, zoodat het rendement 
niet zoo hoog werd en 142 pikols suiker ontstonden. 90 F stond in 
dit jaar grootendeels op goeden grond en legerde dan ook zwaar. 

In 1917/18 werd zij eerder geplant, de groei in den Oostmoesson 
was niet zoo goed; de groeifactor werd dan ook lager, ook de 
uitstoeling was minder, het kattiegewicht per meter bij gemiddelde 
uitstoeling was lager. Het rietproduet werd dan ook niet zoo hoog, 
hoewel bijna 100 pikols boven taxatie. Er legerde nu maar 10°, 
het rendement werd veel beter, zoodat maar weinig minder suiker 
ontstond dan in 1916/17. 

In beide jaren stond 90 F in hoofdzaak op de betere gronden, 
zooals uit de verdeeling over de afdeelingen ook blijkt. Afdeeling 
A en B, vooral A, hebben de betere gronden, C en D en vooral de 
laatste, de slechtere gronden, zooals uit het product der afdeelingen 
in /% van het totaalproduct der ondernemingen blijkt. 


Suikerproduct der afdeelingen in °%/%, van het totaalproduct van 
Ngandjoek in opvolgende jaren. 


1919/20 | 1920/21 


Afd. [4916/17 | 1917/18 | 1918/19 

A 98 | 106 | 103 129 | _ 449 
B 109 | 444 | 404/,| 112 98 
C 07 | 974/,| 98 97 50 
D 98 | 82 93 63 88 


A68 


OVERZICHT DER CIJFERS VAN 90 F OP DE SUIKERFABRIEK Ngandjoek. 


opa Ren 18/19 


Lengte op 30 November 


» » 1 Maart 
»- Pp Î April 
» » 1 Mei 
» » 1 Juni 


Groei gedurende den West- 


moesson, d.i. van 30 Nov. 
tot 1 April 
Groei per dag in c.M.: 
in den Oostmoesson 
» _» _Westmoesson 
Groeifactor 
Gebleven uitstoeling per 
bruto bouw 
Gebleven uitstoeling in 
van het gemiddelde t/m. 
1920 (55500) 
Wijze van afplanten : 
in April 
» Mei 
» Juni 
» Juli 
» Augustus 
» September 
» October 
Gemiddelde leeftijd op 
30 November in dagen 
Idem bij het oogsten in 
maanden 
Gesneden bouws 
Riettaxatie 
Rietgewicht 
Rendement 
Suiker 
Suikerproduct in % van het 
gemiddelde product der soort 
tot en met oogst 1920 (122) 
Legerpercentage 
Bloeipercentage 
Kattiegewicht per meter bij 
de rietlengte op 1 April 
Kattiegewicht per meter bij 
gemiddelde uitstoeling 


o 


156 133 
279 279 
315 296 
316 297 
477 165 


1,106 | 0,957 
1,475 | 1,358 
0,750 | 0,705 


55700 | 51600 


100 | ___93 
zn 18 
6| 30 

di 3 

4| 8,5 
123 | 139 
12| 12 
19| 89 
1081 | 1096 
1285 | 1174 
10,89 | 11,86 
142 | 139 
116 |_ 144 
23 10 
0,737 | 0,769 


0,740 0,715 


119 
300 
330 
348 
350 


139 


15 
165 
1166 
el | 
10,05 
114 


19/20 


100 
260 
295 
299 


0,534 


0,544 


20/21 


150 
312 
JAA 
34 


194 


1,282 
1,617 
0,793 


62200 


112 


469 


Voor oogstjaar 1916/17 was het product van 90 F afdeelingsgewijs: 


AT 


va foon % Gel. 


Riet | Rendt serf %% de, Riet | Rendt | Suiker 
| Generatie 90 F, Import 90 F 
A | 10 | 30 1269 10,83 | 137,43f 6,75| 414 [1281 | 11,92 | 152,70 


1,6 | 371 |1484| 8,44/125,25| 0,8 | — |1490| 10,39 | 123,64 
URE Te Eje del | 91 — | 874| 10,22| 89,32 


Í 
| 


[ [ [a 
146: 31 [1299 | 10,46 | 135.sdf Ties | 1264 | 11,75 | 148,52 


Uit deze cijfers is duidelijk te zien, dat bij hoogere rietproductie 
het legerpercentage hoog en het rendement laag was. 

Even wil ik er hier op wijzen, dat in afd. A de generatie en 
de import ongeveer een gelijk rietproduct opbrachten, maar doordat 
van de generatie 30% en van de import 11% legerde, was het 
rendement van de generatie zooveel lager en gaf zij minder suiker. 
In afdeeling C gaf de generatie, niettegenstaande zij zwaarder legerde, 
hooger product. 

Voor oogstjaar 1917/18 was het product afdeelingsgewijs: 


Generatie 90 KF. 


Vlaktebibit 90 KF. 


Afd. | Bouws (%/% Gel. Riet | Rendt | Suiker f Bouws 2% Gel.| Riet | Rendt | Suiker 
\ — — — == — 25 5,4 1109) 11,65 | 129,20 
} 4,7 — (1140 12,26 | 139,76} 51,3 6,8 1276\ 11,28 | 143,93 
C 5 AAN Eee 107 Mt /ot nst *5,95 — 867| 11,17 | 96,84 
D mite — — 0,5 se 11340) 210,92 | 443,00 
Wot) O4 — 949 12,02 | mof 80,75 5 1199 11,38 136,44 


Ook in dit jaar stond 90 F dus voornamelijk op de betere 
gronden ; op de schrale gronden gaf ze een laag product en legerde 
niet. Generatie. bracht totaal veel minder op dan vlaktebibit, door- 
dat vlaktebibit eerder geplant werd. Op 30 November was de leeftijd 
van 90 F vlaktebibit + 144 dagen, van generatie + 90 dagen. 

In 1918/19 werd 90 F op denzelfden tijd geplant en verder 
uitgebreid tot 165 bouws. De Oostmoessongroei was matig, de West- 
moessongroei forsch. Zij werd zeer lang. De uitstoeling was hooger 
dan in vorige jaren. Het kattiegewicht per meter bij gemiddelde 
uitstoeling was lang zoo hoog niet. Het rietproduct werd hoog, iets 


410 


lager dan taxatie. Er legerde 24°. Het rendement bleef in verband 
hiermee en met den lagen groeifactor laag. 
Afdeelingsgewijs was het product in 1918/19: 


Generatie 90 F Vlaktebibit 90 F 

arr ME el zE Í 7 1 | 

Ai, Bouws Zo Gel. Riet ‚ Rendt (Suiker Bouws (/ Gel, Riet | Rendt | Suiker 

| 

A\ 47,21| 10,3 [1135| 9,86/ 142} 10 10 | 849 don 86,6 
B 83,96, 10,7 [14139) 10,17 | 146 | 30 — (1238) 10,14 125,5 
C 0,5 | — [1406! 1038| 146 [| 1,2 1323) 9,55 | 126,0 
D 25 | — 959 | 8,26 191 Db, 24 | 973! 11,32 | 110,0 
Tot. | kde 10,3 /1136/ 10,08 | 114,5 | 47,5 1124 10,27 | 115,4 


Ook hier is geen verschil in product tusschen generatie en 
vlaktebibit te constateeren, waaruit besloten zou kunnen worden, 
dat een der bibitsoorten minder was. Beide bibitsoorten werden 
vrijwel gelijk geplant. 

1919/20 was een afwijkend jaar. Er werd zeer laat geplant, 73 
bouws nog in Augustus, 21 in September en 3 bouws in October. 
Dit werd mede veroorzaakt door muizenvraat; er moest telkens 
opnieuw geplant worden. Verder traden veel bandjirs op. De groei- 
factor werd toch iets beter dan in 1918/19, de uitstoeling was 
minder, het kattiegewicht per meter bij gemiddelde uitstoeling was 
lager. Er ontstond dan ook veel minder riet, ook minder dan taxa- 
tie. Het legerpercentage was laag, het rendement werd goed, maar 
het suikerproduct bleef natuurlijk laag. Terwijl tot nogtoe veel 
90 F in afdeeling A en vooral B geplant was en weinig in afd. 
C en D, was 90 F nu op de zware gronden aanzienlijk uitgebreid, 
en juist daar trad de zwaarste beschadiging op. 


Vernield door|Door Bandjir 


muizen beschadigd 


Afd. | Bouws | Gel. | Riet | Rendt | Suiker 


Bws |in % | Bws |in % 
A | 8 — | Se —= | 1027 10,65 | 109 
B | 100,49 | A 3,9 4 19,36, 9 1073 10.65 114 
Od 46 Ab 11:45 A11,85i 1 46 755 12,07 1 
D | nl 8454 22 418 15 631 11,96 15 
Tot. | 206,48 (99,43 | AA: ON | 18 8047 4 2,44 45 | 99 


NOS 


7 


In 1920/21 werd ook ‘vrij laat geplant. Ook nu trad muizenbe- 
schadiging op, maar niet in die mate. De groei in den Oostmoesson 
was gunstig, in den Westmoesson zeer forsch. Het riet werd dan 
ook lang. De uitstoeling was hoog. Het kattiegewicht per meter bij 
gemiddelde uitstoeling was laag, doordat 90 F nu op de slechtste 
gronden stond. Het rietproduct werd dan ook niet hoog; 16% legerde. 
Het rendement bleef vrij laag. Er ontstond iets meer suiker dan in 
1918/19. 

Afdeelingsgewijs was het product in 1920/21 op de sf. Ngandjoek: 


Le- | Rietta- Riet | Rendt Suiker 


NEC. BOUWS ea (ee 
ger / | Xxatie 


A 12 138 756 | 10,41 79 | op de slechtste stuk- 
B 96 4016" | 4105 | 10,38/ 115 ken grond. 

C 58 1072 925 9,95 99 

D 68 1096 999 | 10,03 | 101 


De verschuiving naar de zwaarste gronden gaf natuurlijk voor 
90 F een lager product. Zij verving daar voornamelijk Zw. Cheribon. 
Deze soort geeft eveneens een goed rendement en is daardoor oogst- 
baar, vóór die zware gronden gaan scheuren. Zw. Cheribon legert 
nog sterker dan 90 F, wanneer haar product eenigszins goed wordt. 
90 F geeft dan ook een hooger product, zooals in de variëteiten- 
proeven ook bleek en ook met de productiecijfers van 1920 te 
bewijzen is. 


90 F generatie il Imp. Zw. Cheribon 
Grond Bouws | Riet | Rendt | Suiker | Bouws! Riet | Rendt | Suiker 
Lichte klei 10 1209 1 141,05 134 17 816 | 10,67 87 
Zware klei 82 827 9 93 82 60 Se 14127 94 
Vlaktebibit 90 F | Imp. 90 F 
Lichte klei 30 Dr Le | 108 
Zware klei UL 892 | 10,85 | 97 5 897 | 11,15 100 


Bij de bespreking der cijfers van de sf. Ngandjoek kwam dui- 
delijk te voorschijn, hoe de opvolgende jaren moeilijk vergeleken 
kunnen worden, doordat de soort naar een ander grondtype ver- 
plaatst werd. Daarom geef ik voor deze soort geen graphische 
voorstellingen, om het verband tusschen groeifactor, kattiegewicht 
per M. bij gemiddelde uitstoeling en product vast te leggen. 


412 


Bij de bespreking van deze soort op de sf. Ngandjoek gaf ik 
voor eenige jaren het product op, gesplitst naar bibitherkomst. Ik 
wees er daarbij op, dat tusschen de bibit van verschillende her- 
komst geen doorgaand verschil in product was te constateeren ; de 
verschillen in produet zijn hier te herleiden tot verschil in planttijd, 
legerpercentage of grondtype. 90 F is een soort, die zeer gevoelig 
is voor zeefvatenziekte. De percentages roodkleuring aan de weeg- 
brug werden regelmatig vastgesteld; daartoe werd o.a. aan de 
weegbrug regelmatig van een aantal stokken de dongkellan onder- 
zocht; daarbij kan de roodkleuring op zeefvatenziekte wijzen, omge- 
keerd behoeft alle roodkleuring, die aldus wordt geconstateerd, niet 
het gevolg van zeefvatenziekte te zijn. 

Een verdrogende, afstervende tuin geeft op die wijze hooge 
percentages. 

De percentages roodkleuring aan de weegbrug waren : 


| 1917 | 1918 | 1919 \ 1920 | 1921 | 1922 


Topstek eigen + 0,72 13,21 + 3,69 
» van derden 1,74 — [2,92 1,871 2,38 — 
Vlaktebibit | 0,36 3,42 + 3,03 
Bergbibit Ean | + 0,98 


Over het algemeen waren de percentages niet hoog. Er wordt 
nu al eenige jaren vlaktebibit en generatie geplant, en zooals we 
zagen op zware gronden, zonder dat verontrustende verschijnselen 
voorkwamen. Natuurlijk blijft de soort riskant. Bij het nemen van 
generatie worden de best geslaagde stukken gekozen. 

Verder is een voordeel, dat de soort toch steeds vroeg verma- 
len wordt, zoodat een tuin, waarin verdachte stoelen voorkomen, 
onmiddellijk bij den aanvang van de campagne door den molen ge- 
haald kan worden. 

Dat 90 F gevoeliger voor zeefvatenziekte is dan EK 28, kwam op 
de sf. Soemberkareng uit. Hier komt 3de en 4de generatie 90 F voor. 

In de derde generatie komt in 4 tuinen respectievelijk 5,77, 8, 
6,33 en 542%, d.i. gemiddeld 6,38% zeefvatenziekte voor, en in 4de 
generatie 90 F in 2 tuinen 12,5 en 13,79 %, d.i. gemiddeld 13,14 °/. 

EK 28 had in dezelfde afdeeling voor 5de en 6de generatie ge- 
middeld over 16 tuinen maar 1,19%. 

Op de sf. Meritjan was, zooals de cijfers in de tabel op p. 474 
doen zien, de uitstoeling van 90 F veel grooter. 


413 

In 1916/17 was de uitstoeling 104% van de gemiddelde. Er 
werd vrij laat geplant. De Oostmoessongroei was krachtig, de West- 
moessongroei zeer forsch. Het kattiegewicht per meter was dan ook 
laag. De groei was te forsch, 82% van het riet legerde dan ook. Er 
ontstond een hoog rietproduet met een nog vrij goed rendement, 
dus een goed suikerproduct. 

In 1917/18 werd op denzelfden tijd geplant. De uitstoeling was 
100%. De groeiverdeeling was gunstiger, de groei per dag in den 
Oostmoesson werd iets grooter, in den Westmoesson geringer. De 
groeifactor werd dan ook hooger. Het kattiegewicht werd door die 
betere groeiverdeeling hooger, waardoor een zwaar rietproduct ont- 
stond; toch legerde minder riet dan in 1916/17, nl. 21°9/. In 1916/17 
was de groeifactor lager, het riet langer en de uitstoeling zwaarder. 

Het rendement was door de gunstiger groeiverdeeling en de 
gunstige rijping hoog, zoodat de opbrengst 168 pikols suiker per 
bouw werd. 

In 1918/19 werd iets later geplant, de uitstoeling werd lager, 
96°/, al was ze nog steeds zeer hoog. De Oostmoessongroei was 
minder, de Westmoessongroei forscher. De groeifactor werd dan ook 
laag. Het legerpercentage was door dezelfde oorzaak hooger dan het 
vorig jaar, niettegenstaande het lagere rietproduct. Het rietproduct 
bleef lager, maar het rendement werd door de minder gunstige 
groeiverdeeling niet hoog, zoodat het suikerproduct zeer tegenviel. 
Tengevolge der droogtestagnatie was het product van 90 F dus veel 
lager dan in voorgaande jaren. In 1919/20 werd nog 1 bouw geplant, 
maar deze kwam eerst in October in den grond en gaf een mispro- 
duct. 

De cijfers van 90 F op de sf. Petaroekan staan in de tabel op 
blz. 476. In de beide eerste jaren was het rietproduct hoog, in de 
volgende jaren laag, doordat de soort toen op mindere gronden 
werd geplaatst, voornamelijk op witte klei. 

In 1915/16 werd een zeer hoog rietproduct verkregen. Het 
rendement werd, doordat 41 % legerde, laag. 

15 bouws stonden op nieuwe gronden, 1,7 bouw stond op oude 
gronden. 

90 F oogstjaar 1915/16. 
Bouws Riet Rendt. Suiker 
op Îste en 3de occupatiegronden 14,78 1281 8,73 111,83 
op oude of Bandjardawagronden 176, 146% 110,30 TEATRE 
16,54 1269 89 113,51 


414 


OVERZICHT DER CIJFERS VAN 90 F op DE SUIKERFABRIEK Meritjan. 


mmm 


16/17 | 17/18 | 18/19 | 19/20 
Nn nne 
Lengte op 30 November 100 108 87| — 

» __» 1 Maart 276 251 270 he 

» » 1 April 310 293 | 303 138 

» _» 1 Mei 328 310 | 319 171 
Groei gedurende den Westmoesson, 

d.i. van 30 November tot 

1 April 210 185 216 138 
Groei per dag in c. M.: 

in den Oostmoesson 0,971 | 1,038 | 0,897 | — 

» _» Westmoesson 1,750 | 1,542 | 1,800 | 1,150 
Groeifactor 0,555 | 0,673 | 0,498 | — 
Gebleven uitstoeling per 

bruto bouw 79700 | 77000 [ 73700 | 37800 
Gebleven uitstoeling in % van het 

gemiddelde t/m 1920 119 115 110 56 
Wijze van afplanten : 

in Juli kT A 16 | — 

» Augustus 4\ 14,5 39| — 

» September — — 3| — 

» October — — — d 
Gemiddelde leeftijd op 30 Novem- 

ber in dagen 103 104 97 30 4 
Idem bij het oogsten in | 

maanden 121/3| 1323) 14,5 10 
Gesneden bouws 7 27 54 1m 
Riettaxatie 1200 | 1106 | 1225 300 
Rietgewicht 1386 | 1432| 1248 447 
Rendement 10,93 | 141,75 | 9.72} 15,0 
Suiker 152 168 121 oÁ 
Suikerproduct in %/% van het ge- 

middeld product der soort t/m. 

oogst 1920 (124) 122,5 | 135,5 | 91,01 43,0 
Legerpercentage 82 21 29| — 
Bloeipercentage aan Es er aad 
Kattiegewicht per M. b/d rietlengte 

op 1 April 0,560 | 0,635 | 0,559 | 0,799 
Kattiegewicht per M. bij gemiddelde 

uitstoeling 0,666 | 0,728 | 0,614 | 0,450 


NN 


475 


Op de nieuwe gronden legerde veel riet en werd het rende- 
ment slecht. Het grootste deel stond op zware klei van de nieuwe 
gronden. 


3,05 gen. Goedo gaf 1548“ 7,20 144,5 
4,93 vlakte bib. Petaroekan gaf 1429 884 126,3 
0,8 imp. Preanger 1246 8,66 107,9 
8,79 1454 8,22 119,5 
op klei lichtelijk gemengd met witte klei (oude grond) gaf 
1,3 bw. 1228 1084 133,1 


op klei met witte klei (nieuwe grond) gaf 
3,16 bw. vl. bibit Petaroekan 928 11,33 105,2 

Duidelijk komt in deze cijfers uit, dat op nieuwe gronden, wan- 
neer het rietproduct hoog wordt, de soort zoo zwaar legert, dat zij 
een slecht rendement haalt. 

In 1916/17 was zeer laat geplant, in September. Het riet groei- 
de zeer forsch. De groeifactor werd zeer hoog. De uitstoeling was 
zwaar. Het kattiegewicht per meter bij gemiddelde uitstoeling was 
voor deze soort vrij goed. Er ontstond een vrij hoog rietproduct, 
waarvan 42%, legerde, zoodat een laag rendement ontstond en dus 
weinig suiker werd verkregen. 

90 F stond dit jaar op de volgende grondtypen, alles nieuwe 


grond. 

Klei met witte klei Vlaktebibit Pet. 7,7 bws 1214 10,36 125,83 
Middelzware klei ) De MS vorm 142 S DOP 1124770 
Slechte grond D) ae) ORE Oe OLE 


23,1 1115 9,38 105,— 
Ook hier treden zeer groote productieverschillen op, al naar het 
grondtype. 

In 1917/18 werd eerder geplant. De groeifactor werd ook nu 
gunstig. De soort stond op mindere gronden. Het kattiegewicht per 
meter bij gemiddelde uitstoeling werd dan ook laag, de uitstoeling 
was minder dan in 1916/17. Het rietproduct werd dan ook veel la- 
ger en het legerpercentage ook. Daardoor werd een beter rende- 
ment verkregen. 

90 F stond in 1917/18 op de volgende grondtypen, steeds ar- 
mere gronden. De rietproductie bleef dan ook laag. 

Oude grond. Klei, lichtelijk gemengd 
met witte klei; vroeg geplant 2 bws 965 11,16 107,67 
Nieuwe gronden. Klei met witte klei 5,25 » 912 10,23 93,30 


476 


OVERZICHT DER CIJFERS VAN 90 F OP DE SUIKERFABRIEK Petaroekan. 


Lengte op 30 November 
) » - 1 Maart 
D) » 1 April 
» » 1 Mei 
Groei gedurende den West- 
moesson. d. i. van 30 No- 
vember tot 1 April 
Groei per dag in c. M.: 
in den Oostmoesson 
» _» _Westmoesson 
Groeifactor \ 
Gebleven uitstoeling per bruto 
bouw 
Idem in % van het gemid- 
delde t/m. 1920 (74400) 
Wijze van afplanten : 
in April 
» Mei 
» Juni 
» Juli 
» Augustus 
» September 
Gemiddelde leeftijd op 30 No- 
vember in dagen 
Idem bij het oogsten in maan- 
den 
Gesneden bouws 
Riettaxatie 
Rietgewicht 
Rendement 
Suiker 
Suikerproduct in % v/h gem. 
t/m. 1920 (95) 
Legerpercentage 
Bloeipercentage 
Kattiegewicht per Meter bij 
rietlengte op 1 April 
Idem bij gemiddelde uitstoe- 
ling 


0,410 


0,429 


0,774 
1,567 
0,494 

78000 


105 


19/20 


69800 


94 


20/21 


169 
286 
307 
320 


Be: « 


411 


Lichte klei 327 .bw.. 5 Had 81,58 
Zand en zavel 0:82 5: 760, Odile 73/0 
Slechte grond 9,12 » 929 10,79 100,17 


In 1918/19 werd veel vroeger geplant. Het riet stagneerde. De 
uitstoeling bleef hoog. De groeifactor was laag, het kattiegewicht 
per meter bij gemiddelde uitstoeling werd laag. Het rietproduct 
bleef bijna 200 pikols onder taxatie. 

Toch legerde 35% van het riet. Het rendement was dan ook 
laag en er ontstond weinig suiker. De verdeeling over het areaal 
was: 

Oude grond Klei lichtelijk gemengd 
met witte klei 1,8 bw 4052 41012 106,48 
Nieuwe grond. Klei, met witte klei 10,94 » 815 9,89 80,58 
Zand en zavel 0,60 » 61at 9401! 50:32 
Slechte gronden 1,49 Tt SA. 80,58 


14,87 853 97 82,81 
In 1919/20 werden 73 bouws 90 F geplant, die natuurlijk ge- 
middeld later in den grond kwamen. De groeifactor werd beter 
dan in 1918/19. De uitstoeling was minder. Het kattiegewicht per 
meter bij gemiddelde uitstoeling was iets hooger dan in 1918/19. 
Er ontstond een lager rietproduct, met een beter rendement; 
slechts 4% van het riet legerde. De verdeeling over de verschillende 
grondtypen was in dit jaar: 


Verdeeling van 90 F over de verschillende grondtypen in 1919/20 
op de sf. Petaroekan. 


Leeft.|Lengte| Tot. 


Bouws| Riet (Rendt Mia op 30/ op 30 |leng- Se 
ker tactor 
Nov. | Nov. { te 
Zware klei, nieuwe gronden | 4,49/ 7371| 9,21| 68) 122 | 1,28 3,11) 0,7 
Zware klei, lichtelijk gemengd 
met witte klei, nieuwe grond) 18,39) 805/ 10,60| 85 | 144 ‚38 [ 3,08! 0,68 
Idem, oude grond 2,23| 842/11,56| 97| 135 | 1,08 [2,87| 0,5 
Gemengde grond (klei met 
witte klei, nieuwe gronden | 30,72| 841/10,59| 89 | 140 | 1,25 |2,73| 0,72 
Lichte klei, nieuwe grond | 0,65/1287/ 8,72/120| 165 | 1,52 [3,56 0,92 
Zand en zavel D) D 10,87) 701) 9,10 63 | 149 | 1,29 | 2,80/ 0,7 
Slechte grond » Dj 5,17/ 461} 9,57/- 76|,150 | 4,78 | 3,08/- 1,14 
Totaal 73,13 755| 10,29 78) 1,36 (3,03) 


418 


De soort stond bijna uitsluitend op schralere gronden en gaf 
dan, behalve op de lichte klei, een laag rietproduct. 

In 1920/21 was ongeveer even laat geplant. De groeifactor was, 
doordat de groei in den Oostmoesson krachtig was, veel beter. De uit- 
stoeling was gering. Het kattiegewicht per meter bij gemiddelde uit- 
stoeling was iets beter. Er ontstond bijna evenveel riet als getaxeerd 
was. Het rendement was, niettegenstaande 24% legerde, vrij goed. 

De verdeeling over de diverse grondtypen, alles nieuwe grond, 
was dit jaar: 


Eind- 


Sui- Leeft [Lengte RE Le- 
Bouws/ Riet |Rendt ker |P 30! op 30 | leng- factor | SF- 
ER Not Al Nov i5 actor o/ 
ov. | Nov. £ 
| Í 

Zware klei, lichtelijk | | | | | | 

gemengd met witte | | 
klei 10,6 |[1093/ 10,06/110 | 180 | 2,01 [3,44 | 1,06 | 44 

Gemengde grond (klei 

met witte klei) 23,66| 889| 10,77| 96 | 123 | 1,16 [2,87 | 1,4 | 25 
Zand en zavel 15,69| 773| 11,10| 86 | 204 2:50 3,60 | 134) — 
Slechte grond dlnrs ie 10, 17| 60 ord 1,59 | 3,32 zet — 
Totaal 54 93 | | 1.62 [54 |ezlsossosl |acelss| Ju | 14 


Dit jaar stond 90 F uitsluitend op minder goede gronden. Er 
werd over het algemeen vroeg geplant. De rietproductie bleef echter 
laag. Toch legerde op de eerste gronden, waar de rietproductie iets 
beter was, 44% en 25 /.. 

Na deze bespreking der jaren is het duidelijk, dat deze moeilijk 
vergelijkbaar zijn. 

De cijfers, welke 90 F op de sf. Bandjardawa haalde, staan in 
de tabel op blz. 479. 

Hier werd 90 F over het algemeen vroeg geplant en verkreeg 
zij dan ook goede groeifactoren. De uitstoeling wisselde nogal, maar 
was toch hoog, gemiddeld 65500 stokken per br. bw. 

In 1916/17 waren 22 bouws 90 F geplant. De groeifactor was 
zeer goed. Er ontstond zeer lang riet. Het kattiegewicht per meter 
bij gemiddelde uitstoeling is door de sterke uitstoeling bij deze 
soort steeds laag. In 1916/17 ontstond een zeer hoog rietproduct. 
Daar maar 4/. van het riet legerde, werd het rendement zeer 
mooi en ontstond een hoog suikerproduct. 

In 1917/18 was nog vroeger geplant. De groeiomstandigheden 
waren lang zoo gunstig niet; het riet bleef dan ook korter. De uit- 


#19 


OVERZICHT DER CIJFERS VAN 90 F' op DE SUIKERFABRIEK Bandjardawa. 


16/17 | 17/18 | 18/19 | 19/20 | 20/21 

Lengte op 30 November 225 182 162 157 186 

) » 1 Maart 256 305 287 268 299 

» » 1 April 374 318 305 303 312 

D) » 1 Mei 383 319 309 314 318 

» » 1 Juni — — 310 | — — 
Groei gedurende den Westmoesson, 

dt. van 30 Nov. tot 1 April 149 136 143 146 126 
Groei per dag in c.M.: 

in den Oostmoesson 1,355 ! 1,046 | 0,931 | 1,083 ! 1,224 

» » Westmoesson 4,24%) 4,133 fe 19% 1242474 1,050 
Groeifactor 1,091 | 0,975 | 0,782 | 0,890 | 1,166 


Gebleven uitstoeling per bruto bouw 60500 | 71300 | 65700 | 64400 | 76000 
Gebleven uitstoeling in % van het 


gemiddelde t/m. 1920 (65500) 92 109 100 98 116 
Wijze van afplanten : 
in Mei | 12| 23,5 35 Á 18 
» Juni 10 1,5 9 30 7 
» Juli — 2 — 9 13 
» Augustus — — = — 1 
» September — — — 1| — 
Gemiddelde leeftijd op 30 Novem- 
ber in dagen 166 174 174 145 152 
Idem bij het oogsten in maanden 11 | 102/3 12 | 102/3 | 101/, 
Gesneden bouws 22 27 4 Ah 38 
Riettaxatie 1151 | 1200/[ 14149 | 1053 946 
Rietgewicht 1333 | 1220 { 1069 959 | 1187 
Rendement 12,43: |742,76 | 10,97) 42,05 | 11,42 
Suiker 166 156 117 116 | 135,5 


Suikerproduct in % van het ge- 
middeld product der soort t/m. 


oogst 1920 (139) #19 112 84 83 97 
Legerpercentage kl — 32 4,5 49 
Bloeipercentage — — — — — 
Kattiegewicht per meter bij de riet- 

lengte op 1 April 0,589 | 0,538 [ 0,533 | 0,491 | 0,501 
Kattiegewicht per meter bij gemid- 

delde uitstoeling 0,544 | 0,586 | 0,535 | 0,483 | 0,581 


‘mmm 


480 


stoeling was bijzonder hoog, 109%. De groeifactor was goed, 0,975. 
Het kattiegewicht per meter was. nu het riet korter bleef, goed. Er 
ontstonden 1220 pikols riet met een hoog rendement, daar geen 
riet legerde. Het suikerproduct werd dit jaar, hoewel lager, toch mooi. 

In 1918/19 werd, evenals in 1917/18, vroeg geplant. De groei 
was niet zoo gunstig, de groeifactor werd 0,782. De uitstoeling was 
100%. Het kattiegewicht per meter bij gemiddelde uitstoeling was 
nu lager, er ontstond veel minder riet. Toch legerde, in verband 
met den lagen groeifactor, een hoog percentage, nl. 32. Het ren- 
_de ment was dan ook veel lager, zoodat maar 117 pikols suiker ont- 
stonden. 

In 1919/20 was veel later geplant. De groeifactor was iets beter 
dan in 1918/19. De uitstoeling was 98%; het kattiegewicht per 
meter bij gemiddelde uitstoeling was lager dan in een der vorige 
jaren. Het rietproduct bleef dan ook laag. Het legerpercentage 
was gering, 41/5. Het rendement werd goed, zoodat bijna even- 
veel suiker ontstond als in het vorige jaar. 

In 1920/21 werd iets vroeger geplant. De groeifactor werd bij- 
zonder gunstig. De uitstoeling was groot, 116°/. Het kattiegewicht 
per meter bij gemiddelde uitstoeling was hoog,er ontstond dan ook 
veel meer riet dan getaxeerd was. Het legerpercentage was hoog, 49 /, 
waardoor het rendement vrij laag bleef en lang niet zooveel suiker 
ontstond als in 1916/17, toen de groeifactor niet eens zoo hoog was. 

Deze cijfers doen duidelijk uitkomen, hoe het product sterk 
door het al of niet legeren beheerscht wordt. Doordat de soort op 
slechtere gronden geplant wordt, bleef het legeren binnen de perken 
en gaf zij door haar hoog rendement soms een vrij goed product. 

Gedurende de 5 jaren, dat 90 F op de sf. Pesantren op tegal- 
lans werd geplant, werden door haar de volgende cijfers verkregen 
(zie de tabel op blz. 481). 

In 1916/17 was haar groei verreweg het gunstigst. 1 Juni was 
zij reeds 47 c.M. Gedurende den Oostmoesson bleef zij krachtig 
doorgroeien, terwijl in den tweeden Westmoesson de groei regelmatig 
doorging. Ook uit de. uitstoelingscijfers blijkt, dat zij gunstige groei- 
voorwaarden had. Er ging 13% der stokken te gronde, maar er 
bleven toch nog 60600 over. Het kattiegewicht per meter bij ge- 
middelde uitstoeling werd in dit jaar vrij goed, 0,562. Er ontstond 
daardoor een goed rietproduct met een mooi rendement, zoodat 91 
pikols suiker ontstonden. Er dient hierbij opgemerkt te worden, dat 
90 F in dit jaar op gunstigen tegallangrond stond, 


481 


OVERZICHT DER CIJFERS VAN 90 F OP DE SUIKERFABRIEK Pesantren (Tegallan.) 


16/17 | 17/18. | 18/19 | 19/20 | 20/21 
Lengte op 1 Juni 471 20 30 65 22 
) » 30 November 217 16871, 103 154 172 
>» __» 1 Maart 2841 * 296 196) 240 MA5O 
D) nend April 301 a12 227 226 | 265 
D) » 1 Mei 340 M9 346: "246: 934 70 
Groei per dag in c. M.: 
ijd. fen Westmoesson 0,60: 0,64) „0,49| 0077 | +039 
» _ Oostmoesson 0,94| 0,82| 0,41 | 0,49| 0,83 
» Zen Westmoesson 0,87 | 41,24| 4,24/ 0,60 | 0,653 
Hoogste uitstoeling 69700 | 65600 | 68200 [ 64900 | 51400 
Gebleven uitstoeling per bruto 
bouw 60600 | 50100 | 47100 | 46000 | 44500 
Teruggang in % van de ge- 
bleven uitstoeling 13 24 30 29 13 
Gebleven uitstoeling in % 
van het gemiddelde t/m. 
1920 (51000) 119 98 92 90 87 
Wijze van afplanten : 
in Februari 17 5 92 Á 18 
» Maart 11 1 85 1 57 
» April EE Al 84 — 32 
» Mei ze — — — — 
Gemiddelde leeftijd op 30 
November in dagen 258 213 241 264 236 
Idem bij het oogsten in 
maanden —= ES 1055 Kea on 1D 
Gesneden bouws 28 10 260 5 109 
Riettaxatie 826 695 597 366 585 
Rietgewicht 862 536| 435 311 625 
Rendement 10,52| 410,21 | 8,40, 8,00} 9,31 
Suiker gi 55 37 25 58 
Suikerproduct in % van het s 
gemiddeld product der soort 
t/m. oogst 1920 (52) 175 | 4106 71 48 | 112 
Legerpercentage — — — -— 1,3 
Bloeipercentage — — — — 30 
Kattiegewicht per M. bij 
gemiddelde uitstoeling 0,562 | 0,337 | 0,376 | 0,270 | 0,462 
Kattiegewicht per M. bij de 
rietlengte op 1 April 0,478 | 0,343 | 0,407 | 0,299 |” 0,530 


482 


In 1917/18 was het riet op 30 November veel korter. Tijdens den 
tweeden Westmoesson groeide het zeer forsch. Van de uitstoeling 
ging 24% verloren; er bleven slechts 50100 stokken over. Dit wijst 
er wel duidelijk op, dat de groeivoorwaarden in dit jaar veel minder 
gunstig waren. Het kattiegewicht per meter bij gemiddelde uitstoe- 
ling was veel lager dan in het vorige jaar. Er ontstonden maar 536 
pikols riet met een vrij goed rendement, zoodat 55 pikols suiker 
werden verkregen. 

In 1918/19 stonden er 260 bouws 90 F op tegallans. Op 30 No- 
vember was het riet nog zeer kort. In den Westmoesson groeide 
het zeer forsch. Ook in den sterken teruggang der uitstoeling komt 
uit, dat het riet onder ongunstige omstandigheden groeide. Er ble- 
ven nu nog minder stokken over dan het vorige jaar. Het kattie- 
gewicht per meter bij gemiddelde uitstoeling was ook nu laag, zoo- 
dat slechts 435 pikols riet ontstonden. Het rendement was zeer laag, 
waardoor slechts 37 pikols suiker verkregen werden. 

In 1919/20 werden slechts 5 bouws 90 F geplant. Eerst groeide 
het riet gunstig, maar in den Oostmoesson stagneerde het zwaar. 
De Westmoessongroei was ook gering. De uitstoeling leed ook nu 
geducht. Zij ging 29, terug; er bleven 46000 stokken over. Het 
kattiegewicht per meter bij gemiddelde uitstoeling was zeer laag. Er 
ontstonden maar 311 pikols riet. Het rendement werd slecht, zoo- 
dat slechts 25 pikols suiker werden verkregen. 

In 1920/21, toen 109 bouws waren geplant, groeide het riet 
eerst weinig, tijdens den Oostmoesson bleef het riet goed doorgroeien, 
in den Westmoesson was de groei matig. Dat de groeiomstandighe- 
den dit jaar gunstig waren, blijkt ook daaruit wel, dat de uitstoe- 
ling niet zoo sterk terugliep, 13%. Er waren echter niet zooveel 
stokken. Het kattiegewicht per meter was nu veel beter dan in de 
laatste jaren. Het rietproduect kwam dan ook boven de taxatie. Zelfs 
legerde 1,3. Het rendement was niet hoog, maar toch beter dan 
in vorige jaren. Er ontstonden nu 58 pikols suiker. 

Dit gedrag in opvolgende jaren doet duidelijk zien, dat 90 F zeer 
weinig tegen droogte bestand is; zij is veel gevoeliger dan EK 2 
en EK 28, en loopt zeer sterk door groeistagnatie in product terug. 

De groote teruggang in product door droogtestagnatie komt in 
het rietproduct duidelijk te voorschijn. Wanneer de uitpersbaarheid 
van het riet daarbij nauwkeurig was vastgesteld, zou n.m.m. dui- 
delijk gebleken zijn, dat 90 PF, onder ongunstige omstandigheden 
gegroeid, veel lager sapgehalte zou hebben, 


nd 


483 


Wel werden op de sf. Pesantren jaarlijks enkele persproeven, 
ook met 90 F van tegallans, genomen. De verkregen cijfers schom- 
melen, zooals onderstaande staat doet zien, bijzonder sterk. Er werd 
steeds een mengmonster vermalen. 


Pikols riet | Rende- Pikols riet Rende- 
Data | mengmon- | Persing | ments- Data | mengmon- | Persing | ments- 
ster factor ster factor 
1917 5 1918 
4 Juni a01 71,88 | 0,7167 f 31 Juli 602 97,98 | 0,5789 
6 » 454 | 65,23 | 0,6645 
15 » 462 67,66 | 0,7055 
A » 673 73,14 | 0,7297 | 
523 69,63 | 0,7041 | 
RE) SE 1920 
20 Juni 64 63,43 | 0,6830 kn 470 53.10 | «0,50 
12 Juli 380 13,43 0,6030 116 56,27 | 0,5929 
| 422 68,43 | 0,6430 143 54,68 | 0,546 


In 1917 werden 4 persproeven genomen, die nogal wisselende 
cijfers gaven, maar alle waren hoog. In 1918 werd maar één pers- 
proef genomen, die laag uitviel, in 1919 twee, die zeer sterk wissel- 
den; in 1920 ook twee, die sterk verschilden. 

Bij deze laatste persproeven werd de ampas gewogen en daarom 
een veel kleiner monster gebruikt dan bij de eerste proeven, waarbij 
het sap werd gewogen. 

Deze aanplant van 90 F op tegallans heeft duidelijk doen uit- 
komen, dat deze soort, die den naam had van droogte-resistent en 
door hare groote uitstoeling voor tegallans geschikt leek, veel min- 
der tegen droogte bestand is dan de andere tegallansoorten, 247 B, 
EK 2 en EK 28, waarom zij dan ook geheel voor de tegallans van 
Pesantren is afgeschaft. 

Voor 90 F wil ik voor enkele ondernemingen de 15-daagsche 
groeicijfers vermelden, om een beeld van haren groei te geven: 

De 15-daagsche groeicijfers van 90 F op de sf. Ngandjoek, staan 
in de volgende tabel. 


1917 
Leeftijd op 30 November 123 139 | 139 
Lengte op J0 November 136 155 | 119 
Groei de helft December 30 32 46 
2e » » 2 928 34 
de » Januari 27 29 31 
2e » » 20 21 28 
le » Februari 18 20 28 
2e » » 20 16 23 
de » Maart 24 11 16 
2e » » 18 6 14 
de » April 3 1 14 
2e » » — — — 
Eindlengte 316 297 350 
Groeifactor 0,750 |0,705 | 0,48 


d 


_ 
Lo18 | 1919 | 1920 | 1921 


105 147 
100 150 
21 32 
38 30 
33 32 
26 26 
24 25 
18 19 
19 19 
14 13 

3 10 

4 == 
299 354 


0,586 | 0,793 


In de jaren 1917 en 1921 was het riet op 30 November vrij lang 
en groeide regelmatig met een geleidelijke afname in groei. In 1918 
en 1919 was even vroeg geplant, maar in 1919 was het riet op 30 
November korter. De Westmoessongroei was veel forscher, zoodat 
het riet‘ten slotte langer werd, maar een veel lageren groeifactor 
kreeg. In 1920 leed het riet door muizen en bandjirs. 

Op de s.f. Bandjardawa en Petaroekan werd, zooals wij zagen, 
90 F vroeg geplant. De 15-daagsche groeicijfers dezer ondernemingen 
staan in de volgende tabel: 


Bandjardawa. Petaroekan. 
1917 [4918 1919 1920 1921 1917 [1918 1919 \4920 1921 
Leeftijd op 
30 Nov. | 166 | 174 | 174 | 145 | 152 601-145: 1" 1641 AAST 2D 
Lengte op 
30 Nov. 995 1 1821 4621 457 -| 486-2021480 | ATEN 133 
Groei: | 
le helft Dee, | 26 95 36 25 | 24 31 18 28 A 35 
Je jy » 28 91 28 20 126 28 26 36 54 DA 5 
1e » Jan. 25 20 19 25 14 ta 24 21 28 93 
Je pp » a] 20 16 toa g 17 14 39 17 19 
le » Febr. | dar 15 2 16 14 29 26 16 | 
Ze Dy ) 18 42 13 18 18 13 45 16 15 18 
le _» Maart 12 10 10 14 7 13 13 20 11 dl 
De » » Bl Aga 8 a | 64 ABU da OU AR 
le » April 8) 41 3 4 6 — 1 10 6 8 
Ze Dy » — - — Á — — Le — 10 5 
_— — — — == Ze 3 — Á 3 
zld Pk Es ch tu ee 4 kf 9) dn 
Eindlengte 383 | 319 | 310 | 314 | 318 | 359 | 334 [| 332 | 291 | 320 
Groeifactor 1,091 (0,975 (0,782 [0,890 | 1,16 [2,08 [1,147 [0,494 [0,953 [1,204 


485 


Op Bandjardawa werd steeds vroeg geplant, zoodat het riet op 
30 November al lang was en de Westmoessongroei matig bleef. Op 
Petaroekan werd behalve in 1917 en 1920, ook vroeg geplant. In 
1917 stond zij op nieuwe gronden en was op 30 November al lang, 
in 1919 en 1920 daarentegen was zij niet lang en was de West- 
moessongroei forscher, maar zij bleef kort. 

We hebben dus gezien, dat 90 F, zoodra zij op betere gronden 
groeit, door hare groote legerneiging zwaar legert en dan geen goed 
rendement haalt, waarom zij dan ook in de latere jaren alleen op 
moeilijke gronden staat, waardoor haar rietproduct laag blijft en 
zij door goed rendement voor die moeilijke grondtypen nog een 
vrij behoorlijk product verwerft. 

Daarbij dient men er wel rekening mede te houden, dat haar 
sapgehalte waarschijnlijk bij indrogen sterk terugloopt, zoodat onder- 
zoekingen hierover zeer wenschelijk zijn. Op tegallans bieek, dat 
90 F te zwaar door felle droogte lijdt en dan misproduct geeft. 


Soerabaja, Juni 1922. 


ROHIEF 


# 


VOOR DE 


Suikerindustrie in Nederlandsch-Indië 


BA 


MEDEDEELINGEN VAN HET 
PROEFSTATION VOOR DE JAVA- 
SUIKERINDUSTRIE. 


Be 
m 


JAARGANG 1922, No. 13 en 14. 


DE FACTOREN, DIE HET PRODUCT BEPALEN 
DOOR 
Dr. J. M. GEERTS, 


ACHTSTE BIJDRAGE: 
HET PRODUCT VAN TJEPIRING 24. 


NEGENDE BIJDRAGE : 
DE VARIETEITEN ONDERLING VERGELEKEN. 


N. V, BOEKHANDEL EN DRUKKERIJ 
v/h H. VAN INGEN — SOERABAJA, 


‘mmm mmm 


MAR 17 1928 


LIBRARY 
NEW YORK 
BOTANICAL 

GARDEN 


MEDEDEELINGEN VAN HET PROEFSTATION 
VOOR DE JAVA-SUIKERINDUSTRIE, 


LON 


Jaargang 1922, No. 13. 


DE FACTOREN, DIE HET PRODUCT BEPALEN 


door 


Dr. J. M. GEERTS, 
Landbouwkundig Adviseur der Nederlandsch-Indische Landbouw-Mij, 
ÄCHTSTE BIJDRAGE. 
Het product van Tjepiring 24. 


Terwijl 90 F door hare groote legerneiging alleen op’ niet te 
vruchtbare gronden tot haar recht komt, moet Tjepiring 24, die 
langzaam groeit en een geringe legerneiging bezit, juist in vrucht- 
bare tuinen geplant worden. Na enkele jaren had men dit ervaren 
en nu wordt deze soort plaatselijk met succes geplant. 

De uitbreiding, die Tjep. 2% heeft weten te verkrijgen, is gerin- 
ger dan van 90 F. Zij besloeg in procenten van den aanplant: 


1915 | 1916 | 1917 | 1918 | 1919 | 41920 | 
1 | Ia | 11/s | 2 | SEM EALS t 


| 
| 
| 
| 
| 


| | 
ct EEEN EE EE AO 


Daarbij is zij nu nog meer tot enkele groepen beperkt. In de 
laatste 4 jaren was hare verspreiding over de groepen als in de 
tabel op blz. 489 is te zien. 

Van den beginne af vond zij de grootste uitbreiding in Oost- 
Java en speciaal in Sidoardjo, waar ze in 1921 ook nog het meest 
werd geplant. 

In 1920/21 hadden de volgende ondernemingen een aanplant 
van Tjep. 24 boven 10% van haar geheelen aanplant: Wringinanom 
14 /, Oemboel 4%, Porrong 22%, Kremboong 17 % en Perning 
27°/. Het zijn dus slechts bepaalde ondernemingen, die nog een 
groot oppervlakte van deze rietsoort planten. 


488 


OVERZICHT DER CIJFERS VAN Tjep. 24 OP DE SUIKERFABRIEK Boedoeran. 


mmm 


14/15 


15/16 


Lengte op 30 November 


» » 1 Maart 
» » 1 April 
» » 1 Mei 


Groei tijdens den Westm. 
Groei per dag in c. M. 
in den Oostmoesson 

» » Westmoesson 
Groeifactor 
Gebleven uitstoeling per 
bruto bouw. 
Idem in®/% van het ge- 
middelde (56900) 
Wijze van afplanten: 
in Mei 
» Juni 
» Juli 
» Augustus 
» September 
Gemiddelde leeftijd op 
30 Nov. in dagen 
Bij het oogsten in maan- 
den 
Gesneden bouws 
Taxatie í 
Riet 
Rendement 
Suiker 
Suikerproduct in ®/% van 
het gemiddelde t/m 
1920 (126,5) 
Legerpercentage 
Bloeipercentage 
Kattiegewicht per meter 
bij de lengte op 1 Mei 
Idem en bij gemiddelde 
uitstoeling 


57000 


100 


72 
234 
265 
2771 
205 


0,900 
1,367 
0,658 


59400 


0,608 


0,634 


16/17 


146 
277 
307 
318 
172 
1,132 
1,147 
0,987 


62400 


0,592 


0,681 


17/18 


18/19 


149 
270 
294 
300 
151 


0,909 
1,007 
0,903 

55500 


97,5 


19/20 


119 
256 
275 
284 
165 


0,922 
1,100 
0,858 
51400 


90,5 


20/21 


102 
243 
265 
273 
171 


0,810 
1,140 
0,711 
56400 


99 


489 


PERCENTAGES VAN DEN AANPLANT!VAN TJEP. 24 IN DE 
VERSCHILLENDE GROEPEN : 


| 
1918 MIES 1920 1921 


Besoeki 
Probolinggo 
Pasoeroean 
Sidoardjo 
Modjokerto 
Djombang 
Kediri 
Madioen 
Soerakarta 
Djocjakarta 
Kedoe 
Banjoemas 
Rembang 
“Semarang 
Pekalongan 
Tegal 
Cheribon 


amer e | © | | DO => DO B DO HO 


oeuslsvesO Ue RU w 
oeocolsleel =tom= ur wu 
oo=ecl oooccosewvuor u 


EE EN EN TT. 


Totaal 2 11/, | 1 | 1 


Ik wil ook deze soort op enkele ondernemingen behandelen en 
begin met de sf. Boedoeran. De cijfers van Tjep. 24 staan in de 
tabel op blz. 488. 

In 1916/17 werd het hoogste product gehaald. Er was niet heel 
vroeg geplant. De uitstoeling, die op Boedoeran steeds zwaar is, 
was dit jaar van Tjep. 2% zeer hoog, 110%, van de gemiddelde: De 
groeiverdeeling was zeer gunstig. De groeifactor was bijna 1. Het 
riet werd lang. Door de zware uitstoeling was het kattiegewicht 
per meter niet hoog, maar omgerekend op gemiddelde uitstoeling 
wel. Het rietproduct was dan ook goed. Het rendement was goed, 
zoodat 142 pikols suiker verkregen werden. 

In 1914/15 was laat geplant, de groeiverdeeling was minder 
gunstig, de groeifactor veel lager. De uitstoeling was niet zoo groot, 
100%. Het kattiegewicht per meter bij gemiddelde uitstoeling was 
even hoog, zoodat een goed rietproduct werd verkregen; 6% van de 
Tjep. 24 legerde. Het rendement was door de minder gunstige groei- 
verdeeling niet zoo hoog, zoodat 135 pikols suiker verkregen werden. 

In 1915/16 werd nog later geplant. De uitstoeling was 104 %. 
De groeiverdeeling was iets gunstiger dan in 1914/15. Het kattie- 
gewicht per meter bij gemiddelde uitstoeling was lager. 5 % der 


490 


Tjep. 2% legerde. Hoewel binnen 11 maanden gesneden werd, was 
het rendement zeer goed en ontstonden er 131 pikols suiker. 

In 1917/18 werd eerder geplant en was de uitstoeling geringer, 
97%. De groeiverdeeling was zeer gunstig, de groeifactor hoog, 
maar deze was, doordat het riet kort bleef, geflatteerd. Het kattie- 
gewicht per meter was dan ook goed, zoodat 1100 pikols riet ont- 
stonden. Er legerde geen riet. Niettegenstaande de gunstige groei- 
verdeeling en het snijden op 12,5 maand was het rendement niet 
hoog, zoodat 129 pikols per bouw werden verkregen. 

In 1918/19 werd vroeg geplant. De uitstoeling was dezelfde als 
in 1917/18. De Oostmoessongroei was gering, de Westmoessongroei 
vrij forsch, zoodat de groeifactor lager werd. Het riet leed door de 
droogte. Het kattiegewicht was laag, waardoor ruim 1000 pikols 
riet ontstonden met een vrij laag rendement. 

In 1919/20 stonden er nog 34 bouws Tjep. 24, die veel later ge- 
plant werden dan in de beide vorige jaren. De groeifactor was niet 
zoo gunstig, niettegenstaande het riet kort bleef. De uitstoeling was 
maar 90°. Het kattiegewicht per meter bij gemiddelde uitstoeling 
was laag. Het rietproduct viel geducht tegen; wel was het rende- 
ment vrij goed, maar er ontstond weinig suiker. 

In 1920/21 stonden er 20 bouws, die ongeveer even laat als in 
1919/20 in den grond kwamen. Ook nu bleef het riet kort. De 
groeifactor was niet hoog, de uitstoeling 99 %. Het kattiegewicht 
per meter bij gemiddelde uitstoeling was beter. Er ontstond dan 
ook een beter rietproduct; het rendement was 1, waardoor 124 
pikols suiker ontstonden. Waar deze rietsoort nog maar op enkele 
ondernemingen voorkomt, neem ik geen graphieken op. 

Op de sf. Perning heeft Tjep. 24, zooals de cijfers in de vol- 
gende tabel, blz. 491, doen zien, een geringere uitstoeling, vooral in 
de jaren, toen vrij laat geplant werd. Het product was in 1917/18 
hooger dan in 1916/17. 

In 1917/18 was de uitstoeling iets minder, 102%. Er werd toen 
vroeger geplant, de groeiverdeeling was in dat jaar beslist gunstiger 
dan in 1916/17. De groeifactor was 1,501 en in 1916/17 0,917. Het 
kattiegewicht per meter was in 1917/18 iets hooger, omgerekend op 
gemiddelde uitstoeling echter iets lager. Door de geringere uitstoeling 
werd het rietproduct toch nog iets lager. Het rendement werd in 
1917/18, al legerde iets meer riet, hooger dan in 1916/17, waardoor 
8 pikols meer suiker per bouw ontstonden. 

In 1914/15 worden van de 7 bouws 6 in Juli geplant. De uitstoe- 


491 


OVERZICHT DER CIJFERS VAN Tjep. 24 OP DE SUIKERFABRIEK Perning. 


EE IT EEEN EL EEE CEERD 


14/15 | 15/16 | 16/17 17/18 | 18/19 | 19/20 | 20/21 

Lengte op 30 November De 72 134 182 127 60 110 

» --» 1 Maart 245 Pp" 204): 270 |. “292 274 \ 207 244 

Dau Dee A APT 290 240) 11304 | + 305.289, 230 Le 278 

mens 4d Mei 297 261 304) 305| 289| 255) 294 
Groei gedurende den 

Westm., d.i. van 

30 Nov. tot 1 Mei — 189 170 123 162| 195| 184 
Groei per dag in c.M.: 

in den Oostmoesson — 0,800 | 1,039 | 1,238 | 0,784| 0,652 | 1,009 

» _» Westmoesson — 1,260 | 1,133 | 0,825 | 1,080 | 1,300 | 1,227 
Groeifactor — | 0,635 | 0,917 | 1,501 | 0,726 | 0,502 | 0,822 
Gebleven uitstoeling 

per bruto bouw 50200 50400 | 52500 | 50900 | 51600 | 45600 | 47200 
Gebleven witstoeling in 

% van het gemiddel- 

de t/m 1920 (49900) 101 101 105 102 108 87 | 941/5 
Wijze van afplanten 

in Mei — —- 1 13 | — 3 

» Juni — — 14 55 37 28 14 

» Juli 6 B) 32 10! — 53 147 

» Augustus 1 7 2 6) — 68 84 

» September — 3 — — — 20 13 

» October — —— -— — — 36 | — 
Gemiddelde leeftijd op 

30 November in da- 

gen 116 90} 129 4147 162 92| 109 
Idem bij het oogsten 

in maanden 121/,/13 | 121/3 14 | 181/, 14 12 \ 131/3 
Gesneden bouwe 7 13 49 84 60 205 261 
Riettaxatie 1125 | 40041 | 4057| 41074 | 41063 872 | 1063 
Rietgewicht 1165 | 41025) 1222| 1499 | 1029 792 994 
Rendement 4 O2 22E 4453 12,42) 42,08 11,69 11,28 
Suiker 128 126 141 149 124 Oera t12 
Suikerproduct in % 

van het gem. product 

der soort t/m oogst 

1920 (127) 101 9 rtl uee 98 73 88 
Legerpercentage — — 9 0D: 7Ât Le 0 
Bloeipercentage == == EE EUNARE 2 mr 
Kattiegewicht per meter 

bij de rietlengte op 

1 Mei 0,781 | 0,779 | 0,766 | 0,772| 0,690 | 0,712 | 0,716 
Kattiegewicht per meter | 

bij gemiddelde uit- | Fon 

stoeling 0,786 | 0,787 | 0,806 | 0,788 | 0,714 | 0,622 | 0,678 


492 


ling was 101 °/%. De groeiverdeeling was niet gunstig. Door de geringe 
uitstoeling was het kattiegewicht per meter goed en ontstonden 
bijna 1200 pikols riet. Het rendement werd niet hoog, zoodat 128 
pikols suiker per bouw werden verkregen. 

In 1915/16 werd veel later geplant. De uitstoeling was nu ook 
101 %. De groeiverdeeling was gunstiger dan in 1914/15, maar toch 
was de groeifactor niet hoog. Het riet bleef kort. Het kattiegewicht 
per meter was daardoor goed, maar het rietproduct bleef laag. Er 
legerde geen riet; het rendement was goed, zoodat 126 pikols suiker 
per bouw werden verkregen. 

In 1918/19 was daarentegen zeer vroeg geplant. De uitstoeling 
was 103%. De groei in den Oostmoesson was door de droogte 
gering, de Westmoessongroei forsch. De groeifactor bleef vrij laag. 
Het kattiegewicht per meter was dan ook laag, zoodat het rietproduct 
gering bleef. Er legerde 7% van het riet. Het rendement was vrij 
goed. Er ontstonden 124 pikols suiker per bouw. 

In 1919/20 werd veel meer Tjep. 24 geplant. Doordat de bibitle- 
veranciers onvoldoende bibit afvoerden, stelden de vlaktebibittuinen 
van Tjep. 24 de onderneming in staat, door te planten. Er kwam 
nu veelmeer Tjep. 24 in den grond en daarvan werden vele bouws 
laat geplant. In den Westmoesson kwamen vele bouws herhaaldelijk 
onder water en stierven af. Alleen in de Modjokerto-afdeeling ston- 
den de volgende bouws onder water. 


Bouws. Aantal etmalen. 
2de helft November 25 1 — Q 
Te » December 95 3 — 4 
2e ) ) 102,5 2 — 5 
1e » Januari ’ 215,5 6 — 15 


Op 15 Januari had 4514/, bouw reeds langer dan 15 dagen tot 
aan den top onder water gestaan; 18,8 bouw daarvan was met 
Tjep. 24 beplant. Waar deze soort door laat planten het kortst was, 
leed zij het meest. 

De productiecijfers, gesplitst naar irrigatiegebieden, doet dit 
duidelijk zien (zie de tabel p. 493). 

DI 52 kwam in verhouding het eerst in den grond. De produc- 
tiecijfers van de Modjokerto-afdeeling zijn tengevolge van de bandjirs 
abnormaal laag. Het product van Tjep. 24 in 1919/20 is daardoor 
moeilijk te vergelijken met andere jaren. 

In 1920/21 kwam Tjep. 24 wel eerder in den grond, maar toch 
laat. Doordat aanplant 1919/20 door bandjirs zwaar had geleden, 


495 


SUIKERPRODUCT DER DIVERSE RIETSOORTEN IN DE VERSCHILLENDE 
IRRIGATIEGEBIEDEN OP DE SF. PERNING IN 1919/20. 


Rietsoort 


247 B 
100 POJ 
DI 52 
EK 28 
Tjep. 24 


Irrigatiegebied, begrensd 
tusschen Mangetan en 
Porrongkanaal 


| 


Irrigatiegebied tusschen 
Soerabaiarivier en 
Mangetan-kanaal 


Modjokerto-afdeeling 


Bws | Riet \Rendt.) Skr. 


85 [1004 
130 | 794 
111 1026 

99| 999 
115 | 968 


9,52 
11,65 
11,74 
10,16 
11,98 


Bws | Riet \Rendt. | Skr, 
ded 
99,9 
at 


1267 
912 
998 


9,51 
11,03 
12,18 


121 
102 
121 


Bws 


Riet [Rendt. | Skr. 


8,88) 54 
11,98 
11,69 
10,01 
11,47 


was er weer bibit tekort en werd er meer Tjep. 24 geplant dan op 
het plantplan stond, waardoor zij gemiddeld vrij laat in den grond 
kwam. Groeifactor en uitstoeling waren beter dan in het vorig jaar. 
Het kattiegewicht per meter bij gemiddelde uitstoeling was niet 
hoog, zoodat het getaxeerde rietproduct niet werd gehaald. Het 
rendement was niet hoog. 


Tjep. 24, GESPLITST NAAR PLANTTIJD. 


Oogstjaar 1918, Oogstjaar 1919, 
Planttijd Bouws| Riet | Rendt.| SuikerjBouws) Riet | Rendt.| Suiker 
16 — 31/5 | 13,92 1297 | 12,36 | 159,4 || 22,3 | 1048 | 12,10 | 126,8 
1 — 15/6 — | — —: — |[32,12! 990|12,04| 119,2 
16 — 30/6 56,53! 1215 | 12,12!146,8 || 5,53/ 1180 | 12,10 | 142,8 
1 — 15/7 — | — — == al en ea erk 
16 — 30/7 12,73 1142 | 12,54 | 143,3 || — | — — — 
1 — 15/8 0,86 1149 | 12,62| 145,0 | — | — — — 
16 — 31/8 — |= — —- — | — — — 
Oogstjaar 1926, Oogstjaar 1921, 
Planttijd Bouws) Riet |Rendt.| Suiker/Leeftijd|Bouws) Riet |Rendt,/ Suiker 
1— 15/6 |10,77/1080 | 11,64| 126,3 ((441/,) || 13 [1130 11,19 | 126,4 
16 — 30/6 |14,02/1003 | 12,31 | 123,3 (43 )\| 13 | 871 /11,54| 100,5 
1 — 15/7 12,49\ 861 12,47 (107,4 (131/,) | 29 | 1092 | 11,78 | 128,6 
16 — 31/7 27,49| 1036 | 12,19 | 125,9 (121/,) | 101 1051 | 11,41 | 119,9 
1—15/8 |38,06/ 948 |11,98|113,8 |(121/,) || 88 | 923 | 11,41 | 105,3 
16 — 31/8 18,23| 921, 11,60 | 109,1 (11,5 ) Je | 9094457 107,9 
1—15/9 13,14 354/14,53| 40,8 (41 )} 11 | 794/12,12| 96,2 
16 — 30/9 42,35) 577|/14,78| 67,6 (40 )| — | — — — 
1—15/10 |16,95/ 286| 8,22| 31,3 (114/,) II — | — — — 


404 


De invloed van den planttijd komt te voorschijn, wanneer we de 
oogstcijfers voor de laatste jaren naar planttijd splitsen (zie tabel 
p. 493). 

Er is over het algemeen een duidelijke teruggang in product te 
constateeren, naarmate later geplant wordt. 

De cijfers, welke Tjep. 2% op de sf. Petaroekan haalde, staan 
op pag. 496 vermeld. 

Zij wordt hier hoofdzakelijk in Juli en Augustus geplant, dus 
niet vroeg, en op 10 tot 11 maanden gesneden, dus op jeugdigen 
leeftijd. 

Zij wordt gebruikt op gronden, waar 100 POJ legerde, dus op 
zeer geile gronden. Vandaar dan ook, dat zij vaak hooge legerper- 
eentages vertoont. 

In 1914/15 hadden de 18 bouws een lagen groeifactor, geringe 
uitstoeling en laag kattiegewicht per meter bij gemiddelde uitstoe- 
ling, zoodat een slecht product ontstond. In 1915/16 was de groei- 
factor zeer gunstig, de uitstoeling was beter. Het kattiegewicht per 
meter bij gemiddelde uitstoeling was hooger. Nu ontstond een goed 
rietproduct met goed rendement. 

Tjep. 24 was in 1915/16 alleen op nieuwe gronden geplant, en 
wel op zware klei 8,224 bouws en op klei, lichtelijk gemengd met 
witte klei, 5,031 bouws. Het product was op zware klei (8,224 bouws) 
1198 pik. riet, 10,13 rendement, 121,3 pik. suiker;op klei, gemengd 
met witte klei, (5,031 bouws), 1068 pik. riet, 10,30 rendement, 110,0 
pik. suïker. | 

In 1916/17 werd op denzelfden tijd geplant; het riet werd langer, 
de uitstoeling was zeer hoog. De groeifactor was goed, het kattiege- 
_ wicht per meter bij gemiddelde uitstoeling was heel goed, Er ont- 
stond dan ook een zwaar rietproduct, 100 pikols boven taxatie. 15% 
legerde. Het rendement werd niet hoog, waardoor 118 pikols suiker 
ontstonden. De verdeeling over de gronden was als volgt: 

Zware klei, nieuwe gronden 54,371 bws, 1230 pik. riet, 9,47 

rendement, 116,45 pik. suiker. 

Middelzware klei, nieuwe gronden 20,174 bws, 1257 pik. riet, 

9,71 rendement, 122,02 pik. suiker. 

In 1917/18 werd eerder geplant. De groeifactor werd niet zoo 
goed, maar toch voldoende. De uitstoeling was 97%. Het kattiege- 
wicht per meter bij gemiddelde uitstoeling was hoog. Er ontstond 
dan ook een goed rietproduct. Waar slechts 29% legerde, werd het 
rendement goed en ontstonden 125 pikols suiker. 


495 


In oogstjaar 1918 was de verdeeling van Tjep. 24 over de gron- 


den : 
Zware klei, nieuwe gronden 58,937 bouws, 1277 pik. riet, 10,27 


rendement, 131,12 pik. suiker. 
Middelzware klei, nieuwe gronden, 36,978 bouws, 1109 pik. riet, 
10,30 rendement, 114,20 pik. suiker. 

In 1918/19 werden in verband met de inkrimping maar 4 bouws 
geplant. Deze gaven een zeer hoog rietproduct. Er legerde 67%, 
waardoor het rendement laag bleef. 

In 1919/20 werden 115 bouws geplant. De groeifactor werd nu 
laag, de uitstoeling was slechts 84%. Het kattiegewicht per meter 
bij gemiddelde uitstoeling was zeer laag. Er ontstond een laag 
rietproduct met slecht rendement. 

De aanplant 1919/20 leed door muizen. 1,792 bouws Tjep. 24 
waren afgevreten en werden als 2de snit verder opgekweekt. Deze 
gaven 519 pikols riet, 7,20 rendement, 37,37 pikols suiker; zonder 
muizenbeschadiging gaven 115,656 bouws 913 pikols riet, 9,81 ren- 
dement, 89,57 pikols suiker. 

Op zware klei, nieuwe gronden, stonden 115,932 bouws, 906 pik. 

riet, 9,711 rendt, 87,95 pik. suiker. 

Op middelzware klei, nieuwe gronden, stonden 1,516 bouws, 932 

pikols riet, 9,75 rendt, 90,94 pik. suiker. 

In 1920/21 werd iets later geplant, de uitstoeling werd nog 
lager, de groeifactor beter. Het riet was langer, het kattiegewicht 
per meter bij gemiddelde uitstoeling iets hooger. Er ontstonden 
nu bijna 1100 pikols riet; wel legerde 24%, maar het rendement 
was toch beter, zoodat 113 pikols suiker werden verkregen. Nu stond 
Tjep. 24 op denzelfden grond als het vorig jaar. Het product werd: 


Eind- 
lengte 


Lengte op 
30 Nov. 


Grondsoort Bouws|{ Riet Suiker tan 
le) 


Zware klei, 
nieuwe grond 

Middelzware klei 
nieuwe grond | 8,531) 1128 9,15 | 103,30| 1,46 3,41 | 48 


% 


11,112\ 1082 | 10,52/ 113,88) 1,27 3,32 | 21 


Op de sf. Meritjan werden gedurende drie jaren eenige bouws 
Tjep. 24 geplant (zie tabel blz. 498). In 1916/17 kwam deze soort 
bijna geheel in Juli in den grond. De uitstoeling werd vrij goed, 
105°/%. De groeiverdeeling was goed, in Oost- en Westmoesson be- 
droeg de groei in c.M. per dag evenveel, 1,08 c.M. 


OVERZICHT DER CIJFERS 


496 


VAN Tjep. 24 oP DE SUIKERFABRIEK Petaroekan. 


LE 


| | 
14/15 | 15/16 | 16/17 17/18 | 18/19 | 19/20 | 20/24 
ed 

Lengte op 30 November 62 142 152| 140 140 110 138 

» >» 1 Maart 249 | 310f 289| 287) 3004 259/ 292 

» » 1 April 294| 3221 1819 | 34017734101 1288 (ck 348 

» » 1 Mei — 327 | 334| 321 325 | 293| 325 

» » 1 Juni — — 341 J26 350| 297) — 
Groei gedurende den 

Westmoesson, d.i. van 

30 Nov. tot 1 Mei 232). 127) 182/ 181 185| 183| 187 
Groei per dag in c.M.: 

in den Oostmoesson | 0,620 | 41,802| 1,382 | 1,111 | 1,443 | 0,957 | 1,380 

» _» Westmoesson | 1,547 | 0,847 | 1,213 | 1,207 | 1,233 | 1,220 | 1,247 
Groeifactor 0,401 | 2,128| 1,139 [| 0,920 | 1,170 | 0,784 | 1,107 
Gebleven uitstoeling per 

bruto bouw 55100 / 57800 | 72600 ‚58100 | 66000 50400 | 48600 
Gebleven uitstoeling in 

%/ van het gemiddel- 

de t/m 1920 (60000) 92 96| 121 97 ij»: 410 84 81 
Wijze van afplanten 

in Mei —— — — 2| — — — 

» Juni —— — dd 33| — 20 6 

» Juli 6 15 29 42 1 56 16 

» Augustus 12 1 35 19 3 41 66 

» September — 2 — — — — — 
Gemiddelde leeftijd op 

30 November in da- 

gen 100\ 41 110 {| 126 9715 fe A00 
Idem bij het oogsten 

in maanden 10 | 104/5 | 102/5 \ 4101/3 | 411/3 | 114/3 11 
Gesneden bouws 18 16 15 96 Al 147 86 
Riettaxatie 1084| 1120) 1143 | 1116{ 1282| 1035| 934 
Rietgewicht 867 | 1139 | 1238) 1211| 1370| 907) 1087 
Rendement 8,87 | 10,07 | 9,53 10,28| 7,97| 9,70 | 10,38 
Suiker 07 116| 4148| 125/| 409 88| 113 
Suikerproduct in/% van 

het gemiddelde pro- 

duct der soort t/m 

oogst 1920 (1051/) 73 140 |? AAA) SAAS F « 103 83| 4107 
Legerpercentage — — 15 2 67 2 24 
Bloeipercentage — -— —- — — 6 5 
Kattiegewicht per meter 

bij de rietlengte op 

1 Mei 0.535 | 0,603 | 0,511 | 0,649 | 0,636 | 0,614 \ 0,688 
Kattiegewicht per meter 

bij gemiddelde uit- 

stoeling 0,491 | 0,581 | 0,618 | 0,629 | 0,703 | 0,516 | 0,557 


‘mmm 


497 


Het kattiegewicht per meter werd dan ook hoog, vooral als. het 
omgerekend is op de gemiddelde uitstoeling, waardoor een mooi 
rietproduect ontstond; 15% van het riet legerde. Er werd op een 
leeftijd van 14 maanden geoogst, het rendement was goed, zoodat 
150,5 pikol suiker. per bouw verkregen werd. 

In 1917/18 werd eerst in Augustus geplant. De uitstoeling was 
minder, 100°%. De groei in den Oostmoesson was niet krachtig, de 
Westmoessongroei vrij forsch. Het riet bleef niet lang doorgroeien 
en was kort. De groeifactor was nu laag. Het kattiegewicht per me- 
ter was, doordat het riet kort was, hoog. Het rietproduct werd 
veel lager dan in 1916/17 en het rendement bleef eveneens laag. 

In 1918/19 was weer vroeg geplant. De uitstoeling bleef laag, 
95°/. De groeiverdeeling was ongunstiger dan in 1917/18. In den 
Oostmoesson stagneerde het riet, in den Westmoesson was de groei 
forsch. De groeifactor was laag. Het kattiegewicht per meter werd 
door de droogtestagnatie, al was de uitstoeling gering, laag. In ver- 
band met den ongunstigen groei legerde 15% van het riet. Door het. 
langere riet ontstond toch nog meer riet dan in 1917/18, toen zoo 
laat geplant werd. Het rendement was hetzelfde, zoodat iets meer 
suiker ontstond. De invloed van droogte en laat planten komen 
duidelijk in deze cijfers van Meritjan te voorschijn. 

Op de sf. Bagoe werd Tjepiring 24 op verschillende tuinen ge- 
probeerd, vooral waar 247 B een slecht rendement gaf. In 1916/17 
werd vrij laat geplant (zie tabel blz. 500). De uitstoeling was vrij 
normaal. Niettegenstaande het gunstige jaar was de groei in den 
Oostmoesson matig, in den Westmoesson iets forscher. De groeifactor 
bleef laag. Het rietproduct kwam even boven 1000 pikols. Vele stuk- 
ken Tjep. 24 stonden op minder vruchtbaren grond. Het rendement 
was, ook al door het late planten en de minder gunstige groeiver- 
deeling, laag. 

In 1917/18 was veel vroeger geplant, hoofdzakelijk in Mei. De 
uitstoeling was nu zwaar, 106°%%. De groei was in den Oostmoesson 
iets krachtiger dan het vorig jaar, de Westmoessongroei was dezelf- 
de. Het riet werd nu langer, de groeifactor beter. Het kattiegewicht 
per meter was veel lager. Het rietproduct viel dan ook geducht tegen. 
Wel was het rendement veel beter, maar het product bleef toch 
laag, 101 pikols per bouw. Daar Tjep. 2% een stijf blad heeft, teekent 
zij niet met haar bladkroon, zooals andere soorten, die bij droogte 
spoedig de bladeren inrollen en spits gaan staan. Daarom werd 
het beschikbare irrigatiewater eerder naar de andere rietsoorten 


498 


OVERZICHT DER CIJFERS VAN Tjep. 24 OP DE SUIKERFABRIEK Meritjan. 


TE ET ne 


16/17 | 17/18 | 18/19 | 19/20 | 20/21 
| 

Lengte op 30 November 128 67 102 | — — 

D) » 1 Maart 272 207 256 | — — 

» » 1 April 289 231 285 | — — 

D) » 1 Mei — 242 303 | — - 

D) » 1 Juni ee Ee 306 RR e 
Groei gedurende den Wesmoes- 

son, d. i. van 30 Nov. tot 

1 Mei 161 175 201 | — — 
Gemiddelde per dag in c.M.: 

in den Oostmoesson 1,076 | 0,761 | 0,739 | — — 

» _» Westmoesson 1,073 | 1,167 | 1,340 | — — 
Groeifactor 1,003 | 0,652 | 0,551 | — — 
Gebleven uitstoeling per bruto 

bouw 55500 , 52800 | 50600 | _— —- 
Gebleven uitstoeling in % van het 

gemiddelde t/m 1919 (53000) 105 100 95 | — —— 
Wijze van afplanten : 

in Juni — -— 13 | — — 

» Juli 4 — 9 — — 

» Augustus 1 12) — — es 

» September — 1| _ — … —: 
Gemiddelde leeftijd op 30 No- 

vember in dagen 119 88 138 | — — 
Idem bij het oogsten in maan- 

den 14 14 14 | — — 
Gesneden bouws 25 13 AU — —— 
Riettaxatie 1089 907 | 1069) — — 
Rietgewicht 1309 | 1079 | 1132| — — 
Rendement 11,49 | 10,75 | 10,73 | — — 
Suiker 151 116 121 | — — 
Suikerproduct in % van het ge- 

middeld product der soort t/m 

oogst 1919 (129) 417 90 Al — — 
Legerpercentage 15 0 15 | — — 
Bloeipercentage — — — — — 
Kattiegewicht per meter bij de 

rietlengte op 1 Mei 0,816 | 0,844 | 0,738 | — — 
Kattiegewicht per meter bij ge- 


middelde uitstoeling 0,855 | 0,841 | 0,705 — — 


499 


geleid, die sterker teekenden. Tjep. stagneerde daardoor meer dan 
anders het geval geweest zou zijn. 

In 1918/19 werd eveneens vroeg geplant. De droogte was nu 
nog veel feller, zoodat, al kreeg Tjep. 24 nu ook haar deel van het 
irrigatiewater, zij toch te veel stagneerde. Ken deel der uitstoeling 
stierf af‚ waardoor ze maar 93 % werd. De groei in den Oostmoes- 
son was matig, in den Westmoesson groeide zij niet flink meer 
door, zoodat het riet kort bleef. De groeifactor is daardoor hoog, 
maar hij is geflatteerd. Door het korte riet en door de geringe uit- 
stoeling was het kattiegewicht per meter iets beter dan in 1917/18, 
maar toch laag. Het rietproduct was dan ook nog minder dan in 
1917/18. Er legerde 4%. Het rendement bleef door den ongun- 
stigen groei laag, zoodat slechts 92 pikols suiker per bouw ont- 
stonden. 

In 1919/20 stonden er maar 16 bouws Tjep. 24 meer, die voor- 
namelijk in Juli geplant werden. De Oostmoessongroei was gering, 
de Westmoessongroei eveneens. De groeifactor werd laag, het riet 
bleef kort. De uitstoeling was 101%. Het kattiegewicht per meter 
bij gemiddelde uitstoeling was in verband met het korte riet vrij 
hoog. Er ontstond een zeer laag rietproduct met een tamelijk goed 
rendement. 

In 1920/21 werd ongeveer op denzelfden tijd geplant. De groei- 
factor was nu iets beter, doordat de Oostmoessongroei wat krach- 
tiger was. Ook nu bleef het riet kort. 


Oogstjaar 1915 | 1916 | 1917 | 1918 | 1919 | 1920 | 1921 
Leeftijd op 30 Nov. 176 90 129 147 162 99 109 
Lengte op 30 _» — zij 134 182 127 60 110 
Groei 1 — 15 Dec. — 17 O5 24 28 Dil 23 

» 16 — 31 » == 24 Pijl 23 De 25 24 
ie 28 18 15 26 24 25 93 
» 16 —31 » 24 30 15 26 26 25 22 
peert 15 Febr; 25 22 14 23 929 26 19 
» 16 — 28 > 26 21 21 20 20 20 23 
» 1515 Maart 25 20 20 12 15 19 18 
» 16 — 31 » 20 16 14 — — 13 16 
» 1—15 April 7 21 —= — — 16 16 
» 16 — 30 » -— — — — — —- — 
> N15’ Mei — — — — — — — 
» 16 — 31 » — — — — — — 
Eindlengte | 297 | 261 | 304 | 305 | 289 | 255 | 294 


200 


OVERZICHT DER CIJFERS VAN Tjep. 24 OP DE SUIKERFABRIEK Bagoe. 


A 


16/17 | 17/18 | 18/19 | 19/20 | 20/21 

Lengte op 30 November | 82 155 147 83 102 

» » 1 Maart 206 314 — 229 232 

> » 1 April 240 | — 282 246 270 

» » 1 Mei 258 308 288 250 | — 
Groei gedurende den Westmoes- 

son, d.i. van 30 November tot 

1 Mei 176 153 141 167 168 
Groei per dag in c. M.: 

in den Oostmoesson 0,739, 0,896 | 0,831 | 0,716 | 0,364 

» —» Westmoesson 1,475 | 1,020 11.0,940.j AAST 120 
Groeifactor 0,630 | 0,878 | 0,884 | 0,643 | 0,771 
Gebleven uitstoeling per bruto 

bouw — {56000 f 49000 | 53200 | 47800 
Gebleven uitstoeling in van 

het gemiddelde t/m 41920 

(52700) — 106 93 101 o1 
Wijze van afplanten : 

in April — 9 7 — — 

» Mei —- 111 131 — —- 

» Juni Áo 47 17| — -— 

» Juli 49 1 — 14 15 

» Augustus 15 I,| — 2 

» September — 3 | — — 
Gemiddelde leeftijd op 30 No- 

vember in dagen ale | 173 177 116 118 
Idem bij het oogsten in maan- 

den 111/5 11 | 131/, 12} 121/5 
Gesneden bouws 37 144 95 16 16 
Riettaxatie 956 | 1042 690 858 900 
Rietgewicht 1009 876 856 845 703 
Rendement 10,21 1-14,52 | 10,95.| 10,81 8.61 
Suiker 103 101 | 911/5 91 | 60,5 
Suikerproduct in % van het ge- 

middeld product der soort t/m 

oogst 1920 (961/5) 107 105 95 94 66 
Legerpercentage — 1 4| — 0 
Bloeipercentage Pean _— — 33 | — 
Kattiegewicht per meter bij de 

rietlengte op 1 Mei 0,508 | 0,592 | 0,634 | 0,545 
Kattiegewicht per meter bij ge- 

middelde uitstoeling — 0,540 | 0,551 | 0,640 [ 0,494 


et a ee a en 


501 


Dat de soort lijdt door droogte, komt uit in haar geringe uit- 
stoeling. Het kattiegewicht per meter bij de gemiddelde uitstoeling 
was zeer laag. Er ontstond misproduct. 

Dat Tjep. 24 een langzame groeister is, blijkt wel daaruit, dat 
zij in den regel niet lang wordt en dit wordt nog duidelijker, wan- 
neer ik de groeicijfers in 15-daagsche perioden voor de onderne- 
ming Perning, waar de soort over het algemeen goed slaagde, geef. 
(Zie de tabel op blz. 499). 

De groei per 15 dagen is veel geringer dan bij andere rietsoorten. 


GROEI VAN TJEp. 24 IN ENKELE TUINEN VAN DE SF. PETAROEKAN 
IN 1916/17. 


Tuin Pagoenden Kidoel Tuin Pagoenden Lor 
Berden: Tjep. 24 Tjep. 24 Tjep. 24 Tjep. 24 
generatie vl. bibit. generatie vl. bibit. 
| 
Bouws 10 14 el 11 
Leeftijd op 
30 November 165 en 150 | 135 en 105 165 120 en 105 
Lengte op 
15 November 136 97 200 70 
16—30 Nov. AA 36 31 37 
1—15 Dec. 30 33 28 35 
16—31 » 18 28 25 30 
1—15 Jan. 16 14 45 25 
16—31 » 13 192 10 25 
1—15 Febr. 5 17 15 18 
16—28 » 33 35 15 271 
1—15 Maart 10 14 13 15 
16—31 » 16 19 15 15 
1—15 April 24 10 — 9 
16—530 » — 36 
1—15 Mei — 9 
16—31 » 15 11 
Eindlengte 365 371 365 306 
Leger %/ 20% 20%, — — 
Groei in c&M. 
per dag, in den 
Oostmoesson 0,87 0,81 4,2 0,62 
Idem in den 
Westmoesson 1,53 1,83 sl 1,6 
Groeifactor 0,57 0,442 1.09 0,388 
Product. 
Riet 1411! 1301 1425| 1019 1163 1168! 1097 
Rendement 9,92 8,92 8,35 110,01 10,35 10,55 110,10 


102 120 A 


Suiker 140! 116 119 


502 


In 1920 was zij, evenals in 1916, laat geplant, en groeide zij 
wel iets forscher in den Westmoesson dan in andere jaren, „maar 
toch niet veel; zij bleef toen dan ook kort en haalde niet voldoende 
lengte. 

Ook op Petaroekan op nieuwe gronden groeide Tjep. 24 veel 
minder snel dan andere rietsoorten, al waren daar de groeicijfers 
in sommige 15-daagsche perioden vrij hoog (zie de Tabel op p. 501). 

Terwijl de andere rietsoorten in deze tuinen groeicijfers per 
15-daagsche perioden halen boven 50 c.M., komt Tjep. 2% zelden 
tot 40 c.M. De eindlengte van 247 B en EK 2 kwam in 1916/17 in 
tuin Pagoendan boven 4 M.…. Tjep. 2% blijft, hoewel zij voor deze 
soort zeer lang werd, veel korter. Bij laat planten wordt de groei- 
factor lager. Doordat Tjep. 24 minder snel groeit, legert ze minder 
en kan zij soms met succes op vruchtbare gronden geplant worden. 
Andere soorten krijgen daardoor een hoog legerpercentage en een 
laag rendement. Tjep. 24% legert daar minder, en doordat ze lang 
doorgroeit, ontstaat er een vrij goed rietproduct met goed rendement. 
Verder geeft de immuniteit voor sereh en strepenziekte aan deze 
soort een groot voordeel boven gevoelige soorten. 


SOERABAIA, Juli 1922. 


MEDEDEELINGEN VAN HET PROEFSTATION 
VOOR DE JAVA-SUIKERINDUSTRIE, 


nnen 


nn 


Jaargang 1922, No. 14. 


DE FACTOREN, DIE HET PRODUCT BEPALEN 


door 


Dr. J. M. GEERTS, 
Landbouwkundig Adviseur der Nederlandsch-Indische Landbouw Mij. 


Je BIJDRAGE. 
De variëteiten onderling vergeleken. 


In de vorige bijdragen werd voor elk der soorten nagegaan, 
hoe zij zich onder verschillende groeiomstandigheden gedroegen. 
Daartoe vergeleek ik steeds den groei en het product, welke een 
soort in opvolgende jaren op een en dezelfde onderneming verkreeg. 
Nu wil ik trachten vast te stellen, in hoeverre de rietsoorten op 
dezelfde groei-omstandigheden verschillend reageeren en of dit met 
behulp van de eigenaardigheden van elke rietsoort, zooals wij deze 
in de vorige studies vaststelden, kan verklaard worden. Ik wil daar- 
bij voornamelijk de soorten, die in de practijk elkaar vervangen 
hebben, naast elkaar plaatsen. Natuurlijk is dit niet altijd mogelijk. 
Wel is DI 52 de vervangster van 100 POJ, maar EK 28 vervangt 
deels 100 POJ, deels 247 B. Tjepiring 24 vervangt in den regel 247 B 
en EK 2 eveneens. 

Ik kies de voorbeelden zooveel mogelijk zoo, dat de te verge- 
lijken soorten op dezelfde grondtypen staan. 

Ik begin met de sf. Perning; de soortenindeeling was in op- 
volgende jaren voor deze onderneming in procenten als in het staatje 
op blz. 505 is aangegeven. 

100 POJ is uit den aanplant verdwenen, 247 B sterk vermin- 
derd. De eerste werd op de mooie, niet te natte gronden vervangen 
door EK 28, op de minder droge door DI 52. 247 B werd voorna- 
melijk vervangen door Tjep. 24 op de vruchtbare, maar vrij natte 
gronden, deels door DI 52 en nu ook door 2714 POJ, 


OVERZICHT DER CIJFERS VAN 100 POJ, DI 52 eN EK 28 


504 


OP DE SUIKERFABIEK Perning IN: 


Lengte op 30 November 
» 1 Maart 
» 1 April 
» 1 Mei 
» 1 Juni 
Groei gedurende den 
Westmoesson, d.i. van 
30 Nov. tot 1 April 
Groei per dag in c,M.: 
in den Oostmoesson 
» _» _Westmoesson 
Groeifactor 
Gebleven uitstoeling per 
bruto bouw 
Gebleven uitstoeling in 
9% van het gemiddelde 
t/m 1920 (52600) 
Wijze van afplanten: 
in April 
» Mei 
» Juni 
» Juli 
» Augustus 
» September 
Gemiddelde leeftijd op 
30 Nov. in dagen 
Idem bij het oogsten 
in maanden 
Gesneden bouws 
Riettaxatie 
Rietgewicht 
Rendement 
Suiker 
Suikerproduct in %, van 
het gemiddeld pro- 
duct der soort tot en 
met oogst 1920 (120) 
Legerpercentage 
Bloeipercentage 
Kattiegewicht per meter 
bij de rietlengte op 
1 April 
Kattiegewicht per meter 
bij 
stoeling 


gemiddelde uit-, 


1917/18 1918/19 1920/21 | 
5 Kak ° | EE 
od |t sa |eK98|| 100 | prs2 |eKosjj 100 | rap EK 98 
183| 459| 468|| 4151| 436| 200 474| 449| 449 | 
326 296| 361|| 316\ 305| 401 296| 293| 323 
331| 307 377|| 325 327| 409 296| 342 34 
148| 448| 209|| 474 494| 209} 4125 463 192 
1.356} 1,469| 1,412) 0,956! 0,861| 1.,316/14,103! 1.483! 1,490 
1.233|1,233| 4,742|| 1,450) 1,592! 1,742)| 1,042] 1,358 1,600 
1,100 0,948) 0,811 0,659) 0,541) 0,755)| 1,059) 0,871 0,931 — 
53700153700!38000!:49400/45500!33900!/46600/46300 32700 — 
102) 108) ‘408| 94 91| 97 88,5| 93 93 | 
lk all de B ER te Ns RE Ee 
rije ANS Tal oat A td 5 an 
90| 64 A8 249 70 ‘49 48 93 ook 
159 « 5 B n n hat 5| 464 708 
BN Wieler tale RN 40| 618 
LEE BOE OE GM, HOOD Pes A . 3 _66l 
135| 4136| 4491 458| 458| 4152|| 455| 126 100 
fol 42! 122/3| A1} A2} 425 42 42} 411/5 
317\ g86|. 291l993,5| | 38 31| 307 230 
1108) 1145! 4261! 1067) 4284| 1344! 4008/ 1223) 1080 
1195) 1364| 1344) 968| 1045| 1321|| 1009| 1071| 1068 
11,72) 441,59! 14,07/| 11,03, 11,02\ 9,86) 14,95! 11,69| 11,02 
140| 158|445,5/| 4107) 445| 430| 424| 125) 118 
147 424l 442ll 89| 94|l 400 4104, 98) oak 
3| sl a 4,5| 40 35’ 2’ 25 AB 
EE 651“ 31 “Bol 67 0} 60 
0,672) 0,827| 0,917/| 0,603| 0,702! 0,953) 0,732. 0,741| 0,958. 
0,686! 0,892| 0,993/| 0,566! 0,642! 0,920/! 0,648 0,689 0,892 


505 


SOORTENINDEELING OP DE SF. PERNING IN DE OPVOLGENDE JAREN 
IN PROCENTEN. 


S (947 B400 POJ! DI 52 |EK 28/90 F 


| A Tora AR 


Oogstj. Hemme 
1912 | 950 | 34 66 


Tjep. 24 (1499 POJ/2714 POJ[2725 POJ 


1913 | 966 | 34 66 
1914 | 950 | 44 56 


1915 | 950 | 44 50 — — | — 1 —- — — 
1916 | 935 | 43 48 —- ed | — — — 
17 932 «425 471 2 9 1 Ei) — — — 
1918 | 956 | A 39 9 Sla: 19 — — — 
MRT ded 1-23 41 15 re — — — 
1920 94 | 20 21 22 Ar 22 1 — — 
1921 | 947 9 3 32 Jur 2e 27,5 1 1 0,5 
192 ISD PI A — 43 419 | 2} 22 — 9 5 
1923 | 952 | 3 -— | 27,5 Bik fe 1 | — 25 | 3 


Eerst wil ik naast elkaar plaatsen 100 POJ, DI 52 en EK 28, 
en wel voor de jaren 1917/18, 1918/19 en 1920/21. In het jaar 
1919/20 waren de cijfers door de vele bandjirs abnormaal laag. In 
het jaar 1918/19 werd de aanplant ingekrompen. 

In de tabel op blz. 504 worden 100 POJ, DI 52 en EK 28 ver- 
geleken. 

In 1917/18 waren 100 POJ en DI 52 ongeveer gelijktijdig in 
den grond gekomen, EK 28 iets later. 100 POJ was.op 30 November 
iets langer dan DI 52; de Westmoessongroei was gelijk. De groei- 
factor van 100 POJ was dus iets beter. EK 28 groeide in den Oost- 
moesson het snelst en in den Westmoesson veel forscher. Zij werd 
dan ook het langst. Haar groeifactor was het laagst. EK 28 had 
natuurlijk de laagste -uitstoeling, maar toch 108 /%. DI 52 en 100 POJ 
hadden eenzelfde uitstoeling, hetgeen voor 100 POJ wil zeggen, dat 
ze nog niet hoog was, 102%, en voor DI 52 zeer goed, 108 %. 

DI 52 haalde een beter kattiegewicht per meter bij gemiddelde 
uitstoeling dan 100 POJ, EK 28 had het hoogste kattiegewicht per 
meter. Van 100 POJ, die het laagste rietproduct had, was het 
legerpercentage het hoogst, 39%, tegen 8%. voor DI 52, welke 
soort een nog hooger rietproduct verkreeg dan EK 28, en voor 
EK 28 3%. 100 POJ had in verband met haar lager rietproduct 
en beteren groeifactor nog een beter rendement dan DI 52. D[ 52 
haalde het hoogste suikerproduct, daarna EK 28, en 100 POJ gaf 
het laagste product. 

In 1918/19 werden alle drie soorten vroeg geplant. 100 POJ en 


506 


DI 52 waren op 30 November korter dan in 1917/18. DI 52 groeide 
het minst snel. EK 28 daarentegen, dat toch op de droogste gronden 
stond, groeide flink en was op 30 November reeds 2 meter lang. 
In den Westmoesson groeiden DI 52 en 100 POJ forsch, haar 
groeifactor werd dus laag. EK 28 groeide weer even forsch als in 
1917/18, maar ook haar groeifactor werd lager. Dat de soorten 
door droogte leden, komt uit in hare uitstoeling. Deze was voor 
alle drie soorten gering, voor EK 28 in procenten nog het best. In 
verband met de lage groeifactoren waren de legerpercentages zeer 
hoog, respectievelijk voor 100 POJ, DI 52 en EK 28 41,5, 40 en 
32%. De kattiegewichten waren ook lager, van 100 POJ weer het 
laagst, van EK 28 het hoogst. De rendementen waren natuurlijk 
eveneens lager, vooral van het forsch gegroeide EK 28. DI 52 gaf 
door hooger rietproduct meer suiker dan 100 POJ. EK 28 bewees 
duidelijk, dat zij het best tegen droogte bestand is. Zij haalde, 
niettegenstaande zij op de drogere tuinen stond, het hoogste 
suikerproduct door haar uitstekend rietproduct. 

In 1920/21 werden de drie soorten zeer verschillend geplant. 
100 POJ, die nu trouwens maar met 31 bouws voorkwam, was 
vroeg geplant, DI 52 veel later, 43 bws na 1 Augustus, en EK 28 
verreweg het laatst. 

De groeiomstandigheden waren vrij gunstig. 100 POJ kreeg 
een mooien groeifactor, zij bleef kort. Ook EK 28 werd voor deze 
soort niet lang, zoodat haar groeifactor geflatteerd is. De uitstoeling 
van alle drie soorten was laag. De kattiegewichten per meter bij 
gemiddelde uitstoeling van 100 POJ en DI 52 waren niet hoog, 
maar beter dan in 1918/19. Voor EK 28 was het, ook al tengevolge 
van het late planten, laag. 100 POJ legerde zwaar, 26, de andere 
soorten weinig. DI 52 verkreeg het beste product door iets hooger 
rietproduect dan 100 POJ, niettegenstaande 100 POJ zooveel eerder 
was geplant en gunstiger groeifactor had. EK 28 haalde, doordat 
zij door laat planten kort bleef, een laag rietproduct; zij verkreeg, 
al was haar rendement goed, de minste suiker. Het lagere product 
van EK 28 werd dan ook wel veroorzaakt doordat 9% wortelrot 
voorkwam, tegen 2,5 /% in de oogstjaren 1919 en 1918. 

Om 247 B en Tjep. 24 op Perning te kunnen vergelijken, plaats 
ik naast elkaar de cijfers dezer beide soorten voor de jaren 1916/17, 
1917/18, 1918/19 en 1920/21. (Zie tabel blz. 508). 

In 1916/17 werden beide soorten bijna gelijk geplant. 247 B 
groeide in den Oostmoesson veel forscher, zij was op 30 November 


A nt 


507 


dan ook veel langer. In den Westmoesson was de groei van 247 B 
ook nog krachtiger. Haar groeifactor was dan ook beter dan van 
Tjep. 24. De uitstoeling van 247 B was grooter. Het kattiegewicht 
per meter bij gemiddelde uitstoeling was van 247 B iets hooger. 
247 B kreeg een veel hooger rietproduct, zij legerde zwaarder. Haar 
rendement was zooveel lager, dat zij minder suiker gaf dan Tjep. 24. 
Daarbij dienen wij er rekening mede te houden, dat als rendements- 
factor voor 247 B 0,67 en voor Tjep. 24 0,70 werd aangenomen. Op 
het einde van de campagne werd in verband met de verkregen suiker 
een correctie aangebracht. Van 247 B werd het product van 132 
op 134,6 pikol suiker verhoogd en van Tjep. 24 van 136 tot 140,9. 

- In 1917/18 werd Tjep. 24 vroeger geplant dan 247 B. 247 B 
had dus een sterken Westmoessongroei, maar werd toch weinig 
langer dan Tjep. 24, De groeifactor van 247 B werd dus lager dan 
van Tjep. 24. De uitstoeling van 247 B was 100%, tegen 102% van 
Tjep. 24. Wel was het kattiegewicht per meter bij gemiddelde uit- 
stoeling van 247 B hooger en ontstond er meer riet, maar 241 B 
legerde ook nu zwaarder dan Tjep. 24. Door beter rendement 
verkreeg Tjep. 24 veel meer suiker. De aangenomen rendements- 
factor was voor 247 B dit jaar 0,68 en voor Tjep. 24 0,73. 

De periodeciĳjfers voor beide rietsoorten waren in 1917/18: 


241 B Tjep. 24 
Periode | Bouws | Riet |Rendt. | Suiker || Bouws | Riet | Rendt. | Suiker 
1/15 Aug. 13 1693 1069 1430 37 TAN 49 ABE 152 
16/31 » 55 1534 oa to Le 5 26 1205 | 1464 152 
1/15 Sept. 99 1363 NER NAT 1445 1402 |l A310:| 152 
16/30 » 37 1269 1158 96,4 6 1424 1 A356:| 152 


In de laatste periode wordt ineens 35 pikol suiker minder 
verkregen van 247 B; terwijl het rietproduct sterk daalt, gaat het 
rendement ook naar beneden, zonder dat iets bijzonders van 247 B 
werd vermeld. Tjep. 24 blijft daarentegen haar hoog rendement 
behouden. Dit is zeer onwaarschijnlijk, daar de rendementsfactor 
voor de laatste periode volgens de onderlinge fabrikatiecontrôle van 
0,75 terugliep tot 0,64. Het cijfer van Tjep. 24 is dus ongetwijfeld 
hier geflatteerd opgegeven. 

In 1918/19 werden beide soorten vroeg geplant, Tjep. 24 iets 
eerder. 247 B werd nu veel langer en kreeg een beteren groeifactor, 


508 


OVERZICHT DER CIJFERS VAN 247 B EN Tjep. 24 op pe 
SUIKERFABRIEK Perning IN DE JAREN: 


Lengte op 30 Nov. 


» » 1 Maart 

» » 1 April 

» » 1 Mei 

» » 1 Juni: 
Groei gedurende den 


Westmoesson, d.i. van 
30 Nov. tot 1 Mei 
Groei per dag in c.M.: 
in den Oestmoesson 

» _» _Westmoesson 
Groeifactor 
Gebleven uitstoeling per 
bruto bouw 
Gebleven uitstoeling in 
% van het gemiddel- 
de t/m 1920 
Wijze van afplanten: 
in April 
» Mei 
» Juni 
» Juli 
» Augustus 
September 
» October 
Gemiddelde leeftijd op 
30 Nov. in dagen 
Idem bij het oogsten 
in maanden 
Gesneden bouws 
%/, Aanplant 
Riettaxatie 
Rietgewicht 
Rendement 
Suiker 
Suikerproduct in % van 
het gemiddelde product 
der soort t/m oogst 
1920 
Legerpercentage 
Bloeipercentage 
Kattiegewicht per meter 
bij de rietlengte op 
1 Mei 
Kattiegewicht per meter 
bij gemiddelde uit- 
stoeling 


Eed 


1916/17 || 1917/18 || 1918/19 || 1920/21 
247 BIT). 24247 BTj. 24247 BlTj. 24247 BlTj. 24 
Hes 134l| 149| 482} 170| 427| 4144) 4110 
339| 270/| 312) 992|| 344 274| 296| 944 
368| 304l| 325| 305|| 357| 289|| 318| 278 
—e Lr 30All eed. OBI SS AL ROR 

| 
180/ 170} 176 4123|| 187| 162 177 184 
1,424 1,039) 1,211) 1,238) 1,097) 0,784 1,156] 1,009 
1,200 1,1331/1,1731 0,825) 1,247| 1,080! 4,180| 1,227 
1,187, 0,917) 1,032) 1,504| 0,880/ 0,726 | 0,980) 0,822 
58100,52500!/53200/50900! 54400/51600/47700!47200 
109 405! 100\ 402) 402} 103| 89 945 
zh All 34) «43 - 63) 23 7 3 
130 44ll 51| 55|| 103} 37| 27 A4 
63| 32 31 410 32 — 29 4147 
WON B 5m ed 27 84 
B dol Etienne 4 13 
132| 129| 123 147/| 4155| 4162/| 122| 4109 
14| 14} 133/,| 13,5) 13,5/ 14 13,5] 131/3 
233| 49|| 197) 84| 198 60} 87 261 
25 | 5/24 %| 9 198 | 8% 9 127 4, 
1368| 1057/| 1245) 4074] 1354) 1063/| 1177/ 1063 
1633) 1222) 1420| 1199| 1295 1029 | 1329| 994 
8,24 11,53 8,91/12,42| 8,89) 12,08] 10,01 11,28 
135| 141/|126,5| 449/| 115) A24l| 133) 112 
129 4141) 4144 447| 4104) 98 120) 88 
a) ol 20 49, Ae eee Abn 
MON If BA Ja 30| * — gij 
0,764} 0,766. 0,821! 0,772/| 0,667 0,690 | 0,876) 0,716 
| | | | 
| | | 

0,831) 0,806/| 0,818) 0,7881| 0,679) 0,714!| 0,783) 0,678 


509 


De uitstoeling was voor beide soorten goed. Door het kortere riet 
was het kattiegewicht per meter bij gemiddelde uitstoeling van 
Tjep. 24 beter dan van 247 B. 247 B haalde hooger. rietproduct, het 
legerde zwaar en had dan ook lager rendement. Waar als rende- 
mentsfactor voor 247 B 0,68 werd aangenomen, en voor Tjep. 24 
0,73 genomen werd, verschilt het suikerproduct van beide rietsoor- 
ten zeer weinig, te meer, waar 247 B 28% en Tjep. 24 8 / van den 
aanplant besloeg. 

In 1920/21 werd veel meer Tjep. 24 geplant. De aanplant 1919/20 
had zwaar door bandjirs geleden, zoodat er een tekort aan topstek 
was en de vlaktetuinen Tjep. 24 tot het laatst werden benut. Nu 
besloeg Tjep. 24 27% van den aanplant tegen 247 B 9%. Tjep. 24 
kwam nu later in den grond. Zij kreeg weer een lageren groeifactor. 
De uitstoeling was gering, van 247 B slechts 89%, van Tjep. 24 
O4, % 

Het kattiegewicht per meter bij gemiddelde uitstoeling was 
van 247 B veel hooger. Er legerde weinig riet van 247 B, nog 4%. 
247 B kreeg veel hooger rietproduct met een behoorlijk rendement, 
zoodat zij veel meer suiker opbracht dan Tjep. 24. 

De periodecijfers der beide soorten waren nu: 


247 B Tjep. 24 

Periode Bouws | Riet | Rendt | Suiker! Bouws| Riet | Rendt | Suiker 
| 

nd 5 | 849 | 10,91 92 
id Sad» 1 | 953 | 10,83| 4103 | 16 |. 894 | 42,46 | 143,75 
1 —46 Aug. | 44 | 41279 | 10,89 \ 4139 | 47 | 9413 | 42,56 | 144,69 
Te 16 | 4282 | 40,47 | 4134 | 47 | 851 | 44,96 | 101,78 
1 —16 Sept | 28 | 4278 | 4046| 432 | 55 | 4057 | 414,26 | 128,97 
16 — 30 14 | 4455 | 4022| 449 || 77 «| 1055 | 14,38 | 120,03 
Meer oee tamme kidoo keset kesdaok can Ir4aas 10,48 | 114,05 
87 | 1329 | 10 87 | 320 | 1001| 13 133 | 261 | 994 | 414,28 | 112,12 


In de beide laatste perioden werd de rendementsfactor berekend 
uit de O. F.C, 0,66. Waar in hoofdzaak Tjep. 24 vermalen werd, is 
het duidelijk, dat in dit jaar de rendementsfactor van Tjep. 24 op 
het einde van de campagne sterk terugliep. Daarom is het zeer 
onwaarschijnlijk, dat in vorige jaren deze factor voor Tjep. 24 gelijk 
bleef en alleen voor 247 B sterk terugliep. 

De vergelijking van 247 Ben Tjep. 2% op de sf. Perning leert 


510 


ons dus, dat 247 B een veel snellere groeister is en dan ook veel 
meer riet haalt. Zij legert zwaarder en heeft daardoor lager rende- 
ment. Toch is Tjep. 2% geen betere producent; alleen als zij vroeg 
geplant wordt over een niet te groote uitgestrektheid, zoodat zij op 
tijd vermalen kan worden, is zij voor Perning, vooral door hare 
immuniteit, een geschikte soort naast 247 B. 

Evenals op de sf. Perning werd op de sf. Boedoeran in de 
laatste jaren 100 POJ grootendeels door DI 52, voor een klein deel 
door EK 28 vervangen en werd nagegaan, of 247 B door Tjep. 2% 
te vervangen was. Ik wil daarom voor Boedoeran 100 POJ en 
DI 52 en 247 B met Tjep. 24 vergelijken. 

De soortenindeeling van de sf. Boedoeran in opvolgende jaren 
was: 


„ |Br. bws 100 s 8 Tjep.{2714 | 2725 
Oogst) 247 B DI 52JEK 28| EK 2/90 F. 
Aanpl POJ 24 [P.OJ.P.OJ. 
1911 — 953 A Ml in IE Oee 
1912 931 MR PERO Zo eer eline man EA EAS 
1913 956 ZTA nIB Ant dre AN IN B 
1914 963 34 OD Eee tn ee 
1915 951 AN EON NE ee ee Ven =S 
1916 954 91 A0 Om IO EE 6 Re 
1917 960 48 | 29 1 d 3 RE 
1918 955 40 | 39 | — kins JA 8 ARENAS 
1919 747 50 | 22 3 A ze E | EE 
1920 951 54 | 23 | 10 6 en v DER 
1921 916 Dil 15 | 416 oe ES Leid ‘== 
1922 942 50, | 12,4 -20 Te ee 4 1 
1923 896 56 3.1 27 EAP BTR PEES U 


DI 52 is in de laatste jaren uitgebreid. In de tabel op p. 512 
staan de cijfers van 100 POJ en DI 52 voor 1918/19 tot en met 
1920/21. 

In 1918/19 werd 100 POJ eerder geplant dan DI 52. De laatste 
soort groeide sneller. De groeifactor werd voor beide soorten vrij- 
wel gelijk. D[ 52 werd iets langer. Beide hadden door droogte een 
geringe uitstoeling. 100 POJ legerde voor 28%, DI 52 voor 19°. 
Het kattiegewicht per meter bij gemiddelde uitstoeling van DI 52 
was hooger, zoodat Dl 52 meer riet maakte. Haar rendement was 
ook beter, zoodat D[ 52 een veel beter suikerproduct gaf. Zij kan 
nog beter tegen droogte dan 100 POJ, zooals we nog meer zullen 


511 


constateeren, maar we moeten wel in acht nemen, dat DI 52 maar 
26 bouws besloeg. 

In 1919/20 werden heide soorten veel later geplant; gemiddeld 
kwam DI 52 iets eerder in den grond, maar alleen doordat enkele 
bouws van 100 POJ vroeg geplant waren, kwam deze soort gemid- 
deld vrij tijdig in den grond; 41°, werd na 1 Augustus, dus te laat 
geplant. Beide rietsoorten werden even lang, DI 52 groeit eerst 
langzamer dan 100 POJ, waardoor haar groeifactor lager blijft dan 
van 100 POJ. De uitstoeling van beide soorten was gering. Ook nu 
legerde 100 POJ, hoewel zij een beteren groeifactor had en minder 
rietproduet gaf, zwaarder dan D[ 52. Het kattiegewicht per meter 
bij gemiddelde uitstoeling van D[ 52 was ook nu hooger dan van 
100 POJ. DI 52 haalde een hooger rietproduct met beter rendement, 
dus meer suiker dan 100 POJ. 

In 1920/21 werd 100 POJ later geplant dan DI 52. Toch was 
100 POJ op 30 November hier reeds langer. In den Westmoesson 
groeide DI 52 sneller. De groeifactor van 100 POJ werd dan ook veel 
gunstiger dan van Dl 52. De uitstoeling was goed. Van 100 POJ leger- 
de 25% tegen 4% van D[ 52. Het kattiegewicht per meter bij ge- 
middelde uitstoeling van Dl 52 was beter dan van 100 POJ. Het 
rietproduet van 100 POJ werd iets grooter; DI 52, die minder le- 
gerde, haalde hooger rendement en gaf daardoor meer suiker. 
Door beter kattiegewicht per meter en mindere legerneiging won 
DI 52 het dus in alle drie jaren. 

Tjep. 2% en 247 B verkregen op Boedoeran de volgende cijfers 
van oogstjaar 1916/17 tot en met 1920/21 (zie tabel blz. 514). 

In 1916/17 waren beide soorten ongeveer gelijktijdig geplant. 
247 B groeide sneller en was op 30 November langer; in den 
Westmoesson groeide zij evenveel als Tjep. 24 en werd dus langer 
en verkreeg toch een beteren groeifactor. Beide soorten waren 
zwaar uitgestoeld. Het kattiegewicht per meter bij gemiddelde uit- 
stoeling was voor 247 B hooger. Deze soort gaf een veel hooger 
rietproduct, zij legerde voor 17%. Tjep. 24 legerde niet en gaf een 
veel beter rendement, maar toch haalde zij minder suiker dan 247 B. 

In 1917/18 werd 247 B later geplant dan Tjep. 24, maar zij 
groeide veel sneller, werd veel langer en had een beteren groeifactor. 
Ook nu werd het kattiegewicht per meter van 247 B beter, en haalde 
zij een veel hooger rietproduct. Wel was het rendement van 247 B, 
dat voor 9 legerde, lager, maar dit haalde ook nu meer suiker. 

In 1918/19 werd Tjep. 24 veel vroeger geplant dan 247 B. Het 


512 


OVERZICHT DER CIJFERS VAN 100 POJ EN DI 52 oP pe 


SUIKERFABRIEK Boedoeran IN: ne 
ie, ke _ 1918/19 {| 1919/20 1920/21 
100 | |_100 || 100 

POJ adh PA alvpor el eSadiar | DI 3 
Lengte op 30 November 180 185 164 140 157 126 
D) » 1 Maart 332 342 297 280 298 268 
» » 1 April 341 359 303 297 299 288 
» » 1 Mei — 365 — 301 — 293 


>,» 1 Juni -- -— —— — — — 
Groei gedurende den 
Westm., d. í. van 


Kattiegewicht per meter 

bij de rietlengte op 

1 April 0,597 
Kattiegewicht per meter 

bij gemiddelde uit- 

stoeling 0,555 


0,721 || 0,584 0,665 | 0,705 


0,686 | 0,519 0,650 | 0,745 


30 Nov. tot 1 April 161 174 139 157 142 162 
Groei per dag in c.M: | 

in de Oostmoesson 1,19 | 1,321 | 1,39 | 1,138 | 1,495 | 1,024 

» >» Westmoesson 1,34 | 1,450 1,16 | 1,308 || 1,18 1,350 
Groeifactor 0,9 0,911 1,20 | 0,870 || 1,27 0,759 
Gebleven uitstoeling 

per bruto bouw 50600 | 46400 } 49400 | 46500 || 53200 | 49500 
Gebleven uitstoeling in 

%, van het gemiddel- 

de t/m 1920 93 95 || a 95 98 | ‘101 
Wijze van afplanten: 

in April — -— — - — — 

» Mei 12 15 9,5 — 6 — 

» Juni 142 6 61,5 30 66 AA 

» Juli 5 5 59 43 52 78 

» Augustus — — 85 21 12 23 

» September — — 1 — — 1 

» October — — — — En — 
Gemiddelde leeftijd op 

30 Nov, in dagen 151 140 118 123 105 123 
Idem bij het oogsten in 

maanden 11 AAN /AAL/a 144,5 AAS Pe 1D 
Gesneden bouws 165 26 222 95 156 145 
Riettaxatie 1102 | 1489 || 1024 | 14142 | 1098 | 1031 
Rietgewicht 1030 | 1201 856 
Rendement 11,45 | 141,74 || 11,64 
Suiker | 118 141 100 125 109 115 
Suikerproduct in % van 

het gem. product der 

soort t/m oogst 1920 95 104 81 92 88 85 
Legerpercentage 28 19 8 4 25 de 
Bloeipercentage — 3,5 60 9 60 5 


513 


kreeg denzelfden groeifactor als 247 Ben had een betere uitstoeling; 
van 247 B legerde 5%, van Tjep. 2% 3%. Het kattiegewicht per 
meter bij gemiddelde uitstoeling was van 247 B toch nog hooger. 
247 B had dan ook een hooger rietproduct. Het rendement van 
Tjep. 24 was veel beter, maar dit haalde toch nog minder suiker 
dan 247 B. | 

In 1919/20 werden beide soorten laat geplant, maar 247 B 
veel later dan Tjep. 24; toch groeide 247 B nog zooveel forscher 
in den Oostmoesson, dat zij op 30 November al langer was dan 
Tjep. 24. Haar groeifactor werd dan ook beter. De uitstoeling was 
“niet groot, vooral niet van Tjep. 24. Het kattiegewicht per meter 
bij gemiddelde uitstoeling werd van 247 B weer hooger. 247 B haal- 
de veel hooger rietproduct, Tjep. 24 had een veel beter rendement 
en bracht daardoor evenveel suiker op. 

Ook in 1920/21 werd laat geplant, en vooral 247 B. De groei- 
factor van 247 B werd beter dan van Tjep. 24. De uitstoeling was 
voor beide soorten 99°. Nu werd het kattiegewicht per meter bij 
gemiddelde uitstoeling voor Tjep. 24 hooger dan voor 247 B. Van 
241 B legerde 8%, van Tjep. 24 1,5%. Tjep. 2% haalde een goed 
rietproduct en door haar beter rendement meer suiker dan 247 B, 
maar daarbij dient men in aanmerking te nemen, dat 247 B veel 
te laat werd geplant. 


SOORTENINDEELING IN OPVOLGENDE JAREN OP DE SF. GOEDO IN 


PROCENTEN. 

Oogstjaar | PX de 247 B RN DI 52|EK 28| EK2 [90 F-|Tjep. 24 
RR ado kas dol skea aU NN or Bede Uk En 
De Oa ED den AR HO SO EN 
EES AE AART OE zonde MARS PI 0d Rop DA 
Be aans lammson kno pb Wed. E 
1915 | 1201 | 2 | 74 Ean’ Ai Ei 
1916 | 1205 | 17 | MA Bd I 1 1 
1917 | 41203 | 13 | 66 ä 9 gt (Met 9 
1918 | 4205 Agel Jane 40 Ie 44 A Hes 3 
1919 [ 14157 | 10 | 32 | 19 | 92 dial fi 
1920 | 41205 9 | 18 | 24 | 38 GEen De 
1921 | 1205 geor | “Sap 4s god Ne 
1922 | 4205 | 14 7 | 33 | 46 EE En 
1923 | 4205 7 EE 230 50 Blige de 


514 


OVERZICHT DER CIJFERS VAN 242 B EN Tjep. 24 
OP DE SUIKERFABRIEK Boedoeran IN DE JAREN: 


|_ 1946/17 | 1917/18 | 1918/19 | 
247 BTj. 24247 B|Tj. 24274 BT. 24 
Lengteop 30 November{ 186| 146) 173) 148| 165| 149 
» » 1 Maart dae 271) 901 S20N JI A0 
» » 1 April 396| 307} 327|/ 286\| 358, 294 
» „2, 1 Mei 364) 318) 334 286/ 368 300 
» » 1 Juni — —- — — — — 
Groei gedurende den 
Westmoesson, d.i. van 
30 Nov. tot 1 Meij 478/ 1472) 4161/ 138|/ 203, 151 
Groei per dag in c. M.: 
in den Oostmoesson | 1,488) 1,132) 1,491| 1,088/ 1,260, 0,909 
» __» _Westmoesson| 1,187/ 1,147/ 1,073\ 0,920 1,353) 1,007 
Groeifactor 1,254| 0,987) 1,390 1,183, 0,931, 0,903 
Gebleven _ uitstoeling 
per bruto bouw 65600,62400/58900,55500/50700'55500, 
Gebleven uitstoeling in 
% van het gemid- 
delde t/m 1920 40e AAO … 401-975 BĲ 975 
Wijze van afplanten : 
in April — — — — — —- 
» Mei — — — — 24 38 
» Juni 114 33| 141 45) 152 43 
» Juli 312 88 55 82) 156 — 
» Augustus 36 90 4173 — 48 — 
» September — — 9 — == =- 
» October — — — — -- — 
Gemiddelde leeftijd op 
30 Nov. in dagen 125) 129 146) 136 131} 164 
Idem bij het oogsten 
in maanden 13/ 14,5/ 13,5) 12,5/ 122/5| 122/3 
Gesneden bouws 462 90 378 81| 377 s1 
Riettaxatie 1402| 1096) 1370 1093) 1438) 1023 
Rietgewicht 1645) 1175) 1456) 1100) 1338) 1035 
Rendement 9,44 12,10! 9,94) 11,73: 9,27/ 11,09 
Suiker 155) 142 1445) 4129 124) 145 
Suikerproduct in % 
van het gemiddeld 
product der soort t/m 
oogst 1920 148) A12), 4140) A02 O4 O1 
Legerpercentage 47 0 9 0 5 3 
Bloeipercentage — Üiie — 0 0 
Kattiegewicht per me- 
ter bij de rietlengte 
op 1 Mei 0,711| 0,592/ 0,740, 0,693) 0,717| 0,622 
Kattiegewicht per me- 
ter bij gemiddelde | 
uitstoeling 0,778, 0,681/ 0,750) 0,676/ 0,626/ 0,606 


1919/20 


247 BITj. 24 


12961 0.922 
1,180/ 1,100 
1,098! 0,838 
55700151 400 
96) 90,5 
49 1/1 
150 9 
248 7 
90 — 
98) 129 
122/3) 131/3 
516 34 
1182, 1004 
1128) 891 
9,64 12,05 
108| 107 
82 84,5 
2 1 
9 0 
0.666’ 0,610 
0,639 


1,189) 0,810 
1,400/1 14 
0,849| 0,71 
57600/5640 
99 99 
13 —l 
20 Á 
114\ 16 
2071 A 
149 MR 
18) A 
r 
90} 126 
13| 1228 
521| 20 
1246) 1114 
1309! 1129 
9,07| 11,02 
119| 124 
O1, 98 
8 18 
12 0 
0,717/ 0,738 


0,551, 0,711 | 0,733 


mmm tno enen 


515 


Tjep. 2 is een zeer langzame groeister en moet dus al op zeer 
vruchtbaren grond staan, om voldoend product te halen. Alleen 
wanneer zij vroeger geplant wordt kan zij, doordat ze minder 
legert en een mooi rendement haalt, meer suiker geven dan 247 B. 

Terwijl op Perning en Boedoeran 100 POJ voornamelijk door 
DI 52 werd vervangen, kon op Goedo en Pesantren 100 POJ zoowel 
door DI 52 als door EK 28 worden vervangen; daarbij kwam DI 52 
op de nattere, EK 28 op de drogere 100 POJ-gronden. 

De cijfers van 100 POJ, DI 52 en EK 28 in de oogstjaren 
1916/17 tot en met 1920/21 staan in de tabel op blz. 516 opgegeven. 

In 1916/17 werden de drie soorten vrijwel gelijktijdig geplant, 

100 POJ het eerst; toch was deze soort op 30 November het kortst, 
__ EK 28 natuurlijk het langst. In eindlengte en uitstoeling verschilden 
DI 52 en 100 POJ weinig. EK 28 werd langer en had een geringere 
uitstoeling. De groeifactor was voor 100 POJ het laagst, van EK 28 
het hoogst. De kattiegewichten per meter bij gemiddelde uitstoeling 
verschilden in dezelfde volgorde. Het legerpercentage van 100 POJ, 
die het laagste rietproduet haalde, was het hoogst; daarna van DI 52, 
en van EK 28, welke soort het hoogste rietproduct verkreeg, was 
het legerpercentage maar 1°/%. 

EK 28 haalde dan ook verreweg het hoogste suikerproduct. 

In 1917/18 werd 100 POJ het eerst in den grond gebracht, DI 52 
later en EK 28 het laatst. De groeifactor van 100 POJ werd het best. 
DI 52 kon door den vroeg invallenden Oostmoesson niet doorgroeien. 
EK 28 bleef kort. Van DI 52 en EK 28 werd de groeifactor ongeveer 
gelijk. DI 52 had meer stokken dan 100 POJ, EK 28 de minste. 
Het kattiegewicht per meter bij gemiddelde uitstoeling van DI 52 
was hooger dan van 100 POJ, van EK 28 het hoogst. De legerper- 
centages waren hoog; van 100 POJ door den beteren groeifactor 
echter niet hooger dan van DI 52. Ook EK 28 legerde vrij zwaar. 

DI 52 haalde, hoewel dus onder omstandigheden opgegroeid, 
die minder gunstig waren dan voor 100 POJ, veel meer suiker, door 
beter rendement. EK 28 had wel meer riet dan DI 52, maar 
door lager rendement gaf zij niet meer suiker. 

In 1918/19 was vroeg geplant, vooral 100 POJ kwam vroeg in 
den grond; door de felle droogte bleef het riet kort. EK 28 groeide, 
hoewel ze op de droogste gronden stond, nog het meest. De uitstoe- 
ling was laag, in verhouding leed EK 28 het meest. De legerpercen- 
tages waren hoog, vooral van 100 POJ. Daar DI 52 veel korter was 
dan EK 28 en een beteren groeifactor had, legerde zij minder dan 


gro'r | 6020 | 9890 | 9660 | 1690 | 7520 | Tao‘ | o6L0 | 7690 | 161 | 6ES'O 5080 [ TOGT | E08'O | 69L°0 Surjoogsyin epjep 


-pruas (iq ‘pW dod gyormodorge y 
LTQT | 7ELO | 5L9O | 8EO'T | 6LL'0 | 7ALO | 8EO'T | 6930 | ILO | VETT | OLLO | LSL'O | LEVT | OLL'O | GEL'O mdy jp do 
Z arduorgor op (iq yd ‘aoBongey 
OL ST HL mm {SI OR ek ei ian id Ee odejuooodroorg 
C C Ok SIL L EL |G 6 TG | OV 91 97 |T G Gr odezuootodaodor 
ne ee 16 | 48 |M [SI | v&r-|Oer 907 | EM 0561 3sd0o 
| | ui/} “wa U/A 0/, ur "poad-ays 
SGV | IGP | TET {OV | 807 |OOT |O57 | SVP | L6 | ETD: | ETV | 9EV | GEV [GEV | LON LMS 
6907 | LEIF | LEI | 766 | 6LOT | 8TOV| E96 | 766 | L66 | GEO | G7 TT | GL OF | 7EOV | O8'OT| 7807 yuowopuoyg 
GEIT | ZOT | 596 | 97OT | OOV | 9L6 |GYGH | WIT | 696 | GOYF | SVSH | GEGN | GLYI | MGV | CLM Hol Aodon 
8601 | 666 | Z56 | 8607 | 0907 | 7EOT | GFT | ITTF | 1907 | GYST | LOM | GEIT | L8GT | EOV | SGT oljexen org 
9IG [88E |OYL_ | O9 [065 | 85E |L | eT& | OLE | ver |oeT | OPC | To VG _ [| 564 sanoq uapouset) 
SU MW (Sr here (er |\eOr (or |Sher ler | err eer [err | Very | vepueew ur uozs3oo zou iq ‘PI 
18 |T [5 [86 [9 [ETT \TEV | SEV | Wi |9U | TEV | TEV [GH [FIF | SVT | ueSep urcaoN gg do pliyoor ‘urop 
GT | ps mn Or e= == en ee — | en mn == => em TE da) € 
PLW (PV Ie 85 | GT eN Sier a Te a mi toqwogdag « 
v0G (817 [09 [oer | 88 18 (Sp POP ARE Om rd | e8 FG vV _| 761 sugsnduy 
DOF | OBV IGE | IGE FIE VPL-86 LV | BL- IGE |G. | OLK | ST | OF | 97 mur « 
DT FO | LG PY |SBO_ | LG 1-86 (PID FIG (Gr [TG |L | — GEV | PT runf 
4 9 6 ek L 7 NN EE mn 7 5 0e nn Sn PN U 
1D | | ruoruerdje ue ozlin 
66 | 16 | 86 |96 (68- | | 96 16 | 68 | 907 | 607 | 507 | 90V | TOP | ZOT O56F  w/} “wod 
| y/a 0 ur Burpoorsymm uoaaorgeg 
00868 , OOTOS | OO6TE , 00628 | 00867 | OOSGE | OOT8E | OOTOE 00867 ‚00917 | 90009 | OOL9E | 000G7 ; OOELG | 006LE mnoq 
opnag wad Burjoogsyin uoAorgen) 
TESO | 96L0 \ 90,1 | 9LEO | BevO | OETO | 069:0 | 7LLO | 8590 | 766:0 | 5360 | LIO'T | 8660 | 9TS'O | CTL'O 1039819015) 
808 T | OOB T | SLI T | SOLV | SEGT | LWV | OST | SLTT | SLET | LOGV | LVKT | OOVT | G7ET | OOET | 57ET UOSSAOUJSAM LC 
ESET | SEOT | LOGT | 5790 | 7990 | LE9O | 0OO'T | OT6'O | TO8'O | 685 T | L6OT | BUT | GEEF | 19O'T | 8L6'0 uossaougsog Uop Ur 
‘Wo ur Sep dod voor 
8 |9V | WV |G | 787 |OLY |TLV | Wer |gen [oer | ver [oer |TOr | OCT | VOT mdy p 303 ‘AON Og uwa tp 
£sS9OUIFSI AA uop opuomnpad Toolt) 
QOE OLE (TE WEE (GLE STG ES (05 pe B een en ALO) var PNT «  « 
066 [YLG | 95 | 995 | TG | EYE | BOE | TG | 995 | 865 | OLG | GG | VE | LLG | TLG mdy py «  « 
GG | 875 | TW | 855 [5 | BIG |E | 875 | ECG | 065 | 995 | 185 | 665 | EM | TRT HEEN T CC 
607 | SI [SEF [IO | LL [SL |7EV Vor | EM |9PV | 98F |OSH [OST | VOV [En Lo woaoN Og do o7duorT 
8e Masca) DO |e val gero | ÎOd \e5 warjgera | LOL lee Hay sera, LCd les va, goa cÂed 


Oor 007 


SU/LIGT LU/9167 


Oor 


V&lO&6l O&/6 161 | 6ISI6F 


‘Op HaAVAUANINS HT JO S& HH NA &C IA POH OOL NVA SUHALID UAA LHOIZUHAG) 


517 


eao°T | veg'o | velo (0880 | TOLO | vE9O (8580 | L990 | LEO |GIO'T | VOSO [GLLO |78ET | L58O | 99L0 he a eg 
GL8'0 | SCL'O |99L'0 | 7160 | 8890 | 0890 (7O8'O |&E9'O 6E9O |7EO'T | 7O8'O | 96L'0 | T6G'V | 7880 | E78'O teek 
Jara p/q ‘Wd ‘AoSorgey 
09 cr LG — =— ke) LV 99 == ee — Ee 1: ns 998Juoodroord 
6 9 ide Foz ro.e © meet. vO 6E OP ae NG 9 osepnded reder 
GET - |LGb |V5hs|SE6 [EOV [86 |W 98 - (GB L66- [TOF OU |LEV |G |S'96 056 w/r poos dop 
| | ‘poad ‘wro8 q/A % ur DIS 
op \TSy [erb (TGV |G [LOP |LOV |FOF (86 [VEV |957 |} [897 [MT |H TS 
BOEI (OST | EV TT (GET (SECTI [FEIT \L06 |6EG (EEG |VOVV LAY IT | GOUV | VEOTV | VET | 75OV ige 
gren (9667 |EeGr |LEOV (BLOT |V76 \GLIL LEIT (TOT |76IV | GOT |EYVV |LOEV |FIGV | LOU HUOTMOLOT 
897 | TVID (OVW (SEI |T6OV |88OV \GYGV |GETV (SOIT |GGEV [STV |EENL (O9GEV |7LIV | VEN wb | 
GIG \TIE |L6 [9GG |8LG 9GV- (997 'OGG- \88L |OOE GGG (SOE |L} VOV | GLG bel aleen, 
EEV |G |Gr |G  |SBh yer - (SGP (EV STUWEN ISV. |G HET [GV [GV puut ur uozsdoo (iq “pr 
16 lov (vvv |46  |\ver |\vov [oor |Oer |ovv {eg |80n |9et ler [gr |egr | uedep ui ‘aon oe do “joor 'wopg 
—_—_ — LV Q — — — | — — eel — — — == he dT) LC 
I5V-|8v : 9 [OW [GH [8 pre ek gnd Sedes TP zoqwordog 
GG | G7T- LEGO (LE TE: BEV [Lb HU 687 |Y EB |T GG | GET EE 
GGL | L6 67 - |7OT. 99 E8 _\597 | O7 7 59 Ge L6 GV 89 855 EE 
GE -L5 |05 (88 [FEL TO |Wv \LGL | 85 — 88. JEM Ee GD run « 
9 LG —£ | LG CG Ke OLS SRGD er 0 05 or Es SP RAIN or 
8 -- == Ir — sl == — | — — EE — — un ready ur :ydye ue azlim, 
Sille [ETV |36 |96. [EOF |[L6  |EOV 907 |B6- [TOT [OOV |L6 \S66 86 | 16 oc61 wi 
\ | | ‘was y/a 0/p ur ‘sym “1499 
55 | 61 68 — |75 5 67 __'68 7e L8 85 Ge GE [GE Ge Id ‘0, ur duedondo, 
OOISY ‚ 00559 | OOTEE | 00768 | 00998 | OOO8E | OOTE7 | O0OESE | OONEE | OOG TY | OOOEE | OOO8E | O0LOY | GOATG | 00967 ‘A "Iq dad ‘Jsym WOAR GOD 
00619 ‚ 00E9L | OOTRL | 000GE | OOEEL | 08E. 0009 | OOEBS | OONER | 00699 | OOLYR ' OOLIR | 00009 | O0T9L | O0EED Zurjoogsym o3sB0oH 
eTL0 |790 | 65,0 (51e O | 7850 | 0650 [Oro O |SEGO | EGO {CEVO |vorO | L9GO |SEGO | 1970 | 1890 wb ike, 
569T | LIGT \GYLV |S56 TV (SLLI |OGLV |E85G | 806,7 |ÎOC6'T [EEL V |SOGT | SLET |GLOT | GGG T | OO8T uossoourjso AA UIP UI 
90G'V | EE8'O | 1560 [0090 |7OG'O | ZOE |08GO |L87O (OOGO |EELO [6890 | 6LLO 9680 | OLO | 9780 Vaste AAL 
“po ur Sep dod woor 
E05 |&BV [606 [185 |evo [Om |TL& |Ge5 |veG (806 |181 |c97 |TO5 [EBV |9GT | [dy p 303 'AON 'QE UEA TP 
ik 'SS9OUlZsI A UP AP UD. mpas Tool) 
Nam mn Ee MALEN — [865 | GLG — [958 |76G a Kl 
OEE -|L85 |6VE. [FIE (808 |G65 |608 |T5E |EGE [865 [695 |LLG [SVE |E | 9 PNY CC 
03E [OG [TIE |885 |6L& |ELG |LYE [GOE |LOE [GLG OG [UG [VOE (99 |O9 mdy rp « 
WE |LYE |T6G- |WEG |LEG |G |76G [VOG |1G |6EG |G5E [TSG [LWG |G | CEG MEENT CC 
Wb T6 (SOV LG (99 PBD (EL LEL- [BL (LO 169 (OOP GOV |E8-. | FOU JoquroaoN QE do HUT 
Rd vore ore L [Od ee Od 
85 MAEEIT | oor |G va oe La | oop SE AGS I voy BE AA/BSIA | voy 6 HASSIA| oor 
Val0ë61 Oë/616T GUSIGT SI/LTGI LW/OT6T | Ee 


(ITYAM VC) HAIAURSI A dan RI JO Q& An NSL 2e TI SLAAT OAT NVA SHAALI9 HAT LHOIZUHAG 


518 


EK 28. Het kattiegewicht per meter bij gemiddelde uitstoeling was 
van alle drie soorten-laag, maar van 100 POJ het laagst, van EK 28 
het hoogst. De rendementen waren in verband met den lagen groei- 
factor laag. EK 28 haalde verreweg het hoogste suikerproduct. Zij is 
de soort, die het best tegen droogte kan. 

In 1919/20 werd laat geplant, vooral EK 28. Het riet was op 
30 November bijzonder kort, de groeifactor bleef voor alle drie riet- 
soorten zeer laag, vooral voor EK 28, niettegenstaande het riet kort 
bleef. De uitstoeling was ook nu gering. Het kattiegewicht per meter 
bij gemiddelde uitstoeling was voor alle drie soorten laag. De rietpro- 
ducties bleven dan ook onder taxatie en waren laag. Het legerpercen- 
tage van 100 POJ was zeer hoog. De rendementen bleven laag en er 
ontstond weinig suiker. EK 28 gaf, niettegenstaande ze zoo laat was 
geplant, toch meer suiker dan 100 POJ. DI 52 gaf het hoogste product. 

In 1920/21 werd ook laat geplant; EK 28 nog veel later dan 
in 1919/20. De groei was echter veel gunstiger, zoodat een goede 
groeifactor ontstond; van 100 POJ was deze beter dan in een der 
vorige jaren, voor DI 52 was hij goed, maar veel lager dan voor 
100 POJ. EK 28 kreeg, hoewel ze zoo laat was geplant, toch een 
vrij goeden groeifactor. Het kattiegewicht van EK 28 was goed. Alle 
soorten haalden meer riet dan taxatie, terwijl de rendementen goed 
waren. EK 28 bracht, niettegenstaande ze zoo laat was geplant, toch 
het meest op. 

Op Pesantren werd eveneens een deel van het 100 POJ door 
DI52 en een deel door EK 28 vervangen. De soortenindeeling dezer 
onderneming is: 

PESANTREN SAWAH. 


One Totaal er | | P. 0.5. 
ogstj. | CL (247 B|100 POI DI 52 [EK 28 |Tjep.24) 90 F. DE, 
Re: : | 1490 27142725 
1912 | 1062 | 38 | 62 zn Haden ee rd 
1913 | 1064 | 38 | 61 ah ZEN To EG 
1944 | 1076 | 33 | 66 td eN 
1945 | 4074 | 38 | 64 zr opt Ee a ER 
19416 | 1075 | 30 | 66 ar etn 4 TE EEN 
1917 | 4077 | 25 | 53 9 KEIN atol a 
1918 | 1030 | 417 | 98 LE TAPE PRENTEN 
ag | 4084 | oo Mien onmin INE A OS 
1920 | 1077 | 8 | 12 6: AE 14 ANN NEN 
1924 | 1030 | 6 9 oo AkB3 1e eSATA 
1922 | 41077 | 8 Kee oo Jb sle sies 
4993 | 1081) 10 | 7 | 32 | 52} | 1 ||| 


sake _N 


519 


De cijfers dezer drie soorten voor Pesantren staan in de tabel 
op blz. 517. 

In 1916/17 werd vrij vroeg geplant, toch was het riet op 30 
November nog kort. De groeifactor was dan ook niet hoog. Voor 
DI 52 was ze lager dan voor 100 POJ. De uitstoeling was, nadat 
vooral van DI 52 en EK 28 weer veel stokken waren uitgevallen, 
vrij hoog, in % uitgedrukt, laag. De kattiegewichten per meter bij 
gemiddelde uitstoeling waren hoog. Er ontstond dan ook, vooral van 
DI 52 en EK 28, een zwaar rietproduct. Het rendement was goed. 
DI 52 bracht veel meer op dan 100 POJ en EK 28 verreweg het 
meest. In 1917/18 was 100 POJ eerder, DI 52 later en EK 28 veel 
later geplant dan in 1916/17. De groeifactoren werden dan ook veel 
lager. Het riet bleef, behalve van 100 POJ, korter. Er vielen meer 
stokken uit, maar de overgebleven uitstoeling was toeh nog hooger. 
EK 28 legerde nogal zwaar. Zij gaf dan ook minder riet dan taxa- 
tie, 100 POJ iets meer, DI 52 iets minder dan taxatie. 100 POJ gaf, 
terwijl ze zooveel eerder was geplant, toch slechts evenveel suiker 
als DI 52. EK 28 gaf nog het meest. 

In 1918/19 werd vroeg geplant; doordat de regens veel te lang 
op zich lieten wachten, stagneerde het riet zwaar en groeide het 
bijna uitsluitend in den Westmoesson: De groeifactoren waren dan 
ook zeer laag. Wel vielen veel stokken uit, maar er bleven nog vol- 
doende over. De kattiegewichten per meter bij gemiddelde uitstoeling 
waren laag. Tengevolge van den ongunstigen groei was de legernei- 
ging groot; tot overmaat van ramp werd door de Kloeteruptie veel 
riet met asch bedekt en legerde het zwaar, vooral 100 POJ. EK 28 
hield zich nog het best. Het product was laag, vooral van 100 POJ. 

In 1919/20 werden 100 POJ en DI 52 tijdig geplant, EK 28 vrij 
laat. Ook nu stagneerde het riet en werd de groeifactor laag; het 
riet werd minder lang. Er vielen minder stokken uit, de gebleven 
uitstoeling was vrij hoog. De kattiegewichten per meter bij gemid- 
delde uitstoeling bleven laag, al waren ze iets hooger dan het vo- 
rige jaar. Er legerde nu weinig riet. Het rietproduct bleef onder 
taxatie, voor DI 52 ging het nogal. De rendementen waren goed. 
DI 52 bracht veel meer op dan 100 POJ en 1 pikol meer dan EK 
28, dat echter veel later geplant was. 

In 1920/21 werden alle soorten vrij laat geplant. De groei was 
veel gunstiger dan in vorige jaren, zooals o.a. uit den hoogeren groei- 
factor blijkt. Van 100 POJ vielen veel stokken uit, van de andere 
twee soorten minder. De gebleven uitstoeling was hoog. Het kattie- 


520 


gewicht per meter bij gemiddelde uitstoeling werd als in de oogst- 
jaren 1917 en 1918. Van 100 POJ legerde veel riet. De rietproducties 
kwamen ver boven taxatie. De rendementen waren goed, waardoor 
een mooi suikerproduet ontstond. DI 52 won het weer van 100 POJ, 
terwijl EK 28 verreweg het best produceert. EK 28 blijkt zoowel op 
Goedo als op Pesantren Sawah het best te produceeren; wanneer ze 
laat wordt geplant, wint ze het in den regel nog; zij is het best 
tegen droogtestagnatie bestand. DI 52 is steeds een betere producent 
dan 100 POJ en kan ook nog beter droogte weerstaan. 

Op de sf. Balapoelang werd 100 POJ eerst door EK 2 en later 
door EK 28 verdrongen, zoodat ze nu uit den aanplant verdwenen 
is. De soortenindeeling dezer onderneming is in procenten : 


r | 

. IBr. bws | 247 | 100 | Zw. | EK | DI Ti 2921 12714\ 2725 
Oogst. eee g B \Posl ons| 284 so CE Nl EN 2 B |POJ\ POJ 
1911 904 49 | 50 | — et PE ee Ee ES id, ig 
1912 903 Ak Zn == e= EN Mee er pan 
1913 902 zie cr Den Ek EE EA ES de ef 
1914 898 Bt 16 1e ES RE In rb gas] ee 
1915 905 ripe hi: B) zE we Dione a) ON LE En SS ge aE 
1916 901 66145 Dols Leal 4D LE EE ZE mens 
1917 900 54 | 14 5 DURA: 6: ME IDE: 4 Ik 1 — — 
1918 900 40 | 15 IE IE 0 | 9 == 3 — — 
1919 674 ja] D 615414 EEEN Ze es Br 
1920 900 23 3 Sal A 5 EE Baes ie el 
1921 904 26 | — [1,5 | 64 5 nn Ae ON re tse 
1992 | 898 15,5 — | — | 70 |95| —| —| 2 oh 
1923 | OOAD A EEEN GE | 1 PER 25} Vi 


Deze 3 soorten staan in de tabel op blz. 522. 

In 1916/17 werden 100 POJ en EK 2 ongeveer even vroeg, EK 
28 later geplant. De groeiomstandigheden waren gunstig. De groei- 
factor van EK 28 werd nog het best. 

De uitstoeling is op Balapoelang in den regel laag, dit jaar in 
verhouding tot andere jaren hoog. EK 28 werd langer dan EK 2. 
De kattiegewichten per meter bij gemiddelde uitstoeling waren voor 
EK 2 en vooral voor EK 28 hoog, voor 100 POJ vrij goed. 100 
POJ bleef in rietproduct onder taxatie, de beide EK-nummers kwa- 
men er ver boven. Hoewel 100 POJ een zeer mooi rendement had, 
haalde zij toch de minste suiker. EK 28 gaf door hooger rendement 
meer suiker dan EK 2. 


Î 
: 
Â 
J 
d 
3 


521 


In 1917/18 werd zeer vroeg geplant. EK 28 werd zeer lang. De 
groeifactor was goed, maar minder dan in 1916/17. De uitstoeling 
was goed, de kattiegewichten per meter bij gemiddelde uitstoeling 
werden goed. Er ontstond nu veel minder riet dan het vorige jaar. 
De rendementen waren mooi. 100 POJ gaf de minste suiker, EK 28 
de meeste. 

In 1918/19 was 100 POJ weer vroeg geplant, EK 28 en vooral 
EK 2 later. De groei was door de stagnatie ongunstig; wel werd 
het riet lang, maar de groeifactor was laag. De uitstoeling had 
zwaar geleden. De kattiegewichten per meter bij gemiddelde uitstoe- 
ling, werden laag. 100 POJ legerde vrij zwaar, EK 28 een weinig, 
EK 2 heelemaal niet; de groeifactor van de laatste soort was het best, 
100 POJ en EK 28 gaven veel minder riet dan taxatie, EK 2 meer. 
100 POJ gaf tengevolge van de ongunstige groeivoorwaarden mispro- 
duet. EK 2 gaf nog iets meer suiker dan EK 28. 

In 1919/20 werd vrij tijdig geplant, ook nu bleef het riet eerst 
kort, behalve van EK 2 en ontstond eveneens een forsche West- 
moessongroei, zoodat lage groeifactoren ontstonden, behalve van 
EK 2, die juist een hoogen groeifactor had. 100 POJ gaf nu een zeer 
laag product. EK 2 gaf verreweg de meeste suiker, ook al doordat 
ze een goed rendement had. 

In 1920/21 werd geen 100 POJ meer geplant. EK 28 en EK 2 
kwamen niet vroeg in den grond. De groei was vrij gunstig, de 
groeifactor goed, voor EK 2 lager dan het vorig jaar. De uitstoeling 
was grooter. EK 28 was weer langer dan EK 2. Haar kattiegewicht 
per meter bij gemiddelde uitstoeling was iets hooger. Zij gaf minder 
riet dan EK 2, maar door beter rendement meer suiker. 

EK 2 stond steeds op schralere gronden dan EK 28. Beide soor- 
ten zijn uitstekende groeisters. EK 28 wint het toch nog van EK 2: 
door mindere uitstoeling blijft haar rietproduct lager, maar haar ren- 
dement wordt beter, waardoor ze, op denzelfden tijd geplant, meer 
suiker geeft. 

Op de sf. Bandjardawa is 100 POJ geheel vervangen door 
EK 28. 247 B werd hier ook geheel verdrongen, grootendeels even- 
eens door EK 28. 

De soortenindeeling was in opvolgende jaren op deze onder- 
neming als het staatje op blz. 523 te zien geeft. De cijfers van 100 
POJ en EK 28 staan naast elkaar in de tabel op blz. 524. 

In 1916/17 werd vroeg geplant, vooral 100 POJ. Deze soort kreeg 
dan ook een veel beteren groeifactor dan EK 28, EK 28 werd langer 


8790 [686,0 | 090 T [7890 [GOTT VVET |OL8O purjeorsym ‘pprwoS (iq wopr 
5990 GIGO | 8707 | 7490 [7TO'T | E55'T | LLL'O Ldy p do o35uor 
=gor p/q NW ded yormodorney 
OG — — — — — — a8eJuordodroorg 
zn — — — — — — ageguoododrodory 
L8 VOV |807 |407 [SIT [SH {65 O&G lr w/r 100S 1op 
| N “poad “wos q/a 0/p ur “poad-rays 
E61 S51 GET {9TT (88 E57 [GIP [66 [GET |Tep |GGP YEP |SOV | EF Loys 
GSO | EVGI [VGO |T | EGT 886 | LEM | GSTI (SLOF | EST | GE BT 5907 | GOTT | GET yuowopuoy 
E51 8501 T9EL [85OT [G8L |7YGT |OOOV [OG8 |7eor |90Gr [668 |OVrT |GG7T | LLOV WMDonT 
EELT GLI QAT |OLOT |SYL EVOL |EYIT [VEB ROCE (TAGT [966 LGG |S6GT | VOM ANEXEOUT 
67 Se | LY OVS [85 FCL GOE |EE 106 005 [OET IST [96 Cor SANOY Upausog 
“SIT [SOV SGT |W Gor FAG [GTE |V (ET GT [VF ISF Gh \er/E/nrjpeueeuw ur uogsdoo zo (iq wopr 
76 COT 807 {FOT {OEH 807 |OGh [67h [ver |65v |OG7 |7ET |SOT | 6eT uodep ui 
| | doqutoaoN og do pliyooy -wog 
— |y nn — — — — -— — — — — — — 320 € 
97 _| SOI Ik 98 ne een on mn Ie En == hen _ ma dog « 
VG 1 305 71 TG |E L6 86 — [9 9% — |05 0e 1 ‘Bny « 
Co DES [9 LSG |M Te GLV [TV 67 16 er er 7e 6e mar « 
eel LO EE 75 LT 9 L6 Te ES E8 Orr |G or Te runp 
en KEN IS Ee et, a md er Gh Or mA 4: Ion « 
le), pd DT landers == Ee: Te en as al Te ok Te — En Lidy ur 
EN | : uozuerdje ue ozfin 
à 001 _ | 801 [TOT | 06 66 16 96 86 80E [TOP | TOF ISP |407 [GI 05GT wi/J “woad 
| | q/a % ur Surpoogsyin “qe 
0068E / OOTEE OOEGE | 00865 | OOLE7 | O09EE | OOTTE | OOGEY | OOEGY | OOSTE | OO87Y | OOLTY | OOSYE | OOEG7 "A "1q dod Huroogsyin 0D 
&78'0 | OTLO ‚GELE | S65O | LEBO HTO |7LEO | L650-(978O | GOL O | ESLO IEEBO | 07GO |56LO | 1099%JIO0L) 
BIET | SL9'T LONT |OEVG |OEGT | LOT | 5605 (BOR T (LEGT | LOOT | SLOT [LOGT | SOCT | Liot UOSSJOUJsAA CC 
DOT T | O6KT (OSG 1 (SEO | E50 [7690 | E8LO | LEGO | BEOT | TLT T | 0960 LOEOT | LIAT | 796'0 uossoougsog op ur 
| Wo ur Bep dod rooar) 
LGV | 105 997 [8 [IBF EG |TG [LIG PST [006 |EGT HWV [WT | 97 [dy p 303 ‘AON O8 UBA "Tp 
| | “wjsaAA Uop opuomnpad toor 
E „E66 Een — |4E8 - ee es eri kf ri T En ruof p° «  « 
JOE [SEE | TOE | 67E — |I856 | GSE — |058 [EE [665 IGE | WE as PNI a 
065 [9E | LLG |YGB |7SG |[L6G |\SYB |[L65 |SOE |TGE8 |L65 ||90E [TEE | OG [dy p «  « 
15 | 565 (VEG |SL5 [SOG [VG [665 [EG |LLG |YEE [E85 ORG |GGE |GLG HEEN FT CC « 
vO | So1 (GET | 99 89 CL 76 O8 FOEV [IGT |7PT |S8V [SGT [ver loqwaaoN Og do o7duor 
| 
u lez Tl LO IS ner Io: seer LOE Ie nr lostrsete LOT "Ie COTE ren ate LOT 
GNA 85 MA oop EAA SG HA oor |E NL 5 MAL oor ENA SG HA) oop [EAA SS AA Gor 
Tc/0c61 Ool6161 GUSIGP SI/LIGT LU 967 


ï 


“gugjoodereg Maravauarins aa dO & MH NA S& MA “POH OOL NVA Staar uaa LHOIZUHAO 


523 


SOORTENINDEELING IN DE OPVOLGENDE JAREN OP DE SF. BALAPOELANG 
IN PROCENTEN 


| | 4 | 
han 2471 B a pos EK 28 | DI 52 | 90 F | EÉ 2. |9714 ROA POI 


Oogstj. 


1916 [1239 \ 53 55 — 


1912 |41390| 44 56 — — — REE Zi 
1913 [1499| 34 65 — — —= pm En 
1914 [1275| 55 43 | — — Ee eet en 
1915 [1275/ 37 54 — — pt ed 


1907 11275 27 53 9 


KO RO 10 3 U ie | | | | | | 
| 
| 


bate 1275: } #25 47 15 7 9 EEn ae 
EI nd db 34 26 10 Á —= Ee 
1920. 1275 9 24 43 9 5) 

Fr 1275) SS Á 90 —- 3 Dn Za 
1922 |41275| — —— 85 —— 2 5 El 
1923- |1275| — — 85 — -— Ï ú 


en kreeg een veel hooger kattiegewicht per meter bij gemiddelde 
uitstoeling. Zij bracht een veel hooger rietproduct op, toch legerde 
zij minder dan 100 POJ, welke soort ook boven taxatie opbracht 
Het rendement van EK 28 was iets lager, maar zij gaf toch veel 
meer suiker. 

In 1917/18 werd eveneens vroeg geplant. EK 28 kwam nu ook 
vroeg in den grond; 30 November was zij reeds langer dan 100 POJ. 
Haar Westmoessongroei was forscher, waardoor de groeifactor van 
100 POJ hooger werd. EK 28 had minder uitstoeling dan het vorige 
jaar. EK 28 kreeg weer een veel hooger kattiegewicht per meter bij 
gemiddelde uitstoelings Beide soorten haalden ongeveer het getaxeer- 
de rietproduct. Zij legerden beide weinig. EK 28 gaf door haar hooger 
rietproduct, al was het rendement iets lager, veel meer suiker. 

In 1918/19 werd vooral 100 POJ vroeg geplant; het riet leed 
door de droogte, zooals in den lagen groeifactor, de geringe uitstoe- 
ling en in het hooge legerpercentage uitkomt. Het rietproduct van 
EK 28 vooral bleef onder taxatie. Het rendement van EK 28 was 
bijna even hoog als van 100 POJ, zoodat EK 28 toch 16,5 pikol 
meer suiker per bouw opbracht. 

In 1919/20 werd later geplant, 100 POJ was toch vóór 1 Au- 
gustus in den grond. 100 POJ bleef kort, wel was de groeifactor 
iets hooger dan het vorige jaar. De uitstoeling was ook nu gering. 
Er legerde niet veel riet. 100 POJ gaf door haar kort riet niette- 
genstaande het mooie rendement een laag suikerproduct. EK 28 


le 


6707 TI8'0 0760 GE9'0 L66'0 879'0 1807 TILO CT L08:0 Burjoogspin “wos (iq PI 
coor | Teo | 6860 | 5690 | 6IOT | 6890 | SLOT | LL9O | SYTT | 76L0 |, tudy y do 
n 38uopgora p/q ‘WW tod gyoraosorn ey 
=d el 68 == —= — — — =e — adejuoododroord 
c ce 8 e id Vy g ijd Gn 55 a5ejuorrodaodor 
701 97 L8 16 L8 76 TI vaan CIT OGr Qg6y 9300 "w/z J100S 
Jop zonpod "wad "y/A P/p ur 'ayS 
E97 677 | __Z8I LV c'ger Oor GLT 971 T81 TCT JoymsS 
voo} TO'o7 erk EG ET GET OTT 8E TT 76'o1 56 U GOGT juowopuog 
Gee Wor 6 Ge8 CST 6507 OGET SGI GIST LLGI WPlAADJON 
OLTT | 6807 LOGT LS8 STe 9COT TLET SGI SLET 9917 orexern om 
91 G eee LOE TOE 868 SCT 009 ee &39 sAnoY Uopousog 
rj Tr arr S/OT Vho Ty er GT eer | SWEN uopueeur ur uozsBoo Jou (iq “PI 
LET TLV Ger Ger vijf TLV ce7 LOT zal zoT ‚uosep ur 
doqgwoaoN QE do plijooy “wor 
OL == — — — — — — — — doquordag « 
GIN kben CLU I G 7 Ee — Ë 'e sujsnony « 
orde la C'8LT Gee val Or Ge O7 65 G'9e mar « 
885 | WW 9LT C°LOT Tor E8 99 TG 8 97E tung « 
065 W 3 671 7L T08 09 978 == Coe log € 
6e — — — — - — — = — pady ur 
ruoguerdye ueA ozli 
70 c6 c6 56 76 76 007 COT OTT zor _ 0567 “w/} “Wad 
"y/a 0 ur Suryoogsyim uoaargeng 
008EE 00867 009TE 006L7 00TTE 00767 00778 0087G 008LE OOTEe ‘MY dod Burjoogsyin Te) 
V8ET 105 7180 OTT 9910 860 6507 7e 096 0 LS'T 10}9jlaod) 
005 L19'0 C5e'T 960 LOGT 607 Gre 7 180 LLT T LTL'O UOSSAOUJSIM CL & 
LCO'T BEG T df &CO'T vo T TOT TRE T Co T 8177 TET uossaoutgsog) Uop ur 
“Wo ur Sep dod 1oorg 
Val TL ET CT 881 Ter Tor L6 LLT 98 [idy p 303 CAON O8 UBA "Tp 
-ugsoA, Uop opuodnpes Toor 
_— 765 LG6 == 898 708 8LE 908 LGE 808 lo } « 
VLE 565 LV8 997 Tog 708 GLE 708 Ocg 808 mdy py _ « K 
378 985 85e Eerd ZEE 765 REE L65 vee z0e HEEN JC « 
LGG 615 791 Ter ELT ELT Va kd 605 ELT LV5 doqwoaoN Og do o7HuorT 
85 MA | LOd OOV | 85 HA |LOd OOV| 85 HA | LOd OOV | 85 HA |LOd OOV | 85 MA | (Od OOV 
rel0661 oe/6161 GHSIGI SI/LIGI LVO T6r 


:Nauvr ad NI vaeptefpueg Maravauarins AA dO S& MH NA POT OOI NVA SUHAMI VAA LHOIZUIAOD 


925 


bleef met haar rietproduct ook ver onder taxatie. Zij gaf 20 pikols 
suiker meer dan 100 POJ. 

In 1920/21 werd 100 POJ weer eerder geplant. EK 28 kwam 
met 70 bouws nog in September in den grond. De groeiomstandig- 
heden waren nu gunstig. 100 POJ kreeg een zeer hoogen groeifactor, 
trouwens EK 28 ook. De uitstoeling van 100 POJ was niet hoog. 
De kattiegewichten per meter bij gemiddelde uitstoeling waren goed. 
Het rietproduct kwam dan ook ver boven taxatie. 100 POJ legerde 
nogal zwaar, 35 %, waardoor haar rendement lager werd dan van 
EK 28. 100 POJ bracht over slechts 53 bouws 14 pikols suiker min- 
der op dan EK 28 over 1146 bouws. 

Terwijl we van Balapoelang EK 28 en EK 2 naast 100 POJ 
vergeleken, die oorspronkelijk op de 100 POJ- gronden werden ge- 
plant, wil ik voor Redjosarie beide soorten met 247 B vergelijken. 
EK 28 kwam hier ten slotte grootendeels op de 100 POJ-gronden, 
EK 2 op de gronden, waar eerst 247 B stond. 100 POJ werd dus 
eerst op de mooiste- gronden gehandhaafd. De soortenindeeling van 
Redjosarie is als volgt: 


Oogstj. | CERN 47 BI SO |DIS2JEK B|EK 2 OOP | ot | DEP: (sw 3 PD 
ORN ee OO en 
BAE NSE sup EE Zei 16, Bek 
HOI MOES Dode sen ee ek je EE 
OA DE ES EN OK 
OEREN A A LA 
HERNG ASOONEAN PCA En B Ork see 
HA OOR BEN BSD WU rr Oe  H 
ES OESO ENNE re 2008 NOA BOER Ere tt A0 jo EO 4 3 
1919 |1299 A OENE OE 20 elf Or eee ANT 
dOr ESO Maen ee 10n Hee PERL. 26e 18 
WOE AAO NE GD TAB Ke MODA eere ze EEN dÁ 
ODA AE MEO U ODA A NN EE 
HOO Aen RE pe oe OH KN Bee EE 


De cijfers der 3 soorten staan in de tabel op blz. 526. Men 
dient dus te bedenken, dat EK 2 op 247 B-, dus over het algemeen 
schraleren grond stond dan EK 28. 

In 1916/17 kwamen de soorten niet vroeg in den grond, EK 2 
het laatst, 247 B het eerst. 247 B werd dan ook het langst, terwijl in 
de volgende jaren de EK-nummers langer werden. Op 30 November 
was 247 B verreweg het langst. Haar groeifactor werd dan ook het 


816,0 |78L0 
0560 | 6680 
. 

OL _|O 
5 0 
06 LL 
E5}_ | 601 


76 TI |S6G6 
O60T EOL 


69 STE 
Ib. ETT 
LL L9 
O8T | SVT 
G7v [86 
VL 19 

9 0 
HI [TG 

8 mn 
66 c76 


0OT9E | OOTE7 
1890 | 16L'0 
EET | SGT T 
LGV [6711 


055 SIG 


— [865 
GOE | GLG 
vL5 |&VG 
68 LL 


85 MAG MI 


Haloeol 


! 
| 


85 MJ 
Oe/G161 5 


en . ned 


‘argsofpoy NANAVAUANING AA JO S& MH NA & MA ‘AH LPG NVA SUHALID UAA LHOIZUAAG) 


Nd 


G8L'0 | LE9°0 


e7S'0 
Ja 


G 


OR 


LOL 
086 
SET 
vO 
688 


Cy 


66 


OO67Y 


77,0 
L8GT 
6890 


606 


G MA 4 LYC 


108:0 
<08'0 


8 
Gs 


GOT 
E68 
Sol 
GOGT 
T6r 
GT 
67} 


y 
07 
GOT 
Wy 


ere 
G 66 


OOSL7 


OEE 
LOOT 
08T'0 


Wo 


065 
506 
0LG 
6L 


86 MAG MU 


9590 | 
990 


8807 
SGT 
yy 
Ger 


00 


00GGE , 
8880 
Ove 7 
86C'0 


ERG 


STe 
Ors 
Coc 
va 
6L 


d LY5 85 MU 


GUSI6T 


L98'0 | 1960 |S7L0 | 1607 | 6EO'T | ET8'O Sureogsym ‘pprwos (iq ‘py 
7180 (8507 |G7LO | 6LTT |SE0T | 7LL'O to y do o35uor 
-Jota p/q "WW dod Yormosoney 
69 — Ce ‚89 — id adeguootodroorg 
— — _— =— Dd aBeguoorododor 
66 qe 607 65 CEGL | GET 0567 3So00 W/} J100S JOP 
poad “was qy/a 0 ur ‘poad -ays 
YET VEV [IGP 897 697 [SGT doyms 
OLET | 16'OT SLOT | TOEN | OG OT | TE OI patina Ade | 
666 |O8ET |SLYT | TEET [LOGT | TOGT FYorMaSFANT 
V6IT |\SIET OOGT |LSGT [DIT | 66GT EXEN ANT 
667 |S6 655 [99 HE C66 SANOG” UopausE) 
OT Ger PG CL ZIET GEPBrer uopuueur ul UoJsH00 zou fq wopy 
Olt \98T |\L7V {gov |8OT [Gor | vedep ur ‘AoN 06 do pliggoof ‘wog 
En _— == — En — JAYOJ) € 
— — -— "G y zE Loqwaordog « 
OC — at L ET |@L sngsnöny « 
LS Sl <0 Te 05 OL | Haf £ 
Gl IG 06 EG ai ILT rungf 4 
Ië Te Sg er TS LE ron ut 
— — — —= — ne pady ur uoguerdje ue ozlin 
LOv |S'86 \TOV |e6 |S5OT cor | 0567 
ui/y “wad y/A P/) ur sin “Tg 
00LSE | 0097Y | DO 009EE | 006SY | OOEVE MQ 1 dOd Huroorspm {0D 
6L80 | 568 T | LOGT | &760 |7OO'T | 960'T IJD 
SC7'T |L88O |056O | CGT |LYGT | LI8O UOSSSOUJSOMN WA 
G8GT |GEG'T [GOTT | GYET (GLG T | CLL'T UEEAGUEOD. UAp' UI 
“Wo ur Sep dod toorn 
GLV [66 S6 Lv | 481 LGV Tow 7 303 CAON O6 UBA 
‚rp “use uop opuoanped Toon) 
— — — — Ee _ | runf y « « 
De FOS. B 9E [IGE Ton 1 ‘ - 
918 | TO TOS [98 [GTE [TGE dy yp «  « 
608 [S6G |G65 [GEGE [SRG | GEE HEEN 7 hbe Re 
VI OT COT COT GoT 665 daqwoaoN O8 do a7SuorT 
6 d LVG 86 G MAH LPG 
SI/LL6I LUDIT 


527 


best. De uitstoeling was van 247 B het hoogst, dan van EK 2 en 
van EK 28 het laagst, ook in procentcijfers. 

De kattiegewichten per meter bij gemiddelde uitstoeling werden 
hoog. De rietproducties kwamen dan ook ver boven taxatie. 247 B 
en EK 2 haalden hetzelfde rendement, waardoor EK 2 door hooger 
rietproduect 10 pikols suiker meer opbracht. EK 28 had minder riet, 
en een zeer mooi rendement; zij haalde het hoogste suikerpro- 
duct. 

In 1917/18 waren 247 B en EK 2 eerder en was EK 28 later ge- 
plant. Van de eerste twee was de groeifactor dan ook beter. EK 2 
gaf dit jaar geen hooge uitstoeling. De kattiegewichten per meter bij 
gemiddelde uitstoeling waren niet hoog, vooral van EK 28 viel het 
„tegen. De rietproducties der beide eerste soorten waren ongeveer 
gelijk aan de taxatie, EK 28 gaf echter veel minder. Wel was haar 
rendement zeer mooi, zij gaf echter veel minder suiker dan EK 2. 
EK 28 bloeide dit jaar even sterk als in 1916/17, toen trad er echter 
een krachtige groei der siwilans op, waardoor het riet frisch bleef; 
nu stagneerden de siwilans door de droogte en werden de stokken 
aan hunne toppen zeer voos. 

In 1918/19 werd EK 28 veel eerder geplant. Het riet was op 
30 November tengevolge van de felle droogte nog zeer kort. De 
Westmoessongroei was dus forsch, waardoor de groeifactoren laag 
werden, vooral van EK 28, De uitstoeling was vrij goed. De kattie- 
gewichten, per meter bij gemiddelde uitstoeling werden laag. Het 
rietproduct bleef onder taxatie. EK 28, die den zwaarsten Westmoes- 
songroei had, legerde het sterkst. EK 28 gaf door beter rendement 
de meeste suiker. EK 2 en 247 B, die laat werden gesneden, liepen 
geweldig terug in product, 247 B wel het meest. 

In 1919/20 werd laat geplant, vooral EK 2 en EK 28; de groei- 
verdeeling was niet gunstig, er ontstonden lage groeifactoren, hoe- 
wel beter dan in het vorige jaar. De uitstoeling was ook goed, 
behalve voor EK 2. Tengevolge van de staking werd zeer laat ge- 
sneden. Gelukkig vielen er voortdurend regenbuitjes, waardoor het 
afsterven niet snel ging. De kattiegewichten per meter bij gemiddel- 
de uitstoeling waren niet hoog. De rietsoorten haalden ongeveer de 
taxatie, De rendementen van de drie soorten waren niet hoog; 247 B 
gaf zeer weinig suiker, niettegenstaande zij het eerst was geplant, 
EK 28 door beter rendement nog de meeste. 

In 1920/21 werd tengevolge van de staking zeer laat geplant, 
tot in October. De groeiomstandigheden waren gunstig, waardoor 


528 


nog een betere groeifactor ontstond dan in het vorige jaar. EK 2 
had nu evenmin een hooge uitstoeling. De kattiegewichten per me- 
ter bij gemiddelde uitstoeling waren iets hooger dan in het vorige 
jaar. De rietproducties waren ongeveer gelijk, de rendementen wa- 
ren iets beter; er ontstond dan ook meer suiker. 

Ik besprak reeds, hoe de na de staking geplante tuinen veel 
minder suiker opbrachten dan de eerst geplante (zie blz. 367 Ar- 
chief 1922, II, Mededeelingen, No. 8). 

In alle jaren, behalve 1917/18, was EK 28 op Redjosarie de soort, 
die het meest opbracht. EK 2 gaf steeds meer dan 247 B. Laatste 
soort werd dan ook uit den aanplant verwijderd. 

Ten slotte wil ik de soorten, op tegallans geplant, vergelijken. 

De soortenindeeling voor de tegallans van Pesantren was in 
opvolgende jaren, procentsgewijs: 


eol 5 5 | | 4409l97414 27125 
Oogst. tegallan | > | 100 POJ os EK 2 | & 218 | 7 

| aanplant a | 5 Er 5 | | ROE | en 
1912 522 80 20 — -— od a et A st 
1915 979 [100 — — — —_ lll 
1914 729 82 =- — — —_ ll 18 | — 
1915 698 57 — — — — | — | 43 | — || — 
1916 806 64 —- — 1 —_ || 35 ||| 
1917 890 39 — — 15 6 3 [33 | — | — | 
1918 920 17 — — ol — 1, Ml 
1919 924 18,5 -— 1 50 28 | — | =| — 
1920 47 — -- — — —_ el 
1921 926 25 — 2 61 — 12 | =| == 
1922 | 926 | 25 | — od BOB 
1925 925 7 — 94 33 — |= 2 2 2 


De cijfers van de soorten staan in de tabel op blz. 530. 

In 1916/17 was de groeiverdeeling zeer gunstig, na het planten 
groeide het riet terstond flink door; tijdens den Oostmoesson bleef het 
riet zeer gunstig doorgroeien en tijdens den 2den Westmoesson was 
het riet nagenoeg volgroeid, zoodat het niet te forsch groeide. Vooral 
90 F profiteerde van de gunstige groeivoorwaarden. Zij behield groo- 
tendeels hare uitstoeling. Ten opzichte van de volgende jaren was 
de uitstoeling hoog, voor 90 F het hoogst, voor EK 2 het laagst. 

De kattiegewichten per meter bij gemiddelde uitstoeling waren 
hoog, 90 F haalde hetzelfde als 247 B. EK 2 gaf door haar hoog 


rietproduct de meeste suiker, 90 F door beter rendement meer 
suiker dan 247 B. 


529 


In 1917/18 was het riet op 1 Juni nog korter en op 30 November 
veel korter dan het vorige jaar. In den 2den Westmoesson was de 
groei dan ook forscher dan in den Oostmoesson, vooral bij 90 F. 
De uitstoeling, die bleef, was geringer. Het kattiegewicht per meter 
bij gemiddelde uitstoeling was veel lager, vooral voor 90 F. Deze 
laatste soort gaf dan ook zoo weinig riet, dat het goede rendement 
dit niet goed kon maken. EK 2 gaf nog iets meer suiker dan 247 B. 

In 1918/19 was de Oostmoesson zeer droog. Op 30 November 
was het riet dan ook abnormaal laag. De gebleven uitstoeling was 
laag. De kattiegewichten per meter bij gemiddelde uitstoeling waren 
zeer laag. De rietproducties haalden de zeer lage taxaties niet. De 
rendementen waren laag, ook van 90 F. 247 B gaf nog de meeste 
suiker. 

In 1919/20 werden te weinig bouws geplant om de cijfers te 
bespreken. 

In 1920/21 waren de groeiomstandigheden bijzonder gunstig; 
de groei in den Oostmoesson was weer forscher dan in den 2den 
Westmoesson. De uitstoeling was matig, maar er vielen niet zooveel 
stokken uit. 

Vooral EK 2 had een goed kattiegewicht per meter bij gemid- 
delde uitstoeling. Zij kwam dan ook ver boven de taxatie, terwijl 
247 B en 90 F ongeveer de taxatie haalden. EK 2 had dit jaar een 
zeer mooi rendement en produceerde verreweg de meeste suiker. 
90 F had wel een beter rendement dan 247 B, maar zij gaf minder 
riet en daardoor minder suiker. 

EK 2 was dus de beste tegallansoort; in ongunstige jaren haalde 
zij, wanneer we in acht nemen dat zij op de schraalste stukken 
geplant werd, het beste product. In gunstiger jaren wint zij het 
ver. 90 F doet het alleen in bijzonder gunstige jaren. 

In 1921/22 waren de groeiomstandigheden zeer gunstig. EK 2 
gaf toen veel hooger product dan 247 B. EK 28 geeft door beter 
rendement nog meer suiker. 

Ik vergeleek dus 100 POJ naast DI 52 en EK 28 op de onder- 
nemingen Perning, Boedoeran, Goedo en Pesantren. 

100 POJ groeit in den regel iets forscher en heeft ook bij 
gelijktijdig planten een iets hoogeren groeifactor dan DI 52. Toch 
heeft DI 52 een beter kattiegewicht per meter bij gemiddelde uitstoe- 
ling, zoodat zij hooger rietproduet haalt. 100 POJ heeft een grootere 
legerneiging en haalt daardoor in den regel een lager rendement. 

EK 28 wordt meestal later geplant, waardoor de groeifactor 


‘mmm 


50 | T5LO | zero | oze'o | oer'o | wro | LEEO | 8e00 | weO | a9'0o | ego | VCO Suraorsyin 
| apjoppruos (iq py aad qyoraodonaey 
oes | vrg'o | oLco | Zoro | 8e70 | 90c'o | veto | LL90 | IGO | ELTO | c010 | VELO Tog p do 
o3Buojgort op fiq ‘I dod ravosarmey 
OE RT ey — — — En _— == — det en oHeguododraorg 
ET eo _= — ijd G — — — — T e adejuodododorr 
GI Ter 86 VL 69 GL 07 G'LOT | 807 GLT ey vol O&6T 3sSoo w/y 34008 Jop 
‘poad "wos q/A 0/g ur ‘poadaoyimms 
8e 86 et) LS 7 LY Ge OL 89 16 76 8L Loy ms 
ee |okm ste |org |LIg |7O8 | TSOv | ESB |LE8 | GEO |o6g | SLE juouwopuor 
E59 OLS GIL Ger 00G 6LG gea EC E18 598 GCOT | 888 WAIT 
CC 7eL SIL L6G L79 0e9 €69 NEZ GE8 8 LC8 C6L ol eXe AH 
GOT 196 | 08G 095 997 VLT O7 VLY GoT 80 Ter 07e SANOQ Uopausa5) 
eer | %er | LV Gov | 87 GLD | VV LT LV == Gy | LV uopueew ur UojsSoo Joy (iq wopr 
95 815 VVG rd 5 075 E15 195 Ge5 Ed 295 Oe uodep ur ‘AoN Og do plnjoor wor 
End _— _ _ > _ ee == S En ee 7 Ion € 
Ge 69 ey 78 98 W 7 L 8 == Dn G dy 
LC 55 col ER OCT 88 r ger 85 U 95 SET HEE UI 
87 7 GL 56 085 Ty G 7e TO7 LV OT L6 tenaqof ur uozuerdje we ozlin 
L8 Cg 98 56 26 88 26 L6 L6 617 GOT SOT 0&6r w/r opfoppruos 
joy ue 0/, ur Burjoogsyin 1qe5 
87 ed O7 08 VS 15 75 7e 55 Er 07 75 Burjoojsyn 
ogsdooy op uwA 0/p ur Huedin, 
ooezy | oogce | OoeEv | OOTLY | 00907 | OOSE7 | OOTOG | OOIOY | 006L7 | 00909 | over | OOTES ‘MQ aq dod Burjoogsymm uoaofge5 
oovre | OO7Er | OOOLY | 00389 | OO7T9 | OOREI | 009E9 | 00509 | OOLEI | 00LGI | OTLL | 00569 Butfoogsyin ogsdoopr 
xc90 | 090 | L990 | TET | 660 | W'0O [TGV |O8O | 060 | Z80 | 6cO | TOO uossaoujsa A UPG CC 
e8'o | 960 | 7760 | WO |87O | TEO |GRO [E80 |8LO |T6O |9vT | SOT uossoouJso() Uop UI 
6eo |oo |sco |670 |e70 [STO | 190 |e70 |68O | 090 | ero | 7rO uossaoujsa A, UOS] 
uop ur ‘po ur Sep dod toor 
5 zn En 5 TLG 19 a cO8 _= Dr — 858 maf pF C&C 
OLG 765 765 975 695 E95 OTE E06 GOE OTE Tee 158 PNI C € 
COG 185 | 885 LTG C5 7/5 GI 965 £65 105 Tes GTe mdy py «  « 
0e 8LG | LLG a6T 5 SIG 965 085 LYG . | 785 Tog GOE HEEN VT CC 
GLV 705 E05 EOT T&T Ia1 91 ERI OLT LIG E75 EEG JAYWAAON O8 CC € 
Te Ee —= ee en _—_ —— 2E ee _ —_— —_— « CI « « 
B |W EE | 08 7e 65 05 [7 6 |L ee Ie tunf pj do 938uoT 
A 06 | GMA |A LG | A O6 |G HA|ALYG) A06 |G NA | dze | 406 | 5 NA | d LY 
ral0cór GHSIGH SI/LTGH LUIT 6T 


mmm 


(NVIIVvoaj,) UelJUgso gf Naltadviuarins ad dO T 06 NA & MH A LF& NVA SUAAMID UAA LHOIZUIAG 


531 


lager wordt. Zij wordt het langst, heeft de geringste uitstoeling, 
maar het hoogste kattiegewicht per rneter; zij legert weinig en haalt 
daardoor een vrij goed rendement. Zij bleek in 1918/19 het best 
tegen droogte te kunnen. Bij gelijk planten wordt, zooals op Bala- 
poelang bleek, haar groeifactor beter dan van 100 POJ. Bij laat 
planten wint zij het van andere rietsoorten. 

Ten opzichte van 247 B en EK 2 wordt EK 28 het langst. 247 
B heeft de grootste uitstoeling, maar kan het door lager kattiege- 
wicht per meter bij gemiddelde uitstoeling en lager rendement niet 
tegen EK 28 houden. 

247 B groeit veel sneller dan Tjep. 24, en krijgt bij gelijken 
planttijd dan ook een beteren groeifactor dan Tjep. 24: de uitstoeling 
van 247 B is grooter, hare gewichtswaarde eveneens. 247 B haalt 
dan ook een hooger rietproduct. Zij legert zwaarder dan Tjep. 24 
en heeft een lager rendement. Alleen indien Tjep. 24 vroeg geplant 
wordt, kan ze met 247 B conhcurreeren. Tjep. 24 heeft het voordeel 
van hare immuniteit. 


Soerabaia, November 1922. 


ds baka ME Edel ee) Oi eme an De 7 


VOOR DE 


Suikerindustrie in Nederlandsch-Indië 


Bik KEE) 


MEDEDEELINGEN VAN HET 
PROEFSTATION VOOR DE JAVA- 
SUIKERINDUSTRIE. 


Bled 
B 


JAARGANG 1922, No. 15 


STATISTIEK VAN DE VERBREIDING EN DE 
PRODUCTIE DER RIETSOORTEN IN 
OOGST 1921 


DOOR 


J. VAN HARREVELD. 


N. V, BOEKHANDEL EN DRUKKERIJ 
v/h H. VAN INGEN — SOERABAJA. 


mn mam 


. 


LIBRARY 
NEW YORK 
BOTANICAL 

GARDEN 


MEDEDEELINGEN VAN HET PROEFSTATION 
VOOR DE JAVA-SUIKERINDUSTRIE. 


Jaargang 1922, No. 15. 


STATISTIEK VAN DE VERBREIDING EN DE PRODUCTIE 
DER RIETSOORTEN IN OOGST 1921 
door 


J. VAN HARREVELD, 
Secretaris van het Proefstation voor de Java-Suikerindustrie. 


Voor de soortenstatistiek van oogst 1921 zonden 172 van de 
183 fabrieken, welke in dat jaar gemalen hebben, hare opgaven in. 
De 11 ontbrekende fabrieken zijn Soekodono, Ketegan, Soemengko, 
Kenongo, Djoewono, Koedjonmanis, Ponggok, Nieuw Losari, Loe- 
woenggadjah, Tjidahoe en Djatipiring. Hiervan hebben Soekodono 
en Ketegan geen opgaven ingezonden, omdat in het oogstjaar 1921 
deze fabrieken pas zeer laat maalklaar waren en daardoor niet 
over op normale wijze verkregen cijfers beschikken. Djatipiring 
gaf slechts haar totaal product op, hetwelk in tabel [ tusschen 
haakjes geplaatst is, daar met deze opgave geen rekening is 
gehouden bij de bepaling van gemiddelden voor de groepen en 
voor geheel Java. 

De aanplant van de fabriek Sedayoe werd op Rewoeloe ver- 
malen; Sedayoe wordt daarom niet meer als fabriek opgebracht, 
doch als afdeeling van Rewoeloe; het cijfermateriaal werd evenwel 
compleet opgenomen. 

Voor de totale met riet beplante oppervlakte verwijzen wij 
naar Archief 1922, p. 247, waar voor oogst 1921 een totaal van 
224.724 bouws wordt aangegeven. Het oppervlak, waarover onze 
statistiek loopt, is 201,082 bouws, dus 89%, van het totaal. 

Op pag. 253 wordt in Archief 1922 de in hoofdsuiker omge- 
rekende totale productie voor 1921 opgegeven als te bedragen 

2121541 pikol (1.684.565 ton), hetgeen 121,37 pikol hoofdsuiker 
>per bruto bouw beteekent. N 

<n Op pag. 252 wordt terzelfder plaatse het gemiddeld rietproduct 
“per bouw opgegeven als 1093 pikol, zoodat het rendement in hoofd- 
S suiker 11,04°/, heeft bedragen. 


a 


534 


In de tabellen van deze statistiek zijn alle opgaven in standaard- 
muscovado, zoodat alle suikerproductie-opgaven overeenkomstig 
hooger zijn. Tabel Il geeft een gemiddeld suikerproduect van 127,8 
pikol standaard-muscovado; het rietproduct komt op 1121 pikol en 
het muscovado-rendement dus op 11,40. 

Deze cijfers zijn evenals vorige jaren (zie Archief 1920, p. 2096, 
en Archief 1918, p. 2040) iets hooger dan die der totaalproductie 
van Java, omdat o.a. de tegallans der fabrieken van de Handels- 
vereeniging Amsterdam, met een totaal oppervlak van ongeveer 
6300 bouws, niet opgenomen zijn. 

De inrichting der tabellen is vrijwel gelijk gebleven aan die van 
de vorige productiestatistieken over oogst 1918 en oogst 1919, resp. 
Archief 1920, p. 615 en p. 2095. Tabel Il geeft dus voor elke fabriek 
het totale oppervlak van den aanplant; pikols riet en pikols stand — 
musc. per bruto bouw; rendement, duur van den maaltijd, pikols 
stand.-musc. voor de rietsoorten, welke 1% of meer van den Java- 
aanplant beslaan (Zwart Cheribon is hier thans uitgevallen, daar 
deze rietsoort met 865 bw.nog niet eens 1/, % occupeerde) en ver- 
der rechts van de dikke lijn dezelfde opgaven voor de andere riet- 
soorten, welke op de betrokken fabriek meer dan 10 bw aanplant 
besloegen. Onder het product der rietsoort is cursief gedrukt het 
percentage van het aanplantoppervlak, dat de rietsoort op de be- 
trokken fabriek inneemt. 

Van elke fabriek is de soort, die het hoogste aantal pikols 
stand.-musc. opgebracht heeft en 10% of meer van den aanplant 
der fabriek beslaat, vet gedrukt. Hierdoor valt met één oogopslag 
in de soortenlijsten van tabel 1 te zien, welke soorten in elke 
residentie en ook op geheel Java een belangrijke rol spelen. 

Op 172 deelnemende fabrieken kwam 
EK 28 154% keer boven 10% v/d. aanpl. en was daarvan 102 keer No. 1 


Di52 00: » » D) D) NT a » ZO van Ane 
241 B 107 » Dj » ) bhi vo » AST Die Wid 
EK 30» » D) D brache D » SDE De en 
100 POJ 44 » D) » » par krde D » CITER CIN 
90 F MH »y » D D) DAs Die D » Der Drin or 
BANE Bi AL pp » » » » DE); » at Bn schei 


Tjep. 4 5 » ) » » Bren » 1e at Ci 

Om de redenen, meegedeeld in de soortenstatistiek oogst 1919, 
Archief 1920, p. 2096, is voor het totaalproduct der ondernemingen 
de opgave van den maalstaat genomen. 


Ek 
| 


A 4E Sne 


535 


Tabel II is de samenvatting der cijfers van Tabel I. 

Tabel III geeft de productiecijfers, gerangschikt naar de riet- 
soort; bijgevoegd is het vezelstofpercentage en het aantal bouws, uit 
topstek, vlaktebibit of bergbibit geplant. 

In Tabel IV zijn de cijfers van Tabel [II per rietsoort samengevat. 

De verhouding van het oppervlak der 8 hoofdsoorten is grafisch 
voorgesteld in fig. 1. 


EK 28 383/, % 
247 B AU, > 
DI 52 143/, » 
100 POJ 61/, » 
EK 2 61/, » 
90 F 3 D) 
SW 3 21/, » 
Tjep. 24 sl,» 


Andere soorten 6l/j » 


Fig. 1. Verhouding der rietsoorten in oogst 1921. 


Het gemiddelde aantal maaldagen in oogstjaar 1922 bedroeg 128; 
het langst maalden Pekalongan (147 dagen), Sidhoardjo (146 dagen) 
en Kediri (144 dagen), terwijl het kortst gemalen werd in Banjoemas 
(96 dagen). 
In fig. 2 zijn de aanvangsdata en afmaaldata grafisch voorgesteld. 
Aanvang Einde 


BLOM Ome A0 4 1L0 ERD 11, 16. FLO EAO 
April Mei Juni Juli Aug. Sept. Oct. Nov. Dec. Jan. 


Fig. 2. Aanvang en einde van den maaltijd van 172 fabrieken 
in campagne 1921. 
Omtrent de bibitherkomst, die in de laatste drie kolommen van 
Tabel III opgenomen is, merken wij op, dat deze opgegeven werd 
voor een totaal van 177474 bws, Hiervan werd 80351 bws (=45%) 


536 


PRODUCTIES VAN 247 B, NAAR DE BIBITHERKOMST ONDERSCHEIDEN, OP 
FABRIEKEN MET MINSTENS 50 BOUWS VAN TWEE BIBITHERKOMSTEN. 


Ree bon ikols riet per | Pikols suiker per 


/ br. bw. br. bw. 
Fabrieken EN NT VED RO NED ef 

hr ER tte De OPPEN RE AAR OENE Ee vlakte{ berg | top [vlakte/ berg | top [vlakte{ berg 
Soekowidi 58 | 107 — 66] 90 — o1 73 | — 
Olean 54 173 [1185 1284 | 101 — | 114 
Pradjekan 72 126 73 [1450 1534 1572 | 138 | 145 | 144 
Phaiton 331 | 100 92 | 897) 9341} 1049 | 90 je 97 AOT 
Kandangdjatie LU | — 137 [1076 — | 1161 | 103 — | 112 
Bagoe 335 | — 175 |1218| — | 1223 | 103 | — | 96 
Sebor oh 157 | — 240 | 794 687 70 | — | 62 
Padjarakan 238 | 65 58 1409 1528 1474 | 130 | 144 | 136 
Gending 154 | — 4 Mi A7, — | 1302 ! 112 123 
Wonoaseh 80 | — 144 14477 | — | ÂA278 | 411 — | 128 
Wonolangan 95 | — 245 (1075 | — | 1062 97 — | 96 
Soemberkareng 88 | — 56 | 1065 {| — | 1193 96 — | 107 
Winongan 258 | — 263 [1011 | — | 1022 | 106 — | 104 
Gayam 107 127 | 989 1001 93 — | 94 
Pleret 358 |-149P|- 522 947 1052 1121 89 101107 
Wonoredjo 65 282 | 91 | — 765 95 — 7 
Soemberredjo 128 | — 385 | 987 | — 184 | 96 — | 78 
Pandaän 336 | — 123 | 898) — 815 | 96 — | 86 
Porrong 143 | — | 182 |1240) — | 1424 | 104 | — | 122 
Tanggoelangin 402 | — 580 |1048| — | 1194 | 82 A 97 
Boedoeran 171 | — 350 [1330 | — | 1299 | 121 — | 126 
Poppoh 57 | — 664 [1624 | — | 1510 | 159 | — | 147 
Kon. Willem IL 15 | 129 85 | 804| 995 | 1021 661}: ABA 
Ketanen | 82 112 | 983| — 992 | | — | 95 
Somobito 61 | — 203 [14150 — | 1251 | 118 — | 127 
Modjoagoong 102 | — 378 |1197| — | 1298 | 128 | — | 135 
Ngelom 56 | — 162 |1252| — | 1044 | 129 — | 109 
Meritjan 86 | — 156 [11383 | — | 1214 | 107 | 1121 
Minggiran 112 | — 269 | 1291 1287 | 135 zl (431 
Sewoegaloor 104 | 244 194 | 707 873 971 13: 1» O7mjeltd 
Poerworedjo 241 | 480 — 637 | 797| — 50 16 | — 
Remboen 88 | — 7118 | 683 — 841 67 85 
Bodjong 95 | — 132 | 788) — 843: | BT heet 
Pakkies 581 | — 224 [1066{ — | 1082 | 114 =| 412 
Trangkil 208 | — 197 11028 | — | 1022 | 1413 — | 109 
Langsee 58 | — 444 |41010{ — | 1206 | 126 | — | 148 
Majong 194 | — 79 |1066) — | 1103 | 99 | — | 108 
Kaliwoengoe 293 | 88 | 244 | 861 | 857| 1028 | 85 | 85 | 105 
Gemoe 210 | 371 258 |1325/1279 | 1188 | 139 | 142 | 136 
Tjepiring 418 76 | 598 [1253 /1132| 1182 | 134 | 124 | 128 
Kalimati 142 | — 448 | 730 — 909 | 69 1 
Sragi 235 | 108 | 221 1055/1028 | 1230 | 112 109 131 
Tirto 95 | 50 | 407 | 946} 970| 933 | 95 88 | 89 


537 


Bruto bouws 


Pikols riet per 


Pikols suiker per 


Banen Brie br. bw. br. bw. 

top |vlakte) berg a OOP Ee TEN AA eene A he ee vlaktel berg | top |vlaktel berg 

Tjomal 175 | 271 150 |1061 | 1175 | 1200 | 111 | 126 | 130 
Soemberhardjo — | 131 56 | — |1102| 1145 — | 108 | 114 
Balapoelang 94 | 96 | — |1038| 9W| — | 113 | 99 | — 
Pagongan 166 | — 192 [1143 | — | 1054 | 119 — [110 
Ketangg. West — [138 | 557 | — |1085| 827 — | 117 | 89 
Soerawinangoen —- 87 369 | — |1011| 1259 — | 100 | 121 
Gempol — 89 64 | — [14144| 970 | — [| 121 | 105 
Djatiwangi — 80 232 | — 919 | 808 | — 85 | 75 
Kadipaten MA — 259 | 940| — | 1027 | A1 — | 105 
_____{est Jooss 12034 [1047 [1018 z080 | we | 106 | 7 2955 112034 1047 | 1018 1089 | 102 | 106 | 107 


PRODUCTIES VAN 100 POJ, NAAR DE BIBITHERKOMST ONDERSCHEIDEN, 
OP FABRIEKEN MET MINSTENS 9) BOUWS VAN TWEE BIBITHERKOMSTEN. 


Fabrieken 


Pandjie 
Olean 


Wringinanom 


Boedoean 
De Maas 
Gending 
Oem boel 
Porrong 


Sentanenlor 


Seloredjo 


Poerwoasrie 


Lestarie 


Ngandjoek 
Redjoagoeng 


Pagottan 


Poerwodadie 
Wonosarie 


Adiwerna 
Ketangg. 


Nieuw Tersana 


West 


Karangsoewoeng 
Sindangladet 


Bruto bouws 


Pikols riet per 


Pikols suiker per 


br. bw. br. bw. 
top | vlakte | berg{ top | vlakte | berg{ top | vlakte | berg 
de 183 | — (1073| 1139 | — [116| 122 | — 
75 71 | — (1080) 1133 | — [121/ 127 | — 
86| 198 | — | 959 1096 | — |106| 118 | — 
144| 90 | — | 959 736 | — | 93 15 | — 
69 173 | — 1028) 997 | — 108} 107 | — 
239 147 | — 1014/ 10138 | — |1A | 117 | — 
220 106 | — 1010/ 1054 140| 12 | — 
52 — | 70/1180) — 1155 125 | — [127 
118 81 | — 1023) 1056 | — |124) 133 | — 
80[ 137 | — (1226) 1188 | — [141 | 134 | — 
58 — | 65 |1124/ — |1094/126| — |120 
187 79 | — 1044 986 | — [132| 125 | — 
87 — | 511118 — | 982/125| — [109 
108| 109 | — | 946| 896 | — |111| 107 | — 
148 56 | — 1106, 923 | — [137) 115 | — 
116 — | 52| 9M| — | 973124 — |1A 
52 82 | — 1200/ 1184 | — [152 147 | — 
102/ 248 | — | 894, 794 121 | 108 | — 
— 61 | 63 | — | 1015 736 — | 130 | 102 
337) 114 |312| 942 766 | 829/135| 106 |116 
81 — | 98| 999 -— 1005/128| — [134 
197 — | 70| 867 — 821/109 | — |103 
2066, 1935 Lass Hors 994 | 914 tan 117 | 117 


538 


uit topstek, 44060 bws (== 25%) uit vlaktebibit en 53063 bws (30%) 
uit bergbibit geplant. Deze cijfers zijn verkregen door optelling van 
de laatste drie kolommen van tabel II. 

Van 247 B werd 25% uit topstek, 12% uit vlaktebibit en 63% 
uit bergbibit geplant. Wij geven (zie p. 536) in een aparte tabel de 
oogstresultaten van 247 B op die fabrieken, waar de producties van 
de drie bibitsoorten over oppervlakten van minstens 50 bws ge- 
scheiden gehouden zijn. 

100 POJ werd voor 63% uit topstek, 27% uit vlaktebibit en 
109% uit import geplant. De tabel met de producties, naar de bibit- 
herkomst onderscheiden, komt op blz. 537 voor. 

Ook voor EK 28, EK 2 en DI 52 laten wij hieronder tabellen 
volgen met de producties, naar de bibitherkomst onderscheiden. 


PRODUCTIES vAN EK 28, NAAR DE BIBITHERKOMST ONDERSCHEIDEN, OP 
FABRIEKEN MET MINSTENS 5Û BOUWS VAN TWEE BIBITHERKOMSTEN. 


Pikols riet per | Pikols suiker per 
Bruto bouws br. bw. br. bw. i 
Fabrieken 8 

top vlakte) berg | top [vlakte berg | top |vlakte| berg 

Soekowidi 178 | 250 — 761| 866| — 18 83 — 
Assembagoes 234 | — 168 | 1668) — | 1690 | 175 — | 175 
Pandjie 136 | 367 69 | 1205/1326) 1206 | 122 "135 | 123 
Olean 417 405 73 | 1303/1397| 1286 | 137 | 155 | 140 
Wringinanom 85 69 711 | 1363/1183 | 1356 | 140 | 126 | 144 
Pradjekan 1571" 216 — | 1587/1603) — 159 | 166 — 
Tangarang 252 | 160 — | 1280/1266, — 136 | 134 — 
Boedoean 85 81 4444/1005: 1027 | 401 95 93 
Bagoe 130 — 83 j 1131 LOTS — | 104 
Padjarakan 234 74 — ( 1433/1330| — 158 | 147 — 
Gending 105 | 1415 — | 12251311 — 130 | 144 — 
Soemberkareng 177 — 81 | 1185) — | 1036 | 131 — | 114 
Winongan 165 — 144 980 — | 1039 | 106 — | 113 
Gayam 71 — 90 942 — | 1062 95 — { 101 
Pandaän 50 — 66 | 1053| — | 1040 | 119 — | 114 
Kebonagoeng 226 —- 188 | 1133) — | 1152 | 139 — | 140 
Panggoongredjo 275: | 165 — | 1058/1168) — 144 | 158 — 
Tanggoelangin — D1 63 — | 921) 988 — 88 | 95 
Kremboong 89 — 50 | 1336 — | 1359 | 147 — | 143 
Sedatie 123 — 78 948| — | 1057 | 100 — | 115 
Kon. Will. II — 51 63 — |1146| 945 — | 141 93 
Ketanen 174 — 60 | 1024 — 10021 420 — | 118 
Dinoyo 201 90 82 918) 942| 1033 | 123 | 130 | 138 
Tangoenan 97 — 174 | 1106] — 971 | 123 — | 105 
Perning 123 — 100 | 1066) — | 14136 | 116 — | 135 


rm eden re 


ve Aa 


539 


RON SEEN IE ET er eee eren en Ee ET EELT EERE EE 


BRONS Pikols riet per | Pikols suiker per 
Fabrieken | DET DVS br. bw. 

top |vlakte| berg | top [vlakte| berg | top vlakte, berg 

Somobito 138 | — 177 Eel — | 1295 | 150 | — | 148 
Peterongan 140 — 91 | 1125/ — | 1355 | 138 — | 170 
Modjoagoeng 102 — 222 | 1007| — | 1104 | 114 — | 126 
Seloredjo 400 | 488 81 | 1247/1247 | 1420 | 141 | 138 | 157 
Tjoekir Er Ds Ve 1E, 67 | 1369/1466 | 1271 | 154 | 163 | 139 
Blimbing 432 | 148 158 | 1404/1539| 1343 | 157 | 168 | 150 
Tjeweng 258 = 15 | 1421| — | 1382.) 170 — | 165 
Goedo 366 53 97 | 1474/1003| 1187 | 130 | 41417 | 184 
Djombang 212 — 58 | 1075| — | 1218 ' 126 — | 134 
Ponen 236 — 58 993) — | 1087 |} 113 — | 116 
Ngelom 483 | 117 — | 1072/1008 | — KA 142 — 
Garoem 340 —- 631 | 1499) — | 1516 | 183 — | 182 
Soemberdadie 165 D1 71 | 1449/1449 | 1401 | 181 | 180 | 177 
Pesantren sawah | 326 | 228 — | 1815/1390| — 469” 470 — 
Meritjan 282 | 146 54 | 1232/1416 | 1458 | 150 | 135 | 141 
Menang 449 65 — | 1553/1452) — 489 176 — 
Bogokidoel 96 — 126 | 1362| — | 1327 | 155 — | 142 
Kawarassan 804 |-139 229 | 1317/1342| 1360 | 160 | 170 | 167 
Tegowangi 456 | 133 102 | 1236/1276 | 1258 | 149 | 153 | 146 
Kentjong 182 | 205 — | 1269 1244| — 139 | 134 — 
Badas 472 | 240 111 | 4300/1294| 1207 | 139 | 140 | 131 
Lestari. 168 92 == 938/1065 | — 4110 | 123 — 
Djatie 501 | 245 50 | 4449/1304) 1314 | 154 [ 138 | 140 
Ngandjoek 245 | 132 91 | 4259/1494| 1341 | 140 | 168 | 145 
Redjoagoeng 186 | 121 105 989/1034| 1107 | 116 | 112 | 125 
Kanigoro 557 93 213 | 1290/1300{ 1397 | 156 | 153 | 173 
Pagottan 235 | 188 90 | 4104/1033 | 1012 | 136 | 126 | 120 
Redjosarie 292 a 328 990| — | 1065 | 122 — | 135 
Poerwodadie 195 — 187 | 1020) — 962 | 123 AAA 
Modjo 258 | 597 108 9311028 | 1060 | 136 | 148 | 150 
Tasikmadoe 622 | 356 En 947 974) — 4122-1425 Ze 
Kartasoera 92 76 ne 864/ 1071 | — 444 | 140 — 
Tjolomadoe 343 | 223 ze 714 925| — 89 | 114 — 
Bangak 292 | 322 — 9T4|A2TA | — 7 PED — 
Manishardjo 589 | 223 68 | 1123/1115 | 1267 | 147 | 144 | 163 
Kradjan Redjo 256 96 — | 1047/1181 | — 140 | 158 — 
Karanganom 921 92 — | 1394/1438 | — 188 | 168 — 
Gond. Winangoen, 97 , 597 93 | 4074/1452 | 1170 | 146 | 160 | 162 
Prambonan 121 | 208 — | 1053/1169 | — 141 | 155 En 
Randoegoenting 272 | 405 — 968/ 1061 | — 133 | 146 — 
Tandjong Tirto 301 | 164 56 | 4030/1059 | 1049 | 134 | 144 | 140 
Kedaton Pleret 197 | 436 — | 1231/1252 — 171 | 164 — 
Wonotjatoor 302 | 247 md 716) 766| — 99 | 105 — 
Padokan 120 | 293 — | 1326/1248 | — 174 | 160 | — 
Bantool 144 | 201 128 | 1156/1258| 1194 | 173 | 188 | 177 
Barongan 121 | 265 — | 1358/1399 | — 182 | 185 — 
Sewoegaloor 268 92 es 921)1024| — | 114 | 126 — 


540 


Bruto bouws 


Pikols riet per 


Pikols suiker per 


B A ee br. bw. br. bw. 
abrieken een tE IS 
AMOR Bheri kermen Be abe EE vlakte | berg | top | v en berg | top | vlakte | berg 

Poendoeng 114 119 — |1274| 1151 — | 181 165 — 
Sedayoe 73 301 — | 133| 933 — | 88 110 | — 
Rewoeloe 265 | 240 | — 1016) 1121 — | 123 138 — 
Demak Ldjo 162 262 — [1250/ 1192 | — | 177 166 -- 
Beran 184 225 — |10410| 1059 | — [ 135 143 — 
Medarie 387 275 — | 770) 883 | — | 103 120 — 
Poerworedjo 875 446 — | 890 | 1033 — | 106 118 — 
Remboen 1071 171 182| 967| 914 | 977) 116 108 | 115 
Kaliredjo 93 149 | — | 526| 526 — 53 53 | — 
Kalibagor 437 656 89/ 1071 | 1338 | 1335) 132 160 | 164 
Klam pok 1272 343 — [1078 | 1291 — | 128 155 — 
Bodjong 657 274 642| 959 | 1108 | 1109) 112 | 130 | 129 
Poerwokerto 365 637 — | 1229 | 1395 — | 145 163 — 
Madjenang 148 — 101) 826) — 859) 66 — Ji 
Pakkies 67 — 89/1173 | — 1167) 137 — | 135 
Langsee 428 129 4105/1050 | 927 961) 140 | 123 | 128 
Majong 280 — 98/1098 | — 1175/| 129 — | 135 
Gemoe 199 64 — [1209 | 1237 — | 150 [| 156 — 
Tjepiring 240 | 109 170) 945 | 1072 | 1149 116 135 | 142 
Kalimati 370 — 281| 780| — 783 85 — 85 
Wonopringgo 239 92 343| 1144 | 1142 948} 130 121 | 405 
Sragi 311 166 56/1134| 970 | 1029| 143 123 | 128 
Tirto 237 ol 63} 916| 1055 | 1008 96 | 100 | 104 
Tjomal 326 | 504 65/1103 | 1158 | 1228) 130 142 | 153 
Petaroekan 569 105 — [1345 | 1136 — | 148 125 — 
Bandjardawa 789 214 143 1361 | 1138 | 1484/ 175 142 | 192 
Soemberhardjo | 116 | 176 1411/1233 | 1254 | 1296) 129 | 138 | 140 
Balapoelang 460 118 — [1028 | 1029 — | 131 135 — 
Doekoewringin | 458 245 94/1271 | 1196 | 1194 169 160 | 153 
Pangka 502 257 53 1298| 1270 | 1317 138 130 | 138 
Pagongan 56 89 64 1163 | 1073 | 10351 136 | 127 | 127 
Adiwerna 249 771 124 1092 | 1217 ‚ 1023) 143 | 159 | 130 
Kemangl. Goeng| 472 120 — [1089 | 1054 — | 126 121 — 
Djatibarang 852 258 — [1298 | 1197 — | 160 150 |__ — 
Bandjaratma 635 319 — | 1332} 1301 — | 149 143 — 
Ketangg. West | 325 108 | 447) 979 | 817 1451 122 102 | 143 
Nieuw Tersana | 817 — 3321015 | — 1098/ 130 — | 138 
Karangsoewoeng; 170 75 106) 1083 | 1126 953, 117 131 | 107 
Sindanglaoet 447 191 80/1021 | 940 | 985 135 | 127 | 132 
Soerawinangoen | 149 [| 141 295/1164| 1009 | 1054/ 137 | 41417 | 125 
Gem pol 142 253 71/1233| 1319 | 1236) 155 |. 161 | 154 
Ardjowinangoen {| 127 74 103/ 1216 | 1314 | 1249 151 160 | 155 
Paroengdjaja 290 175 — [1315 | 1364 — | 169 172 | — 
Djatiwangi 228 — 179 936 | — 866/ 108 — | 101 
Kadipaten 144 — 187/ 1178 | — el 145 — | 138 

_ [2485117813 [10049] 1138 142 | 136 


re” 


Ne aren 


Ne 2e En 


and 


541 


PRODUCTIES VAN EK 2, NAAR DE BIBITHERKOMST ONDERSCHEIDEN, OP 
FABRIEKEN MET MINSTENS 9) BOUWS VAN TWEE BIBITHERKOMSTEN. 


Bruto bouws 


Pikols riet per 


Pikols suiker per 


2124 | 1216 | 807 


Fabrieken br. bw. br. bw. 

top [vlakte) berg | top |vlakte{ berg | top |vlakte| berg 

Alkmaar ATS 65: 826 == 516 81 | — 54 
Redjoagoong 185 | 184 12’ 1445112087 1258 11109 14497 1426 
Pagottan 92 19) — 951 | 114 —- 101 | 122 | — 
Redjosarie 220{ — 95 | 1017 1500 99 | — | 129 
Poerwodadie vr BS 192 |4464| — | 14176 | 4126 Pp —,r 124 
Soedhono 441 | 170 1211400614070 £886 1 402 | 113 93 
__ Wonosarie 44 ON A60) 11/1353 | 1404) == 113 | 123 | -— 
Kartasoera LS 4007/1066 | ‘== | 1270 PMO |= 11 
Tjolomadoe 71 80| — 6491016 | — 68 | 103 | — 
Medarie 119| 3A| — 644| 892) — 70 | 100 En 
Trangkil 89 51 Siet 84 11343 | —= 207 | 148 | — 
Langsee OAN 84 14448 —= | 1208 1143 | =S 1442 
Petaroekan 100 5e kts Se 193 EA 
Pangka 55 Bal arii4d 1926 SS 126 | 133 | — 
Karangsoewoeng 84 — 67 [1241 | — | 1169 | 128 | — | 117 
Sindanglaoet 95 65 60-/1095/1035| 1094 | 112 | 105 | 114 


1086 [1134 1127 | 109 | 114 | HS 


PRODUCTIES vAN DI 52, NAAR DE BIBITHERKOMST ONDERSCHEIDEN, OP 
FABRIEKEN MET MINSTENS 5Û BOUWS VAN TWEE BIBITHERKOMSTEN. 


Pikols riet per 


Pikols suiker per 


Bruto bouws br. bw. br. bw. 
Fabriek 

top |vlakte) berg | top |vlakte) berg top | vlakte, berg 
Padjarakan 12 55 ids 14424 1 1126 — 132, 133) == 
Gending red DÁ 910 | — 992) 120| — | 113 
Wonoaseh 446: '— 05, 11277 \ — 1174) 142| — | 143 
Wonolangan 64 52 1 — | 1023967 — 110 | 108 | — 
Soemberkareng 197 | — 145 11120) — 1105 | 131 | — | 133 
Gayam SAS 95 879 | — 1012 03| — | 411 
Boedoeran Oe ren 85 ON 1053 AAST 
Balongbendo 11 — 136 |1389| — 1300 | 164| — | 146 
Toelangan 104 | — 66 [1338 | — 1404| 170|\ — | 181 
Kremboong 87 — 81 |1345| — 1296| 172| — | 167 
Ketanen 105 15| — 1057 | 938 — 138) 115 | — 


Brutdbbutts Pikols riet per Pikols suiker,per 

Ee: br. bw. _ br. bw. 
TVN HS kr ee EN Wma BE vlakte{ berg | top [vlakte| berg | top |vlakte| berg 
Tangoenan 141 | — 713 | 968| — 975 | 128 — | 124 
Bangsal 106 | 126 45511341 14240 | 1240 | 474466 A61 
Perning 174 | — 13211087 | — 1051114133 | — | 128 
Peterongan 8 — tn 4457 1236) 154 165 
Tjoekir 94 97 8141127 1004 1170 | 130 114 135 
Tjeweng 136 | — 116 | 1145 1101 | 146 140 
Goedo 228 67 93 | 1077 1068 2OBH At 127 127 125 
Djombang 123 | — 100 {| 933 — 849 | 124| — | 112 
Pesantren 218 96 11275 | 1344 — 160! 162| — 
Meritjan 306 | — 146 | 1091 | — 1040} 142| — | 133 
Minggiran 883 | — 137 | 1234 | — 1269 | 151) — | 152 
Bogokidoel AAA] — 271/1350| — 41299 | 465 |= 457 
Tegowangi 362 | — 10311234 | => 1168 | 41407} == nr480 
Bt 107 | — 12540183. — 1236} 127 | — [134 
Poerwoasri 381 | — | 362|1139! — 1142|\ 125| — | 129 
Lestari 60 | — 96 | 960} — MO[ 14) — | 117 
Redjoagoeng 67 | — 159 [1071 | — 969| 128) — | 119 
Redjosarie DONS 58 O8 == 093-433 rd ab 
Soedhono Gb == 64 1070 == 1099 | 138 | — [444 
Modjo — 114 66 | — |1024| 1076) — 151 | 164 
Wonosarie 071 220 — 11138 | 1085 — 1850 
Kartasoera 118 | 266 — 956 | 1012 4 1241 ABDk 
Tjolomadoe 169 | 102 — 824| 934) — 105} 41419) — 
Bangak 147 | 143 — 974 | 1134 — 116 | 134) — 
“jokrotoeloeng dn 275 87. — 41104194247 en — 
Beige 94 | 563 981129511258 | 1250| 169 | 166 | 163 
Karanganom 185 95 — [1296 [ 1335 — 178 166| — 
Gond. Winangoen — 155 53 |. — [11461 1428} == 161 | 159 
Bantool 54 61 — [1119/1213 — 177 | 190) — 
Barongan 200 | 154 — [1241/1284 Ni 472. A83 == 
Gond. Lipoero 68| — 90/1562 | — 4945 LAS er DE 
Poendoeng _— 50 D8 | — 14180 12 — 477. 194 
Sedayoe 64 99 — 1491 W65 99 %6 | — 
Rewoeloe 200 A3 — 890 | 1001 — 116 | 130| — 
Remboen 49| — bl BaO 7161: 102) == 88 

Soemberhardjo 201 55 — [1150/1126 — 138 | 135 
Kemanglen Ramb. 83| 82 72 863/ 939 | 761 |- 92) 108 89 
Bandjaratma 196 | — 198 | 1284 | — 1191 | 144) — [135 
Ardjawinangoen — 53 76| — 11189) 11416| — 157 | 148 
Kadipaten 131 | — 225 |/1202| — 982| 4154 — 1131 


(7538/3277) 44774439 [4126] 4196] 141) 145 [139 


Op de volgende blz. komen nog de fabrieken voor, die opvallen 
door de indeeling van haar aanplant. 


43 


80% of meer EK 28 hadden Garoem sawah (97 °/); Kawarassan 
sawah (87 %); Tasikmadoe (81 %); Kedaton Pleret (84 °/%); Kali- 
bagor (94%); Klampok (84%); Bodjong (86%); Poerwokerto 
(95 %); Bandjardawa (90 ®%); Doekoewringin (88%). 

Pengkol was de eenige fabriek, waar nog geen EK 28 aange- 
plant werd. 

80% of meer 242 B werd nog geplant op Pleret (84 %); Ar- 
djosarie (93 %) en Krian (80%). Op 26 fabrieken werd geen 247 B 
meer geplant. 

90%, of meer DIL52 werd geplant op Djatiroto (73 °/%), Ming- 
giran sawah (68%); Bogokidoel (62 %); Poerwoasri (50 %)}; en 
Delanggoe (69 °/%). Op 18 fabrieken kwam geen DI 52 voor. 

Uit Tabel IV, waarin de cijfers van Tabel [JL samengevat zijn, 
blijkt, dat de volgende soorten meer dan 100 bouws aanplant be- 
sloegen. 


Aantal bouws k Aantal bouws 
Rietsoort Rietsoort 

1920 1 1924 | 1920 | 1924 
EK 28 63702 wiiee 213 POJ A 529 
241 B 53450 42668 45075 251 4192 
Dh 52 27866 29637 EK 30 5E 330 
EK 2 12608 12994 EK 40 215 309 
100 POJ 19797 12439 979 POJ 351 238 
90 F 6294 6269 1223 20 234 
SW 3 3663 4295 Batjan 179 13 
Tjep. 24 2097 1767 1547 POJ 206 ln! 
1499 POJ 1046 1350 13874 vj 197 188 
SW 111 1182 1193 SW 1 209 150 
2714 POJ — 920 EKE 31 86 145 
Zw. Cheribon 1398 865 DI 88 129 144 
2725 POJ — 831 SW 1055 113 427 
EK madoe 531 780 DI 46 319 126 
Pk 4 579 648 SW 1114 39 123 
EK 1 472 590 225 B 156 102 


Uit bovenstaande lijst zijn sedert het vorige oogstjaar ver- 
dwenen 221 B, 379 B, 36 POJ, 2379 POJ, SW 7712 en Pwd 38, die 
resp. daalden tot 80, 59, 7, 92, 59 en 49 bouws. Nieuw zijn 2714 
POJ en 2725 POJ, die in den aanplant 1920 nog niet voorkwamen, 
alsmede EK 31 en SW 1114, die thans boven de 100 bouw kwamen. 

Het totaal der „Diversen”’, dat zijn de niet met name aangeduide 

soorten, proeftuinen enz., was 1387 bws of 5/, / van den aanplant. 


1) Ontleend aan de Samenstelling aanplant, Archief 1920, pag. 399, 


Di 


De soorten, die 10% of meer van den aanplant eener bepaalde 
fabriek besloegen, zijn met uitzondering van de 8 in tabel 1 opge- 
nomen hoofdsoorten, die men gemakkelijk in tabel III bijeenvindt, 
in onderstaande lijst vermeld: 


5 ed oer: 
TSE SR 
Rietsoort | 5 ERE Fabriek Rietsoort 5 ENE Fabriek 
258 258 
213 POJ 12 Porrong EK 30 12 Kartasoera 
1228 » 23 De Maas EK madoe) 12 Manishardjo 
1337 » 10 Soedhono SW 111 20 Kebonagoeng 
1499 »y 10 Kedawoeng » 23 Ser palwadak 
D » 19 Pengkol D) 1 Panggoongredjo 
1507 » 16 Balongbendo Ek 31 Pangka 
2714 » 14 Kedawoeng Zw. Cher. | 16 Kon. Willem II 
2725 » 47 D) Batjan 16 Sem palwadak 
EK 1 » 11 Banjoepoetih 


Evenals vorige jaren bleven EK 28 en DI 52 aanzienlijk in sui- 
kerproductie boven het Java-gemiddelde uitsteken, niettegenstaande 
het feit, dat zij in Oogst 1921 resp. 39% en 15 /% van de totale 
met riet beplante oppervlakte besloegen; haar product was gemiddeld 
139 resp. 138 pikol stand.-muscovado per bruto bouw. 


PASOEROEAN, December 1922. 


Tabel 1. 


Tabel II. 


Tabel [IL 


Tabel IV. 


545 


LIJST DER TABELLEN. 


Oppervlak, product en maaltijd van de fabrieken, 
gerangschikt volgens de residenties van Oost naar 
West; de soortsgewijze opgaven zijn compleet voor 
de rietsoorten, die minstens 1% van den aanplant van 
Java innemen; voor de andere soorten zijn alleen de 


opgaven boven 10 bouws vermeld. p. 546 
samenvatting van de cijfers van Tabel I. p. 566 


Producties op de fabrieken, naar de rietsoorten bij- 
eengevoegd. p. 568 


samenvatting van de cijfers van Tabel III in dezelfde 
volgorde der rietsoorten. p. 611 


TABEL Í. OPPERVLAK, PRODUCT EN MAALTIJD VAN DE FABRIEKEN, G 
GEWIJZE OPGAVEN ZIJN COMPLEET VOOR DE RIETSOORTEN, DIE MINSTE 


546 


ZIJN ALLEEN DE OPGAVEN BOVEN 10 BOUW VERMELD. 


58 
Fabriek Ee 
85 
SE 
Res Besoeki 
Soekowidi 
644 
Assembagoes 
967 
Pandjie 
1966 
Olean 
925 
Wringinanom 
1504 
Pradjekan 
5 999 
Tangarang 
995 
Boedoean 
848 
De Maas 
600 
Res. Pasoeroean. 
Groep Probolinggo. 
Phaiton 
858 
Kandangdjatie 
908 
Bagoe 
1155 
Seboroh 
625 
Padjarakan 
975 
Maron sawah 
785 
Maron tegallan 
75 
Gending 
1177 
Djatiroto 
5509 


NS 


El 


EK 28 


134 
17 


241 B 


DI 52 


100 POJ 


EK 2 


118 


90 F 


Pik. stand.-musc. per bruto bouw en %% 


SW 3 


El 


NE DANE ORE ve nl een 


547 


SCHIKT VOLGENS DE RESIDENTIES VAN OOST NAAR WEST; DE SOORTS- 
| VAN DEN AANPLANT OP JAVA INNEMEN: VOOR DE ANDERE SOORTEN 


Totaal product 


ii aanplant (cursief) voor elke soort per bruto hekiievs eee 8 
| Andere soorten met meer dan G 3 2 z den maaltijd 55 
| 10 bw. aanplant 5 5 x E = 
16,4) 814| 9,38| 9/5—26/8 | 409 
161,8/155040,44| 5754210 | 160 

129, 2725. Por 19 123.6/1207 10,24) 26/4 24/0 | 151 
1268/1228 10,33) 17/5— 4/10 | 440 

| 124,3/1210 10,27 11/5— 6/10 | 148 

105 ; tas Por 125 150.51524| 9,88) 145-111 | 481 

ie 128,4 1209 10,62 2Uf5— 8/10 | 137 
a 89,2 937 9,52) 105-218 | 109 

8 POJ En 108,9 1041 10,46! 14/5-—31/8 | 4109 
1e 97,4| 954 10,21| 1875-2999 | 134 

ie 213 POJ br 979 POJ Helio6,0 1069. 9,92 21/5280 | 160 

452379 POJ*5; 2714 POI 1P5 
5 | 101,4/1129\ 8,98| 18/5- 29/2 | 134 
2725 POJ 5 | 

67,3, 702| 9,59| 14/5-31/8 | 109 

139,4/1348|10,34| 414,5 — 7/10 | 146 

143,1/1206(11,87| 17/6 —22710 | 127 

73,3| 702/10,44|  — Dn 

[21,8/1097 (14,40) 22510710 | 141 

6 197; Haw. 109 190; sw 141 102 [roo,2f1183 10,92) aaj4-4510 | 176 


VERVOLG TABEL Î. 


1135/| 40| 11 4 4 


pel u 
z E Pik. stand.-musc. per bruto bouw en 
E | 
Fabriek ss £ a a 5 Ô | © 5 s S | 
SO 2e j=g 
ACNERCNEN akal 
Ranoepakis 115 | 127 | 140 | — [104 | —| —| —| — 
sawahf 451} 55 0 38 3 
Wonoaseh 143 | 118 | 142 | 126 | — 130/115| —f — 
744 Sh 30 31 31 4| 0 
Wonolangan 114 | 96105 (117 | — | —| —| —| 95 
O14l 131 42) 16{ 26 1 
Oemboel 84 | 117 | 101 | 414 | — | —|{ 95/1138 
1200f"= 40430 | AA | 27 7 24 
Soemberkareng 126 | 100 |132/137 | 99 [1A| —| —| — 
8431 32| 17 | 40 Dj 45 
Groep Pasoeroean. 
Kedawoeng 119 | 95) 23 | — | — | —122 —11411N 
958 51 14 1 19 1% 
Winongan 109/105 | 99| 93| — | —| 91 —| 97 
1373| 22| 38 8 2 18 3 
Gayam 97 | 93[103| 89 | — | —| —| —| —[10 
64142513 98 6 
Pengkol — (107, 78| — | — | —|104 —| 78 
543 69 3 3 19 
Pleret 115 | 00/4169 | 80| — [| — 118! —| — 
1185| 10 | 84 0 0 5 
Wonoredjo 77| 80 99| 92| 87| —108| —[ 84% 
696| 23| 50| 3 9 1 0 À 
Soemberredjo 94 82/4108 | 100 | — | —|/ Af 30f 87 
939 7 58 1 | 14 4 Mi DRE. 
Ardjosarie 92| 51 70| 88| — | 89) 85! —| — 
578| O\ 93 Dy 2 dien 
Pandaän 116 | 94124 [101 | 84 (102117) —| — 
838| 16 | 59 1 4 dA A0 
Soekoredjo 84 | 821 — | — |1041{ 91) 96 —| — 
1047| 47, 28 31 A5 
Alkmaar 79 | 81{ 86{ 64| 71 | 82| 70 —[ 52 
876| 24| 131 1 BRON Armed d 
Kebonagoeng 


138 B — | — | — [150/115 JE 


en aanplant (cursief) voor elke soort 


Andere soorten met meer dan 
10 bw. aanplant 


hd 
nn 


107 
2 


zon ER 
3: 1337 POJ 


11 


ie 


213 POJ 


88, 
POJ Ee 


Dre 95 
‚82 AN JAE 
Bed A 7; B | 
Pwd 38 27; Pwd Ze | 
MT, 47, \ 
BEW AAL on: | 
72 lot sw 1055 19%, piss 192 al 


Totaal product 
Be bruto bouw te 
E E ER: E ‚den maaltijd 
EEE & 
112,5) 957 11,76) 20/4 — 7/9 
130,8/1189, 11,00, 26/5 — 21/9 
105,7/1045, 10,11/ 14/5 — 23/8 
111,7/1064 10,50 15/5 — 9/9 
123,3/1121| 11,00, 16/6 — 20/9 
107,0/ 980) 10,92, 25/5 — 1/10 
102,1| 960/ 10,64/ 17/5 — 13/10 
97,2) 979 9,93|30/6 — 26/9 
100,0f 941| 10,63/16/6 — 10/10 
102,2/1068| 9,5715/5 — 21/10 
83,1: 780/ 10,65/29/4 — 21/8 
SD 838) 10,24/ 10/5 — 3/9 
53,0! 632 8,39} 16/5 — 31/8 
99,41 917: 10,84/ 1/5 — 21/8 
85,8| 822 10,43 14/6 — 23/10 
15,1} 697/ 10,78/ 23/4 — 2/9 
113,61084/ 12,32/ 19/6 — 15/11 


149 


VERvorG TABEL Ì 


Zw 
zg Pik, stand,-musc, per bruto bouw en 
22 | 
Fabriek &g 2 ca B 5 ad 5 pe 5 ) 
8Sle SS |=lelfigiël &le: | 
Sasje je — 5 ES aA Er 5 | as 
Sem palwadak 17611401162) —| —| |M | — 
HOORN Zit 513 15 
Krebet 1371444) —| 1126 911429 FS 
1410 43! 23 45 alang 
Panggoongredjo 1511110176 —137/152/137| —| — 
sawah 4252 BAO ed 9 29 6 
D tegallan 142] —| —| | =| | ll — — 
80f 6 
» totaal 149/110/176| —137/152137| —| — 
1333 PON A OD 
Res. Soerabaja. 
Groep Sidoardjo. 
Porrong 145141 41146/126| —| —|109|128| — 
841] 3 39| 9 15 0 22 
Tanggoelangin 97) 95/110/100, 93/100/108/104| — 
16001916 ZE a ON Al ONES 
Tjandie 123'127|4142|424) =| —| 4 SS 
1910110 Sier D 6 
Boedoeran 19611241124 1144) — | SS130HDA 
0161 61 57 461 15 2E 
Sroenie 45014531 158444 —| =S Siel 
9931 6 52 24 11 
Waroe 123| 92/138/1101121| —| —;110f 96/10 
40281 7 EB GION A eh 
Krian 1351134113911 4| —| —| —119 — 
O3 191 80 5-2 1 
Balongbendo 134/135/152/138| —| —| —[134| — 18 
11691 4 43| 181 6 1 
Watoetoelis 158/148/172/145| —| —| —|149f — 1% 
997| 10 61| 1) 20 6 f 
Poppoh 157/1481162/139| —| —| —|134 — 
OON 72 ANO 6 
Toelangan 150/144 174146) —| —| —144| — | 13É 
7ASr 21 39120145 3 
Kremboong 146/148| 170/143/136/123| —/[134/124 


955l 45) 81 171 7 U 2 11e 


den aanplant (cursief) voor elke soort 


Totaal product 


5 : 8 je) 
| a Ee Io bouw Dire 2 5 
| Andere soorten met meer dan Zil 2 El fa en 5 
os ï s den maaltijd, = 
10 bw. aanplant TOA RE: z 
W aanp an fak 5 El far 
jan OA; EK madoe 1 5; EK 4015: 
pa 108, sw 5a 146, swae B 
aas 175; sw 155102, sw 409 199; | 166,8/1254/43,30| 16/5 opt | 177 
1772193 sw 908 63, SW1055 
156. 
Batse: | 
Ee 123,9/1449110,78) 12/7 — ope | 148 
111 160. pr as 120, Ex 40 nn ; 
Re pes [en 1097 13,60 
30 SER madoe 
1 I 
141,6! 98414,39 
148,714090|13,64/ 93/6— 8711 | 138 
| 
62 | 
pos #5 116,0|4168| 9,79) 18/62/11 | 157 
97,414401| 8,84 11/5-—17712 | 220 
127,311277| 9,97) 17/5420 | 148 
122,2/1218110,03) 14/6250 | 133 
| 
| Ke: 144,0/1391|10,36| 1,529, 9 | 144 
por 90, 1507 pos *5 079 pos *à | 99,7) 899,11.00) 19/5 18/10 | 152 
134,01379| 9,72] 3075-—14/10 137 
por 115; 213 POJ %: 131,2/4334l 9,84) 12631710 | 141 
148,4|147210,08| 23541010 | 140 
150,0/1451110,84\ 47726710 | 114 
153,7/1479/10,39| 17/5-—21/ 9 | 127 
POJ tet ; 1457 POJ nek 145,0/4345|40,18| 21y5 — 310 | 135 


502 


_ 


fj 
Vervore Taper [. f 
Pik. stand.-musc. per bruto bouw en 


' 


Ì 
fl 
| 


Totaal oppervlak 
in bruto bouws 


Fabriek olale 5 ER 
ze ef 
BHA IEISAE 
Groep Modjokerto. 
Sedatie 104 | 84/ 137 | — | 119 
TAO ZAT 12 16 
Kon. Willem II 97 | 76| 90| | 58 
12511 A21 23 7 6 7 
Ketanen 120 | 94 137 [125 | A1 
1080f 24| 18} 21) 14 8 
Pohdjedjer 151 [447 | 162 1447 | 144 
745| 58 F5 40113 
Dinoyo 127 | — | 145 | 130 | 120 
134| 63 14 Ao 
Tangoenan 112 | 106 | 12% [118 | 108 
1090| 25| 25| 20} 26 3 
Brangkal 135 | 118 [120 /126| 94 
44721-34200 1318 4 
Bangsal 143 | 150 | 165 | — | 119 
11731 412) 37| 33 ul 
Sentanenlor 126 | 124 | 156 | 128, 104 
1083| 19) 39| 14} 20 9 
Perning 123 [139 | 181 /126 | — 
94AT| 24 O2 3 
Gempolkrep 149 [140 | 124 | 117 | 119 
2493| 30| 41 A Wi El 5 
Groep Djombang. 
Somobito 149 | 125 | 152) — | 114 
957| 37 | 28 4 1 
Peterongan 149 [131 | 159 [154 | — 
911 281 18} 23) 46 
Modjoagoeng 123 | 131 | 133 | 104 | 139 
1085| 33| 44 BD 3 
Seloredjo 141 | 1341 | 150 | 137 | 133 
1487| 65 9 2| 15 4 
Tjoekir 152 | 128 | 126 | 136 | — 
1153| 64 BAZA 7 
Blimbing 158 | 84[127 | — | 108 
986f 751 4 20 2 
Tjeweng 169 | — | 146 | 138 | — 
750| 48 36 1 
Goedo 129 | 90/126|117 | 98 
1205| 43 di 212 4 
Djombang 128 | 77 |118 | 123 | 118 
925 | 5 Wi 19) 3 
Ponen 114 103 106 113 | 105 


944 31 82) 6} 40|' 9 
| | 


HJ 


den aanplant (cursief) voor elke soort 


Totaal product 


Andere soorten met meer dan 


10 bw. aanplant 


64 70 
Cher. 165 EK 1 1 
bra 90 

Bros 4; 13 Por °% 


118 
1 


100, 


4 bi] 


POJ 2725 POJ 


Epos 129; 1419 por HL 


Bor 10° 

/ 
90 408 
B: Dae 0 


per bruto bouws 


nn nm A e 
EMEA = 
zj Me, ii ) je) 
A za am, 


104,411017/40,26 

17,8| 841| 9,25 
112,2| 972111,54 
151,0/1410/13,60 
129,2} 947/13,64 
115,0) 996|11,55 
12431148 10,83 
149,9 1291 (11,61 
124,7 MAA2(14,21 


125,8/1077/11,68 


127,4/1233/ 10,34 


138,3/1265/ 10,93 
148,3/1181/12,56 


126,4/1159/10,91 


137,6/1259/ 10,93, 


1434112914 [11,11 


121,7/1084/11,22 


119,6} 995/12,02 


10911079) 9,67 


Duur van 


den maaltijd 


14/5 — 2/9 
5/7 — 26/10 
20/5 — 21/9 
13/6 — 1/10 
19/6 — 15/9 
11/6 — 13/9 
12/6 — 29/9 


24/5 — 9/10 
20/5 — 12/10 
95/5 — 11/10 


19/5 — 26/9 


14/6 — 27/9 
16/6 — 27/9 

N/5 — 5/10 
3/8 — 8/10 


26/5 — 18/9 
17/5 — 21/9 
6/7 — AM 


19/5 — 19/9 


16/5 — 16/8 


14/5 — 24/9 


Aantal 
maaldagen 


133 


dod 


VervorG TABEL [. 


/ 
| 


TE 
5 5 Pik. stand.-musc. per bruto bouw en { 
® 2 
s e 2 E T ES —_—— an = 
Fabriek DE % a A S lil ik es) 5 5 
SS En ke ad z allel 
ENERENENGIKAKAFSEIE 
Ngelom 121 [145 | 441 [401[136/ 144) 148) —| — | — 
/ E C 3 
Ee 1154} 55| | 9| 9 41 4 2 
Garoem sawah 183 | — 163 | — [| 162) — [194 — | —\— 
1000f 97 9 (0) 0 
Modjopang- 180 | 125 | 159 | — [187/135| — | — | — | — 
goeng|! 402} 51| 23 | 24 O0 
Soemberdadie 180 | — 168 | —|[141| — | 189) —|— | — 
sawah1 350! 66 28 5 0 
Ngadiredjo 17 | — !466| =| 92 == 
sawah[ 282f 56 41 d 
Pesantren 169 | 140 | 161 [150 — | — | —| — [137134 
sawah|1080j 52 Oren 1 & 
) _ tegallan 80 65) — | —/102, 61, — — [== 
9261. 2} 25 61 12 
Meritjan 145 | 116 139 [ 136) 1A1| — | —| —|— | 
1202f 38| 20| 41 hiken d) 
Minggiran 174 | 132] 151 | — (190) —| —| —{—- |= 
sawahjl491| 5{ 26| 68 1 
Menang 187 138 | 166 | — 157) — [133 — | — | — 
1226f 43 | 14| 37 2 4 
Bogokidoel 148 | 109 | 162 | 146/ 131| —| — | —|—| — 
14531, 49 | 42 | 62 Al 2 
Kawarassan 162 | 136 | 161 | —| 96) — | 126) —|— |= 
sawah[1347| 87 3 9 0 0 
Tegowangi 149 | 424 | 447 | — [427 — | =| lS 
sawahf1410| 49 3 33 14 
Kentjong 136 | 100 | 133 | —| 95 — [139 — [| — | — 
sawahf1291| 34 2 48 10 0 
Badas 138 | — | 131 | — [108 — [140 —[—| — 
885| 56 26 (9) 9 
Poerwoasrie 116 [113 | 127 | 124 — | —|126) —[— |= 
1500 12| 44| 50| 8 0 
Lestari 115 | 128 | 120 [130/ — | 130/138| 90f114/116f 
1176) Zar Lin 23 129155 21 SI ál 
Baron 108 | 90 [101 [| 103) 123/ 110) — | —[— | TA 
1222 414) 59 9 18 2 0 
Djatie 148 | 122 | 147 | 121/118/ 105) 186 — [| — | TM 
1125|. 71 Bn 40 NE EAT | 
Ngandjoek 149 | — [135 {120 87/ 108) 116/ 115/119| 
1127} 42 9 | A4 %l ZO LS OE EN 


595 


Totaal product 
len aanplant (cursief) voor elke soort F 


per bruto bonws „ie 

EENES Duur van 85 

Andere soorten met meer dan 5 = En Z {den maaltijd Z8 
10 bw. aanplant Eil X zE E 

B A 

Jet 117,5/1034/14,36| 44/5 — 26/9 | 135 
182,0/1509/12,06| 4/5 — 4/14 | 184 

EE , 162,511317|12,84 10/6 -- 8/11 | 151 
175,1/1419/12,84| 25/5 — 23/10 | 191 

171,3/1356/12,64/ 11/6 — k 112 

160,5/1318/12,18| 19/5 — 24/10 | 158 

17,7| 803] 9,67) _— De 

136,4 1141 111,96 18/5 — 22/9 | 127 

1471,6/1264/11,77| 8/7 — 14 | 116 

170,0/1423|11,95| 6/5 — 9/11 | 187 

151,7/1307111,61| 93/6 — 21/10, 120 


161,2/1313|12,28) 24/4 — 19/10 | 178 
1442/1247 11,56) 10/5 — 1240 | 155 
128,4|1482/10,86| 5/5 —45/10| 163 
133,8/1261|/10,62| 4/5 —13/9 | 132 
124,2/1146|10,84) 28/6 — 13/11 | 138 
126 107 


„149 POJ  , 


/ 124,7/1024|12,21| 15/6 — 9/10| 116 


93,0/1072| 8,67| 11/6 —10/M | 152 
143,2/1376/10,41| 24/5 — 3/10 | 132 


Cher. 113 


a 
_— 
Ss 
_ 
db) s 
En 
nn 


128,8/1174/10,97| 20/5 — 8/9 | 111 


VERrvorG TaBeL [. 


Res. 


Madioen. 
Redjoagoeng 115 | 100 | 122 [ 118 | 118 | 113 | 116 
MOOR ZT. LO je AN ASAT OB 1 412 
Kanigoro 159 | 162 | 165 [138 | 159 | 141 | 166 
1434 | 60 1 d 04 84:47 3 
Pagottan 130 | 102 | — | 181414 | 115 | — 
1579} 32 9 131, 44 7 
Redjosarie 129 | 105 | 184 | 1241 | 108 | — | 104 
1466 42 6|\ 18 sl Me | 4 
Poerwodadi 120,1 128} 8344231425 | — — 
1700f 22| 29 ol MOL OD AEEA 
Soedhono 117 — | 138 ! 98 | 104! — | 139 
1407 | 10 9 2 46 0 
„ Soerakarta. 
Modjo 145 | 112 | 156 | 149 | 135 | 159 135 
1978 | 49 Di A41 ij 8 if 8 
Tasikmadoe (excl. 122 | — (189 | — |134| — | 56 
Bangsri en Triagan)f1227| &1 10 3 1 
Wonosarie 173 [1411 |134/ 149 | 118 | 129 | 99 
1059 1 9 3 130 9 5) 
Kartasoera 124 | — (128 | — [122| — | — 
942| 18 44 24 
Tjolomadoe 99 72|111 | — | 86) — | 68 
1219| 46 ge 13 1 
Bangak 130 | — '125 118 | 102 | — !— 
1065 | 58 28 | — 2 7 
Tjokrotoeloeng 161 | — [168 150 | 149 | 140 
1192. 35 34 | — 19 6 5 
Delanggoe 189 | 147 | 166 158 130 
1093 9 10, 69| | 45 3 
Tjepper 146 | — 134 3| — || — 
1556 | 60 36 | 152 
Manishardjo 148 | 141 | 120 91429 1453 — 
12291 72 2 2 6 0 


556 


i DE EDE 7 
s Z 
iid Pik. stand.-musc. per bruto bouw 
5E 
Fabriek =8l eo | « Ò 
Sera | Sea sen 
2 Es level 
ssl ja arseen 
== _— 


557 


Totaal product 


| den aanplant (cursief) voor elke soort per bruto bouws à - 
Dn Duur van 28 
Andere soorten met meer dan rn 5 5 „ 7 den maaltijd 5 E 
10 bw aanplant 5 7 ns 2 ie js 
114,91037[14,0819/5 — 41/10| 135 
B pos 115 155,1 1283112,0949/5 — 740 | 141 
Bi 10° 203 BÎfl;o1sPor 1°8 
| so on SL Ma9,14013}44,75/20/5 —29/ 8 | 104 
R6 POJ “5 1335 POJ 5 | 
122,111020/11.97 11/6 —20/ 9 | 101 
ba 14 kn Ba Be 122,311063141,5042/5 — 949) 143 
9 Pol 55 979 Por’ | 
bi 2, P, En OD 
Eke 10 106.9| 956|11.18/30/4 — 4/ 9| 127 
| 10; ie 3 
| 
| 
5) 
W Bs. 2714 Por! ®2 | | 
al B 143,8/1025/14,03 10/5 — 94/9| 137 
B25 POI “GEK 30°; | 
koo por P1; 1507 por! 1 122,3 966/12,66!95/5 — 21/9 119 
4 mad 136 127,511496 10,66 23,6 —46/10\ 115 
12 
Bao ‚5; 2725 Pos 'S 126,511047/11,99 19/5 — 90,8 | 102 
K 30°; sw 11°7, | 
07 EE Ni 94,0) 7175/1213 |29/5 — 298 | 105 
714 Poi®?; 2725 POI? | 
129 ge 
Hej [26,5/4085/14.66| 877 —49/11 | 127 
159,5 4490/13.40 47/6 — 2510 | 130 
161,3/1318 12,24/20/5 — 17/9 | 120 
145,111095/13,25!13/6 — 30/9, 109 
32 17 | 
K30!7b; rk 40195; EK madoe!4, _ [142,4/1100}12,81|996 — 9/1) 133 


VeErvorG TABEL Î. 


558 


Fabriek 


Kradjanredjo 
Karanganom 
Gondang Winangoen 


Prambonan 


Res. Djocjakarta. 


Randoegoenting 
Tandjongtirto 
Kedatonpleret 
Wonotjatoor 
Padokan 

Bantool 
Barongan 
Sewoegaloor 
Gondang Lipoero 
Poendoeng 
Gesiekan 
Rewoeloe (Sedayoe) 
Rewoeloe 

Demak Idjo 
Tjebongan 

Beran 


Medarie 


mmm fm 

FS 
E _l OT 
(eh) a) ej 
e)0 dj, == 

_ — _— _—— 

2 RO ed 

SS NOOT 


Pik. stand.-musc. 


| 


per bruto bouw en % wi 


Totaal oppervlak 
in bruto bouws 


ei) 


989 38 
130 
1046| 48 
170 
833 51 
129 
1930f 61 
139 
S01f 51 


dj 16 
105/123 
3 42 
— [163 
23 
118/147 
31| 8 
— 133 
12 


110, 80/ — 


1220f 56 


_ 
km 
en 


0 


100 POJ 


144 


147 


EK =2 
90 F 


145| — 
19 


1441143 
ged 


128/117 
29| 9 
94| 87 

0 3 


14| — 
6 
17011534 


1777/1167 
29) 10 


0 
112112 
241 10 
9% — 
38 


| 


SW 


n aanplant (eursief ) voor elke soort 


Totaal product 


4199; Sw 1414 


madoe ij 


Andere soorten met meer dan 
10 bw. aanplant 


; 2725 POJ 


v 111 54507 ,BOJ 


per bruto bouw 
eh ke 3 
A u == ee 
os et z 
ei 8 B 
TD „id 
A 5 me 
vz 


145,0|1145|12,66 
165,6|1360/12,18 
152,1/112213,56 


141,0/1072/13,15 


130,5/1028|12,69 
130,1} 984113,22 
164,0/1210/13,55 
102,8| 748[13,74 
158,111249/12,66 
179,5/1238|14,50 
172,5/1337|12,90 
106,9| 90311,84 
110,4/1612/13,05 
167,5|1249/13,41 


152,5/1230|12,40 


Duur van 


den maaltijd 


24/6 —28/9 
M/7— 3/1 
24/5 — 18/9 


23/5— 23/9 


12/6—10/10 
2/1—16/10 
15/6—16/10 
25/5— 21/9 
1/6— 9/10 
3/1—25/9 
15/6—28/9 
19/5—14/8 
Af AAM 
16/6— 5/10 
20/6— 8/10 
22/6— 25/10 
19/6—30/10 
20/6— 24/10 
10/6— 23/10 
15/6— 26/9 


13/6— 9/9 


me tt ed. mn 


FE 
a] 
jm) 
le 
et 


maaldagen 


96 


105 


130 


105 


130 


VervorG TagBeL 1. 


z 7 Pik. stand.-muse. per bruto bouw e 
38 d 
ek ae 5 en 
Fabriek 3 E 99 5 te Ee È E, e N 
Saa asl | 8 
nen — ES 
Res. Kedoe. 
Poerworedjo 2168| MO[ 68| 82) — | — | — [101 | — 
j 01|v33 d 1 
Remboen 15{ 83 98/1061 | — | — | — 
274031 32 40 4 1 
Res. Banjoemas. | 
Kaliredjo 53| 58| 70| — | 64) — | — | — 
BTA 6 29 | 
Kalibagor 150) — | — |l == 
1236| 94 
Klampok 133 | 142| — | 133) 154| — | 156 | — 
1951| 84 7 4 4 0 
Bodjong 122 74 — |l | 
1800j 86, 13 | 
Poerwokerto 156 | 138! — | — || 
1060| 95 4 | 
Madjenang 68 | — | 63) — | — | — | — | 49 
391| 64 28 1 
Res. Semarang. 
Pakkies 135 | 141 | 134/ 127 | 119 | 118 | 141 | — 
49611 42,1 04 1 J 2 ‚| 3. 
Trangkil 179 | 113 | 194| — | 189) — | 159 | — 
9251 47 PAD 6 19 g 
Langsee 135 | MI /123| 133 | 129 | 133 | 141 | — 
1325/90 13 2 dor Aj de 
Tandjong Modjo 187 | 135 | 153 | 166 | 172 | 163 | 189 | — 
2041| 48 (ER leu ke 1 9 d 4 
Rendeng 145 ! 103 | 127 | — | 140! 98| 126! — 
120619 2 1r 11e 43 3 1 2 
Besito 43 | 113 | — | — |124/|113| 89) 83 
901| 45| 11 25) 12 Ln 
Majong 131| 102 | — [404 | 425 | 125 | — | — 
953| 43 | 30 ZAL | 
Banjoepoetih 123 | 47/4134! — | 133/[ 105 | — | — 
155} 55 1 3 9 15 
Petjangaän 181| 109 | 126 | 82|124/|120| 75 | — 
764} 41\ 12 2 1 ol 22 | 
Kaliwoengoe 101, 93/1 BB — | — |T 
SOOP AEO Sie 
Gemoe ’ 153 | 139 | 154 | 138 | — | — | — | — 
1414| 21 | 63 5 9 
Tjepiring 129 | 130 | — | =| ll 
1622} 32| 67 


561 


‚den aanplant (cursief) voor elke soort 


Totaal product 


Andere soorten met meer dan 


10 bw. 


aanplant 


110 108 92 
B ‚;DI46 S;EK 40%; 


rt Muntok 104 


435 
Hip 
í pn EK 31 Gen 


90 ze 


31 A SW 1114 


a Ce 


€ 
RD. Pk. 4 ei Gestr. 
oe 9725 POI He 


SW 1u 8 


Preanger 


per bruto bouws 


Pikols 

st.-musc 

Pikols 
riet 


148,8/1229/12,11 
134,5/1148/ 11,71 
116,3/1020/11,40 


155,41336|11,63 


756) 8,48 


117,3/1089|10,77 
148,21256|11,80 
135,2/1029/13,14 
171 ,5/1383|12,40 
133,8/1210/ 11,06 
130,1 1163) 11,14 
118,511107/10,70 
917/13,23 


946 12,21 


’ 


882[10,47 


142,3/1236|11,51 


129,5/1152/11,24 


Duur van 


den maaltijd $ 


12/6 — 6/10 


)| 29/4 — 31/8 


18/6 — 22/8 
4/5 — 12/8 


10/5 — 31/8 


16/6 — 29/9 


15/5 — 6/9 


19/6 — 4/9 


22/5 — 15/10 
29/6 — 31/10 


25/4 — 21/8 


1/5 — 10/9 
6/5 — 20/9 
1/5 — 15/9 
7/5 — 9/10 
5/5 — 25/8 


20/5 — 23/8 


12/6 — 11/10 


10/5 — 24/9 


12/5 — 14/9 


dn 


562 
Vervora TaBeL [. 
en ij Zell 1 
5E Pik. stand.-musc. per bruto bouw en 
KO 
: = pe) ze ò mm 
Fabriek SE 4 3 eN S o Ee, 8 al Ë 
Sel ja jJalS|ElS IA Els 
Res. Pekalongan. 4 
Groep Pekalongan 
Kalimati „| 856/ 77| 62| — [101 — | — | |W 
14301 46 41 5) 4 | 
Wonopringgo H6{ 71112 — [110 — | HA — |R 
1273| 53{ 42| 4 2 0 / 
Sragi 185 | AAO IOT — A 
1266 42| 45| 3 10 | 
Tirto 98 | 90{ 80f 62|1413| — | — | 69| — 
1020l 34! 54|l 41| O\ 41 0 
Tjomal 138 | 122| 70| 123 | 141 | 145 | 202 | — | 125M 
234A| 38| 25| O| 3| 410| 417| O0 OL 
Petaroekan 143 | 98|125|150|119| 97) — | 1418/1448 
1427, 49 40 14 Ae | 4 6 2 
Bandjardawa 171 | — [162/156 | 141 | 142 | — | — | — 
275| 90 0 4 2 3 
Soemberhardjo 1361 1071438 | 146 (A25 
10641 381-419) 26 6 7 3 
Groep Tegal. 
Balapoelang 1382| 105 | | — |1| — | — | — | AP 
gaal 63| 26| 2 5 2} 
Doekoewringin 164 | 146 | — | — [1A| — | — | — | — WW 
go1l 88| 1 8 
Pangka 135 | 112 130{ — {130| — | 136 | =S SR 
17061 48 1 shi 6 B | 
Kemantran 144 | 41351443 | —= I'll En 
876| 32| 66| 1 | 
Pagongan 129 1 1414/1351 189 | — | — | — It 
g1ol 26| 44| 17| 10 | 
Adiwerna 142 | 128/ 157 | 112| — |1A | — | — | — | 
10471 43 5 4\ 33 13 
Kemanglen 
totaal M220 | 
Goeng 125 | 444 | 125 | 143 | 4A1 | — | — | — [141 Ï 
925| 66| 11| 4| 2| 5 5 
Ramboet 821 — | DI — | —= |= 104 = OR 
295| 3 80 | 9 4l 
Djatibarang 158 | 140 | 148 140| 151 — | — |140| — 
1725} 64) 16 3 Bd | 0 
Bandjaratma 147 | 124 | 138 | 114| 126, — [132) — [1414 
br 59 | Dik 26 AL % ĳ 3 
Ketangg. West 122 | 94125 | 1416 | — | — | — | — | — Wk 
C 4 d 
Res. Cheribon. LA e p j 
Nieuw Tersana 133 | 113 | — | 123[ 118) — | — | — | — 
363| 49 9 32 7 


a Tr 


a den aanplant (cursief) voor elke soort 


1547 POJ 


1547 POJ 


E: 4 POJ 


130 
1 


2714 POJ 


129, 
31° 


E, 


Pk 1 


2725 POJ 


95 
1’ 


64 
9 


157 


1 


123 


1 


156 


9) 


Pk 1 groen 


Andere soorten met meer dan 
10 bw. aantplant 


137 
1 


2714 POJ °%9 


(SD) 


he 


Pikols 


me) 
el 


Pikols 


u 
_ 
ga 
a 
u 


vo 


169,1 


120,1 


123,1 
161,6 
131,1 
138,3 
123,4 
130,2 


116,1 


0 OW © 
Es Oe 
Go oer Sar 


Totaal product 
per bruto bouw 


riet 
Rend. 


815| 9,84 
923|10,47 
1105/11,36 


92 9:93 


) 
1169[11,53 
1225/10,63 


1326/12,75 


1057/11,36 


10401219 


1250/12,93 


1328| 9,87 


b) 


1221 11,33 


1076|11,47 


1031 [11,26 
1086 11,27 

859 11,21 
1270/12,06 
1280 111,09 


912/11,90 


975/12,85 


1009/12,90 


Duur van 
den maaltijd 


27/1 — 95/5 
19/5 — 13/9 
11/5 — 19/10 
475 — AAA | 
14/5 — 8/10 
17/4 — 1/9 


14/4 — 22/8 


1/5 — 13/9 
9/5 — 29/8 
15/6 — 7/10 
26/5 — 3/1 
15/5 — 23/60 


25/5 — 21/9 
18/5 — 18/9 


26/5 — 8/10 


24/5 — 14/9 
6/5 — 29/9 


24/5 — 30/9 


25/5 — 10/10 


maaldagen 


151 
124 
161 
et 
147 
136 
131 


136 


Vervora TaBeL Î. 


pel ua 
5 E| Pik. stand.-musc. per bruto bouw en 9 
IE ne B 
Fabriek 5 E ze sa} oe 5 len} & lap) e 
ER ER = \ E 
SHE Ss 58 
Sike — E 
(Djatipiring) — lll |= |= | S 
655) — | — | — | — | — | — E 
Karangsoewoeng 117 98) 108) 129 127) — | — |= 
903 39 17 4| 20 20 
Sindanglaoet 133/ 95 102) 107/ 110/ 113) — | 8 
1626| 42 17 6 18 44 J 
Soerawinangoen 12%/ 146/ 140, 114) 110) — | 108] = 
1374) 401035) Oe Oi 49 0 
Gem pol 158| 114| 165) — | 150/ 151 — |= 
882 53| 49} 140 15 3 
Ardjawinangoen 154| 124/ 1541) — | 156/ 133) — | = 
150f 41| 241 22 — 8 6 
Paroengdjaja 170\ 128| 179/ 138) 152/ 139) — | = 
118 62 Je dd 0 9 9 
Djatiwangi 106) 77/ 102| — | 92 IR 
141751 36| 27) 12 — 4| 20 
Kadipaten 41) 102) 140| 122 127| 124/ 101| S= 
toner 2 2 23 4 1 0 


Ó 
21 B 


dan 10 bw. aanplant 


101, 
3 


979 POJ 


NS den aanplant (cursief) voor elke soort 


Andere soorten met meer 


102 
5 


Totaal product 
per bruto bouw 


NB] 
TG fab) 
ee, ie 
os In 
A SS 
Dn A en - 
En aen | 
a ! I=; 
_— 
7 an 


(109,3) 1074 
117,9] 1058 
116,0| 961 
119,0/ 1113 
148,9[ 1265 
145,2] 1209 


164,6 


Duur van 


den maaltijd) £ 


16/5 — 21/ 8 
15/5 —18/ 9 
6/5 — 24/ 8 
6/5 — 23/10 
12/6 — 29/ 9 
26/5 — 9/ 9 
14/5 —16/ 9 
15/5 — 5/9 

1/5 —25/ 9 


Aantal 
maaldagen 


97) 
126 
110 
170 
109 
106 
125 
113 


147 


| 
| 
. Tabel IL. Samenvatting van de 


Oppervlakken der rietsoorten in bruto bouws (de cursien 
cijfers duiden de percentages aan ten opzichte van de groepen 
‚ behalve in de eerste verticale kolom en in de onderste hort 


zontale kolom der eindtotalen, waar zij ten opzichte van 


Groepen totaal der statistiek berekend zijn). 
5 
ES HE | 
Ee En ee je 
= Á ei = S B |e |” z 
Besoeki 9248) 3264 2083 AAA) 1594 142) 4197/ 804 
5 21) 23 4 15 1 2 9 
Probolinggo | 16197) 2733/ 3761| 5769) 1864| 431 280 310 
8) lij 23 36 dd 3 D 2 
Pasoeroean | 14629, 3228| 5181 611 332| 589) 712 883 
7| - 29 36 4 1 4 5 GN 
Sidoardjo 11868| 994) 6548) 1240 1236 36 76 138, 68 
6 Si hadol ind 1 0 116 bel 
Modjokerto | 12481| 3510 3230/ 1989 1411 758) 365) 222 
6 28 2% 16 gd 6 3 g 
Djombang 11554| 5483| 1748 1875| 1102 2841) 260| 387 
6 48 15 16 10 3 2 3 
Kediri 22195| 9252 2755) 6505 958) 1232 511 182 
11 42 13 29) 4 6 2 1 
Madioen 9593) 2939 815 740 173/ 2112 489 347 
5 31 8 8 8 92 5 4 
Soerakarta | 15888) 7481 386| 3994| 359) 1618} 659 321 
7 47 3 25 2 10 4 2 
Djocjakarta | 16959 8688 1693} 2615 36) 2230 759 156 
8 51 10 15 (4) 13 9 1 
Kedoe 4879) 2745\ 1587 306), 100 15) — 15 
„4 56 32 6 2 1 1 
Banjoemas 7312 6138 Ak 165 70 269 — 1 
4 84 6 2 1 Á 0 
Semarang 13457| 4857|/ 4769 7138) 322 954 682 322 
| Ji 30 5 6 2 7 5 AE 
Pekalongan | 11093| 5341, 3182) 591 236| 731 487 17 
6 48 29 5 g 7 4 0 
Tegal 12305| 6381| 23141| 1416) 658|/ 524 139) 186 
6 52 19 9 5 4 1 2 
Cheribon 11424 4748| 2175) 974, 1388) 1102) 653 4 
4 42 19 8 12 10 6 0 
Totaal 201082) 771782 42668] 29637| 12439 12994| 6269 4295! 17 


A 


a.) 
567 
ded 
jfers van Tabel L. 
ennen 
p= 
Produc Le 5 
Suikerproductie der rietsoorten ct! | Ss 5 Is 
per bribw.yt © | 4 [S 5 
in stand.-musc. z == [8 © 
der groep z 5 |S ap 
ce 
mes 5) _— TD & 
| | ae! es rr 
en 5 ht 3 5 Sl ka 
Ì 7 1 aa eh, A len | 62 ae, | 3 24: | > ee) es) D 
Pe Ie 1 == == @ rd —r =, 
Ee Z = hd ed ES 5 sen Ke, k e) 
EES cue SRE ld: B 
| _— — u 
Í LEE EE ST NEE EES ET BERN, LE, TEN Ì 
50 


121.7 1089 11 48 


132,6 1479 11.25 


as 
min 
Co 
_l 
_l 
dee) 
_l 
En 
== 
lep) 
_— 
bo 
me 
| 

> 
Jemie 
| 


99,2 885/11,21 


122,4 1070 11,44 


jn 
ren 
ee) 
_— 
Td 
_— 
En 
ll 
— 
Le 
Le) 
de 
En 
ler} 
ne 
ie) 
— 
_ 
U 
5) 
lee) 
le) 


134,2 |1156/11,61 


120,3 /1080/11,14 


6 [1432/4241 | 405 | 144440 | 117 | 120 | 126 |124,0/121710,49| 9| 138 
6 | 
B26 |4130 [103 |128 [122 | 444 | 116 | 103 [410 [119,1 111910,64| 13, 134 
Ki | | 
D75 |117\ 92/4107) 93/4105 |122|4147| 80|107,4| 97441,03| 15| 131 
91 | | 
B71 [136 128|152/4129 | 123 | 105 | 108 | 130 [128,7 1280 10,05 12 | 146 
14 Ee Le 


| 
122,8|1060/11,58| 6 | 120 
139,1 109412,74f 14) 417 
137,31072112,81f 16} 114 


ul 


568 


Tabel UI. . 


Producties op de fabrieken, naar de rietsoorten bijeengevoegd. 
Danen Ee RENEE COOMA ARPTDGNS DT REET ONE EEE 
sg 5 ze 2 E KE ĳ z 8 5 Aantal bws. uit 
ek 5 =| S he ú = 5 5 zo 5 2 Ss EN EE 
Fabrieken 5 E 5 = - 5 à É ANR d Lz E z 0 
SISA ERESE DS |SSEE8 
Et ee 
(1) 66 B 
Toelangan 2 Oo |1455|\ 142 [123| — U | — 
Lestari 43 4 [1066 ) 126 [12,4/12,62| — | — 13 
(2) 223 B jp 413 
Padjarakan Bie A NAD AO | LS OA ET en 
Alkmaar 6 1 740 70 | 9,5/12,20| — Gie 
Toelangan 7 4 145 | A55 |40,2 == 1 | — 
Pagottan 81 5 951 144 |A, — | 25) A0 10 
(3) 247 B 32| 60| 10 
Res. Besoeki. 
Soekowidi 165/ 26 816 65 | 8,0 — | 58/4107 | a, 
Assembagoes 339| 35 11571 | 163 [10,3 — | — | — | 339 
Pandjie 3201 46. 113781 4301: 9,51 t— FAD Aa 
Olean 9971-24- 14260 | 440,1 88) —r | DA Si AB 
Wringin Anom 336.26 14291) 4491 '9B a 
Pradjekan 274 271536 |- 44341195 kre 
Tangarang 447 42142605 429 140,3 te 
Boedoean 308 36 902 84 SO rr SO RO 
Res. Pasoeroean. 
Groep Probolinggo. 
Phaiton 523| 62 955 93 10,0 — [331/100{ 92 
Kandangdjatie 561| 62 [1097 106 | 9,6 — [424 | — | 137 
Bagoe 535| 46 [1234| 103 | 83| — [335| 25| 175 
Seboroh 397| 64 107 6311. 9,Of he ADT 30 PAD 
Padjarakan 361| 37 |1440| 133 | 9,2} — (238) 65| 58 
Maron 56 7 |1318|/ 136 4103) — | 35| — 29 
Gending 945) A8 [4214 A15 105 =| Hok 61 
Ranoepakis 2 O0 11090) 127 [MI — |= || 
Wonoaseh 224 30 |[1238| 1418 |'9,5/ — | S0f —e| 14A 
Wonolangan 388 42 |1049 96: 1':9,1l — | 951040 | PES 
Oemboel 358| 30 |1228| 117 | 9,6 — hej 
Soemberkareng 144 17 |1445 | 400 | 9,0 — | 38 I= 56 
Groep Pasoeroean, 
Kedawoeng 206 22 AA 95 110,0 — 1206 — | — 
Winongan 521| 38 [41017 | 105 |103/ — [258| — | 263 
Gayam 234 37 996 03 | 9,4. — |107f == | 4 
Pengkol 374| 69 |1004[ 407 "10,6 + | — | — | — 
Pleret M4| 84 11051 100 | 9,5/ — [353 |/119| 522 
Wonoredjo 347| 50 785 80 |10,2/13,48| 65 | — | 282 
Soemberredjo 549| 58 833 82 | 9,8/15,82/128| 36| 385 
Ardjosarie 537| 93 625 51 | 82 — | — | — | — 
Pandaän 496) 59 886 94 110,6 — | 336 a 123 


VERvorG TaBeL III. 


569 


Res. 


Fabrieken 


Soekoredjo 
Alkmaar 
Kebonagoeng 
Sempawadak 
Krebet 
Panggoongredjo 
Soerabaja. 


Groep Sidhoardjo. 


Groep Modjokerto. 


Porrong 
Tanggoelangin 
Tjandi 
Boedoeran 
Sroenie 
Waroe 
Krian 
Balongbendo 
Watoetoelis 
Poppoh 
Toelangan 
Kremboong 


Sedatie 

Kon. Willem II 
Ketanen 
Pohdjedjer 
Tangoenan 
Brangkal 

Bangsal 
Sentanenlor 
Perning 


Gempolkrep 


Groep Djombang. 


Res. 


Somobito 
Peterongan 
Modjoagoeng 
Seloredjo 
Tjoekir 
Blimbing 
Goedo 
Djombang 
Ponen 
Ngelom 
Kediri. 
Modjopanggoeng 


Bruto 
bouws 


le} 
Jo van den 


aanplant 


Lo 


to en 
DOD CO Tl a CO OO 


der fabriek 


Pik. stand. 
muse. per 


br. 


bw. 


9 10,5 


Rendement 


10,4 
10,2, 11,20 


9,8| 12,93 
104 — 
14,0! 13,08 
10,31 14,78 
9,6 


10,4/ 12,87| — 


Aantal bws. uit 


al9 le 
Da 0 | 4 R | Smi 
Sels ess 
> 
— 11148 
16 p- Sr 109 
162 4 | 166 
mé Td A 
143 | — | 182 
4021 41 | 580 
at 475 
4111 | —= | 350 
254507 16 
34 — | 464 
— | — | 749 
0 
Ll EN te 
br 664 
si A77 
Ok 205 
MORE 
75 | 129 85 
Se 1E DN 
ed 
LARGE 
Arn 138 
nn ADO 
ete 
ee 87 
zE OR 
GE A0 
— 4 1165 
KONNEN SAE 
29| 64| 38 
— 30 
8| == 5 
OL —= 78 
43 | — | — 
ZO 
56 | 14| 162 


VERrvorG TABEL II, 


eh) 
Pe | 
Ee) 


Res. 


Res. 


ale, 2 zj 8 E E 5 E 5 L {Aantal bws. uit 
REE SINE GSI SER ORS WD ETE 
Fabrieken EE: 5 55 5 E BE 5 Az AX 2E p:5 
Cet sPamesldj PsEsjss 
Pesantren sawah 67 6 [1400| 140 [10,0 — | — | — | 67 
» tegallan | 250 | 25 712| 65 9,1| — | — [230 — 
Meritjan 242\ 20 41485 | 116 9,8 — | 86| — [156 
Minggiran 381 |--26 [A288) 4132. 40,3 — |442./ — 1269 
Menang 467: 44. [4401 | 138 9,9: 13,05/ 139 | — | 28 
Bogokidoel 188 :42 4447) 409 O8 — 9 — 129 
Kawarassan 43 3 11514) 136 404430 | ZB 
Tegowangi 46 3 HA2SL, ABL VN —=| Al 5D 
Kentjong 21 2 nAits 400 9,0 — | 19. — p) 
Poerwoasrie 213 | 414 1224 4148 9,2/14,15) 6| — | 207 
Lestari A20 AA AAD 428 HAA A ASA SS 
Baron 125 SBP. 14070. CAO: ES A TE es 
Djatie 36 B A44 422 8,6 — | — | — | 36 
Madioen. 
Redjoagoeng 4977) <40 986 |- 400 140,2) 413,93) —- | #07 
Kanigoro 45 4 (41303) 162 [12,4 — | — Ll — | 15 
Pagottan Bi ar P 922 | 102 [44,0 — | AO —| A 
Redjosarie 85 6 17088 405 11406) =| Bb 
Poerwodadie 487» 20 (14427 | 428 1444144710) Sche AN AST 
„ Soerakarta. 
Modjo 49 J 074}, AAR AAO) fe Adan Sd 
Wonosarie 95 OO PA4ABE) 444 A00 nl DTAS ED 
Tjolomadoe Bin HL 654 12 MA — | — || — 
Delanggoe 106|\ 40 |41390| 4147 140,6 — | — |. — | 106 
Manishardjo 22) “2 11195 444 PAS — | — | WW — 
Kradjanredjo 492 8 |A148| 128 |M,5 — 148) A7 
Prambonan bol AAL 444) 432 ALO rj es SS 
„_ _Djocjakarta. Ô 
Randoegoenting 97 6 |1444/| 136 [412,2 12,45) 18) 63| 16 
Padokan 407) 044 4479) 430 144,0 — jj =lB7 40 
Barongan 561 5 [41349 | 155 |M, — {| — | 56 — 
Sewoegaloor 942 50 876 91 104 244 | 194 
Gondang Lipoero | 58) 44 |41563 | 180 |44,5/13,49) MM | — | 17 
Poendoeng 97| 8 993 | 117 |118 — | 10 — | 47 
Gesiekan 42 1 1074) 125 |4141,6 — | — | —= | — 
Sedayoe AO 44 842 84 [10,0 — | — 1107 | — 
Rewoeloe 30| 3 |[4002| 105 [10,5/15,15| — | 30| — 
Tjebongan 601 | 31 1403) 418-140, =| El == 
Medarie 6 0 670 80 [11,9/13,63) — 6 — 
. Kedoe. | 
Poerworedjo 721 88 TAA 68 | 91) — | 241 480 — 
Remboen 866, 32 825 83 |10,1/17,80/ 88) — | 778 
Banjoemas. | | 
Kaliredjo 26 3 827 58 9,0 — | 


VeEervora Tager III. 


! > 
Ri 8 E E 2 1 E a 5 5 En Aantal bws uit 
CSpesjalES El SERESS 
Klampok 146 1 11346 | 442 140,6) — | — =| 146 
Bodjong 227) 13 820 74 9,0) — | 95 | — 132 
Poerwokerto 49 4 1336 138 |40,4/410,79| — | 4 == 
Res. Semarang. 
Pakkies BOD OL 407 HA FAOA SDE 294 
Trangkil 453) 49 (1045) 113 |10,9| — |208| 48 | 197 
Langsee BOU LESON 44E | 49 Ae DEN EEN 
Tandjong Modjo 119 OR LAS 1358 PIO DR REISEN EES 
Rendeng 433 WEL 11046" 403. 140,7 SS KES 
Besito Sh El LOE 143 9,5 — | | 
Majong 286| 30 1078 | 102 9,5 — 194 13 79 
Banjoepoetih 1 dl 501 477 9,312 — — | — 
Petjangaän 88 12 9205 409 144,5 — | | — 
Kaliwoengoe 625110 C1D26 98 95) AIOS S AA 
Gemoe SIR I0D 31 A07 1304440 SN ATOSTA 258 
Tjepiring 1092/ 67 |1206| 130 |10,8/13,34 418 | 76 | 598 
Res. Pekalongan. 
Groep Pekalongan. 
Kalimati 990 41 866 71 8,9 — [142| — [448 
Wonopringgo 929 42 762 71 9,3/ 15,26/ — | — [929 
Sragi 964 45 1149! 419 |40,6) — '235/ 108 | 291 
Tirto 552 54 939 90 9,6 — | 95 | 50 | 407 
Tjomal SIB Zn Ki 1AAE | 129 1 007 175 | 274 | 150 
Petaroekan | 145) 410 [1049 98 NN ed 0 IT 
Soemberhardjo 2061" 49E 4090 | 107 984524 RO NED | SG 
Groep Tegal. 
Balapoelang 239) 26 983 | 105 [410,7/ — | 94| 9%6| 49 
Doekoewringin 15 ft 1309} 146 [MA =p == == 43 
Pangka 24 Hett” 142 91 — |= | Ul — 
Kemantran 976) 66 1213 \ 135 |141,214,35| 37 21537 
Pagongan 358) 44 |1095|\ 114 (10,4 — [166 | — | 192 
Adiwerna 30 3205 428. 1-40 6E40 BI ET 
Kemanglen 100} 414 '4067! 444 |10,413,—| — | — | 100 
Djatibarang 273) 16 |1250| 140 11,2 14,50) — | — | 273 
Bandjaratma 3 O0 1339| 124 93 — | — 3| — 
Ketangg. West 695 48 878 94 110,7) — | — [138 | 557 
Res. Gheribon. 
Nieuw Tersana 205 9 4004143 44,2 15,20 247 — 184 
Karangsoewoeng 154 17 |1010 98 9,7 15,84| — | — [154 
Sindanglaoet Sue 47 971 95 98 — | — | — [279 
Soerawinangoen 481| 35 |1203) 116 9,1| 16,23) 25 | 87369 
Gem pol 163 19 11066) 444 10,7 13,60) 15/89 64 
Ardjawinangoen 164 24 14453) 44 | 40,8113,27p A4 AD 4108 
Paroengdjaja 57 1 AFASOOP 44804017013 OB MMAR ID. | AA 


572 


VERrvore TagBer III. 


de 2 Hes Z E 8 8 5 3 Aantal bws. uit 
Rs SEI SS EINER le DA vS / ï 
Fabrieken 5 E 3 Ek ge E 3 7 E 2 q 2 1e EE: Dz 
GE REM 
Djatiwangi ei 74 47 838 71 | 9, — 5. 80 232 
Kadipaten 353) 22 1004) 102 104) — O4 — 259 
(4) 122 B 9811/4630/245539 
Bagoe 14 d 985| 100 110,2 — | — | — | — 
Wonoredjo 4 1 969) 108 [11,1 12,45 Al — | — 
Alkmaar 12 1 903 98 |10,8/11,56, — | — 12 
Poendoeng ARE 868/ 113 (131 — | — 4 — 
Kadipaten 46 3 938| 101 [10,7 — | 14 — 32 
(5) 340 B 18 4 44 
Kadipaten 2 0 883 87 , 9,9 — Mes 
(6) 379 B 
Soedhono If 3 839) 4110 131) — | 27 — 10 
Karanganom 7 0 977 118 [12,1| — 1 =| — 
Kedaton Pleret 10 1 857| 118 13,8 — 10| — | — 
Poendoeng 5 1 982 131 |13,4/ — U 3 — 
(7) 100 POJ 46) 3 10 
Res. Besoeki. 
Assembagoes 95/ 10 [1402 148 105) — 86 9 — 
Pandjie 993/ 30 1093 118 [10,8 — | 410 183/ — 
Olean 146 16 1104) 124 [11,2 — Zoi dÂie =S 
Wringin Anom 284/ 22 1085/ 118 [108 — 86 198| — 
Boedoean 234| 28 873 86 | 9,9 — | 144) 9 — 
De Maas 242| 40 1006) 407 |40,7) — | 69/4173) — 
Res. Pasoeroean. 
Groep Probolinggo. 
Phaiton 60 7 980| 108 [11,0 — Al — 19 
Kadangdjatie dd 8 1049 110 |10,5/ — Toe 
Bagoe 16 1 HO55 141 110,5 — | — | — | — 
Seboroh 29 5 718 15 [10,4 — 18) — 11 
Padjarakan HDN, » or AAO ARAI AAD SI Bals 
Maron sawah 438| 56 1135) 136 (12,0) — | 394 44 — 
Gending 386| 33 1014 149 [11,8 — | 239) 141| — 
Wonoaseh 2321 341 1078) 126 44,7) —— 217) 19e — 
Wonolangan 237) 26 1048) 447 [11,2 — | 40/ 197 — 
Oemboel 326| 27 1025 444 144,4 — | 220 106) — 
Soemberkareng 21 2 1064) 4137 112,9 — | Al —= | — 
Groep Pasoeroean. 
Winongan 30 2 807 93 [5 — 27 — 3 
Gayam 36 6 889 89 10,0 — 36) — | — 
Pleret 2 0 935 80 [10,4 — U — | — 
Wonoredjo 60 9 800 92 |11,5/11,16| 36| — 24 
Soemberredjo 128/ 14 9051 #100 || 141,0) 9,00 7D 16 


573 
VervorG Tager III. 
se 2 si 8 B E 9 B 5 cn Aantal bws. uit 
Fabrieken 5 5 5 EN 5 E i 9 d EN 5 ne E sds 
Met EEEN ie El [SAREEZ 
Ardjosarie 10 2 798 88 [11,0 — | -— | — | — 
Pandaän 33 Á 914) 101 111) — 33 | — | — 
Alkmaar 33 Le 584 64 |11,0/11,70| — 9| 24 
Res. Soerabaja. 
Groep Sidhoardjo. 
Porrong 122) 415 |1166) 126 [10,8 — 52| — | 70 
Tanggoelangin OEE 7033 M400P: 9,6 TE Nn 
Tjandie 4a 6 |1188| 124 | 10,5/10,50| 39| — 6 
Boedoeran 136: 415 11058 4114/10, — |103/ = | 33 
Sroenie 105) 414 1225) 141 |141,5| — |105| — | — 
Waroe 164 16 894 | 110 112,3} 7,75/134| — | 30 
Krian 18 AE KLONE MAAL 110,4 18 | — | — 
Balongbendo 70 6 |1259|\ 138 10,9 — 10 | — | — 
Watoetoelis 196| 20 |1290| 145 [11,2 — [163 | — 
Poppoh 96 10 [1249 139 111) — 69 | — | 27 
Toelangan 109| 15 1326! 146 |411,0/ — |106| 3| — 
Kremboong 66 7 1287) 143 [M11| — | — | 66) — 
Groep Modjokerto 
Kon. Willem II 78 6 885 96 110,8} — 6148 4 
Ketanen 148) 14 959| 125 [13,0 — [14 | — 8 
Pohdjedjer 74) 10 4104) 4147 14,4) — 52, 19| — 
Dinoyo 97| 13 860| 130 |15,1| — 72| 25 — 
Tangoenan 278| 26 963 | 118 [12,2 — [278 — | — 
Brangkal 210) 18 |1059| 126 14,9) — 1210 — | — 
Sentanenlor 220 20 |1042| 128 |12,3|/ — |118| 1 | — 
Perning 31 3 \1009| 126 |12,5/ — 16 =| 15 
Gempolkrep DI kee 020 t 447 | AAA GOA STP TA SS 
Groep Djombang. 
Peterongan 146| 16 |414174| 4154 | 13,2/ 12,26/ 135 11 
Modjoagoeng 96 9 943 | 104 [11,0/10,65) 20| 49 | 27 
Seloredjo 247). 455 14202 137 44,4 SA SONS SS 
Tjoekir 82 7. 11242) 136 |10,9/ 12,55 82| — | — 
Tjeweng 48 7 11108| 138 (12,5) — 48 | — | — 
Goedo 140 12 962 147 |121| — [140 — | — 
Djombang Hing 998| 123 [12,3 — [176| — 1 
Ponen. 91 10 981| 113 | MA — Str | ED 
Ngelom 105 9 857| 101 11,8| — 81) WU — 
Res. Kediri. 
Pesantren sawah 977 9 1295 150 [11,9 — SA eG 
Meritjan 15 1 1125 136 (121) — 1 
Bogokidoel 45 4 |1213|) 146 12,0) — 39 | — 6 
Poerwoasrie 123 8 [1108/ 424 |11,2/10,25| 58| — | 65 
Lestari 266| 23 |1027| 4130 |12,6/141,69/187| 79 | — 
Baron 247. 18 |1050/ 103 | 9,8 — |= =| —= 


574 


VeEervora Taper II. 


[=| Als EB cil Kopen eN 
Fabrieken SSI asl sle © I28 ls : É 
BAE IA EEIE |oo \ESISEIE: 
OLE ST ee 
ETEN OE et EE 
Djatie | 37| 3 J4467| 194 103 — | 25 
Njandjoek 158 14 |[41068| 120 |11,2 — 87 
Res. Madioen. 
Redjoagoeng 256| 13 992 4118 |11,9/ 10,74! 108 
Kanigoro 4 0 [1296| 138 [10,6 — 3 
Pagottan 204{ 13 (1056| 131 [12,4| — |148 
Redjosarie 106 7 926 121 [13,1/ — | 106 
Poerwodadie 168, 10 985| 123 |12,5) 9,76/ 116 
Soedhono 185 ) 825 BD =S 5 
Res. Soerakarta. 
Modjo AFS 986| 149 [15,1| — | 23 
Wonosarie 134) 13 [41198| 149 [12,4 — 52 
Tjepper 1) 3 |1034| 129 |12,5| — | 51 
Manishardjo 24 2 141460) 152 |431| — | — 
Gond. Winangoen | 53 4 [10412| 144 [14,2 — 7 
Res. Djokjakarta. 
Poendoeng 36 5 978| 4147 |151) — 11 
Res. Kedoe. ì 
Remboen 100 Á 864! 106 12,3 10,50, 4100 
Res. Banjoemas. 
Klampok 70| 4 |4021| 133 [13,0 — | 31 
Res. Semarang. 
Pakkies 58| 5 [1025| 127 124 — | 33 
Langsee 7 1 895| 133 [14,9 — 
Tandjong Modjo 19 1 141300, 166 12,7) — 
Majong 1942 869 | 4101 [14,7 — | 17 
Petjangaän 9 1 634 82 12,5 — 
Kaliwoengoe 87) 10 726 93 (123) — | — 
Gemoe 123 g 1109| 138 [12,4 — | — 
Res. Pekalongan. 
Groep Pekalongan. ‚Hi 
Tirto 4 0 626 62 | 9,9 — 4 
T'jomal 64 3 [4465 423 |405| — | — 
Petaroekan 53| 4 |[41276| 4150 [418 — | 47 
Bandjardawa 5 4 11241) 156 [12,6/ — | 53 
Soemberhardjo 62 6 |1078/ 116 |10,7/ 9,81) 8 
Groep Tegal. 
Pagongan 81| 410 [4141416{ 139 [12,4 — | 81 
Adiwerna ‚350, 33 823| 112 13,6 10,86) 102 
Kemanglen 22 2 [4485 MA3 | 12,6) 10,—| IB 
Djatibarang 1-72 4 |4425| “440 ‚12,4 9,50, 72 
Bandjaratma 9 1 1034| 114 |114/ — 9 
Ketangg. West 124) 9 872 116 pr — 


Vervorag Tage [II. 


975 


RE 3 - 5 5 E z 8 E 5 | Aantal bws. uit 
SAS E EE ESS mn 
Fabrieken ESSA ABe. SPI AS 502 
Rs ae (Saal 
ro Bles | es pe SEE 
Res. Cheribon. | 
Nieuw Tersana 763 | 32 869| 123 |14,1/10,24| 337| 114/ 312 
Karangsoewoeng 182| 20 M003| 129 12,9/13,91/ 81|/ 3 9 
Sindanglaoet 294\ 18 855 MAORI =S 497 rein 70 
Soerawinangoen 87| 6 | 992 144 |11,5/12,44| — | 86 — 
Paroengdjaja 1 O 1146| 138 | 12,1 10,52 1 
Kadipaten 64| 4 1079| 422 [13 — — | ‘18 
(8) 36 POS 7534/3172/1201 
_ Assembagoes di 0 887 | 105 [11,9 — a 
Soemberredjo Zij 0 875 84 | 9,6/13,35| — | — | — 
(9) 139 POJ 3| — | — 
Poerwodadie Oa Oben 1461} 10574 £40T Bei — 
Soedhono 52 Á 1929 85 | 1,7 — 20 32 — 
(10) 213 POJ 23) 32 — 
Kandangdjatie 34 JA 858 81 | 94 — 34 — | — 
Soemberredjo 20| 2 | 751| 78 |40,414,15| A4 6} — 
Porrong 104| 12 653 62 | 9,4 — | 104 — | — 
Tanggoelangin it :0 680 66 | 9,8 — 1 Nl 
Balongbendo 92 8 985 90 | YA — 9 — | — 
Toelangan. 2 0 1065 95 | 8,9 — U — |= 
Kremboong 34e Sief136! 14440 — U —i — 
Sentanenlor 22) 2 405 38 | 9,5 — 10| — | — 
Gempolkrep %6| 4 957 | 100 [10,5/13,—| 14 52 — 
Seloredjo 22 MON 109 | HMS ee 22 — 
Tjoekir A SO REELSTEN 120, | 1062081 Aj — | — 
Kanigoro 40 3 910 148 124 — 40 En 
Pagottan 52 3 971 | 106 [10,9 — {9 33 — 
Tasikmadoe 8 1 685 80 111,6) — a 
(11) 826 POJ | 366| 113| — 
Pandjie 44 ATHENE 120) OBS 1A| — | — 
Pagottan 30 - 2 837 95 IMS — 19) A1 — 
Djatibarang 7 O0 4408|. 474-|42,2} 12,09) Ip — | =S 
(12) 979 POJ | 40) A1 — 
De Maas DE 0 12481 4119 | 9,5 — en 
Kandangdjatie 14) 2 H233| 413 | 91} — | AA — | — 
Soemberredjo 74E BCE 7 83 | 9,9 13,06) — | — | — 
Alkmaar Ai @ 885| 101 |\141,5/11,44) Al — | — 
Porrong Le O 1287/ 140 10,9 — bj — | — 
Waroe 81 8 113 85 [11,0 10,15) 81 — | — 
Soedhono 24 2 822 92 |M — 8 16) — 
Gemoe 22 2 1044) 113 [108 — 19) — 3 


576 


VERrvora TaBer II. 


— ne Ee Eee = nnn 
S8lsElss | E |A [Aantal bws uit 
Fabrieken 5 2 EES in 8 2 5 E= 8 es Ák deles 
A8 BBE RIEE SS lee ISS S 
LES AE FLES IEEE 
Djatibarang H 0 |\1379[{ 160 [141,5/12,09 7| — | — 
Ketangg. West 1 0 707 93 (18,1| — 1 | — | — 
Kadipaten 75 5 914| 102 |11,2) — 50 | — | 25 
(13) HOI POJ 187 | 16 1 28 
Sentanenlor ál 0 MBB 72, B 
(14) 1228 POJ 
Pandjie 8 0 11204| 115 | 9,6) — 8| — | — 
Pradjekan 22 2 |1324| 129 | 98 — | — | — | — 
Boedoean 54 6 852 19 | 9,3 — o4| — | — 
De Maas 437). 123 964 MW | 97 — 45| 92 | — 
Sroenie 5 4 14490) AIS Hed 9 — | — 
Waroe Dj _O [41004| 4417 |44,6/441,85| 5 == t == 
Badas 4 0 [\1226! 109 | 8,9 — 1 — | — 
Djatie 9% Ee 192) 10,4 Vb 
(15) 1335 POJ 118 | 94 | — 
Padjarakan 1 0 | 1040 4 | 91 — 1 — | — 
Porrong ) 0 462 46 (101) — 2 | — 
Somobito 9 1 870 99 3 — 6| 3 | — 
Pagottan 35 2 944\ 105 ‚111 — 25) 10 | — 
(16) 1337 POJ 34] 13 | — 
Soemberredjo 24 3 840 88 |10,5/13,31| — | — | — 
Waroe 20 Q 792 90 11,4 9,95 20| — | — 
Soedhono 140| 10 865 96 [11,0 — 42| 98 | — 
Sewoegaloor ki O0 187 84 |10,7/ — Á — 
(17) 1419 POJ 66 | 98 | — 
Pandjie 6| O0 911 96 |10,6| — 6 — | — 
Waroe 0 ON A2 ADD 3 — 
Somobito ddie | AOL3 HAT A AA NDE — 14 — | — 
Lestari 40 3 860/ 407 | 1254 12,91} One Sn 
Banjoepoetih 3 9 899 | 11416 | 12,9/11,70/ — | — | — 
(18) 1499 POJ 62 ZI 
antie 67 B | A5 Boos — Gen 
Phaiton 12 1 INN Ik KO WA 97 | 9,6 — | — | — | 4 
Bagoe ol Á 991 4 | 95 — ||| — 
Seboroh 4 1 640 58 | 91) — kl — 0 
Padjarakan 3 0 1440121 8,6 S= 3 —- 
Gending 8 1 4442) A27 14,4) 8| — | — 
Djatiroto 38 1 [1005 96 | 9,6 — | — | — | — 
Wonolangan 12 1 908 95 [10,4 — 6| — 6 
Oemboel 2 0 981| 102 [10,4 — 2 — | — 
0 1024 84 SB 2e Sunn 


Soemberkareng | 3 


Vervorg TageL II. ' 

et 2 je e KE 8 z 8 = — Aantal bws. uit 

Fabrieken EE 5 55 ze k 7 ‚| 2 4 Le 82 WE 
SEE 5 sr KE pt 8 % = 285 

Kedawoeng 182 19 996 | 114 [11,4/ — [182 — 
Winongan 48 3 904 97 110,8 — BE Ane 
Pengkol 103\ 19 153 78 [10,4 — | — — 
Wonoredjo 22 3 758 84 |11,0/13,80/ 22| — | — 
Soemberredjo 38 À 806 87 |10,8/14,08| 22| 16 | — 
Alkmaar 11 | 493 92 [10,5/14,92/ 10| — d 
Krebet 2 0 |1226| 144 |M — | — | — 2 
Boedoeran 24 Sur 91 BON LOANS MAU — | — 
Sroenie 5 AR REKOASN 1D UAA AE 6) — | — 
Waroe 36 Le 821 96 |11,7/ 8,85) 36| — | — 
Balongbendo 6 1 953 | 100 \10,5/ — 6| — | — 
Watoetoelis 5 4 144177) 142 | 9,5 — | == — 
Toelangan 6 1 11305) 140 |10,7| — 6 — 
Kremboong ol 5 (14176) 121 |103 — | Af — | — 
Kon. Willem II 20 2 956 92 9,6 — & 11 1 
Ketanen 25) 0 1005 ZA LON Zn 
Brangkal 5) 0 [1482| 166 |M — | — | — | — 
Sentanenlor 14 1 934 100 FLOPS On 6 
Perning 9 1 988 | 113 [MA — 9 =| 
Gempolkrep hr) 706 11 1\10,9/13,04) — | 3 |= 
Peterongan fl 2 144170) 150 !'12,8/12,38\ 12) 5 | — 
Modjoagoong 18 2 847 96 |11,3/ 13,37) — | 12 6 
Seloredjo 3 0 [1403 | 142 10,2} — 3| — | — 
Tjoekir / 0 O16-| AOL (AAOELS OORDELEN en 
Blimbing v/ 0 |1031|\ 108 [10,5 — | — 4 — 
Goedo 1 0 41450} 4129 11,2 — hin 
Ponen 40) | 935 | 109 [10,6 — 1Il =| — 
Pesantren sawah Ait vp EtO a 137 14 OSS Al =| —= 
» tegallan 6 1 114 80 1103) — | — 6 | — 
Badas 9 $ der OT 95 | 8,9 — Orr On 
Lestari 39 3 951 | 1414 \11,9/12,69 7/32 | — 
Djatie 3, 0 [1196) 107 | 89) — 1| 2 | — 
Ngandjoek 29 3: p1O8EN 419 44,0) — 13) 9 7 
Kanigoro 1 0 |1519/| 210 [13,8 — AE 
Pagottan 1 0 825 MMA — |l d 
Tasikmadoe 19 2 510 61 [MI — | — | =| — 
Kedaton Pleret 19 3 835 Om Ad LOF Ont en 
Sewoegaloor Aj 0 784 | 105 113,3, — — | — 
Poendoeng 3 0 [1029 |) 132 128 — | — dg 
Gesiekan D1 4 v4082 | 430 | 42,0) — |= p= 
Sedayoe ) 0 830 83 |10,0/ — | NIS 
Madjenang 22 6 466 32 | 69/1232 4/16 2 
Kalimati 4d 3} 590 aë || 9,5 — 201 24 | — 
Wonopringgo 1 0 aa4 55 |10,0/14,—| — | 1 | — 


Ut 
Re | 
0 


VervorG TaBeL II. 
zie 5 zj sE E ok 5 on Aantal Aantal pe, dij 
lt EE en Oi Ù © 1 
Fabrieken 55 5 BE RE # 7 E 3 -$ Ls 8 05 
ES z 2 al 2 LAA EERE AE: SDE ee en zn, 5 SE > = EET: 
Tirto s1 8 682 73 1401) — pos ror 
Tjomal 1 0 816| 408 13,9 — |E == 
Petaroekan 9 1 141075|, 105 | 9,8 — Chn ie 
Pangka 6| O f1444| 142 | 9,9 — 6| — | — 
Pagongan 7 1 866 | 102 |11,5/ — 1 — | — 
Kemanglen 2 0 925 95 |10,2/ 13 | — | —= p) 
Djatibar ang 15 1 14440{ 131 [11,8/14,50j 13) — | — 
Nieuw Tersana 14 1 738 84 (11,5 13,26) 14 — | — 
Soerawinangoen 100 7 41050 | 444 1 410,8114,16} SIN GII ZD 
Ardjawinangoen dte 0 | HL013 |. 3313 A A2 SIR 1 — 
(19) 1507 POJ 1441257 | 79 
Kandangdjatie 82 9 936 89 | 9,5 — 13) 69! — 
Seboroh 1 0 8853 88 | 9,9 — | — | — 1 
Soemberkareng $ De 1005 ALAT AO TE 1|— | — 
Winongan 9 1 (1060/ 105 | 9,9 — 9 — | — 
W Goede 1 0 698 79 111,3 12,59 1 — | — 
Soemberredjo 27 3 749 11 |. 9,6) 12,20", 21 2D) =S 
Alkmaar 6 1 558 62 [11,4'11,24) 6) — | — 
Boedoeran 6 1 44135| 105) 9,2 — 6| — | — 
Sroenie 3 0143381 A37 10,2 2 — 1 
Waroe 23 2 807 83 [10,3 11,60 23| — 
Krian 1 DN A01 SND 1| — | — 
Balongbendo 183, 16 |1297|\ 445 | 8,9 — |144| — | 39 
Watoetoelis 1 0 4404 89 | 7,5 — 1 —= | — 
Poppoh | 0 |1425) 126 | 8,8 — 1 — | — 
Sentanenlor 14 1 7118 78 [10,0 — | — | 14| — 
Perning 1 0 [1641/| 186 [11,3 1 — | — 
Gempolkrep d 0 |1204/ 130 10,8 13,12) — 9 — 
Somobito 5 1 4481) 5514058 — 9| — 
Ngelom 8 d 781 78 10,0 — 7 1 — 
Badas pl) 0 41203) 4031} 8,6 — Ul == — 
Djatie 1 0 [1387|\ 133 | 9,6 — 1 | — | — 
Pogottan 2 0 1065 4120 [113 — 2 — | — 
imke 10 1 991 | MA IMD — |= || 
Sedayoe 15 id 810 85 110,5) — 15 | — | — 
Tjomal 1 0 898 | 41411 12,4 — — | — 
Petaroekan 1 DOL 8 | 9,5 — 1 —|— 
(20) 1547 POJ 237 (123 | 41 
Kedawoeng 79 8 821 90 14,7 — 1 =S 
Winongan 8 1 825 89 10,8 — 8| — | — 
Soemberredjo | 0 694 18 |M — | — || — 
Boedoeran 3 0 [1320/| 139 10,5) — 3 —= | — 
Sroenie gi 0 [1125/ 119 105) — | — | — 4| 


ee 


579 
VervorG TaBer III. 
BS E E Bi | See Aantal bws. uit 
SES : FONKE SN 

Fabrieken Smees same ol SAAS do 
B Sje En 

Waroe 3 0 SA Sk: 10:30 BS 
Balongbendo 1 0 4408) 429 #44,  — biij — 
Watoetoelis 4! 0 |41477| 149 |101| — 1 — |= 
Poppoh 3 0 1366} 154 113) — 3| — | — 
Kremboong 18 ZNA PSA ik OOS 8| — | — 
Kon. Willem II 3 0 566 41 | SA — | — | — 3 
Brangkal 6 1 995| 4109 [11,0 — | — | — | — 
Sentanenlor 1 0 153 85 (11,3 || — | — 
Gempolkrep 9 0 |1440|\ 153 [10,6/12,18/ — 9 | — 
Somobito 2 0 |1568| 170 | 10,8 — 2 — 
Blimbing 2 0 659 65 | 9,9 — | — | — 2 
Badas 4 0 |1370|\ 128 | 9,4 — 4 — | — 
Sewoegaloor 1 0 600 78 113,0 — 1 — | — 

Sedayoe 9 4 504 55 (10,9 — | — 9 
Kalimati J2 2 701 64 | 91) — BZ 
Wonopringgo 6 0 [1218| 130 |10,7/14,22| — HAS 
Tirto 1 0 769 87 [MS — | — WN 
Tjomal 12 1 41455) 157 (13,6) — | — [| — | — 
Petaroekan 1 0 960 A4 98 — fi ee 
Kemanglen 2 0 914 | 141 [12,2/43,—| 2 — | — 
Nieuw Tersana 1 0 KOSH IE 125 KRAB KD 1 | — | — 
(21) 2279 POJ 129 | 56 6 
Pandjie 8 0 1222) 4124 |101) — 8| — | — 
De Maas 9 2 [1090 94 | 87 — 9 — | 
Bagoe 31 3 996 85 | 85 —j li 
Kedawoeng 4 0 742 SO [10,8 — 4 — | — 
Wonoredjo 4 1 879 | 104 [11,9/12,08) 4! — | — 
Waroe 2 0 507 59 11,5 10,45) 2 — | — 
Balongbendo 5) 0 1352 140 [10,4 — ol — | — 
Kremboong 6 NE NS 8 | 88 — 6 — | — 
Sentanenlor 7 1 Srl ON F44 0 TES 1 — 
Somobito 7 1 1301 | 145 |11,2/ — 6 || — 
Seloredjo. d 0 [1080| 110 (10,2 — | — 1 | — 
Tjoekir 1 0 [r41103|) 104 | 9,41215) 1 — | — 
Sedayoe 1 0 176 85 [11,0 — 1 | — | — 
(22) 2708 POJ 461 15 | — 
Padjarakan 1 0 [14412 119 | 84 — | — — 
Winongan „5 O 11022 89 | 8,7 — | — | — 
Balongbendo 1 0 1164 82} 7,0 — |= |= 1 
Watoetoelis 4 0 1425 | 84 5,9 — U 2 

Modjoagoeng dj 1 [1182| 112 | 9,4 1210 — 1 | — 
Tjoekir 1 0 |1354|\ 139 10,3/12,62 1) — | — 


580 
VervorG Taper III. 
ore 2 ze sE z 8 7 5 ek Aantal bws. uit 

Fabrieken 5 5 Sas RE Bz Zi 5 2e Le SE 
“hesZEERZES) ZS [SEE 

Lestari 1 0 1476 88 7,5/12,80/ 1 | — 
Tasikmadoe 7 1 798 92 MB — || 
(23) 2714 POJ 8108 
Soekowidi 2 O Me D4 |) 70 SI 
Assembagoes 3 O f1200) 449 | DD 
Wringinanom 1 O A62). 492 Ik OTN eN 
Pradjekan 3 0 HDT 100 A0 BJMES JES Ne 
Tangarang | 1 1266 126 9,9 JEE 
Boedoean 2 0 [1137 106 9,3 — | — 9 
De Maas 2 0 11100/.,"98 JP BI SES 
Phaiton 5 1 /1043/-+109 410,5) li 5 
Bagoe 32 3 1147) 1038 | 9,0| — | — | 27 
Seboroh a) 1 635 58 DI — eZ 5 
Padjarakan Á 0 061) 101 O5 el AR 
Djatiroto DIO SOTO AOL OON 
Ranoepakis 8 2 #2900r JO EN 
Wonoaseh 1 0 pA4Ssp A64 1de iS 4 
Wonolangan 2 0 909 04 A0, Oi == 
Oemboel 1 O0 #2007' 440 400 es 1 
Soemberkareng 8 de IATA AAA 9,8 RE | IK Ed A 
Kedawoeng 198144 '11075/ 444 1404 ARES 
Winongan 28 2 958 98 1 108 == |B 
Gayam 14 2 OTA AOS HEA AN SS EE 
Pengkol 32 6 || SSS TS ELAN EE 
Pleret 1 0 915 AOS HAAL EE 1 
Wonoredjo 33 D Ih 864 "99 14,4 41BbI Ie 
Soemberredjo 12 1 758 86 1 44 5a 1400 Sijs 
Pandaän 1 0 (4497 435 AUB 
Alkmaar 5 0 759 76 10,0 | 11,44) — 3 

Kebonagoeng D 0 (1181) 145 12,2 — | 
Sem palwadak 3 0 [1126 151 | 13,4 Ren 

Panggoengredjo B m0 [420 AIA D O1 AS SOE 
Porrong 1 0 1409, 146 | 10,3 dd 
Tanggoelangin 2 O [1100/ 104 | 9,4 Lil 2 
Boedoeran 4 0 11036/ 423 | 100) == 4 
Sroenie 1 O [632 82 | 13,0 Zed EN 
Waroe 31 3 11-902 #06 | 14,8! 40:30 SIBA 
Krian 1 O [1327/ 145 | 10,9 MER DE 
Balongbendo 19 2. 1345 MBS | LOR laks 
Watoetoelis 14 1 1628/ 157 96, al AR 
Poppoh 2 Os 1277133 | 10/4 en 
Toelangan 13 2 1485 150 | 101) — | — | 12 
Kremboong 6 1 1391) 156 | 11,2| —| 6 | — 


581 
VeERrvorG Tage [II 
ke j © Fz E 3 z E 2 8 5 > Aantal bws. uit 
Fabrieken E £ IENS EE 7 ET 2 ® 8 ne 8 2 ee 
Kon. Willem II 2 0 791 13 9, == 2 | — 
Ketanen 7 1 959 ld ON on AP OE SE 2 5 
Pohdjedjer 3 O5 14307, [U AT TANSOL TEN 1 1 
Dinoyo 3 0 11024) 139 14316) — | = er 
Tangoenan 2 054464100429 | 4051 RSI GL 
Brangkal 3 Oft FL2OOUM AZS F EON HALE 
Bangsal 3 Omer t03 130 1126) — | — I= > 
Sentanenlor 5 Over: 40 130. AMD ENE A 
Perning 9 1,14423 | 124 | 10,05 =op == 9 | — 
Gempolkrep Áo 0 /1073 | 122 141,4 11,09 — 4 | — 
Somobito A 0 f44175 | 126 |40,7/) == ps 4 | — 
Peterongan 1 0 1142) 149 13,4 12,64) — 1 
Modjoagoeng 2 0 [1393 | 153 |[11,0/16,42) — 1 1 
_Seloredjo 1 04315 | 144 FLO =S 1 
Tjoekir Á Oren ADD 13de SO 4 | — 
Blimbing 2 0 141227} 4107 | 8,7} u 2 | -— 
Tjeweng 2 Ou 200 7 423 LOD 1 1 
Goedo 5 0 659 JAP LOES 2 1 
Ngelom 2 On AAS IE ARS LOI em 1 1 
Ngadiredjo 1 0 [1418 | 148 10,4 — | — 1 | — 
Pesantren sawah | 18 2 11206 134 {441 — == 18! == 
Meritjan 2 0 905 | 116 1128) — | — 2 | — 
Minggiran 6 0 1380 146 10,6) — | — 5 | — 
Menang 2 On net 133 |10,9/11,88| — | — 2 
Tegowangi Á 0 984 | 101 [103 — | — | 4 
Badas 3 0 11282) 124, 91 — | —= 2 Â 
Lestari 21 2 gat | 416 11944300 =P 2 =S 
Djatie A 0 11083 123 [113 — | — 4 | — 
Ngandjoek 5 0 1029) 118 /[11,5/ — | — 9 | — 
Kanigoro 1 0 1049 | 132 112,6) — | — | — 1 
Redjosarie Á 0 925 4120 430Or SNES hi 
Poerwodadie p, 0 11033 | 4148 [1431374 — 2 | — 
Modjo 680 31 SRT 1091 S EN hs 
Tasikmadoe 9 1 Sim 4041119 SE ES 
Wonosarre 2 0 048 | 440 111,6) — | — 2 | — 
Kartasoera 9 4 1020 ICL B BA) PE, (9) 
Tjolomadoe 55 ij) ahl 67 (12,0 — 6 | 49 | — 
Bangak d 0: PAG 138105 ZE ren 
Tjokrotoeloeng 9 oe FOOT 437 436) AEN AR pee 
Delanggoe 3 0 1101 15 OMEN 3 | — 
Tjepper 3 0 1361 154 [11,3 — | — > he Nen 
Kradjanredjo 1 0” 11007 127 4 427 1e SRE 
Karanganom 3 | 0 FAO ET Ol Pe ok 
Gond. Winangoen | 22 | 2 949 420: 112,7 — le 92 | — 


VeEervorag Taper II. 


5 EN OE en 5 L Aantal bws. uit 
„IS sle eiIg®El Ss |© 
Fabrieken SEle SE Falle ès WEEK 
BIES | EE sl H “Ee SIE 
vis slbehe LEES 
Prambonan 1 0 962 126 (131, — | — | — | — 
Tandjong Tirto 1 0 951.123 1429) En 1| — 
Kedaton Pleret 1 0 1220| 161 [13,2 — | — 1 | — 
Wonotjatoor 1 0 564 66 [44,7 — | — 1 | — 
Poendoeng 9 0 754| 109 |14,5/ — | — JAN 
Sedayoe 9 0 923| 108 [11,9 — 1 1 | — 
Beran 1 0 8181441 | 13,6} = | — | — 
Medarie 1 0 740 94 112,7 14,02 — | — | 
Remboen 1 0 695 90 A29 16,90 d 
Bodjong 1 0 855 84 ‚10,0 — ll 
Madjenang 3 1 741 54 | 72 42, AS 3 | — 
Langsee 3 0 846| 119 141 — dis 
Tandjong Modjo 1 0 11387) 453 [44,0 — |= ll 
Rendeng 2 0 108-410 ODIN ne 
Besito 2 0 032 108 AAO SN ee — 
Majong d Oerd AAB of AAST 1 | — 
Banjoepoetih p) 114055434427 A AAI Sierk Wenn 
Kaliwoengoe 11 1 451 8 14,0 — |= 1 - 
Gemoe 4 OJA T A40 AAD EN 1 | — 
Tjepiring 5 0142051 139 AOT AV DEE 5D 
Kalimati Á 0 833 84 1101) — | — bl — 
Wonopringgo 5 0 815 90 144 1/13,09)— 9 | — 
Sragi 3 0 132 19 140,8 — | — 3 | — 
Tirto 6 1 637 15 |M4 — | — 6 | — 
Tjomal d O0 [1212/4157 [12,9 — |= |= 
Petaroekan 9 0 |41362| 137 [10,0/ — ANNE 
Bandjardawa 1 O |1244[ 161 13,0 — | — | — 
Soemberhardjo 11 4 |44136|- 123 | 10,9/12,29| — | A1 == 
Doekoewringin 17 2 [1022| 136 133) — | — | 11 — 
Kamantran 8 1 1137 | 137 |12,1/ 12,19 — s| — 
Pagongan 6 1 865| 109 [12,6 — Ee 
Kemanglen 8 1 909| 102 [11,2 13,—| — 8 |= 
Djatibarang 1 0 zie 7 07 143,5/ 12,09) — Neen 
Bandjaratma 1 0 [1393[ 159 MA) — | — | =| — 
Ketangg. West 7 0 540 77 [14,2 — | — 1 
Nieuw Tersana 37 2 837 99 |11,8/13,15) — | 31) — 
Sindanglaoet 2 0 A2 117 (128 — | — | — 9 
Soerawinangoen / 0 818 96 111,7, 13,36| — D= 
Gem pol 1 O [41048{ 121 |11,6/12,86] — 1 — 
Ardjawinangoen Dl 0 1194| 142 |11,9/ 10,33 — Dies 
Paroengdjaja 1 0- 14324118173 1131142532 1 
Kadipaten 2 0 689 84 [12,2 =d eT 2 
BEER | 158 | 589 | 83 
| Ì 


583 


Vervorg TaBer III. 


4 2 AEN 5 + Aantal bws. uit 

Fabrieken 88 5 5e z£ K E - 3 | Â NG EEE 
BS TR EI 

(24) 2/25 POJ 

Soekowidi P, 0 949 71 AT BE Re 
Assembagoes 1 0 1247 | O1 1E Ne dij en 
Pandjie 12 B iRATO5 | AOM EI SE EN 
Wringin Anom | 0 1401 197 OL LE 
Boedoean 2 0 11098 83! |: 7,6f == 2 | — 
De Maas 1 0 1072 105 ON ee 
Phaiton 6 1 855 80 | 93 — | — 6 | — 
Bagoe 59 5 914 95:'10,4| — | — | 52 7 
Seboroh 1 0 825 2 93 — | — | — 1 
Padjarakan ò 0 KES ELO We OET NES 9 4 
Djatiroto 5 0 1222 42 DA Sok stee 
Ranoepakis 3 1 873 181 89 =p | 
Wonoaseh 1 Ort nd OO OT 65: 1 GOT 1 | — 
Wonolangan 2 0 760 81 [10,6 — | — t 1 
Oem boel d Ors 1406: P5 14:20 POD ra 
Soemberkareng 7 1 1044\ 103 GO 41 6 
Kedawoeng 15007 945 | 105 |11,4) — 156 | — | — 
Winongan 50 4 820 89 [10,8 — | — | 30 | — 
Gayam 17 2 972) 101 404 — =d |= 
Pengkol 5 1 11034} 126 !42,9) — | — | — I= 
Pleret 1 0 fr1085| 108 |10,0| =| — 1 | — 
Wonoredjo 23 3 129 89 [12,2 11,95) — | 23 | — 
Soemberredjo 10m a 158 89 111,8/10,82) — | — | — 
‘“ Pandain 4 0 opta A44 A06 
Alkmaar. 15 2 616 71 [11,5/12,18, — | 15 | — 
Kebonagoeng 2 0 162 90 11,8 — |l 2 
Sempalwadak 9 0 KOA RAA 436 en 
Porrong 1 0 41615/ 171 (10,6) — | — | — | — 
Tanggoelangin 87140 963 Al 9 — el 3| — 
Boedoeran 9 0 HASO NOA en LM 
Sroenie 1 0 994| 127 (128 — | — 1 | — 
Waroe 15 1 903| 114 [12,6! 8,85) — | 15 | — 
Krian 1 O0 \1296| 134 104 — | — | — 1 
Balongbendo Á 0 AOT A 43 TAO AN Sap selin hi 
Watoetoelis 5 1 [1442| 149 1105) — | — | 3 | — 
Poppoh 1 0 /1437/| M47 1103 — | — | — 1 
Toelangan 10 1 (1241, 127 [10,2 — | — | 10 | — 
Kremboong 3 0 |1399| 173 |12,4| — 3 | — | — 
Kon. Willem HI Lo 0 (1005/ 108 [10,8 — | — bij 
Ketanen 2} O0 11017) 126 [12,4 — | — | 2| — 
Pohdjedjer 2 O \1244| 160 128 — | — 1 1 
Dinovo 1 0 920| 132 [144 — | —= | 1 | — 
Brangkal 3 O |1328| 143 [10,7 — | — | — | — 


Vervore Tape II. ĳ 


| 
| 
| 
Í 
Í 


= ek PI — 
oel ziled EEA à Et Aantal bws, uit 
R ej 1E SEN "SA ENE. ID © 1 

Fabrieken 58 5 Se zi 5 4 7 ii © "à IN EE: dor 
| CS GBE IS je [PEES S 
Bangsal 2 0 1150) 150 (18,1 — 2 
Sentanenlor 7 1 1055| 131 1124 — CN Ne en 
Perning 54 1082| 146 13,5 — 5 | -— 
Gempolkrep 18 1 1051 | 118 (11,2 11,62) — | 18 | — 
Somobito 16 p)/ 1110| 125 113) — | — [16 | — 
Peterongan 1 0 873| 119 13,7 |12,39) — 1 | — 
Modjoagoeng 3 0 1308| 142 10,9113,79) — | 2 1 
Seloredjo 1 0 1276, 130 102| — | — A | —= 
Tjoekir 2 0 1387 | 147 106,6 12,97) — 2|— 
Blimbing 2 0 1156 92 181| — | — 1 1 
Tjeweng 1 0 1342) 147 109| — | — 1 | — 
Goedo 6 0 870 6 11,0 — | — 1 5 

Ponen 3 0 1080 | 123 109 — | — | — B 
Ngelom 1 0 1440 | 1417 | 91 — | — | — |= 
Ngadiredjo AA 0 1403 | 150 10,7| — | — 1 | — 
Pesantren sawah | 44 | 4  |4444| 423 MA) — |= |M |= 
Minggiran A 0 1362) 136 10,0) — | — 9 d 
Menang 1 0 1141 | 122 10,7/11,58) — | — | 1 
Tegowangi 3 0 1144| 113 10,4| — | — 3 | — 
Kentjong 1 0 974 3 | 96 — | — 1 | — 
Badas d 0 1142\ 4144 10,3 ii — 
Lestari 17 1 876| 102 14,7 [1415| — | 17 | — 
Djatie 9-14 || 2979 HOB MOM AAE 
Ngandjoek 2 0 888 17 MOS (HIDE 2|— 
Kanigoro 1 0 711 87 H22| — | — | —- 1 
Redjosarie 3 0 178) 4001129 — | — 3 
Poerwodadie 1 0 821 | 133 16,2) 13,82 — 1 | — 
Modjo 22 1 850 124 14,6 — | 22 | — 
Tasikmadoe 4 0 574 71 M23| — |= |l —= 
Wonosarie 2 0 1030| 1411 10,7| — | — 2 | — 
Kartasoera 11 1 1232143 KAAND en Ie a 
Tjolomadoe 65 5 486 55 11,4 _— 6 | 59 | — 
Bangak 2 0 1140|\ 127 120{ — 2 | — | — 
Tjokrotoeloeng 2 0 1021, 144 HAA) — | — 2|— 
Delanggoe 1 0 1205 | 158 13,2) — | — 1 | — 
Tjepper 2 0 1048) 132 112,6) == A Keen 
Karanganom 2 0 1275| 155 12,2| — PN ni aan 
Gond. Winangoen | 21 1 670 85 127) — | — | A | — 
Prambonan 2 0 883| 115 131[ — | — | — | — 
Tandjong Tirto 1 0 971 | 138 142| — | — 1 | — 
Kedaton Pleret 1 0 11M | 151 133] — | — 1 | — 
Poendoeng | 2 0 1058| 154 14,6 — | — 1 1 
Sedavoe 2 0 1066 | 118 111! — | — 2 | — 
Beran | 1 0 806| 104 13,0/ — 1 | — | — 


dn ann de 


VERvorG TaBeL UI 


pe 5 RT Ee î 
EO | Eh: | Set Aantal bws, uit 
SENS sma dl ESe Tt 
Fabrieken SES | Sa) ol DSS 
Ae Sal HlgEEl 8 |oo |ESISÊIES 
NE ANNEN OE 
ml Nn EN 
Medarie 2 0 823) TOMA 442 AIN 2 
Remboen | 0 554 13: 113.9-r15,80l == $ 
Bodjong 1 0 835 84 (10,0 =d 
Madjenang 2 1 407 30 17,3 11406 == Dh ge 
Langsee 1 0 “|:853/ 4120 14,1 — | — Tin 
Tandjong Modjo 1 0 |1404{/ 153 10,9 dd be 
Rendeng el 0 KS) 180 195 EE dE En DR 
Besito 1 0 629 19 12,5 - desi SE 
Majong 1 Ot! PRATOST RDS 07 — | — LE < 
Banjoepoetih 1 0 934| 136 14,6 10,36) — | — 
Kaliwoengoe 22 2 668 83 11,8 — | — | 22 — 
Gemoe 1 0 931| 115 12,4 — fijne 
Tjepiring as 0 LADE eo OT ICS e ee 6 
Wonopringgo Le 0 658 76 11,9 |13,12/ — in U en 
Sragi 8 1 766 92 12,— — on 
Tirto 3 0 621 12 111,6 — | — 5 en 
Tjomal 2 0 \1093|/ 130 11,9 ee 
Petaroekan | 0 HAOA 7D IA en en 4 
Bandjardawa 1 DE a KS er CO IEN 7 — | — | 1 
Soemberhardjo Lo 0 996 103 [10,3 [14,49 — dS 
Doekoewringin 4 0 |1401) 145 13,2 — | — hl) — 
Kemantran 2 0 912, 120 13,2 11,70) — 2 — 
Pagongan 3 0 911, 122 13,4 | — 3| — | — 
Kemanglen 6 0 971) 142 11,5 [18,—| — 6| — 
Djatibarang 1 0 545 73 13,4 12,09 — 1 | — 
Bandjaratma 1 0 1214, 136 11,2 —_ 
Nieuw Tersana 31 1 748 95 12,7 [12,90 — | 30| 4 
Sindanglaoet 1 0 154 99 13,1 —_ | — l 
Soerawinangoen 5 0 686 17 11,2 (13,40 — en 
Ardjawinangoen 3 0 961f 124 13,0 [10,62 — 3 == 
Paroengdjaja d 0 \1365) 159 141,6 |1214| — 1 | — 
Kadipaten 1 0 804 SOL —_ el | 
(25) 2727 POJ 178 [| 539 | 66 
Winongan 3 0. KATS Timo 04 — 3| — | — 
Ngelom 3 0 4224 A19 0,8 —_ ll 
Tasikmadoe 1 0 261 34 112,9 —_ le — 
(26) EK 1 5E emd ee 
Pradjekan Zi 4 P1247p 404483. | SS PSZ 
Tangarang 37 4 rog 4161105 |P SSRI SO EENDEN 
Wonoredjo 2 „0 825 11 | 9,4 |18,—/l — | — 2 
Pandaän 1 @ | 1101 106 [79,6 == Si 
Alkmaar | 1 379 Al 10,8 [12,92 — | — | 1 
Kon. Willem II 1 788 70 | 8,8 — | — al 8 


VErvoLG Taper II. 


586 


EEEN 

Fabrieken FEAE TS 

Ae” Sotemis: 5 BI 

| SSSR |E 
Pagottan 136 9 990| 110 [11,2 
Gondangwinangoen/ 29 2 HOT COO MIZ 
Prambonan 39 6 686 90 [131 
Randoegoenting 137 8 O13 ee, 11120 
Poendoeng 11 1 AA158| 445 1126 
Beran 9 1 606| 73 [12,0 
Medarie 26 9 300| 36 11,9 
Tandjongmodjo 22 1 [1244 135 [10,8 
Besito 3 0 888! 90 1104 
Majong 37 4 [1419 101 9,0 
Banjoepoetih TAR AA MOS Ant 150 NAG 
Petjangaän 53 7 |1034| 115 |108 

27) EK 2 

Soekowidi 2 Ds 14062: 576 7,2 
Olean 17 2145211491 8,6 
Pradjekan 83 8 [1628| 145 8,9 
Boedoean 10 1 wA2611-122 9,7 
Phaiton 5 1 695: 170 vp KOA 
Bagoe 48 4 969| 76 7,8 
Seboroh 10 9 763 | 68 8,9 
Gending 2 0 879| 83 9,5 
Djatiroto 347 6 |[1345| 118 8,8 
Ranoepakis 14 3 |1135/ 104 9,1 
Soemberkareng 5 1 11248) 99 8,0 
Wonoredjo 6 d 951 #87 Eel 
Pandaän 8 1 888 84 9,5 
Soekoredjo 29 3 11080 101 9,3 
Alkmaar 229 25 1404 Ui WAD 
Krebet 210} 15 1265) 126 410,0 
Panggoongredjo 114 9 14258 137 |10,9 
Tanggoelangin 6 Oe AAST 8,1 
Waroe 15 1 1 1207454247 100 
Kremboong 15 2 [1630/ 136 8,3 
Sedatie 1151 “A46 [4207 440 9,9 
Kon. Willem II 88 of 788/ 58 7,4 
Ketanen 82 8 968 | 1 9,4 
Pohdjedjer 95 A3 ALONE 1445 
Dinoyo 66 9 [41077120 |444 
Tangoenan 32 3 [1094/ 108 9,9 
Brangkal D1 4 11079) 94 8,7 
Bangsal 86 7 11226) 119 Rl 
Sentanenlor 25 2 |1070) 104 9,7 
Gempolkrep 118 5 1344) 119 8,8 
Somobito | el 4 |4026| 144 |444 


587 


VeRrvorG TaBer II. 


o & 3 z E | ® EE E a 5 5 E Aantal bws. uit 
Fabrieken E 5 AE DE es F5 oe Dos 
Dsl gelmaldZE SE se ISSESISS 
SE EES ES MEE 
Modjoagoeng 30 3 1457» 13911 9,61 13,47| 30 — 
Seloredjo 53 Ke 11370 Ff 433 OU eh Ta AAL 
Blimbing 20 2 12041 TOE ORO kt 1 
Goedo 45 4 [1013 98 | 9,7} — | 2W5| — | 20 
Djombang | } 13408 149 [MSDS 11 | — | 16 
Ponen 86 9 |11203| 105 | 8,4 — | 42| — | 44 
Ngelom 14 1 |1454| 136 | 9,3) — 5 — 9 
Garoem 3 0 \1627/ 162 |10,0/10,90) 3| — | — 
Modjopanggoong 3 0 |1639| 188 [11,5 — | — | — | — 
Soemberdadie 62 om 430 14” 98 EGKS 1 2 
Ngadiredjo 3 1 952 DAN EK AI 3 — | — 
Pesantren tegallan 561 | 61 876| 4102 |[14,7/ — | — [561 
Meritjan 2 OE 409D | AAA LOM SNN — 92 
Minggiran 10 1 1696 | 4190 | 141,2 1 — 
Menang 28 2 |1556/\ 157 |10,1/12,63/ 28| — | — 
Bogokidoel 22 DN RTD | LSA NOI ne — 
Kawarassan 3 0 952 96, | 10,4) 41,7 3| —= | — 
Tegowangi 204 PII 127 17 90 201 | — | — 
Kentjong 25 MELO TO7E 9e SS en 20 2 
Badas 46 5 1272) 4108 8,5 —'| 38 =S 8 
Baron 20 Pe ASAT | 1 OE EN 
Djatie 101 9 1482| 148 | 8,0) — | 47) 42) 12 
Ngandjoek Ah 4 | 1067 87 | 81 — | — | — | 44 
Redjoagoeng 435 r 22 |41162/ 418 [10,2 12,60) 185 | 184| 72 
Kanigoro 109 8 |1498| 4159 [10,6| — | 69| — | 40 
Pagottan 17E TAA BOLE | AAA AGG le 92 TES 
Redjosarie 315 | 21 14103) 108 | 9,8) — |220|) — | 95 
Poerwodadie 429\ 25 |\14170| 125 |!10,7/13,57) 237 | — [192 
Soedhono 653 | 46 |1009) 4104 [103 — [411 /170| 72 
Modjo 162 8 1286) 435 |10,5) — | 23/4114) 25 
Tasikmadoe 31) 3 11363| 4134| 98} —' | 44/23 | S= 
Wonosarie 915 | 30 |1368| 4148 | 86} — [110/160/[ 45 
Kartasoera 223 24 |1493| 4122/4102 — | 79), 441100 
Tjolomadoe 151 43 837 86 [10,3 — | 77| 80) — 
Bangak 18 Zet 1290 HIS IA SS Gek: 1 
Tjokrotoeloeng 227) 19 [1334/ 150 |11,3| — | 56161 | 10 
Delanggoe 167 | 415 [1626| 458/ 9,7 — |’ 27 [118 /»22 
Manishardjo 69 6 [1053 42271446 =| 51 A 7 
Kradjanredjo 107| 419 |1334| 4145 [10,9 — | 24) 64} 19 
Gond. Winangoen | 136 9 [1262| 144 [MA — | — | 136 | — 
Randoegoenting 484 | 29 [41129|\ 128 113/12,58| 8/455| 18 
Tandjongtirto 1 O0 | 849 94 [MA — {| — | — 
Wonotjatoor | 48 6 691 74 10,7 — | 14l 34| — 
Padokan |_30 3 |4640| 470 40,4) —'| — | 830| — 
| 


Vervore Taper III. Î 
EG > 4 | z E E 9. = + Aantal bws. uit 

Fabrieken E 5 5 EN LANE 7 5 k 3 ÊS Re 8 ek 
ess Asiel 2 De SújsEl8S 

Bantool 85) 12 |1549| 174 |M3| — RR ee 6 
Barongan 196 17 [1524| 162 |10,6/ — | 18/178| — 
Sewoegaloor 24 2 [1001) 105 [10,5 — | Ul — | — 
Gondanglipoero 96) 19 [1781| 180 [10,1/12,25/ 6} 55| 35 
Poendoeng 166) 22 |1565| 4177 |44,3| — | 42 77| 47 
Gesiekan 280) 25 11306) 134 103 — | — | — | — 
Rewoeloe 31 B Aat A20 O5 15,15) ALAMO EES 
Demak Idjo 133) 16 |1416f 165 [11,6 — | — [133/| — 
Tjebongan 1 0 /1805/ 2412 [MI — | — | — | — 
Beran 192 24 979| -A12:|4A,5| — 31179 | — 
Medarie - | 466) 38 842 96 |[11,4/13,16) 119 | 321 | 26 
Remboen 15 1 [1088/ 121 |41,1/15,95) — | — [| — 
Kaliredjo 190 22 735 64 | 8,7 — | 27/1163 | — 
Klampok 79 4 1447) 154 [10,7 — 61:08 5 
Pakkies 22 2 MAA AAO A0 OPT ASA 9 
Trangkil 171/ 419 |1681| 4189 [14,2 — | 89} 51 | 31 
Langsee 147|. 44 |41444| 129 41,6) — | 54 9 | 84 
Tandjongmodjo 180 9 11533| 172 (41,2 — | — | — | — 
Rendeng 39 3 [1328/ 140 | 99 — | — | en Vn 
Besito 229 25 1256} 124!|-9,O a | lie en 
Majong 141) 42. '4237) 125: 40A — | 43-68 
Banjoepoetih 14 9 [14139/ 133 |12,1/11,29) — | — | — 
Petjangaän 41 5 1106 124 [108 — | — | — | — 
Kalimati 64 4 [1049|\ 104.| 9,6) — | 15) — | 49 
Wonopringgo | 29 2 14108) 110 | 9,9 — 3 | — | 26 
Sragie 125| 410 |1297) 4123 | 9,5| — | 28|. 49| 48 
Tirto 15 4d 1165) A43 | Oi AD 9 — 
Tjomal | 244 10 11392| 141 104) — | 34/207! 3 
Petaroekan 153) 11 1327) 449 | 9,0/ — |100{ 53 | — 
Bandjardawa 21 2 |1303) 4141 [10,8 — d 218 
Soemberhardjo 74 7 (1236) 128 [10,4/11,66) 26| — | 48 
Balapoelang 50 9 1125) 4126 |M, — 6| 44 — 
Doekoewringin 70 8 41419; 141 |10,0/ — 4\ 31 | 35 
Pangka 108 6 |1478| 130 | 88 — | 55) 53 — 
Kemanglen 471 5 [1470 4M | 9.513, —| — | 41 — 
Djatibarang vhn NE | 14031 151 |10,7/ 12,09) 41146 | — 
Bandjaratma 62 4 1264 | 126 |10,0/ — | 61) — 1 
Nieuw Tersana 157 71-4004 TARN 0,91 12 OD ASD ITE RD 
Karangsoewoeng 182| 20 1241 127 |10,3/14,99| 84 31/67 
Sindanglaoet 220 14 1077 | 110 [10,2 — | 95{ 65 60 
Soerawinangoen 120 8) 41926: « #10 |- 9,81-13:89) AOL 414 0r 0 
Gem pol 428). 15- 11477 Je kBO | 10,11-12,02) A6: on 7 
Ardjawinangoen | 60 8 |1458/|/ 156 |10,7/11,65/ 1} 33/ 26 
Paroengdjaja 12 0 14496152 140,21 04 BRG « 1 


VervorG TaBeL HI. 


589 


3 ) EE a 4 E= En) Aantal bws. uit 
DS Jee 5 u 2 iz Ven 
Fabrieken RCN ER 
SIS EE je | chat 
Djatiwangt 49 Á 975 A 93 — 12 34 3 
Kadipaten AARTS 7 14204) 492740,5) — jp 4e 71 
(28) EK 6 4355/5017/2287 
Djatiroto A 1 |1332| 132 | 9,9 — | — || 
(29) EK 10 
Soerawinangoen 1 0 |1320| 132 |10,0/14,08| — R— 1 
(30) EK 28 Ì 
Res. Besoeki. 
Soekowidi 428) 66 825 78 | 9,5) — [178/250 | — 
Assembagoes 526 Ae FOIA fe 474 [10,4 SEN 24: 165 
Pandjie 572 29 r1283 4130 [10,9 — 1136/3617 | 69 
Olean 295 32 141332) 14414108 — 4147/1059 | 73 
Wringin Anom ISARA SM IN ESO7 IS 137 14001 Sedan OA Fe 
Pradjekan ODE PAA 111593 | 162102 PASEN 36 
Tangarang 458) 46 |[1280| 136 [10,7 — |252/160| 46 
Boedoean 238) 28 | 41050 OA DD eea Aen SE NA 
De Maas 207 35  |14231 420 110,7 — 44163 | — 
Res. Pasoeroean. 
Groep Probolinggo. 
Phaiton 70 SU NAAA8 | 122 TOB Sen Loret As 
Kandangdjatie 32 3 |1401) 141 | 9,9 — 7 mins 28 
Bagoe RENE IOT ERTL 106 NOAA OE 
Seboroh 85) 14 631 59 jp SA Soda ton ae 
Padjarakan 34210235 HI A410 | "456: 14,0p =| 23474 | 34 
Maron sawah LOB CAL VI AMOE NN 458 LA IRS 23 AR 
Gending Det 24 FAAAM 438 AO BRE SL 105 PEEL I PESEL 
Djatiroto 933 47 1220 134,10 DP Sj ee 
Ranoepakis sawah | 247) 55 905 145 EAA Op PES 
Wonoaseh 21\ 3 |1365| 4143 10,5 — A ech REE 7: 
Wonolangan 1291043 lot LOTBIN 44491 10,6p Se AST OGEN IS 
Oemboel ga 1 814 84 |10,3| — | — | — 11 
Soemberkareng DTS 32 AA DANS ALOE DE TS KAT Ane SH 
Groep Pasoeroean. 
Kedawoeng 48 5 114146) 4149/4103 —|.48| — | — 
Winongan 307| 22 [41008/ 4109 [10,8|/ — |163| — | 144 
Gayam 161 25 | 4009 97 | 9,6 — | 71l — 90 
Pleret FES 410 FALSE DI —t he ZA 94 
Wonoredjo 157 23 700 ZAAG OPA BTN IS: | AKE 
Soemberredjo 62 7 886 94 110,6/12,93| 26| — 36 
Ardjosarie 2 0 849 92 109 — | — | =| 
Pandaän 132) 46 |1044| 4465 4A,A|. — |P 50 46} 66 
Soekoredjo 496| 47 807 84 |10,4| — | — | — | — 
Alkmaar 207) 24 123 79 |141,0/12,20| 26} — | 181 


590 


VERrvorG TasBer HI. 


gie: E = 4 | s Ev © | = — Aantal bws. uit 
Fabrieken EZ Eel CEI 5 NEE ARNE 
(CST Sl NEE ZIE MEE 5 
| ABe SIA HIS ES) Zia [SaaS 
Í Ee ae, a. läu — - 
Kebonagoeng 448| 40 |1129| 138 [12,2 — [226 34| 188 
Sem palwadak 40) 4 [1447| 176 [12,4 — | — | — — 
Krebet 610| 43 |1231) 137 |114| — [348| 14! 243 
Panggoongredjo 440) 33 [1099/| 149 113,6 12,58 275) 165 | — 
Res Soerabaja. 
Groep Sidhoardjo. 
Porrgng 24) 3 1428 | 145 10,2 — 10 | — 14 
Tanggoelangin 140 9 970 97 110,0) — 26| 51| 63 
Tjandie 73) 10 [1252|) 123 | 9,8/11,44 5| — 68 
Boedoeran D4 6 1322 126 | 9,5) — | —= | — Dt 
Sroenie 59 6 |[1469| 450 10,2 — 18 — 41 
Waroe 70 7 44106,[4, 1231 14,2) B A5) 28 de 
Krian 115|- 12 |1280| 135 |10,5/ — 33 | — 82 
Balongbendo 48 kr 1312 434} 10,2 461 32 
Watoetoelis 98|. 10 [41576| 158 |10,0| — ADs EE 56 
Poppoh O1 9 111344) 14157 144,7) — LTA Ak 
Toelangan Seg 1523 | 150 |10,6| — 39 Bi t0 
Kremboong 139) 415 ./1344| 146 |10,8/ — SI 50 
Groep Modjokerto. 
Sedatie 212 30 972| 104 |10,7/ — |[123|. 141| 78 
Kon. Willem II 160| 13 984 1D INS 46| 51) 63 
Ketanen 254) 24 |41022) 4120 [11,8 — |174) 20| 60 
Pohdjedjer 431| 58 |1110) 151 [13,6 — |[336| 49| 45 
Dinoyo 465, 63 943| 127 13,5) — |291) 90 82 
Tangoenan 274| 25 |1021| 4142 10,9) — O7 ne 
Brangkal 396| 34 [1174, 135 [11,5/ — [224 2 33 
Bangsal 140) 412 |\1207) 143 [11,8 — 39 7| 94 
Sentanenlor 207) 419 |41050) 4126 |12,0 — | — | 35| 32 
Perning 230) 24 |\1068|{ 123 |11,5| — |123 7 | 100 
Gempolkrep 746| 30 |41441{ 4149 |10,7/11,35/ 248 | 35| 23 
Groep Djombang. 
Somobito 355| 37 |1343| 4149./11,3| — [138 -40./ 4177 
Peterongan 252 28 |1200| 4149 (13,4/12,29|140| 4! MA 
Modjoagoong 361| 33 |1077| 123 |11,4/12,88/102| 37| 222 
Seloredjo 969 65 1262) 4141 [11,2 — |400|488| 81 
Tjoekir 135) 64 [1380[ 4152 |441,0/12,77/521|147| 67 
Blimbing 138| 75. [1448| 458 | 44,1) — (4324487 198 
Tjeweng 359 48 |1423| 4169 |41,9) — |238) 46| 79 
Goedo 516| 43 [4159/9429 | 41,2} -—1 8661 53 A 
Djombang 270! 29 |1106| 128 [11,6 — 242 — 58 
Ponen 294| 31 [1041/ 114 [10,8 — |236| -— 58 
Ngelom 634| 55 [1044| 121 |141,6) — [483/117| 34 
Res. Kediri. | | 
Garoem 971, 97 ‚1510 4183 42,1 11,75/ 340 | — | 631 


VeRrvorg Tage UI. 


591 


Fabrieken 


Modjopanggoong 
Soemberdadie Saw. 
Ngadiredjo ) 
Pesantren Sawah 
» Teg. 
Meritjan 
Minggiran 
Menang 
Bogokidoel 
Kawarassan 
Tegowangi 
Kentjong 
Badas 
Poerwoasrie 
Lestarie 
Baron 
Djatie 
Ngandjoek 


. Madioen. 


Redjoagoong 
Kanigoro 
Pagottan 
Redjosarie 
Poerwodadie 
Soedhono 


Res. Soerakarta. 


Modjo 
Tasikmadoe 
Wonosarie 
Kartasoera 
Tjolomadoe 
Bangak 
Tjokrotoeloeng 
Delanggoe 
Tjepper 
Manishardjo 
Kradjanredjo 
Karanganom 
Gond. Wimangoen 
Prambonan 


„ Djocjakarta. 


Randoegoenting 
Tandjongtirto 
Kedatonpleret 


| 


NER: 
SRS 5 
of 
A25 5 

IGE 
719 51 
887| 66 
159| 56 
562 52 

20 2 
452) 38 

69 5 
533| 43 
222) 19 
1172 87 
691, 49 
436 34 
493| 56 
184 12 
9289 25 
129 11 
796| 74 
468] 42 
420| 21 
863| 60 
513| 32 
620| 42 
382) 22 
1AA| 10 
963 49 
980l_ 81 

dy ed 
168) 18 
566| 46 
6151 58 
18) 35 

27 2 
939 60 
880 72 
380! 69 
AA3| 59 
787) 54 
520 DD 
698| 43 
524| 77 
633| 84 


der fabriek | 


LE 


Rendement / 


… 


… … … … 


… 


5 nn 
Oo OO he pe DO mT GO em OT OO 


to == bo Ho to DO bo Wo Lo Lo 


Aantal bws. uit 


1 
AIEE ES 
Ss els 

ed 
765 | 51 
105| 5| 49 
326 | 228 


421 34} 108 
168 | 92) 29 
501 |245| 50 
245 1132| 1 
186 | 121 [| 105 
5597 :95/ "213 
235 | 188 | 90 
292 | — | 328 
195 | — | 187 

33 | 45| 63 
258 | 597 | 108 


TO an 
343 | 223 | — 
292 | 322 1 
263143 | 12 

zac 
418 | 461 | — 


502 


VeErvorG TagBeL HL - 
Del 2 = 3 |s2 5 Y | E + Aantal bws. uit 
Fabrieken Ee 5 ge 5 EE B | 3 2 z EE EE | = 
SkeSsjEglsESig jp [SEE 
Wonotjatoor 549) 65 739| 102 [13,8 — | 30 247) — 
Padokan AA3| 45 [1271/| 467 13,4) — | 120| 293| — 
Bantool 410) 68 |41210\ 180 [14,9 — | 141) 201| 128 
Barongan 386) 34 '|A886| 484 [43,3 e= 19117265 =S 
Sewoegaloor | 360| 33 | 947| A17 |12,4| — | 268 92 — 
Gond Lipoero 212) 42 [1669| 236 [14,2 12,72) 165) — 471 
Poendoeng 2741636 4497) 4A71,/44,3| | AAA AAO CAE 
Gesiekan | 6OAPF3 | 4240) AAB A30 SENS 
Sedavoe 374) 38 896. 401 PAUS 73| 301| — 
Rewoeloe 505) 48 [1066/ 130 12,2 15,10| 265) 240) — 
Demak Idjo L424| 54 1244) 470 |44,0 — 1-16 262 — 
Tjebongan (Ane Ade 4020) MON ASO en 
Beran 409} 54 1037) 139 |A3,4 — | A84 2D 
Medarie | 687| 56 815| 110 [13,5 13.36) 387/ 275| 25 
Res. Kedoe. | | 
Poerworedjo 1321| 61 938) 110 [11,7 — | 875) 446| — 
Remboen 1424 53 962| 115 [11,9 15,95/1071| 171| 182 
Res. Banjoemas. 
Kaliredjo 542 62 526 53 |10,1| — | 393| 149 — 
Kalibagor “11162 94 |1238/ 150 |121| — | 437/ 636) 89 
Klampok 1633]: 84 14424) A33 UAA 9 SS 1121 BAARLE 
Bodjong 1550) 86 [4046| 422 |44,7) — | 637| 271} 642 
Poerwokerto 1002) 95 [1335) 156 |11,7/ 9,64 365| 637) — 
Madjenang 249 64 831 68 | 8,1/11,79/ 148/ — | 101 
Res. Semarang. 
Pakkies 156) 42 1169, 435 141,6 — 67 — | 8 
Trangkil 1601 217 13561 A79 NAS ARE STI reder 
Langsee | 662/ 50 1019) 435433 HARS AO LUS 
Tandjong Modjo 986| 48 |1448| 187 [12,9 — | — || — 
Rendeng 743) 62 |1283| 1459 113) — |l =| — 
Besito 408 45 |1166|. 143 [12,2 — | — | — | — 
Majong 4071485 HAAT) EBT | AAT — een 
Banjoepoetih 86| 55 911) 123 [13,5/ 11,56) — | — | — 
Petjangaän 317 A41 956 4311/13, —= | neee 
Kaliwoengoe 116) 13 863| 101 [14,2 — | — 45| 71 
Gemoe 297 21 41227 | 453 1:42,5| — 1:190/::D4 54 
Tjepiring 519) 32 |[1039|) 4129 |12,4/10,93) 240) 109/ 170 
Res. Pekalongan. 
Groep Pekalongan. 
Kalimati 651| 46 781 85 [10,9 — | 370 — | 281 
Wonopringgo 6741 53 |\1043| 446 [11,4 — | 239) 92 343 
Sragie 533| 42 |1072|\ 135 [12,6 — | 314) 166/ 56 
Tirto | 351) 34 | 953 98 [10,3 — | 237 51| 63 
Tjomal | 895/ 38 | 1143 | 138 |12,4| — | 326) 504) 65 


Vervora Taper III. 


mm 
: 3 ze E : E 2E 5 Ei Aantal bws. uit 
Fabrieken E 5 5 as p BM 5 9 8 WE 
OSSENISSE EE 
A NN ENE TI O4 
Petaroekan 688| 48 1303) 143 |1 1,0/ — [ 569 4105| 44 
Bandjardawa 1146} 90 1335. |, 47414281 —. | 7891944 1483 
Soemberhardjo 403| 38 1260 | 136 | 10,81 11,58| 146! 176 144 
Groep Tegal. 
Balapoelang ader 634 "10281432 [498 — I460N 148 ee 
Doekoewringin 197) 88 1239 164 RS 458| 245| 94 
Pangka 812 48 (4290) 435 |10,5- — 11-5021 957 53 
Kemantran aa 39 1247 TAL PAMORMSTS SS 3| 279 
Pagongan 209| 26 MOSD 40 AA 56) 89 64 
Adiwerna 450 43 |1095| 442 [43,0/12,48l 249) 77) 404 
Kemanglen G. geb.f 608 66 |1087/ 125 [11,5 12,—| 472| 120) 46 
» R. » 10 5) 794 O2 LOA ERO MENE 
Djatibarang 1110| 64 |1267| 158 |12,5/12,09| 859| 958 — 
Bandjaratma Ateneo AAO) 447 AAA SGEE Sd 21 
Ketangg. West 990 38 987) 122424 SSA LOB AN 
Res. Gheribon. 
Nieuw Tersana 1149| 49 1038.) 4133/1218) 19-40 SAT 332 
Karangsoewoeng 351) 39 1028) 1417 [14,4 14,38| 4701 - 75 106 
Sindanglaoet 688) 42 995 | 133 [13,3| — | 447 191| 80 
Soerawinangoen 995| 40 |1075[ 127 |11,8|13,41| 149| 114| 295 
Gem pol 20612535 21280458 12,4 12,41\ 142| 253) 74 
Ardjawinangoen 304| 41 1250| 154 |12,4/ 11,57) 127| 74\ 403 
Paroengdjaja 419 62 |18333| 4170 |[12,8|12,42/ 290| 175| 44 
Djatiwangi 4925) 36 914| 106 |11,6/ — | 228| 18 179 
Kadipaten 331 21 AAD ej AAA AD SLET AG LE 
(31) EK 30 37873/1943312868 
Olean 1 Oel KNO 407 1 ORS EEE 
Wringin Anom 2 0 |1523|- 141 | 9,3 ret 9 
Pradjekan ot Od noe 194 OSS 2 1 
Padjarakan Bar O EAD, 134 NAO Ee ine 
Djartiroto 1 OT IED 140 SON 
Winongan 3 0 1095 | 4115 10,5 — VE EP 
Panggoongredjo 15 1 LORD 159, AAE AD ONRS En 
Sedatie | Ole 446 AO SS IE iS 
Kon. Willen II 1 0 615 48 Ten Ake 
Brangkal 1 0 785 a KS Ms UE 
Bangsal D Ot 1 202B 408 LON a an 
Peterongan ! 0 |41508| 189 |126| 12,77 ee EE! 
Seloredjo 4 0 1412 1501406 Sri A oee 
Ngelom ir 13 | (188), 12651400) ES ee 
Garoem 3 0 1984 lr 475, A1 A49 ONS EE 3 
Minggiran 1 Oi 4200 ng dE AO EE |E 
Djatie Zen O | 208 SANO op MO Een Aln 
Modjo 37) 2 1 EELDE 0 EMO HOR Aen 


54 


Vervora Taper HI. ĳ 


Ee ft ale at We Ee 4 
ISS ES © Ee Aantal bws. uit 
8 EIESE SEE EINE N Ben k L 

Fabrieken ESSE EiRes Al PS lradië 0E 
Asis IAals 5E 8 0 [SSI 

os FIG eos ® IN [SLISSIS ES 

A ee re tee 
Kartasoera 4147| 42 14049) 426 112,0 —f 50} Oi 
Tjolomadoe 38 5) 655 7A A4, — | 14| Wij — 
Manishardjo 23 21451 476-415 1 22) — 
Kradjanredjo 3 1 [1042| 132 |12,7) — 2 1 | — 
Wonotjatoor 2 0 |1065) 143 |13,4/ — U — | — 
Barongan 2 0 [143 162 [11,3 — | — 2 
Gesiekan 1 0 49461 430-140, — == 
Medarie 19 2 769 93 12,1/13,60| 13 6| — 
Pakkies 3 0 ij4445) ALT ARI — 3 
Langsee 48: A 14078 A35 ALD Se ede 
Djatibarang 1 0 |A620}. ,205 112,61 12,09) Ann 
Sindanglaoet 1 0 964| 103 [107 — | — | — 1 
Gem pol 1 O |1435| 4151 | 10,5 12,69) — ik 
Paroengdjaja 11 4114545} 4845144 TAZ AD en 
(32) EK 31 | 106 | 170 | 23 
Poendoeng ANN 048) 446 26) — | — | Al — 
Tandjongmodjo 87 Á 1207 444 AAT =S 
Rendeng 50 / 898 90 110,5) — | — | — |= 
Banjoepoetih 1 0 726 94 | 42,6/ 414,90 S= 
Petjangaän Bie 373 47 [129 — || |= 
(33) EK 40 — aan 
Pradjekan 6 1 968 85 | 8,8 — 1 5 — 
Soemberkareng 0 41189) 122 [10,3 — | — 1 | — 
Sem palwadak 20) 2 [1389| 186 (13,4) — — | — 
Panggoongredjo 38 3 141081 449: | 13,81 44506) Adsl se 
Seloredjo 1 013601 452 AT NE — 
Djombang 13 rt 928 90 | 9,7) — | — | — | 18 
Modjopanggoong 15 1 [1310) 164 |12,5) — | -- | — 

Kanigoro 1 0 798 97 12,2 — | — 1 | — 
Tasikmadoe 1 Ost) 1207) 444 JAA nn Lj == 
Kartasoera 3 0 \1073| 109 |10,2/ — — | — 
Tjolomadoe 5 0 672 16 [11,4 — 1 Al — 
Manishardjo 31 21/1120) 192}41,8|S — — | — 
Kradjanredjo 3 4 [1196| 152 |12,7| — 2 1 | — 
Tandjongtirto 4 | 945\ 125 [133 — bl — | — 
Kedatonpleret AA 5 |124{ 156 [12,8 — | 35 6 — 
Wonotjatoor 19 2 828| 41410 [133 — | — | 19 | — 
Poendoeng Á 1 |1458| 200 |413,7). — | — 4 — 
Gesiekan > 0 852 In 131 —_ | |= 
Sedayoe 52 5 905 08 110,9 — | 52| — 
Medarie 9 1 667 80 |12,0/13,59| 4) sf — 
Poerworedjo 15 1 865 92 | 10,6 — | 15) — 


B, 
de) 
Ct 


VERvorG Taper III. 


5 ENE 2 Ee 8. 5 Lt Aantal bws. uit 
Bee AE he =| Keen, REESE CA 
Fabrieken 5 5 | E EE | BE 2 7 Ti SHINES 8 liel |à = | 1E 
SAkessjEsldEE ge (SEEES 
QES 2 a IA 2 = 
Remboen 9 0 879 | 102 [11,6 14,30| — 9| — 
Poerwokerto 13 | 13590 VAD TRO OTIS WIS 
Bandjaratma 2 0 1241 129 MOA — DN ecn 
(34) EK 41 16) AR 
Panggoongredjo 5 044100: | 4432 142049 AA Er Een 
Kradjanredjo 2 On t1SSD ASO RS ddie 
Tandjongtirto 5) 0 499 OS anne 3 | =| == 
Kedatonpleret 18 2 816 NWP EME IEN 
Medarie 1 0 584 SR 144 AE AD REN EE 
(35) EK 42 22 EET 
Kradjanredjo 2 OPS 069: Re 126: 1458 NÀ 
(36) EK madoe 
Pradjekan 1 0 1736) 174 110,0 — LN 
Tangarang 8 dt ASOS Ne 456 MAA =S 2 OR 
Padjarakan 6 413300, 138 MO RO 
Maron 3) On nEL 208 AAG AAO ee 
Gending 1 O [1140/ 122 10,7) — Ar oh SS 
Soekoredjo 1 On TOA pe AA AMO res 
Alkmaar Á 0 922) 106: /44,5/13,07| = ES 
Sempalwadak ded 2 880} 424 AAA SS Si Zi EE 
Panggoongredjo 15 4 Men KO EO ZAL OC CO Le 
Sedatie 2 OMNEEL2O | 120 A07 SS Zen 
Kon. Willem II 2 0 JA 407 AOB en 
Pohdjedjer 1 0 TAS Or 214 AOS dd 1 
Dinoyo | 0 Gad. 136 A43 — em 1 
Kawarassan 2 OENE OOZEN 2107124 3 ORO NE 2 
Lestarie 2 0 9251: 140 |11,9/13,45) — | — | — 
Tasikmadoe 5) 0 JOKE 4071408 NSS 5 |= 
Wonosarie 24 DU 220 136 LALA ST INES 
Tjolomadoe ‚10 1 370 48 AS OS LONEN ee 
Tjokrotoeloeng 5 ONES SRE OREN 5 | — 
Manishardjo 152 19 OI AAT IRO SSM TONNEN TE 
Wonotjatoor 72 8 585 82 14,0 — LAI 
Gesiekan 1 0 JO 126 HAAT SEE en 
Medarie 3 0 551 14 113,4 13,91 3e == 
Remboen | 6 0 328 40 112,2 13,80/ — 6 | — 
Kaliredjo Wade «O7 AT ak oz Oe en 
Kalibagor 74 6 ‘11099 |" 4300425 — (OA TSA 
Trangkil 64 7 11285| 4168 |431| — | 19 | 28 
Tandjongmodjo 24 BM A PENSO HABE TE EN 
Rendeng 24 9 1090: 1 A24 Sie En | ENE 
Besito £ Ro |44260: 432 oop ne 
Banjoepoetih 2 1 JO3 AOT 1280 DI SNE — 


596 


Vervora TageL II. n 
Sl Els 5 | B | |Aantal bws. uit 
SE EES Eee 
Fabrieken ER, Ss af 8: B 5 En 2 E Sk E ® | de 
AS EIZ lu EEl 8 le IESIKÊIES 
BIEN EE 
Petjangaän | 1 [14145 139 [121] — | — | — | — 
Tjomal 10 f 0 MfAZL2 125 1208) SNN EE 
Petaroekan 30 2 141243| 144 [44,7 — | 30 | =| —= 
Bapoelang 20 2 142 94 112,7) — 3 | 17 
Pagongan 9 1 [1068/ 127 |11,9 — | — 9 | — 
Adiwerna 6 1 [13418| 176 |13,3/141,95/ 6 | — | — 
Kemanglen Goeng.) 43 5} 956{ 141 [11,6/11,—| 23 | 20 | — 
Kemanglen R.geb. 13 4 905 91 110,0 11, —l 11 | — 
Bandjaratma 49 3 [1224 141 [M,5! — — | 49 
(37) EK Betjer 344 | 185) 99 
Olean 2 0 303 26 | 8,5) — KE A ST 
Padjarakan 1 O0 [1461{ 139 | 9,5 — — | — 1 
Kon. Willem MI 2 0 310 26 | 8,4 — 2 =S 
Padokan 3 0 950| 118 [12,4 — — a 
Kalimati 3 0 801 91 TAL,4| — — | — | 3 
Nieuw Tersana 2 0 953) 119 |12,5/1212) — | — 9 
(38) DI 46 ZN eee 6 
Gending 3 0 871 97 JAAA Cl Si 
Djatiroto 7 0 |1576|/ 135 | 8,6 — | — | — | — 
Wonoaseh 1 0 \1320| 145 [11,0 — ri 
Djombang zl 6 825 108 1131) — Dl 146 
Soedhono / O 141000! 4124 1194 =| hs 4 
Barongan 9 1 :)1251| 178, 143,8 — 9 | — 
Rewoeloe 2 O0 [41087| 134 |12,4/14,95| — | DA ee 
Demak Idjo 20 2 840| 121 14,5 Af A8 
Poerworedjo 27 1 848| 108 |128| — ll 
Soerawinangoen 9 0 1291 497 9:8/ 14,50 — | — 9 
(39) DI 52 11 | 56 | 52 
Assembagoes 69 74055) 448: UAR) — EDEN en 
Pandjie A6 2 \1213| 435 |111) — | — | — | 46 
Olean 109 12 [1246{ 137 [141,0 — | 60 | — | 49 
Wringin Anom 85 7 [1168) 4123 |10,5| — 4 {81 
Pradjekan 58 6 |4452|-156:/40,7| — | 418 jea4 9 
Tangarang Zh & 14075 [-0445 | 10,7) “== 1 RSA 
Phaiton 15 Q 901 | 403 | 44,5) —= |= 48 =S 
Kandangdjatie 07e 4 968 |. 112 |4141,5| — | 55 |-— | 42 
Bagoe 96 8 |1000}.441 |441,4/ — | 67 | — 1-29 
Seboroh 74l 12 745 18 110,4 — | 17 | 30 | 27 
Padjarakan 151|--46 ' |4428j P133 | 14,8) ar Rr en 
Maron; 111) 14 [1199/ 157 |13,1| — | 59 | 19 | 33 
Gending 18215 976 118 |42Ak — 1 LEES 54 
Djatiroto 4023) 73 [1160f 130 [44,2 A= =| == 
| | | 


VERVOLG Taper III. 
mn 


ae 5 5 E | ® is 3 aj 3 5 ë Aantal bws. uit 
Fabrieken. 5 SIS EE > | ee A ne 
SON Ed EEE | Ie EN CMB 
“Oer sjk gs ss Sas85 
TEEN EN ET EE EE EE 
Ranoepakis 17038 833 VP ATONAS: Dt ES NE 
Wonoaseh 231 34 |1235| 142 |4 Ae ee 95 
Wonolangan 150 {| 16 982 |: 405 HA0 64 15434 
Oemboel 129 11 VOIR EKOL [AAE MEE 27 | — 1402 
Soemberkareng ERO 1414 ASD | 44E en AO EL 
Kedawoeng Aret 14 998 143 1 (Aa AS open 
Winongan 105 8 815 99 ALAN (NOA IT 5 
Gayam ti r8 950, EOS - 110, Spek Bike Ge 
_ Pengkol 15 3 786 18, 10,0 NSE ej EEN 
Pleret Á Oss 40 O9 PAAL Tj PES Aje JJ En 
Wonoredjo 18 J 810 90123 AIN Sn 18 
Soemberredjo 9 1 969| 108 | 11,1) 13,29 Te 
Ardjosarie 11 2 662 104109 Se EES JOS 
Pandaän Ss AAE Lerend AARDE A NE | 
Alkmaar 9 red 715 8641420} 41-32) rd Op "| 88 
Sem palwadak BOKS AABON 46 NAA AN TE 
Panggoongredjo 10 dees 80N A70 AS ANIOS VEE 
Porrong 73 GEEA AAO AA Ai ES NE 
Tanggoelangin 61 Ze ERS ATO OOM | 2 171 "22 
Tjandie 58 81156 4142/4231 44, 20 DAI EE DA 
Boedoeran MAS FMONTILOZD) AMT AAS ESS SEL 85 
Sroenie IA FEN ADO | 453499 A vj LE OE 
Waroe "45 Beut029: 0 1581 | 13,48 1,0 BOSS 9 
Krian 5) HOMM2OT 1439: | AARD | ENEN 27 
Balongbendo AS NIAS EBS 482 | AAP ENE ke ASG 
Watoetoelis 9 4 [1350| 172 (128 — di der 
Poppoh 8 1 Wea0 468-195 — Dee ee 3 
Toelangan 184| 26 “1367 174427) — 404 A4 66 
Kremboong 168 17 «1324 170: [120 2 81 | — | &1 
Sedatie S60rA12: PLAAG 1371410 Salento ZO 
Koning Willem LI 93 7, 892 DOO eS 59 18| 20 
Ketanen 224| 21 999 |. 127 12,7) — 105) 75| 44 
Pohdjedjer M43| A5! MÓGBI 462'/45;2| S— | 641748 | 3E 
Dinoyo 101 | 14 | 959| 145 |15,2 — |. 69| — | 32 
Tangoenan A3 20 | O7ER 127 | 43,1} — 447 5 
Brangkal tas 18 97Pr 120 AZS SOS Et 
Bangsal aem 33 (1266) 465 F43.1/ 106 | 126 | 155 
Sentanenlor 445 11-1198, 156: |13,0j- — | 40 8 40 
Perning SOON 32 14074434 [A29 — (ATA aA 
Gem polkrep HEN 7 AOL 194 49,3) 097 ABI 2 
Soemobito 34 4 [1327/ 152 |415/ — | — 9| 25 
Peterongan 213 | 23 |1193| 159 (13,312,68| 98| 3|112 
Modjoagoeng 85/ 8 |1035| 133 (12,8/12,97) 55 | — | 30 
Seloredjo 38 2 (1304) 150 Lp — | 22| — | 16 


Vervora TagBer UI. Î 


nec 5 zh E | [Aantal bws. uit 
Seb EE Tal 
Fabrieken [85 Sel MEI sei Sa Sg Sens 
AS Soi ZEE oo Eeen 
Tr ee Men 
Tjoekir [278| 24 [1097| 126 |11,5/12,78| 94| 97| 87 
Blimbing 202 20 |1152| 127 (14,0/ —-|193| — 9 
Tjeweng 269| 36 [1140 146 |12,8/ — |136) 17! 116 
Goedo 388) 32 |10741/[ 126 |11,8|/ — |228| 67| 93 
Djombang 223 24 895 118 [13,2/ — |123| — | 100 
Ponen 46) 5 958 | 106 [10,5/ — 24| — 22 
Ngelom 99 Onmin SSA e14A 12,6| — 82 9 8 
Garoem 20 2 [1368/ 163 |11,9/12,49) 20| — | — 
Modjopanggoong 341) 24 1223! 159 13,0 — | — | — | — 
Soemberdadie 381| 28 |1351/ 168 [12,5 10,58/ 381 | — | — 
Ngadiredjo 118) 41 |1368| 166 |121| — [141 | — ú 
Pesantren sawah | 344 29 [1296| 161 12,4 — |218/ 96) — 
Meritjan 489 AA 11072)" 439 (12,0) — SBB 7 HAAG 
Minggiran 1020, 68 1239) 151 [12,2 — |883 | — | 137 
Menang AAT) 37 |\1312/ 166 12,7) 14.20: 447 | — ! — 
Bogokidoel 715| 62 |[1330| 162 [12,2 — |444| — 271 
Kawarassan 125 9 |1182|\ 161 13,6 11,20 125 | — | — 
Tegowangi 465) 38 |1219) 147 12,0) — |362| — | 108 
Kentjong 621) 48 [A491| 133 11,2) —. 1594) 15| 12 
Badas 932) 26 |1211/ 131 10,8| — [107 — | 125 
Poerwoasrie 743| 50 |1441| 127 |141,2/12,35) 381 | — | 362 
Lestarie 156) 13 929 120x} 12,9 12,27 BOS 96 
Baron | 145 9 [1036/| 101 | 97 — | — | =| — 
Djatie 407 40 94310 vr Bede) AAS 27 Til el 
Ngandjoek |_ 96 9 „4136 1359 414,9 — 32| A| 43 
Redjoagoeng 226) 14 994\| 122 [12,3/11,66) 67 | — | 159 
Kanigoro 98 1 |1292/ 165 12,8 — 46 | — 52 
Redjosarie 259) 18 987 | 134 13,6 — |201 | — | 58 
Poerwodadie 29 2 748 83 |11,1/13,73| 29| — | — 
Soedhono | 128 9.077 js 1380/0287 SS 65 Zj 61 
Modjo (224, 14 [1043, 156 |14,9| — | 41[114| 66 
Tasikmadoe 125) 10 |1054/ 139 13,2) — | — | 36/| 89 
Wonosarie 18491 33: 14442) 484| 12,0) — el OV DDO | SAN 
Kartasoera M1| 44 | 998) 128 [12,8 — 118/266\ 27 
Tjolomadoe | 271) 22 865| 111 (128) — [169 ,/102) — 
Bangak ':296| 28 [41054| 125 |11,9| — |147|143 6 
Tjokrotoeloeng 405|- 34 |1244} 468 |13,9) — 43-275 | SA 
Delanggoe | 755/ 69 [1262 166 [13,2 — 94| 563, 984 
Tjepper 564} 36 45 OM 134 |13,5/ — [1721389 — 4 
Manishardjo 20 2 1,919 120 13,4 — 16 2 2 
Kradjanredjo 10) 2 -/41097) 148 (413,5) — | — I= 10 
Karanganom (280 40 [1310 162 |12,4| —- 4185/95 | — 
Gondang | | 
Winangoen | 208) 14 | 1141 160 | 14,A| — Pa 155 | 53 


Vervore Taper II. 


E » Ed sg Se |L Aantal bws. uit 
ERE SS San Be gs 

Fabrieken 5 5 Sar Ee 2 Dele Salade 
Ee Ee ZN 
Stabag js [SSEEES 

Prambonan 82 413 |1108| 449 [13,5 —}-18| 64 — 
Randoegoenting 202 A4SS PER [13,0 LO ETS En 
Tandjong Tirto 94 14 879 MS 12,9 Aen 0 AO 
Wonotjatoor 497 19 -865)- 124 [44,3 el AAB S 
Padokan Boon 28 1 1260 467 (A89 Geke A NONE 
Bantool 140 20 |4445/| 479 [45,6 — |-54| 61| 25 
Barongan 354 34 |1260| 4177 |44,0j — |200|154| — 
Sewoegaloor 113013 882| 118 (13,4 — | 44| 77| 418 
Gondanglipoero 118) 24 |1428| 206 |14,415,04| 68| — | 50 
Poendoeng 108114 «42400485 (149 ee BONDS 
Gesiekan 113 and5 NAO |; 474 NA dl Mt etl een 
Sedayoe 163| 16 170)» 92 142,0 -— | 64) WS 
Rewoeloe 438| 42 957 | 123 12,8/15,15/200/222| 416 
Demak Ldjo 193), 23 +41443| 4163 (447) —.1,34:| 162 | — 
Tjebongan WIE ESR LOAG | ALT PAAL A rb 
Beran 98 42 | 959) 433 13,9 — | 98) — | — 
Poerworedjo 170 lean 656 82 1425) ns et AA 
Remboen 289, 410 | 817| 98 |412,0/13,40/ 249 | 19| 51 
Kaliredjo 92. 6 624 10 108 — | — — 
Madjenang De Ae) 655 63 | 9,7/10,83). 62 | — | 49 
Pakkies ed6 1 1460) 134 [44,6 — | — | — | 16 
Trangkil 55 Or ASS 105 ALL Eet 
Langsee 31 2 Ls A SI A) 31 | — 
Tandjongmodjo SOMEBSTILIT AAD I NDE vn ee 
Rendeng 157) AS mrd 14 | 127 9,2 —_ | 
Banjoepoetih 5 > 903, 134 |14,9/ 141,52) — | — | — 
Petjangaän dor? 8781, 126 [13,9 mm nt 
Kaliwoengoe ZONE OBO 404 1448) =O En 
Gemoe 69 5 1184), 154 13,0) — | 37| — | 32 
Kalimati 40) 3 O7 62 102 4| — | 36 
Wonopringgo 18 A 968 | 442 | 14,6/12,06p— | 18 
Sragie 392 3 1 HOPEN AST 5| — | 27 
Tirto RS | 700 SO 11,4 — 2 2 2 
Tjomal 5, 0 597 70 [11,7 — Oe: 
Petaroekan 204| 14 41155) 425 |10,9) — | 12| — |192 
Bandjardawa 6 0 1403 162) 11,5) — Iml — 6 
Soemberhardjo 280| 26 |14149{ 4138 |12,0/10,62/201| 55| 24 
Balapoelang 14 2 648 94 14,2 — | 14 — 
Pangka O1 9 |1257) 130 |104/ — | — | 39| 52 
Kemantran 8 1 10781 443 113.31 141.50 — 8 
Pagongan Har 17 1010| 135 [13,4 — | 65} 44| 28 
Adiwerna 49 4 1076 | 457 |14,6/ 11,40) — DE 
Kemanglen Ramb.! 237) S0 858 197 HAAS Is=ais San 39 2 
D) Goeng.sfd 33 4 | 969) 125 42,9 44, —| A9 |: 44) — 


VrErvorG TareL HI. 


er) 
en) 
en; 


| Seles Eis S E |A _ |Aantal bws. uit 
Sl Sl INE EEEN De | 
Fabrieken Els aA SIE [0 1 EB [or sela 
BEE Else [SEIKE S 
CpssE geej SEESRS 
Djatibarang 49 3. 11165/ 148 |12,7/ 9,50 31 — | 18 
Bandjaratma 430| 26 1229 138 [11,3 — 196, — ‚ 198 
Ketangg. West 75 5 | 848 125 [14,7 — rf OR) pe +15, 
Karangsoewoeng 34 4 | 896, 108 |121/13,88) — | — 34 
Sindanglaoet 99 6 ‘| 789| 102 [12,9 — U — 97 
Soerawinangoen 1 O [1225 140 |11,5/14,49|- — | — 1 
Gempol 89) 10. 1264} 165 113,1} 14,92; 24 PBR A6 
Ardjawinangoen 169| 22 1149! 151 | 13,1 11,84} 40| 53 76 
Paroengdjaja 83 44 41373: 1701 13,1144,02in 0 SIPS 
Djatiwangi 143) 12 | 862 4102 |M — | — 3 140 
Kadhipaten 356| 23 1063/ 140 13,1) — | 131/ — | 225 
(40) DI S8 | 1175451126851 
Kebonagoeng 49 4 M150/ 4139 [121 — | — Ll 
Krebet 10 1 */1002f: A45 44,2} == TN en 
Panggoongredjo 76 6 967) 129 | 13,3) 11,98 31 39 — 
Kon. Willem 1 9, 1 825| 77 | 94 — | — | — 9 
(41) 90 F | xl 39 9 
Pandjie 08 5 'W1138 405109 2e Sine | 98 
Wringin Anom 33 2 1247, 114 | 9, — | — |= 33 
Pradjekan 38| 4 |13oál 449 |407| — |v—|735| 3 
Tangarang 28-68: N1082 "AAB ALO SS SES 28 
Bagoe 26|- «3 |1005/: 101 40,1) == == FE 
Seboroh 43 9 | 808 14 9 — ne 12 
Padjarakan 38| 4 [1131) 146 103f — SSP DIe 
Maron 28| 4 [1263 1461145 — | |= 
Gending 105) 9 f 928 112 |MA — 57) — | 48 
Wonoaseh 32 4 (1203 130 108 — 32 — | — 
Soemberkareng 38 51081 AA 11 nl ee 
Ardjosarie BAO ZON BOA AAT SN 
Pandaän 129/ 16 893 102 [11,4 — — — | 
Soekoredjo 133) 13 | 804 91 [108 — | — | — 
Alkmaar 12) % | 788) :89-140,4/ 13:00) Zar 
Kebonagoeng 45. 4 293) 150 HA SP EEE 
Krebet 93| 7 {863 AM 105 — 53) — | 40 
Panggoongredjo 296 22 1045) 152 |14,5/10,39/ 210 86 — 
Tanggoelangin 60 4 1050, 100 {| 9,5 — 6 — | 54 
Kremboong 16|/ 2 M4175/ 123 [104 — bl — 12 
Sedatie 82 412 853, 94 111,0 — hj — 78 
Kon. Willem II | 204| 416 | 758) 70 | 9,2 — 56| 127) 21 
Ketanen 15) et :7SE 710! ben — |= — 
Pohdjedjer | 23/ 3 1003 139 |139 — Kier B 7 
Bangsal | 41| 8 1133| 127 [MM — | — | —| 4 


601 


VERrvorG Tage UI 


| Ë z® = 5 = De: E t_L | Aantal bws. uit 
Fabrieken |= SIS As EE 5 2 3 | ® 5 Ve sld-sls 
eee je eh ST PE n|aoltels 
essa sE SS [SES E85 
| 
Somobito 152: 16 |1339|- 145. |10,9/ — | 59| —. 93 
Peterongan af | 6 |1036| 135,}13,0| 13,45) — | — | 51 
Modjoagoeng 80 .44168/ 134 11,4) 14,07/ — | — | 3 
Seloredjo 34| 2 }1090, 141,10, — | — | — | 34 
Tjoekir 6, | 965| 114 |11,9/12,78) — | — 6 
Ngelom 14 1 141029) 1414-[4A,A) — || |= 
Modjopanggoong 1 0 ‘141092| 435 42,4) — | — |= == 
Pesantren teg. boor 49 625 6fl 0 DE ON Nn 
Lestarie 140 | 12 !1044! 130 |12,5)11,96/ — | — '140 
Baron A ere EL Aad LO} IOT a 
Djatie 17 2 938| 105 [11,2 — TN Mn 
Ngandjoek [2341 20 [40E1[s 108 110,7}. — 442 48} 74 
Redjoagoeng 1432) 7 | 975, 143 [414,6 12,08} 12219 
Kanigoro (24 Ae PARLO 444 PLOT — of == — 245 
Pagottan [442 | Mar 115123 ES 13 | — | 99 
Modjo 1358 7 MAAL ASD LAA LOS 5 
Wonosarie 04 9 [1108 129 [14,6 — | 67 — | 27 
Bangak d Te BAO MORT | AO 2 
Tjokrotoeloeng 68 6 \1073| 149 13,9 — | — | 68} — 
Manishardjo 5 0 |1312| 153 |M4,6 — | — =| —= 
Gond. Winangoen '189 | 13 |1062|\ 143 (13,5) — 41185! — 
Prambonan 99 16 | 974). 127 |13A| — | 44) 55} — 
Randoegoenting 149 9 851| 117 \12,6/11,30| 71| 78| — 
Tandjong Tirto- 21 3 702 87 (12,4 — | UA — | — 
Padokan de 8 4099| 4134/12, — |’ 27| "DON — 
Barongan BOOT EER AAD 454 ASA B Ai Oe 
Gondang Lipoero | 17 3 [1389|/ 186 |13,4/12,80| 5 — | 12 
Poendoeng 7 10 |1479) 467 144) — 10| 45| 20 
Sedavoe Oto lene B: 662 74 10,9 — | 56| 72| — 
Rewoeloe Dd 3) 813 0811211 4,80, 8| 25 — 
Demak Idjo 62 7 GHO 426 [139 TS helder DEES 
Beran ke 0 827| 4112 [13,6/ — | 16 61 — 
Pakkies 16 41° [1047! 448 11,6) — | 14) — 2 
Langsee 144| MM 986| 133 [13,5) — | 89) — [| 55 
Tandjong Modjo |152 7 11307). 163 |12,5/ — |= |z| — 
Rendeng 14 1 934 98 10,0 — | — |= | — 
Besito kid 12 995| 113 [MW — |= || 
Majong 53 5 (1024) 125 (12,2 — |-18, 26 9 
Banjoepoetih 23) 45 147 | 405 14,0) — | — | — | —= 
Petjangaän — 169 | 22 884|. 120.131) — | == |= 
Tjomal 395 | 17 [1450| 145 (12,6| — | 240 ‚155 
Petaroekan 54 L 872 97.144, — [10 AA 14 
Bandjarda wa 38 3 4487. 449 112,0 ki |C 21 
Adiwerna 139 | 113 980| 121 12,3/12,26/ — [139 — 


Vervorg Taner III. n 


{ 
| 
Î 
| 


Aantal bws. uit 


ow 2 E 2 | s = 5 5 

Fabrieken 5 Els ke = 5 He 5 5 RE 
ne (A St | aen Bee ade PE 
- Sl kie © as Ss nlial2e 

BS TEE | A El 
Sindanglaoet 492 3 914 | 113 12,4 — 1 sl 36 
Gem pol 29 3 [125% 451 | 19,1112,55) Eer MAME 
Ardjawinangoen 42 6 |1053| 133 |12,7/ 12,23 1 Of 
Paroengdjaja 13|*=9-| 14651 139 | 11,9/ 12,44) Alja: 207 Re 10 
Djatiwangi 236 | 20 848 92 110,9 — —| 85 151 
Kadhipaten (231 \ 14 |1007) 124 |12,3| — 91) —, 140 
(42) Tjep. 24 166219201807 
Assem bagoes 7 1 [1344| 147 [10,9 — 1 — 
Pandyie hels 16 1 /414107| 41417 10,6 — | 16/ —| — 
Olean 51 6 (1023/ 108 [10,5 — | 51) —| — 
Wringin Anom 185) 414. !41472| 4130 |441| — 61| 103, 21 
Pradjekan 18 2 |1293| 136 10,5) — 9 9 —= 
Bagoe 16 1 703 63 | 9,0) — —l ol 
Padjarakan 10 d 913 97 [10,6 — 10, — — 
Gending 12 den 1404) A21 ALO EE 12 _- 
Oemboel 285\ 24 1003) 143 |11,3 145\ 114) 26 
Soemberredjo 18 2 698 80 |141,5/11,03| — — 
Porrong VSA 22 TOA 128 110 36| —| 48 
Tanggoelangin 55 3 11000) 104 |40,4/ — | 29 —| 2 
Tjandie 40 6 [1092/ 124 |11,3 11,60 15/ —| 25 
Boedoeran 20 2 [1129|\ 130 [4,5 — 8 —ĳ 12 
Waroe 15 4] 834) 110/43,2) 8,10 Able e= 
Krian 5 1 [1065/| 411419 [MA — | —| — 5 
Balongbendo 8 1 [41120| 134 12,0) — 8 —| — 
Watoetoelis 60 6. 14275) 449 (44,7) — 23 —| 37 
Poppoh 58 6 |1161| 134 [11,6 — 12, —|/ 46 
Toelangan 20 3 [1169| 144 [123 — 20 —| — 
Kremboong 164| 17 |44131| 134 41,9) — | 164) —| — 
Sedatie 36 5 986| 105 [10,6 — 30/ —|/ 6 
Perning 261 |. 28 994| 117 [14,8 — | 217 44 — 
Somobito 19 2 955 | 107 [11,2 — al 1 1 
Tjeweng EP he 838)  100144,9 — WB —| — 
Goedo 1| O0 /41263| 4142 |141,3! — 1 — — 
Lestarie AARS 709 90 12,8/13,20/ Al —| — 
Ngandjoek 6 Ì 9461 145 12,1) — —| — 6 
Randoegoenting a) 0 873 | 140 ./42,6/11,66) 5 =|, = 
Madjenang EP 598 49 | 8,2 12,58 4 — 
Besito 93 4 711 83 [MI — | ll =| — 
Tirto 1 6 Ĳ92 69 [11,7 — 1 —| — 
Petaroekan 86| 6 [1087| 1418:/10,9r — —| 86 — 
Djatibarang kje Oe 44427 |» 140 | 12,4/12,09 bl — 
(43) SW 1 | | 1084| 357) 259 
Pradjekan 7 | 4: “TA485' 459 | DAS IT WE 


603 


VeRrvore TaBeL II. 


| (5 | ZS ER Me Aantal bws. uit 
lorie lt lkr ® |© 
Fabrieken E AE AE Ze. = en | LIS LE 
CAE gd Zj SPSSE 
| | 

Kebonagoeng Bake 5 costi 447 Mas — sleden 
Sem palwadak 76 7 |1279, 168 4131) — | — || 
Ketanen Ĳ 1 955, 120 (125) — | — |= |= 
Bangsal 1 0 \1107| 142 [128 — 1 =| 
Somobito 3 Die 14139 AZS 41,3 3 — | — 
Djatie 3 Oven A7 ISSO AA, Ie 1 2 — 1 
(44) SW : | | 8 1 
Soekowidi 45 7 | 705 64| 91 —| 342 
Assembagoes desde ESES ron 9,9 tr kel 
Pandjie 300 A0 ASIN 407 [40,7 nt SO 070 
Olean 69de" PLORGEN 444144, — A 12 
Wringin Anom 146\ 44 [14741 | 124 10,6 — | — [| — [146 
Pradjekan 37 4 11334| 144 108 — | 27| — | 10 
Tangarang 296| 30 41418) 120 [10,7 — |184/ 44 | 68 
Phaiton 122} 15 93 O5 AOM SNE AE 
Kandangdjatie dal dee EDEN 41451403 Se pd — 
Bagoe 5) 0 950 96 LONS PE 
Seboroh VEN ad 465 bh | IA — 3 — 3 
Maron - | 35 4 |424 | 444 11,8 — | 14| 49 3 
Djatiroto kre rk 992 | AM (MQ — | — | 
Wonoaseh Kat 0 (1004) 15 /M5) — U — | — 
Oemboel 87 Se L004 95 | 9,5) — | — | — | 87 
Kedawoeng (EEK PARA 122 (40,60 —on Bid 
Winongan | 242) 18 893 97 |10,9/ — |170| 10 | 62 
Pengkol then KES elOL 10, LE in 
Pleret RL) oe O9 143 p10 ASS 102 58 
Wonoredjo been MID VEROFSE 408: 1-40,710,30) 9 DAE ED 
Soemberredjo 29 3 812 | 941.}11,2/13,93) p=’ 27 
Ardjasarie 6 1 744 | 85 1 LM e= 
Pandaän 10 di 998 447 [MI =| == 
Soekoredjo Arid Re Ad7/ 900 96 (10,6, — |= 
Alkmaar 8-56 6 634 70 [11,4/11,50) 5| — | 51 
Kebonagoeng | 4 4 G36M 445-142,3 — | SLET 1 
Sem palwadak (464) 15 |1357| 477 [431 — | — | — | 
Krebet ke 7e rdt 14% itt O0 — 6| 24/84 
Panggoongredjo <78 6 961 | 137 [14,3 /12,65| 36} 42 | — 
Porrong 1 0 14024 4109 140,6 — 1 = |= 
Tanggoelangin | 137 9 [1109{ 108 | 9,7 — | 85) — | 52 
Sedatie F 40 4 [1407| 145 (10,4) — 6 — 4 
Kon. Willem [Il OUD | S81 son ds — 5| — | 62 
Ketanen ADE! Ĳ 103 88 [11,5 — [| 14/ 36 |- 27 
Pohdjedjer er ik (45E 1543 BT S= NE 
Tangoenan 9 fe (4018) 4147 11,9). — 9| — | — 


VErvorG Taper II. 


. 


| 


ONS OS B Ie E lk Aant: IS ï 
Ede se > EE zó E 8, 3 Ke ee uit 
‘abrieker Ss SIS am&S Ne TTE 0 Del er 
ORNE aa A A 
Bangsal 55: 5 [1083j 434 A24 — | Al —s| 34 
Somobito 53 6 14200 449 (144,6: — in ERE Ue OE 
Peterongan 61 7e MANDO) A52 | ARA 42,33) OD PAD 
Seloredjo 9 0 899 | 106 [118 — | — | — pl 
Blimbing 3 0 1125\ 127 [113 — | — || 
Tjeweng 48 6 |1209| 134 |M1A) — | 4 — jl 
Goedo 6 1 907{ 105 (11,6 — 6 — | — 
Djombang 95 10 947 | 119 (12,5| — | 46} — | 49 
Ponen 95 10 |1009} 117 (11,1) — | 62| — | 33 
Ngelom 24 2 141223) 148.421) =| de 
Garoem 9 0 17753 | 194 111,0) — DK A 
Soemberdadie Dn 114604) A89} 4455) 12,49 enk == 
Menang 48 dr A4S6n 193 Ad T A2 DOL NDR 
Kawarassan 2 0 1025} 126 |12,3/11,0 | — | — 92 
Kentjong hee Or 13784» 130404 — | — | — 
Badas 80 9 [1339 140 [10,5 — | 12| — | 68 
Poerwoasrie 1 0. 14084) 4126 | 44,7/40,75| Al a 
Lestarie 20 2 MO67 | 438|42,9/ 12,62) =| 
Djatie 2 0 11601): 486 |141,6) — 2 — | — 
Ngandjoek 21 2 [1020 4416 |M,4 — | — | — | À 
Redjoagoeng 2431 12 098 446 A47) 12,27 1401 AO TI 
Kanigoro 40 3 1378) 166 |12,0/ — | — | — | 40 
Redjosarie 63 4 878| 104 [11,9 — | 55 | — 8 
Soedhono d 0 [4446-4139 A21 S= — 1 
Modjo 150 8 959| 135 [14,0/ — | 41/-90 | 19 
Tasikmadoe 8 1 413 56 |M17 — | — | — 8 
Wonosarie 37 3 869 99 |L — | — || — 
Tjolomadoe dt gd 509 68 122 — 2116 | — 
Tjokrotoeloeng 64 5 1007 | 140 [13,9 — 4 15| 49 | — 
Delangoe 34 3 11063 130 122 — 628 | — 
Gond. Winangoen | 10 de 14084 1391 USA rt Ol 
Tandjongtirto 31 5D 602 66 [11,0 — | — | 28 5 
Padokan 13 1 1149| 154 '13,7) — | 18 — | — 
Barongan 16 4: 110541) 438 43,1) — 442 | — 
Sedayoe 96 10 137 84 MA — | Al 75 | — 
Poerworedjo 15 1 834| 101 124) — | — | 15 | — 
Klam pok 1 0 [1251|\ 156 [125 — | — | — 1 
Pakkies 32 3 114139) A41 124 — 2| — | 30 
Trangkil 18 2. 11219| 459 13,0 — 8, 10 | — 
Langsee 148| 11 976| 141 [14,5] — | 57) — | A 
Tandjongmodjo 89 4 v41490/| 1489 |12,7) — | =| =| — 
Rendeng 20 2 1441626 | 9,3 ij Sien 
Besito 9 1 716 89 \124) — | — || 
Petjangaän Bie ve 566 151 129 NN Se en 


VERrvorG TaBeL III. 


Fabrieken 


Wonopringgo 
Tjomal 
Pangka 


Kemanglen Ramb. 


Bandjaratma 


à f 
Soerawinangoen 


Kadhipaten 
(45) SW 5a 


Pradjekan 
Pandaän 
Sem palwadak 


SW 16 
Kebonageeng 


Sem palwadak 
Poerworedjo 


47) SW 70 
Ketanen 
(48) SW 111 
Pradjekan 
Phaitor 
Djatiroto 
Wonoredjo 
Pandaän 
Ssoekoredjo 
Alkmaar 
Kebonagoeng 
Sem palwadak 
Krebet 


(46) 


Panggoongredjo 


Sroenie 
Kon. 
Ketanen 
Bangsal 
Somobito 
Seloredjo 
Goedo 
Djombang 
Badas 
Djatie 
Redjosarie 


Willem LI 


Bruto 


bouws 


Of ve 
Js van den 


aanplant 


(eK mn en} 


to to 
OwORnROONECS N= 


Es 
"LO == 


“fabriek 


der 


1200 
809 
826 


1885 
1095 
1184 


888 
1501 
909 


890 


Pik. stand. 


musc. 


Rendement 


Aantal bws. uit 


vualt alas 
S8EAISS 
il Ne 
— 30 du 
MAU == d 
36  — s1 
Behe 1 
1397! 702 1685 
en | el 
Au MEL 
den 
AE 
DIAS ES 
gal en 
16) — | — 
zh AA 
nl Ji 12 
84145 | — 
45| — 4 
155) 69) — 
Ne 
DP, | 19 
31 — /i 
En 18 6 
ai là 
me Ee 9 
slee 
dl — 13 
EEn Ee, 2 
IN 


606 


Vervore Taner HI. . 
Aad WEER NI D EF Wi 27 1 125 | é Ki Ti en A 
(5e © ("Edie Ek | Aantal bws. uit 
| Bet ee 
Fabrieken Ee EIS Ei a 6. | S LES rules ® 
esse Eje SSESNS 
Modjo 26 | 936| 143 |15,3| — | — | — | 26 
Tjolomadoe 241 2 790 97 [123 — | Ul — | — 
Bangak 62 5 987| 122 12,4 — | 28| 33 1 
Poendoeng 1 0 947 | 132 [13,9 — 1) — | — 
Sedavoe 40 4 609 67 |141,0/ — 3| 37| — 
Demak Ldjo 1 0 4397-, 197 | 14,9 — 1 — | — 
Poerworedjo 17 d 635 84 [13,2 — | — | 11 — 
Kemanglen 
Goeng. Geb. 2 0 881 100 \11,3/141,00/ 2\— | — 
Kemanglen 
Ramb. Geb. | 5 2 1082/ 148 |13,7/14,00) 5} — | — 
Nieuw Tersana 1 0 250 36 | 14,4/12,59/ — 1 — 
Soerawinangoen_ 1 051-1030446 A12 ALD EE en 
(49) SW 425 [430344 | 124 
Pradjekan 1 O (1743) 212 \122 — | — |= 
Sempalwadak 22 211035 A62 ASIN en Nn 
(50) SW 499 nn 
Sempalwadak 34 311399 400 JAL Et Eee 
(51) SW 772 mma bezit 
Pradjekan 3 0 [1261 126 [10,0 — | — 3| — 
Kebonagoeng 22 2 8331 104 } 12 dt =| MINE 
Sem palwadak 28 3 1134) 155 43,7) — | — | — | — 
Peterongan 2 0 41093, 4155. 14,2, 12,33| — | — 2 
Djatie 4 O |1249| 147 [118 — 4| — | — 
en 
(52) SW 908 | 261 Bied 
Sem palwadak | 27 3 |1256|/ 163 [13,0 — | — mln ken 
(53) SW 1055 ha al 
Kebonagoeng 44 | 4 141416| 139 12,5) — | 3| — 
Sem palwadak 80 | 7 14173/ 151 [12,9 — | — |l 
Tanggoelangin 3 0 |1333) 143 | 8,5 — | — bie 
(54) SW 1114 | MEDAN 
Olean Or 1 1094 | 1421103 — ek 2 
Soekoredjo Be ri) 950| 4100 [10,5f — | — | — | — 
Ketanen Gál 9) 700 120 EE 
Goedo 10 1 784 87 (MAA — | — | — | 10 
Djatie Á 0 846| 400 11,9 — bl — 
Redjosarie 9 1 890| 108 (12,2 — 9 |= 
Kedatonpleret 29 4 1044) 140 [13,4 — 2 1 — 


607 


VERvorG TABEL HT. 


RE zt > 2 5 BE Oe Aantal bws. uit 
Ser IRE es Ra 
Fabrieken EREN sas © 1e Ell SIE 
Se 4 zi o [22 £ z£ 
ses EEESE SEE E 
| 
Padokan 2 0 | 976, 120 123) — 2|— | — 
Sewoegaloor 1 0 |1839/ 195 10,6 — || —= | — 
Poendoeng J 0 1202| 148 [123 — 3| — | — 
Tjebongan 1 0 | 372 46 |123 — | — || 
Beran 14 2 | 800| 4142 [14,0 — | — | Ml — 
Rendeng 18 Merpdads rf A2BUrt1, 2 EN NEE eN 
(55) SW 1381 | | | 25| M| 12 
Sem palwadak NG Oe OM OTA rr OR eo 
(56) SW 1483 | k 
Sem pal wadak 7 des ASOLIL AOR PAB Salem 
(57) 719 Carp | | & 
Kemanglen 10 de 983 118 [12,0 12 — 8-2 
(58) Koesoemo | | GN 
Olean del Ore 4451 MW 85 — Nr leen 
(59) GZ A | | | k 
Sroenie 15 1 1407) 440 /10,0) — | 13) — | — 
(60) Pwd 4 | | Bi, 
Alkmaar 14 Jak 606 63.140,41 Svp EES 
(61) Pwd 14 Pe | BRE ad oe 
Poerwodadie dS D) 953| 109 |11,4/14,50/ 2| — | 31 
Ketangg. West sjed 887 SON AO Ate 
| 3 31 
(62) Pwd 38 | | een 
Alkmaar | | 3 | 540 57 |40,5/12,49| WU =| — 
_ Poerwodadie Zl AF 11036. 416 | 44,2143,80pP AD re /5 
Ketangg. West 1 Ot TAP LOS LEON SE a 
| bh — 5 
(63) Pk 1 | asho VERO 
Petjangaän 38) 5 AAST IeLaO 40,3 A Ee Daan 
Balapoelang H0 4 12430 TOA Sf TON 
Pangka (526/ 31 [1356| 122 | 9,0 — | 364 162 — 
Adiwerna F 30 3 14693 “474 -110,1/ 42,90) 4 99) — 
KemanglenG. Geb. M| 5 (1283 4127 | 9,9 13,00) 2! 39| — 
» R.Gebl 3| 1 | 953 83 | 8,7}13,00| 3|— | — 
ar | BO A EEE 
(64) PK I Groen | | ib al ER 
Pangka 46 de | 1339'| 437 H1O,3N 16, — 
(65) Krebet 6 | | | mt a a 
Ketanen | 3| +0 [1386/ 142 | 81 — | — | — | — 


VERVOLG TABEL II. 


608 


, 


Pik. stand - 


Fabrieken 


(66) R 667 
Randoegoenting 


Hawai 109 
Djatiroto 


(67) 
(68) Zwart Cheribon 
Kon. Willem 1 
Seloredjo 
Ngandjoek 
Redjoagoeng 
Kanigoro 
Pagottan 
Poerwodadie 
Soedhono 

Modjo 

Majong 
Petjangaän 
Nieuw Tersana 


(69) Gestr. Preanger 
Petjangaän | 

(70) Zwart Muntok 
Klampok 

(71) Bat jan 
Pradjekan 
Sempalwadak 
Panggoongredjo 
Soedhono 


(72) Wit Manilla 
Pandaän 
Kadhipaten 


(73) Rood D.N.G. 
Pandaän 
Kedatonpleret 


(74) Rood Ceram 
Djatiroto 


(15) Yellow Caledonia 


Panggoongredjo 


A88 
a 
| 

29 2 
dar 0 
194) 16 
À 0 
64l 5 
82 4 
12 4 
1811 41 
1401 8 
77 5 
671- 3 
37 4 
Alt A 
al 0 
14 9 
15 4 
20 | 2 
479 | 16 
9 1 
5 0 
) 0 
5 0 
14 9 
4 #0 
8 0 
8 1 


der fabriek 


Pik, 
per br 


riet 
bw 


sad® | 
See 
REE 
129 | 8,8) 
64 | 10,7 
101 10,0, 
113 110,6 
105 | 14,5 
140 112,5 
AA [11,6 
106 [11,9 
103 (12,2 
136 | 13,9 
109 [10,3 
98 [40,7 
103 | 10,7 
96 11,7 
104 |10,8 
MAA | 11,4 
163 | 13,4 
140 | 12,6 
110 (12,4 
113 | 14,0 
105 | 9,8 
93 10,4 
137 | 11,4 
106 | 9,6! 
104 | 11,6) 


Aantal bws. wit 


val ® os 
Olle 
SEISSIES 
51-24 En 
rt aje 75 
Ei EE hi 
ils 6E 
SAN 
zi dir Ae 
48| — | 133 
0 
BAL al 8 
zap SRB 
18-19 
Nn We 
293 | 31 | 537 
ae sf 
DÛ nes 
5 Le MRS 
Tk Ree 
5 — En 
Eel en 
8 Es 6 
sad 
Rl dl 
dik MBE 


Vervora Tare III. 


609 


EE 
[S wie S£ 
Fabrieken [ZES af 
(EA NE 
bale. 
Ld 
(76) Diversen | 
Assembagoes [13 1 POJ-soorten 
Pandjie ME 0 1445 POJ 
Olean 1 0 POJ-soorten 
Pradjekan 2 0 » 
Padjarakan 9 0 Krebet 88 
Maron Saen 40 Tegallan 
Gending 2 0 Gending-soorten ; POJ-soorten 
_Djatiroto 19 0 Proeftuinen 
Ranoepakis 7 2 » é 
„Wonolangan 1 0 EK 32 
Winongan 14 0 POJ-soorten 
Soemberredjo 1 0 Diversen 
Ardjosarie 8 9 D) 
Soekoredjo 1 1 D) 
Kebonagoeng 67 6 ) 
Krebet 12 Krebet-soorten 
Boedoeran Sj 0 POJ-soorten 
Sroenie 15 1 Proeftuinen 
Waroe 3 0 1991 POJ 
Krian 3 0 Krian-soorten 
Balongbendo 16 4 Balongbendo-soorten; POJ-soorten 
Watoetoelis 1 0 POJ-soorten 
Poppoh 16 2 Proeftuinen 
Sedatie 6 4 Sedatie-soorten 
Dinoyo 2 0 Proeftuinen 
Sentanenlor 22 2 Gemengd gesneden 
Perning je) 1 D. V.-soorten 
Tjoekir 6 1 Tjoekir-soorten 
Ponen 15 DJ) Diversen 
Ngelom 2 0 2696 POJ 
Garoem 1 0 H.V.A. 2464 
Soemberdadie 15 1 Proef tuinen 
Bogokidoel INE Bogokidoel-soorten 
Kentjong 8s 7 Diversen en proeftuinen 
Poerwoasrie 236 | 16 » 
Lestarie p) 0 Lestarie-soorten 
Baron 12 1 Gemengde soorten 
Djatie 1 0 POJ-soorten 
Redjoagoeng 16 1 POJ-soorten: EK-soorten; Pwd-soorten 
Kanigoro Á Or Proeftuinen 
Pagottan 30 2 » en diversen 
Redjosarie 4} 0 POJ-soorten 
Poerwodadie JA Pwd 69 
| 


Vervore Taper II. 


Fabrieken 


Soedhono 
Tasikmadoe 
Tjokrotoeloeng 
Manishardjo 
Randoegoenting 
Padokan 
Gondang Lipoero 
Poendoeng 
Gesiekan 
Rewoeloe 
Poerworodjo 
Kaliredjo 
Klampok 
Bodjong 
Pakkies 
Trangkil 
Rendeng 
Besito 

Majong 

Gemoe 
Kalimati 
Wonopringgo 
Sragie 

Tjomal 
Bandjardawa 
Soemberhardjo 


Pangka 
Bandjaratma 
Ketangg. West 
Soerawinangoen 


Ardjawinangoen 
Djatiwangi 


Bruto 
bouws 


mn 
in 


ed 
En CO ml En IE TIO IE TUI DO O 


_ 
MN 5) _ 


_ 
en, 
nn OO En en DO IO OU 


ko 


Ofke an 
Jo van den 


aanplant 
der fabriek 


oro rOoONrOrnmnaemOS Ee SS HD 


Oe U 


Dm 


610 


Diversen: Proeftuinen: Soedhono-soorten 
2696 POJ 
Diversen 
Manishardjo-soorten 
Diversen 
POJ-soorten 
Diversen 
Soedhono 1034 
Diversen 
» 
» 
POJ-soorten en Diversen 
Zaailingen 
Proeftuinen 
Zaadsoorten Pakkies 
Trangkil-soorten 
Rendeng-soorten 
POJ-soorten 
Majong 49 
Diversen 
Kalimati-soorten 
Wonopringgo-soorten 
Diversen 
» 
» 
Soemberhardjo-soorten ; Rietschel- 
soorten 
Diversen 
Bandjaratma-soorten 
Sedaradja-soorten 
Soerawinangoen-soorten ; Rietschel- 
soorten 
B. R.-soorten 
Diversen 


611 


Tabel IV. Samenvatting van de cijfers van tabel II in 
dezelfde volgorde der rietsoorten. 


Rietsoorten 


4) 66 B 
2). 225 D 
3) 241 » 
4) 2 » 


5) 340 » 


6) 379 » 
7) 100 POJ 
8) 5 Gier 4) 
9 A39 py 
HO 213 
11) 826 » 
49). 979 jy 
13) 1101 » 
14) 1228 » 
KO 3D  » 
16) 1337 _» 
17) 1419 » 
18) 1499 » 
HOYA AOR p 
20) 1541 » 
PS ES oe D, 
22) 2708 
23) 2714 » 
24) 2725 »y 
BATT AD 
DOEK 
21) EK 2 
DSN EK 6 
29) EK 10 
30) EK 2$ 
31) EK “50 
SEK. 31 
33) EK 40 
34) EK 41 
35) EK 42 
36) EK Madoe 
37) EK Betjer 
38) DL 46 
39) DI 52 
40) DI 88 
11) 90 F 


43) SW 1 


42) Tjep. 24 


Bouws 


780 

13 
m1 20: 
29637 
| 144 
6269 
1767 

150) 


5 E | 
ef a ed 
ei Í o 
Ei ID es | 
De 5 (IE 
Smal | 
RR SS Gul | 
SS 5 5 en 
> OC LE PN 
o sx 
> GG | 
pd _ 
| 
ed a | 
ie) | = 


0 ‘1 53 


stand! 


Pik. 


0 1078, 128 
O0 1024 144 
QA, A24) A44 
O {939 101 
0 883 87 
0 871, 114 
61/, 1028/ 122 
0 | 880/ 93 
OP LaneEn) PEST 
1/, | 881) 89 
0 1046| 115 
0 {906 99 
0 | 788| 72 
O | 989 96 
Oet OA AO 
O | 852 9 
0 | 901/ 107 
3/, | 925} 100 
1, 11088) 102 
Oto IS 
Oet LO45 101 
0 1063) 99 
1, | 983/ 110 
Î/, | 900| 102 
0 1048/ 105 
1/, | 855), 97 
61/, 1203) 123 
0 1332) 132 
0 1320/ 132 
383/, (1156) 139 
1/, 1087) 129 
0 f1072) 120 
1/, 1062) 128 
0 860 106 
0 1069! 126 
if, | 980) 120 
0 | 758| 85 
0 1 BET 
143/, [1124] 138 
0 1023/ 128 
3 _007/ 122 
3/, 1046/ 119 
145 


== En 
len! 1 

® |© 

= v SS. 
Seg 
= u 
LT o 

5 

«bj AN 
a je 


bouws 
topbibit 


o/ 
pe) 

o Ee 
/o bouws 


vlaktebibit 


bergbibit 


Of Ee 
/o bouws 


Vervore Tage IV. 7 
| [5 zen z A BRE ke pe a IL: SIL» 
| ZESSEN ê (Re EEESEË 
Rietsoorten KSISSEEN s EMI AREA: 
| Die NES NE Io 8 =S 
| ne SES 2 on, Sen 
44) SW 3 4295\ 21/,, hos 121 14,5-112,31|- 36/49, 45 
45) SW Da 32 O |1203) 147 12,2 | — | — [100{ — 
46) SW _ 16 Aál. 1,0 714048). 1433 HOT == Sn OO 
41) SW 70 js 0 890/ 114 [12,9 Enk 
48) SW 111 1193) 1/a [1076) 141 13,2 12,71| 48| 38) 14 
49) SW 425 23| O0 1188) 164 13,8 — [100| — 
50) SW 499 34| O0 (1399 199 14,2 A 
51) SW 772 59} 01/1035) '133-112,9: 12:33) "SA: VOsjetib 
52) SW 908 27| O M256) 163 13,— — | — | — 
53) SW 1055 127/ O- 1457 4146 12,6 | — | 8748 == 
54) SW 1114 1251470 972 445 MAS) — |: 325 MAD 
55) SW 1381 10 0 1246 156 12,5 | — | — | — | — 
56) SW 1485 7) O0 M307) 4161 123 | — | — | — | — 
57) 719 Carp 10| 0 983, 118 12,0 12 —| — | 80} 20 
58) Koesoemo deka 98 | 8,5 | — [100 — | — 
59) GZA 13| 0 1407) 440 HO —| — |100| — | — 
60) Pwd 4 14l O0 606 63 10,4 | — 100 | — | — 
61) » 14 34 0 951| 108 11,4 | — 9 91 — 
62) » 38 ie SA9je (SO 787 87 141,1 12,96) 90{ 10} — 
63) Pk 1 648 1/, 1351| 124 | 9,2 12,96 62| 38| — 
64) Pk 1 groen 16| O0 1339 137 103 | — [100 — | — 
65) Krebet 6 3| 0 M386) 112 | 81 | — | — | — | — 
66) RG 667 29| O0 M798| 187 10,4 12,94 17) 83| — 
67) Hawai 109 13| O0 [1461| 129 | 88 | — | — || — 
68) Zwart Cheribon 865) 1/5 | S68|/ 4101 141,6 1213 34| 4| 62 
69) Gestr. Preanger 14 O0 797 6 A17 | — | — || 
70) Zwart Muntok 15) m0 | 963 104 10,8 | — | — | — | 100 
71) Batjan 213/ O0 M202/ 4159 13,2 12,05) 100 | — | — 
72) Wit Manilla 7, O0 1061) 107 101 | — [100 — | — 
73) Rood DNG 451 0 917) 96 10,5 | — | 53 7| 40 
74) Rood Ceram 8. #0 1106/ 106 | 96 | — — | — 
75) Yellow Caledonia 8 0 897| 104 11,6 |13,66/ 13 | 87 | — 
76) Diversen 1387) 3/4 
Totaal ie — [1122 128 111,4 12,6445/125/130% 


gd 


EI 


UI 


iel 
EEE ) 


Lie) bi 


shel: Ll HN 


EN 


ete 
gi: As 


Les J 
Ee sh ah Ki KE: MENNE ta 
' ' hire id Ì 
iet dn Ki Ó ETEN thi eiged 
EE aen ’ | +4 hin, 


HR ia Re Kev iser HEEE De 
REE biblokjd be BEN der la bant Mk rt Be ih ï / 1 
bie a HEER if ús fi heft un ; ze AR gft editan 
…) Het, En EE ii Hi, | | I: ’ , Ú ii 
beh 


Erk 
Hi Ee E 
i H 


ij 
He dt 
Ate ri 
EE fat He Ee Bi { 
s JIL, 
ee 
Wit dn ke ie, 
KE) aid 
Ri boishe 


Heerde 


wer, 


der PSE 
u EE HEE 
A ea 
En 


GUR EA kat „4 
Dn mad, ae 


EES 
Ees ke 


drese 
Tete 


OPL CRD 
ub db grrhed ade 
VAN AC PLERE 

1 4 


on 


dn 


hand